Y Cyfarfod Llawn
Plenary
07/12/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sydd gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Peter Fox.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi ym Mynwy? OQ58833
1. What action is the Welsh Government taking to tackle poverty in Monmouth? OQ58833
Diolch yn fawr, Peter. People across Wales, including Monmouthshire, are experiencing the biggest fall in living standards since records began. We will be spending £1.6 billion on targeted cost-of-living support and universal programmes to tackle poverty and put money back in people’s pockets. And I do call on all Members to promote our 'Claim what's yours' campaign.
Diolch yn fawr, Peter. Mae pobl ledled Cymru, gan gynnwys Sir Fynwy, yn wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn safonau byw ers i gofnodion ddechrau. Byddwn yn gwario £1.6 biliwn ar gymorth wedi’i dargedu ar gyfer costau byw a rhaglenni cyffredinol i drechu tlodi a rhoi arian yn ôl ym mhocedi pobl. A galwaf ar bob Aelod i hyrwyddo ein hymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi'.
Thank you, Minister, for that response, and I welcome the range of support that is being provided by Welsh Government, aimed at tackling poverty in our communities. I recognise that tackling poverty is a difficult task, but the recent report from the Auditor General for Wales highlights some important areas that the Government and local authorities can improve upon to help increase the effectiveness of those schemes. For example, the report notes that the councils are reliant upon short-term grant funding, provided by the Welsh Government, which is often administratively complex, whilst there are weaknesses in guidance provided as well as grant restrictions. Meanwhile, only a third of local authorities actually have a lead member and officers for addressing poverty, whilst a mix of approaches taken by councils mean that there is a complicated delivery landscape with differing priorities and a focus according to each area. Finally, the report notes that there are a lack of targets and indicators, both nationally and locally, which make it difficult to assess the impact of existing schemes. Minister, could I ask how you will be responding to the auditor general's report? And can I ask what progress has been made on the child poverty strategy and whether this will feed into a wider national poverty action plan, as has previously been called for? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac rwy'n croesawu'r ystod o gymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, gyda’r nod o drechu tlodi yn ein cymunedau. Rwy'n cydnabod bod trechu tlodi'n dasg anodd, ond mae’r adroddiad diweddar gan Archwilydd Cyffredinol Cymru yn nodi rhai meysydd pwysig y gall y Llywodraeth ac awdurdodau lleol eu gwella er mwyn helpu i gynyddu effeithiolrwydd y cynlluniau hynny. Er enghraifft, mae’r adroddiad yn nodi bod y cynghorau’n dibynnu ar gyllid grant tymor byr, a ddarperir gan Lywodraeth Cymru, sy’n aml yn weinyddol gymhleth, tra bo gwendidau yn y canllawiau a ddarperir yn ogystal â chyfyngiadau grant. Yn y cyfamser, traean yn unig o awdurdodau lleol sydd â swyddogion ac aelod arweiniol ar gyfer trechu tlodi, tra bo'r gymysgedd o ddulliau gweithredu a ddefnyddir gan gynghorau yn golygu bod y dirwedd yn gymhleth o ran cyflawni, gyda ffocws a blaenoriaethau gwahanol ym mhob ardal. Yn olaf, mae’r adroddiad yn nodi prinder targedau a dangosyddion, yn genedlaethol ac yn lleol, sy’n ei gwneud hi'n anodd asesu effaith cynlluniau presennol. Weinidog, a gaf fi ofyn sut y byddwch yn ymateb i adroddiad yr archwilydd cyffredinol? Ac a gaf fi ofyn pa gynnydd a wnaed ar y strategaeth tlodi plant ac a fydd hyn yn bwydo i mewn i gynllun gweithredu cenedlaethol ehangach ar dlodi, fel y galwyd amdano yn y gorffennol? Diolch.
Thank you very much for those questions. What is clear from the auditor general, and indeed from the research we commissioned from the Wales Centre for Public Policy, is that there are deep-seated issues and needs, and all partners need to play their part, particularly local authorities. For our Wales Centre for Public Policy, they said that we should look at key issues that actually affect poverty. Income maximisation was one area, and partnership and also making sure that we address issues like the environment and infrastructure. Of course, local government comes into that very clearly. We've got to take a long-term approach to tackling poverty and the root causes of poverty. But I do think that local government is very engaged in this. I'm meeting with them fortnightly with the Minister for Finance and Local Government to talk about the cost-of-living crisis. They're engaging proactively with us and, indeed, they're helping us to deliver what has now been a very successful fuel support scheme. You know that we launched that at the end of September. Already, 266,000 payments have been made, and I'm pleased to say that 5,633 Monmouthshire households have already received this vital support.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiynau. Yr hyn sy’n amlwg gan yr archwilydd cyffredinol, ac yn wir, o'r ymchwil a gomisiynwyd gennym gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, yw bod materion ac anghenion dyfnion, ac mae angen i bob partner chwarae eu rhan, yn enwedig awdurdodau lleol. Ar gyfer ein Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, dywedasant y dylem edrych ar faterion allweddol sy'n effeithio ar dlodi. Un maes oedd cynyddu incwm, a phartneriaeth a sicrhau hefyd ein bod yn mynd i'r afael â materion fel yr amgylchedd a seilwaith. Wrth gwrs, mae llywodraeth leol yn rhan amlwg iawn o hynny. Mae'n rhaid inni fabwysiadu ymagwedd hirdymor tuag at drechu tlodi ac achosion sylfaenol tlodi. Ond credaf fod llywodraeth leol yn chwarae rhan fawr yn hyn. Rwy’n cyfarfod â hwy bob pythefnos gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i drafod yr argyfwng costau byw. Maent yn ymwneud yn rhagweithiol â ni, ac yn wir, maent yn ein cynorthwyo i gyflawni'r hyn sydd wedi bod yn gynllun cymorth tanwydd llwyddiannus iawn. Fe wyddoch inni lansio'r cynllun hwnnw ddiwedd mis Medi. Mae 266,000 o daliadau wedi’u gwneud yn barod, ac rwy’n falch o ddweud bod 5,633 o aelwydydd sir Fynwy eisoes wedi cael y cymorth hanfodol hwn.
It's been five years since the decision to close Communities First was taken. It was the Government's anti-poverty strategy and it hasn't been replaced. Since then, levels of poverty have increased and they will get much worse due to the cost-of-living crisis, which is becoming a full-blown emergency. Why doesn't Wales have a specific anti-poverty strategy, Minister, and do you agree that we need one now more than ever?
Mae pum mlynedd wedi bod ers y penderfyniad i ddod â Cymunedau yn Gyntaf i ben. Hon oedd strategaeth wrthdlodi’r Llywodraeth, ac nid oes un wedi'i rhoi ar waith yn ei lle. Ers hynny, mae lefelau tlodi wedi cynyddu, a byddant yn gwaethygu'n sylweddol oherwydd yr argyfwng costau byw, sy’n prysur ddod yn argyfwng difrifol. Pam nad oes gan Gymru strategaeth wrthdlodi benodol, Weinidog, ac a ydych yn cytuno bod angen un arnom nawr yn fwy nag erioed?
Well, thank you very much, Peredur. As I said, we commissioned the Wales Centre for Public Policy to enable us to look at what are the key levers. Clearly, the key levers that will have a huge impact are tax and benefits, which rest with the UK Government. And, indeed, we have to face the fact that, in terms of the UK Government tackling poverty, people are facing incredibly difficult decisions to make and this is as a result of, I would say, the UK Government's mishandling of our economy, which has been a travesty. And now we are moving into the position where we know that not only are people having to choose between heating and eating, which is appalling in this day and age, but also we see that the rate of unemployment is expected to rise. So, we are playing our part in terms of what we can do with the winter fuel support scheme, supporting our discretionary assistance fund—these are short-term interventions—Warm Homes spaces and also, indeed, developing our communities policy, which is a cross-Government initiative to tackle these long-standing issues.
Wel, diolch yn fawr iawn, Peredur. Fel y dywedais, fe wnaethom gomisiynu Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i’n galluogi i edrych ar beth yw’r ysgogiadau allweddol. Yn amlwg, yr ysgogiadau allweddol a fydd yn cael effaith enfawr yw treth a budd-daliadau, sydd yn nwylo Llywodraeth y DU. Ac yn wir, mae'n rhaid inni wynebu'r ffaith, o ran ymdrechion Llywodraeth y DU i drechu tlodi, fod pobl yn wynebu penderfyniadau anhygoel o anodd, a byddwn yn dweud bod hyn o ganlyniad i'r ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi cam-drin ein heconomi, sydd wedi bod yn drychinebus. A nawr, rydym yn agosáu at sefyllfa lle gwyddom, nid yn unig fod pobl yn gorfod dewis rhwng gwresogi a bwyta, sy'n warthus yn yr oes sydd ohoni, ond hefyd, rydym yn gweld bod disgwyl i'r gyfradd ddiweithdra godi. Felly, rydym yn gwneud ein rhan gyda'r hyn y gallwn ei wneud gyda chynllun cymorth tanwydd y gaeaf, cefnogi ein cronfa cymorth dewisol—ymyriadau tymor byr yw'r rhain—canolfannau clyd a hefyd, yn wir, datblygu ein polisi cymunedau, sy’n fenter drawslywodraethol i fynd i’r afael â’r materion hirsefydlog hyn.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerwyd ers i'r Senedd basio cynnig ym mis Gorffennaf yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried sefydlu cynllun peilot incwm sylfaenol ymhlith gweithwyr mewn diwydiant trwm fel rhan o'r broses o drosglwyddo Cymru i economi ddi-garbon? OQ58839
2. Will the Minister provide an update on actions taken since the Senedd passed a motion in July calling on the Welsh Government to consider establishing a basic income pilot amongst workers in heavy industry as part of Wales's transition to a zero-carbon economy? OQ58839
Thank you, Jane Dodds. We are prioritising the basic income pilot for carers, as you know. The evaluation of that pilot will explore potential benefits for care leavers and the wider Welsh population. But the climate change Minister’s officials are leading work to ensure we understand the impacts, challenges and opportunities relating to the transition to a low-carbon economy.
Diolch, Jane Dodds. Rydym yn blaenoriaethu’r cynllun peilot incwm sylfaenol ar gyfer gofalwyr, fel y gwyddoch. Bydd y gwerthusiad o’r cynllun peilot hwnnw’n archwilio’r manteision posibl i bobl sy’n gadael gofal a phoblogaeth Cymru yn gyffredinol. Ond mae swyddogion y Gweinidog Newid Hinsawdd yn arwain gwaith i sicrhau ein bod yn deall yr effeithiau, yr heriau a’r cyfleoedd sy’n gysylltiedig â’r newid i economi carbon isel.
Diolch yn fawr iawn. Thank you so much for that response, and may I thank you for your commitment, and your team's commitment, to piloting a universal basic income, and to looking into this? I'd also just like to throw out another fact here in the Senedd: I learnt last week that three out of four active applications to extend coal mining in the United Kingdom are actually here in Wales. So, we really have to move quickly on this issue. It is a little bit disappointing to hear that no further work has been done on that particular aspect of the pilot. But I am pleased to hear that the Minister for Climate Change will be launching a call for evidence on a just transition, including gathering evidence of need for our communities. Because a real, immediate economic safety net needs to be in place for those workers, in the form of a basic income, coupled with a tough approach against coal extraction. They can both safeguard communities and our planet. So, could you tell me and outline the plans that are in place, and the timelines, and how we can get to this just transition through a basic income pilot? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, ac a gaf fi ddiolch am eich ymrwymiad, ac ymrwymiad eich tîm, i dreialu incwm sylfaenol cyffredinol, ac i ymchwilio i hyn? Hoffwn grybwyll ffaith arall hefyd yma yn y Senedd: dysgais yr wythnos diwethaf fod tri o bob pedwar o'r ceisiadau sydd ar y gweill i ymestyn cloddio am lo yn y Deyrnas Unedig yma yng Nghymru. Felly, mae’n rhaid inni symud yn gyflym ar y mater hwn. Mae braidd yn siomedig clywed nad oes unrhyw waith pellach wedi’i wneud ar yr agwedd benodol honno ar y cynllun peilot. Ond rwy’n falch o glywed y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn lansio galwad am dystiolaeth ar bontio teg, gan gynnwys casglu tystiolaeth o anghenion ar gyfer ein cymunedau. Oherwydd mae angen gosod rhwyd ddiogelwch economaidd real ar gyfer y gweithwyr hynny ar unwaith, ar ffurf incwm sylfaenol, ynghyd â chamau llym yn erbyn cloddio am lo. Gallant ddiogelu cymunedau yn ogystal â'n planed. Felly, a wnewch chi amlinellu a dweud wrthyf am y cynlluniau sydd ar waith, a'r amserlenni, a sut y gallwn sicrhau'r pontio teg hwn drwy gynllun peilot incwm sylfaenol? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn. This is key work in terms of our Net Zero Wales plan, linking it to the plan for 2026. As I'm sure the Member will be aware, there has been a call for evidence that's gone out today by the Minister for Climate Change to test early thinking about how we shape the future work programme, which, of course, is where your call has come in. But I think that call for evidence is going to look at work packages, and inform activity, and, obviously, we want everyone to get involved in it. The just transition framework has to build on an evidence base and research, it has to look at issues like how do we tackle inequalities in terms of a just transition, and it has to maximise integration across all sectors and bodies. But I am aware of a meeting with the Coal Action Network, relating specifically to your question, at the end of November, to discuss basic income and transition to a zero-carbon economy. We've got to understand the issues, look at the impacts, and I do think our groundbreaking Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is the foundation for approaching that just transition. But the call for action will provide these opportunities to feed into these points.
Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn waith allweddol o ran ein cynllun Cymru Sero Net, sy'n ei gysylltu â’r cynllun ar gyfer 2026. Fel y gŵyr yr Aelod, rwy’n siŵr, mae galwad am dystiolaeth wedi’i chyhoeddi heddiw gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i roi prawf ar syniadau cynnar ynglŷn â sut rydym yn llunio rhaglen waith y dyfodol, sy'n cysylltu â'r hyn rydych wedi galw amdano. Ond credaf fod yr alwad honno am dystiolaeth yn mynd i edrych ar becynnau gwaith, a llywio gweithgarwch, ac yn amlwg, rydym am i bawb fod yn rhan o hynny. Mae’n rhaid i’r fframwaith ar gyfer pontio teg adeiladu ar sylfaen dystiolaeth ac ymchwil, mae’n rhaid iddo edrych ar faterion fel sut rydym yn mynd i’r afael ag anghydraddoldebau wrth bontio'n deg, ac mae’n rhaid iddo sicrhau’r integreiddio mwyaf posibl ar draws pob sector a chorff. Ond rwy’n ymwybodol o gyfarfod â’r Rhwydwaith Gweithredu Glo, sy'n ymwneud yn benodol â’ch cwestiwn, ddiwedd mis Tachwedd, i drafod incwm sylfaenol a phontio i economi ddi-garbon. Rhaid inni ddeall y problemau, edrych ar yr effeithiau, a chredaf mai ein deddfwriaeth arloesol, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, yw'r sylfaen ar gyfer mynd i'r afael â phontio teg. Ond bydd yr alwad am weithredu'n darparu cyfleoedd i fwydo i mewn i'r pwyntiau hyn.
Minister, a number of my constituents in Aberconwy have raised concerns that, in the midst of a cost-of-living crisis, you still continue to pursue the idea of a universal basic income. UBI by its very nature is a hugely costly experiment and is no substitute for a genuine decarbonisation plan. Only this morning, we took evidence in committee, whereby the decarbonisation of homes across all sectors is going to be a very costly thing for the Welsh Government to implement. When it comes to UBI, Welsh Government Ministers frequently reference the experience of other countries. However, in Ontario in Canada, the provincial Government there cancelled their basic income pilot scheme in 2018, citing it as a waste of taxpayers' money, and, in Finland, trial results of UBI given to unemployed people found no statistical difference in work status between the recipients and the control group. So, this actually refutes the entire argument that UBI helps people into employment, or that it even helps workers to transition into other work. In light of these results, Minister, will you clarify what lessons you have learnt from these failed UBI schemes around the world, and will you do a u-turn on this, please?
Weinidog, mae nifer o fy etholwyr yn Aberconwy wedi codi pryderon eich bod, yng nghanol argyfwng costau byw, yn dal i fynd ar drywydd y syniad o incwm sylfaenol cyffredinol. Mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ei hanfod yn arbrawf hynod gostus, ac nid yw’n gwneud y tro yn lle cynllun datgarboneiddio dilys. Y bore yma, cawsom dystiolaeth yn y pwyllgor y bydd datgarboneiddio cartrefi ar draws pob sector yn beth costus iawn i Lywodraeth Cymru ei roi ar waith. O ran incwm sylfaenol cyffredinol, mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn aml yn cyfeirio at brofiadau gwledydd eraill. Fodd bynnag, yn Ontario yng Nghanada, canslodd y Llywodraeth daleithiol yno eu cynllun peilot incwm sylfaenol yn 2018, gan ddweud ei fod yn wastraff arian trethdalwyr, ac yn y Ffindir, ni chanfu canlyniadau'r treial incwm sylfaenol cyffredinol a roddwyd i bobl ddi-waith unrhyw wahaniaeth ystadegol mewn statws gwaith rhwng y derbynwyr a'r grŵp rheoli. Felly, mae hyn, mewn gwirionedd, yn gwrthbrofi'r ddadl fod incwm sylfaenol cyffredinol yn helpu pobl i gael gwaith, neu ei fod hyd yn oed yn helpu gweithwyr i bontio i swyddi eraill. Yng ngoleuni’r canlyniadau hyn, Weinidog, a wnewch chi egluro pa wersi rydych wedi’u dysgu o’r cynlluniau incwm sylfaenol cyffredinol aflwyddiannus hyn ledled y byd, ac a wnewch chi wneud tro pedol ar hyn, os gwelwch yn dda?
Well, Janet Finch-Saunders, I'm very sad, in a way, that you couldn't have met the young people we met. I believe, actually, we met them in your constituency, in Llandudno recently. We met young people who are now able to take up this basic income pilot. What inspiring young people—care experienced and care leavers, who have been given the opportunity, at long last, in their lives, the respect by the Welsh Government, to be part of a basic income pilot. I have to say, you're on your own on that side of the Chamber as far as the basic income pilot is concerned. You're on your own in terms of the 500 young people who are going to benefit. Obviously, it's up to them if they take part, but there's very good take-up.
But I just want to say that, importantly, we evaluate it—absolutely right. The Member is right to say, 'Well, how are we testing it?' It's early days; it started in July, but we have appointed an evaluation team. It's led by Cardiff University's Children's Social Care Research and Development Centre, and they're drawing on expertise—those who have an understanding of what it means to be in a position as a care leaver in terms of poverty, welfare, homelessness, job opportunities. The pilot's being closely monitored, and evaluation will look at the impacts, but, so far, in terms of the experience and the interaction we've had with young care leavers engaging, I think it's one of the most important policy initiatives that we are doing in this Welsh Government, backed by the majority in the Senedd, I believe.
Wel, Janet Finch-Saunders, rwy’n drist iawn, mewn ffordd, na allech fod wedi cyfarfod â’r bobl ifanc y gwnaethom eu cyfarfod. Mewn gwirionedd, credaf inni gyfarfod â hwy yn eich etholaeth chi yn Llandudno yn ddiweddar. Fe wnaethom gyfarfod â phobl ifanc sy'n gallu cymryd rhan yn y cynllun peilot incwm sylfaenol hwn nawr. Am bobl ifanc ysbrydoledig—pobl â phrofiad o fod mewn gofal a phobl sy’n gadael gofal, ac sydd wedi cael y cyfle, o’r diwedd, yn eu bywydau, y parch gan Lywodraeth Cymru, i fod yn rhan o gynllun peilot incwm sylfaenol. Rhaid imi ddweud, rydych ar eich pen eich hun ar yr ochr honno i'r Siambr mewn perthynas â'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Rydych ar eich pen eich hun mewn perthynas â'r 500 o bobl ifanc sy’n mynd i elwa ohono. Yn amlwg, eu penderfyniad hwy yw cymryd rhan ai peidio, ond mae nifer fawr iawn yn cymryd rhan.
Ond hoffwn ddweud, yn bwysig iawn, ein bod yn ei werthuso—mae hynny'n gwbl briodol. Mae'r Aelod yn iawn i ddweud 'Wel, sut rydym yn ei brofi?' Mae'n ddyddiau cynnar; fe ddechreuodd ym mis Gorffennaf, ond rydym wedi penodi tîm gwerthuso. Caiff ei arwain gan Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant Prifysgol Caerdydd, ac maent yn defnyddio arbenigedd—y rheini sydd â dealltwriaeth o’r hyn y mae bod mewn sefyllfa rhywun sy’n gadael gofal o ran tlodi, lles, digartrefedd a chyfleoedd gwaith yn ei olygu. Mae'r cynllun peilot yn cael ei fonitro’n agos, a bydd y gwerthusiad yn edrych ar yr effeithiau, ond hyd yn hyn, o ran y profiad a’r rhyngweithio rydym wedi’i wneud gyda phobl ifanc sy’n gadael gofal ac sy'n cymryd rhan yn y cynllun, credaf mai dyma un o’r mentrau polisi pwysicaf a gyflawnir gennym yn Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, rwy'n credu.
Minister, as a trained engineer, I'm always keen to use data to develop an evidence-based approach to policy, and the Welsh Government's basic income trial does present us with that opportunity to test the effects of a basic income within the United Kingdom. Can I ask you how that data will be made available to the likes of me and Jane Dodds, who are keen to promote a universal basic income, but also to the non-believers on the far side of the benches to us, perhaps so they can realise the data and change their tune?
Weinidog, fel peiriannydd hyfforddedig, rwyf bob amser yn awyddus i ddefnyddio data i ddatblygu dull o ymdrin â pholisi sy’n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae treial incwm sylfaenol Llywodraeth Cymru yn rhoi’r cyfle hwnnw inni brofi effeithiau incwm sylfaenol yn y Deyrnas Unedig. A gaf fi ofyn i chi sut y bydd y data hwnnw ar gael i bobl fel Jane Dodds a minnau, sy'n awyddus i hyrwyddo incwm sylfaenol cyffredinol, ond hefyd, i'r anghredinwyr ar yr ochr draw, fel y gallant sylwi efallai ar y data a newid eu cân?
Well, thank you very much, Jack Sargeant, and thank you for your continuing support. Actually, it was from a debate that you initiated in the last Senedd term that we are in this place—that we as a Government took the decision to treat this as a priority. And it is an investment in these young people—it is an investment in their lives, in their futures, and the contributions that—. Julie Morgan, the Deputy Minister for Social Services, and I heard how these young people are so responsibly thinking of ways that they would be able to use this income, and this will all, of course, be tested in terms of the evaluation.
I'll just finally say that we obviously work very closely with the team who are evaluating. I've already announced who that will be, but it will be young people themselves, and I'll provide detail on the early findings pf the analysis of the pilot, which I will share, obviously, in this Senedd with you all, and I'll issue a written statement in the new year.
Wel, diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, a diolch am eich cefnogaeth barhaus. A dweud y gwir, rydym yn y sefyllfa rydym ynddi o ganlyniad i ddadl a gychwynnwyd gennych yn nhymor diwethaf y Senedd—dyna pam y gwnaethom ni fel Llywodraeth benderfynu trin hyn fel blaenoriaeth. Ac mae'n fuddsoddiad yn y bobl ifanc hyn—mae’n fuddsoddiad yn eu bywydau, yn eu dyfodol, a’r cyfraniadau—. Clywodd Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, a minnau sut y mae’r bobl ifanc hyn yn meddwl mor gyfrifol am ffyrdd y byddent yn gallu defnyddio’r incwm hwn, a bydd hyn oll, wrth gwrs, yn cael ei brofi gan y gwerthusiad.
Dywedaf i gloi ein bod yn amlwg yn gweithio'n agos iawn gyda'r tîm sy'n gwerthuso. Rwyf eisoes wedi cyhoeddi pwy fydd yn gwneud hynny, ond y bobl ifanc eu hunain a fydd yn gwneud hynny, a byddaf yn rhoi manylion ynghylch canfyddiadau cynnar y dadansoddiad o'r cynllun peilot, y byddaf yn ei rannu gyda chi yn y Senedd hon wrth gwrs, a byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn y flwyddyn newydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Can the Minister make a statement on how the Welsh Government supports applications to the National Lottery for funding for good causes in Wales, and provide an update on how often the Welsh Government meets with stakeholders to provide oversight for funding distribution? Thank you.
Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog wneud datganiad ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ceisiadau i’r Loteri Genedlaethol am arian at achosion da yng Nghymru, a rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am ba mor aml y mae Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â rhanddeiliaid i ddarparu trosolwg ar gyfer dosbarthu cyllid? Diolch.
Well, thank you very much, Joel James. We don't have any influence on how and who the National Lottery funds. We meet regularly with both the director and, indeed, the Wales representative for National Lottery funds. The overall responsibility actually lies with my colleague Dawn Bowden, the deputy Minister, in terms of overall understanding and liaison in terms of the use of the funds.
Wel, diolch yn fawr iawn, Joel James. Nid oes gennym unrhyw ddylanwad ar sut a phwy y mae'r Loteri Genedlaethol yn eu hariannu. Rydym yn cyfarfod yn rheolaidd â'r cyfarwyddwr, ac yn wir, cynrychiolydd Cymru ar gyfer arian y Loteri Genedlaethol. Fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, y dirprwy Weinidog, sydd â’r cyfrifoldeb cyffredinol, o ran dealltwriaeth gyffredinol a chyswllt mewn perthynas â defnydd o’r arian.
Thank you, Minister. It's my understanding that, up until 2020, on the twenty-fifth anniversary of the lottery, Wales had received about £1.75 billion of funding for good causes. Whilst I acknowledge that this is an enormous amount, I'm nonetheless conscious that it only represents around 4 per cent of the total amount of funding provided in the UK, which was in the region of £40 billion. Even if you look at this from a percentage of population point of view, with Wales having about 5 per cent of the UK population, it would seem that Wales has not received a representative share of the money available.
Minister, I don't think that this was intentional on the part of the National Lottery, and it feels more likely due to either a low number of applications or a high number of poorly presented applications. So, with this in mind, will the Minister outline what steps the Welsh Government has taken to increase the number of applications to maximise the success rate? Thank you.
Diolch, Weinidog. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, hyd at 2020, bum mlynedd ar hugain ers cychwyn y loteri, roedd Cymru wedi derbyn oddeutu £1.75 biliwn o gyllid ar gyfer achosion da. Er fy mod yn cydnabod bod hwn yn swm enfawr, rwy'n ymwybodol serch hynny mai oddeutu 4 y cant yn unig yw hynny o gyfanswm y cyllid a ddarparwyd yn y DU, sef oddeutu £40 biliwn. Hyd yn oed os edrychwch ar hyn o safbwynt canran o'r boblogaeth, gyda 5 y cant o boblogaeth y DU yng Nghymru, ymddengys nad yw Cymru wedi cael cyfran gynrychioliadol o’r arian sydd ar gael.
Weinidog, ni chredaf fod hyn yn fwriadol ar ran y Loteri Genedlaethol, ac mae’n teimlo fel pe bai’n fwy tebygol o fod oherwydd naill ai nifer isel o geisiadau, neu nifer uchel o geisiadau a gyflwynwyd yn wael. Felly, gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer y ceisiadau a gwella’r gyfradd lwyddiant gymaint â phosibl? Diolch.
As I said, we meet regularly. I certainly meet regularly with the National Lottery in relation to those areas of policy relating to social justice. We also visit projects. I visited a very exciting and innovative project in Plas Madoc, in my colleague Ken Skate's constituency, where we saw a really innovative partnership with children and young people, and older people as well. This was us looking at how important the National Lottery funding and investment is. I don't have that information, Joel, in terms of how they are encouraging more applications, but we work very closely with them, and I will ask them to report. I'd be very happy to write to you to give you an update on the awards they've made most recently, on the themes, which they do look at—for example, the cost of living is a key area for criteria at the moment—and, indeed, how they, as we do, encourage people to take up applications.
Fel y dywedais, rydym yn cyfarfod yn rheolaidd. Yn sicr, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â’r Loteri Genedlaethol mewn perthynas â’r meysydd polisi sy’n ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol. Rydym hefyd yn ymweld â phrosiectau. Ymwelais â phrosiect arloesol cyffrous iawn ym Mhlas Madog yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Ken Skates, lle gwelsom bartneriaeth wirioneddol arloesol gyda phlant a phobl ifanc, a phobl hŷn hefyd. Roeddem yn edrych ar ba mor bwysig yw cyllid a buddsoddiad y Loteri Genedlaethol. Nid yw’r wybodaeth honno gennyf, Joel, ynglŷn â sut y maent yn annog mwy o geisiadau, ond rydym yn gweithio’n agos iawn gyda hwy, a byddaf yn gofyn iddynt roi gwybod. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr arian y maent wedi’i roi yn fwyaf diweddar, ar y themâu y maent yn edrych arnynt—er enghraifft, costau byw yw’r maes allweddol ar gyfer y meini prawf ar hyn o bryd—ac yn wir, sut y maent hwy, fel ninnau, yn annog pobl i wneud ceisiadau.
Thank you, Minister. I look forward to receiving your letter. With regard to the change now with the National Lottery to Allwyn Entertainment Ltd, which is scheduled in 2024, has the Welsh Government had any engagement whatsoever with Allwyn Entertainment Ltd with regard to funding distribution in Wales? Do you anticipate any changes to the funding of good causes in Wales as a result of this new ownership? Thank you.
Diolch, Weinidog. Edrychaf ymlaen at gael eich llythyr. Ar y newid nawr gyda'r Loteri Genedlaethol i Allwyn Entertainment Ltd, sydd wedi’i drefnu ar gyfer 2024, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw gysylltiad o gwbl gydag Allwyn Entertainment Ltd ynghylch dosbarthu cyllid yng Nghymru? A ydych yn rhagweld unrhyw newidiadau i'r broses o ariannu achosion da yng Nghymru o ganlyniad i’r berchnogaeth newydd hon? Diolch.
No, I haven't had any engagement, but I certainly will respond to that when I correspond about lottery application take-up and distribution.
Na, nid wyf wedi cael unrhyw gysylltiad â hwy, ond byddaf yn sicr yn ymateb i hynny pan fyddaf yn gohebu ynghylch y nifer sy'n gwneud ceisiadau am arian loteri a'i ddosbarthiad.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. A UK-wide public consultation on the interim service specification for specialist gender dysphoria services for children and young people closed recently on 5 December. Although published by NHS England, the proposed changes will impact on young patients who are the commissioning responsibility of NHS Wales. Concerns have been raised by Stonewall and others that access to the interim service will include an additional consultation stage for young people before joining the waiting list, which may cause even further delays to accessing care or even deny access to it completely. There's no reference either to the newest international best practice guidelines for trans healthcare. One of the most worrying aspects is that the service specification seeks to treat social transition as a medical intervention, which is only recommended after receiving a diagnosis and experiencing clinically significant levels of distress. Do you agree, Minister, and Deputy Minister, that social transition, such as changing one's name, pronouns and/or gender presentation, is not a medical intervention?
As you know, the Tavistock gender identity development service—GIDS—is closing next spring. Two regional centres are expected to open: one in London, one in the north-west of England. But there are concerns this will lead to further gaps in provision and lengthen waiting times, which are already high. I'd like to know if the Welsh Government is aware of these proposed changes. Have they been raised with the Welsh Government? Has there been an impact assessment as to how this will affect Wales and children and young people in Wales needing to access gender dysphoria services? How will these changes impact the LGBTQ+ action plan? Did the Welsh Government contribute to the consultation? It obviously will have an impact on young people in Wales seeking support and care. Diolch.
Diolch, Lywydd. Daeth ymgynghoriad cyhoeddus y DU ar fanyleb y gwasanaeth interim ar gyfer gwasanaethau dysfforia rhywedd arbenigol i blant a phobl ifanc i ben yn ddiweddar ar 5 Rhagfyr. Er eu bod wedi’u cyhoeddi gan GIG Lloegr, bydd y newidiadau arfaethedig yn cael effaith ar gleifion ifanc sydd o dan gyfrifoldeb comisiynu GIG Cymru. Mae pryderon wedi’u codi gan Stonewall ac eraill y bydd mynediad at y gwasanaeth interim yn cynnwys cam ymgynghori ychwanegol ar gyfer pobl ifanc cyn iddynt allu mynd ar y rhestr aros, a allai achosi hyd yn oed mwy o oedi cyn cael mynediad at ofal neu hyd yn oed atal mynediad ato'n llwyr. Nid oes unrhyw gyfeiriad ychwaith at y canllawiau rhyngwladol diweddaraf ar arferion gorau ar gyfer gofal iechyd traws. Un o’r agweddau sy’n peri’r pryder mwyaf yw bod manyleb y gwasanaeth yn ceisio trin trawsnewid cymdeithasol fel ymyriad meddygol, sydd ond yn cael ei argymell ar ôl cael diagnosis a phrofi lefelau o drallod clinigol sylweddol yn unig. A ydych yn cytuno, Weinidog, a Ddirprwy Weinidog, nad yw trawsnewid cymdeithasol, fel newid enw, rhagenwau a/neu fynegiant rhywedd, yn ymyriad meddygol?
Fel y gwyddoch, bydd gwasanaeth datblygu hunaniaeth rhywedd Tavistock—GIDS—yn cau yn y gwanwyn. Mae disgwyl i ddwy ganolfan ranbarthol agor: un yn Llundain, a'r llall yng ngogledd-orllewin Lloegr. Ond mae pryderon y bydd hyn yn arwain at fylchau pellach yn y ddarpariaeth ac yn ymestyn amseroedd aros, sydd eisoes yn hir. Hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o’r newidiadau arfaethedig hyn. A ydynt wedi cael eu codi gyda Llywodraeth Cymru? A oes asesiad effaith wedi’i gynnal ynglŷn â sut y bydd hyn yn effeithio ar Gymru a phlant a phobl ifanc yng Nghymru sydd angen mynediad at wasanaethau dysfforia rhywedd? Sut y bydd y newidiadau hyn yn effeithio ar y cynllun gweithredu LHDTC+? A gyfrannodd Llywodraeth Cymru at yr ymgynghoriad? Mae’n amlwg y bydd yn cael effaith ar bobl ifanc yng Nghymru sy’n ceisio cymorth a gofal. Diolch.
Thank you very much. This is very much a cross-Government responsibility—principally my colleague the Deputy Minister for Social Partnership, but also the Minister for Health and Social Services as well. We are aware of that interim consultation on gender services for children and young people, and it will have a direct impact on NHS Wales services for the same groups. I think we can update—. In fact, perhaps I will—. Llywydd, can I ask my deputy to update on this?
Diolch yn fawr iawn. Mae hwn yn sicr yn gyfrifoldeb trawslywodraethol—yn bennaf ar gyfer fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, ond hefyd, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rydym yn ymwybodol o’r ymgynghoriad interim hwnnw ar wasanaethau rhywedd i blant a phobl ifanc, a bydd yn cael effaith uniongyrchol ar wasanaethau GIG Cymru i'r grwpiau hynny. Credaf y gallwn roi diweddariad—. Mewn gwirionedd, efallai y gwnaf—. Lywydd, a gaf fi ofyn i fy nirprwy roi’r wybodaeth ddiweddaraf am hyn?
No, you can't. That request should have come from Plaid Cymru before the question started.
Na chewch. Dylai’r cais hwnnw fod wedi'i wneud gan Blaid Cymru cyn i’r cwestiwn ddechrau.
Perhaps if I can just say that we'll feed that back. I think what is important—that I can respond to—is the fact that we have got our Wales gender service developing. It was launched in September 2019 and that's a multidisciplinary Wales gender team, based at St David's Hospital in Cardiff. It is very important that it actually has shorter waiting times for first assessments, which is what you raised as a concern.
Efallai y dylwn ddweud y byddwn yn ateb hynny maes o law. Credaf mai'r hyn sy’n bwysig—y gallaf ymateb iddo—yw’r ffaith ein bod wedi sicrhau bod gwasanaeth rhywedd Cymru yn datblygu. Fe’i lansiwyd ym mis Medi 2019, ac mae'n dîm rhywedd amlddisgyblaethol i Gymru, sydd wedi’i leoli yn Ysbyty Dewi Sant yng Nghaerdydd. Mae'n bwysig iawn ei fod hefyd yn edrych ar amseroedd aros byrrach ar gyfer asesiadau cyntaf, sef yr hyn a godwyd gennych fel pryder.
Diolch. Of course, the service we have in Wales here is for people who are over 18, isn't it? That's the difference. I recently met with the British Medical Association to discuss their 'Sexual orientation and gender identity in the medical profession' report, which highlights that LGBTQ+ doctors are regularly suffering abuse and discrimination. While it is concerning that this is even taking place, it is equally worrying that these staff often report they feel unable to voice their concerns with management for fear of being labelled troublemakers or that they may be outed. Both Scotland and England have independent mechanisms in place across their hospitals for staff to voice concerns about this and other issues in a safe way, but there is nothing in place across Wales yet, despite a 'freedom to speak up' framework being worked on. Could I therefore ask the Minister to liaise with the health Minister to ensure this framework is developed and implemented as soon as possible so that front-line LGBTQ+ healthcare staff get the support that they urgently need?
Diolch. Wrth gwrs, mae’r gwasanaeth sydd gennym yng Nghymru yma ar gyfer pobl dros 18 oed, onid yw? Dyna'r gwahaniaeth. Cyfarfûm yn ddiweddar â Chymdeithas Feddygol Prydain i drafod eu hadroddiad 'Sexual orientation and gender identity in the medical profession', sy'n nodi bod meddygon LHDTC+ yn wynebu camdriniaeth a gwahaniaethu yn rheolaidd. Er ei fod yn achos pryder fod hyn hyd yn oed yn digwydd, mae'r un mor ddrwg fod yr aelodau staff hyn yn aml yn dweud nad ydynt yn teimlo y gallant leisio eu pryderon gyda rheolwyr rhag ofn iddynt gael eu labelu'n godwyr twrw, neu rhag ofn i'w cyfeiriadedd rhywiol neu eu hunaniaeth rhywedd gael ei ddatgelu heb gydsyniad. Mae gan yr Alban a Lloegr fecanweithiau annibynnol ar waith ar draws eu hysbytai i staff leisio pryderon am hyn a materion eraill mewn ffordd ddiogel, ond nid oes unrhyw beth ar waith ledled Cymru eto, er y gwaith sy'n mynd rhagddo ar fframwaith 'rhyddid i siarad'. A gaf fi ofyn felly i’r Gweinidog gysylltu â’r Gweinidog iechyd i sicrhau bod y fframwaith hwn yn cael ei ddatblygu a’i roi ar waith cyn gynted â phosibl fel bod staff gofal iechyd LHDTC+ ar y rheng flaen yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar frys?
Thank you very much for that really important question as we lead towards the launch of the plan in the new year, the LGBTQ+ action plan. We had a huge response to the consultation, and I'm sure that this response and concern was part of that. What is important about the plan is it is a cross-Government plan, very much similar to our 'Anti-racist Wales Action Plan', so virtually every Minister has a role to play, including of course the Minister for Health and Social Services. We will be able to take this up with her in terms of that feedback you had with LGBTQ+ doctors recently with the BMA.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn gwirioneddol bwysig wrth inni anelu at lansio'r cynllun yn y flwyddyn newydd, y cynllun gweithredu LHDTC+. Cawsom ymateb enfawr i’r ymgynghoriad, ac rwy’n siŵr fod yr ymateb a’r pryder hwn yn rhan o hynny. Yr hyn sy’n bwysig am y cynllun yw ei fod yn gynllun trawslywodraethol, yn debyg iawn i'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', felly mae gan bron bob Gweinidog rôl i’w chwarae, gan gynnwys, wrth gwrs, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn yn gallu dwyn ei sylw hi at yr adborth a gawsoch gyda meddygon LHDTC+ yn ddiweddar gyda Chymdeithas Feddygol Prydain.
3. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i'r sector gwirfoddol yng Ngogledd Cymru? OQ58829
3. What support is the Welsh Government providing to the voluntary sector in North Wales? OQ58829
Diolch yn fawr, Sam. I have agreed funding for Third Sector Support Wales of £6.98 million per year for three years. Just over £1 million of this funding goes to the six county voluntary councils across north Wales to help local voluntary organisations with fundraising, good governance, safeguarding and volunteering.
Diolch yn fawr, Sam. Rwyf wedi cytuno ar gyllid o £6.98 miliwn y flwyddyn ar gyfer Cefnogi Trydydd Sector Cymru am dair blynedd. Mae ychydig dros £1 miliwn o’r cyllid hwn yn mynd i’r chwe chyngor gwirfoddol sirol yng ngogledd Cymru i helpu mudiadau gwirfoddol lleol gyda chodi arian, llywodraethu da, diogelu a gwirfoddoli.
Thank you, Minister, for your response and for the support that has already been given to the voluntary sector in my region in north Wales.
Last month, I had the pleasure of visiting Freshfields animal rescue centre in Nebo near Caernarfon. I must say, I met a wonderful kitten there called Benji, who I was very tempted to take home with me. They carry out fantastic work in supporting abandoned and neglected animals across north Wales, a great example of the voluntary sector doing their bit in our communities. Three things struck me from the visit whilst I was there. The first is the increasing demand for animal rescue centres and the support for those abandoned animals. The second was that a number of animal rescue centres fell between the cracks when it came to COVID funding over recent years, and they weren't able to access the funding that perhaps other organisations were able to access. A third area is some of the challenges at the moment in terms of recruiting and retaining volunteers.
On that point, Minister, I wonder if there's an opportunity for the Welsh Government to work more closely with the voluntary sector to ensure that recruitment and retention of volunteers is able to happen in a better way. Perhaps that can be done by highlighting some of the great work that volunteers do in our communities, making such a difference to the places where we live.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac am y cymorth a roddwyd eisoes i’r sector gwirfoddol yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru.
Fis diwethaf, cefais y pleser o ymweld â chanolfan achub anifeiliaid Freshfields yn Nebo ger Caernarfon. Mae'n rhaid imi ddweud, cyfarfûm â chath fach hyfryd yno o'r enw Benji, a chefais fy nhemtio'n fawr i fynd â Benji adref gyda mi. Maent yn gwneud gwaith gwych yn cefnogi anifeiliaid sy’n cael eu gadael a’u hesgeuluso ar draws y gogledd, sy’n enghraifft wych o’r sector gwirfoddol yn gwneud eu rhan yn ein cymunedau. Sylwais ar dri pheth yn ystod fy ymweliad. Y cyntaf yw'r galw cynyddol am ganolfannau achub anifeiliaid a chymorth i anifeiliaid sy'n cael eu gadael. Yr ail oedd bod nifer o ganolfannau achub anifeiliaid wedi cwympo drwy'r bylchau gyda chyllid COVID dros y blynyddoedd diwethaf, ac nid ydynt wedi gallu cael mynediad at yr un cyllid â sefydliadau eraill o bosibl. Trydydd peth yw rhai o’r heriau ar hyn o bryd gyda recriwtio a chadw gwirfoddolwyr.
Ar y pwynt hwnnw, Weinidog, tybed a oes cyfle i Lywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda'r sector gwirfoddol i sicrhau y gellir recriwtio a chadw gwirfoddolwyr mewn ffordd well? Efallai y gellir gwneud hynny drwy dynnu sylw at beth o’r gwaith gwych y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud yn ein cymunedau, yn gwneud cymaint o wahaniaeth i’r lleoedd rydym yn byw ynddynt.
Thank you very much for that question, a very important question, highlighting again the adverse impact of the cost-of-living crisis. It's very good for us to hear about the work of Freshfields, the animal rescue centre. We can replicate those charities working like that across Wales and concerns now that there's a great deal of demand for these rescue centres. I think your point about recruiting and retaining volunteers is crucial. Of course, this is something that we discuss when I meet with the third sector partnership council, which I chair. At the last meeting in November, we had an item on the cost-of-living summit. We heard directly from the sector. We have done what we can to support them. There is concern in terms of the third sector, and this would affect even these rescue centres, about the fact that they are going to face high energy costs as well. I hope that you will support us in terms of representations to the UK Government that there needs to be support beyond April in terms of the costs faced by the voluntary sector. But we are looking towards supporting the county voluntary councils that co-ordinate and recruit volunteers and support them, because like they were in the pandemic, volunteers are going to be crucial and playing a great part not only in terms of foodbanks, but in the warm spaces that are now opening across Wales to respond to the cost-of-living crisis.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, cwestiwn pwysig iawn, sy’n tynnu sylw unwaith eto at effaith andwyol yr argyfwng costau byw. Mae'n dda iawn clywed am waith Freshfields, y ganolfan achub anifeiliaid. Gallwn efelychu'r elusennau hynny sy'n gweithio fel hynny ledled Cymru, a cheir pryderon nawr fod llawer iawn o alw am y canolfannau achub hyn. Credaf fod eich pwynt ynglŷn â recriwtio a chadw gwirfoddolwyr yn hollbwysig. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei drafod pan fyddaf yn cyfarfod â chyngor partneriaeth y trydydd sector, a gadeirir gennyf. Yn y cyfarfod diwethaf ym mis Tachwedd, roedd eitem ar yr uwchgynhadledd costau byw. Clywsom yn uniongyrchol gan y sector. Rydym wedi gwneud yr hyn a allwn i’w cefnogi. Ceir pryder ynglŷn â'r trydydd sector, a byddai hyn yn effeithio hyd yn oed ar y canolfannau achub hyn, a'r ffaith eu bod hwy hefyd yn mynd i wynebu costau ynni uchel. Rwy'n gobeithio y byddwch yn ein cefnogi mewn perthynas â sylwadau i Lywodraeth y DU fod angen cymorth y tu hwnt i fis Ebrill gyda'r costau a wynebir gan y sector gwirfoddol. Ond rydym yn awyddus i gefnogi’r cynghorau gwirfoddol sirol sy’n cydgysylltu ac yn recriwtio gwirfoddolwyr ac yn eu cefnogi, oherwydd yn union fel yn ystod y pandemig, bydd gwirfoddolwyr yn hollbwysig, ac maent yn mynd i chwarae rhan fawr nid yn unig gyda banciau bwyd, ond yn y mannau cynnes sydd bellach yn agor ledled Cymru mewn ymateb i’r argyfwng costau byw.
4. Pa sgyrsiau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chyd-aelodau'r Cabinet am gefnogi pobl sy'n gadael gofal? OQ58832
4. What conversations has the Minister had with Cabinet colleagues about supporting care leavers? OQ58832
Thank you, Jack Sargeant. On 3 December, I and other members of the Cabinet held an inaugural summit with care-experienced young people to develop together a vision for the future. The summit is part of our work, led by the Deputy Minister for Social Services, to take forward our programme for government commitment to explore radical reform of children’s services.
Diolch, Jack Sargeant. Ar 3 Rhagfyr, cynhaliais i ac Aelodau eraill o’r Cabinet uwchgynhadledd gychwynnol gyda phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal i ddatblygu gweledigaeth ar gyfer y dyfodol gyda’n gilydd. Mae’r uwchgynhadledd yn rhan o’n gwaith, dan arweiniad y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, i fwrw ymlaen â’n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i archwilio sut yr eir ati i ddiwygio gwasanaethau plant mewn modd radical.
I thank the Minister for that answer and the ongoing commitment of the Cabinet, and of course the leadership of the First Minister in supporting care leavers in Wales. I’m particularly proud of the summit that you mentioned this weekend, but also proud of the Welsh Labour Government delivering the world-leading basic income trial, and the role I played in pushing this policy. Minister, on a recent visit to a jobcentre to talk with staff in my constituency, I raised the subject of care leavers and, in particular, the basic income pilot. The staff were keen to talk about the support and how the Welsh Government could further enhance their offer to care leavers, and they suggested the possibility of a care leavers covenant to create meaningful opportunities in five key areas in care leavers’ lives, from independent living right through to the importance of mental health. Could I ask you, Minister, to continue those conversations with Welsh Government colleagues and to ask the question about how a Welsh Government-backed covenant for care leavers could be taken forward?
Diolch i’r Gweinidog am ei hateb, ac am ymrwymiad parhaus y Cabinet, ac wrth gwrs, arweinyddiaeth y Prif Weinidog wrth gefnogi pobl sy’n gadael gofal yng Nghymru. Rwy’n arbennig o falch o’r uwchgynhadledd y sonioch chi amdani y penwythnos hwn, ond rwyf hefyd yn falch o Lywodraeth Lafur Cymru am ddarparu’r treial incwm sylfaenol arloesol, a’r rôl a chwaraeais wrth hybu'r polisi hwn. Weinidog, ar ymweliad diweddar â chanolfan waith i siarad â staff yn fy etholaeth, codais bwnc pobl sy’n gadael gofal, a'r cynllun peilot incwm sylfaenol yn benodol. Roedd y staff yn awyddus i sôn am y cymorth a sut y gallai Llywodraeth Cymru wella eu cynnig i bobl sy’n gadael gofal ymhellach, ac awgrymwyd y posibilrwydd o gyfamod ar gyfer pobl sy'n gadael gofal i greu cyfleoedd ystyrlon mewn pum maes allweddol ym mywydau pobl sy'n gadael gofal, o fyw’n annibynnol hyd at bwysigrwydd iechyd meddwl. Weinidog, a gaf fi ofyn ichi barhau â’r sgyrsiau hynny gyda'ch cyd-Weinidogion Llywodraeth Cymru, a gofyn y cwestiwn ynghylch sut y gellid bwrw ymlaen â chyfamod a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sy’n gadael gofal?
Thank you very much, Jack Sargeant, for that important question. It’s really good to hear that this was actually raised by jobcentre staff. I’m actually visiting my local regional jobcentre as a constituency Member later in the week. I think this just shows—. Because they are working with young people and seeing what opportunities the basic income trial will have in terms of job prospects.
Turning to the summit, it was a unique opportunity for me. The First Minister attended, obviously the Deputy Minister for Social Services, Lynne Neagle the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, as well as Jeremy Miles as Minister for Education and Welsh Language, and myself. We spent the day listening to young people. It was sobering—I think that was the word the Deputy Minister for Social Services said—to hear of their experiences. What they said to us is, ‘We’re here to contribute, to tell you what we feel could be done to improve the lives of young people in care’. These were care-experienced young people. There were so many things that we knew, but actually, there were some practical things we could do. Some of it is about culture, awareness, training, but the basic income pilot has given them a real belief that we actually do want to consider their lives and prospects. I think this will be fed back into a declaration that will be signed in the new year, with a shared vision about how we can radically reform these services.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn pwysig, Jack Sargeant. Mae’n dda iawn clywed bod hyn wedi’i godi gan staff y ganolfan waith. A dweud y gwir, byddaf yn ymweld â fy nghanolfan waith ranbarthol leol fel Aelod etholaethol yn nes ymlaen yr wythnos hon. Credaf fod hyn yn dangos—. Oherwydd maent yn gweithio gyda phobl ifanc ac yn gweld pa gyfleoedd a ddaw o'r treial incwm sylfaenol mewn perthynas â rhagolygon swyddi.
Gan droi at yr uwchgynhadledd, roedd yn gyfle unigryw i mi. Roedd y Prif Weinidog yn bresennol, a'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, yn amlwg, a Lynne Neagle y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, yn ogystal â Jeremy Miles fel Gweinidog y Gymraeg ac Addysg, a minnau. Fe dreuliasom y diwrnod yn gwrando ar bobl ifanc. Roedd yn sobreiddiol—credaf mai dyna'r gair a ddefnyddiodd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol—clywed am eu profiadau. Yr hyn a ddywedasant wrthym oedd, ‘Rydym yma i gyfrannu, i ddweud wrthych beth y teimlwn y gellid ei wneud i wella bywydau pobl ifanc mewn gofal’. Pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal oedd y rhain. Roedd cymaint o bethau roeddem yn eu gwybod, ond mewn gwirionedd, roedd rhai pethau ymarferol y gallem eu gwneud. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â diwylliant, ymwybyddiaeth, hyfforddiant, ond mae'r cynllun peilot incwm sylfaenol wedi rhoi hyder gwirioneddol iddynt ein bod am ystyried eu bywydau a'u rhagolygon. Credaf y bydd hyn yn bwydo i mewn i ddatganiad a fydd yn cael ei lofnodi yn y flwyddyn newydd, gyda gweledigaeth a rennir ynglŷn â sut y gallwn ddiwygio'r gwasanaethau hyn yn radical.
I’m pleased that the subject of care leavers has been mentioned this afternoon as it’s important that the skills that they do acquire over their period in care are recognised, and that they can indeed access training and opportunities and transferable skills that they could apply to a career in social care if they so desire. With such pressures and understaffing in social care services, could the Minister outline what work is being undertaken by the Welsh Government to attract care leavers into careers in social care, so that their skills and experiences can be rewarded, rather than them just being automatically funnelled into the welfare and benefits system, as the Member for Alyn and Deeside is suggesting?
Rwy’n falch fod pwnc pobl sy'n gadael gofal wedi’i grybwyll y prynhawn yma, gan ei bod yn bwysig fod y sgiliau y maent yn eu dysgu yn ystod eu cyfnod mewn gofal yn cael eu cydnabod, a’u bod, yn wir, yn gallu cael mynediad at hyfforddiant a chyfleoedd a sgiliau trosglwyddadwy y gallent eu defnyddio mewn gyrfa mewn gofal cymdeithasol os dymunant. Gyda’r fath bwysau a diffyg staff yn y gwasanaethau gofal cymdeithasol, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa waith sy’n mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru i ddenu pobl sy'n gadael gofal i yrfaoedd ym maes gofal cymdeithasol, fel y gellir gwobrwyo eu sgiliau a’u profiadau, yn hytrach na’u bod yn cael eu sianelu’n awtomatig i mewn i’r system les a budd-daliadau, fel y mae’r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy yn ei awgrymu?
I hope we can get you onside with the basic income pilot. This is actually giving young people the opportunity to really consider their options for the future. Obviously, those options actually apply to all young people in Wales. The young person’s guarantee is crucially important—18 to 25-year-olds, every young person, a job, training, education, apprenticeships, setting up a business. We heard all of those things from our care-experienced young people. That’s what they want to do. That’s what they will be able to do. I think we move forward now in terms of the statement that’s going to be made, the declaration, which is going to look at every aspect of life. The Deputy Minister for Social Services, I know, will be able to speak more on this when we get to that point.
Rwy'n gobeithio y gallwn ddwyn perswâd arnoch gyda'r cynllun peilot incwm sylfaenol. Mae'n rhoi cyfle go iawn i bobl ifanc ystyried eu hopsiynau ar gyfer y dyfodol. Yn amlwg, mae’r opsiynau hynny'n berthnasol i holl bobl ifanc Cymru. Mae'r warant i bobl ifanc yn hollbwysig—pobl 18 i 25 oed, pob unigolyn ifanc, swydd, hyfforddiant, addysg, prentisiaethau, sefydlu busnes. Clywsom yr holl bethau hynny gan ein pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Dyna maent hwy'n dymuno ei wneud. Dyna y byddant yn gallu ei wneud. Credaf ein bod yn symud ymlaen nawr o ran y datganiad a fydd yn cael ei wneud ac sy’n mynd i edrych ar bob agwedd ar fywyd. Gwn y bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gallu manylu ar hyn pan ddaw'r amser.
Tynnwyd cwestiwn 5 [OQ58830] yn ôl, felly cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.
Question 5 [OQ58830] is withdrawn. Question 6, Mabon ap Gwynfor.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ58835
6. What steps is the Welsh Government taking to tackle fuel poverty in Dwyfor Meirionnydd? OQ58835
Mae ein rhaglen Cartrefi Cynnes ar gyfer aelwydydd ar incwm is yn arbed £300 y flwyddyn iddyn nhw ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd cymwys ar incwm isel hefyd yn cael taliad o £200 drwy’r cynllun cymorth tanwydd. Mae ein hymgyrch ‘Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi’ yn helpu pobl i hawlio’r budd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl i’w cael.
Our Warm Homes programme for lower income households saves an average of £300 a year by improving energy efficiency. Eligible low-income households are also benefiting from our £200 fuel support scheme. Our 'Claim what’s yours' campaign helps people to claim the benefits they are entitled to.
Da iawn. Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna.
Thank you very much, Minister, for that response.
With a hard winter now starting to bite, energy companies must prioritise the needs of vulnerable customers struggling to pay their bills, and so, I must admit to feeling very angry when I read the research by the Office of Gas and Electricity Markets that found that three energy suppliers—TruEnergy, Utilita Energy and Scottish Power—were found to demonstrate severe weaknesses in the way that they deal with customers having payment difficulties, with Utilita and Scottish Power being issued with enforcement notices. Scottish Power has historically been the major provider for my constituents in Dwyfor Meirionnydd, and, indeed, across most of north Wales. So, what action is the Welsh Government taking to ensure that the energy providers ensure that their customers, especially the most vulnerable, get the required help they need from these highly profitable companies to pay their bills?
Gyda gaeaf caled bellach yn dechrau brathu, rhaid i gwmnïau ynni flaenoriaethu anghenion cwsmeriaid bregus sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau, ac felly, rhaid i mi gyfaddef fy mod yn teimlo'n ddig iawn wrth ddarllen yr ymchwil gan Swyddfa'r Marchnadoedd Nwy a Thrydan a ganfu fod tri chyflenwr ynni—TruEnergy, Utilita Energy a Scottish Power—yn dangos gwendidau difrifol yn y ffordd y maent yn ymdrin â chwsmeriaid sy'n cael trafferthion talu, gydag Utilita a Scottish Power yn cael hysbysiadau gorfodi. Yn hanesyddol, Scottish Power yw'r prif gyflenwr ar gyfer fy etholwyr yn Nwyfor Meirionnydd, ac yn wir, ar draws y rhan fwyaf o ogledd Cymru. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cyflenwyr ynni yn gwneud yn siŵr fod eu cwsmeriaid, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed, yn cael y cymorth y maent ei angen gan y cwmnïau hynod broffidiol hyn i dalu eu biliau?
Thank you very much for that really important question, because, like you, I am horrified by what I have read and the poor practice of energy suppliers. I met Ofgem last week and we talked about the identification, as they have, of those companies, Mabon, that are delivering this poor practice. We heard more of that in the press this week. I've held several discussions, actually, with energy suppliers. I held one on 21 November and on 28 November, and, in fact, I met with EDF Energy today.
We've been focusing on and asking them three questions. I just want to repeat those quickly. We've requested data on the number of households supported with their energy bills, how are they supporting them if they're vulnerable, and why—we don't want them to do this, but if they're being transferred onto pre-payment meters, the reason for doing so. We've asked that they do not move people onto pre-payment meters when they're in arrears, and there are concerns that people with smart meters are being moved onto pre-payment meters without their knowledge. And we're requesting them to remove standing charges for pre-payment customers. I'm just about to do a written statement on this to give some feedback. Some of them have agreed to share data with us, and we want to link them up to Advicelink Cymru so that all Citizens Advice and everyone else are aware of where there is vulnerability. We want to really press upon them that they should not be moving people onto pre-payment meters, which are more expensive, and then the standing charges apply even when they haven't got an energy supply. And when they start feeding the meter, they're paying for standing charges. I don't know if everyone knows this, but this should be a united call for the UK Government to stop standing charges for pre-payment customers. Approximately 200,000 households in Wales rely on pre-payment meters.
Just finally, Llywydd, to say that we have our Fuel Bank Foundation partnership; we've already got 6,000 vouchers that have gone out via partners working across Wales to help people with their pre-payment meters.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn pwysig hwnnw, oherwydd, fel chi, mae'r hyn rwyf wedi'i ddarllen ac arferion gwael cyflenwyr ynni yn fy mrawychu. Cyfarfûm ag Ofgem yr wythnos diwethaf a buom yn sôn am nodi'r cwmnïau hynny, Mabon, sy'n cyflawni'r arferion gwael hyn, fel y maent hwy wedi'i wneud. Clywsom fwy am hynny yn y wasg yr wythnos hon. Rwyf wedi cynnal sawl trafodaeth, mewn gwirionedd, gyda chyflenwyr ynni. Cynhaliais un ar 21 Tachwedd ac un arall ar 28 Tachwedd, ac mewn gwirionedd, cyfarfûm ag EDF Energy heddiw.
Rydym wedi bod yn canolbwyntio ar dri pheth ac rydym yn gofyn tri chwestiwn iddynt. Rwyf eisiau ailadrodd y rheini'n gyflym. Rydym wedi gofyn am ddata ar nifer yr aelwydydd sy'n cael eu cefnogi gyda'u biliau ynni, sut maent yn cael eu cefnogi os ydynt yn agored i niwed, a pham—nid ydym eisiau iddynt wneud hyn, ond os ydynt yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu, beth yw'r rheswm am wneud hynny. Rydym wedi gofyn iddynt beidio â throsglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu pan fydd ganddynt ôl-ddyledion, a cheir pryderon fod pobl sydd â mesuryddion deallus yn cael eu trosglwyddo i fesuryddion rhagdalu yn ddiarwybod iddynt. Ac rydym yn gofyn iddynt gael gwared ar daliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Rwyf ar fin gwneud datganiad ysgrifenedig ar hyn i roi ychydig o adborth. Mae rhai ohonynt wedi cytuno i rannu data gyda ni, ac rydym eisiau eu cysylltu ag Advicelink Cymru fel bod yr holl ganolfannau Cyngor ar Bopeth a phawb arall yn ymwybodol o lle mae yna aelwydydd agored i niwed. Rydym eisiau eu hargyhoeddi mewn gwirionedd na ddylent fod yn trosglwyddo pobl i fesuryddion rhagdalu gan eu bod yn ddrutach a chan fod y taliadau sefydlog yn berthnasol hyd yn oed pan nad oes ganddynt gyflenwad ynni. A phan fyddant yn dechrau bwydo'r mesurydd, byddant yn talu am daliadau sefydlog. Nid wyf yn gwybod a yw pawb yn gwybod hyn, ond dylai hon fod yn alwad unedig i Lywodraeth y DU atal taliadau sefydlog ar gyfer cwsmeriaid rhagdalu. Mae tua 200,000 o aelwydydd yng Nghymru yn dibynnu ar fesuryddion rhagdalu.
Yn olaf, Lywydd, hoffwn ddweud bod gennym ein partneriaeth Sefydliad Banc Tanwydd; mae gennym eisoes 6,000 o dalebau sydd wedi'u darparu drwy bartneriaid sy'n gweithio ledled Cymru i helpu pobl gyda'u mesuryddion rhagdalu.
Thank you again, Minister, for attending last week's meeting of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency, at which you, amongst other things, stated that the Welsh Government's focus is on improving the energy efficiency of Welsh homes, noting, amongst other things, improvements to the Nest scheme, and that the Welsh Government will seek to maximise opportunities presented by ECO4. What engagement have you or your colleagues therefore had, or will you be having with the UK Government regarding the new ECO Plus scheme, known as ECO4, which aims to see hundreds of thousands of homes receive new home insulation, saving consumers around £310 a year, extending support to those in the least energy-efficient homes in the lower council tax bands, as well as targeting the most vulnerable, and extending support to those who do not currently benefit from any other Government support, to upgrade their homes?
Diolch eto, Weinidog, am fynychu cyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yr wythnos diwethaf, lle gwnaethoch chi ddweud, ymysg pethau eraill, fod ffocws Llywodraeth Cymru ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi Cymru, gan nodi, ymysg pethau eraill, y gwelliannau i gynllun Nyth, a dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau'r cyfleoedd gorau posibl yn sgil ECO4. Felly, pa ymgysylltiad rydych chi neu eich cyd-Aelodau wedi'i gael, neu pa ymgysylltiad y byddwch chi'n ei gael, gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun ECO Plus newydd, a elwir yn ECO4, sy'n anelu at sicrhau bod cannoedd o filoedd o gartrefi yn cael inswleiddiad newydd, gan arbed tua £310 y flwyddyn i ddefnyddwyr, a chan estyn cefnogaeth i'r rhai yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni yn y bandiau treth gyngor is, yn ogystal â thargedu'r bobl fwyaf agored i niwed, ac ymestyn cefnogaeth i'r rhai nad ydynt yn elwa o unrhyw gymorth arall gan y Llywodraeth ar hyn o bryd, i uwchraddio'u cartrefi?
Clearly, my colleague the Minister for Climate Change is very engaged in this and engaged with the UK Government in terms of seeing what benefit this ECO4 is going to have in terms of our situation. Because, obviously, energy efficiency and energy efficiency in terms of our Warm Homes programme, is crucial to actually addressing fuel poverty. But I think this is something that, again, it's for the Minister for Climate Change to report back on current discussions, but also to recognise what we are doing with the Warm Homes programme, the demand-led Nest scheme, which actually doesn't end till next September, and you know that she's now come forward, in her oral statement on 8 November, about a new approach, which is a fabric-first, worst-first and low-carbon approach.
Yn amlwg, mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn ymwneud yn fawr â hyn ac yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU i weld pa fudd a ddaw yn sgil ECO4 o ran ein sefyllfa. Oherwydd yn amlwg, mae effeithlonrwydd ynni, ac effeithlonrwydd ynni ein rhaglen Cartrefi Clyd, yn hanfodol i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Ond rwy'n credu, unwaith eto, mai cyfrifoldeb y Gweinidog Newid Hinsawdd fydd adrodd yn ôl ar y trafodaethau presennol, ond hefyd i gydnabod yr hyn rydym yn ei wneud gyda'r rhaglen Cartrefi Clyd, y cynllun Nyth sy'n seiliedig ar alw, nad yw'n dod i ben tan fis Medi nesaf mewn gwirionedd, ac rydych yn gwybod ei bod bellach wedi cyhoeddi dull newydd yn ei datganiad ar lafar ar 8 Tachwedd, sy'n ddull ffabrig yn gyntaf, gwaethaf yn gyntaf a charbon isel o fynd ati.
I just wanted to follow up Mark Isherwood's question, because I think it's about empowering local authorities and ensuring that they've got the resources to apply for this ECO4 Flex system, because it's similar to 'Claim what's yours'. We need to ensure that Wales is claiming what it's entitled to, to retrofit some of our many homes that are really far too cold and people are living in fuel poverty. So, I wondered if you could have a conversation with your colleague the Minister for local government as to how we can ensure that local authorities have the resources to ensure that they have the capacity to apply for this funding.
Roeddwn eisiau dilyn cwestiwn Mark Isherwood, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ymwneud â grymuso awdurdodau lleol a sicrhau bod ganddynt adnoddau i wneud cais am system ECO4 Flex, oherwydd mae'n debyg i 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'. Mae angen inni sicrhau bod Cymru'n hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddi, i ôl-osod rhai o'n cartrefi niferus sy'n rhy oer o lawer a lle mae pobl yn byw mewn tlodi tanwydd. Felly, tybed a wnewch chi gael sgwrs gyda'ch cyd-Aelod, y Gweinidog llywodraeth leol, ynglŷn â sut y gallwn sicrhau bod gan awdurdodau lleol adnoddau i sicrhau bod ganddynt allu i wneud cais am y cyllid hwn.
Well, I think I've already mentioned this afternoon that I meet regularly with the leaders of local government. We have cost of living on the agenda, and I will be raising this with them. But, clearly, also my colleagues the Minister for Finance and Local Government and Minister for Climate Change also engage with local authorities to ensure that they take up any opportunity.
Wel, rwy'n credu fy mod eisoes wedi sôn y prynhawn yma fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd gydag arweinwyr llywodraeth leol. Mae gennym gostau byw ar yr agenda, a byddaf yn codi hyn gyda hwy. Ond yn amlwg, mae fy nghyd-Aelodau, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol a'r Gweinidog Newid Hinsawdd, hefyd yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn manteisio ar unrhyw gyfle.
Cwestiwn 7 i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog. Sarah Murphy.
Question 7 to be answered by the Deputy Minister. Sarah Murphy.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ i Gymru? OQ58821
7. Will the Minister provide an update on the LGBTQ+ action plan for Wales? OQ58821
As a Government, we stand with our LGBTQ+ communities. That's why LGBTQ+ rights are embedded in our programme for government, and why we are developing our bold LGBTQ+ action plan. After reviewing more than 1,300 consultation responses, we aim to publish the revised action plan in February 2023.
Fel Llywodraeth, rydym yn sefyll ochr yn ochr â'n cymunedau LHDTC+. Dyna pam mae hawliau LHDTC+ wedi'u gwreiddio yn ein rhaglen lywodraethu, a pham rydym yn datblygu ein cynllun gweithredu LHDTC+ beiddgar. Ar ôl adolygu mwy na 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, ein nod yw cyhoeddi'r cynllun gweithredu diwygiedig ym mis Chwefror 2023.
Thank you, Minister, for your update. I recently met with Ollie Mallin, who represents Carers Trust Wales on our Welsh Youth Parliament. Ollie is also a constituent of mine and has been an advocate of LGBTQ+ plus issues for young people. Ollie has spoken candidly about homophobia faced by young people in schools, and the culture that, sadly, is still so present, which can start off with negative comments and connotations of gay stereotypes, but as we know, it perpetuates prejudice and discrimination for LGBTQ+ plus people across all sections of our society.
I fully support your work on the LGBTQ+ action plan. I know that Welsh Government wants Wales to be a nation where everyone feels safe to be themselves, to be open about their sexual orientation, gender identity, gender expression and sex characteristics at home, leisure, work or school without feeling threatened. It really is going to take a proactive approach, reflection and consultation, especially in an environment like schools, to ensure that the things young people are seeing—that they're actually seeing these positive changes. This is ultimately about making schools safe for an LGBTQ+ pupil to not have to worry about this prejudice, simply because of who they are. So, Minister, on this point, what discussions are you having with the Minister for Education and Welsh Language to ensure that schools are responding to the action plan? Diolch.
Diolch am eich diweddariad, Weinidog. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag Ollie Mallin, sy'n cynrychioli Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru yn Senedd Ieuenctid Cymru. Mae Ollie hefyd yn etholwr i mi ac mae wedi bod yn dadlau dros faterion LHDTC+ i bobl ifanc. Mae Ollie wedi siarad yn onest am homoffobia sy'n wynebu pobl ifanc mewn ysgolion, a'r diwylliant sydd, yn anffodus, yn dal i fod yn bresennol, sy'n gallu dechrau gyda sylwadau negyddol a chyfeiriadau at stereoteipiau hoyw, ond fel y gwyddom, mae'n ysgogi rhagfarn a gwahaniaethu yn erbyn pobl LHDTC+ ar draws pob rhan o'n cymdeithas.
Rwy'n llwyr gefnogi eich gwaith ar gynllun gweithredu LHDTC+. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru eisiau i Gymru fod yn genedl lle mae pawb yn teimlo'n ddiogel i fod yn nhw eu hunain, i fod yn agored am eu cyfeiriadedd rhywiol, eu hunaniaeth rhywedd, eu mynegiant rhywedd a nodweddion rhyw gartref, yn eu hamser hamdden, yn y gwaith neu yn yr ysgol heb deimlo bygythiad. Bydd angen agwedd ragweithiol, ynghyd â myfyrio ac ymgynghori, yn enwedig mewn amgylchedd fel ysgolion, i sicrhau bod y pethau y mae pobl ifanc yn eu gweld—eu bod yn gweld y newidiadau cadarnhaol hyn mewn gwirionedd. Yn y pen draw, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod ysgolion yn ddigon diogel i ddisgybl LHDTC+ fel nad oes rhaid iddynt boeni am ragfarn oherwydd pwy ydynt. Felly, Weinidog, ar y pwynt hwn, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i sicrhau bod ysgolion yn ymateb i'r cynllun gweithredu? Diolch.
I thank Sarah Murphy for raising this, and also for your support for the LGBTQ+ action plan. As you said, it's an incredibly important piece of work that we're doing and, obviously, it's not just about having that plan, it's the difference it actually makes in practice. And can I also pass on my thanks and recognition to Ollie for speaking so candidly about this and sharing the experiences of young people, which, sadly, is still happening, not just in schools but in different settings across Wales? It makes me particularly sad, because I was bullied at school because—I think I've said in here before—other children saw something in me that I hadn't recognised myself.
You talk about those negative connotations and slurs, and, if you remember that old saying, 'Sticks and stones will break my bones, but names will never hurt me', well, that's definitely not true—names do hurt. One of the things that sticks in my mind, and I've actually shared it with some of my colleagues, is that they called me 'Lesley'—I think they meant 'Lesley the lesbian'. So, as well as being incredibly cruel, bullies are also very unimaginative as well. But, they say the personal is the political, so this LGBTQ+ action plan is really, really important to me on that level as well, because I want to see this change for generations that are in school now and generations to come, and I think the work that Ollie's doing is really important. I'd be very happy to meet Ollie along with the Member.
But, on the action plan itself, there are a series of actions in there, and I'm looking very closely with the Minister for education about how we not only support young people in schools, but support their educators and support the teachers to be able to handle and address these things with care and with confidence as well, because I think there is still that hangover, that legacy of section 28, where people are still, unfortunately, nervous to tackle these issues. So, we need to offer support for the teachers and the teaching staff as well as for the learners.
Diolch i Sarah Murphy am godi hyn, a hefyd am eich cefnogaeth i'r cynllun gweithredu LHDTC+. Fel y dywedoch, mae'r gwaith a wnawn yn hynod o bwysig, ac yn amlwg, nid yw ond yn ymwneud â rhoi'r cynllun hwnnw ar waith, mae'n ymwneud â'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud yn ymarferol. A gaf fi hefyd ddiolch a rhoi cydnabyddiaeth i Ollie am siarad mor onest am hyn a rhannu profiadau pobl ifanc, sydd, yn anffodus, yn dal i ddigwydd, nid mewn ysgolion yn unig ond mewn lleoliadau gwahanol ledled Cymru? Mae'n gwneud imi deimlo'n arbennig o drist, a minnau wedi cael fy mwlio yn yr ysgol oherwydd—rwy'n credu fy mod wedi dweud yn y fan hon o'r blaen—fod plant eraill yn gweld rhywbeth ynof fi nad oeddwn wedi'i adnabod fy hun.
Rydych yn sôn am y sylwadau a'r sarhad negyddol, ac os cofiwch chi'r hen ymadrodd am ffyn a cherrig yn torri esgyrn, ond na fydd geiriau byth yn brifo, wel, yn bendant nid yw hynny'n wir—mae geiriau'n brifo. Un o'r pethau sy'n aros yn y cof, ac rwyf wedi rhannu hyn gyda rhai o fy nghyd-Aelodau, yw eu bod yn fy ngalw'n 'Lesley'—rwy'n credu eu bod yn golygu 'Lesley y lesbian'. Felly, yn ogystal â bod yn hynod greulon, mae bwlis yn ddiddychymyg iawn hefyd. Ond maent yn dweud mai'r personol yw'r gwleidyddol, felly mae'r cynllun gweithredu LHDTC+ hwn yn bwysig iawn i mi ar y lefel honno hefyd, oherwydd rwyf eisiau gweld y newid i genedlaethau sydd yn yr ysgol nawr a chenedlaethau i ddod, ac rwy'n credu bod y gwaith y mae Ollie'n ei wneud yn bwysig iawn. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod ag Ollie gyda'r Aelod.
Ond ar y cynllun gweithredu ei hun, mae cyfres o gamau gweithredu ynddo, ac rwy'n ystyried yn ofalus iawn, ar y cyd â'r Gweinidog addysg, sut rydym nid yn unig yn cefnogi pobl ifanc mewn ysgolion ond sut rydym yn cefnogi eu haddysgwyr ac yn cefnogi'r athrawon i allu ymdrin a mynd i'r afael â'r pethau hyn gyda gofal yn ogystal â hyder, oherwydd rwy'n credu bod yna sgil-effaith yn dal i fodoli o ganlyniad i adran 28, lle mae pobl yn dal i fod yn nerfus wrth fynd i'r afael â'r materion hyn, yn anffodus. Felly, mae angen i ni gynnig cefnogaeth i'r athrawon a'r staff addysgu yn ogystal ag i'r dysgwyr.
Minister, one of the actions in the plan is to explore ways that unnecessary personal identification, such as name, age, and gender markers can be removed from the documentation, particularly in recruitment practices. This could also prove helpful in reducing the risk for discrimination against someone from an ethnic minority background. To what extent have you succeeded in delivering on this action? Have public bodies, such as the NHS, now advanced this objective, and can you evidence any improvement at all?
Weinidog, un o'r camau gweithredu yn y cynllun yw archwilio ffyrdd y gellir cael gwared ar ddulliau adnabod personol diangen, megis enw, oedran, a dynodwyr rhywedd o'r ddogfennaeth, yn enwedig mewn arferion recriwtio. Gallai hyn hefyd fod o gymorth i leihau'r risg o wahaniaethu yn erbyn rhywun o gefndir lleiafrifol ethnig. I ba raddau rydych chi wedi llwyddo i gyflawni'r cam gweithredu hwn? A yw cyrff cyhoeddus, fel y GIG, bellach wedi datblygu'r amcan hwn, ac a allwch chi roi tystiolaeth o unrhyw welliant o gwbl?
Can I thank the Member for his contribution there? The point he refers to is one of the points that we consulted on as part of the draft action plan, and I don't think I'm jumping the gun by confirming that it will be there and expanded on in the action plan itself when it's published early next year. You raise a really valid point in terms of actually things that you can do to tackle that discrimination and to take away the risk of it as well. So, I'd be more than happy, once we're formalising the final action plan, to update the Member in more detail on the work that's happening across Government on the issues that he raises.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad? Mae'r pwynt y mae'n cyfeirio ato yn un o'r pwyntiau y buom yn ymgynghori arnynt fel rhan o'r cynllun gweithredu drafft, ac nid wyf yn credu fy mod yn achub y blaen drwy gadarnhau y byddwn yn ehangu ar y pwynt yn y cynllun gweithredu ei hun pan fydd yn cael ei gyhoeddi ddechrau'r flwyddyn nesaf. Rydych yn codi pwynt dilys iawn ynglŷn â'r pethau y gallwch eu gwneud i fynd i'r afael â'r gwahaniaethu hwnnw ac i gael gwared ar y risg o hynny hefyd. Felly, pan fyddwn ni'n ffurfioli'r cynllun gweithredu terfynol, byddwn i'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn fwy manwl i'r Aelod am y gwaith sy'n digwydd ar draws y Llywodraeth mewn perthynas â'r materion y mae'n eu codi.
8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol ynglŷn â sichrau parhad eu gwasanaethau yng Nghanol De Cymru? OQ58828
8. What discussions has the Minister had with the Post Office and Royal Mail regarding ensuring the continuation of of their services in South Wales Central? OQ58828
Dyw materion yn ymwneud â Swyddfa’r Post a’r Post Brenhinol ddim wedi’u datganoli, ond wrth gwrs mae gen i ddiddordeb mewn unrhyw fater sy’n effeithio ar Gymru a chymunedau Cymru. Mae fy swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd efo’r ddau sefydliad. Fe wnes i gwrdd â Swyddfa’r Post ym mis Hydref a’r Post Brenhinol ym mis Gorffennaf.
Post Office and Royal Mail matters are not devolved, although I am of course interested in any issues that affect Wales and Welsh communities. My officials stay in regular contact with both organisations. I last met with Post Office in October and with Royal Mail in July.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog. Mae'n gwasanaeth post, wrth gwrs, drwy'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, yn wasanaeth hanfodol i gymaint o bobl yn ein cymunedau. O ran fy rhanbarth, mae nifer o swyddfeydd post wedi cau neu leihau eu horiau agor, ac mae pryderon penodol o ran dyfodol swyddfa post Pontypridd—swyddfa brysur dros ben yng nghanol tref Pontypridd, sy'n cau ar 23 Rhagfyr heb unrhyw sicrwydd eto y bydd yn ailagor.
Yn bellach, fel y byddwch yn ymwybodol, mae anghydfod parhaus rhwng gweithwyr y Post Brenhinol, a hoffwn heddiw yrru neges o gefnogaeth i'r gweithwyr hynny sy'n ymladd o ran eu telerau gwaith ynghyd â dyfodol y gwasanaeth. Clywyd tystiolaeth yn y cyfryngau'r wythnos diwethaf ynglŷn â sut mae'r gwasanaeth yn cael ei redeg, gyda llythyrau ddim yn cael eu blaenoriaethu mwyach, a bod lleihad wedi bod yn y nifer o weithwyr, gan olygu bod rhai pobl yn colli post pwysig megis apwyntiadau meddygol oherwydd bod llythyrau ddim yn eu cyrraedd mewn pryd. Hoffwn ofyn, felly: pa drafodaethau penodol mae'ch swyddogion, neu chithau, Ddirprwy Weinidog, wedi'u cael gyda'r Swyddfa Post a'r Post Brenhinol, o ran yr elfennau yma o'u gwasanaethau, ac yn benodol o ran y Post Brenhinol, o ran yr anghydfod, er mwyn sicrhau bod galwadau'r gweithwyr yn cael eu gweithredu gan reolwyr a bod y gwasanaeth hanfodol hwn yn cael ei ddiogelu i'r dyfodol?
Thank you very much, Deputy Minister. Our postal service, of course, through the Post Office and the Royal Mail, is an essential service for so many people in our communities. In my region, a number of post offices have closed or have reduced their opening hours, and there are specific concerns regarding the future of Pontypridd post office—an extremely busy post office in Pontypridd town centre that is due to close on 23 December with no certainty yet if it will reopen.
Furthermore, and as you'll be aware, there is an ongoing dispute involving the Royal Mail employees, and today I'd like to send a message of support to those employees who are fighting for their working conditions and the future of the service. We heard evidence in the media last week regarding how the service is run. Letters are no longer being prioritised, and there has been a reduction in the number of employees, meaning that some people are missing important mail such as vital medical appointments because letters are not reaching them in time. I would therefore like to ask: what specific discussions have you or your officials had with the Post Office and the Royal Mail in terms of these elements of their services, and specifically in terms of the Royal Mail, the dispute, in order to ensure that the workers' demands are being addressed by management and that this vital service is safeguarded for the future?
I think this is a matter that the Member follows quite closely, and has been in touch via correspondence previously. And, I know that it's something that impacts on all of our communities, particularly the more rural communities in Wales that are dependent on the universal service obligation. I think the first thing to say in terms of the Post Office and the Royal Mail is that they're obviously distinct and separate companies. But, I'm aware of the issue that the Member mentioned with regard to Pontypridd post office, and that they are currently seeking alternative post, but I know it's a challenge that faces many communities and it's something that I will pick up again with Post Office and perhaps follow up with a further meeting and update the Member.
And I'm sure the workers at Royal Mail will certainly appreciate the support from Members in this Chamber for the current industrial dispute. Because it not only threatens to impact on those who provide those services and the workers in Wales, but also the services that we receive in Wales as well. It's not just looking at weakening the position of workers, but weakening that service and, potentially, moving away from that universal service obligation that so many communities depend on. So, I think the Communication Workers Union are right when they say this dispute isn't just about pay and conditions—it's about an institution that we've depended on for many, many years. So, I can say to the Member I am due to meet again with CWU very shortly and I'm happy to update following that.
Rwy'n credu bod hwn yn fater y mae'r Aelod yn ei ddilyn yn eithaf agos, ac sydd wedi cael ei grybwyll mewn gohebiaeth o'r blaen. Ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth sy'n effeithio ar bob un o'n cymunedau, yn enwedig y cymunedau mwy gwledig yng Nghymru sy'n ddibynnol ar y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud ynghylch Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yw eu bod yn amlwg yn gwmnïau gwahanol ac ar wahân. Ond rwy'n ymwybodol o'r mater y soniodd yr Aelod amdano ynglŷn â swyddfa bost Pontypridd, a'r ffaith eu bod yn chwilio am wasanaeth arall ar hyn o bryd, ond rwy'n gwybod ei bod yn her sy'n wynebu llawer o gymunedau ac mae'n rhywbeth y byddaf yn ei godi eto gyda Swyddfa'r Post, ac efallai y caf gyfarfod pellach, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod.
Ac rwy'n siŵr y bydd gweithwyr y Post Brenhinol yn sicr yn gwerthfawrogi'r gefnogaeth gan yr Aelodau yn y Siambr hon i'r anghydfod diwydiannol presennol. Oherwydd mae'n bygwth effeithio ar y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau hynny a'r gweithwyr yng Nghymru, yn ogystal â'r gwasanaethau rydym yn eu cael yng Nghymru. Nid yn unig fe allai wanhau sefyllfa gweithwyr, gallai wanhau'r gwasanaeth ac o bosibl symud i ffwrdd o'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol y mae cymaint o gymunedau'n dibynnu arni. Felly, rwy'n credu bod Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu yn iawn i ddweud nad yw'r anghydfod hwn yn ymwneud â thâl ac amodau'n unig—mae'n ymwneud â sefydliad rydym wedi dibynnu arno ers blynyddoedd lawer. Felly, gallaf ddweud wrth yr Aelod y byddaf yn cyfarfod ag Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu eto yn fuan iawn a byddaf yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn y cyfarfod hwnnw.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Hefin David.
And finally, question 9, Hefin David.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gryfhau hawliau pobl anabl? OQ58838
9. What action is the Welsh Government taking to strengthen the rights of disabled people? OQ58838
Diolch yn fawr, Hefin David. The Welsh Government has set up the disability rights taskforce and working groups to respond to the 'Locked Out: Liberating Disabled People's Lives' report produced during the COVID-19 pandemic and is progressing actions under the 'Action on Disability: The Right to Independent Living' framework and action plan.
Diolch yn fawr, Hefin David. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu'r gweithgorau a'r tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i'r adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19' a gynhyrchwyd yn ystod pandemig COVID-19 ac mae'n bwrw ymlaen â chamau 'Gweithredu ar Anabledd: hawl i fyw’n annibynnol – fframwaith a chynllun gweithredu'.
Unison has designated 2002—sorry, 2022—the Year of the Disabled Worker, and tomorrow I'm hosting an event in the Senedd, which will be an exciting opportunity to showcase the skills, experience, qualities that disabled workers bring to the public sector workforce and to society. And the event will concentrate on speaking out against disability discrimination, challenging negative stereotypes and highlighting the work that can be done to remove barriers preventing disabled people from achieving their goals. In your statement two weeks ago, Minister, you made clear the Welsh Government's support for embedding the social model of disability in all areas of society. Can you, therefore, agree that one of the most effective ways we can do this is to focus on creating a society where disabled people are valued, helping them to become more active in public life, and also, importantly, in trade unions and in their workplaces?
Mae Unsain wedi dynodi mai 2002—2022, mae'n ddrwg gennyf—yw Blwyddyn y Gweithiwr Anabl, ac yfory byddaf yn cynnal digwyddiad yn y Senedd, a fydd yn gyfle cyffrous i arddangos y sgiliau, y profiad a'r rhinweddau sydd gan weithwyr anabl i'w cynnig i weithlu'r sector cyhoeddus ac i gymdeithas. A bydd y digwyddiad yn canolbwyntio ar siarad yn erbyn gwahaniaethu ar sail anabledd, herio stereoteipiau negyddol ac amlygu'r gwaith y gellir ei wneud i gael gwared ar rwystrau sy'n atal pobl anabl rhag cyflawni eu nodau. Yn eich datganiad bythefnos yn ôl, fe'i gwnaethoch yn glir fod Llywodraeth Cymru yn cefnogi camau i ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd ym mhob rhan o gymdeithas. A ydych yn cytuno, felly, mai un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol y gallwn wneud hyn yw canolbwyntio ar greu cymdeithas lle mae pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi, gan eu helpu i fod yn fwy gweithgar mewn bywyd cyhoeddus, a hefyd, yn bwysig, mewn undebau llafur ac yn eu gweithleoedd?
Diolch yn fawr, Hefin David. I'm really looking forward to joining your event tomorrow, as a proud member of Unison and also Minister for Social Justice, but I do agree that the most effective way of ensuring that disabled people are valued in all aspects of life, including public life, the workplace, unions, is to embed the social model of disability. We're working towards training all our staff on the social model, and also public services across Wales, to promote it so people understand what it means: that we are disabling people and we have to address those barriers. And I'll be reinforcing our commitment to that tommorrow at your event.
Diolch yn fawr, Hefin David. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ymuno â'ch digwyddiad yfory, fel aelod balch o Unsain a hefyd fel Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ond rwy'n cytuno mai'r ffordd fwyaf effeithiol o sicrhau bod pobl anabl yn cael eu gwerthfawrogi ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys bywyd cyhoeddus, y gweithle, undebau, yw ymgorffori'r model cymdeithasol o anabledd. Rydym yn gweithio tuag at hyfforddi ein holl staff ar y model cymdeithasol, a hefyd gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, i'w hyrwyddo fel bod pobl yn deall beth mae'n ei olygu: ein bod yn gwneud pobl yn anabl ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny. A byddaf yn atgyfnerthu ein hymrwymiad i hynny yfory yn eich digwyddiad.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Minister and the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
The next item therefore is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Arglwydd Ganghellor am ddatganoli cyfiawnder? OQ58814
1. What discussions has the Counsel General had with the Lord Chancellor on the devolution of justice? OQ58814
Diolch yn fawr am y cwestiwn.
Thank you very much for the question.
My ministerial colleagues and I have made the Welsh Government's position on the devolution of justice very clear to this Lord Chancellor, his predecessors and many other UK Ministers, and most recently Lord Bellamy, the Under-Secretary for justice, this Monday. It does remain deeply disappointing that the UK Government will not seriously engage with this question.
Rwyf fi a fy nghyd-Weinidogion wedi gwneud safbwynt Llywodraeth Cymru am ddatganoli cyfiawnder yn glir iawn i'r Arglwydd Ganghellor hwn, ei ragflaenwyr a nifer o Weinidogion eraill y DU, ac yn fwyaf diweddar yr Arglwydd Bellamy, yr Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, ddydd Llun. Mae'n parhau'n siomedig iawn nad yw Llywodraeth y DU yn fodlon ymgysylltu o ddifrif â'r cwestiwn hwn.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. We've had the tenth Lord Chancellor in 12 years; I think beforehand we had 10 in half a century. But the opinion polls consistently suggest that, after the next general election, there'll be a Labour Lord Chancellor in Westminster. As was highlighted yesterday, in the 2017 Labour Westminster manifesto, it supported full devolution of justice. In 2019 that commitment had disappeared. The recent Brown report recommends the devolution of youth justice and probation. Now, whilst I welcome any further devolution to Wales, the Thomas report made strong and persuasive arguments against piecemeal devolution. The recommendations of the Brown report will only shift the jagged edge slightly, and the underlying issues of the justice system in Wales, which is with the worst in western Europe, will still remain. Therefore, Cwnsler Cyffredinol, is the Welsh Government still committed to the full devolution of justice, and will you make your views clear to Labour in Westminster?
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Rydym wedi cael y degfed Arglwydd Ganghellor mewn 12 mlynedd; rwy'n credu ein bod wedi cael 10 mewn hanner canrif cyn hynny. Ond mae'r arolygon barn yn awgrymu'n gyson, ar ôl yr etholiad cyffredinol nesaf, y bydd yna Arglwydd Ganghellor Llafur yn San Steffan. Fel y nodwyd ddoe, roedd maniffesto Llafur San Steffan 2017 yn cefnogi datganoli cyfiawnder yn llawn. Yn 2019 roedd yr ymrwymiad hwnnw wedi diflannu. Mae adroddiad diweddar Brown yn argymell datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Nawr, er fy mod yn croesawu unrhyw ddatganoli pellach i Gymru, fe wnaeth adroddiad Thomas ddadleuon cryf ac argyhoeddiadol yn erbyn datganoli tameidiog. Ni fydd argymhellion adroddiad Brown ond yn symud rhywfaint ar yr ymylon garw, a bydd problemau sylfaenol y system gyfiawnder yng Nghymru, sydd gyda'r gwaethaf yng ngorllewin Ewrop, yn aros. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a yw Llywodraeth Cymru yn dal i ymrwymo i ddatganoli cyfiawnder yn llawn, ac a fyddwch chi'n gwneud eich barn yn glir i'r Blaid Lafur yn San Steffan?
Well, what I can say is that the position of the Welsh Government remains the same. We support the recommendations of the Thomas commission, and we also support, specifically within that, the devolution of justice and the devolution, in particular, of criminal justice. What I can say is that the devolution of youth justice and probation will be very significant steps forward.
I think you have to be careful about taking out of context aspects of the Gordon Brown report, which of course is a report that was commissioned by the UK Labour Party. It does say within it, I think, some very, very important messages. Firstly, it says that:
'As a matter of principle, devolution to Wales should be constrained only by reserving those matters which are necessary to discharge the purposes of the UK as a union'.
It also says there is absolutely no reason why matters that are devolved in Scotland, including new powers proposed, could not also be devolved to Wales. And he specifically refers to the recommendation for the devolution of youth justice and probation. But I think the most—. In many ways, the most important part of this section of the report is that he also says
'that the Welsh government has established a Commission to examine various constitutional issues, and its work is ongoing. Once the report...is received, we expect a Labour Government to engage constructively with its recommendations.'
I think it is really important that that report recognises what we said very early on when we talked about the establishment of the independent commission, that it would be in this place that we would decide what the future of Wales should be, that it would be in this Senedd and for the people of Wales to decide what that should be. And whilst that commission is there, I think it's important that that report makes that deference to the fact that there is that commission, and the recommendations and views that the commission comes up with are ones that we as a Senedd will then consider. We'll decide ourselves what is important and we'll then aim to engage constructively for the devolution or for the changes and reforms that we consider are necessary in respect of Wales, based on that commission's recommendations.
Wel, gallaf ddweud bod safbwynt Llywodraeth Cymru yn dal i fod yr un peth. Rydym yn cefnogi argymhellion comisiwn Thomas, ac rydym hefyd yn cefnogi, yn benodol o fewn hynny, datganoli cyfiawnder a datganoli cyfiawnder troseddol yn arbennig. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw y bydd datganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf yn gamau sylweddol iawn ymlaen.
Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ofalus ynghylch tynnu agweddau ar adroddiad Gordon Brown o'u cyd-destun, adroddiad a gomisiynwyd gan Blaid Lafur y DU wrth gwrs. Rwy'n credu ei fod yn cynnwys negeseuon pwysig iawn. Yn gyntaf, mae'n dweud:
'Fel mater o egwyddor, ni ddylid cyfyngu ar ddatganoli i Gymru ac eithrio drwy gadw'n ôl y materion hynny'n unig sy'n angenrheidiol ar gyfer cyflawni dibenion y DU fel undeb'.
Dywed hefyd nad oes unrhyw reswm o gwbl pam na allai materion sydd wedi eu datganoli yn yr Alban, gan gynnwys pwerau newydd sy'n cael eu cynnig, gael eu datganoli i Gymru hefyd. Ac mae'n cyfeirio'n benodol at yr argymhelliad i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf. Ond rwy'n credu—. Mewn sawl ffordd, rhan bwysicaf yr adran hon o'r adroddiad yw'r ffaith ei fod hefyd yn dweud
'bod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu Comisiwn i archwilio gwahanol faterion cyfansoddiadol, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Pan fydd yr adroddiad...wedi dod i law, rydym yn disgwyl i Lywodraeth Lafur ymgysylltu'n adeiladol â'i argymhellion.'
Rwy'n credu ei bod yn wirioneddol bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n cydnabod yr hyn a ddywedasom yn gynnar iawn pan wnaethom sôn am sefydlu'r comisiwn annibynnol, sef mai yn y lle hwn y byddem yn gwneud penderfyniadau ar ddyfodol Cymru, ac mai'r Senedd hon a phobl Cymru ddylai benderfynu sut olwg fyddai ar y dyfodol hwnnw. A thra bod y comisiwn yno, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod yr adroddiad hwnnw'n ystyried y ffaith bod y comisiwn yno, a bod yr argymhellion a'r safbwyntiau y mae'r comisiwn yn eu cyflwyno yn rhai y byddwn ni fel Senedd yn eu hystyried wedyn. Byddwn yn penderfynu ein hunain beth sy'n bwysig ac yna byddwn yn anelu i ymgysylltu'n adeiladol ar gyfer datganoli neu ar gyfer y newidiadau a'r diwygiadau rydym yn eu hystyried yn angenrheidiol mewn perthynas â Chymru, yn seiliedig ar argymhellion y comisiwn hwnnw.
I'm very interested to hear what you have to say on this, and I just want to raise with you the concerns that we've heard about the disjunctive nature of the criminal justice system at the moment. For example, when we had the legislative and constitutional committee, chaired by Huw Irranca-Davies, meeting with Lord Bellamy, he was highlighted the importance of the Visiting Mums project, as if this was something funded by UK Government, when in fact it's funded by the Welsh Government. Equally, we've had some concerns raised by evidence we've heard from the Magistrates' Association. We don't have any control over the Magistrates' Association, and the holes through which people in the criminal justice system fall, particularly women, where we are determined not to send people to prison unless it's absolutely necessary, indicate that we really have got to push hard on this one, because it's a completely dysfunctional situation at the moment.
Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed beth sydd gennych i'w ddweud ar hyn, ac rwyf eisiau codi'r pryderon rydym wedi'u clywed am natur anghysylltiol y system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd. Er enghraifft, pan gawsom gyfarfod o'r pwyllgor deddfwriaethol a chyfansoddiadol, o dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, gyda'r Arglwydd Bellamy, tynnwyd sylw at bwysigrwydd prosiect Ymweld â Mam fel pe bai hwn yn rhywbeth sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth y DU, er mai Llywodraeth Cymru sy'n ei ariannu mewn gwirionedd. Yn yr un modd, mae tystiolaeth a glywsom gan Gymdeithas yr Ynadon yn codi rhai pryderon. Nid oes gennym unrhyw reolaeth dros Gymdeithas yr Ynadon, ac mae'r bylchau y mae pobl yn y system cyfiawnder troseddol yn cwympo drwyddynt, yn enwedig menywod, lle rydym yn benderfynol o beidio ag anfon pobl i'r carchar oni bai ei fod yn gwbl angenrheidiol, yn nodi ein bod wedi gorfod gwthio'n galed ar y mater hwn, oherwydd mae'n sefyllfa gwbl gamweithredol ar hyn o bryd.
Well, thank you for those comments, and I don't disagree with the points that you've made. Many of them are points that we've made very much within our 'Delivering Justice for Wales' paper, and of course the recent research by Cardiff University, the publication, The Welsh Criminal Justice System: On the Jagged Edge, I think is really important.
What is important in terms of the engagement that we do have with UK Government over the Thomas commission is of course that they are supportive and they've accepted the points about the disaggregation of data that we actually need to have the breakdown of data for Wales, because in order to formulate policy you actually need to know what is happening. I think we were all, weren't we, absolutely astonished and shocked, I think, by some of the data from Cardiff University, that per 10,000 of the population 14 in prison would be white and 79 would be from coloured or ethnic backgrounds. That is an absolutely shocking set of figures, and the disaggregation of information enables us to understand why that is, why we have a higher imprisonment of Welsh citizens within the justice system, and things that we need to understand. And it goes exactly into the reasoning as to why we want the devolution of justice. What is important, I think, about the Gordon Brown report—and of course I will look forward to, eventually, the full report from our own independent commission—is that there are no doors closed.
Wel, diolch am y sylwadau hynny, ac nid wyf yn anghytuno â'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud. Mae llawer ohonynt yn bwyntiau rydym wedi'u gwneud yn ein papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru', ac wrth gwrs mae'r ymchwil diweddar gan Brifysgol Caerdydd, y cyhoeddiad The Welsh Criminal Justice System: On the Jagged Edge, yn wirioneddol bwysig yn fy marn i.
Yr hyn sy'n bwysig ynglŷn â'n hymgysylltiad â Llywodraeth y DU mewn perthynas â chomisiwn Thomas yw eu bod yn gefnogol wrth gwrs, a'u bod wedi derbyn y pwyntiau am ddadgyfuno data rydym ei angen i gael dadansoddiad data i Gymru, oherwydd er mwyn ffurfio polisi mae angen ichi wybod beth sy'n digwydd mewn gwirionedd. Rwy'n credu ein bod i gyd wedi cael ein syfrdanu'n llwyr gan rywfaint o'r data gan Brifysgol Caerdydd, a oedd yn dangos, o bob 10,000 o'r boblogaeth, y byddai 14 o'r rhai yng ngharchar yn wyn a 79 yn groendywyll neu o gefndiroedd ethnig. Mae'r rhain yn ffigurau hollol frawychus, ac mae dadgyfuno gwybodaeth yn ein galluogi i ddeall pam fod hynny'n digwydd, pam fod mwy o ddinasyddion Cymru yn cael eu carcharu o fewn y system gyfiawnder, a phethau y mae angen i ni eu deall. Ac mae'n cyd-fynd yn union â'r rheswm pam ein bod eisiau datganoli cyfiawnder. Yr hyn sy'n bwysig am adroddiad Gordon Brown yn fy marn i—ac wrth gwrs, byddaf yn edrych ymlaen at yr adroddiad llawn gan ein comisiwn annibynnol ein hunain maes o law—yw nad oes unrhyw ddrysau ar gau.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru ar sut y gall gefnogi ymgyrch gwirionedd a chyfiawnder Orgreave? OQ58831
2. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on how it can support the Orgreave Truth and Justice Campaign? OQ58831
Thank you for the question. I wrote to the Parliamentary Under-Secretary of State for Justice, Lord Bellamy, in August of this year, to call for full disclosure from public bodies during public inquiries or criminal proceedings. I believe that a Hillsborough law would benefit the demand for a public inquiry into events at Orgreave.
Diolch am y cwestiwn. Ysgrifennais at yr Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, ym mis Awst eleni, i alw ar gyrff cyhoeddus i ddatgelu gwybodaeth yn llawn yn ystod ymchwiliadau cyhoeddus neu achosion troseddol. Credaf y byddai cyfraith Hillsborough o fudd i'r alwad am ymchwiliad cyhoeddus i ddigwyddiadau yn Orgreave.
Can I thank the Counsel General for that answer and his commitment to a Hillsborough law, something that I've used my time in questions to the Counsel General to highlight, and highlight other areas of injustice? Because it is far too hard for working-class people in the United Kingdom and in Wales to access justice. The Orgreave miners, including many from Wales, were victims of a gross injustice. On the day, many were victims of brutal and sustained unlawful assault, and what happened subsequently is a real stain on the British legal system. Counsel General, these former miners deserve justice, and it behoves all of us who care about justice to keep raising this matter. Can I seek your assurance that you, as Counsel General, and Welsh Government Ministers, will take every opportunity you have to raise this with UK Government counterparts and take every opportunity to speak out and keep the flame for justice for Orgreave burning?
A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw a'i ymrwymiad i gyfraith Hillsborough, rhywbeth rwyf wedi tynnu sylw ato mewn cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, ynghyd â meysydd eraill o anghyfiawnder? Oherwydd mae'n llawer rhy anodd i bobl ddosbarth gweithiol yn y Deyrnas Unedig ac yng Nghymru gael mynediad at gyfiawnder. Fe wnaeth glowyr Orgreave, gan gynnwys llawer o Gymru, ddioddef anghyfiawnder dybryd. Ar y diwrnod, fe wnaeth llawer ohonynt ddioddef ymosodiadau anghyfreithlon creulon a pharhaus, ac mae'r hyn a ddigwyddodd wedyn yn staen go iawn ar system gyfreithiol Prydain. Gwnsler Cyffredinol, mae'r cyn-lowyr hyn yn haeddu cyfiawnder, a dylai pawb ohonom sy'n poeni am gyfiawnder barhau i godi'r mater hwn. A gaf fi ofyn am sicrwydd y byddwch chi, fel Cwnsler Cyffredinol, a Gweinidogion Llywodraeth Cymru, yn manteisio ar bob cyfle a gewch i godi hyn gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ac i fanteisio ar bob cyfle i godi llais a chadw fflam cyfiawnder yn fyw dros Orgreave?
I thank you very much for that and for raising that. I don't know whether you're aware; I was of course one of the lawyers in the Orgreave trial and riot cases, in which we actually obtained an absolute non-committal, a 'not guilty', in respect of all 90 of the cases of persons that I was involved in, and we then actually took civil action against the police for malicious prosecution and wrongful arrest. All of those civil actions were completely successful. What was important about them and what is important about this issue is that it relates to the exercise of power by the state. And my belief is that there is evidence and there will be documentation that is yet to be disclosed that will show that the decisions taken at Orgreave—and, of course, it relates to other matters that we're aware of with regard to Hillsborough, but those matters, those decisions—were actually taken at the very highest level, at prime ministerial level. That is my belief in that, and that is my belief as to why an inquiry won't be carried out by this Government. I am very pleased that the next Labour Government has given a commitment that it will carry out an inquiry into Orgreave, that those documents will be disclosed, not because it's something of raking over history, something that happened a long time ago, but, with all abuses of power that occur by a state, it's important that those are made public and that those are dealt with in the proper way.
Diolch yn fawr i chi am hynny ac am godi hynny. Nid wyf yn gwybod a ydych yn ymwybodol y bûm i’n un o'r cyfreithwyr yn achos Orgreave a'r achosion terfysg, lle gwnaethom sicrhau dedfryd 'ddieuog' mewn perthynas â phob un o'r 90 achos roeddwn yn rhan ohonynt, ac yna fe wnaethom ni ddwyn achos sifil yn erbyn yr heddlu am erlyniad maleisus ac arestio ar gam. Roedd yr holl achosion sifil hynny'n gwbl lwyddiannus. Yr hyn a oedd yn bwysig amdanynt a'r hyn sy'n bwysig am y mater hwn yw ei fod yn ymwneud ag arfer grym gan y wladwriaeth. Ac rwy'n credu bod tystiolaeth, a bydd dogfennaeth sydd eto i'w datgelu a fydd yn dangos bod y penderfyniadau a wnaed yn Orgreave—ac wrth gwrs mae'n ymwneud â materion eraill rydym yn ymwybodol ohonynt mewn perthynas â Hillsborough, ond y materion hynny, y penderfyniadau hynny—wedi cael eu gwneud ar y lefel uchaf un mewn gwirionedd, ar lefel brif weinidogol. Dyna yw fy nghred yn hynny o beth, ac rwy'n credu mai dyna yw'r rheswm pam na chynhelir ymchwiliad gan y Llywodraeth hon. Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth Lafur nesaf wedi rhoi ymrwymiad y bydd yn cynnal ymchwiliad i Orgreave, y bydd y dogfennau hynny'n cael eu datgelu, nid oherwydd ei fod yn ailgodi'r gorffennol, rhywbeth a ddigwyddodd amser maith yn ôl, ond bob tro y bydd gwladwriaeth yn camddefnyddio ei phŵer, mae'n bwysig fod yr achosion hynny'n cael eu gwneud yn gyhoeddus a'u bod yn cael eu trin yn y ffordd briodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. Building on what you've said in your previous responses, although we cannot support Gordon Brown's constitutional reform recommendations announced by the UK Labour Party on Monday in their entirety, there are elements that, in our view, merit consideration, including proposals to ensure that Wales has a permanent voice, not just in the House of Commons, but in the second Chamber, if this would lead to proper bicameral scrutiny of devolved legislation; proposals to seek greater co-operation between the four UK Governments to deal with shared problems, such as pandemics and pollution; and proposals to enhance the role of Members of this Senedd so that they could enjoy the same privileges and protections as Members of Parliament in relation to statements made in their proceedings.
We also note the statement by Labour's Lord Blunkett that Sir Keir Starmer's plans for an elected second Chamber risk US-style gridlock and should not be a priority, and that, despite the First Minister's statement here last week, the transfer of responsibility for justice matters, which is the policy of his Government, was contained in the Labour manifesto in the 2017 and 2019 UK general elections, UK Labour now only proposes to devolve powers over youth justice and the probation services to the Welsh Government. How do you therefore respond to this, and do you agree—I think I can judge the answer; it's a rhetorical question—but do you agree that this now puts to bed the wider devolution of justice and policing to Wales?
Diolch, Lywydd. Gan adeiladu ar yr hyn rydych wedi'i ddweud yn eich ymatebion blaenorol, er na allwn gefnogi argymhellion diwygio cyfansoddiadol Gordon Brown a gyhoeddwyd gan Blaid Lafur y DU ddydd Llun yn eu cyfanrwydd, mae yna elfennau sydd, yn ein barn ni, yn haeddu ystyriaeth, gan gynnwys cynigion i sicrhau bod gan Gymru lais parhaol, nid yn unig yn Nhŷ'r Cyffredin, ond yn yr ail Siambr, pe bai hyn yn arwain at waith craffu dwysiambr priodol ar y ddeddfwriaeth ddatganoledig; cynigion i geisio mwy o gydweithio rhwng pedair Llywodraeth y DU i ymdrin â phroblemau cyffredinol, fel pandemigau a llygredd; a chynigion i wella rôl Aelodau'r Senedd hon fel y gallent fwynhau'r un breintiau ac amddiffyniadau ag Aelodau Seneddol mewn perthynas â datganiadau a wnaed yn eu trafodion.
Rydym hefyd yn nodi'r datganiad gan Arglwydd Blunkett y Blaid Lafur fod cynlluniau Syr Keir Starmer ar gyfer ail Siambr etholedig yn creu perygl o dagfa ddeddfwriaethol debyg i'r hyn a geir yn yr Unol Daleithiau ac na ddylai fod yn flaenoriaeth, ac er gwaethaf datganiad y Prif Weinidog yma yr wythnos diwethaf, fod trosglwyddo cyfrifoldeb am faterion cyfiawnder, sef polisi ei Lywodraeth, wedi'i gynnwys ym maniffesto Llafur yn etholiadau cyffredinol y DU yn 2017 a 2019, mae Plaid Lafur y DU bellach ond yn cynnig datganoli pwerau dros gyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaethau prawf i Lywodraeth Cymru. Sut rydych chi'n ymateb i hyn felly, ac a ydych yn cytuno—rwy'n credu fy mod yn gwybod beth fydd yr ateb; mae'n gwestiwn rhethregol—ond a ydych yn cytuno bod hyn nawr yn cau'r drws ar ddatganoli cyfiawnder ehangach a phlismona i Gymru?
Thank you for the question and you covered some very interesting points within there. And I'm very pleased, and I think we commonly recognise, don't we, the importance of changes that have occurred: the fact that we are a primary law legislature and the importance that we actually have a permanent, recognised place within the Supreme Court. I think the old arguments in terms of jurisdiction are actually outdated.
I think where you have parliaments that are legislatures and you have matters that are constitutional, and the Supreme Court plays a constitutional function, it is absolutely right that Wales should be specifically represented. I think this is being represented almost through the back door by ensuring that there is a Welsh judge there, and I'm very pleased that Lord David Lloyd-Jones is there in the Supreme Court—a Welsh-speaking Supreme Court judge; the first one ever. But I think it is important that that becomes something that is formalised and becomes part of our structures, so that, as with Scotland, as with Northern Ireland, and as with England, there is a specific Welsh judge in the Supreme Court. So, I'm very pleased we made those. And also, the recognitions in terms of the importance of co-operation and inter-governmental improvements. The importance, I think, of the recommendation within the Gordon Brown report in terms of the establishment of an irrefutable structure in respect of Sewel is something that we've long argued for. In whatever format, it would be something that would be a significant step forward.
But I don't agree with what you say in terms of justice. The Gordon Brown report doesn't close any particular doors; it is a report that makes recommendations to the UK Labour Party as a whole, but it is one that gives very specific reference. The bits I read out earlier, I think, are very, very clear that it is deferring to the independent commission and that, when that commission has reported, it calls for constructive engagement. And the report makes it absolutely clear that there are no doors closed and that the basis of further devolution should be based on subsidiarity: that is, it is only those items that are necessary in terms of interdependent governance within the UK as a whole that should be dealt with by UK Government, and the rest should be devolved. So, it does represent a very significant transfer and I don't believe it says what you're suggesting at all about justice, and I am confident in the inevitable devolution of justice to Wales.
Diolch am y cwestiwn ac fe wnaethoch chi ymdrin â rhai pwyntiau diddorol iawn yno. Ac rwy'n falch iawn, ac rwy'n credu ein bod yn cydnabod yn gyffredinol, onid ydym, pa mor bwysig yw'r newidiadau sydd wedi digwydd: y ffaith ein bod yn ddeddfwrfa cyfraith sylfaenol a pha mor bwysig yw hi fod gennym le parhaol, cydnabyddedig o fewn y Goruchaf Lys. Rwy'n credu bod yr hen ddadleuon ynghylch awdurdodaeth yn hen ffasiwn mewn gwirionedd.
Pan fo gennych seneddau sy'n ddeddfwrfeydd a bod gennych faterion sy'n gyfansoddiadol, a'r Goruchaf Lys yn cyflawni swyddogaeth gyfansoddiadol, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl iawn i Gymru gael ei chynrychioli'n benodol. Rwy'n credu bod hyn yn cael ei gynrychioli bron drwy'r drws cefn drwy sicrhau bod barnwr Cymreig yno, ac rwy'n falch iawn fod yr Arglwydd David Lloyd-Jones yno yn y Goruchaf Lys—barnwr Goruchaf Lys sy'n siarad Cymraeg; yr un cyntaf erioed. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fod hynny'n dod yn rhywbeth sy'n cael ei ffurfioli ac yn dod yn rhan o'n strwythurau, fel gyda'r Alban, fel gyda Gogledd Iwerddon, ac fel gyda Lloegr, fod barnwr Cymreig penodol yn y Goruchaf Lys. Felly, rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gwneud y rheini. A hefyd, y gydnabyddiaeth i bwysigrwydd cydweithredu a gwelliannau rhynglywodraethol. Rwy'n credu bod pwysigrwydd yr argymhelliad yn adroddiad Gordon Brown ar sefydlu strwythur diymwad mewn perthynas â Sewel yn rhywbeth rydym wedi dadlau drosto ers tro. Ym mha fformat bynnag, byddai'n rhywbeth a fyddai'n gam sylweddol ymlaen.
Ond nid wyf yn cytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud am gyfiawnder. Nid yw adroddiad Gordon Brown yn cau unrhyw ddrysau penodol; mae'n adroddiad sy'n gwneud argymhellion i Blaid Lafur y DU yn ei chyfanrwydd, ond mae'n un sy'n rhoi cyfeiriad penodol iawn. Rwy'n credu bod y rhannau a ddarllenais yn gynharach yn glir iawn ei fod yn ildio i farn y comisiwn annibynnol a phan fydd y comisiwn hwnnw wedi adrodd, y bydd yn galw am ymgysylltiad adeiladol. Ac mae'r adroddiad yn ei gwneud yn gwbl glir nad oes unrhyw ddrysau ar gau ac y dylai datganoli pellach fod yn seiliedig ar sybsidiaredd: hynny yw, na ddylai Llywodraeth y DU ymdrin ag unrhyw eitemau nad ydynt yn angenrheidiol i lywodraethu cyd-ddibynnol o fewn y DU gyfan, ac y dylai'r gweddill gael ei ddatganoli. Felly, mae'n newid sylweddol iawn ac nid wyf yn credu ei fod yn dweud yr hyn rydych chi'n ei awgrymu o gwbl am gyfiawnder, ac rwy'n hyderus fod datganoli cyfiawnder i Gymru yn anochel.
Well, thank you. It's my understanding that there are voices in senior UK Labour leadership who do grasp the east-west axis of crime and criminal justice across the Wales-England border and recognise that full devolution accordingly could be counterproductive.
However, responsibilities you hold as Counsel General include matters relating to legislation passed by the Senedd and accessibility of Welsh law. As you will be aware, provided that a Member of the Senedd is acting within the expectations of a constituent, the Member has a legal basis to request information from a public body when representing the constituent. Section 24 of the Data Protection Act 2018 allows an elected representative to receive information from another data controller, including a local authority, in relation to an individual for the purpose of a casework matter where they're acting with authority. However, after I wrote to—I won't name it—a north Wales local authority regarding social services matters on behalf of neurodiverse parents, the response from the local authority's social services chief officer included, 'These appear to be issues raised by you as a Member of the Senedd about an individual case, and therefore outside of the parameters we would disclose to a third party.'
What action can you therefore take within your remit to ensure that senior officers in such local authorities understand that responses regarding individual cases should be provided by council departments when replying to correspondence sent by a Member of the Senedd—this Welsh Parliament—in a representative capacity?
Wel, diolch. Fy nealltwriaeth i yw bod lleisiau uwch arweinwyr Llafur yn y DU yn deall echelin dwyrain-gorllewin troseddu a chyfiawnder troseddol dros y ffin rhwng Cymru a Lloegr ac yn cydnabod y gallai datganoli llawn yn unol â hynny fod yn wrthgynhyrchiol.
Fodd bynnag, mae'r cyfrifoldebau sydd gennych fel Cwnsler Cyffredinol yn cynnwys materion yn ymwneud â deddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd a hygyrchedd cyfraith Cymru. Fel y gwyddoch, cyn belled â bod Aelod o'r Senedd yn gweithredu o fewn disgwyliadau etholwr, mae gan yr Aelod sail gyfreithiol i ofyn am wybodaeth gan gorff cyhoeddus wrth gynrychioli'r etholwr. Mae adran 24 Deddf Diogelu Data 2018 yn caniatáu i gynrychiolydd etholedig dderbyn gwybodaeth gan reolwr data arall, gan gynnwys awdurdod lleol, mewn perthynas ag unigolyn at ddibenion mater gwaith achos lle maent yn gweithredu gydag awdurdod. Fodd bynnag, ar ôl i mi ysgrifennu at—nid wyf am ei enwi—awdurdod lleol yng ngogledd Cymru ynglŷn â materion yn gysylltiedig â gwasanaethau cymdeithasol ar ran rhieni niwroamrywiol, roedd ymateb prif swyddog gwasanaethau cymdeithasol yr awdurdod lleol yn cynnwys, 'Mae'n ymddangos bod y rhain yn faterion a godwyd gennych fel Aelod o'r Senedd ynghylch achos unigol, ac felly y tu allan i'r paramedrau y byddem yn datgelu i drydydd parti.'
Pa gamau y gallwch chi eu cymryd felly yn eich cylch gwaith i sicrhau bod uwch swyddogion mewn awdurdodau lleol yn deall y dylai ymatebion ynghylch achosion unigol gael eu darparu gan adrannau'r cyngor wrth ateb gohebiaeth a anfonwyd gan Aelod o'r Senedd—y Senedd Cymru hon—mewn capasiti cynrychioliadol?
Well, obviously, we do want the maximum of co-operation between Members of the Senedd and any public bodies, and, indeed, private bodies as well, where they reflect upon Senedd matters and Senedd duties and constituency duties. I think the only way I can refer you, in terms of the matter that you raised and of which I have no specific knowledge, is that the rights and entitlements are set out in the Data Protection Act. Where an individual is dissatisfied with the response they've had to a Freedom of Information Act 2000 request, there is a process where it can be referred to the data protection commissioner, who will then basically consider the legal position on that and whether that is something that should or should not be disclosed. And I think that is the appropriate course of action that should be being taken there.
Wel, yn amlwg, rydym am weld cymaint ag y bo modd o gydweithio rhwng Aelodau'r Senedd ac unrhyw gyrff cyhoeddus, a chyrff preifat hefyd yn wir, lle maent yn ystyried materion y Senedd a dyletswyddau'r Senedd a dyletswyddau etholaethol. Rwy'n credu mai'r unig ffordd y gallaf eich cyfeirio, ynghylch y mater a godwyd gennych ac nad oes gennyf wybodaeth benodol amdano, yw bod yr hawliau wedi'u nodi yn y Ddeddf Diogelu Data. Pan fo unigolyn yn anfodlon â'r ymateb a gawsant i gais Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, ceir proses lle gellir ei gyfeirio at y comisiynydd diogelu data, a fydd wedyn yn ystyried y sefyllfa gyfreithiol ar hynny yn y bôn ac a yw hynny'n rhywbeth y dylid ei ddatgelu neu na ddylid ei ddatgelu. Ac rwy'n credu mai dyna'r camau priodol y dylid eu cymryd yn hynny o beth.
Thank you. I did respond accordingly. But of course, this wasn't a freedom of information request, I was making representations—as we all do—on a neutral basis, representing my constituents at their request, and with their written authority, so it was an alarming response. And in that context, as I trust you're also aware, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, Part 10, code of practice, relating to advocacy, states that local authorities, when exercising their social services functions, must act in accordance with the requirements contained in this code, and that it is open to any individual to exercise choice and to invite any advocate to support them in expressing their views, wishes and feelings. However, after an autistic adult recently asked me to attend a meeting with the same local authority, as an advocate for her—as I've done scores of times with constituents and public bodies; I'm sure you have also—she received a message from the local authority this weekend, stating, 'I'm not able to invite Mark to the meeting as I've been informed by higher management that if Mark has any issues regarding yourself or your son, he needs to access customer services.'
I hope you'll agree that these and other similar responses by a local authority's senior management are serious matters, with potentially damaging repercussions. So, again, what action can you take to ensure that repeat offenders, such as this local authority, both understand and operate within both UK and Welsh law?
Diolch. Fe wneuthum ymateb yn unol â hynny. Ond wrth gwrs, nid cais rhyddid gwybodaeth oedd hwn, roeddwn i'n cyflwyno achos—fel rydym i gyd yn ei wneud—yn niwtral, yn cynrychioli fy etholwyr gyda'u cais, a chyda'u hawdurdod ysgrifenedig, felly roedd yn ymateb sy'n peri pryder. Ac yn y cyd-destun hwnnw, fel y credaf eich bod yn gwybod, mae cod ymarfer Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Rhan 10, mewn perthynas ag eiriolaeth, yn nodi bod rhaid i awdurdodau lleol, wrth arfer eu swyddogaethau gwasanaethau cymdeithasol, weithredu yn unol â'r gofynion a geir yn y cod hwn, a'i bod yn agored i unrhyw unigolyn ddewis a gwahodd unrhyw eiriolwr i'w cefnogi i fynegi eu barn, eu dymuniadau a'u teimladau. Fodd bynnag, ar ôl i oedolyn awtistig ofyn yn ddiweddar i mi fynychu cyfarfod gyda'r un awdurdod lleol, fel eiriolwr iddi—fel y gwneuthum ugeiniau o weithiau gydag etholwyr a chyrff cyhoeddus; rwy'n siŵr eich bod chithau wedi gwneud hynny hefyd—fe gafodd neges gan yr awdurdod lleol y penwythnos hwn yn dweud, 'Ni allaf wahodd Mark i'r cyfarfod gan fy mod wedi cael gwybod gan uwch reolwyr, os oes gan Mark unrhyw gwestiynau yn eich cylch chi neu eich mab, fod angen iddo fynd drwy'r gwasanaethau i gwsmeriaid.'
Gobeithio y byddwch yn cytuno bod y rhain ac ymatebion tebyg eraill gan uwch reolwyr awdurdod lleol yn faterion difrifol, gyda sgil-effeithiau a allai fod yn niweidiol. Felly, unwaith eto, pa gamau y gallwch eu cymryd i sicrhau bod tramgwyddwyr mynych, fel yr awdurdod lleol hwn, yn deall ac yn gweithredu o fewn cyfraith y DU a chyfraith Cymru?
Thank you for that. In respect of the particular circumstances that you raise, I think those are ones that could and probably should be referred to the Minister, who I'm sure would respond. There is of course another course of action, in terms of reference to the ombudsman, in terms of the way in which the local authority that you refer to has acted. I just think it would be improper for me, on something that I have no direct knowledge of, to actually give any specific further comment than that.
Diolch am hynny. Ar yr amgylchiadau penodol rydych chi'n eu codi, rwy'n credu bod y rheini'n rhai y gellid, ac mae'n debyg y dylid, eu cyfeirio at y Gweinidog, a fyddai'n siŵr o ymateb. Wrth gwrs mae yna lwybr arall, sef cyfeirio at yr ombwdsmon, ynghylch y ffordd y mae'r awdurdod lleol y cyfeiriwch chi ato wedi gweithredu. Rwy'n credu y byddai'n amhriodol i mi wneud unrhyw sylw penodol pellach na hynny ar rywbeth nad oes gennyf wybodaeth uniongyrchol yn ei gylch mewn gwirionedd.
Llefarydd Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
The Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. My first question this afternoon is about a matter in my region causing consternation for constituents, but has a national implication. The application of Merthyr (South Wales) Ltd to continue coal extraction operations at the Ffos-y-Frân mine, beyond the original deadline, and mine for another three years, has caused considerable distress to residents due to concerns over air quality and noise pollution. The site is located just meters away from homes, schools and playgrounds. Can the Counsel General confirm whether article 67, section 26A of the Coal Industry Act 1994 gives Welsh Ministers the ultimate responsibility for approving bids for coal mining operations in Wales? Would the Counsel General also confirm whether the December 2018 notification direction obliges councillors to refer bids on coal or petroleum operations to Welsh Ministers? And based on these pieces of legislation, would the Counsel General give a view on whether the Welsh Government is able to refuse the application by Merthyr (South Wales) Ltd to continue coal extraction operations at the Ffos-y-Frân site?
Diolch, Lywydd. Mae fy nghwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn ymwneud â mater yn fy rhanbarth sy'n achosi pryder i etholwyr, ond mae iddo oblygiad cenedlaethol. Mae cais Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ym mhwll glo Ffos-y-Frân y tu hwnt i'r dyddiad cau gwreiddiol, a chloddio am dair blynedd arall, wedi achosi cryn ofid i drigolion oherwydd pryderon am ansawdd yr aer a llygredd sŵn. Mae'r safle wedi ei leoli ychydig fetrau i ffwrdd o gartrefi, ysgolion a meysydd chwarae. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau a yw erthygl 67, adran 26A o Ddeddf y Diwydiant Glo 1994 yn rhoi'r cyfrifoldeb eithaf i Weinidogion Cymru am gymeradwyo ceisiadau gwaith cloddio glo yng Nghymru? A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau hefyd a yw hysbysiad cyfarwyddyd Rhagfyr 2018 yn gorfodi cynghorwyr i gyfeirio ceisiadau ar gyfer gwaith glo neu betroliwm i Weinidogion Cymru? Ac yn seiliedig ar y darnau hyn o ddeddfwriaeth, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi safbwynt ar allu Llywodraeth Cymru i wrthod y cais gan Merthyr (South Wales) Ltd i barhau i gloddio am lo ar safle Ffos-y-Frân?
Thank you for raising that. You raise some very specific matters that relate to, obviously, planning matters and the powers of Welsh Government. And of course, there are issues that have been raised, for example, in respect of another coal extraction area, and the issues relate, often, to what powers the Welsh Government has, and whether it's in respect of existing planning permissions that have been given or whether it relates to new planning applications, and so on. Look, in respect of the circumstances there, the detail you asked for is not something I can give you today; I think, if you write to me separately, if there are matters I can reply to you specifically on, I will happily do so. But I think it would be improper without knowing the background to it, knowing what stage it might be in the planning system, what other issues there might be, as to whether I can actually respond and in what detail I can respond to you on.
Diolch am godi hynny. Rydych yn codi materion penodol iawn sy'n ymwneud â materion cynllunio a phwerau Llywodraeth Cymru. Ac wrth gwrs, mae yna faterion wedi cael eu codi, er enghraifft, mewn perthynas ag ardal gloddio glo arall, a mae'r materion yn ymwneud yn aml â pha bwerau sydd gan Lywodraeth Cymru, ac a yw'n ymwneud â chaniatadau cynllunio sydd eisoes wedi'u rhoi neu a yw'n ymwneud â cheisiadau cynllunio newydd, ac yn y blaen. Edrychwch, ar yr amgylchiadau yno, nid yw'r manylion y gwnaethoch chi ofyn amdanynt yn bethau y gallaf eu rhoi i chi heddiw; os ysgrifennwch ataf ar wahân, os oes materion y gallaf roi ateb penodol i chi arnynt, rwy'n hapus i wneud hynny. Ond rwy'n credu y byddai'n amhriodol imi ymateb heb wybod y cefndir, gwybod ar ba gam y gallai fod arno yn y system gynllunio, pa faterion eraill a allai fodoli, a pha mor fanwl y gallaf fod wrth ymateb i chi.
Thank you, Counsel General, and I'll certainly write to you on that.
Since the last round of Counsel General's questions, we have received the verdict of the Supreme Court that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum. Does the Counsel General concur with the remarks made by the First Minister in the summer that there is an unambiguous moral and political case for allowing Scotland to hold an independence referendum? And do you also agree that every nation has a right to self-determination, if that is the democratic wish of the people? Finally, what is the Counsel General's assessment of the impact of sections 60 and 64 of the Government of Wales Act 2006 on the ability of Welsh Government to hold an independence referendum?
Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol, ac yn sicr, fe wnaf ysgrifennu atoch am hynny.
Ers y rownd olaf o gwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol, cawsom ddyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Brif Weinidog Cymru yn yr haf fod achos moesol a gwleidyddol diamwys dros ganiatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno bod gan bob cenedl hawl i hunanbenderfyniaeth, os mai dyna yw dymuniad democrataidd y bobl? Yn olaf, beth yw asesiad y Cwnsler Cyffredinol o effaith adrannau 60 a 64 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ar allu Llywodraeth Cymru i gynnal refferendwm ar annibyniaeth?
Well, thank you again for a number of important questions that are there. Can I just say, firstly, in terms of the general principle of self-determination? I think that's one that the First Minister and I and others have made clear in the past, that nations do have the right to self-determination. Our position in terms of referenda and what would happen with a Government that had a majority for a referendum is set out in 'Reforming our Union', and I think it was referred to very specifically in First Minister's questions the previous week. So, that position remains the Welsh Government's position, and is absolutely clear.
In a recent series of lectures—one by Professor Ciaran Martin that I attended, of course—there was the significant constitutional issue raised in terms of what the routes should be for a country, for a Government that has a mandate, and that is, undoubtedly, part of the ongoing constitutional debate. In terms of the Supreme Court judgment, I do have, I think, two questions that are about to come that are specifically on that, so, if you don't mind, I'll refer to that specifically when those questions actually arise.
But in terms of the point that Professor Emyr Lewis has raised, I've noted his comments with interest. He is, of course, correct to point out the differences that do exist between the Scottish settlement and the Welsh Ministers' executive powers. I would also say that there are, of course, significant differences between the powers of the Lord Advocate—my counterpart in Scotland—and their powers to be able to refer on constitutional matters, a power that is not a power that I specifically have in the Government of Wales Act. He also points out, of course, that these matters are incredibly complicated.
My own very preliminary view on it—and, of course, we're still giving thought to some of these issues as they arise—is I think it's unlikely, in respect of section 60, section 62 and section 64, that they would actually legitimise the holding of a poll that asked specifically the sort of question that the Scottish Government put in their Bill, which clearly does relate to a reserved matter in terms of the constitution of the United Kingdom. The Supreme Court was very clear on that particular point. Any poll that we would have, I think, would need to relate to intra vires powers—powers the Welsh Government or the Senedd actually have. And, of course, in many ways, we've exercised those powers by the establishment of the independent commission, which looks broadly at the well-being of Wales within a constitutional context.
Wel, diolch eto am nifer o gwestiynau pwysig yno. A gaf fi ddweud, yn gyntaf, ar egwyddor gyffredinol hunanbenderfyniaeth? Rwy'n credu bod hynny'n un y mae'r Prif Weinidog a minnau ac eraill wedi ei wneud yn glir yn y gorffennol, fod gan genhedloedd hawl i hunanbenderfyniaeth. Mae ein safbwynt ar refferenda a'r hyn a fyddai'n digwydd gyda Llywodraeth a oedd â mwyafrif o blaid refferendwm wedi'i nodi yn 'Diwygio ein Hundeb', ac rwy'n credu iddo gael sylw penodol iawn yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos cynt. Felly, dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd, ac mae'n gwbl glir.
Mewn cyfres ddiweddar o ddarlithoedd—un gan yr Athro Ciaran Martin a fynychais—cafodd mater cyfansoddiadol arwyddocaol ei godi ynglŷn â'r hyn y dylai'r llwybrau fod ar gyfer gwlad, ar gyfer Llywodraeth sydd â mandad, ac mae hynny, heb os, yn rhan o'r ddadl gyfansoddiadol barhaus. Ar ddyfarniad y Goruchaf Lys, rwy'n credu bod gennyf ddau gwestiwn ar fin dod sy'n trafod hynny'n benodol, felly, os nad oes ots gennych, fe gyfeiriaf at hynny'n benodol pan gaiff y cwestiynau hynny eu gofyn.
Ond ar y pwynt mae'r Athro Emyr Lewis wedi ei godi, nodais ei sylwadau gyda diddordeb. Wrth gwrs, mae'n gywir i nodi'r gwahaniaethau sy'n bodoli rhwng setliad yr Alban a phwerau gweithredol Gweinidogion Cymru. Byddwn yn dweud hefyd fod gwahaniaethau sylweddol, wrth gwrs, rhwng pwerau'r Arglwydd Adfocad—fy swyddog cyfatebol yn yr Alban—a'u pwerau i allu cyfeirio ar faterion cyfansoddiadol, pŵer nad yw'n bŵer sydd gennyf fi yn benodol yn Neddf Llywodraeth Cymru. Mae hefyd yn nodi, wrth gwrs, fod y materion hyn yn hynod gymhleth.
Fy marn ragarweiniol iawn fy hun arno—ac wrth gwrs, rydym yn dal i ystyried rhai o'r materion hyn wrth iddynt godi—yw fy mod yn credu ei bod yn annhebygol, mewn perthynas ag adran 60, adran 62 ac adran 64, y byddent yn cyfreithloni cynnal pleidlais yn gofyn yn benodol y math o gwestiwn a roddodd Llywodraeth yr Alban yn eu Bil, sy'n amlwg yn ymwneud â mater a gadwyd yn ôl o ran cyfansoddiad y Deyrnas Unedig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn ar y pwynt arbennig hwnnw. Rwy'n credu y byddai angen i unrhyw bleidlais y byddem ni yn ei chael ymwneud â phwerau intra vires—pwerau sydd gan Lywodraeth Cymru neu'r Senedd mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, mewn sawl ffordd, rydym wedi arfer y pwerau hynny drwy sefydlu'r comisiwn annibynnol, sy'n edrych yn gyffredinol ar lesiant Cymru o fewn cyd-destun cyfansoddiadol.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n deall eich bod chi wedi cytuno i uno cwestiwn 3 a chwestiwn 5, ond os caf i felly ddilyn ymlaen o fy nghyfaill Peredur efo'i gwestiwn o—
Thank you, Llywydd. I understand that you've agreed to group questions 3 and 5, but if I could follow on from my colleague Peredur with his question—
Fe gei di ofyn y cwestiwn ar y papur. Fe gei di ddarllen allan dy gwestiwn di yn y drefn—
You should ask the question on the order paper. You can read your question—
Iawn, fe wnaf i hynny, felly.
I will do that, therefore.
Mae'n iawn.
It's okay.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r goblygiadau i Gymru o ddyfarniad y Goruchaf Lys ynglŷn â hawl yr Alban i alw refferendwm ar ei dyfodol cyfansoddiadol? OQ58827
3. What assessment has the Counsel General made of the implications for Wales of the Supreme Court ruling regarding Scotland's right to call a referendum on its constitutional future? OQ58827
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban y grym i ddeddfu ar gyfer refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban? OQ58834
5. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government following the Supreme Court ruling that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum on Scottish independence? OQ58834
Thank you for the question. The judgment was specific to the situation in Scotland. I do not consider that it will have any implications for the interpretation of the Welsh settlement. The Supreme Court was very clear that it was not departing from its previous approach to the consideration of such issues.
Diolch am y cwestiwn. Roedd y dyfarniad yn ymwneud yn benodol â'r sefyllfa yn yr Alban. Nid wyf o'r farn y bydd iddo oblygiadau i'r modd y dehonglir y setliad Cymreig. Roedd y Goruchaf Lys yn glir iawn nad oedd yn gwyro oddi wrth ei ddull blaenorol o ystyried materion o'r fath.
Diolch am yr ateb yna. Wel, nôl ym mis Mawrth 2021, fe ddywedodd y Prif Weinidog—a dwi am ddyfynnu'r Saesneg yn fan hyn:
Thank you for that response. Well, back in March 2021, the First Minister said—and I'm going to quote in English:
'We have to demonstrate to people how we can recraft the UK in a way that recognises it as a voluntary association of four nations, in which we choose to pool our sovereignty for common purposes and for common benefits.'
'Rhaid i ni ddangos i bobl sut y gallwn ail-lunio'r DU mewn ffordd sy'n cydnabod ei bod yn gymdeithas wirfoddol o bedair cenedl, lle rydym yn dewis cydrannu ein sofraniaeth at ddibenion cyffredin ac er budd cyffredin.'
Dyna oedd geiriau Mark Drakeford. Felly, yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys oedd yn datgan na all yr Alban ddeddfu i gynnal refferendwm ar ei dyfodol ei hun, a bod Prif Weinidog y Deyrnas Gyfunol ac arweinydd yr wrthblaid yno, Keir Starmer, wedi datgan na fydden nhw'n caniatáu i'r Alban gynnal refferendwm ar annibyniaeth, ydy'r Cwnsler Cyffredinol yn credu bod y Deyrnas Gyfunol yn gymdeithas wirfoddol—voluntary association—o bedair cenedl, a beth mae'r Llywodraeth yma yn ei wneud i ddangos i bobl sut fod posib ail-lunio'r Deyrnas Gyfunol mewn modd sy'n dangos ei bod yn gymdeithas wirfoddol?
Those were the words of Mark Drakeford. So, following the Supreme Court that stated that Scotland cannot legislate to hold a referendum on its own constitutional future, and that the Prime Minister of the United Kingdom and the leader of the opposition there, Keir Starmer, have declared that they won't allow Scotland to hold an independence referendum, does the Counsel General believe that the UK is a voluntary association of four nations, and what is the Government here doing to demonstrate to people how it's possible to redraw the UK in a way that shows that it is a voluntary association?
Thank you. You do raise an important constitutional point. And it's very interesting, in Gordon Brown's report, that he very specifically describes the United Kingdom as an association of nations, so in recognition of the make-up of that. That is certainly my belief, as to what the real position is, because, if you have a parliament that elects people, that has a mandate from an election, from the people, then sovereignty cannot be anything other than shared. The point, I think, that we would make is, of course, that we have a constitution that is outdated and is dysfunctional, and that is why, I think, we are having all these constitutional debates, because, as the interim report of the independent commission, who published their report today, has said, what exists at the moment is not working—the status quo is not working. That, in fact, is something that's been repeated consistently by the inter-parliamentary group, which I previously attended and, I think, the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now attends. On the numerous occasions I was there, the statements were put out, and these were cross-party statements that, basically, the arrangements are not working and there is a need for substantial reform. I think there was a need for a very, very radical reform. I'm considering very carefully the independent commission's interim report, but I'm also considering very carefully other reports, other commentary that is being made, but including the report from Gordon Brown, which does set out a very, very radical critique of the current system, that says very clearly that the status quo does not work, and puts forward a series of principles and proposals in respect of radical reform, one of which is, in fact, the abolition of the House of Lords and the replacement of it. I think there is much in those principles that warrants very serious consideration, and I'm hoping to be able to make an oral statement to this Senedd in January, where we will have the opportunity to actually debate and consider, I think, substantively a lot of these important issues. It's not about the constitution, per se, but the constitution is how power is exercised. It is what affects the lives of people day in, day out. It's important to the quality of life of the people of Wales, and that's why it's important to us, and why we have the commission and why we are having these discussions.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt cyfansoddiadol pwysig. Ac mae'n ddiddorol iawn, yn adroddiad Gordon Brown, ei fod yn disgrifio'r Deyrnas Unedig yn benodol iawn fel cymdeithas o genhedloedd, felly i gydnabod cyfansoddiad hynny. Yn sicr, dyna fy nghred i, o ran beth yw'r sefyllfa real, oherwydd, os oes gennych chi senedd sy'n ethol pobl, sydd â mandad o etholiad, gan y bobl, ni all sofraniaeth fod yn unrhyw beth heblaw wedi ei rhannu. Y pwynt y byddem yn ei wneud, rwy'n credu, yw bod gennym gyfansoddiad sydd wedi dyddio ac sy'n gamweithredol, a dyna pam y credaf ein bod yn cael yr holl ddadleuon cyfansoddiadol hyn, oherwydd, fel y mae adroddiad interim y comisiwn annibynnol, a gyhoeddodd eu hadroddiad heddiw, wedi dweud, nid yw'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd yn gweithio—nid yw'r status quo yn gweithio. Mae hynny, mewn gwirionedd, yn rhywbeth sydd wedi cael ei ailadrodd yn gyson gan y grŵp rhyngseneddol, yr arferwn ei fynychu yn flaenorol, ac rwy'n credu bod Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad bellach yn ei fynychu. Ar yr achlysuron niferus roeddwn i yno, rhoddwyd y datganiadau allan, a'r rhain yn ddatganiadau trawsbleidiol, nad yw'r trefniadau'n gweithio yn y bôn, a bod angen diwygio sylweddol. Rwy'n credu bod angen diwygio radical tu hwnt. Rwy'n ystyried adroddiad interim y comisiwn annibynnol yn ofalus iawn, ond rwyf hefyd yn ystyried adroddiadau eraill yn ofalus iawn, ynghyd â sylwebaeth arall a wneir, ond gan gynnwys yr adroddiad gan Gordon Brown, sy'n nodi beirniadaeth radical iawn o'r system bresennol, sy'n dweud yn glir iawn nad yw'r status quo yn gweithio, ac sy'n cyflwyno cyfres o egwyddorion a chynigion mewn perthynas â diwygio radical, ac un ohonynt, mewn gwirionedd, yw diddymu Tŷ'r Arglwyddi a chael rhywbeth yn ei le. Rwy'n credu bod llawer yn yr egwyddorion hynny sy'n haeddu cael eu hystyried yn ddifrifol iawn, ac rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad ar lafar i'r Senedd hon ym mis Ionawr, pan gawn gyfle i drafod ac ystyried llawer o'r materion pwysig hyn yn fanwl. Nid yw'n ymwneud â'r cyfansoddiad fel y cyfryw, ond y cyfansoddiad yw'r modd y caiff pŵer ei arfer. Dyna sy'n effeithio ar fywydau pobl o ddydd i ddydd. Mae'n bwysig i ansawdd bywyd pobl Cymru, a dyna pam ei fod yn bwysig i ni, a pham fod gennym y comisiwn a pham ein bod yn cael y trafodaethau hyn.
As Mabon said, questions 3 and 5 have been grouped. Janet Finch-Saunders.
Fel y dywedodd Mabon, mae cwestiynau 3 a 5 wedi eu grwpio. Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Of course, my original question was what legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government following the Supreme Court ruling that the Scottish Parliament does not have the power to legislate for a referendum on Scottish independence. Now, this outcome has huge constitutional significance for Scotland and Wales, I believe. It essentially means that Wales cannot hold an independence referendum without Westminster approval. Indeed, as Professor Aileen McHarg has stated, the union and the UK Parliament are also reserved under the Government of Wales Act 2006, and the approach to whether a Bill relates to reserved matters is the same.
Every time the independence question has been put to the people of Wales, and it was, most recently, in the 2021 election last year, the party that made those offers came a distant third. The people of Wales have spoken with one voice, saying they want to remain in a strong United Kingdom. So, do you agree with me that, unlike Plaid Cymru, who continue to speak about further devolution and independence on almost a weekly basis, no further resources and time should be wasted on this constitutional question, and that we should now be focusing on using Welsh Government and the parliamentary resources therein on making the best of the powers that we do have? In other words, sorting out our failing health service, sorting out the low standards in education—
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, fy nghwestiwn gwreiddiol oedd pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei roi i Lywodraeth Cymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys nad oes gan Senedd yr Alban bŵer i ddeddfu ar gyfer cynnal refferendwm ar annibyniaeth i'r Alban. Nawr, rwy'n credu bod y canlyniad hwn yn arwyddocaol iawn i Gymru a'r Alban yn gyfansoddiadol. Yn y bôn, mae'n golygu na chaiff Cymru gynnal refferendwm ar annibyniaeth heb gymeradwyaeth San Steffan. Yn wir, fel y dywedodd yr Athro Aileen McHarg, mae'r undeb a Senedd y DU hefyd wedi'u cadw'n ôl dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, ac mae'r ffordd yr edrychir i weld a yw Bil yn ymwneud â materion a gadwyd yn ôl yr un fath.
Bob tro y mae cwestiwn annibyniaeth wedi ei roi i bobl Cymru, ac yn fwyaf diweddar, digwyddodd hynny yn etholiad 2021 y llynedd, daeth y blaid a wnaeth y cynigion hynny yn drydydd pell. Mae pobl Cymru wedi siarad ag un llais, gan ddweud eu bod eisiau aros mewn Teyrnas Unedig gref. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi, yn wahanol i Blaid Cymru, sy'n parhau i siarad am ddatganoli pellach ac annibyniaeth yn wythnosol bron, na ddylid gwastraffu unrhyw adnoddau ac amser pellach ar y cwestiwn cyfansoddiadol hwn, ac y dylem ganolbwyntio nawr ar ddefnyddio Llywodraeth Cymru a'r adnoddau seneddol o'i mewn i wneud y gorau o'r pwerau sydd gennym? Mewn geiriau eraill, cael trefn ar ein gwasanaeth iechyd sy'n methu, cael trefn ar y safonau isel mewn addysg—
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Janet, you need to finish now, please.
Janet, mae angen ichi orffen nawr, os gwelwch yn dda.
—sorting out our infrastructure, our transport. I could go on and on and on, but he won't let me.
—cael trefn ar ein seilwaith, ein trafnidiaeth. Gallwn fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen, ond nid yw'n gadael imi wneud hynny.
No. [Laughter.]
Na. [Chwerthin.]
Would you not agree with me that we need—
Oni fyddech chi'n cytuno bod angen—
Thank you, Janet.
Diolch, Janet.
—to start concentrating on the issues—
—dechrau canolbwyntio ar y problemau—
Thank you.
Diolch.
—that face the people of Wales and less on this vanity project for Plaid Cymru?
—sy'n wynebu pobl Cymru a llai ar y prosiect porthi balchder hwn i Blaid Cymru?
Well, I believe we are attending to the issues that affect the people of Wales. And you're absolutely right, in terms of your interpretation of what the Supreme Court judgment means with regard to the carrying out of a referendum under the referendums legislation. Where I think you're wrong, though, is in saying that that therefore means that everything is fine and there aren't major constitutional problems and constitutional reform issues that need to be addressed. The purpose of looking at constitutional reform is, firstly, when it is very clear and recognised across parties, by very senior people in all political parties and by many other commentators and members of the public as well, that what we have at the moment is not working, it is not adequate, it is outdated and it needs reform. The reason why these matters are important and why we need to attend to them is because, ultimately, our constitution, our powers and the way in which Government operates are about considering those, about how we can do things better, and about how we can change people's lives for the better. That is governed—[Interruption.]
I'm sorry to hear you respond in that way to what I've just said, because that is why we're having these discussions—that is why they are important. If you thought that discussing issues around constitution is not important, then we wouldn't have the Northern Ireland Protocol Bill, we wouldn't have the retained EU law Bill, we would also not have the Bill of Rights legislation that is being proposed, and we would not be consistently talking about the issues that have emerged over the last six years with regard to Brexit. Those are all constitutional matters and they do impact on people's lives. What we are doing is looking at the way in which our relationship with the rest of the UK works, but also how we exercise our powers, how we obtain the powers that we need in order to deliver on the mandates that we get from the people of Wales, how we improve our governance, and how we improve the engagement of the people of Wales within our politics.
Wel, rwy'n credu ein bod yn mynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar bobl Cymru. Ac rydych chi'n hollol gywir yn eich dehongliad o'r hyn y mae dyfarniad y Goruchaf Lys yn ei olygu mewn perthynas â chynnal refferendwm o dan y ddeddfwriaeth refferenda. Er hynny, lle rwy'n credu eich bod chi'n anghywir yw wrth ddweud bod hynny felly'n golygu bod popeth yn iawn ac nad oes problemau cyfansoddiadol mawr a materion diwygio cyfansoddiadol y mae angen mynd i'r afael â hwy. Pwrpas edrych ar ddiwygio cyfansoddiadol yw, yn gyntaf, pan fo'n glir iawn ac yn cael ei gydnabod ar draws pleidiau, gan bobl flaenllaw iawn ym mhob plaid wleidyddol a chan nifer o sylwebwyr eraill ac aelodau o'r cyhoedd hefyd, nad yw'r hyn sydd gennym ar hyn o bryd yn gweithio, nad yw'n ddigonol, ei fod yn hen ffasiwn ac angen ei ddiwygio. Y rheswm pam mae'r materion hyn yn bwysig a pham mae angen inni roi sylw iddynt yw oherwydd mai ein cyfansoddiad, ein pwerau a'r ffordd y mae Llywodraeth yn gweithredu sy'n ymwneud ag ystyried y rheini, ynglŷn â sut y gallwn wneud pethau'n well, a sut y gallwn newid bywydau pobl er gwell. Mae hynny'n cael ei lywodraethu—[Torri ar draws.]
Mae'n ddrwg gennyf eich clywed yn ymateb yn y ffordd honno i'r hyn rwyf newydd ei ddweud, oherwydd dyna pam ein bod yn cael y trafodaethau hyn—dyna pam eu bod yn bwysig. Os oeddech chi'n credu nad yw trafod materion yn ymwneud â chyfansoddiad yn bwysig, ni fyddai gennym Fil Protocol Gogledd Iwerddon, ni fyddai gennym Fil cyfraith yr UE a ddargedwir, ni fyddai gennym y ddeddfwriaeth Bil Hawliau sy'n cael ei chynnig ychwaith, ac ni fyddem yn siarad yn gyson am y materion sydd wedi dod i'r amlwg dros y chwe blynedd diwethaf mewn perthynas â Brexit. Mae'r rheini i gyd yn faterion cyfansoddiadol ac maent yn effeithio ar fywydau pobl. Yr hyn a wnawn ni yw edrych ar y ffordd y mae ein perthynas â gweddill y DU yn gweithio, ond hefyd sut rydym yn arfer ein pwerau, sut rydym yn cael y pwerau sydd eu hangen arnom er mwyn cyflawni'r mandadau a gawn gan bobl Cymru, sut rydym yn gwella ein llywodraethiant, a sut rydym yn gwella'r rhan y mae pobl Cymru yn ei chwarae yn ein gwleidyddiaeth.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad ynglŷn â diwygio Tribiwnlysoedd Cymru? OQ58818
4. Will the Counsel General provide an update on the reform of the Welsh Tribunals? OQ58818
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae’r ddogfen 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru' yn nodi ein bwriad i fynd ati i ddiwygio er mwyn creu system tribiwnlysoedd fodern i Gymru. Rydyn ni’n llunio cynigion manwl ar gyfer diwygio, ar sail y dystiolaeth ar gyfer newid a'n sgyrsiau gyda'r rhai sy’n cael eu heffeithio gan yr agenda diwygio.
Thank you very much for the question. 'Delivering Justice for Wales' sets out our intention to take forward reform to create a modernised tribunal system for Wales. We are shaping detailed proposals for reform, drawing on the evidence base for change and our conversations with those affected by the reform agenda.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae nifer yn dweud nad oes dim awdurdodaeth gyfiawnder yng Nghymru. Wel, dyw hynny ddim yn wir. Mae yna awdurdodaeth gyfiawnder fechan yng Nghymru, a hynny drwy'r system tribiwnlysoedd. A hithau'n flwyddyn ers cyhoeddi adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar sut i wella'r tribiwnlysoedd Cymreig, a hynny yn llwyr o fewn pŵer Llywodraeth Cymru i wneud hynny ac i helpu nifer fawr o ddefnyddwyr y tribiwnlysoedd, a oes modd i chi nawr, wedi blwyddyn, roi amserlen bendant i ni am bryd y gwelwn ni'r strwythur newydd i'r tribiwnlysoedd, a phryd y gwelwn ni, am y tro cyntaf mewn canrifoedd, y system apêl gyntaf yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Counsel General. Many people say that there is no justice jurisdiction in Wales. Well, that's not true. There is a small justice jurisdiction in Wales, which is through the tribunals system. Given that it's a year since the publication of the Law Commission's report on how to improve the Welsh tribunals, and given it's entirely within the powers of the Welsh Government to do that and to help a great number of users of the tribunals, could you now, after a year, provide a definitive timetable as to when we will see the new structure for the tribunals, and when we will see, for the first time in centuries, the first appeals system in Wales? Thank you very much.
Firstly, thank you. There is obviously work that is under way in respect of the policy work and the legislative work with regard to the recommendations of the Law Commission in respect of tribunals. With regard to the point you raise on jurisdiction, I think there's always been a rather simplistic analysis of jurisdictions as to what a jurisdiction actually is in practice compared to what it is said to be. Because, yes, tribunals are very a significant court of administrative justice, and we look forward to legislation, and my intention will be to carry on that work. There will be an announcement in due course in respect of legislation and a timetable with regard to the creation of a first-tier tribunal, but, equally so, the creation of an appellate process for that. Any administrative court needs to have an appeals system, and this would be the creation of an appeals system. I think it would be a very significant part of the development of the devolution of justice as a whole.
Of course, there are other areas as well. I, of course, have to authorise prosecutions under Welsh law. I think that is part of our jurisdiction—that is part of our judicial process. I think, when the youth justice and probation is devolved, that will be yet a further extension, and, in due course, there will be further constructive discussions over the further devolution of the justice system.
Yn gyntaf, diolch. Mae'n amlwg fod gwaith ar y gweill mewn perthynas â'r gwaith polisi a'r gwaith deddfwriaethol ar argymhellion Comisiwn y Gyfraith mewn perthynas â thribiwnlysoedd. Ar y pwynt rydych chi'n ei godi ar awdurdodaeth, rwy'n credu bod y dadansoddiad o awdurdodaethau o ran beth yw awdurdodaeth mewn gwirionedd o'i gymharu â'r hyn y dywedir ydyw bob amser wedi bod braidd yn rhy syml. Oherwydd mae tribiwnlysoedd yn llysoedd cyfiawnder gweinyddol arwyddocaol iawn, ac edrychwn ymlaen at ddeddfwriaeth, a fy mwriad fydd parhau â'r gwaith hwnnw. Bydd cyhoeddiad maes o law mewn perthynas â deddfwriaeth ac amserlen ar gyfer creu tribiwnlys haen gyntaf, ond yn yr un modd, creu proses apeliadol ar gyfer hynny. Mae angen i unrhyw lys gweinyddol gael system apelio, a dyma fyddai'n digwydd wrth greu system apelio. Rwy'n credu y byddai'n rhan sylweddol iawn o ddatblygiad datganoli cyfiawnder yn gyffredinol.
Wrth gwrs, mae yna feysydd eraill hefyd. Rhaid i mi awdurdodi erlyniadau o dan gyfraith Cymru wrth gwrs. Rwy'n credu bod hynny'n rhan o'n hawdurdodaeth—mae hynny'n rhan o'n proses farnwrol. Pan fydd cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf wedi'u datganoli, rwy'n credu y bydd hynny'n estyniad pellach eto, a maes o law, fe geir trafodaethau adeiladol pellach dros ddatganoli'r system gyfiawnder ymhellach.
Cafodd cwestiwn 5 ei grwpio gyda chwestiwn 3, felly cwestiwn 6, Sarah Murphy.
Question 5 was grouped with question 3. Question 6, Sarah Murphy.
6. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith eraill ynglŷn â datganoli cyfiawnder ieuenctid i Gymru? OQ58819
6. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the devolution of youth justice to Wales? OQ58819
Thank you. I have regular meetings with the Parliamentary Under-Secretary of State for Justice, Lord Bellamy. I have made, and will continue to make, the case for the devolution of youth justice to Wales during these discussions.
Diolch. Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol dros Gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy. Rwyf wedi gwneud, a byddaf yn parhau i wneud, yr achos dros ddatganoli cyfiawnder ieuenctid i Gymru yn ystod y trafodaethau hyn.
Counsel General, thank you for your update on this. I recently met with Professor Kevin Haines and Professor Jonathan Wynne Evans, two pioneering experts for youth justice, who talked to me about how, in Wales, our approach is children first and offenders second, and they actually called this way back in 2013 the 'dragonisation' of youth justice. And this is all about making sure that the child is first and then the offence is focused on second. Evidence shows that promoting the welfare of children and young people reduces the risk of offending and reoffending, and doing so protects the public as well. So, it's incredibly timely to see that the devolution of justice was one of the recommendations of the recent Gordon Brown report. I'm aware that this is a matter that the Counsel General is also in discussions with UK Government on, and could we have an update on those discussions and their significance for the devolution of youth justice and probation to Wales, please?
Gwnsler Cyffredinol, diolch am eich diweddariad ar hyn. Yn ddiweddar, cyfarfûm â'r Athro Kevin Haines a'r Athro Jonathan Wynne Evans, dau arbenigwr arloesol ym maes cyfiawnder ieuenctid, a siaradodd gyda mi ynglŷn â sut mae ein dull ni yng Nghymru yn ystyried eu bod yn blant yn gyntaf ac yn droseddwyr yn ail, ac fe wnaethant alw hyn yn ôl yn 2013 yn 'ddraigeiddio' cyfiawnder ieuenctid. Ac mae a wnelo hyn i gyd â gwneud yn siŵr fod y plentyn yn dod gyntaf a'r drosedd yn cael sylw wedyn. Mae tystiolaeth yn dangos bod hybu lles plant a phobl ifanc yn lleihau'r risg o droseddu ac aildroseddu, ac mae gwneud hynny'n diogelu'r cyhoedd hefyd. Felly, mae'n hynod amserol gweld mai datganoli cyfiawnder oedd un o argymhellion adroddiad diweddar Gordon Brown. Rwy'n ymwybodol fod hwn yn fater y mae'r Cwnsler Cyffredinol hefyd yn cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yn ei gylch, ac a gawn ni ddiweddariad ar y trafodaethau hynny a'u harwyddocâd i ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf i Gymru, os gwelwch yn dda?
Thank you for the question, and it is a really important area, and I'm as pleased as you are about the very specific focus on youth justice, because that is the most glaring area where there is such a jagged edge. Youth justice, whilst it remains non-devolved, devolved services, nevertheless, such as housing, education and healthcare, do play such a fundamental role in diverting young people away from the criminal justice system in Wales, and, as you say, they are key to enabling prevention and early intervention.
Of course, we have the youth justice blueprint for Wales that was published in July 2009. That sets out our vision for youth justice in Wales as agreed with the UK Government, which does take a children first approach, and this means working in a sort of child-centred rather than a service-focused way with, I think, a focus on trauma-informed practices, preventing children coming into contact with the justice system and meeting the individual needs of children within the justice system. That is why it is so important to us.
I know the Minister, my colleague the Minister for Social Justice, raises this on every occasion at every ministerial opportunity they have. I also raise it, and in the context of the devolution of justice, and as we did jointly within the 'Delivering Justice for Wales' paper. So, I raised it, as I said, with Lord Bellamy yesterday. I'm meeting tomorrow with the president of the Law Society for the whole of the United Kingdom, and I'll be raising that again, because having that support from the legal profession, from those who practice within that area who are experts, is, I think, vitally important and important in people's understanding of why this is so important to us, and why it must happen, and why I'm convinced that it actually will happen.
Diolch am y cwestiwn, ac mae'n faes pwysig iawn, ac rwyf mor falch â chithau o'r ffocws penodol iawn ar gyfiawnder ieuenctid, oherwydd dyna'r maes mwyaf amlwg lle ceir ymylon garw o'r fath. Er bod cyfiawnder ieuenctid yn parhau i fod heb ei ddatganoli, mae gwasanaethau datganoledig, serch hynny, megis tai, addysg a gofal iechyd, yn chwarae rhan mor sylfaenol wrth ddargyfeirio pobl ifanc oddi wrth y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru, ac fel y dywedwch, maent yn allweddol i alluogi atal ac ymyrraeth gynnar.
Wrth gwrs, mae gennym y glasbrint cyfiawnder ieuenctid i Gymru a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2009. Mae hwnnw'n gosod ein gweledigaeth ar gyfer cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru fel y cytunwyd arni gyda Llywodraeth y DU, ac mae'n mabwysiadu ymagwedd sy'n rhoi plant yn gyntaf, sy'n golygu gweithio mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar y plentyn yn hytrach na ffordd sy'n canolbwyntio ar y gwasanaeth, gyda ffocws, rwy'n credu, ar ymarfer wedi'i lywio gan drawma, atal plant rhag dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder a diwallu anghenion unigol plant o fewn y system gyfiawnder. Dyna pam ei fod mor bwysig i ni.
Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn codi hyn ar bob achlysur a phob cyfle gweinidogol a gaiff. Rwyf innau hefyd yn ei godi, ac yng nghyd-destun datganoli cyfiawnder, ac fel y gwnaethom ar y cyd yn y papur 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Felly, fe'i codais, fel y dywedais, gyda'r Arglwydd Bellamy ddoe. Yfory, byddaf yn cyfarfod â llywydd Cymdeithas y Gyfraith ar gyfer y Deyrnas Unedig i gyd, a byddaf yn codi hynny eto, oherwydd mae cael cefnogaeth gan y proffesiwn cyfreithiol, gan y rhai sy'n ymarfer yn y maes sy'n arbenigwyr, yn hanfodol bwysig yn fy marn i ac yn bwysig i ddealltwriaeth pobl ynglŷn â pham mae hyn mor bwysig i ni, a pham mae'n rhaid iddo ddigwydd, a pham rwy'n argyhoeddedig y bydd yn digwydd mewn gwirionedd.
7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud ynghylch a yw'r broses cydsyniad deddfwriaethol yn addas i bwrpas? OQ58836
7. What assessment has the Counsel General made of whether the legislative consent process is fit for purpose? OQ58836
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Dylai deddfwriaeth sylfaenol y gellir ei gwneud yng Nghymru gael ei gwneud yng Nghymru. Ambell waith, mae’n bosib y bydd yn synhwyrol a manteisiol i ddarpariaeth sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael ei gwneud mewn Biliau gan Senedd y Deyrnas Unedig, ond rhaid i’r Senedd fod wedi cydsynio i hyn bob amser.
Thank you very much for the question. Primary legislation that can be made in Wales should be made in Wales. There may be occasions when it is sensible and advantageous for provision within the Senedd’s legislative competence to be made in UK parliamentary Bills, but this must always be with the Senedd’s consent.
Diolch i'r Cwnsler am yr ateb yna. Dwi'n cytuno efo'ch brawddeg agoriadol: dylai deddfau i Gymru gael eu gwneud yng Nghymru, a dylai fod yna atalnod llawn yn fanna. Dwi wedi bod yn Aelod etholedig o'r Senedd yma am flwyddyn a hanner bellach, ond yn barod—ac mae'n loes calon gen i ddweud hyn—dwi'n colli hyder yn y broses ddatganoli fel mae hi'n cael ei gweithredu yma ar hyn o bryd. Mae'n berffaith amlwg i mi fod y setliad sydd gennym ni yn gwbl annerbyniol.
Fel aelod o'r Pwyllgor Tai a Llywodraeth Leol, rydyn ni wedi derbyn sawl LCM, ac yna LCM atodol, ail LCM atodol, trydydd LCM atodol ac yn y blaen ac yn y blaen. Mae'r cydsyniadau deddfwriaethol yma yn ymwneud â deddfau ar gyfer Lloegr sydd yn dylanwadu ar Gymru, ond prin iawn ydy'r amser sydd gennym ni i graffu arnyn nhw. Dyma ddeddfwriaeth sydd am effeithio ar fywydau pobl Cymru, ond rydyn ni'n cael rhyw chwarter awr yma ac acw i graffu arnynt a gofyn cwestiynau, heb sôn am y ffaith nad ydy pobl Cymru'n cael unrhyw fewnbwn. Mae'n hollol annerbyniol a gallwn ni ddim parhau i weithredu fel yma. Mae'n rysáit perffaith ar gyfer deddfwriaeth wael. Felly, yn absenoldeb annibyniaeth i'n cenedl, mae'n rhaid inni gael setliad datganoli clir ac mae'n rhaid hefyd i Loegr gael ei Senedd ei hun efo rhaniad clir rhwng pwy sy'n gyfrifol am beth a dim amwysedd. Ydy'r Cwnsler felly yn rhannu fy rhwystredigaeth, a pha gamau mae'r Llywodraeth yma'n eu cymryd er mwyn datrys hyn?
I thank the Counsel General for that response. I agree with your opening sentence: that legislation for Wales should be made in Wales, and there should be a full stop there. I've been an elected Member of this Senedd for 18 months now, but already—and it pains me to say this—I am losing confidence in the devolution process as it's currently being implemented here at the moment. It is entirely clear to me that the settlement we have is entirely unacceptable.
As a member of the Local Government and Housing Committee, we've received a number of LCMs, and then a supplementary LCM, a second supplementary LCM, a third and so on and so forth. These LCMs relate to legislation for England that have an influence on Wales, but there's very little time available for us to scrutinise these. This is legislation that's going to impact upon the lives of the people of Wales, but we have some quarter of an hour here and there to scrutinise and to ask questions, never mind the fact that the people of Wales have no input whatsoever. It's entirely unacceptable, and we cannot continue to operate in this way. It's a perfect recipe for poor legislation. So, in the absence of independence for our nation, we must have a clear devolution settlement, and England must also have its own Parliament with clear separation between who is responsible for what, with no ambiguity. Does the Counsel General therefore share my frustration, and what steps is this Government taking to resolve the situation?
Thank you for that. Of course, this is something I've commented on on a very regular basis before the Legislation, Justice and Constitution Committee and in questions in this Senedd, because the effective engagement by UK Government, Welsh Government and devolved Governments over legislation is fundamentally important. The failure of that to operate as it should and in accordance with the devolution memoranda and so on is one of the biggest obstacles to having an efficient, effective and scrutinisable legislative process. When information is not shared, when drafting is not shared in good time, it not only creates considerable pressure on those who then have to analyse and understand it, it also is, in my view, an absolutely enormous waste of resources that could well be used in other ways.
We have been pressing for a more consistent and more effective system of engagement. We've had promises, of course, and we get the assurances that that will happen. Of course, we do have a new inter-governmental arrangement that is still not properly up and running, but that may improve the situation. But I believe that there is a need for more substantive constitutional reform. I think that constitutional reform has to include the justiciability in one way or another of Sewel, the entrenchment of Sewel, in a way, because many of the problems that emerge through these processes are, of course, Sewel-related ones.
In terms of the LCM process, of course, we don't have any significant control over that, because we have to operate in accordance with Standing Orders when legislation arises. If it impacts on the Senedd, or on the functions of Welsh Ministers, then, of course, it has to be considered with regard to its impact on this place, but also in terms of the exercise of our powers and whether we should give consent to any of those items. That, obviously, involves a very tortuous process of negotiations and discussions over legislative amendments and so on, a back-and-forth process. It is wholly inefficient. It is a whole waste of resources in the way these things are actually done.
Again, I'm sorry I keep referring to it, but I was very impressed with some of the recommendations and analysis that appear in the Gordon Brown report, which actually would give that justiciable status to Sewel, but would also create a specific constitutional structure in terms of inter-governmental relations with a justiciable disputes procedure. If that existed, that would be a very significant step forward in dealing with the points you raised. There was nothing new, in fact, in those things—these are things we've been saying in various forms for quite some time—but they are things that need to be addressed, and until they are addressed, the dysfunctional structure we have at the moment will continue.
Diolch. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi gwneud sylwadau arno’n rheolaidd iawn gerbron y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad ac mewn cwestiynau yn y Senedd hon, gan fod ymgysylltu effeithiol rhwng Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a Llywodraethau datganoledig ynghylch deddfwriaeth yn hanfodol bwysig. Methiant hynny i weithredu fel y dylai ac yn unol â’r memoranda datganoli ac ati yw un o’r rhwystrau mwyaf rhag cael proses ddeddfwriaethol effeithlon ac effeithiol y gellir craffu arni. Pan na chaiff gwybodaeth ei rhannu, pan na chaiff drafftiau eu rhannu mewn da bryd, nid yn unig fod hynny'n creu pwysau sylweddol ar y rheini sy'n gorfod ei ddadansoddi a’i ddeall, ond mae hefyd, yn fy marn i, yn wastraff aruthrol ar adnoddau y gellid eu defnyddio mewn ffyrdd eraill.
Rydym wedi bod yn pwyso am system ymgysylltu fwy cyson a mwy effeithiol. Rydym wedi cael addewidion wrth gwrs, ac rydym yn cael sicrwydd y bydd hynny’n digwydd. Wrth gwrs, mae gennym drefniant rhynglywodraethol newydd nad yw ar waith yn iawn o hyd, ond efallai y bydd hynny'n gwella'r sefyllfa. Ond credaf fod angen diwygio cyfansoddiadol mwy ystyrlon. Credaf fod yn rhaid i ddiwygio cyfansoddiadol gynnwys traddodadwyedd Sewel mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ymwreiddio Sewel, mewn ffordd, gan fod llawer o’r problemau sy’n dod i’r amlwg drwy’r prosesau hyn yn ymwneud â Sewel wrth gwrs.
Ar broses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, wrth gwrs, nid oes gennym unrhyw reolaeth ystyrlon dros hynny, gan fod yn rhaid inni weithredu yn unol â'r Rheolau Sefydlog mewn perthynas â deddfwriaeth. Os yw’n effeithio ar y Senedd, neu ar swyddogaethau Gweinidogion Cymru, mae’n rhaid ei ystyried o ran ei effaith ar y lle hwn, ond hefyd o ran y modd y caiff ein pwerau eu harfer ac a ddylem roi cydsyniad i unrhyw un o'r eitemau hynny. Mae hynny'n amlwg yn cynnwys proses arteithiol iawn o negodiadau a thrafodaethau ynghylch gwelliannau deddfwriaethol ac ati, proses hirfaith. Mae'n gwbl aneffeithlon. Mae’n wastraff llwyr ar adnoddau o ran y ffordd y caiff y pethau hyn eu gwneud.
Unwaith eto, mae’n ddrwg gennyf am gyfeirio at hyn dro ar ôl tro, ond gwnaeth rhai o’r argymhellion a’r dadansoddiadau sy’n ymddangos yn adroddiad Gordon Brown argraff fawr arnaf, gan y byddent yn rhoi’r statws traddodadwy hwnnw i Sewel, ond byddent hefyd yn creu strwythur cyfansoddiadol penodol ar gyfer cysylltiadau rhynglywodraethol gyda gweithdrefn anghydfodau draddodadwy. Pe bai hynny’n bodoli, byddai’n gam pwysig ymlaen ar gyfer ymdrin â’r pwyntiau a godwyd gennych. Nid oedd unrhyw beth newydd yn y pethau hynny mewn gwirionedd—mae'r rhain yn bethau rydym wedi bod yn eu dweud mewn gwahanol ffyrdd ers peth amser—ond maent yn bethau y mae angen mynd i'r afael â hwy, a hyd nes yr eir i'r afael â hwy, bydd y strwythur camweithredol sydd gennym ar hyn o bryd yn parhau.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.
Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.
8. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o fynediad at gyfiawnder yng Nghymru? OQ58817
8. What assessment has the Counsel General made of access to justice in Wales? OQ58817
The cost-of-living crisis means that it is vital that legal advice is accessible to safeguard everyone’s rights, yet the UK Government has eroded justice to such an extent that the accessibility and the affordability of civil justice in the United Kingdom is now below the global average of the World Justice Project Rule of Law Index.
Golyga'r argyfwng costau byw ei bod yn hanfodol fod cyngor cyfreithiol yn hygyrch er mwyn diogelu hawliau pawb, ac eto, mae Llywodraeth y DU wedi erydu cyfiawnder i’r fath raddau nes bod hygyrchedd a fforddiadwyedd cyfiawnder sifil yn y Deyrnas Unedig bellach yn is na chyfartaledd byd-eang Mynegai Rheolaeth y Gyfraith Prosiect Cyfiawnder y Byd.
Earlier this year, Counsel General, you will know that—it seems like two or three Prime Ministers ago now, in fact—the committee that I chair actually carried out a stakeholder engagement exercise on access to justice to Wales. One of the points that came out on that was the well-known impact of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012 and the effect that has had of diminishing access to legal aid. Despite what was welcomed by stakeholders in terms the investment of the Welsh Government, it also picked up on the impact of the reduction in access to courts and tribunals, and the geographic disparities that we have in Wales as well denying access to justice. It also picked up on the accessibility of Welsh law and the need to have clarity in Welsh law, particularly in areas that were regarded as progressive—on aspects of social law and so on. Can I just briefly ask him—? One of the respondents said to us:
'This is the problem with us not having a devolved legal system...the trouble is, legal aid is controlled by the Ministry of Justice in London'.
And this is a direct quote from a practitioner:
'they don’t care about what goes on in Wales frankly...and in actual fact, sometimes legal aid is refused on grounds which are not relevant to Wales'.
Counsel General, do you agree with me that these issues will continue to cause scars within Wales on society at this jagged edge of justice, and that, frankly, ignoring this will not make it go away?
Yn gynharach eleni, Gwnsler Cyffredinol, fe fyddwch yn gwybod—mae'n teimlo fel dau neu dri o Brif Weinidogion y DU yn ôl bellach—fod y pwyllgor a gadeiriaf wedi cynnal ymarfer ymgysylltu â rhanddeiliaid ar fynediad at gyfiawnder yng Nghymru. Un o’r pwyntiau a ddaeth i’r amlwg drwy hynny oedd effaith dra hysbys Deddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012 a’r effaith y mae hynny wedi’i chael o ran lleihau mynediad at gymorth cyfreithiol. Er yr hyn a groesawyd gan randdeiliaid ar ffurf buddsoddiad Llywodraeth Cymru, tynnodd sylw hefyd at effaith llai o fynediad at lysoedd a thribiwnlysoedd, a’r gwahaniaethau daearyddol sydd gennym yng Nghymru yn ogystal ag atal mynediad at gyfiawnder. Tynnodd sylw hefyd at hygyrchedd cyfraith Cymru a’r angen i gael eglurder yng nghyfraith Cymru, yn enwedig mewn meysydd a ystyrir yn rhai blaengar—ar agweddau ar gyfraith gymdeithasol ac yn y blaen. A gaf fi ofyn yn fyr iddo—? Dywedodd un o’r ymatebwyr wrthym:
'Dyma'r broblem gyda'r ffaith nad oes gennym system gyfreithiol ddatganoledig...y drafferth yw bod cymorth cyfreithiol dan reolaeth y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn Llundain'.
Ac mae hwn yn ddyfyniad uniongyrchol gan ymarferydd:
'nid oes ots ganddynt beth sy'n digwydd yng Nghymru, a dweud y gwir... ac mewn gwirionedd, weithiau, mae cymorth cyfreithiol yn cael ei wrthod ar sail nad yw'n berthnasol i Gymru'.
Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno â mi y bydd y materion hyn yn parhau i achosi creithiau yng Nghymru ar gymdeithas ar ymylon garw cyfiawnder, ac na fydd anwybyddu'r broblem hon yn gwneud iddi ddiflannu?
I do agree with you. The Thomas commission recommended the devolution of justice. I've made many comments in the past about the failures over many decades of the approach to legal aid and its importance in the empowerment of people. And, of course, the recent World Justice Project Rule of Law Index, I think, on average, put the United Kingdom now at fifteenth in the world, but when it came to access to and the affordability of civil justice, the United Kingdom was ranked eighty-ninth out of 140 countries, putting us behind the Russian Federation, Romania, Belarus, El Salvador, Paraguay, Botswana, Côte d'Ivoire and many other countries. That is a mark of shame that the Government has.
What I find very, very difficult, of course, is that we now have an Under-Secretary for justice, Lord Bellamy, who has been very respectful and has been very engaging—he was visiting here yesterday; he gave evidence to your committee—but then we also have a Lord Chancellor who has totally trashed big chunks of and key elements to the Bellamy report on the review of legal aid, to such an extent—. I'll just quote this comment from the Law Society in respect of the decision just the other day by Dominic Raab. It says:
'Numbers of duty solicitors and criminal legal aid firms continue to fall at an alarming rate—with several police station schemes on the verge of collapse.'
We know that in our Valleys, our advice deserts.
'Access to justice—including the fundamental right to representation at the police station—is in serious peril and the government is ignoring the threat.'
It says the reckless decision is
'likely to prove to be a fatal blow to a criminal justice system that used to be the envy of the world.'
I very much endorse that particular analysis. The £11 million that we've put into our single advice fund is a vital cog in at least giving some representation to the people who most need that access, but it is not a substitute for a properly funded access-to-justice system.
Rwy'n cytuno â chi. Argymhellwyd datganoli cyfiawnder gan gomisiwn Thomas. Rwyf wedi gwneud llawer o sylwadau yn y gorffennol am fethiannau’r ymagwedd at gymorth cyfreithiol dros ddegawdau lawer, a’i bwysigrwydd i rymuso pobl. Ac wrth gwrs, mae Mynegai Rheolaeth y Gyfraith diweddar Prosiect Cyfiawnder y Byd wedi rhoi’r Deyrnas Unedig, ar gyfartaledd, yn bymthegfed yn y byd, ond o ran mynediad at fforddiadwyedd cyfiawnder sifil, roedd y Deyrnas Unedig yn safle 89 allan o 140 o wledydd, gan ein rhoi y tu ôl i Ffederasiwn Rwsia, Rwmania, Belarws, El Salvador, Paraguay, Botswana, y Traeth Ifori a llawer o wledydd eraill. Mae hynny’n warth ar y Llywodraeth.
Yr hyn rwy'n ei chael yn anodd iawn ei dderbyn, wrth gwrs, yw bod gennym bellach Is-ysgrifennydd dros gyfiawnder, yr Arglwydd Bellamy, sydd wedi bod yn barchus iawn ac sydd wedi bod yn gyfeillgar iawn—bu yma ddoe yn ymweld; rhoddodd dystiolaeth i'ch pwyllgor—ond mae gennym hefyd Arglwydd Ganghellor sydd wedi gwrthod rhannau mawr ac elfennau allweddol o adroddiad Bellamy ar yr adolygiad o gymorth cyfreithiol, i'r fath raddau—. Dyfynnaf y sylw hwn gan Gymdeithas y Cyfreithwyr mewn perthynas â'r penderfyniad ychydig ddyddiau yn ôl gan Dominic Raab. Dywed fod:
'Niferoedd cyfreithwyr ar ddyletswydd a chwmnïau cymorth cyfreithiol troseddol yn parhau i leihau'n frawychus o gyflym—gyda nifer o gynlluniau mewn gorsafoedd heddlu ar fin methu.'
Rydym yn ymwybodol o hynny yn ein Cymoedd, sy'n anialwch o ran cyngor.
'Mae mynediad at gyfiawnder—gan gynnwys yr hawl sylfaenol i gynrychiolaeth yng ngorsaf yr heddlu—mewn perygl difrifol, ac mae'r llywodraeth yn anwybyddu'r bygythiad.'
Dywed fod y penderfyniad diofal yn
'debygol o fod yn ergyd farwol i system cyfiawnder troseddol a arferai fod yn destun cenfigen i weddill y byd.'
Cytunaf yn llwyr â'r dadansoddiad hwnnw. Mae'r £11 miliwn rydym wedi'i roi yn ein cronfa gynghori sengl yn allweddol ar gyfer rhoi rhywfaint o gynrychiolaeth, o leiaf, i'r bobl sydd fwyaf o angen y mynediad hwnnw, ond nid yw'n gwneud y tro yn lle system fynediad at gyfiawnder wedi'i hariannu'n briodol.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 3 yw cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan, a bydd e'n cael ei ateb gan Joyce Watson.
Item 3 is questions to the Senedd Commission. The first question is from Heledd Fychan, and will be answered by Joyce Watson.
1. Beth yw polisi'r Comisiwn o ran darparu cynnyrch mislif am ddim ar ystâd y Senedd? OQ58820
1. What is the Commission's policy on the provision of free period products on the Senedd estate? OQ58820
2. Sut mae'r Comisiwn yn sicrhau ei fod yn hawdd i staff gael gafael ar gynhyrchion misglwyf am ddim ar ystâd y Senedd? OQ58824
2. How is the Commission ensuring that staff can readily access free sanitary products on the Senedd estate? OQ58824
I thank you for the question. The Senedd Commission strives to be an exemplar in the delivery of its dignity and respect policies and actions. I am pleased to confirm that, further to the excellent work by trade union officials, the Commission has agreed to provide free period products on the Senedd estate for anyone who needs them, with effect from 2 December, to promote period dignity across Wales and act as an exemplar for other organisations. Those products are available within all the toilets on the Senedd estate, including signage to promote that service.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Comisiwn y Senedd yn ymdrechu i fod yn esiampl dda yn y modd y mae'n cyflawni ei bolisïau a'i mesurau urddas a pharch. Mae’n bleser gennyf gadarnhau, yn sgil y gwaith rhagorol gan swyddogion undebau llafur, fod y Comisiwn wedi cytuno i ddarparu nwyddau mislif am ddim ar ystad y Senedd i unrhyw un sydd eu hangen, o 2 Rhagfyr ymlaen, i hyrwyddo urddas mislif ledled Cymru a bod yn esiampl i sefydliadau eraill. Mae’r nwyddau hynny ar gael yn yr holl doiledau ar ystad y Senedd, gan gynnwys arwyddion i hyrwyddo’r gwasanaeth hwnnw.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n rhaid cyfaddef, roedd hi'n wych gweld y cynnyrch yn y tai bach ers yr wythnos hon. Rwyf eisiau gofyn hefyd, pryd bydd y peiriannau talu, felly, yn cael eu tynnu o’r tai bach? Oherwydd mae'n neges gymysg ar y funud, gan ein bod ni dal efo'r peiriannau lle mae'n rhaid talu. Pryd bydd yr arwyddion yn fwy parhaol? Oherwydd arwyddion dros dro ydyn nhw. Dwi'n deall bod hwn yn rhywbeth newydd, ond, er mwyn sicrhau bod hwn yn ddatblygiad parhaol, ydy hwn yn bolisi sydd wedi'i gadarnhau rŵan? Yn olaf, sut bydd y ffaith bod hyn ar gael yn cael ei chyfathrebu i bobl sy’n ymweld o ran diweddaru'r wefan ac yn y blaen? Oherwydd dwi'n meddwl ei bod hi'n eithriadol o bwysig bod unrhyw ymwelydd yn gwybod bod hyn ar gael. Efallai ein bod ni angen gwneud mwy er mwyn dathlu hyn a hyrwyddo, yn yr un modd ag y mae Senedd yr Alban yn ei wneud.
Thank you very much. I have to admit, it's great to see the products available in the toilets since the beginning of this week. I wanted to ask as well, when will the vending machines be removed from the toilets? Because that is a mixed message, given that we still have the vending machines in the toilets. Will we have more permanent signage? Because I understand that these are temporary signs. I understand that this is a new issue, but, in order to ensure that this is a permanent development, is it a policy that has been confirmed? Finally, how will the fact that these products are available be communicated to people who visit the estate in terms of updating the website and so forth? Because it's extremely important that all visitors know that this is available. We need to do more to celebrate and promote this, in the same way that the Parliament in Scotland does.
I absolutely agree with what you're saying. I'm sure that the message has been heard about updating the website to make sure. The 39 vending machines that you refer to will be removed. They cost £110 per annum each, and the total is £4,290 per year. There was a cost of £1 per box of products, which, of course, is way outside what you would pay anywhere in a shop. Those vending machines, as I've just said, are now being replaced with free sanitary products in all of the toilets. The estimated cost of doing that is around £3,000 per annum, based on what Scotland has done, so we've put a budget provision to that end in place. I will take on board very much what you say about making sure that everybody, not just us here, knows of that availability and that we have toilets that treat people with dignity and respect. We must make sure that they know about that.
Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedwch. Rwy'n siŵr fod y neges ynglŷn â diweddaru’r wefan i wneud yn siŵr wedi'i chlywed. Byddwn yn cael gwared â'r 39 o beiriannau gwerthu y cyfeiriwch atynt. Maent yn costio £110 y flwyddyn yr un, a'r cyfanswm yw £4,290 y flwyddyn. Roedd y bocsys o nwyddau'n costio £1 yr un, sydd, wrth gwrs, yn llawer uwch na'r hyn y byddech yn ei dalu mewn siop. Mae'r peiriannau gwerthu hynny, fel rwyf newydd ei ddweud, bellach yn cael eu newid am nwyddau mislif rhad ac am ddim ym mhob un o'r toiledau. Amcangyfrifir mai oddeutu £3,000 y flwyddyn yw cost gwneud hynny, yn seiliedig ar yr hyn y mae'r Alban wedi'i wneud, felly rydym wedi rhoi darpariaeth ar waith yn y gyllideb i'r perwyl hwnnw. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedwch am sicrhau bod pawb, nid yn unig ni yn y lle hwn, yn gwybod eu bod ar gael, a bod gennym doiledau sy’n trin pobl ag urddas a pharch. Rhaid inni sicrhau eu bod yn gwybod am hynny.
Rwyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 2. Jack Sargeant.
I have agreed to the grouping of questions 1 and 2. Jack Sargeant.
Diolch, Deputy Presiding Officer, and thanks for agreeing to group the questions. Commissioner, I thank you for your response to Heledd Fychan. The reason I tabled this question was following a conversation I had with a staff member. They approached me to ask whether I had a £1 coin to use in a vending machine in Tŷ Hywel. I didn't—not many people do, these days. She explained to me how frustrating and disruptive to her day it could be when a basic necessity was not easy to access. So, I'm glad, now, since these questions have been tabled last week, we are in a position where free sanitary products are available.
Can I ask the Commissioner—I thank the Commissioner for the work she's done on this—two things? Is this a permanent fixture in the Senedd, in the Welsh Parliament? Can I also ask you and the Commission to give consideration to providing environmentally friendly sanitary products to staff in the future?
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch am gytuno i grwpio'r cwestiynau. Gomisiynydd, diolch am eich ateb i Heledd Fychan. Y rheswm pam y cyflwynais y cwestiwn hwn oedd yn dilyn sgwrs a gefais gydag aelod o staff. Daethant ataf i ofyn a oedd gennyf ddarn £1 i'w ddefnyddio mewn peiriant gwerthu yn Nhŷ Hywel. Nid oedd un gennyf—ychydig iawn o bobl sydd ag un y dyddiau hyn. Esboniodd i mi pa mor rhwystredig ac aflonyddgar y gallai fod i'w diwrnod pan nad oedd yn hawdd cael gafael ar anghenraid sylfaenol. Felly, rwy'n falch, nawr, ers i'r cwestiynau hyn gael eu cyflwyno yr wythnos diwethaf, ein bod mewn sefyllfa lle mae nwyddau mislif ar gael am ddim.
A gaf fi ofyn dau beth i'r Comisiynydd—a diolch iddi am y gwaith y mae wedi’i wneud ar hyn? A yw hyn yn rhywbeth parhaol yn y Senedd, yn Senedd Cymru? A gaf fi hefyd ofyn i chi a'r Comisiwn ystyried darparu nwyddau mislif ecogyfeillgar i staff yn y dyfodol?
Again, I thank you, Jack, for your interest in all things equality. There were two questions. Is it permanent? I believe that it is permanent. In terms of sustainable products, you will find that there's a mix of products already out there in our facilities. The aim is to test those, to see the use and to move into that space of 100 per cent sustainability in our products, which, of course, is in line with our wider policy on moving to environmental sustainability in all that we do.
Unwaith eto, diolch, Jack, am eich diddordeb ym mhopeth sy'n ymwneud â chydraddoldeb. Fe ofynnoch chi ddau gwestiwn. A yw'n rhywbeth parhaol? Credaf ei fod yn barhaol. Ar gynnyrch cynaliadwy, fe welwch fod cymysgedd o nwyddau eisoes ar gael yn ein cyfleusterau. Y nod yw profi’r rheini, i weld y defnydd ac anelu tuag at gynaliadwyedd o 100 y cant gyda'n cynnyrch, sydd, wrth gwrs, yn unol â’n polisi ehangach i anelu at gynaliadwyedd amgylcheddol ym mhopeth a wnawn.
Bydd cwestiwn 3 yn cael ei ateb gan Janet Finch-Saunders. Galwaf ar Jenny Rathbone.
Question 3 will be answered by Janet Finch-Saunders. I call on Jenny Rathbone.
3. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei strategaeth ar gyfer lleihau biliau ynni ar ystâd y Senedd? OQ58837
3. Will the Commission provide an update on its strategy for reducing energy bills on the Senedd estate? OQ58837
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you again to my colleague Jenny Rathbone, because this is not the first time—it's fair to say that you are very proactive on making sure that we do reduce our energy on this estate. I’m pleased to confirm that the Commission has agreed to implement a range of additional energy saving measures on the Senedd estate to support its 2030 carbon neutral strategy and in response to rising energy and utility costs. These include reducing the heating setpoint across the estate by 1 degree centigrade to 20 degrees centigrade; switching off the heating in lift lobbies and in areas that are unused on some days, such as Siambr Hywel; switching off heating to areas that have low or no occupancy on some days, in both Commission staff areas and Welsh Government areas; and encouraging those staff to use smaller heated areas. Changes have also been made to building operational time schedules at the start and end of days where applicable. It is estimated that these changes will enable a 15 per cent energy saving. The Commission is obviously keeping this issue under constant review, and I have more notes on it if the Member would like me to circulate these notes to you, as to greater detail in terms of everything that's happening on this estate.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch eto i fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone, gan nad dyma'r tro cyntaf—mae'n deg dweud eich bod yn mynd ati'n rhagweithiol iawn i sicrhau ein bod yn lleihau ein defnydd o ynni ar yr ystad hon. Rwy’n falch o gadarnhau bod y Comisiwn wedi cytuno i roi ystod o fesurau arbed ynni ychwanegol ar waith ar ystad y Senedd i gefnogi ei strategaeth carbon niwtral 2030 ac mewn ymateb i gostau cynyddol ynni a chyfleustodau. Mae'r rhain yn cynnwys lleihau lefel y gwresogi ar draws yr ystad 1 radd canradd i 20 gradd canradd; diffodd y gwres mewn lobïau lifftiau ac mewn mannau nad ydynt yn cael eu defnyddio ar rai dyddiau, megis Siambr Hywel; diffodd y gwres i fannau lle na wneir llawer o ddefnydd ohonynt os o gwbl ar rai dyddiau, yn ardaloedd staff y Comisiwn ac ardaloedd Llywodraeth Cymru; ac annog y staff hynny i ddefnyddio mannau llai o faint sy'n cael eu gwresogi. Mae newidiadau wedi'u gwneud hefyd i amserlenni gweithredol adeiladau ar ddechrau a diwedd dyddiau lle bo hynny'n berthnasol. Amcangyfrifir y bydd y newidiadau hyn yn arwain at arbediad ynni o 15 y cant. Mae'r Comisiwn yn amlwg yn adolygu'r mater hwn yn gyson, ac mae gennyf ragor o nodiadau ar y pwnc os hoffai'r Aelod imi anfon y nodiadau hyn atoch, er mwyn rhoi mwy o fanylion ynglŷn â phopeth sy'n digwydd ar yr ystad hon.
Thank you, Janet Finch-Saunders, for your response. I think it's really important that we are seen to be doing what we ask other people to do. So, I think there's much more progress being made on making the electric lights only turn on when we actually need them, and I have noticed that we're not now heating parts of the estate where we're not actually needing to sit or have a meeting. Many of our staff are actually not turning on their heating at home, because I had a conversation on this only this morning, about everyone being with a blanket on them, because so many people are terrified of turning on the heating.
So it's great to see that you hope that you're going to make a 15 per cent energy saving. What I would really like, in due course, would be to capture the energy saved between December and February, which are the coldest months, compared with December to February last year. It won't necessarily be a financial saving, but hopefully it will be an energy saving.
Diolch am eich ymateb, Janet Finch-Saunders. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael ein gweld yn gwneud yr hyn y gofynnwn i bobl eraill ei wneud. Felly, credaf fod llawer mwy o gynnydd yn cael ei wneud ar sicrhau bod y goleuadau trydan yn dod ymlaen pan fydd eu hangen arnom yn unig, ac rwyf wedi sylwi nad ydym bellach yn gwresogi rhannau o'r ystad lle nad oes angen inni eistedd na chael cyfarfodydd ynddynt. Mae yna lawer o’n staff nad ydynt yn rhoi eu gwres ymlaen gartref, gan imi gael sgwrs ynglŷn â hyn y bore yma, gyda phawb yn dweud eu bod yn gwisgo blancedi, gan fod cymaint o bobl yn ofni rhoi’r gwres ymlaen.
Felly, mae'n wych gweld eich bod yn gobeithio gwneud arbediad ynni o 15 y cant. Yr hyn yr hoffwn ei ganfod maes o law mewn gwirionedd, fyddai syniad o'r ynni a arbedwyd rhwng mis Rhagfyr a mis Chwefror, sef y misoedd oeraf, o gymharu â mis Rhagfyr i fis Chwefror y llynedd. Ni fydd o reidrwydd yn arbediad ariannol, ond gobeithio y bydd yn arbediad o ran ynni.
As I say, there are a lot of positives as to what everybody's doing here. What we say, though—as well as these measures being introduced, it's down to all of us as building users to play our part in assisting with energy-saving measures. I take the point that you said about January and February, because they are, I think, for everyone who budgets for a household, the critical times. Members themselves can adjust the heating and cooling set points in their offices to further reduce energy and utility usage, and they can also ensure that equipment in their offices is turned off when not in use. We already have, as a Senedd, a number of systems that are controlled by movement sensors—for example, in office areas, lights will automatically switch off when movement is not detected—and similarly, in dining rooms, air conditioning will switch off when movement is not detected. This, of course, all helps to play a significant role in ensuring that energy is not wasted in unoccupied areas. These changes have been communicated and agreed with a range of stakeholders, including chiefs of staff, us as Commissioners, trade unions and networks, and information about these changes has been communicated on the intranet.
As the Commissioner for sustainability, it's important that we make real certain that it's not just the fact about the energy and our climate and carbon objectives; it is about cost as well, because, at the end of the day, when people, as you rightly say, are frightened to put the heating on at home, it would look really bad if we were wasting energy to any degree here. So I can assure you that I'm working with the department to ensure that we run the Senedd estate in the most efficient way possible. Thank you.
Fel y dywedais, mae llawer o bethau cadarnhaol ynghylch yr hyn y mae pawb yn ei wneud yma. Fodd bynnag, yr hyn a ddywedwn—yn ogystal â chyflwyno'r mesurau hyn, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom fel defnyddwyr adeiladau i chwarae ein rhan wrth gynorthwyo gyda mesurau arbed ynni. Rwy’n derbyn eich pwynt ynglŷn â mis Ionawr a mis Chwefror, gan mai hwy, rwy'n credu, i bawb sy’n cyllidebu ar gyfer y cartref, yw'r cyfnodau tyngedfennol. Gall yr Aelodau eu hunain addasu’r lefelau gwresogi ac oeri yn eu swyddfeydd i leihau’r defnydd o ynni a chyfleustodau ymhellach, a gallant hefyd sicrhau bod offer yn eu swyddfeydd yn cael ei ddiffodd pan na chaiff ei ddefnyddio. Fel Senedd, mae gennym eisoes nifer o systemau sy’n cael eu rheoli gan synwyryddion symud—er enghraifft, mewn swyddfeydd, bydd goleuadau’n diffodd yn awtomatig pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro—ac yn yr un modd, mewn ystafelloedd bwyta, bydd y system aerdymheru'n diffodd pan na fydd unrhyw symudiadau'n cael eu synhwyro. Mae hyn oll, wrth gwrs, yn helpu i chwarae rhan sylweddol wrth sicrhau nad yw ynni’n cael ei wastraffu mewn ardaloedd gwag. Mae’r newidiadau hyn wedi’u cyfleu a’u cytuno gydag amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys penaethiaid staff, ni fel Comisiynwyr, undebau llafur a rhwydweithiau, ac mae gwybodaeth am y newidiadau hyn ar gael ar y fewnrwyd.
Fel y Comisiynydd cynaliadwyedd, mae'n bwysig ein bod yn gwneud yn wirioneddol sicr nad ymwneud yn unig â'r ffaith am yr ynni a'n hamcanion hinsawdd a charbon yn unig y mae hyn; mae a wnelo â chost hefyd, oherwydd yn y pen draw, pan fo pobl, fel y dywedwch yn gywir ddigon, yn ofni rhoi’r gwres ymlaen gartref, byddai’n edrych yn ddrwg iawn pe baem yn gwastraffu ynni yma i unrhyw raddau. Felly, gallaf roi sicrwydd i chi fy mod yn gweithio gyda'r adran i sicrhau ein bod yn rhedeg ystad y Senedd yn y ffordd fwyaf effeithlon sy'n bosibl. Diolch.
Ac yn olaf, bydd cwestiwn 4 yn cael ei ateb gan Ken Skates, a galwaf ar Huw Irranca-Davies i ofyn ei gwestiwn.
And finally, question 4 will be answered by Ken Skates, and I call Huw Irranca-Davies to ask his question.
4. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran cynllun cymorth aberth cyflog i geir trydan ar gyfer staff y Comisiwn a staff Aelodau o'r Senedd? OQ58815
4. What progress has been made on a salary sacrifice support scheme for electric cars for Commission staff and staff of Members of the Senedd? OQ58815
I'm pleased to say that excellent progress has been made on the implementation of a salary sacrifice scheme for electric vehicles for Members, for Members' staff and also for Commission staff. The executive board has given in-principle approval of the scheme, following detailed background work, and final arrangements are now under way to set up the necessary systems and processes within the Senedd and with the scheme operator. I'm pleased to say that we anticipate that these are going to be finalised very soon in readiness for the scheme to be launched next month. Implementation of the scheme will support, of course, the Commission's 2030 carbon-neutral strategy and sustainable travel targets.
Rwy'n falch o ddweud bod cynnydd rhagorol wedi'i wneud ar weithredu cynllun aberthu cyflog er mwyn cael cerbydau trydan i'r Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn. Mae’r bwrdd gweithredol wedi cymeradwyo’r cynllun mewn egwyddor, yn dilyn gwaith cefndir manwl, ac mae trefniadau terfynol bellach ar waith i sefydlu’r systemau a’r prosesau angenrheidiol yn y Senedd a chyda gweithredwr y cynllun. Rwy'n falch o ddweud ein bod yn rhagweld y bydd y rhain yn cael eu cwblhau cyn bo hir, yn barod ar gyfer lansio'r cynllun fis nesaf. Bydd gweithredu’r cynllun yn cefnogi strategaeth carbon niwtral 2030 y Comisiwn wrth gwrs, a thargedau teithio cynaliadwy.
That's really excellent news, and it's good to hear that it's coming forward very soon indeed. I should point out that electric cars, in my view, are not the be-all-and-end-all solution. Many people who will travel here to work or around the constituency will do it by walking, cycling or public transport, but they are a means forward to tackling our climate change emergency, our crisis. But the commissioner will know that we will anticipate that, in future, places in Wales may be subject to congestion car charging—who knows? In which case, we want to give people options of how to avoid that and do it with clean vehicles. Could I ask how you will communicate that to staff here in the Commission and to Members' staff when it is brought forward in January or February?
Mae hynny'n newyddion gwych iawn, ac mae'n dda clywed y bydd ar waith cyn bo hir. Dylwn dynnu sylw at y ffaith nad ceir trydan, yn fy marn i, yw’r ateb terfynol i'r broblem. Bydd llawer o bobl a fydd yn teithio yma i weithio neu o gwmpas yr etholaeth yn gwneud hynny drwy gerdded, beicio neu ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond maent yn un ffordd o fynd i'r afael â’n hargyfwng newid hinsawdd. Ond bydd y comisiynydd yn gwybod y byddwn yn rhagweld, yn y dyfodol, y gellir codi tâl atal tagfeydd ar geir mewn lleoedd yng Nghymru—pwy a ŵyr? Os felly, rydym am roi opsiynau i bobl ynglŷn â sut i osgoi hynny a gwneud hynny gyda cherbydau glân. A gaf fi ofyn sut y byddwch yn cyfleu hynny i'r staff yma yn y Comisiwn ac i staff yr Aelodau pan gaiff ei gyflwyno ym mis Ionawr neu fis Chwefror?
Can I thank Huw Irranca-Davies for raising this important question, and for his keen interest in the subject? He's absolutely right, of course, that, whilst electric cars are much better for the environment in terms of their day-to-day operation, they still carry with them problems concerning brake and tyre particulates, so they're not the be be-all and end-all, as Huw Irranca-Davies has said. Nonetheless, they will improve the carbon footprint that we have collectively here in the Senedd.
We are proposing to put together a frequently asked questions paper that will be available to Members, to Members' staff, to Commission staff—that will be available on the intranet. And in January, we'll be launching pages on the intranet with information about the scheme, the costs, the models, the scheme operator, and so forth. So, all information regarding the scheme will be available to Members, to Members' staff and Commission staff in the next month.
A gaf fi ddiolch i Huw Irranca-Davies am godi’r cwestiwn pwysig hwn, ac am ei ddiddordeb brwd yn y pwnc? Mae'n llygad ei le, wrth gwrs, er bod ceir trydan yn llawer gwell i'r amgylchedd o ran defnydd dydd i ddydd, maent yn dal i beri problemau gyda deunydd gronynnol o freciau a theiars, felly nid dyma'r ateb terfynol i'r broblem, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies. Serch hynny, byddant yn gwella'r ôl troed carbon cyfunol sydd gennym yma yn y Senedd.
Rydym yn cynnig llunio papur cwestiynau cyffredin a fydd ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau, i staff y Comisiwn—a fydd ar gael ar y fewnrwyd. Ac ym mis Ionawr, byddwn yn lansio tudalennau ar y fewnrwyd gyda gwybodaeth am y cynllun, y costau, y modelau, gweithredwr y cynllun ac ati. Felly, bydd yr holl wybodaeth am y cynllun ar gael i Aelodau, i staff yr Aelodau ac i staff y Comisiwn yn ystod y mis nesaf.
Diolch, pawb.
Thank you.
Eitem 4 y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, ac yn gyntaf, cwestiwn gan Heledd Fychan i'w ateb gan Gweinidog y Gymraeg ac Addysg. Heledd Fychan.
Item 4 this afternoon is topical questions, and the first question is from Heledd Fychan to be answered by the Minister for Education and the Welsh Language. Heledd Fychan.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddata cyfrifiad 2021 am sgiliau Cymraeg sy’n dangos bod nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru wedi gostwng am yr ail ddegawd yn olynol? TQ694
1. Will the Minister make a statement on the 2021 census data about Welsh language skills which shows that the number of Welsh speakers in Wales has decreased for the second decade in a row? TQ694
Er bod y data'n siomedig, mae ein hymrwymiad ni i gynyddu defnydd iaith a chyrraedd y miliwn erbyn 2050 yn parhau. Rhaid edrych yn fanwl ar y cyfrifiad a'r holl ffynonellau data eraill, yn enwedig pan fod arolwg blynyddol o'r boblogaeth yn dangos tuedd ar i fyny a'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad.
Although this data is disappointing, our commitment to increase the use of the Welsh language and to reach a million by 2050 remains. We must look in detail at the census and all other data sources, particularly when the annual population survey shows an upward trend and the census shows a reduction.
Diolch, Weinidog. A hithau'n Ddiwrnod Hawliau'r Gymraeg heddiw, dwi'n meddwl ei bod hi'n addas iawn ein bod ni'n cael y drafodaeth ac, yn amlwg, mae yna fwy o ddata i'w ryddhau o ran y cyfrifiad hefyd, a dwi'n mawr obeithio, gan fod ein pleidiau ni yn cydweithio ar nifer o elfennau pwysig o ran Cymraeg 2050, y gall y deialog hwnnw barhau. Ac, yn amlwg, mae angen mwy o amser i ddadansoddi a deall y data hwnnw'n fanwl. Ond y gwir amdani ydy mae yna lai o siaradwyr Cymraeg o gymharu â 10 mlynedd yn ôl. Mi fedrwn ni ddadlau o ran y sgiliau rhwng tair a 15 oed, ond dyna beth mae'r cyfrifiad yn ddangos i ni am yr ail ddegawd. Mae hynny'n golygu felly ein bod ni yn bellach o gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg heddiw nag oeddem ni pan sefydlwyd y targed hwnnw.
Mi fyddwn i'n gofyn felly ein bod ni yn edrych—. Rydyn ni'n gwybod o'r gorffennol o ran targedau fel diddymu tlodi plant erbyn 2020 a beth ydy'r realiti o ran hynny bellach yng Nghymru, bod yn rhaid i ni sicrhau bod sloganau neu nod fel Cymraeg 2050—. Yn amlwg, rydyn ni wastad wedi dweud bod o'n uchelgeisiol, ond rydyn ni hefyd wedi gweld dros y blynyddoedd diwethaf yma, dro ar ôl tro, nifer o awdurdodau lleol, drwy gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg, ddim yn cyrraedd y targedau roedden nhw wedi gosod eu hunain o ran cyrraedd y nod. Felly, dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif rŵan, wrth i'r cynlluniau newydd o ran cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg ddod i rym, sut rydym ni wedyn yn monitro.
Yn amlwg, elfen bwysig o ran y cytundeb cydweithio ydy'r Bil addysg Gymraeg, sydd i fod i sicrhau bod pobl ifanc yn medru gadael ysgol gyda'r Gymraeg. Dwi'n meddwl bod rhaid i ni edrych o ddifrif ar gryfder y mesur hwnnw o ran sicrhau bod yr hawl elfennol yna ar gael i bawb, oherwydd os ydym ni o ddifrif—rydym ni'n dweud dro ar ôl tro; rydych chi, Weinidog a dwi'n ategu hynny—bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, os mai dim ond tua 20 y cant o'n plant sydd ar hyn o bryd yn cael y cyfle i gael eu haddysgu yn llawn drwy gyfrwng y Gymraeg, sut mae'r Gymraeg felly yn perthyn i bawb?
Dwi wedi cyfarfod nifer o bobl ifanc sydd yn 16, 17, a sydd yn dweud yn barod eu bod nhw'n difaru bod nhw heb gael y Gymraeg, eu bod nhw ddim yn hyderus rŵan yn gadael yr ysgol o ran eu sgiliau Cymraeg. Felly, oes, mae yna bethau yn y cytundeb cydweithio eto o ran buddsoddi yn yr oedran hwn, ac mae yna rai pethau calonogol o ran dros 16 a'r Gymraeg, ond fedrwn ni ddim cymryd hynna'n ganiataol. A byddwn i yn gofyn hefyd—. Un o'r pethau rydyn ni wedi trafod droeon hefyd yn y Siambr hon ydy'r pwysigrwydd o ran beth ydy mynediad cydradd i'r Gymraeg a beth mae darpariaeth leol yn ei golygu. A thro ar ôl ar tro, rydyn ni wedi trafod y rhwystrau o ran trafnidiaeth, o ran ysgolion cyfrwng Saesneg newydd sbon yn cael eu hadeiladu, mewn ardaloedd lle mae dirfawr angen ysgolion Cymraeg, ac mae'r rhain yn ysgolion sydd yn cael eu hariannu yn bennaf gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'n rhaid i'r Bil addysg Gymraeg hwn fod yn un sydd yn sicrhau bod hynny ddim yn parhau, os ydyn ni o ddifri eisiau sicrhau mynediad cydradd.
Mae'r ymdeimlad a'r balchder mae pobl yn ei deimlo yn y Gymraeg yn sgil cwpan y byd—
Thank you, Minister. Given that it's Welsh Language Rights Day today, I think it's very appropriate that we are having a discussion, and, obviously, there is more data to be released in terms of the census as well, and I greatly hope, given that our parties are co-operating on a number of very important elements in terms of Cymraeg 2050, that that dialogue can continue. And, evidently, we need more time to analyse and understand that data in detail. But the truth is that there are fewer Welsh speakers compared with 10 years ago. We can argue in terms of the skills between three and 15 years old, but that's what the census shows us for the second decade. That means therefore that we are further from reaching the target of a million Welsh speakers today than we were when the target was established.
I'd ask you therefore that we do look—. We do know from the past in terms of targets such as eradicating child poverty by 2020 and what the reality is of that in Wales, that we have to ensure that slogans or aims such as Cymraeg 2050—. We've always said that it is ambitious, but we've also seen over recent years, time and time, again a number of local authorities, through the Welsh in education strategic plans, not reaching the targets that they had set for themselves in terms of reaching that aim. So, I do think that we need to look seriously, as the new WESPs come into force, at how we then monitor.
Evidently, a very important element in terms of the co-operation agreement is the Welsh education Bill, which should ensure that young people can leave school with the Welsh language. I think we need to look seriously at the strength of that Bill in terms of ensuring that that fundamental right is available to everyone, because if we are serious—we say time and time again; you say time and again, Minister, and I endorse that—that the Welsh language belongs to everybody, if only 20 per cent of our children can have the opportunity to be taught through the medium of Welsh fully, how can the Welsh language truly belong to everyone?
I've met a number of young people who are 16, 17-years-old, who say already that they regret that they haven't learned Welsh, and they're not confident leaving school in terms of their Welsh language skills. So, there are things in the co-operation agreement in terms of investing in that age cohort, and there are some encouraging things in terms of people over the age of 16 in terms of the Welsh language, but we can't take that for granted. And I would ask as well—. One of the things that we have discussed, time and time again, in this Chamber is the importance of having equal access to the Welsh language and what does local provision mean. And time and time again, we've discussed barriers in terms of transport and new English-medium schools being built in areas where there is a great need for Welsh-medium schools, and these are schools that are funded mainly by the Welsh Government. So, the Welsh education Bill has to be one that ensures that that doesn't continue, if we are serious about ensuring equal access.
The feeling and the pride that people feel towards the Welsh language in light of the world cup—
Heledd, you need to ask your questions now, because we've got many other questions to ask too.
Heledd, mae angen ichi ofyn eich cwestiynau nawr, gan fod llawer o gwestiynau eraill gennym i'w gofyn hefyd.
Ocê. Diolch yn fawr iawn. Mae'r ymdeimlad hwnnw yn eithriadol o bwysig, ond gaf i ofyn felly: beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod yr ymdeimlad cenedlaethol hwn, a'r cysylltiad efo'r iaith Gymraeg, yn sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i fynd ati yn bwysig o ran hynny, ein bod ni ddim jest yn gadael hon yn frwydr i'r siaradwyr Cymraeg, bod hon yn rhywbeth sydd yn bwysig i bawb, lle bynnag eu bo nhw yng Nghymru? Mae yna waith i'w wneud, rydyn ni'n barod i gydweithio a mynd yn bell o ran hyn, ond mae angen i'r Bil addysg y Gymraeg yn sicr fod yn un efo dannedd a sydd yn golygu bod yna newid mawr yn y degawd nesaf yma.
Okay. Thank you very much. That feeling is extremely important, but could I ask, therefore: what are the Welsh Government's plans in terms of ensuring that that national feeling and the engagement with the Welsh language does ensure that everyone has the opportunity to proceed in that fashion, that we don't just leave that as a battle for Welsh speakers, and that that is something that is important to everyone, wherever they are in Wales? There is work to be done, and we're ready to co-operate on this, but the Welsh education Bill certainly has to have teeth, which means that there will be a drastic change in the next decade.
Wel, gwnaf i geisio ymateb i'r ystod eang hynny o sylwadau a chwestiynau. Gwnaeth yr Aelod gychwyn gan ddweud bod y ffigurau'n dangos yn glir ein bod ni'n bellach o'r nod. Mae'n rhaid edrych ar y cyfrifiad, a hefyd y ffynonellau data eraill, sydd yn dangos, fel y gwnes i ddweud ar y cychwyn, bod cynnydd ar yr un amser mae'r cyfrifiad yn dangos gostyngiad, felly mae angen edrych yn ofalus ar y data i gyd, nid jest rhan o'r data. Ond, ar ddiwedd y dydd, nid mewn rheoliadau nac adolygiadau nac ar ffurflenni mae'r Gymraeg yn mynd i ffynnu. Mae'r ffigurau yn Iwerddon yn dangos bod llawer iawn mwy yn siarad y Wyddeleg nag sydd yn defnyddio'r Wyddeleg. Yr hyn rŷn ni eisiau ei weld yn ein hysgolion ni, yn ein hysbytai ni, ein gwasanaethau cyhoeddus ni, ein gweithleoedd ni, ein tafarndai ni, ein clybiau chwaraeon ni, yw bod y Gymraeg yn ffynnu ac yn cael ei defnyddio'n hyderus ac yn naturiol ym mhob cyd-destun.
Gwnaeth yr Aelod gyfres o sylwadau ynglŷn ag addysg Gymraeg a'r Bil. Wel, mae gennym ni gytundeb yn y cytundeb cydweithio i fynd i'r afael â hynny. Felly, mae proses yn digwydd ar hyn o bryd, fel mae'r Aelod yn gwybod. Mae pobl yn galw am hyn a'r llall; ein swyddogaeth ni fel Llywodraeth yw ceisio delifro ar yr agenda go iawn, ac mae gwahoddiad i Blaid Cymru ymuno â ni i wneud hynny. Mae mwy y gellir ei wneud na jest galw; mae cyfle yma i helpu i ddelifro, felly gwahoddiad ichi wneud hynny hefyd.
Ond, ar ddiwedd y dydd, fel y clywsoch chi'r Prif Weinidog yn ei ddweud ddoe: rŷn ni i gyd eisiau sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg ar gael i unrhyw blentyn yng Nghymru sy'n dymuno cael hynny. Ond, ar ddiwedd y dydd, beth mae ffigurau ddoe yn dweud wrthyf i hefyd yw bod angen uno'r system addysg—cyfrwng Cymraeg a chyfrwng Saesneg—o amgylch ymrwymiad i sicrhau bod pob plentyn yn gallu gadael yr ysgol, p'un ai'ch bod chi yn addysg cyfrwng Cymraeg neu addysg cyfwng Saesneg, yn medru'r Gymraeg gydag hyfedredd—dyna yw'r cyfle inni yma; pa bynnag fath o addysg rŷch chi'n ei derbyn, bod cyfle ichi adael yn hyderus yn y Gymraeg ac i gau'r bwlch, sydd yn sicr yn bodoli ar hyn o bryd, rhwng addysg cyfrwng Cymraeg a dysgu Cymraeg yn y system Saesneg. Mae enghreifftiau arbennig, yn y system iaith Saesneg, o bobl yn dysgu'r Gymraeg, ond mae yn anghyson ac mae angen gwella'r safon yn gyffredinol. Felly, dyna'r nod.
Gwnaeth yr Aelod orffen gan ofyn beth ydym ni'n mynd i'w wneud i adeiladu ar yr ymdeimlad sydd o amgylch yr iaith, ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda hi, a dyna pam ddylai hi ddim digalonni. Mae'r cyd-destun ar gyfer y ffigurau hyn yn wahanol i beth oedden nhw 10 mlynedd yn ôl. Rôn i'n edrych ar Trydar y bore yma, a Beth Fisher, yn dweud:
Well, I'll try and respond to that broad range of comments and questions. The Member started by saying that the figures clearly demonstrated that we're further away from our target. We must look at the census, but also the other data sources, which, as I said at the outset, show an upward trend whilst the census shows a downward trend, so we need to look carefully at all of the data, not just part of the data. But, at the end of the day, it's not in regulations and reviews and forms that the Welsh language is going to prosper. The figures in Ireland show that far more people speak Irish than use the language. What we want to see in our schools, our hospitals, our public services, our workplaces, our pubs, our sports clubs, is that the Welsh language is used confidently and naturally in all contexts.
Now, the Member made a series of comments on Welsh-medium education and the Bill—well, we have a commitment in the co-operation agreement to tackle that issue, so the process is ongoing at the moment, as the Member knows. And people are calling for different things; it's our function as a Government to try and deliver on our real agenda, and there's an invitation for Plaid Cymru to join us in doing that. There is more that can be done than just making demands. There is an opportunity to help deliver, so I would invite you to do that too.
But, at the end of the day, as you heard the First Minister say yesterday: we all want to ensure that Welsh-medium education is available to all children in Wales who wish to access it. But, at the end of the day, what yesterday's figures tell me too is that we need to unite the education system, the Welsh-medium and English-medium around a commitment to ensuring that every child can leave school, whether you're in Welsh-medium schools or English-medium education, with fluency in the Welsh language. That's the opportunity here. Whatever kind of education you access, you should leave as a confident Welsh speaker, and to close that gap that certainly exists at the moment between Welsh-medium education and those learning Welsh in the English-medium sector. There are some excellent examples in the English-medium sector of people learning Welsh, but it is inconsistent, and we need to improve standards generally. So, that's the aim.
The Member concluded by asking what we're going to do to build on the pride felt in the Welsh language, and I agree entirely with her, and that's why we shouldn't be disheartened. The context of these figures is very different to the context 10 years ago. I was looking at Twitter this morning, from Beth Fisher, who said:
'There's a lot going around about the decrease in the figures but here's my opinion as someone who put no to all the questions. Despite knowing very little but desperately trying to learn I've actually never felt more connected to our language. Of course I'd love to be fluent but now it doesn't feel like the 'them & us' camp like it did in the past but instead it genuinely feels like we're all in this together & there is little judgement but more of a feeling that a little is better than none'.
'Mae llawer o sôn am y gostyngiad yn y ffigurau, ond dyma fy marn i fel rhywun a atebodd 'na' i'r holl gwestiynau. Er mai ychydig iawn rwy'n ei siarad, ond rwy'n gwneud fy ngorau i geisio dysgu, nid wyf erioed wedi teimlo cysylltiad mor gryf â'n hiaith. Wrth gwrs, byddwn wrth fy modd pe bawn i'n rhugl, ond nid yw'n teimlo fel sefyllfa 'nhw a ni' bellach, fel y teimlai yn y gorffennol, ond yn hytrach, mae wir yn teimlo fel pe baem i gyd yn rhan o hyn gyda'n gilydd, ac nid oes cymaint o feirniadaeth, ond mwy o deimlad fod rhywfaint yn well na dim o gwbl'.
Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
She goes on to say:
'So perhaps as well as the "can you understand, speak and write..." questions on the census maybe there should be a question like "Do you feel a connection to the Welsh language." And for that',
'Felly efallai yn ogystal â'r cwestiynau "a allwch chi ddeall, siarad ac ysgrifennu..." yn y cyfrifiad efallai y dylid cael cwestiwn tebyg i "A ydych yn teimlo cysylltiad â'r Gymraeg?" Ac i hynny',
mae hi'n ei ddweud,
she says,
'I would have definitely said "Ydw dwi yn".'
'Byddwn yn bendant wedi dweud "Ydw".'
Dwi'n siarad Cymraeg bob dydd, ond, fel mae Aelodau yma'n ei wybod, ddim yn dda iawn. Rwy'n gwybod hefyd bod plant mewn ysgolion cynradd ar draws Abertawe hefyd yn siarad Cymraeg bob dydd yn yr ysgol. Dau gwestiwn: ydyn ni'n gofyn y cwestiwn cywir ar y cyfrifiad? Ddylem ni ofyn pa mor aml mae pobl yn siarad Cymraeg?
I speak Welsh every day, but, as Members here know, not very well. I also know that children in primary schools across Swansea also speak Welsh every day at school. Two questions: are we asking the right question on the census? Should we ask how often people speak Welsh?
And, in English, what is the correlation between the number of pupils attending Welsh-medium schools between the ages of three and 18 and those who are showing as being able to speak and write Welsh?
Ac yn Saesneg, beth yw'r gydberthynas rhwng nifer y disgyblion sy'n mynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg rhwng tair a 18 oed a'r rhai sy'n dangos eu bod yn gallu siarad ac ysgrifennu Cymraeg?
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, ac mae'n gwestiwn pwysig iawn, rwy'n credu, os dŷch chi moyn mynd i'r afael â beth sy'n digwydd yn y ffigurau yma. Dyw'r cyfrifiad ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ddefnydd o'r Gymraeg, a dyw e ddim yn dweud unrhyw beth wrthym ni am ganfyddiad pobl o beth yw e i fod yn gallu siarad Cymraeg. Felly, mae'n gofyn cwestiwn sydd yn binary ar ddiwedd y dydd: ydych chi'n siarad Cymraeg ai peidio? Ond, yn fy marn bersonol i, mae angen edrych ar y ffigurau hyn mewn cyd-destun, fel rwy'n ei ddweud. Hynny yw, os dŷch chi'n cael dogfen swyddogol wrth y Llywodraeth, sy'n orfodol i'w hateb, a'i hateb yn onest, ac mae hynny'n gofyn cwestiwn i chi, 'A ydych chi'n medru'r Gymraeg?', mae cwestiynau o ganfyddiad, cwestiynau o hyder, yn dod mewn i'r ymateb hwnnw. Ac os edrychwch chi ar ble mae'r gostyngiad wedi bod fwyaf, mae e wedi digwydd mewn ardaloedd awdurdodau lleol lle mae llai o concentration o siaradwyr Cymraeg, felly byddai hynny'n gyson â'r syniad rwyf newydd ei awgrymu. Ond hefyd, mae'r arolygiad blynyddol yn gofyn mwy o gwestiynau sy'n gallu cael y manylder y mae Mike Hedges yn sôn amdano fe. Felly, dyna pam mae hi'n bwysig i ni weld y cyd-destun cyfan wrth ein bod ni'n mynd i drafod y maes pwysig hwn.
I thank the Member for the question, and it’s a very important question, I think, if you do want to tackle what’s being demonstrated in these figures. The census doesn’t tell us anything about Welsh language use, and it doesn’t tell us anything about people’s perception of what it is to be a Welsh speaker. So, it asks a question that it is binary, at the end of the day: do you speak Welsh, or do you not? But my personal view is that we do need to look at these figures in their context, as I said. That is, if you get an official document from Government, which you must respond to, and respond to honestly, and that asks you a question as to whether you speak Welsh, then there are questions of perception, questions of confidence, that come into your response to that question. And if you look at where the reductions have been, it’s happened in local authority areas where there is a smaller concentration of Welsh speakers, so that would be consistent with the ideas I’ve just outlined. But also, the annual survey does ask more questions that can draw out the detail that Mike Hedges mentioned. That’s why it’s important that we look at the whole context as we discuss this important area.
Diolch i Heledd Fychan am gyflwyno'r cwestiwn hwn. Rwy'n siŵr, Weinidog, eich bod yn rhannu fy mhryderon bod y ffigurau a gafodd eu cyhoeddi ddoe yn hynod siomedig—fe ddywedoch chi hynny ar Twitter dwe, ac wrth ymateb i Heledd hefyd. Mae fy mhryderon am atebolrwydd y targed hwn yn cael eu cadarnhau unwaith eto gan y ffigurau diweddaraf hyn. Fel y dywedais o'r blaen, mae 'Cymraeg 2050' yn darged na fydd un o Weinidogion presennol Llywodraeth Cymru yn atebol amdano pan fyddwn yn cyrraedd y flwyddyn 2050. Mewn 28 mlynedd, pwy ddylai fod yn atebol os yw'r targed hwn yn cael ei gyrraedd neu beidio? Yn bwysicach fyth, pwy neu beth sydd ar fai heddiw? Fel yr ydym wedi ei ddweud yn y Siambr hon o'r blaen, mae'n bwysig ein bod yn rhoi negeseuon positif am yr iaith, gan ddangos bod yr iaith yn cŵl, yn fodern, ac yn gallu cael ei defnyddio yn ein bywydau o ddydd i ddydd. Dim ond trwy fynd i'r afael â'r her yn y ffordd hon y gallwn sicrhau bod yr iaith fwyaf hardd ar y ddaear yn gallu ffynnu yn ein mamwlad. Felly, a fydd y wybodaeth o'r cyfrifiad yn gweld Llywodraeth Cymru yn newid unrhyw ran o'r polisïau iaith Gymraeg? Diolch.
I thank Heledd Fychan for tabling this question. I’m sure, Minister, that you share my concerns that the figures announced yesterday are deeply disappointing—you said that on Twitter, and also in responding to Heledd. My concerns about accountability for the target are confirmed once again by these figures. As I’ve said before, ‘Cymraeg 2050’ is a target that none of the current Ministers in the Welsh Government will be accountable for when we reach the year 2050. In 28 years’ time, who should be accountable if that target is met or not? And, more importantly, who or what would be blamed today? As we’ve said in this Chamber previously, it’s important that we do send out positive messages about the language, showing that the language is cool and modern and can be used in our day-to-day lives. Only through tackling the challenge in this way can we ensure that the most beautiful language on earth can prosper in our country. So, will the information from the census see the Welsh Government changing any part of its Welsh language policies? Thank you.
Diolch. Rwy'n cytuno â Sam Kurtz—mae hi'n bwysig ein bod ni'n ffeindio ffyrdd o hyrwyddo'r Gymraeg, a pharhau i ffeindio ffyrdd creadigol o wneud hynny, fel ei bod hi'n cŵl ac yn fodern i'r rheini sy'n mynd i glywed y neges honno'n bositif, efallai. Ond mae lot o ffyrdd i allu gwneud hynny. Fe ges i drafodaeth ddiddorol a chreadigol iawn y bore yma gyda chyngor partneriaeth y Gymraeg ynglŷn â sut i ymateb i rai o'r canlyniadau y gwnaethom ni eu gweld ddoe.
O ran strategaeth 'Cymraeg 2050', a dweud y gwir, dwi ddim yn credu bod y ffigurau a welsom ni ddoe yn dangos llawer i ni am beth sydd wedi digwydd yn y strategaeth honno. Os ydych chi'n meddwl amdano fe, dim ond rhyw ddwy flynedd ers datgan y polisi oedd cyn bod COVID yn dechrau, ac mae'r cyfrifiad wedi cael ei gymryd ynghanol COVID. Felly, rwy'n credu bod angen gweld y cyd-destun ehangach ar hynny hefyd. Ac mae ystod o bethau hefyd wedi digwydd ers y cyfrifiad fis Mawrth diwethaf. Ond, yn sicr, rwyf wedi dweud o'r cychwyn cyntaf bod yn rhaid edrych eto ar y taflwybr tuag at 2050 yn sgil beth bynnag fyddai'r ffigurau heddiw, pe baen nhw'n dangos cynnydd neu'n dangos gostyngiad, a dyna'n sicr yw'r nod i'w wneud o hyd.
Thank you. I agree with Sam Kurtz—it’s important that we do find ways of promoting the Welsh language, and continue to find creative ways of doing so, so it is cool and modern for those who will hear those positive messages. But there are many different ways of doing that. I had an interesting and constructive discussion with the Welsh language partnership council this morning as to how to respond to some of the results that were published yesterday.
In terms of the ‘Cymraeg 2050’ strategy, to be honest, I don’t think the figures that we saw yesterday tell us much about what’s happened in terms of that strategy. If you think about it, it’s only some two years since the policy was started and then COVID took hold and then the census took place. So, I think we also need to look at the broader context. And a range of things have also happened since the census last March. But, certainly, I’ve said from the very outset that we need to look again at the trajectory towards 2050 whatever the figures would be today, whether they showed an increase or a decrease, and that’s certainly the objective still.
Diolch i'r Gweinidog.
Y cwestiwn nesaf gan Laura Anne Jones, a fydd yn cael ei ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasnaethau Cymdeithasol.
I thank the Minister.
The next question is to be asked by Laura Anne Jones and to be answered by the Minister for Health and Social Services.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cynnydd mewn achosion o grŵp A streptococcus mewn ysgolion? TQ695
2. Will the Minister make a statement on the increase of cases of group A streptococcus in schools? TQ695
Strep A infections cause a number of common childhood illnesses. It's not unusual to see cases associated with nurseries and schools. Nurseries and schools have received guidance from Public Health Wales, and parents of unwell children are being advised to seek medical advice for diagnosis and treatment.
Mae heintiau strep A yn achosi nifer o afiechydon plentyndod cyffredin. Nid yw'n anarferol gweld achosion yn gysylltiedig â meithrinfeydd ac ysgolion. Mae meithrinfeydd ac ysgolion wedi cael arweiniad gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac mae rhieni plant sâl yn cael eu cynghori i ofyn am gyngor meddygol ar gyfer diagnosis a thriniaeth.
Thank you, and a massive thank you to the Presiding Officer and Deputy Presiding Officer for allowing this topical question today, and thank you for an initial response, Minister, and thank you for the written statement last night, although I know many across this Chamber were disappointed that there was no oral statement yesterday, so that Members across the Chamber would have the opportunity to ask questions on this. Of course, it's important that it was brought to the floor today, so thank you again. And, of course, it's crucially important that concerned parents and carers across Wales are kept up with current developments. There has been some obvious concern, with the sad deaths of nine children across the UK, one of which was in Wales, and our thoughts go out to those families for the loss of their child. And I believe it's just been announced in breaking news that there's been an outbreak in Carmarthenshire, with two seriously children and 24 cases reported of scarlet fever in the primary school there.
Minister, it's obviously, of course, crucial that we don't cause any sort of panic, but it is important that schools and nurseries are extra vigilant and that there is a universal awareness of what to do and what steps to take. And on that, I’d like to ask you how you’re working with the UK Government and Public Health Wales to ensure that schools are acutely aware of what to do and what steps to take to minimise the spread of strep A, and what the protocol is for them when this happens; it would be useful to know.
There was, of course, some concern also over the amounts of antibiotics available, and I believe that you’re working with the UK Government on that, so an update would be fantastic. I also understand the reason why antibiotics will be given to whole schools if there is a certified case, but there is some understandable concern from the medical profession about giving potentially healthy children antibiotics, because, of course, we want to prevent healthy children from having antibiotics and ensure that's kept to a minimum when they’re younger so that they don’t get immunity to them.
My colleague Altaf Hussain has also said that perhaps it would be a good idea for schools that are affected in the way that I’ve just announced to have access to a paediatrician straight away to confirm the diagnosis and whether they actually do need to have those antibiotics, rather than a blanket approach. But I’d appreciate your thoughts on that, because I understand, obviously, why parents particularly would probably like their children to have them. But, practically, would that be even possible due to the number of paediatricians we have in Wales, of course?
I just wanted to ask one more question: whether, now, if anyone presents in A&E with strep A symptoms, they'll have immediate access to paediatricians rather than having to wait the usual times in A&E. Thank you, and thanks again for bringing this to the floor.
Diolch, a diolch yn fawr i'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd am ganiatáu'r cwestiwn amserol hwn heddiw, a diolch am ymateb cychwynnol, Weinidog, a diolch am y datganiad ysgrifenedig neithiwr, er fy mod yn gwybod bod llawer ar draws y Siambr hon yn siomedig na chafodd datganiad ar lafar ei wneud ddoe, fel y byddai cyfle i Aelodau ar draws y Siambr ofyn cwestiynau ar hyn. Wrth gwrs, mae'n bwysig ei fod yn cael ei drafod yma heddiw, felly diolch eto. Ac wrth gwrs, mae'n hanfodol bwysig fod rhieni a gofalwyr pryderus ledled Cymru yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygiadau cyfredol. Mae'n amlwg fod yna bryder, gyda naw o blant wedi marw ar draws y DU, ac un o'r rheini yng Nghymru, ac rydym yn cydymdeimlo â'r teuluoedd sydd wedi colli plentyn. Ac rwy'n credu ei fod newydd gael ei gyhoeddi yn y newyddion diweddaraf fod clwstwr o achosion wedi bod yn sir Gaerfyrddin, gyda dau blentyn yn ddifrifol wael a 24 achos o'r dwymyn goch wedi eu cofnodi yn yr ysgol gynradd yno.
Weinidog, mae'n amlwg yn hanfodol nad ydym yn achosi unrhyw fath o banig, ond mae'n bwysig fod ysgolion a meithrinfeydd yn wyliadwrus iawn a bod ymwybyddiaeth gyffredinol o beth y dylid ei wneud a pha gamau y dylid eu cymryd. Ac ar hynny, hoffwn ofyn i chi sut rydych yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau bod ysgolion yn ymwybodol iawn o beth i'w wneud a pha gamau i'w cymryd i leihau lledaeniad strep A, a beth yw'r protocol iddynt pan fydd hyn yn digwydd; byddai'n ddefnyddiol gwybod.
Roedd yna bryder hefyd wrth gwrs ynglŷn â faint o wrthfiotigau sydd ar gael, ac rwy'n credu eich bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar hynny, felly byddai'n dda cael diweddariad. Rwyf hefyd yn deall y rheswm pam y bydd gwrthfiotigau'n cael eu rhoi i ysgolion cyfan os oes achos wedi'i brofi yno, ond ceir peth pryder dealladwy ymhlith y proffesiwn meddygol ynglŷn â rhoi gwrthfiotigau i blant a allai fod yn iach, oherwydd, wrth gwrs, rydym eisiau atal plant iach rhag cael gwrthfiotigau a sicrhau eu bod ond yn cael cyn lleied â phosibl ohonynt pan fyddant yn iau fel nad ydynt yn datblygu imiwnedd iddynt.
Mae fy nghyd-Aelod Altaf Hussain hefyd wedi dweud efallai y byddai'n syniad da i ysgolion sy'n cael eu heffeithio yn y ffordd rwyf newydd ei hamlinellu gael mynediad at bediatregydd yn syth i gadarnhau'r diagnosis ac i weld a oes angen iddynt gael y gwrthfiotigau hynny mewn gwirionedd, yn hytrach na dull cyffredinol. Ond byddwn yn gwerthfawrogi clywed eich barn ar hynny, oherwydd rwy'n deall, yn amlwg, pam y byddai rhieni yn arbennig yn debygol o fod eisiau i'w plant eu cael. Ond yn ymarferol, a fyddai hynny hyd yn oed yn bosibl gyda nifer y pediatregwyr sydd gennym yng Nghymru?
Roeddwn eisiau gofyn un cwestiwn arall: ar hyn o bryd, a fydd unrhyw un sy'n mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys gyda symptomau strep A yn cael mynediad ar unwaith at bediatregwyr neu a fyddant yn gorfod aros yr amseroedd arferol yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys? Diolch, a diolch eto am gyflwyno'r mater hwn.
Diolch yn fawr. Can I add my expressions of condolence to, in particular, the family who've recently lost a child? I think we all understand the real concern that many parents are suffering today because of the increase that we are seeing in strep A in our communities.
Public Health Wales issued advice to schools and nurseries at the end of November. Staff should be aware of the possibility of this infection in children who become ill with a fever, sore throat or rash. So, already that advice has gone out. Parents of unwell children are being advised to seek medical advice for diagnosis and treatment.
A child who's got scarlet fever will be asked to withdraw from the setting for 24 hours after the commencement of appropriate antibiotic treatment. Where there are two or more cases of scarlet fever in a setting within the same 10-day period, schools and nurseries have been asked to notify the local health protection team for further guidance. It is at that point that they will take a judgment as to whether you do need to give out antibiotics to the entire class or just to people who've been in close contact. Obviously, they'll make an assessment of whether there's a need for a paediatrician at that point.
So, I think it's really important for us to understand that there are degrees here and, obviously, it's only when it becomes very complex that the real danger kicks in. It's when you get invasive strep A that we really need to be concerned. But, obviously, taking those antibiotics at an appropriate time means that people can be helped.
In terms of the shortage of antibiotics, the good news is that all of the relatively mild illnesses caused by strep A can be treated with common antibiotics. Obviously now we have seen an increase in demand for antibiotics to treat those suspected cases of strep A, and that has led to some pharmacies in Wales experiencing shortages of stock. Now, we're confident that suppliers are working to address any supply issues, and, if people find difficulty obtaining a prescription locally, they may need to visit a different pharmacy, and, if they're still not able to, then they can go back to the GP and they can prescribe an alternative treatment. So, we are working with the UK Government medicine supply team and other partners to make sure that pharmacies in Wales have the supplies that they need.
Diolch yn fawr. A gaf fi ychwanegu fy mod innau hefyd yn cydymdeimlo'n fawr â'r teulu sydd wedi colli plentyn yn ddiweddar? Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn deall pryder gwirioneddol llawer o rieni heddiw oherwydd y cynnydd a welwn mewn achosion o strep A yn ein cymunedau.
Cyhoeddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru gyngor i ysgolion a meithrinfeydd ddiwedd mis Tachwedd. Dylai staff fod yn ymwybodol o'r posibilrwydd o'r haint hwn mewn plant sy'n sâl gyda thwymyn, dolur gwddf neu frech. Felly, mae'r cyngor hwnnw wedi'i ddarparu eisoes. Cynghorir rhieni plant sâl i ofyn am gyngor meddygol ar gyfer diagnosis a thriniaeth.
Bydd gofyn i blentyn sydd wedi cael y dwymyn goch gadw draw o'r lleoliad am 24 awr ar ôl dechrau triniaeth wrthfiotig briodol. Lle ceir dau neu fwy o achosion o'r dwymyn goch mewn lleoliad o fewn yr un cyfnod o 10 diwrnod, gofynnir i ysgolion a meithrinfeydd hysbysu'r tîm diogelu iechyd lleol am arweiniad pellach. Ar y pwynt hwnnw, byddant yn gwneud penderfyniad ynglŷn ag a oes angen rhoi gwrthfiotigau i'r dosbarth cyfan neu i'r rhai sydd wedi bod mewn cysylltiad agos yn unig. Yn amlwg, byddant yn gwneud asesiad i weld a oes angen pediatregydd bryd hynny.
Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni ddeall bod graddau yma, ac yn amlwg nid yw ond yn wirioneddol beryglus pan fo pethau'n mynd yn gymhleth iawn. Pan gewch strep A ymledol, dyna pryd y mae gwir angen inni fod yn bryderus. Ond yn amlwg, mae cymryd y gwrthfiotigau hynny ar adeg briodol yn golygu y gall pobl gael cymorth.
O ran prinder gwrthfiotigau, y newyddion da yw y gall pob un o'r afiechydon cymharol ysgafn a achosir gan strep A gael eu trin â gwrthfiotigau cyffredin. Yn amlwg nawr rydym wedi gweld cynnydd yn y galw am wrthfiotigau i drin yr achosion tybiedig o strep A, ac mae hynny wedi arwain at brinder stoc i rai fferyllfeydd yng Nghymru. Nawr, rydym yn hyderus fod cyflenwyr yn gweithio i fynd i'r afael ag unrhyw broblemau cyflenwi, ac os yw pobl yn cael trafferth cael presgripsiwn yn lleol, efallai y bydd angen iddynt ymweld â fferyllfa wahanol, ac os ydynt yn dal i fethu cael gafael arnynt, gallant fynd yn ôl at y meddyg teulu a gallant bresgripsiynu triniaeth amgen. Felly, rydym yn gweithio gyda thîm cyflenwi meddyginiaethau Llywodraeth y DU a phartneriaid eraill i wneud yn siŵr fod gan fferyllfeydd Cymru y cyflenwadau sydd eu hangen arnynt.
Diolch am yr ymateb yna gan y Gweinidog. Roeddwn i eisiau gofyn hefyd ynglŷn â'r prinder o dabledi gwrthfiotig. Dwi'n meddwl ein bod ni wedi cael ateb eithaf cynhwysfawr yn fanna gan y Gweinidog. Dau gwestiwn arall gen i, eto ynglŷn â'r cyfathrebu. Roeddwn yn falch o weld y datganiad yn dod neithiwr. Dwi wedi rhannu hwnnw ar fy llwyfannau cyfryngau cymdeithasol i, yn fy etholaeth i, a dwi'n siŵr bod Aelodau eraill yn gwneud yr un fath, ac mae gwybodaeth yn cael ei rhoi i rieni mewn ysgolion. Ond beth ydy'r cynllun cyfathrebu wrth symud ymlaen? Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n deall bod yna gynllun cyfathrebu mewn lle i sicrhau bod gwybodaeth yn cael ei rhannu'n gyson, oherwydd dydy'r pryder yma ddim yn mynd i fynd i ffwrdd. A'r elfen olaf dwi eisiau holi amdani ydy'r pwysau ychwanegol, dwi'n deall, sydd yna ar adrannau brys mewn ysbytai. Oherwydd diffyg dealltwriaeth a gwybodaeth o bosib, mae'n berffaith hawdd deall pam y byddai mwy o rieni yn mynd â'u plant i adrannau brys pan fo yna unrhyw arwydd o rywbeth maen nhw'n bryderus ynglŷn ag o, ond, os ydy hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar yr adrannau brys hynny, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod yna gymorth ychwanegol yn cael ei roi i alluogi ysbytai i ddelio ac i ymdopi efo hynny?
Thank you for that response from the Minister. I also wanted to ask about the shortage of antibiotics. I think we've had quite a comprehensive response there from the Minister. Two other questions from me, again on communication. I was pleased to see the statement coming last night. I've shared that on my social media, in my constituency, and I'm sure other Members are doing likewise, and the information is being provided to parents through schools. But what's the communication plan as we move forward? I think it's important that we understand that there is a communications plan in place in order to ensure that information is shared consistently, because this concern is not going to go away. And the other element I want to ask about is the additional pressure that I understand there is on A&E departments in hospitals. Because of a lack of understanding and information perhaps, it's quite easy to understand why more parents would take their children to A&E when there's any sign of something that they're concerned with, but, if that puts additional pressures on those departments, what plans does the Government have to ensure that there is additional support provided to enable hospitals to deal with that additional pressure?
Diolch yn fawr. Wel, Public Health Wales sy'n arwain ar wneud yn siŵr bod gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd. Dwi wedi cysylltu â nhw heddiw, jest i ofyn iddyn nhw symleiddio'r iaith, achos dwi'n meddwl, ambell waith, mae'n mynd yn rhy dechnegol. Mae pobl yn camddeall efallai'r gwahaniaeth rhwng beth yw strep A a iGAS, ac mae pobl yn defnyddio termau nad yw'r cyhoedd yn eu deall. Felly, dwi wedi gofyn iddyn nhw ail-edrych ar hynny. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig hefyd deall bod scarlet fever yn digwydd ym Mhrydain fel arfer, ond beth rydym ni wedi'i weld yw cynnydd eithaf mawr, a beth sy'n od yw gweld y cynnydd yma adeg hon o'r flwyddyn. So, fel arfer, mae'n digwydd yn y gwanwyn. Beth rydym yn ei weld yw'r cynnydd yma, a'r perygl yw os mae hynny'n digwydd pan fo problemau eraill gyda'r plentyn, so os oes chicken pox arnyn nhw neu rywbeth arall yn digwydd ar yr un pryd. Dyna pryd mae'r cymhlethdodau yn dod.
Mae, wrth gwrs, pwysau mawr ar adrannau brys ar hyn o bryd. Felly, mi fyddwn ni, wrth gwrs, yn sicrhau bod gan blant ffordd arall o fynd drwy'r system. Beth rydym ni wedi'i weld dros y penwythnos diwethaf oedd cynnydd mawr iawn yn y niferoedd oedd yn ffonio 111 am gymorth. Dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig bod pobl efallai yn ffonio, achos mae yna wahaniaeth rhwng rhywbeth sy'n syml a rhywbeth sy'n edrych lot fwy cymhleth, ac mae 111 yn gallu helpu pobl drwy'r system i ddeall beth i edrych mas amdano o ran symptomau.
Felly, o ran scarlet fever, dylai pobl fod yn ymwybodol eich bod chi'n sôn am wddwg tost, chi'n sôn am ben tost, fever, nausea, bod yn sick; wedyn beth rydych chi'n ei gael yw rash efallai ar y chest neu ar y bola. Ond beth sy'n digwydd gyda iGAS, sef yr un sydd lot mwy cymhleth, yw wedyn mae eich tymheredd chi yn mynd lan lot; rydych chi'n cael muscle aches. Ac felly mae'n bwysig bod pobl yn deall mai hwnna yw'r cam lle dylen nhw fod yn cael mwy o wybodaeth oddi wrth eu GP lleol nhw.
Thank you very much. Well, Public Health Wales is leading on ensuring that information is available to the public. I've contacted them today to ask them to simplify the language, because I think, sometimes, it becomes too technical in nature. People perhaps don't understand the difference between strep A and iGAS, and people use terms that the public don't understand. So, I've asked them to look again at that. I think it's important also to understand that scarlet fever does occur in Britain usually, but what we've seen is quite a large increase, and it's strange to see that kind of increase at this time of year. It usually happens in the spring. We're seeing this increase now, and the risk is when this happens when the children have other problems, so if they have chicken pox or another problem at the same time. That's when there are complications.
Of course, there's great pressure on A&E departments at present. So, we will be ensuring that children have another route through the system. What we saw over the weekend was a very great increase in the numbers who were phoning 111 for support. I think it's important that people do call that number, because there is a difference between something that's simple and something that's looks a lot more complex, and 111 can help people though that system to understand what to look out for in terms of symptoms.
So, regarding scarlet fever, people should be aware that you're talking about a sore throat, headache, a fever, nausea, being sick, and then you have a rash perhaps on your chest or on your stomach. But what happens with iGAS, which is a lot more complex, is that your temperature rises a lot, and you have muscle aches. So, it's important that people understand that that's when they should be perhaps getting more information from their local GP.
I'd like to thank my colleague Laura Anne Jones for bringing this forward. Yesterday, I tried to bring forward an emergency question simply because of the fact that I was receiving so many enquiries. It's been touched upon, the availability of antibiotics. My concerns are it's not long now before the holiday period, and I know that parents and grandparents and carers are very concerned that if a child goes ill at the moment, it can take some time for certain symptoms to arise. Of course, we're in that season, aren't we, where children do go down with common ailments? So, it's how those can be distinguished and, just again, some reiteration that, with your working with the UK Government, we will not run out of any type of antibiotics for whichever strain they may be required for.
Also, I've heard the first-hand experience of a constituent of mine with two children who were waiting in A&E for nine and a half hours. At the moment, there's a hospital in north Wales whereby the board says 10 hours' waiting time. But, they were so worried they waited, to be told, 'You could have gone to see your GP', and then other parents are telling me that they're going to see the GP, who's saying, 'If you're that concerned'—because our GPs are overstretched as well—'then you're better going to A&E.'
So, would you be able to put out some clear guidelines? Like my colleague Rhun ap Iorwerth, I've shared your statement, but I'm sure there are other Members who are not here today who might appreciate, maybe next week, an update on where we're at then, because obviously the numbers have increased across the UK, per se. So, we want to be sure that people know exactly what they're dealing with, when to worry and when not to worry, so to speak, when to take action and when action at A&E isn't the right choice. I think that's it. Thank you.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones am gyflwyno'r mater hwn. Ddoe, ceisiais gyflwyno cwestiwn brys oherwydd fy mod yn cael cymaint o ymholiadau. Mae argaeledd gwrthfiotigau wedi cael ei grybwyll. Fy mhryderon i yw ein bod yn agosáu at gyfnod y gwyliau, ac rwy'n gwybod bod rhieni a neiniau a theidiau a gofalwyr yn bryderus iawn, os yw plentyn yn mynd yn sâl ar hyn o bryd, y gall gymryd peth amser i rai symptomau ddod i'r amlwg. Wrth gwrs, rydym yn y tymor hwnnw, onid ydym, lle mae plant yn mynd yn sâl gydag anhwylderau cyffredin? Felly, mae'n ymwneud â sut y gellir gwahaniaethu rhwng y rheini, ac unwaith eto, ailadrodd na fyddwn, gyda'ch gwaith gyda Llywodraeth y DU, yn mynd yn brin o unrhyw fath o wrthfiotigau ar gyfer pa straen bynnag y gallai fod eu hangen ar ei gyfer.
Hefyd, rwyf wedi clywed am brofiad uniongyrchol un o fy etholwyr sydd â dau o blant a fu'n aros yn yr adran ddamweiniau ac achosion brys am naw awr a hanner. Ar hyn o bryd, mae yna ysbyty yng ngogledd Cymru lle mae'r bwrdd yn dweud bod yna amser aros o 10 awr. Ond roeddent yn poeni cymaint felly fe wnaethant aros, a hynny ond i glywed, 'Fe allech chi fod wedi mynd i weld eich meddyg teulu', ac yna mae rhieni eraill yn dweud wrthyf eu bod yn mynd i weld y meddyg teulu, sy'n dweud, 'Os ydych chi mor bryderus â hynny'—oherwydd mae ein meddygon teulu dan ormod o bwysau hefyd—'byddai'n well i chi fynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys.'
Felly, a wnewch chi ddarparu canllawiau clir? Fel fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth, rwyf wedi rhannu eich datganiad, ond rwy'n siŵr fod yna Aelodau eraill nad ydynt yma heddiw a fyddai'n gwerthfawrogi diweddariad, yr wythnos nesaf efallai, ar ein sefyllfa erbyn hynny, oherwydd yn amlwg mae'r niferoedd wedi cynyddu ar draws y DU. Felly, rydym eisiau bod yn siŵr fod pobl yn gwybod yn union beth maent yn ymdrin ag ef, pryd i boeni a phryd i beidio â phoeni, fel petai, pryd i weithredu a phryd i beidio â mynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Dyna ni, rwy'n credu. Diolch.
Thanks very much. As I set out in my statement, parents who suspect their children have scarlet fever are advised that they should contact their GP or they should contact 111. Those facilities are available and people are using them. I would suggest at this point that they don't go to A&E, unless they are directed by 111 or their GP.
Diolch yn fawr. Fel y nodais yn fy natganiad, cynghorir rhieni sy'n amau bod gan eu plant y dwymyn goch i gysylltu â'u meddyg teulu neu gysylltu ag 111. Mae'r cyfleusterau hynny ar gael ac mae pobl yn eu defnyddio. Byddwn yn awgrymu ar hyn o bryd na ddylent fynd i'r adran ddamweiniau ac achosion brys, oni bai eu bod yn cael eu cyfeirio gan 111 neu eu meddyg teulu.
I've had complaints of delays on 111, I should say.
Dylwn ddweud fy mod wedi cael cwynion ynglŷn ag oedi gyda 111.
I think it's important, we've obviously put a lot of additional funding into 111. Obviously, as you say, we are working very closely with UK Government to make sure we don't run out of those antibiotics. We think this has happened because perhaps of the lack of social mixing over the past couple of years. What we're seeing now is a number of cases of this common bacterial infection—let's not forget, this is quite a common infection, it's something that many people just live with—circulating at the same time as that wide range of winter respiratory infections, and we think that's what's resulted in the increase in the number of those rarer and more serious invasive strep A diseases. Thankfully, we're still at fairly low numbers, but we don't know what's coming next, so it is obviously a very concerning time for people with young children.
Rwy'n credu ei fod yn bwysig, rydym yn amlwg wedi rhoi llawer o gyllid ychwanegol i 111. Yn amlwg, fel y dywedwch, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU i sicrhau nad ydym yn rhedeg allan o'r gwrthfiotigau hynny. Rydym yn credu bod hyn wedi digwydd, o bosibl, oherwydd diffyg cymysgu cymdeithasol dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yr hyn rydym yn ei weld nawr yw nifer o achosion o'r haint bacterol cyffredin hwn—gadewch inni beidio ag anghofio, mae hwn yn haint eithaf cyffredin, mae'n rhywbeth y mae llawer o bobl yn byw gydag ef—yn cylchredeg ar yr un pryd â'r ystod eang o heintiau anadlol y gaeaf, ac rydym yn credu mai dyna sydd wedi arwain at y cynnydd yn nifer yr achoson mwy prin a mwy difrifol o glefydau ymledol strep A. Diolch byth, rydym yn dal i fod ar niferoedd eithaf isel, ond nid ydym yn gwybod beth sydd i ddod nesaf, felly mae'n amlwg yn gyfnod pryderus iawn i bobl sydd â phlant ifanc.
Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol hefyd yn ateb y cwestiwn amserol olaf. Rhun ap Iorwerth.
The Minister for Health and Social Services will also respond to the final topical question. Rhun ap Iorwerth.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymateb y Llywodraeth i fygythiadau o weithredu diwydiannol ar draws GIG Cymru, ac ar ei chynlluniau i geisio osgoi'r fath o weithredu drwy negodi? TQ696
3. Will the Minister make a statement on the Government’s response to threats of industrial action across the Welsh NHS, and on its plans to try to avert such actions through negotiation? TQ696
I'm saddened that our health workers have got to a point where they feel they need to take industrial action. I fully understand and sympathise with their situation, but, without additional funding from the UK Government, there is simply no money to increase our pay offer without substantial cuts to staffing and essential services. I'm meeting with representatives of all healthcare unions next week to explore if there is any possibility or alternative that might help us to avoid industrial action.
Rwy'n drist fod ein gweithwyr iechyd wedi cyrraedd pwynt lle maent yn teimlo bod angen iddynt weithredu'n ddiwydiannol. Rwy'n deall ac yn cydymdeimlo'n llwyr â'u sefyllfa, ond heb gyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU, nid oes unrhyw arian i gynyddu ein cynnig cyflog heb doriadau sylweddol i staffio a gwasanaethau hanfodol. Rwy'n cyfarfod â chynrychiolwyr yr holl undebau gofal iechyd yr wythnos nesaf i archwilio a oes unrhyw bosibilrwydd neu ddewis arall a allai ein helpu i osgoi gweithredu diwydiannol.
Dirprwy Lywydd, we're facing multiple disputes. Multiple unions have balloted on strike action. Ambulance staff are, of course, the latest to prepare to go on strike. The Minister has said again that it's all down to UK Government cuts, and I agree about their economic vandalism and the harm of their ideologically driven cuts to public spending. But, whilst pay is clearly central to these disputes, the truth is that much of this stems from health staff feeling over a prolonged time that they haven't been supported, and, on that, both the UK Conservative and Welsh Labour Governments have to take a long, hard look at themselves to realise that opportunities have been lost time and time again to show that support.
Now, today, I'm asking the Minister again: when is she going to negotiate? We have a Labour Government refusing to negotiate with trade unions. She said again that she is meeting unions; I meet unions. What we need to see is the opening of meaningful negotiations to try to avert the strikes. Now, let me quote the Labour Party leader to you on breakfast news this week. He said,
'These disputes are quite capable of being resolved',
and, on Monday, at a Labour event, Keir Starmer said,
'Government has been sitting on its hands throughout these disputes, rather than resolving them. Go to Wales and you will see a different government taking a different approach and some not dissimilar disputes have actually been resolved.'
Now, does the Minister know what he's talking about there? Because I don't recognise that as a reflection of this Labour Government's position on the current disputes—nurses don't, ambulance staff don't. As one Royal College of Nursing member told me, 'At this point, there's very little difference between the English and Welsh Governments. Neither are supporting the workforce, no social partnership, no communication, the same pay award. So, why should anyone vote for a Labour Government when nothing is different?'
What is the Labour Government here doing to try to resolve these disputes in Wales, and when does the Minister plan to start negotiating?
Ddirprwy Lywydd, rydym yn wynebu sawl anghydfod. Mae sawl undeb wedi pleidleisio i fynd ar streic. Staff ambiwlans, wrth gwrs, yw'r rhai diweddaraf i baratoi i fynd ar streic. Mae'r Gweinidog wedi dweud eto mai toriadau Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y cyfan, ac rwy'n cytuno ynglŷn â'u fandaliaeth economaidd a niwed eu toriadau i wariant cyhoeddus sy'n cael eu gyrru gan ideoleg. Ond er bod cyflogau'n amlwg yn ganolog i'r anghydfodau hyn, y gwir amdani yw bod llawer o hyn yn deillio o'r ffaith bod staff iechyd wedi bod yn teimlo, ers amser hir, nad ydynt wedi cael eu cefnogi, ac ar hynny, mae'n rhaid i Lywodraeth Geidwadol y DU a Llywodraeth Lafur Cymru ystyried o ddifrif a sylweddoli bod cyfleoedd i ddangos y gefnogaeth honno wedi cael eu colli dro ar ôl tro.
Nawr, heddiw, rwy'n gofyn i'r Gweinidog eto: pryd y bydd hi'n negodi? Mae gennym Lywodraeth Lafur yn gwrthod trafod ag undebau llafur. Dywedodd eto ei bod yn cyfarfod ag undebau; rwy'n cyfarfod ag undebau. Rydym angen gweld trafodaethau ystyrlon yn dechrau er mwyn ceisio osgoi'r streiciau. Nawr, gadewch imi ddyfynnu arweinydd y Blaid Lafur ar y newyddion boreuol yr wythnos hon. Dywedodd
'Gellir datrys yr anghydfodau hyn',
a ddydd Llun, mewn digwyddiad Llafur, dywedodd Keir Starmer,
'Mae'r Llywodraeth wedi bod yn eistedd ar ei dwylo drwy gydol yr anghydfodau hyn, yn hytrach na'u datrys. Ewch i Gymru ac fe welwch lywodraeth wahanol yn mabwysiadu dull gwahanol ac mae anghydfodau tebyg wedi cael eu datrys mewn gwirionedd.'
Nawr, a yw'r Gweinidog yn gwybod am beth mae'n siarad? Oherwydd nid wyf yn cydnabod hynny fel adlewyrchiad o safbwynt y Llywodraeth Lafur hon ar yr anghydfodau presennol—nid yw nyrsys na staff ambiwlans yn cydnabod hynny ychwaith. Fel y dywedodd un aelod o'r Coleg Nyrsio Brenhinol wrthyf, 'Ar hyn o bryd, ychydig iawn o wahaniaeth sydd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth Lloegr. Nid yw'r naill na'r llall yn cefnogi'r gweithlu, nid oes unrhyw bartneriaeth gymdeithasol, nid oes unrhyw gyfathrebu, ac mae'r dyfarniad cyflog yr un fath. Felly, pam ddylai unrhyw un bleidleisio dros Lywodraeth Lafur pan nad oes unrhyw beth yn wahanol?'
Beth mae'r Llywodraeth Lafur yma yn ei wneud i geisio datrys yr anghydfodau hyn yng Nghymru, a phryd mae'r Gweinidog yn bwriadu dechrau trafod?
Da iawn.
Well done.
Thanks very much. It's all very well for you to say, 'Da iawn'. The fact is, we've got a set amount of money. That's it. Right? So, we've got a choice: you either cut services or you cut the number of people in order to give a pay rise. Now, I don't think that's a space that the trade unions will want to enter, but obviously that is an option. That's an option. But, I think we've got to be absolutely clear here: there is no more money. There is no more money. We're in Government—I think it's really important for people to understand—and we are working in a system that was agreed with the trade unions; it's an independent pay commission where everybody gives their evidence, they all say what they'd like to see, and this has gone on for years, and suddenly we're in a different place. Now, I understand we're in a different place because, actually, inflation is very, very different from what it's been in the past. So, I completely understand why these workers are upset. But, let me say again, let me be absolutely clear: it's not just about one group of workers; this is about all of the workers in the NHS. So, you can't single one group out and say, 'Nurses are more important than porters.' There is an 'Agenda for Change' and I am meeting with representatives of the health unions next week to see whether there is any scope anywhere for us to address this issue and to avoid that industrial action.
Diolch yn fawr. Mae'n ddigon hawdd i chi ddweud, 'Da iawn'. Y ffaith amdani yw bod gennym swm penodol o arian. Dyna fe. Iawn? Felly, mae dewis gennym: rydych naill ai'n torri gwasanaethau neu rydych yn torri nifer y bobl er mwyn rhoi codiad cyflog. Nawr, nid wyf yn credu bod hynny'n rhywbeth y bydd yr undebau llafur eisiau ei wneud, ond yn amlwg mae hwnnw'n opsiwn. Mae hwnnw'n opsiwn. Ond rwy'n credu bod rhaid inni fod yn hollol glir yma: nid oes mwy o arian i'w gael. Nid oes mwy o arian i'w gael. Rydym mewn Llywodraeth—rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl ddeall—ac rydym yn gweithio mewn system y cytunwyd arni gyda'r undebau llafur; mae'n gomisiwn cyflogau annibynnol lle mae pawb yn rhoi eu tystiolaeth, maent i gyd yn dweud beth hoffent ei weld, ac mae hyn wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd, ac yn sydyn rydym mewn lle gwahanol. Nawr, rwy'n deall ein bod mewn lle gwahanol oherwydd bod chwyddiant yn wahanol iawn i sut mae wedi bod yn y gorffennol. Felly, rwy'n deall yn iawn pam fod y gweithwyr hyn yn ddig. Ond gadewch imi ddweud eto, gadewch imi fod yn hollol glir: nid ymwneud ag un grŵp o weithwyr y mae hyn; mae hyn yn ymwneud â holl weithwyr y GIG. Felly, ni allwch ddewis un grŵp a dweud, 'Mae nyrsys yn bwysicach na phorthorion.' Mae yna 'Agenda ar gyfer Newid' ac rwy'n cyfarfod â chynrychiolwyr yr undebau iechyd yr wythnos nesaf i weld a oes unrhyw le inni fynd i'r afael â'r mater hwn ac osgoi'r gweithredu diwydiannol.
Minister, the RCN informed me today that you have still not met with them specifically to discuss nurses' pay, and that you've not opened negotiations with them or through the Welsh NHS partnership forum, which I think is extremely disappointing. Frustratingly, you still point the finger at Westminster rather than take responsibility for your actions here. Now, this is your decision. They're your responsibilities. You've got to cut the cloth here as you see fit here. We've got 3,000 nurse vacancies, and a spend on agency nurses of £140 million. Well, that's due to your management of the NHS and your predecessors. These are decisions that you make here and you've got to take responsibility for what is within your gift. You had an additional £1.2 billion in the autumn statement. Now, the Scottish Government have offered band 5 nurses an 8.7 per cent pay award, which has paused strike action in Scotland, and the RCN are going out to ask members if that is acceptable. So, if the Scottish Government can get around the negotiation table and make an offer, why can't you? What is different here in Wales to the position in Scotland? Rhun has mentioned Keir Starmer. Keir Starmer is saying and implying that the disputes here have been resolved. That's what he's saying. So, can I ask you, Minister, have you corrected Keir Starmer or does he know something that we don't know?
Weinidog, cefais wybod gan y Coleg Nyrsio Brenhinol heddiw eich bod yn dal heb gyfarfod â hwy'n benodol i drafod cyflogau nyrsys, ac nad ydych wedi cychwyn trafodaethau gyda hwy na thrwy fforwm partneriaeth GIG Cymru, sy'n hynod siomedig yn fy marn i. Yn fwyaf rhwystredig, rydych yn dal i bwyntio bys at San Steffan yn hytrach na chymryd cyfrifoldeb am eich gweithredoedd yma. Nawr, eich penderfyniad chi yw hwn. Eich cyfrifoldebau chi ydynt. Mae'n rhaid i chi dorri'r brethyn fel y gwelwch chi sy'n addas yma. Mae gennym 3,000 o swyddi nyrsio gwag, a gwariant o £140 miliwn ar nyrsys asiantaeth. Wel, mae hynny oherwydd y ffordd rydych chi a'ch rhagflaenwyr wedi rheoli'r GIG. Mae'r rhain yn benderfyniadau rydych yn eu gwneud yma ac mae'n rhaid i chi gymryd cyfrifoldeb am yr hyn y mae gennych gyfrifoldeb amdani. Cawsoch £1.2 biliwn yn ychwanegol yn natganiad yr hydref. Nawr, mae Llywodraeth yr Alban wedi cynnig dyfarniad cyflog o 8.7 y cant i nyrsys band 5, sydd wedi peri oedi rhag cynnal streic yn yr Alban, ac mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn gofyn i aelodau a yw hwnnw'n dderbyniol. Felly, os gall Llywodraeth yr Alban negodi a gwneud cynnig, pam na allwch chi? Beth sy'n wahanol yma yng Nghymru i'r sefyllfa yn yr Alban? Mae Rhun wedi sôn am Keir Starmer. Mae Keir Starmer yn dweud ac yn awgrymu bod yr anghydfodau yma wedi eu datrys. Dyna mae'n ei ddweud. Felly, a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, a ydych chi wedi cywiro Keir Starmer neu a yw'n gwybod rhywbeth nad ydym ni yn ei wybod?
Can I just be clear that the Scottish Government work within a different framework from the framework that we have? So, we have signed up to the independent pay commission. That's something that all the unions—they all agreed to do that. They all gave their evidence. We gave our evidence. They take independent evidence from people who know about the economy, inflation and all of those things, and then they come up with a conclusion. The system in Scotland is different. So, that is one reason why they're different.
And the other thing you've got to remember is they have offered a greater amount of pay and that has come at a significant cost when it comes to services. So, they've taken about £400 million out of the services. So, when next week you're having a go at me because of waiting lists, you'll understand that, actually, we've got to make sure that we're not only supporting people who work in the NHS, we're also supporting people who are waiting to be treated on the NHS, and that's the balance you have to strike as a Government. And we think it's right that we have to understand that there are people across the NHS who deserve a pay award, we've gone as far as we can, but I think it's really important that people understand that, however much we'd like to go further, if we were to respect and to give an inflationary pay award, it would cost us about £900 million. Now, that is a significant amount of money to come out of front-line services. That is a very, very difficult call, and I've got to make it clear that I don't think the public would be in a position where they'd say, 'We are happy for you to cut our services in order to pay that.'
A gaf fi fod yn glir fod Llywodraeth yr Alban yn gweithio o fewn fframwaith gwahanol i'r fframwaith sydd gennym ni? Felly, rydym wedi ymrwymo i'r comisiwn cyflogau annibynnol. Fe wnaeth yr holl undebau gytuno i wneud hynny. Fe wnaeth pob un ohonynt roi eu tystiolaeth. Fe wnaethom ni roi ein tystiolaeth. Maent yn cael tystiolaeth annibynnol gan bobl sy'n gwybod am yr economi, chwyddiant a'r holl bethau hynny, ac yna maent yn dod i gasgliad. Mae'r system yn yr Alban yn wahanol. Felly, dyna un rheswm pam eu bod yn wahanol.
A'r peth arall sy'n rhaid ichi ei gofio yw eu bod wedi cynnig mwy o gyflog ac mae hynny wedi dod ar gost sylweddol i wasanaethau. Felly maent wedi cymryd tua £400 miliwn allan o'r gwasanaethau. Felly, pan fyddwch yn lladd arnaf oherwydd rhestrau aros yr wythnos nesaf, fe fyddwch yn deall, mewn gwirionedd, fod rhaid inni sicrhau ein bod nid yn unig yn cefnogi pobl sy'n gweithio yn y GIG, rydym hefyd yn cefnogi pobl sy'n aros i gael eu trin gan y GIG, a dyna'r cydbwysedd y mae'n rhaid i chi ei daro fel Llywodraeth. Ac rydym yn credu ei bod yn iawn fod rhaid inni ddeall bod yna bobl ar draws y GIG sy'n haeddu dyfarniad cyflog, rydym wedi mynd mor bell ag y gallwn, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl ddeall, er cymaint yr hoffem fynd gam ymhellach, pe baem yn parchu ac yn darparu dyfarniad cyflog ar sail chwyddiant, y byddai'n costio tua £900 miliwn i ni. Nawr, mae hwnnw'n swm sylweddol o arian i ddod allan o wasanaethau rheng flaen. Mae honno'n alwad anodd iawn, ac mae'n rhaid imi ddweud yn glir nad wyf yn credu y byddai'r cyhoedd mewn sefyllfa lle byddent yn dweud, 'Rydym yn hapus i chi dorri ein gwasanaethau er mwyn talu'r swm hwnnw.'
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiadau 90 eiliad, ac yn gyntaf, Jayne Bryant.
Item 5 this afternoon is the 90-second statements, and the first is from Jayne Bryant.
Last night, as chair of the cross-party group on diabetes, I was privileged to join Members, Diabetes Cymru and the Baldwin family in the Senedd to celebrate the life and legacy of Peter Baldwin as we approach what would have been his twenty-first birthday. Peter turned 13 on 10 December 2014. He loved life, school and his friends. He was a fit, healthy teenager who, as we heard from his sister last night, loved ice cream, and he had the world at his feet. Tragically, Peter passed away a few weeks later due to complications resulting from his diabetes being diagnosed too late.
Since his death, his mother Beth has campaigned tirelessly to help raise awareness and prevent other families suffering the same tragedy. By sharing his story, Beth has encouraged others to take the step of getting their child checked for diabetes before it's too late. Beth's efforts and Peter's legacy are truly inspirational and far reaching. Lives will have been saved because of it.
The refreshed 4Ts campaign is just one example of this. The campaign highlights the four symptoms to look out for when diagnosing diabetes: toilet—going more often; tired; thirsty; and thinner. This has raised awareness of the symptoms and prompted parents and adults alike to ask for a test for diabetes. So much good work is being done in this field by groups such as Diabetes UK and campaigners like the Baldwins. I applaud their efforts and urge all Members to do what they can to spread awareness of the symptoms of this disease. It really can make the world of difference.
Neithiwr, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddiabetes, cefais y fraint o ymuno ag Aelodau, Diabetes Cymru a theulu Peter Baldwin yn y Senedd i ddathlu bywyd a gwaddol Peter Baldwin wrth inni nesáu at yr hyn a fyddai wedi bod yn ben-blwydd iddo yn un ar ugain oed. Roedd Peter yn 13 ar 10 Rhagfyr 2014. Roedd yn caru bywyd, yr ysgol a'i ffrindiau. Roedd yn blentyn ffit ac iach yn ei arddegau a oedd, fel y clywsom gan ei chwaer neithiwr, yn hoff iawn o hufen iâ, ac roedd ganddo'r byd i gyd wrth ei draed. Yn drasig, bu farw Peter ychydig wythnosau'n ddiweddarach oherwydd cymhlethdodau'n deillio o'r ffaith bod ei ddiagnosis o ddiabetes wedi digwydd yn rhy hwyr.
Ers ei farwolaeth, mae ei fam Beth wedi ymgyrchu'n ddiflino i helpu i godi ymwybyddiaeth ac atal teuluoedd eraill rhag dioddef yr un drasiedi. Drwy rannu ei stori, mae Beth wedi annog eraill i gael eu plentyn wedi'i archwilio am ddiabetes cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Mae ymdrechion Beth a gwaddol Peter yn wirioneddol ysbrydoledig a phellgyrhaeddol. Bydd bywydau wedi cael eu hachub o'u herwydd.
Un enghraifft yn unig o hyn yw'r ymgyrch 4T ar ei newydd wedd. Mae'r ymgyrch yn tynnu sylw at y pedwar symptom i edrych amdanynt wrth wneud diagnosis o ddiabetes: toiled—mynd yn amlach; blinedig; sychedig; a mynd yn deneuach. Mae hyn wedi codi ymwybyddiaeth o'r symptomau ac wedi ysgogi rhieni ac oedolion fel ei gilydd i ofyn am brawf ar gyfer diabetes. Mae cymaint o waith da yn cael ei wneud yn y maes hwn gan grwpiau fel Diabetes UK ac ymgyrchwyr fel teulu Peter Baldwin. Rwy'n cymeradwyo eu hymdrechion ac yn annog pob Aelod i wneud yr hyn a allant i ledaenu ymwybyddiaeth o symptomau'r clefyd hwn. Mae'n gallu gwneud y byd o wahaniaeth.
Ar Ddydd Nadolig eleni, wrth inni wledda ar dwrci a mins-peis, bydd un garreg filltir nodedig yn digwydd yng Nghaerfyrddin wrth i Radio Glangwili ddathlu hanner can mlynedd o ddarlledu. Sbardun y gwasanaeth oedd cyfarfod o aelodau'r Urdd yn dod at ei gilydd ac, o fewn dim, o dan arweiniad Sulwyn Thomas a Gerwyn Griffiths ac eraill, aethpwyd ati i ddarlledu'r rhaglen gyntaf ar Ddydd Nadolig 1972. Dwy awr oedd ei hyd, gan gyfuno cyfarchion i gleifion ar y wardiau a chyfraniadau arbennig gan hyfforddwr tîm rygbi'r Llewod, Carwyn James, a'r gantores, Rosalind Lloyd.
Dros y degawdau, aeth yr orsaf o nerth i nerth. Datblygodd gyda'r newid technolegol, gan dyfu o stiwdio fach yn yr ysbyty i stiwdio bwrpasol. Mae'r orsaf erbyn hyn yn darlledu 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos, gan gynnwys amrywiol arlwy yn y Gymraeg a'r Saesneg. Mae'r orsaf hefyd wedi torri record byd ar gyfer darlledu am 24 awr yn ddi-dor, y cyntaf i wneud hyn yn yr iaith Gymraeg. Cleifion a staff yr ysbyty sydd wedi bod yn cynnal yr orsaf, gyda'r gwasanaeth yn llwyddo i gynnig cysur ac adloniant iddyn nhw ar hyd y blynyddoedd. Diolch o galon i'r gwirfoddolwyr yno sydd wedi gweithio mor ddiwyd i sicrhau llwyddiant yr orsaf. Pob dymuniad da ar gyfer yr 50 mlynedd nesaf. Diolch yn fawr.
On Christmas Day this year, as we feast on turkey and mince pies, there will be a notable milestone marked in Carmarthen as Radio Glangwili celebrates 50 years of broadcasting. The service was inspired by a meeting of members of the Urdd who came together and, in no time at all, led by Sulwyn Thomas and Gerwyn Griffiths and others, they broadcast the first programme on Christmas Day in 1972. The programme was two hours long, combining greetings to patients on the wards with special contributions from the Lions coach, Carwyn James, and the singer, Rosalind Lloyd.
Over the decades, the station went from strength to strength. It developed with technological changes, growing from a small studio in the hospital to a purpose-built studio. The station now broadcasts 24 hours a day, seven days a week, including a range of programming in Welsh and in English. The station has also broken a world record for broadcasting for 24 hours non-stop, the first to do this through the medium of Welsh. Patients and staff at the hospital have been sustaining the service, with the service providing both entertainment and succour to them over the years. Thank you to all the volunteers there who have worked so very hard to ensure the success of the station. I wish them well for the next 50 years. Thank you very much.
Before we move to the next item, I'd just like to remind Members that unfortunately the clocks are not visible on the screens, but I can assure you I'll be keeping a close eye on the timings to make sure that everyone keeps to time.
Cyn inni symud i'r eitem nesaf, hoffwn atgoffa'r Aelodau nad yw'r clociau i'w gweld ar y sgriniau yn anffodus, ond gallaf eich sicrhau y byddaf yn cadw llygad barcud ar yr amseru i wneud yn siŵr fod pawb yn cadw at yr amser.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil Iaith Arwyddion Prydain, BSL. Bydd recordiad o'r ddadl hon, a fydd yn cynnwys cyfieithu ar y pryd BSL, ar gael ar Senedd.tv erbyn diwedd y dydd. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
Item 6 today is a debate on a Member's legislative proposal—a British Sign Language Bill. A recording of this debate, which will include BSL interpretation, will be available by the end of the day on Senedd.tv. I call on Mark Isherwood to move the motion.
Cynnig NDM8093 Mark Isherwood
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig am Fil a fyddai'n gwneud darpariaeth i annog defnyddio Iaith Arwyddion Prydain (BSL) yng Nghymru, a gwella mynediad at addysg a gwasanaethau yn BSL.
2. Yn nodi mai pwrpas y Bil fyddai:
a) cael gwared ar y rhwystrau sy'n bodoli i bobl fyddar a'u teuluoedd mewn addysg, iechyd, gwasanaethau cyhoeddus, gwasanaethau cymorth ac yn y gweithle;
b) cryfhau saith nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn y modd y maent yn ymwneud â BSL;
c) gweithio tuag at sicrhau nad yw pobl fyddar sy'n defnyddio BSL yn cael eu trin yn llai ffafriol na'r rhai sy'n siarad Cymraeg neu Saesneg;
d) sicrhau bod gan gymunedau byddar lais wrth ddylunio a darparu gwasanaethau i sicrhau eu bod yn diwallu eu hanghenion;
e) sefydlu Comisiynydd BSL a fydd yn:
(i) llunio safonau BSL;
(ii) sefydlu panel cynghori BSL;
(iii) llunio adroddiadau bob pum mlynedd yn BSL, Cymraeg a Saesneg ar sefyllfa BSL yn y cyfnod hwnnw;
(iv) darparu arweiniad a phroses i gyrff cyhoeddus hyrwyddo a hwyluso BSL yn eu priod barthau;
f) sefydlu gweithdrefn ar gyfer ymchwilio i gwynion;
g) ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus adrodd ar eu cynnydd o ran hyrwyddo a hwyluso BSL drwy eu cylch cofnodi Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015;
h) rhoi dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i baratoi a chyhoeddi adroddiad blynyddol BSL sy'n disgrifio'r hyn y mae adrannau Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i hyrwyddo'r defnydd o BSL.
Motion NDM8093 Mark Isherwood
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill that would make provision to encourage the use of British Sign Language (BSL) in Wales, and improve access to education and services in BSL.
2. Notes that the purpose of the Bill would be to:
a) remove the barriers that exist for deaf people and their families in education, health, public services, support services and in the workplace;
b) strengthen the seven well-being goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 as they relate to BSL;
c) work towards ensuring that deaf people who use BSL are not treated less favourably than those who speak Welsh or English;
d) ensure that deaf communities have a voice in the design and delivery of services to ensure they meet their needs;
e) establish a BSL Commissioner who will:
(i) formulate BSL standards;
(ii) establish a BSL advisory panel;
(iii) produce reports every five years in BSL, Welsh and English on the position of BSL in that period;
(iv) provide guidance and a process for public bodies to promote and facilitate BSL in their respective domains;
f) establish a procedure for the investigation of complaints;
g) require public bodies to report on their progress in promoting and facilitating BSL through their Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 reporting cycle;
h) place a duty on the Welsh Government to prepare and publish an annual BSL report describing what Welsh Government departments have done to promote the use of BSL.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. In February 2021, the Senedd voted in favour of my proposal for a Bill that would make provision to encourage the use of British Sign Language, BSL, in Wales, and improve access to education and services in BSL. As I said then, in October 2018 calls were made at the north Wales Lend Me Your Ears conference for British Sign Language legislation in Wales, looking at the British Sign Language (Scotland) Act 2015 and their national BSL plan, published in October 2017, establishing a national advisory group, including up to 10 deaf people who use BSL as their preferred or first language.
Although the Wales Act 2017 reserves equal opportunities to the UK Government, Senedd lawyers state that a BSL Wales Bill would be compliant if it related to the exceptions listed in it. I also quoted the British Deaf Association, BDA, which had told me that my planned BSL Bill is an enormous step forward and, if it's anything like the BSL Bill in Scotland, will receive unanimous and total support of all the parties. It's a win-win', they said. With Members of all parties voting in favour of the motion that day, demonstrating a clear appetite for such BSL legislation across the Senedd Chamber, and with D/deaf people and communities across Wales continuing to ask me to bring forward a BSL Bill in Wales, I'm keen to continue to pursue this and seek your support.
I was delighted when Labour MP Rosie Cooper introduced her BSL Bill in the UK Parliament, co-sponsored by Conservative Lord Holmes of Richmond. This secured the UK Government's support, it was passed in March, and gained Royal Assent in April. The UK Act recognises BSL as a language of England, Wales and Scotland, requires the Secretary of State to report on the promotion and facilitation of the use of BSL by ministerial Government departments, and requires guidance to be issued in relation to BSL. However, although the UK Act creates a duty for the UK Government to prepare and publish BSL reports describing what Government departments have done to promote the use of BSL in their communications with the public, it specifically excludes reporting on matters devolved to Wales and Scotland. The Bill does not extend the reporting or guidance duty to the Governments of Wales and Scotland. Therefore, my motion today regarding the need for a Wales-specific BSL Act also incorporates this. As the BDA states,
'BSL is not just a language; it is also a gateway to learning...and the means whereby Deaf people survive and flourish in a hearing world.'
Only yesterday, RNID Cymru told me that they support this proposal for a BSL Wales Bill, that now that both Westminster and Holyrood have passed BSL Bills, they hope that this Bill would complement those pieces of legislation and help to improve the provision of BSL across Wales, and that the policy objectives of the proposed Bill are positive, and are going beyond the Westminster BSL Act by including a commitment to produce reports every five years, which will provide valuable insight into the progress of implementing the Bill.
Although the Welsh Government has commissioned an audit of their BSL provision against the BDA's BSL charter, this has not yet been published, and the BDA has told me that a common theme emerging from the Welsh deaf community is a desire for more Welsh deaf leadership in BSL service delivery; for BSL services to be delivered by deaf BSL signers themselves; and for support to enable deaf-led professional planning and budget setting on BSL issues. They state that this seems to be because Welsh deaf BSL signers have seen Welsh Government and Welsh local authorities, with the best will in the world, spend money earmarked for BSL services on paying non-signers to design and deliver these BSL services, with the understandable and inevitable consequences of a mismatch between service design and actual need, reducing efficiency and value for money. They add that a BSL commissioner with the same powers as other minority language commissioners, such as in the Welsh Language (Wales) Measure 2011, the Gaelic Language (Scotland) Act 2005, and the Identity and Language (Northern Ireland) Bill 2022, currently awaiting Royal Assent, would show a significant message of support to the D/deaf community in Wales.
In accordance with the social model of disability, this motion proposes a Bill seeking both to remove the barriers that exist for deaf people and their families in education, health, public services, support services and the workplace, and to extend to Welsh Ministers duties on devolved matters equivalent to those applying to UK Ministers in England. For reasons of morality, practicality and equality, I therefore urge all Members to vote in favour of this motion. Diolch.
Diolch. Ym mis Chwefror 2021, pleidleisiodd y Senedd o blaid fy nghynnig ar gyfer Bil a fyddai'n gwneud darpariaeth i annog defnyddio Iaith Arwyddion Prydain, BSL, yng Nghymru, a gwella mynediad at addysg a gwasanaethau mewn BSL. Fel y dywedais bryd hynny, ym mis Hydref 2018 cafodd galwadau eu gwneud yng nghynhadledd Clust i Wrando gogledd Cymru am ddeddfwriaeth Iaith Arwyddion Prydain yng Nghymru, gan edrych ar Ddeddf Iaith Arwyddion Prydain (Yr Alban) 2015 a'u cynllun BSL cenedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2017, a sefydlu grŵp cynghori cenedlaethol, i gynnwys hyd at 10 o bobl fyddar sy'n defnyddio BSL fel eu dewis iaith neu iaith gyntaf.
Er bod Deddf Cymru 2017 yn cadw cyfle cyfartal yn ôl i Lywodraeth y DU, mae cyfreithwyr y Senedd yn nodi y byddai Bil BSL Cymru yn cydymffurfio pe bai'n cysylltu â'r eithriadau a restrir ynddi. Dyfynnais Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain hefyd, a oedd wedi dweud wrthyf fod fy Mil BSL arfaethedig yn gam enfawr ymlaen ac os yw'n unrhyw beth tebyg i'r Bil BSL yn yr Alban, bydd yn cael cefnogaeth unfrydol y pleidiau i gyd. Bydd pawb ar eu hennill, meddent. Gydag Aelodau o bob plaid yn pleidleisio o blaid y cynnig y diwrnod hwnnw, gan ddangos awydd amlwg am ddeddfwriaeth BSL o'r fath ar draws Siambr y Senedd, a chyda phobl a chymunedau B/byddar ledled Cymru yn parhau i ofyn imi gyflwyno Bil BSL yng Nghymru, rwy'n awyddus i barhau i fynd ar drywydd hyn a gofyn am eich cefnogaeth.
Roeddwn wrth fy modd pan gyflwynodd yr AS Llafur Rosie Cooper ei Bil BSL yn Senedd y DU, wedi'i gyd-gyflwyno gan y Ceidwadwr, yr Arglwydd Holmes o Richmond. Llwyddodd i sicrhau cefnogaeth Llywodraeth y DU, cafodd ei basio ym mis Mawrth, ac fe enillodd Gydsyniad Brenhinol ym mis Ebrill. Mae Deddf y DU yn cydnabod BSL fel iaith yng Nghymru, Lloegr a'r Alban, yn ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol adrodd ar hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL gan adrannau gweinidogol Llywodraeth, ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i ganllawiau gael eu cyhoeddi mewn perthynas â BSL. Fodd bynnag, er bod Deddf y DU yn creu dyletswydd i Lywodraeth y DU baratoi a chyhoeddi adroddiadau BSL sy'n disgrifio'r hyn y mae adrannau Llywodraeth wedi'i wneud i hyrwyddo'r defnydd o BSL yn eu cyfathrebiadau â'r cyhoedd, mae'n benodol yn eithrio adrodd ar faterion sydd wedi'u datganoli i Gymru a'r Alban. Nid yw'r Bil yn ymestyn y ddyletswydd adrodd na'r canllawiau i Lywodraethau Cymru a'r Alban. Felly, mae fy nghynnig heddiw ynglŷn â'r angen am Ddeddf BSL sy'n benodol i Gymru hefyd yn ymgorffori hyn. Fel y dywed Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain,
'Nid iaith yn unig yw BSL; mae hefyd yn borth i ddysgu...a'r modd y mae pobl Fyddar yn goroesi ac yn ffynnu mewn byd sy'n clywed.'
Ddoe ddiwethaf, dywedodd Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar a Thrwm eu Clyw Cymru wrthyf eu bod yn cefnogi'r cynnig hwn ar gyfer Bil BSL Cymru, a chan fod San Steffan a Holyrood bellach wedi pasio Biliau BSL, eu bod yn gobeithio y byddai'r Bil hwn yn ategu'r darnau hynny o ddeddfwriaeth ac yn helpu i wella'r ddarpariaeth o BSL ledled Cymru, a bod amcanion polisi'r Bil arfaethedig yn gadarnhaol, ac yn mynd y tu hwnt i Ddeddf BSL San Steffan drwy gynnwys ymrwymiad i gynhyrchu adroddiadau bob pum mlynedd, a fydd yn rhoi cipolwg gwerthfawr ar gynnydd gweithredu'r Bil.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu archwiliad o'u darpariaeth BSL yn ôl siarter BSL Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain, nid yw wedi'i gyhoeddi eto, ac mae'r Gymdeithas wedi dweud wrthyf mai thema gyffredin sy'n dod i'r amlwg o'r gymuned fyddar Gymreig yw awydd am fwy o arweinyddiaeth fyddar Gymreig wrth ddarparu gwasanaethau BSL; i wasanaethau BSL gael eu darparu gan arwyddwyr BSL byddar; ac am gymorth i alluogi cynllunio proffesiynol dan arweiniad pobl fyddar a gosod cyllideb ar gyfer materion BSL. Maent yn dweud ei bod yn ymddangos mai'r rheswm am hyn yw oherwydd bod arwyddwyr BSL i'r byddar yng Nghymru wedi gweld Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru, gyda'r ewyllys orau yn y byd, yn gwario arian a glustnodwyd ar gyfer gwasanaethau BSL ar dalu rhai nad ydynt yn arwyddwyr i gynllunio a darparu'r gwasanaethau BSL hyn, gyda'r canlyniadau dealladwy ac anochel nad yw cynllun y gwasanaethau yn cydweddu ag angen gwirioneddol, gan leihau effeithlonrwydd a gwerth am arian. Maent yn ychwanegu y byddai comisiynydd BSL sydd â'r un pwerau â chomisiynwyr ieithoedd lleiafrifol eraill, megis ym Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, Deddf yr Iaith Aeleg (Yr Alban) 2005, a Bil Hunaniaeth ac Iaith (Gogledd Iwerddon) 2022 sy'n aros am Gydsyniad Brenhinol ar hyn o bryd, yn cyfleu neges bwysig o gefnogaeth i'r gymuned F/fyddar yng Nghymru.
Yn unol â'r model cymdeithasol o anabledd, mae'r cynnig hwn yn cynnig Bil sy'n ceisio cael gwared ar y rhwystrau sy'n bodoli i bobl fyddar a'u teuluoedd mewn addysg, iechyd, gwasanaethau cyhoeddus, gwasanaethau cymorth a'r gweithle, ac ymestyn dyletswyddau i Weinidogion Cymru ar faterion datganoledig sy'n cyfateb i'r rhai sy'n berthnasol i Weinidogion y DU yn Lloegr. Am resymau'n ymwneud â moesoldeb, ymarferoldeb a chydraddoldeb, rwyf felly'n annog pob Aelod i bleidleisio o blaid y cynnig hwn. Diolch.
I will be supporting this legislative proposal today, and I urge all other Members to also support it. BSL is the first language of people in the deaf community. BSL is more like Chinese than English, where there is the use of hands as descriptors, rather than spelling words. Sign language interpreters are meant to be available in both health and other Government settings, but I have heard of and seen many instances where that has not been the case. My sister is profoundly deaf, and she and others in the deaf community use BSL as their main means of communication. I am president of the hard of hearing group in Swansea, and as people's hearing deteriorates, BSL becomes the means of communication.
The Petitions Committee, a few years ago, received a petition to improve access to education and services in British Sign Language, to improve the quality of life for deaf people of all ages:
'Improve Access for families to learn BSL: When a child is diagnosed as being Deaf/hard of hearing parents should be offered free/subsidised BSL lessons....By using speech alone, Deaf children struggle/fail to develop communication skills missing important milestones. Learning other languages through BSL (English/Welsh) will improve the child's understanding and comprehension.'
For the deaf community, this is an important piece of legislation, and I urge all Members to support it.
Byddaf yn cefnogi'r cynnig deddfwriaethol hwn heddiw, ac rwy'n annog pob Aelod arall i'w gefnogi hefyd. BSL yw iaith gyntaf pobl yn y gymuned fyddar. Mae BSL yn debycach i Tsieinëeg na Saesneg, lle ceir defnydd o ddwylo fel disgrifwyr, yn hytrach na sillafu geiriau. Mae dehonglwyr iaith arwyddion i fod ar gael mewn lleoliadau iechyd a lleoliadau eraill y Llywodraeth, ond rwyf wedi gweld a chlywed am sawl achos lle nad yw hynny wedi digwydd. Mae fy chwaer yn fyddar iawn, ac mae hi ac eraill yn y gymuned fyddar yn defnyddio BSL fel eu prif fodd o gyfathrebu. Rwy'n llywydd y grŵp trwm eu clyw yn Abertawe, ac wrth i glyw pobl ddirywio, BSL fydd y modd o gyfathrebu.
Ychydig flynyddoedd yn ôl, daeth deiseb i law'r Pwyllgor Deisebau yn galw am wella mynediad ac addysg a gwasanaethau yn Iaith Arwyddion Prydain, er mwyn gwella ansawdd bywyd pobl fyddar o bob oed:
'Gwella mynediad fel y gall teuluoedd ddysgu Iaith Arwyddion Prydain: Pan fo plentyn yn cael diagnosis ei fod yn Fyddar/yn drwm ei glyw, dylid cynnig gwersi am ddim/gwersi â chymhorthdal i'w rieni, fel y gallant ddysgu Iaith Arwyddion Prydain...Drwy ddefnyddio lleferydd yn unig, mae plant Byddar yn ei chael yn anodd datblygu sgiliau cyfathrebu, neu'n methu â gwneud hynny, gan fethu â chyrraedd cerrig milltir pwysig. Bydd dysgu ieithoedd eraill drwy Iaith Arwyddion Prydain (Saesneg/Cymraeg) yn gwella dealltwriaeth y plentyn.'
I'r gymuned fyddar, mae hon yn ddeddfwriaeth bwysig, ac rwy'n annog pob Aelod i'w chefnogi.
I'd just like to thank my colleague Mark Isherwood for tabling today's proposal. It would make for an excellent Bill, and a necessary one. I hope that it would force us to be a lot better in Wales at taking into account British Sign Language needs. One area where I believe this would bring about positive change is on British Sign Language in education, as my colleague has touched on already. The recent census data shows that British Sign Language was the main language for 22,000 people across England and Wales aged three and above, an increase of over 6,000 since 2011. With there being an increase in those using British Sign Language, it has never been more important that there is an increased awareness and we adapt to using British Sign Language in education, healthcare, business and daily life. This brings into focus the necessity and urgent need to ensure our education system is reflective of the growing sign language community. I look forward to hearing our education Minister's—and, of course, yours, Minister—thoughts on British Sign Language and its use in schools and exams.
Qualifications Wales claim that there is a range of British Sign Language qualifications currently available on the credit and qualifications framework, with some at levels 1 and 2, which is effectively GCSEs. However, Deputy Presiding Officer, nowhere in Wales actually has the capability or facilities to deliver these essential qualifications. They would have to go to England to undertake the exam, from what I believe. And although Qualifications Wales have indicated there will be a new made-for-Wales BSL qualification aimed at school-age learners, it does not appear that these will be for GCSE-aged learners. The UK Government, however, has actually begun to develop subject content to see if it is possible to deliver BSL in regular school settings. Two of the UK-wide BSL boards, Signature and the Institute of British Sign Language, allow children to take qualifications through the medium of British Sign Language, although as I said, no Welsh schools are able to deliver this examination process. In the UK, there are 22 schools with provision for deaf children: 18 in England, three in Scotland, one in Northern Ireland and none in Wales—and this is not something that we should be proud of. I know that this Bill will go a long way to ensuring things will only improve for our Welsh deaf community. I'm pleased to throw my weight behind this legislative proposal, and I urge all Members across the Chamber to support this motion today.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Mark Isherwood am gyflwyno'r cynnig heddiw. Byddai'n gwneud Bil ardderchog, ac un sy'n angenrheidiol. Rwy'n gobeithio y byddai'n ein gorfodi i fod yn llawer gwell yng Nghymru am ystyried anghenion Iaith Arwyddion Prydain. Un maes lle credaf y byddai hyn yn arwain at newid cadarnhaol yw gydag Iaith Arwyddion Prydain mewn addysg, fel mae fy nghyd-Aelod wedi crybwyll yn barod. Mae data diweddar y cyfrifiad yn dangos mai Iaith Arwyddion Prydain oedd prif iaith 22,000 o bobl tair oed a hŷn ar draws Cymru a Lloegr, cynnydd o dros 6,000 ers 2011. Gyda chynnydd yn y rhai sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain, ni fu erioed yn bwysicach fod yna fwy o ymwybyddiaeth a'n bod yn addasu i ddefnyddio Iaith Arwyddion Prydain mewn addysg, gofal iechyd, busnes a bywyd bob dydd. Mae hyn yn rhoi ffocws i'r angen dybryd i sicrhau bod ein system addysg yn adlewyrchu'r gymuned iaith arwyddion sy'n tyfu. Edrychaf ymlaen at glywed safbwyntiau ein Gweinidog Addysg—a'ch rhai chi, Weinidog—ar Iaith Arwyddion Prydain a'i defnydd mewn ysgolion ac arholiadau.
Mae Cymwysterau Cymru yn honni bod ystod o gymwysterau Iaith Arwyddion Prydain ar gael yn y fframwaith credyd a chymwysterau ar hyn o bryd, gyda rhai ar lefelau 1 a 2, sef TGAU i bob pwrpas. Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, nid oes gan unman yng Nghymru allu na chyfleusterau mewn gwirionedd i ddarparu'r cymwysterau hanfodol hyn. Rwy'n credu y byddai'n rhaid iddynt fynd i Loegr i wneud yr arholiad. Ac er bod Cymwysterau Cymru wedi nodi y bydd cymhwyster BSL newydd ar gyfer Cymru wedi'i anelu at ddysgwyr oedran ysgol, nid yw'n ymddangos y bydd y rhain ar gyfer dysgwyr oedran TGAU. Fodd bynnag, mae Llywodraeth y DU wedi dechrau datblygu cynnwys pwnc i weld a yw'n bosibl darparu BSL mewn lleoliadau ysgol arferol. Mae dau o fyrddau BSL y DU gyfan, Signature a Sefydliad Iaith Arwyddion Prydain, yn caniatáu i blant ddilyn cymwysterau drwy gyfrwng Iaith Arwyddion Prydain, er fel y dywedais, nid oes unrhyw ysgolion yng Nghymru'n gallu cyflawni'r broses arholi hon. Yn y DU, ceir 22 o ysgolion gyda darpariaeth ar gyfer plant byddar: 18 yn Lloegr, tair yn yr Alban, un yng Ngogledd Iwerddon a dim un yng Nghymru—ac nid yw hyn yn rhywbeth y dylem fod yn falch ohono. Rwy'n gwybod y bydd y Bil hwn yn mynd gryn dipyn o ffordd i sicrhau y bydd pethau'n gwella i'n cymuned fyddar yng Nghymru. Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig deddfwriaethol hwn, ac rwy'n annog pob Aelod ar draws y Siambr i gefnogi'r cynnig hwn heddiw.
Dirprwy Lywydd, can I just confirm how long I have to speak?
Ddirprwy Lywydd, a gaf fi gadarnhau faint o amser sydd gennyf i siarad?
Three minutes.
Tair munud.
Perfect. Thank you. Firstly, I'd like to pay tribute to the hard work and dedication of my colleague Mark Isherwood in fighting continuously and rigorously for the introduction of a BSL Bill in Wales. I dearly hope that his work and the work of many others involved won't be in vain and that a BSL Bill will eventually be introduced, because truthfully, making statutory provision for the use of British Sign Language will undoubtably improve access to education and to services and help deaf people and those with hearing issues fully integrate into every aspect of Welsh life, which at present is being denied to them.
In many ways, I'm surprised, given all the efforts this Government makes in setting health and well-being goals, that this Bill has not already been brought forward, because I'm sure it would have resounding cross-party support, and would have profoundly positive impacts on the deaf community and those who are hard of hearing.
I have stated before in this Chamber—and I'm not ashamed to repeat these points again—that BSL users face a lot of barriers in accessing services and trying to live their daily lives, especially in accessing healthcare provision. Sixty-eight per cent of BSL users repeatedly experience prohibitive barriers when contacting or booking healthcare appointments, because they have to travel to doctors' surgeries to ask for their appointments, then have to wait for an appointment that may be cancelled at short notice if an interpreter is not available.
We also know that even when deaf people do manage to get an appointment, 38 per cent have reported experiencing difficulties in getting the BSL communication support that they need, with a high number reporting that after their appointment, they were left not being fully aware of the details of their diagnosis or an understanding of their prescriptions, which, let's be honest, is quite a scary place to be for them, and a sad reflection of how those who are marginalised are often not treated with the same care and attention as others.
We further know that exclusion of deaf BSL users can also have a greater impact on their mental health and well-being, with 33 per cent of BSL users reportedly feeling lonely often or always, which is six times higher compared to non-disabled people. This is why it is so important that services and public spaces are made accessible for BSL users.
Across the UK, there's a shortage of qualified and registered BSL interpreters, which limits the ability of service providers to make themselves accessible to deaf BSL signers. According to the recent census for England and Wales, there are 26,000 people who use BSL—as my colleague Laura pointed out—as their main language, whilst there are only 1,400 registered interpreters. I think this should be reason enough to introduce legislation that will help encourage and promote BSL interpreters as a profession.
Finally, Deputy Llywydd, Mark's proposal is fundamental to improving the health and well-being of the deaf community here in Wales. It will help create a better world for them and for future generations to live in. I would urge everyone here to support it. Thank you.
Perffaith. Diolch. Yn gyntaf, hoffwn dalu teyrnged i waith caled ac ymroddiad fy nghyd-Aelod Mark Isherwood wrth iddo ymladd yn barhaus ac yn frwd dros gyflwyno Bil BSL yng Nghymru. Rwy'n mawr obeithio na fydd ei waith ef a gwaith llawer o bobl eraill sy'n gysylltiedig â hyn yn ofer ac y bydd Bil BSL yn cael ei gyflwyno yn y pen draw, oherwydd yn onest, bydd gwneud darpariaeth statudol ar gyfer defnyddio Iaith Arwyddion Prydain heb amheuaeth yn gwella mynediad at addysg ac at wasanaethau ac yn helpu pobl fyddar a'r rhai sydd â phroblemau clyw i integreiddio'n llawn ym mhob agwedd ar fywyd yng Nghymru, rhywbeth y cânt eu hamddifadu ohono ar hyn o bryd.
Mewn sawl ffordd, o ystyried yr holl ymdrechion y mae'r Llywodraeth hon yn eu gwneud wrth osod nodau iechyd a llesiant, rwy'n synnu nad yw'r Bil hwn eisoes wedi'i gyflwyno, oherwydd rwy'n siŵr y byddai'n cael cefnogaeth drawsbleidiol ysgubol, a byddai'n cael effeithiau hynod gadarnhaol ar y gymuned fyddar a'r rhai sy'n drwm eu clyw.
Rwyf wedi datgan o'r blaen yn y Siambr hon—ac nid oes gennyf gywilydd ailadrodd y pwyntiau hyn eto—fod defnyddwyr BSL yn wynebu llawer o rwystrau rhag cael mynediad at wasanaethau a cheisio byw eu bywydau bob dydd, yn enwedig wrth gael mynediad at ddarpariaeth gofal iechyd. Mae 68 y cant o ddefnyddwyr BSL yn profi rhwystrau gwaharddol dro ar ôl tro wrth gysylltu neu drefnu apwyntiadau gofal iechyd, oherwydd eu bod yn gorfod teithio i feddygfeydd i ofyn am eu hapwyntiadau, a gorfod aros am apwyntiad a allai gael ei ganslo ar fyr rybudd os nad oes dehonglwr ar gael.
Hyd yn oed pan fydd pobl fyddar yn llwyddo i gael apwyntiad, fe wyddom hefyd fod 38 y cant wedi dweud eu bod wedi cael trafferthion cael y cymorth cyfathrebu BSL sydd ei angen arnynt, gyda nifer uchel yn adrodd eu bod wedi'u gadael heb wybod yn iawn beth oedd manylion eu diagnosis a heb ddealltwriaeth ynglŷn â'u presgripsiynau ar ôl eu hapwyntiad, a gadewch inni fod yn onest, mae honno'n sefyllfa go frawychus i fod ynddi, ac yn adlewyrchiad trist o'r modd na chaiff y rhai sy'n cael eu gwthio i'r cyrion eu trin â'r un gofal a sylw ag eraill yn aml.
Gwyddom ymhellach y gall gwahardd defnyddwyr BSL byddar gael mwy o effaith ar eu hiechyd meddwl a'u llesiant, gyda 33 y cant o ddefnyddwyr BSL yn dweud eu bod yn aml neu bob amser yn teimlo'n unig, sydd chwe gwaith yn uwch na phobl nad ydynt yn anabl. Dyma pam ei bod mor bwysig fod gwasanaethau a mannau cyhoeddus yn cael eu gwneud yn hygyrch i ddefnyddwyr BSL.
Ar draws y DU, ceir prinder dehonglwyr BSL cymwys a chofrestredig, sy'n cyfyngu ar allu darparwyr gwasanaethau i fod yn hygyrch i arwyddwyr BSL i'r byddar. Yn ôl cyfrifiad diweddar Cymru a Lloegr, mae 26,000 o bobl yn defnyddio BSL—fel y nododd fy nghyd-Aelod Laura—fel eu prif iaith, a dim ond 1,400 o ddehonglwyr cofrestredig sydd i'w cael. Rwy'n credu y dylai hyn fod yn ddigon o reswm i gyflwyno deddfwriaeth a fydd yn helpu i annog a hyrwyddo dehonglwyr BSL fel proffesiwn.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, mae cynnig Mark yn hanfodol er mwyn gwella iechyd a llesiant y gymuned fyddar yma yng Nghymru. Bydd yn helpu i greu byd gwell iddynt hwy ac i genedlaethau'r dyfodol fyw ynddo. Hoffwn annog pawb yma i'w gefnogi. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I want to thank Mark Isherwood for bringing this important debate to Senedd Cymru, and thank all Members who've contributed. We're all aware of how important this issue is, as we need to ensure that all deaf people in Wales have access to information and services. Last week, I made a statement to the Senedd to mark the international day of disabled people, and I highlighted a range of areas where we're taking action to advance disabled people's rights in Wales. This, of course, includes deaf disabled people.
It's therefore timely to focus on this issue, and I welcome the opportunity to do so. When considering deaf BSL users, it is essential that we understand how BSL and other preferred methods of communication could be treated more equally when compared with Welsh and English. I know that this issue has previously been highlighted in Senedd questions by Mike Hedges today and other Members on previous occasions. I thank you for your views today. Of course, we did discuss this in a short debate in January about hidden inequality, when this was also discussed. For many deaf people, BSL is their first or preferred language, and since 2004, Welsh Government has recognised BSL as a language of Wales.
Members will be aware of the 'Locked out: liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond COVID-19' report, which was produced during the pandemic by and with disabled people. The Welsh Government responded by setting up the disability rights taskforce. As part of this, we've established an access to services, which includes the communications and technology working group, and it will ensure that the lived experience of disabled people drives forward the advancement of disabled people's rights, including access to BSL through the development of a disability rights action plan.
We are working with the British Deaf Association, which conducted a BSL audit for Welsh Government, and they're due to publish their final report in January—so, within a few weeks. Many of the recommendations in this report will help us to build resilience within the BSL translation and interpreting services, and also help us to build awareness of BSL in Wales. This will enable us to begin to set the standard for equality and access to services and information in BSL within Wales, including meaningful consultation and engagement with the deaf community.
As well as building capacity for learning and teaching BSL at all levels of the education system in Wales, I'm keenly aware that, to enable full access to information services and to remove barriers to participation, there needs to be a drive to build the capacity of deaf BSL translators and BSL-English and BSL-Welsh interpreters. We've all experienced the challenge—I have—of booking the few BSL interpreters who are available in Wales, and it's vital that we use BSL interpreters who understand the context of Wales and the nuances of using BSL alongside the Welsh language. Without these services, many people would not be able to take part and have their voices equally heard. I think the presence of BSL interpreters in Welsh Government press conferences from the start of the pandemic and currently, obviously, now part of the way we do our communications is essential. And I do welcome the BSL interpreter today in the Senedd.
You will be aware of the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 that has children's rights at its core and will help ensure that all learners, including deaf children, are effectively supported to overcome barriers to learning and can achieve their full potential. The ALN Act creates a unified legislative framework to support learners from age nought to 25 with ALN and promotes equality by providing the right to a statutory individual development plan for all learners with ALN, regardless of the level of need.
A more equal Wales is one that enables people to fulfil their potential, no matter what their background or circumstances. It's also one of our collective national well-being goals in the well-being of future generations Act—[Interruption.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r ddadl bwysig hon yn Senedd Cymru, a diolch i bob Aelod sydd wedi cyfrannu. Rydym i gyd yn ymwybodol o ba mor bwysig yw'r mater yma, gan fod angen inni sicrhau bod gan holl bobl fyddar Cymru fynediad at wybodaeth a gwasanaethau. Yr wythnos diwethaf, fe wneuthum ddatganiad i'r Senedd i nodi diwrnod rhyngwladol pobl anabl, ac fe dynnais sylw at ystod o feysydd lle rydym yn gweithredu i hyrwyddo hawliau pobl anabl yng Nghymru. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys pobl anabl byddar.
Mae'n amserol felly ein bod yn canolbwyntio ar y mater hwn, ac rwy'n croesawu'r cyfle i wneud hynny. Wrth ystyried defnyddwyr BSL byddar, mae'n hanfodol ein bod yn deall sut y gellid trin BSL a dulliau cyfathrebu eraill a ffefrir yn fwy cyfartal o'u cymharu â'r Gymraeg a'r Saesneg. Gwn fod y mater wedi cael sylw yn flaenorol yng nghwestiynau'r Senedd gan Mike Hedges heddiw ac Aelodau eraill ar achlysuron blaenorol. Diolch i chi am eich safbwyntiau heddiw. Wrth gwrs, fe wnaethom drafod hyn mewn dadl fer ym mis Ionawr am anghydraddoldeb cudd, pan drafodwyd hyn hefyd. I lawer o bobl fyddar, BSL yw eu hiaith gyntaf neu ddewis iaith, ac ers 2004, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cydnabyddiaeth i BSL fel iaith yng Nghymru.
Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19', a gynhyrchwyd yn ystod y pandemig gan a chyda phobl anabl. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ymateb drwy sefydlu'r tasglu hawliau pobl anabl. Yn rhan o hyn, rydym wedi sefydlu mynediad at wasanaethau, sy'n cynnwys y gweithgor cyfathrebu a thechnoleg, a bydd yn sicrhau bod profiad bywyd pobl anabl yn ysgogiad i hyrwyddo hawliau pobl anabl, gan gynnwys mynediad at BSL drwy ddatblygu cynllun gweithredu hawliau anabledd.
Rydym yn gweithio gyda Chymdeithas Pobl Fyddar Prydain, a gynhaliodd archwiliad BSL ar ran Llywodraeth Cymru, ac maent i fod i gyhoeddi eu hadroddiad terfynol ym mis Ionawr—felly, o fewn ychydig wythnosau. Bydd llawer o argymhellion yr adroddiad hwn yn ein helpu i feithrin gwytnwch o fewn y gwasanaethau cyfieithu a dehongli BSL, a hefyd yn ein helpu i godi ymwybyddiaeth o BSL yng Nghymru. Bydd hyn yn ein galluogi i ddechrau gosod y safon ar gyfer cydraddoldeb a mynediad at wasanaethau a gwybodaeth mewn BSL yng Nghymru, gan gynnwys ymgynghori ystyrlon ac ymgysylltu â'r gymuned fyddar.
Yn ogystal â meithrin gallu i ddysgu ac addysgu BSL ar bob lefel o'r system addysg yng Nghymru, er mwyn galluogi mynediad llawn at wasanaethau gwybodaeth ac i ddileu rhwystrau i gyfranogiad, rwy'n ymwybodol iawn fod angen ymgyrch i feithrin gallu cyfieithwyr BSL i'r byddar a dehonglwyr BSL Saesneg a BSL Cymraeg. Rydym i gyd wedi profi'r her—rwyf fi wedi—o archebu'r ychydig ddehonglwyr BSL sydd ar gael yng Nghymru, ac mae'n hanfodol ein bod yn defnyddio dehonglwyr BSL sy'n deall cyd-destun Cymru a'r gwahaniaeth wrth ddefnyddio BSL gyda'r Gymraeg. Heb y gwasanaethau hyn, byddai llawer o bobl yn methu cymryd rhan a chael eu lleisiau wedi eu clywed yn gyfartal. Rwy'n credu bod presenoldeb dehonglwyr BSL yng nghynadleddau'r wasg Llywodraeth Cymru o ddechrau'r pandemig, a bellach yn rhan o'r ffordd rydym yn gwneud ein cyfathrebiadau, yn allweddol. Ac rwy'n croesawu'r dehonglwr BSL heddiw yn y Senedd.
Fe fyddwch yn ymwybodol o Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 sydd â hawliau plant yn ganolog iddo a bydd yn helpu i sicrhau bod pob dysgwr, gan gynnwys plant byddar, yn cael eu cefnogi'n effeithiol i oresgyn rhwystrau rhag dysgu ac yn gallu cyflawni eu potensial llawn. Mae'r Ddeddf ADY yn creu fframwaith deddfwriaethol unedig i gefnogi dysgwyr o ddim oed i 25 oed gydag ADY ac yn hyrwyddo cydraddoldeb drwy ddarparu'r hawl i gynllun datblygu unigol statudol ar gyfer pob dysgwr ag ADY, beth bynnag yw lefel yr angen.
Mae Cymru fwy cyfartal yn un sy'n galluogi pobl i gyflawni eu potensial, beth bynnag yw eu cefndir a'u hamgylchiadau. Mae hefyd yn un o'n nodau llesiant cenedlaethol cyfunol yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol—[Torri ar draws.]
I'm grateful, Minister, and I'm really pleased to hear the positive action that Welsh Government have taken in this particular field, but legislation, and enshrining something in legislation, gives people real rights, it does. That's why the Member has brought this proposal to the floor this afternoon. Would the Government be minded to support or work with the Member to bring forward a legislative proposal that ultimately will enshrine those rights and actually make that leap jump in improvements that we all want to see for people with hearing disabilities?
Rwy'n ddiolchgar, Weinidog, ac rwy'n falch iawn o glywed y camau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd yn y maes penodol hwn, ond mae deddfwriaeth, ac ymgorffori rhywbeth mewn deddfwriaeth, yn rhoi hawliau go iawn i bobl. Dyna pam mae'r Aelod wedi dod â'r cynnig hwn i'r llawr y prynhawn yma. A wnaiff y Llywodraeth ystyried cefnogi neu weithio gyda'r Aelod i gyflwyno cynnig deddfwriaethol a fydd yn y pen draw yn ymgorffori'r hawliau hynny ac yn gwneud y naid ymlaen yn y gwelliannau rydym i gyd am eu gweld ar gyfer pobl ag anableddau clyw?
I think there are two things. I'm coming on to that in terms of legislation, but I do think it's also very important that we do hear from the British Deaf Association on their audit and, also, on the outcomes of the really important work that's been undertaken by the disability taskforce, but I will come on to legislative issues as well.
Just in terms of the references to the well-being of future generations Act, it is important, because it's one of our collective national well-being goals to make sure that we can reach for a more equal Wales, and it does mean that public bodies and public services boards are captured under the Act, and they're obliged to maximise their contribution to the achievement of a more equal Wales. This is underpinned by our long-standing commitment to the social model of disability, as Mark referenced, for deaf BSL users; the ability to get on with their lives unimpeded by communication barriers is fundamental.
Just finally, Dirprwy Lywydd, the British Sign Language Act 2022 contains provision to recognise BSL as a language in England, Wales and Scotland. This Act originated as a private Member's Bill, that's been already outlined today, that was introduced by Rosie Cooper MP last year. In April this year, I led a debate to approve a legislative consent memorandum in relation to the then BSL Bill. The Act does not prevent the Senedd from legislating in this area, should it choose to do so. There are carve-outs in the Act for devolved public authorities and for Welsh Ministers, and it's right that we can decide on a comprehensive Welsh method to suit our own approach.
The provisions in this Act will make a positive contribution to the lives of deaf BSL users, which we do welcome, alongside our Welsh approach. We now need to engage more with our deaf BSL citizens, and also deaf communities who do not use BSL, and there's so much value to understanding the lived experiences of all deaf people. We're committed to using this evidence and understanding to develop this co-ordinated approach to promote BSL and assistive and adaptive technologies as well. We can't change history, but we can influence and change what the future holds, and Welsh Government is committed to building a future of equality for all deaf and hard of hearing people in Wales, and this debate here is a really important contribution to that. Diolch.
Rwy'n meddwl bod yna ddau beth. Rwy'n dod at y ddeddfwriaeth, ond rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig iawn ein bod yn clywed gan Gymdeithas Pobl Fyddar Prydain ynglŷn â'u harchwiliad a hefyd, ynghylch canlyniadau'r gwaith pwysig iawn sydd wedi'i wneud gan y tasglu pobl anabl, ond fe ddof at faterion deddfwriaethol hefyd.
Ar y cyfeiriadau at Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, mae'n bwysig, oherwydd mae'n un o'n nodau llesiant cenedlaethol cyfunol i wneud yn siŵr y gallwn anelu at gael Cymru sy'n fwy cyfartal, ac mae'n golygu bod cyrff cyhoeddus a byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cynnwys o dan y Ddeddf, a'i bod yn ofynnol iddynt sicrhau eu bod yn cyfrannu cymaint ag y bo modd tuag at sicrhau Cymru fwy cyfartal. Yn sail i hyn, mae ein hymrwymiad hirsefydlog i'r model cymdeithasol o anabledd, fel y nododd Mark, ar gyfer defnyddwyr BSL byddar; mae'r gallu i fwrw ymlaen â'u bywydau heb eu llesteirio gan rwystrau cyfathrebu yn sylfaenol.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, mae Deddf Iaith Arwyddion Prydain 2022 yn cynnwys darpariaeth i gydnabod BSL fel iaith yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Deddf a ddechreuodd ei thaith fel Bil Aelod preifat ydyw, fel sydd eisoes wedi'i nodi heddiw, ac fe'i cyflwynwyd gan Rosie Cooper AS y llynedd. Ym mis Ebrill eleni, arweiniais ddadl i gymeradwyo memorandwm cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â'r Bil BSL ar y pryd. Nid yw'r Ddeddf yn atal y Senedd rhag deddfu yn y maes hwn, pe bai'n dewis gwneud hynny. Ceir darpariaeth yn y Ddeddf ar gyfer awdurdodau cyhoeddus datganoledig ac i Weinidogion Cymru, ac mae'n iawn inni allu penderfynu ar ddull cynhwysfawr Cymreig i gyd-fynd â'n dull gweithredu ein hunain.
Bydd y darpariaethau yn y Ddeddf yn gwneud cyfraniad cadarnhaol i fywydau defnyddwyr BSL byddar, ac rydym yn croesawu hynny, ochr yn ochr â'n dull Cymreig o weithredu. Mae angen inni ymgysylltu mwy â'n dinasyddion BSL byddar nawr, a chymunedau byddar nad ydynt yn defnyddio BSL, ac mae cymaint o werth i ddeall profiadau bywyd pob unigolyn byddar. Rydym wedi ymrwymo i ddefnyddio'r dystiolaeth a'r ddealltwriaeth hon i ddatblygu'r dull cydgysylltiedig hwn o hyrwyddo BSL a thechnolegau cynorthwyol ac addasol hefyd. Ni allwn newid hanes, ond gallwn ddylanwadu a newid yr hyn a ddaw yn y dyfodol, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau dyfodol cyfartal i bob unigolyn byddar a thrwm eu clyw yng Nghymru, ac mae'r ddadl hon yma yn gyfraniad gwirioneddol bwysig i hynny. Diolch.
Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
I call on Mark Isherwood to reply to the debate.
Diolch. Well, firstly, thank you very much to Mike Hedges for your support for this proposal. As he said, deaf communities use BSL as their main means of communication and, for deaf communities, this is an important piece of legislation. Thank you to Laura Anne Jones for her comments. As she said, this would bring a positive change in BSL in education. She highlighted the increase in numbers of people using BSL, the need to adapt to using BSL in public services and daily life, and the need to allow students to take qualifications through the medium of BSL. Joel James—again, thank you for your contribution—hopes, as do I, that the BSL Bill will eventually be introduced in Wales to help deaf people, to empower deaf people and to remove barriers that they identify. As he said, the Act would have profound positive impacts on marginalised deaf people, including access to healthcare provision, and he explained that currently, the lack of support is impacting on mental health and well-being amongst deaf people, which is six times higher than in the general population.
Thank you to the Minister for her comments. As she said, it's important that all deaf people should have access to information and services. The Minister referred to the 'Locked out' report and disability rights taskforce. She may recall that, during the first months of lockdown, I was approached by the Royal National Institute for Deaf People, the Royal National Institute of Blind People, Guide Dogs Cymru and I had meetings online with groups of adults with learning disabilities, and they identified the barriers that they had encountered since lockdown, which hadn't been designed in from the beginning of the changes introduced post lockdown, because there weren't duties on Ministers or other public bodies in Wales to do this proactively, to co-produce these things automatically. And the Minister did attend, when I raised this, the cross-party group on disability, and did attend the Equality and Social Justice Committee when I also raised this, and did respond, but I hope that the Minister would agree that it shouldn't have happened in the first place. We shouldn't have had to get to that point. And that's what this Bill seeks to do, at least for d/Deaf people and BSL users.
We welcome the audit that the BDA have been doing for the Welsh Government on these matters. Of course, the BDA have been keeping me informed, and the cross-party group on deaf issues informed of this throughout. Despite that, they're supporting my proposal for a Bill and, in fact, today's motion was crafted with them, ensuring that the views of the people they represent are articulated within it.
The Minister referred to the need for—I'll finish with this—BSL interpreters. I remember, during my first term, your second term, you had a programme of BSL interpreters, and a lot more people were brought in and trained up to a high level, but it's not working now. There are huge shortages, exemplified by the fact that, last week, I asked the Senedd to provide a simultaneous translation for this debate. And I know from the communications that I've had that there are a lot of very upset deaf people outside this Senedd who wanted to follow this debate live, who feel that we have breached our duties under the social model of disability and the Equality Act 2010 to them, and they will have to tune in separately later to see if they can look at a subsequent translation. I regret that that's happened. But notwithstanding that, I welcome the support that we've heard from the few speakers today. I wish we'd had longer to debate this. And, please, please, Members, I urge you to allow this, at least in principle, to go forward, adding to the positive vote that we had in February last year. Diolch yn fawr.
Diolch. Wel, yn gyntaf, diolch yn fawr iawn i Mike Hedges am eich cefnogaeth i'r cynnig hwn. Fel y dywedodd, mae cymunedau byddar yn defnyddio BSL fel eu prif ddull o gyfathrebu ac, i gymunedau byddar, mae'r ddeddfwriaeth hon yn bwysig. Diolch i Laura Anne Jones am ei sylwadau. Fel y dywedodd, byddai hyn yn creu newid cadarnhaol ar gyfer BSL mewn addysg. Tynnodd sylw at y cynnydd yn nifer y bobl sy'n defnyddio BSL, yr angen i addasu i ddefnyddio BSL mewn gwasanaethau cyhoeddus a bywyd bob dydd, a'r angen i ganiatáu i fyfyrwyr gael cymwysterau drwy gyfrwng BSL. Mae Joel James—eto, diolch am eich cyfraniad—yn gobeithio, fel rwyf innau, y bydd y Bil BSL yn cael ei gyflwyno yng Nghymru yn y pen draw i helpu pobl fyddar, i rymuso pobl fyddar ac i gael gwared ar rwystrau a nodir ganddynt. Fel y dywedodd, byddai'r Ddeddf yn cael effeithiau cadarnhaol iawn ar bobl fyddar sydd ar y cyrion, gan gynnwys mynediad at ddarpariaeth gofal iechyd, ac esboniodd fod y diffyg cymorth ar hyn o bryd yn effeithio ar broblemau iechyd meddwl a lles meddyliol ymhlith pobl fyddar, sydd chwe gwaith yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol.
Diolch i'r Gweinidog am ei sylwadau. Fel y dywedodd, mae'n bwysig fod pob unigolyn byddar yn cael mynediad at wybodaeth a gwasanaethau. Cyfeiriodd y Gweinidog at yr adroddiad 'Drws ar Glo' a'r tasglu hawliau pobl anabl. Efallai y bydd yn cofio, yn ystod misoedd cyntaf y cyfyngiadau symud, fod Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Fyddar a Thrwm eu Clyw, Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall, Cŵn Tywys Cymru a minnau wedi cael cyfarfodydd ar-lein gyda grwpiau o oedolion ag anableddau dysgu, a nodwyd y rhwystrau roeddent wedi dod ar eu traws ers y cyfyngiadau symud na chynlluniwyd ar eu cyfer o ddechrau'r newidiadau a gyflwynwyd ar ôl y cyfyngiadau symud am nad oedd dyletswyddau ar Weinidogion na chyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru i wneud hyn yn rhagweithiol, i gydgynhyrchu'r pethau hyn yn awtomatig. A phan godais hyn, fe fynychodd y Gweinidog y grŵp trawsbleidiol ar anabledd, ac fe wneuthum innau fynychu'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol pan godais hyn hefyd, ac fe wneuthum ymateb, ond rwy'n gobeithio y byddai'r Gweinidog yn cytuno na ddylai fod wedi digwydd yn y lle cyntaf. Ni ddylem fod wedi gorfod cyrraedd y pwynt hwnnw. A dyna beth mae'r Bil hwn yn ceisio ei wneud, ar gyfer pobl f/Fyddar a defnyddwyr BSL, o leiaf.
Rydym yn croesawu'r archwiliad y bu Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn ei wneud dros Lywodraeth Cymru ar y materion hyn. Wrth gwrs, mae'r Gymdeithas wedi bod yn rhoi gwybodaeth i mi a'r grŵp trawsbleidiol ar faterion byddar am hyn drwy gydol y broses. Er hynny, maent yn cefnogi fy nghynnig ar gyfer Bil ac mewn gwirionedd, cafodd cynnig heddiw ei saernïo gyda hwy, gan sicrhau bod safbwyntiau'r bobl y maent yn eu cynrychioli'n cael eu mynegi o'i fewn.
Cyfeiriodd y Gweinidog at yr angen—fe wnaf orffen gyda hyn—am ddehonglwyr BSL. Rwy'n cofio, yn ystod fy nhymor cyntaf, eich ail dymor chi, roedd gennych raglen o ddehonglwyr BSL, a chafodd llawer mwy o bobl eu derbyn a'u hyfforddi i lefel uchel, ond nid yw'n gweithio nawr. Ceir prinder enfawr, fel y dangoswyd gan y ffaith fy mod, yr wythnos diwethaf, wedi gofyn i'r Senedd ddarparu cyfieithiad ar y pryd ar gyfer y ddadl hon. A gwn o'r cyfathrebiadau a gefais fod llawer o bobl fyddar gofidus iawn y tu allan i'r Senedd a oedd eisiau dilyn y ddadl hon yn fyw, sy'n teimlo ein bod wedi torri ein dyletswyddau iddynt o dan y model cymdeithasol o anabledd a Deddf Cydraddoldeb 2010, a bydd rhaid iddynt edrych i weld yn nes ymlaen a allant edrych ar gyfieithiad dilynol. Rwy'n gresynu at y ffaith bod hynny wedi digwydd. Ond er hynny, rwy'n croesawu'r gefnogaeth a glywsom gan yr ychydig siaradwyr heddiw. Hoffwn pe baem wedi cael mwy o amser i drafod hyn. Ac os gwelwch yn dda, Aelodau, rwy'n eich annog i ganiatáu i hyn ddigwydd, mewn egwyddor o leiaf, i ategu'r bleidlais gadarnhaol a gawsom ym mis Chwefror y llynedd. Diolch yn fawr.
Before I move to the question, can I just clarify that the Senedd did look at getting a translator in? Unfortunately, we were unable to do so, and that's why we've gone for the alternative on this occasion, which is a recording and there will be an interpreter on the recording.
Cyn i mi symud at y cwestiwn, a gaf fi egluro bod y Senedd wedi edrych ar gael cyfieithydd i mewn? Yn anffodus, ni fu modd inni wneud hynny, a dyna pam ein bod wedi mynd am y dewis arall y tro hwn, sef recordiad a bydd dehonglwr ar y recordiad.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] There is objection, therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, 'Cyfraith Mark Allen: Diogelwch Dŵr ac Atal Boddi'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jack Sargeant.
Item 7 today is a debate on the Petitions Committee report, 'Mark Allen’s Law: Water Safety and Drowning Prevention'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Jack Sargeant.
Cynnig NDM8157 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Deisebau, ‘Cyfraith Mark Allen: Diogelwch dŵr ac atal boddi', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Awst 2022.
Motion NDM8157 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Petitions Committee, ‘Mark Allen’s Law: Water safety and drowning prevention’, which was laid in the Table Office on 2 August 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, diolch am y cyfle i gyflwyno'r ddadl bwysig hon—
Thank you very much. On behalf of the Petitions Committee, thank you for the opportunity to bring forward this important debate—
—on the report, 'Mark Allen’s Law: Water Safety and Drowing Prevention'. Leeanne Bartley, who is here in the gallery today with her husband, David, created this petition following the tragic death of her son. Mark was only 18 years old when he died in June of 2018 after jumping into a freezing reservoir on a hot day. The family believe that he could have been saved if a throw line was available near the water that day.
The petition, Deputy Presiding Officer, calls for,
'Mark Allen’s law: we want throw line stations around all open water sites in Wales,'
and it has already raised awareness among the public, having collected a total of 11,027 signatures. It forms part of a wider campaign undertaken by Mark’s mum to raise awareness of the risks, educate the public and campaign for action to promote water safety and prevent drowning.
As part of this campaign, a similar petition was submitted to the UK Government calling for legislation to require throw lines to be installed around open bodies of water, which was supported by over 100,000 people. It was debated in the UK Parliament last January, with no commitment for change by the UK Government. We’re proud that we are taking this issue further in Wales. As Chair of the Petitions Committee, I feel very privileged to be able to listen to and support individuals like Leeanne to highlight challenges and make a positive difference.
During the committee inquiry, we looked in depth at the issues arising from this petition, and we heard evidence from Water Safety Wales, water utility companies, the Royal Society for the Prevention of Accidents and Natural Resources Wales to gain a fuller picture of the context, the challenges and the action needed to increase water safety and prevent drowning. But, most importantly, we heard from the petitioner directly and from other families who have lost loved ones to drowning. We heard about the devastating impact that such a tragedy has on their lives, but also of their steely determination to raise awareness and prevent future loss of life through drowning. We are ever so grateful for their time, their honesty and their willingness to share their trauma so that others might benefit.
Our report made six recommendations to the Welsh Government, five of which have been accepted and one accepted in principle. If I could speak to recommendation 1 first, we welcome that water safety and drowning prevention will now be within the Minister for Climate Change’s portfolio to ensure the leadership and co-ordination that had been lacking as it is an area that straddles various portfolios.
Turning to recommendation 2, I was particularly pleased to hear from Water Safety Wales that the Minister and her officials have been engaging with them and are currently considering funding provision to provide dedicated support for the organisation. This would enable a significant step forward to deliver the drowning prevention strategy in Wales and I look forward to hearing more about this from the Minister.
If we look at recommendation 3, I do welcome the positive response to bringing parties together and building on the good work undertaken. However, there is still more to do. A water safety and education programme must be embedded in our education system with a clear action plan for delivery to ensure that each and every one of our children learns about how to stay safe near or in the water. I call on the Minister to ensure that this will not be optional, but a compulsory part of education in Wales.
In addition, I do support the calls from water safety campaigners for all children to receive swimming lessons, which may of course save their life. We've heard evidence recently from Swim Wales in the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee to support its inquiry into the participation—[Inaudible.]—school can swim, and I believe that Jenny Rathbone brought this to our attention last week.
Llywydd, recommendation 4, which was accepted in principle, called on the Welsh Government to take steps to ensure that there is clarity about the minimum—
—ar yr adroddiad, 'Cyfraith Mark Allen: Diogelwch Dŵr ac Atal Boddi'. Fe greodd Leeanne Bartley, sydd yma yn yr oriel heddiw gyda'i gŵr, David, y ddeiseb hon yn dilyn marwolaeth drasig ei mab. Dim ond 18 oed oedd Mark pan fu farw ym mis Mehefin 2018 ar ôl neidio i gronfa ddŵr rewllyd ar ddiwrnod poeth. Mae'r teulu'n credu y gallai fod wedi cael ei achub pe bai cortyn taflu ar gael ger y dŵr y diwrnod hwnnw.
Ddirprwy Lywydd, mae'r ddeiseb yn galw am,
'[G]yfraith Mark Allen: rydym ni am weld gorsafoedd cortyn taflu o amgylch pob safle dŵr agored yng Nghymru,'
ac mae eisoes wedi codi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, ar ôl casglu cyfanswm o 11,027 o lofnodion. Mae'n rhan o ymgyrch ehangach a gyflawnwyd gan fam Mark i godi ymwybyddiaeth o'r risgiau, i addysgu'r cyhoedd ac i ymgyrchu dros weithredu i hybu diogelwch dŵr ac atal boddi.
Yn rhan o'r ymgyrch hon, cyflwynwyd deiseb debyg i Lywodraeth y DU yn galw am ddeddfwriaeth i'w gwneud yn ofynnol i gortynnau taflu gael eu gosod o amgylch cronfeydd dŵr agored, deiseb a gefnogwyd gan dros 100,000 o bobl. Fe'i trafodwyd yn Senedd y DU fis Ionawr y llynedd, heb unrhyw ymrwymiad gan Lywodraeth y DU i newid. Rydym yn falch ein bod yn mynd â'r mater hwn ymhellach yng Nghymru. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau, rwy'n teimlo'n freintiedig iawn fy mod yn gallu gwrando ar unigolion fel Leeanne a'u cynorthwyo i amlygu heriau a gwneud gwahaniaeth cadarnhaol.
Yn ystod ymchwiliad y pwyllgor, buom yn edrych yn fanwl ar y materion a oedd yn deillio o'r ddeiseb hon, a chlywsom dystiolaeth gan Diogelwch Dŵr Cymru, cwmnïau cyfleustodau dŵr, y Gymdeithas Frenhinol er Atal Damweiniau a Cyfoeth Naturiol Cymru i gael darlun llawnach o'r cyd-destun, yr heriau a'r camau sydd eu hangen i gynyddu diogelwch dŵr ac atal boddi. Ond yn bwysicaf oll, clywsom gan y deisebydd yn uniongyrchol a chan deuluoedd eraill sydd wedi colli anwyliaid drwy foddi. Clywsom am yr effaith ddinistriol y mae trychineb o'r fath yn ei chael ar eu bywydau, ond hefyd am eu penderfyniad cadarn i godi ymwybyddiaeth ac atal colli bywydau drwy foddi yn y dyfodol. Rydym mor hynod ddiolchgar iddynt am eu hamser, eu gonestrwydd a'u parodrwydd i rannu eu trawma fel y gall eraill elwa.
Fe wnaeth ein hadroddiad chwe argymhelliad i Lywodraeth Cymru, a chafodd pump ohonynt eu derbyn gydag un wedi'i dderbyn mewn egwyddor. Os caf siarad am argymhelliad 1 yn gyntaf, rydym yn croesawu'r ffaith y bydd diogelwch dŵr ac atal boddi ym mhortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd nawr er mwyn sicrhau'r arweinyddiaeth a'r cydgysylltiad a fu ar goll am ei fod yn faes sy'n pontio portffolios amrywiol.
Gan droi at argymhelliad 2, roeddwn yn arbennig o falch o glywed gan Diogelwch Dŵr Cymru fod y Gweinidog a'i swyddogion wedi bod yn ymgysylltu â hwy ac ar hyn o bryd yn ystyried darparu cyllid i roi cymorth penodol i'r sefydliad. Byddai hyn yn ei gwneud hi'n bosibl cymryd cam sylweddol ymlaen i gyflwyno strategaeth atal boddi yng Nghymru ac rwy'n edrych ymlaen at glywed mwy am hyn gan y Gweinidog.
Os edrychwn ar argymhelliad 3, rwy'n croesawu'r ymateb cadarnhaol i ddod â phartïon at ei gilydd ac adeiladu ar y gwaith da a wnaed. Fodd bynnag, mae mwy i'w wneud o hyd. Rhaid gwreiddio rhaglen addysg diogelwch dŵr yn ein system addysg gyda chynllun gweithredu clir ar gyfer cyflwyno er mwyn sicrhau bod pob un o'n plant yn dysgu sut i gadw'n ddiogel yn agos at ddŵr neu yn y dŵr. Galwaf ar y Gweinidog i sicrhau na fydd hyn yn ddewisol, ond yn hytrach, ei fod yn rhan orfodol o addysg yng Nghymru.
Yn ogystal, rwy'n cefnogi'r galwadau gan ymgyrchwyr diogelwch dŵr i bob plentyn gael gwersi nofio, a allai achub eu bywyd wrth gwrs. Rydym wedi clywed tystiolaeth yn ddiweddar gan Nofio Cymru yn y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol i gefnogi ei ymchwiliad i'r cyfranogiad y gall—[Anghlywadwy.]—ysgol nofio, ac rwy'n credu bod Jenny Rathbone wedi dod â hyn i'n sylw yr wythnos diwethaf.
Lywydd, roedd argymhelliad 4, a dderbyniwyd mewn egwyddor, yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i sicrhau bod eglurder ynglŷn â'r isafswm—
We understand your microphone is currently not working, Jack. Do you want to hang on a second, please?
Rydym yn deall nad yw eich microffon yn gweithio ar hyn o bryd, Jack. A wnewch chi aros am eiliad, os gwelwch yn dda?
No problem, Presiding Officer.
Dim problem, Lywydd.
Can we just check?
A gawn ni edrych i weld?
Are we back on?
A yw'n gweithio nawr?
Yes, it's back on now, Jack.
Ydy, mae'n gweithio nawr, Jack.
Presiding Officer, I'll revert to recommendation 3—I believe that's where it cut off.
I do welcome the positive response to recommendation 3, to bring partners together, building on the good work currently undertaken. However, there is still more to do. A water safety and education programme must be embedded into our education system, with a clear action plan for delivery to ensure each and every one of our children learns how to stay safe near or in water. I call on the Minister to ensure that this will not be optional, but a compulsory part of the education in Wales.
In addition, I support the call from water safety campaigners for all children to receive swimming lessons, which may of course save their life. This has been highlighted to the Senedd by Jenny Rathbone and the culture committee during evidence that was given. The evidence highlighted the fact that, post COVID, only 42 per cent of schoolchildren in Wales attending school could actually swim in 2022.
Presiding Officer, if I speak to recommendation 4, which was accepted in principle, it called on the Welsh Government to take steps to ensure that there is clarity about the minimum safety information and signage required around water bodies to increase awareness of the risks present to those who enter the water. Now, I understand, and the committee understands, that this is a complex area, and we do welcome the action to explore this further with developing a guide for those organisations.
Turning to recommendations 5 and 6, looking at awareness raising and educating the public was the most consistent message we had from all who gave evidence to our inquiry. It is absolutely vital, Presiding Officer. And to do so effectively we must recognise that water safety and drowning prevention sits within the wider context of outdoor safety. Effective joined-up thinking and working is key to ensure the safety messages are clear, are consistent, and are able to support people to enjoy the beautiful and challenging outdoors of Wales as safely as possible.
To conclude, Presiding Officer, the committee fully supports Leeanne Bartley, her campaign, and hopes that our recommendations go some way to ensuring that other families do not have to go through that terrible journey that I have described in opening. I look forward to hearing the contributions from other Members and of course the Minister’s response. Diolch yn fawr.
Lywydd, af yn ôl at argymhelliad 3—rwy'n credu mai dyna pryd y torrodd allan.
Rwy'n croesawu'r ymateb cadarnhaol i argymhelliad 3, i ddod â phartneriaid ynghyd, gan adeiladu ar y gwaith da sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae mwy i'w wneud o hyd. Mae’n rhaid ymwreiddio rhaglen addysg a diogelwch dŵr yn ein system addysg, gyda chynllun gweithredu clir ar gyfer ei chyflwyno er mwyn sicrhau bod pob un o’n plant yn dysgu sut i gadw'n ddiogel ger y dŵr neu yn y dŵr. Galwaf ar y Gweinidog i sicrhau na fydd hyn yn ddewisol, ond yn rhan orfodol o addysg Cymru.
Yn ogystal, rwy'n cefnogi'r alwad gan ymgyrchwyr diogelwch dŵr i bob plentyn gael gwersi nofio, a allai achub eu bywyd, wrth gwrs. Cafodd hyn ei amlygu i’r Senedd gan Jenny Rathbone a’r pwyllgor diwylliant yn ystod tystiolaeth a roddwyd. Amlygodd y dystiolaeth y ffaith, ar ôl COVID-19, mai 42 y cant yn unig o blant ysgol sy’n mynychu’r ysgol yng Nghymru a allai nofio yn 2022.
Lywydd, os caf sôn am argymhelliad 4, a dderbyniwyd mewn egwyddor, roedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau i sicrhau eglurder ynghylch gofynion sylfaenol ar gyfer gwybodaeth ddiogelwch a’r arwyddion sydd eu hangen o amgylch crynofeydd dŵr i gynyddu ymwybyddiaeth o’r peryglon i'r rheini sy'n mynd i mewn i'r dŵr. Nawr, rwy’n deall, ac mae’r pwyllgor yn deall, fod hwn yn faes cymhleth, ac rydym yn croesawu’r camau gweithredu i archwilio hyn ymhellach wrth ddatblygu canllawiau ar gyfer y sefydliadau hynny.
Gan droi at argymhellion 5 a 6, edrych ar godi ymwybyddiaeth ac addysgu’r cyhoedd oedd y neges fwyaf cyson a gawsom gan bawb a roddodd dystiolaeth i’n hymchwiliad. Mae’n gwbl hanfodol, Lywydd. Ac i wneud hynny'n effeithiol, mae'n rhaid inni gydnabod bod diogelwch dŵr ac atal boddi yn rhan o gyd-destun ehangach diogelwch yn yr awyr agored. Mae meddwl a gweithio cydgysylltiedig effeithiol yn allweddol i sicrhau bod y negeseuon diogelwch yn glir, yn gyson, ac yn gallu cynorthwyo pobl i fwynhau awyr agored hardd a heriol Cymru mor ddiogel â phosibl.
I gloi, Lywydd, mae’r pwyllgor yn llwyr gefnogi ymgyrch Leeanne Bartley ac yn gobeithio bod ein hargymhellion yn gwneud rhywfaint i sicrhau nad oes yn rhaid i deuluoedd eraill fynd drwy’r daith ofnadwy honno a ddisgrifiais ar y dechrau. Edrychaf ymlaen at glywed y cyfraniadau gan Aelodau eraill, ac wrth gwrs, at ymateb y Gweinidog. Diolch yn fawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I'm absolutely delighted that the Welsh Government has supported the work of the Petitions Committee and has accepted its recommendations. I'm particularly pleased to see that this Government has recognised that, in order to provide clear and effective leadership and co-ordination for water safety and drowning prevention, there needs to be oversight from a single ministerial portfolio. I also want to take this opportunity to thank Mark Allen's family for their tireless campaigning on this matter and their desire to see that no other family goes through what they did. I can only imagine the trauma that that caused.
Every summer, so many people attempt to take a dip in open water, and, sadly, this situation is unlikely to change anytime soon. Whilst I recognise that a lot more needs to be done in helping to teach people to swim, we have to remember that it is sometimes the overconfidence of some swimmers that often puts them in danger, because they take too many risks. I therefore have no doubt that it will be targeted campaigns, particularly in a localised context, and during summer months in and around areas known for open-water swimming, which will be extremely effective in helping people consider more carefully the risks when accessing open water, and we should be prioritising these campaigns on the tv, on the radio, on social media, in the local cinemas and in the local news, and highlight the dangers of open-water swimming. Moreover, we need to do more than just having the signs saying 'No swimming' or 'Dangerous currents', because—and I know it's not their intention, but—they're often perceived as nothing more than randomly placed signs, with people rarely giving any consideration to how accurate they are. With this in mind, I would urge that consideration is given to signage that fully explains the risks, and gives a complete breakdown of what can happen. I believe these signs should also highlight the number of deaths and explain in detail the geographical area under the water, which will reinforce why it is not safe for entering. These signs should also contain safety instructions and life-saving procedures.
I also think that, given the number of instances of people becoming ill by swimming in rivers with raw sewage overflows, we should be highlighting areas where raw sewage is often being discharged into water and explain the dangers of swimming in it. Where we have tourists in Wales who are wild swimmers who are often looking for open water, they ultimately do not have the local knowledge of the pollution incidents.
With this in mind, Dirprwy Lywydd, I can't stress enough the importance of this petition and of providing more swimming lessons for schoolchildren, and helping everyone better understand water safety. And I would urge the Welsh Government to take seriously the recommendations that they've accepted, and do everything they can to tackle the issues related to it. I and my group fully support this petition, and I would urge every other Member to do so. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwyf wrth fy modd fod Llywodraeth Cymru wedi cefnogi gwaith y Pwyllgor Deisebau ac wedi derbyn ei argymhellion. Rwy'n arbennig o falch o weld bod y Llywodraeth hon wedi cydnabod, er mwyn darparu arweinyddiaeth a chydgysylltu clir ac effeithiol ar gyfer diogelwch dŵr ac atal boddi, fod angen trosolwg gan un portffolio gweinidogol. Hoffwn achub ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i deulu Mark Allen am eu hymgyrchu diflino ar y mater a’u dyhead i sicrhau nad oes unrhyw deulu arall yn mynd drwy’r hyn y maent hwy wedi mynd drwyddo. Ni allaf ond dychmygu'r trawma a achosodd hynny.
Bob haf, mae cymaint o bobl yn ceisio mynd i nofio mewn dŵr agored, ac yn anffodus, nid yw'r sefyllfa hon yn debygol o newid yn fuan. Er fy mod yn cydnabod bod angen gwneud llawer mwy i helpu i ddysgu pobl i nofio, mae'n rhaid inni gofio mai gorhyder rhai nofwyr sy’n aml yn eu rhoi mewn perygl, am eu bod yn cymryd gormod o risgiau. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, felly, y bydd ymgyrchoedd wedi’u targedu, yn enwedig mewn cyd-destun lleol, ac yn ystod misoedd yr haf mewn ardaloedd sy’n enwog am eu cyfleoedd i nofio mewn dŵr agored, yn hynod effeithiol wrth helpu pobl i ystyried y risgiau'n fwy gofalus wrth fynd i ddŵr agored, a dylem roi blaenoriaeth i’r ymgyrchoedd hyn ar y teledu, ar y radio, ar y cyfryngau cymdeithasol, yn y sinemâu lleol ac yn y newyddion lleol, ac amlygu peryglon nofio mewn dŵr agored. Yn ogystal, mae angen inni wneud mwy na dim ond cael arwyddion sy'n dweud 'Dim nofio' neu 'Ceryntau peryglus', oherwydd—a gwn nad dyna yw eu bwriad, ond—yn aml, ni chânt eu hystyried yn ddim mwy nag arwyddion sydd wedi'u gosod ar hap, gyda phobl prin yn rhoi unrhyw ystyriaeth i ba mor gywir ydynt. Gyda hyn mewn golwg, byddwn yn annog ystyriaeth i arwyddion sy’n egluro’r risgiau’n llawn, ac yn rhoi dadansoddiad cyflawn o’r hyn a all ddigwydd. Credaf y dylai'r arwyddion hyn hefyd amlygu nifer y marwolaethau ac egluro'r ardal ddaearyddol o dan y dŵr yn fanwl, a fydd yn atgyfnerthu pam nad yw'n ddiogel i fynd i mewn i'r dŵr. Dylai'r arwyddion hyn gynnwys cyfarwyddiadau diogelwch a gweithdrefnau achub bywyd hefyd.
Hefyd, o ystyried nifer yr achosion o bobl yn mynd yn sâl drwy nofio mewn afonydd â gorlifoedd carthion amrwd, rwy'n credu y dylem dynnu sylw at ardaloedd lle mae carthion amrwd yn cael eu gollwng i'r dŵr yn aml ac egluro peryglon nofio yn y dŵr hwnnw. Lle mae gennym dwristiaid yng Nghymru sy’n nofwyr gwyllt ac sy’n aml yn chwilio am ddŵr agored, nid oes ganddynt wybodaeth leol am achosion o lygredd.
Gyda hyn mewn golwg, Ddirprwy Lywydd, ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw'r ddeiseb hon a darparu mwy o wersi nofio i blant ysgol, a helpu pawb i ddeall diogelwch dŵr yn well. A hoffwn annog Llywodraeth Cymru i gymryd yr argymhellion y maent wedi'u derbyn o ddifrif, a gwneud popeth yn eu gallu i fynd i'r afael â'r materion sy'n gysylltiedig â hyn. Rwyf fi a fy ngrŵp yn cefnogi’r ddeiseb hon yn llwyr, a hoffwn annog pob Aelod arall i wneud hynny. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i Gadeirydd y pwyllgor a hefyd, yn bennaf, i'r clercod am eu holl waith.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you to the committee Chair and also, mainly, to the clerking team for all of their work.
Leeanne's campaign was actually one of the first campaigns to get in touch with me as a newly elected Member; when I literally just scrolled back through Messenger, it was actually David who got in touch with me. Now, that was in 2021, and I'm very glad that we are now here at this point. There's not much more I can really add to the Chair's contribution, but the work we undertook as a committee was, I believe, greatly appreciated not just by Leeanne and her family, but also the families of others who have lost loved ones due to drowning.
As a committee, we held panels with families who had experienced similar to Leeanne, and the evidence they gave was invaluable and greatly appreciated, especially given the distressing nature of their evidence. They, like Leeanne and so many others who chose to engage with us as a committee, are a constant source of courage, inspiration and power for those who seek to make a difference. And I have to say, it's one of the best things about being a member of the Petitions Committee: being able to engage with people like Leeanne and help them get their voices heard here in our Senedd.
In terms of the recommendations and the Government's response, I am pleased that the Government has accepted the majority of our recommendations, and one in principle. The evidence gathered, I believe, pointed to some of the good work already going on by various organisations like Dŵr Cymru, like the fire service, in working to improve water safety. But what I think was lacking was the joined-up thinking and coherence in educational programmes. However, the desire to get that coherence was clear to us all.
It was also clear that funding was an issue, specifically when comparing to the funding given in England around water safety, and I am particularly pleased with water safety now being allocated to a specific Minister. It was very clear that that was needed, that we needed that direct leadership on this. It's, of course, another thing to add to the climate change portfolio, but it's very, very important that we have done so.
Felly, Dirprwy Lywydd, I'd like to reiterate my thanks to those who came forward with evidence for all the work that went into this to make our report a reality, and I'll end by saying that this isn't the end of the problem, and that I think it's also incumbent on all of us to be involved in raising awareness around the hazards of open bodies of water. As elected Members, we have a duty to help organisations in our constituencies and regions, as well as the Government, in raising awareness.
Roedd ymgyrch Leeanne yn un o’r ymgyrchoedd cyntaf i gysylltu â mi fel Aelod newydd ei ethol; pan sgroliais yn ôl drwy Messenger, gwelais mai David ei hun a gysylltodd â mi. Nawr, roedd hynny yn 2021, ac rwy'n falch iawn ein bod yma nawr ar y pwynt hwn. Nid oes llawer mwy y gallaf ei ychwanegu at gyfraniad y Cadeirydd, ond credaf fod y gwaith a wnaethom fel pwyllgor wedi’i werthfawrogi’n fawr nid yn unig gan Leeanne a’i theulu, ond hefyd gan deuluoedd eraill sydd wedi colli anwyliaid drwy foddi.
Fel pwyllgor, gwnaethom gynnal paneli gyda theuluoedd a oedd wedi cael profiadau tebyg i Leeanne, ac roedd y dystiolaeth a roddwyd ganddynt yn amhrisiadwy a chafodd ei gwerthfawrogi’n fawr, yn enwedig o ystyried natur drallodus eu tystiolaeth. Maent hwy, fel Leeanne a chymaint o rai eraill a ddewisodd ymgysylltu â ni fel pwyllgor, yn ffynhonnell gyson o ddewrder, ysbrydoliaeth a grym i’r rheini sy’n ceisio gwneud gwahaniaeth. Ac mae'n rhaid imi ddweud, mae'n un o'r pethau gorau am fod yn aelod o'r Pwyllgor Deisebau: gallu ymgysylltu â phobl fel Leeanne a'u helpu i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed yma yn ein Senedd.
Ar yr argymhellion ac ymateb y Llywodraeth, rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn y rhan fwyaf o’n hargymhellion, ac un mewn egwyddor. Credaf fod y dystiolaeth a gasglwyd yn cyfeirio at beth o'r gwaith da a wneir eisoes gan sefydliadau amrywiol fel Dŵr Cymru, fel y gwasanaeth tân, wrth weithio i wella diogelwch dŵr. Ond yr hyn a oedd ar goll yn fy marn i oedd y meddwl cydgysylltiedig a chydlyniad mewn rhaglenni addysgol. Fodd bynnag, roedd yr awydd am y cydlyniad hwnnw'n amlwg i bob un ohonom.
Roedd hefyd yn amlwg fod cyllid yn broblem, yn benodol wrth gymharu â’r cyllid a roddwyd yn Lloegr ar gyfer diogelwch dŵr, ac rwy’n arbennig o falch fod diogelwch dŵr bellach yn cael ei ddyrannu i Weinidog penodol. Roedd yn amlwg iawn fod angen hynny, fod angen yr arweiniad uniongyrchol hwnnw arnom ar hyn. Mae'n beth arall, wrth gwrs, i'w ychwanegu at y portffolio newid hinsawdd, ond mae'n bwysig iawn ein bod wedi gwneud hynny.
Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch eto i'r rheini a roddodd dystiolaeth ar gyfer yr holl waith a wnaed i sicrhau bod ein hadroddiad yn cael ei gwblhau, ac rwyf am gloi drwy ddweud nad dyma ddiwedd y broblem, a fy mod yn credu ei bod hefyd yn ddyletswydd ar bob un ohonom i gymryd rhan yn y gwaith o godi ymwybyddiaeth o beryglon cronfeydd dŵr agored. Fel Aelodau etholedig, mae gennym ddyletswydd i helpu sefydliadau yn ein hetholaethau a’n rhanbarthau, yn ogystal â’r Llywodraeth, i godi ymwybyddiaeth.
I just want to start by explaining my reasons for speaking in this debate today. As Members will know, prior to being elected, I was a teacher, and, in my 16 years as a teacher, each summer we would hold an assembly with Welsh Water where we would outline the dangers of swimming in reservoirs. Each year we did this diligently and we felt secure in the knowledge that we'd done all we could to protect our students. Yet, one summer, we received the devastating news that one of our former pupils, Daniel Clemo, a real character, a fit, strong young man, full of life and vibrancy, had drowned while swimming in a reservoir on a hot sunny day. I know first-hand how this loss devastated Daniel's family and how deeply it shook the community, and I know that we need to do more, much more, to try and prevent such deaths in future. And I'd like to commend the bravery of Mark Allen's family for their tireless work in this area.
Turning to the report itself, I'd like to commend the Petitions Committee for this excellent piece of work. Like many of us, I was shocked by the scale of the challenge—for example, that the number of accidental drowning deaths is higher than the number of fatalities from a range of arguably higher profile causes, and that, in Wales, per head of population, the rate of drowning is double that of the UK average. But perhaps even more chilling was the data around the number of incidents that don't result in deaths. According to Water Safety Wales, over 1,750 water-related incidents each year require an emergency response, and all of those could of course lead to loss of life of those people in danger or, possibly, our emergency services. So, this shows how important it is that, despite personal loss, Leeanne has led this campaign so other families do not suffer.
Turning to the next steps, I'm pleased to see recommendations 3 and 6 in particular. Education and awareness of the danger that bodies of water pose are critical to prevent loss of life. It is right that we try and impress this lesson on our children and young people from an early age, and that we take a lifelong approach to ensure that message is remembered. I'm glad that the Welsh Government has accepted both these recommendations and that work has already been undertaken around reservoir safety and carried out in a way that is relevant and easy to access, so that Mark Allen's legacy can live on and lives can be saved.
Hoffwn ddechrau drwy egluro fy rhesymau dros siarad yn y ddadl hon heddiw. Fel y gŵyr yr Aelodau, cyn cael fy ethol, roeddwn yn athrawes, ac yn fy 16 mlynedd fel athrawes, bob haf, byddem yn cael gwasanaeth gyda Dŵr Cymru lle byddem yn amlinellu peryglon nofio mewn cronfeydd dŵr. Roeddem yn gwneud hyn yn ddiwyd bob blwyddyn, gan wybod ein bod wedi gwneud popeth y gallem i ddiogelu ein disgyblion. Fodd bynnag, un haf, cawsom y newyddion ysgytwol fod un o’n cyn-ddisgyblion, Daniel Clemo, cymeriad go iawn, dyn ifanc heini, cryf, llawn bywyd a bywiogrwydd, wedi boddi wrth nofio mewn cronfa ddŵr ar ddiwrnod braf. Rwy'n gwybod o'm profiad fy hun sut y dinistriodd y golled hon deulu Daniel, a chymaint fu'r ysgytwad i'r gymuned, a gwn fod angen inni wneud mwy, llawer mwy, i geisio atal marwolaethau o’r fath yn y dyfodol. A hoffwn ganmol dewrder teulu Mark Allen am eu gwaith diflino yn y maes hwn.
Gan droi at yr adroddiad ei hun, hoffwn ganmol y Pwyllgor Deisebau am y gwaith rhagorol hwn. Fel llawer ohonom, fe’m syfrdanwyd gan faint yr her—er enghraifft, fod nifer y marwolaethau drwy foddi damweiniol yn uwch na nifer y marwolaethau o amrywiaeth o achosion y gellir dadlau bod ganddynt broffil uwch, ac yng Nghymru, fesul pen o'r boblogaeth, fod y gyfradd o achosion o foddi ddwywaith cymaint â chyfartaledd y DU. Ond efallai hyd yn oed yn fwy iasol oedd y data ynghylch nifer y digwyddiadau nad ydynt yn arwain at farwolaethau. Yn ôl Diogelwch Dŵr Cymru, mae angen ymateb brys i dros 1,750 o ddigwyddiadau sy’n gysylltiedig â dŵr bob blwyddyn, a gallai pob un o’r rheini wrth gwrs arwain at farwolaethau'r bobl sydd mewn perygl, neu o bosibl, ein gwasanaethau brys. Felly, dengys hyn pa mor bwysig yw hi, er gwaethaf ei cholled bersonol, fod Leeanne wedi arwain yr ymgyrch hon, fel nad yw teuluoedd eraill yn dioddef.
Gan droi at y camau nesaf, rwy’n falch o weld argymhellion 3 a 6 yn arbennig. Mae addysg ac ymwybyddiaeth o'r perygl sy'n gysylltiedig â chrynofeydd dŵr yn hollbwysig er mwyn atal marwolaethau. Mae’n iawn ein bod yn ceisio dysgu'r wers hon i'n plant a’n pobl ifanc o oedran cynnar, a’n bod yn mabwysiadu agwedd gydol oes i sicrhau bod y neges honno’n cael ei chofio. Rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn y ddau argymhelliad hyn, a bod gwaith eisoes wedi’i wneud ar ddiogelwch cronfeydd dŵr ac wedi’i wneud mewn ffordd sy’n berthnasol ac yn hawdd cael mynediad ato, fel y gall gwaddol Mark Allen barhau, ac fel y gellir achub bywydau.
Thank you. Sam Rowlands.
Diolch. Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and could I thank the Petitions Committee for bringing forward today's important report in front of us here today? And can I also put on record my admiration for the friends and family of Mark, who I know are in the public gallery here today, and applaud their efforts in ensuring that this issue is debated here today in the form of a report?
As already stated by Members across the Chamber, it's extremely concerning that any young person loses their life to drowning in Wales. I understand that around 400 people across the UK actually lose their life through drowning, so it's clear that more needs to be done to see that continued action in preventing these deaths.
I just want to speak, Deputy Presiding Officer, as the chairman of the Senedd's cross-party group on the outdoor activity sector, and, while there is a lot of good in this report, I've been made aware that perhaps there are some missed opportunities amongst the recommendations, and opportunities that the outdoor activity sector would want to have a comment on, especially with their great deal of experience and expertise in this area. And as we know, the report does highlight a number of the challenging issues when it comes to ensuring water spaces are safer places for those who visit and use them, as well as making suggestions to help mitigate some of these issues. But, in terms of the missed opportunity, I understand there hasn't been the consultation with the outdoor activity sector that perhaps could have taken place, and I know it's disappointing to the sector, as they, amongst many people, see water safety as such an important aspect of the work that they do. And they already do a huge amount of work in relation to water safety and campaigns, with things like AdventureSmart Wales, AdventureSmart UK, with their public awareness campaigns, and also their campaigns with around 100 other partners, on a collaborative effort to agree safety messages and share those messages as widely as possible.
And a clear aspect of this debate and report so far is that a lot more work needs to be done in preventing these deaths, and, to achieve this aim, we all must make sure that we're working together, working across sector and across organisations, to ensure that this happens as best as possible. So, whilst I appreciate, Deputy Presiding Officer, that this process is coming to a conclusion in terms of this report, I understand the sector itself would still welcome further discussions in how they could further support the Petitions Committee and relevant bodies in relation to water safety and drowning prevention, and I hope that this offer can be taken up. But I certainly want to thank the committee for their report and the Chairman for presenting it here today. I look forward to further contributions. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno'r adroddiad pwysig hwn ger ein bron heddiw? Ac a gaf fi hefyd gofnodi fy edmygedd o ffrindiau a theulu Mark, y gwn eu bod yn yr oriel gyhoeddus yma heddiw, a chanmol eu hymdrechion i sicrhau bod y mater hwn yn cael ei drafod yma heddiw ar ffurf adroddiad?
Fel y nodwyd eisoes gan Aelodau ar draws y Siambr, mae’n peri cryn bryder fod unrhyw unigolyn ifanc yn marw drwy foddi yng Nghymru. Deallaf fod oddeutu 400 o bobl ledled y DU yn marw drwy foddi, felly mae’n amlwg fod angen gwneud mwy i sicrhau gweithgaredd parhaus i atal y marwolaethau hyn.
Hoffwn siarad, Ddirprwy Lywydd, fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar y sector gweithgareddau awyr agored, ac er bod llawer o bethau da yn yr adroddiad hwn, cefais wybod efallai fod yna rai cyfleoedd a gollwyd ymhlith yr argymhellion, a chyfleoedd y byddai’r sector gweithgareddau awyr agored am roi sylwadau arnynt, yn enwedig gyda’u profiad a’u harbenigedd helaeth yn y maes hwn. Ac fel y gwyddom, mae’r adroddiad yn amlygu nifer o’r materion heriol wrth sicrhau bod cronfeydd dŵr yn lleoedd mwy diogel i’r rheini sy’n ymweld â hwy ac yn eu defnyddio, yn ogystal â gwneud awgrymiadau i helpu i liniaru rhai o’r materion hyn. Ond o ran y cyfle a gollwyd, deallaf na chafwyd yr ymgynghori y gellid bod wedi'i gael o bosibl gyda’r sector gweithgareddau awyr agored, a gwn fod y sector yn siomedig oherwydd hynny, gan eu bod hwy, ymhlith llawer o bobl, o'r farn fod diogelwch dŵr yn agwedd mor bwysig ar y gwaith a wnânt. Ac maent eisoes yn gwneud llawer iawn o waith mewn perthynas â diogelwch dŵr ac ymgyrchoedd, gyda phethau fel AdventureSmart Cymru, AdventureSmart UK, gyda’u hymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth, yn ogystal â'u hymgyrchoedd gydag oddeutu 100 o bartneriaid eraill, ar ymdrech gydweithredol i gytuno ar negeseuon diogelwch a rhannu'r negeseuon hynny mor eang â phosibl.
Ac un agwedd glir ar y ddadl hon a'r adroddiad hyd yn hyn yw bod angen gwneud llawer mwy o waith i atal y marwolaethau hyn, ac er mwyn cyflawni'r nod hwn, mae'n rhaid i bob un ohonom sicrhau ein bod yn gweithio gyda'n gilydd, gan weithio ar draws y sector ac ar draws sefydliadau, i sicrhau bod hyn yn digwydd yn y ffordd orau bosibl. Felly, Ddirprwy Lywydd, er fy mod yn derbyn bod y broses hon yn dod i'w therfyn o ran yr adroddiad hwn, deallaf y byddai’r sector ei hun yn dal i groesawu trafodaethau pellach ynglŷn â sut y gallent gefnogi’r Pwyllgor Deisebau a chyrff perthnasol ymhellach mewn perthynas â diogelwch dŵr ac atal boddi, ac rwy'n gobeithio y gellir manteisio ar y cynnig hwn. Ond yn sicr, hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am eu hadroddiad ac i’r Cadeirydd am ei gyflwyno yma heddiw. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau pellach. Diolch yn fawr iawn.
Can I thank the committee for bringing this report forward, and once again say it shows the power of the Petitions Committee in bringing really important matters in front of the Senedd, and the facility that we have within this Welsh Parliament, Senedd Cymru, to actually articulate the views of people outside of this Chamber itself? It's a great opportunity to debate this. And, in opening my remarks, I also join others in commending the work of families who have campaigned on these issues. We can't understand the tragedy that they've been through, but we can empathise with it, and it's the fear that many of us have as parents and others, if something like this went wrong.
But, the points that I want to raise, in agreeing with much of what is in the report, some of which I'll pick up from Sam in a moment, who does a commendable job in chairing the cross-party group that focuses on outdoor activities and outdoor education—. Of course, we always look at Wales as a country that is full of outdoor adventure and adrenaline, but we have to do it safely, of course, and there is a body of expertise there, Minister, I think. In fact, Minister, you've appeared with that group before and I'm sure you'll want to draw on the expertise within it in taking forward some of these recommendations, because they do specialise in safety in the outdoors, including water safety, and they'd want to contribute. I know they've made it clear that they'd want to contribute to this work going forward, and, I think, to engage with the Petitions Committee and with the families as well.
There were two specific things that I wanted to pick out of the report that haven't been mentioned extensively in the debate today. One is, in some of the evidence that you gathered, the issue of risk assessment was picked up on. I think that's appropriate. Way back in a previous life, when I was a lecturer, we used to talk about how you manage activity in the outdoors, and we looked at American models like the recreation opportunity spectrum: where you know that you have a high risk, where you have intensive use, where you know that there are going to be youngsters, teenagers, going and canoeing, jumping in, whatever, then you focus your intensive signage and you focus your throw lines and you focus them into those areas, and you make sure they're there. But, there's a difference between that and the top hills of Plynlimon, where there might indeed be an open-water source, and there might indeed be people who go free swimming, but it would seem incongruous to put signage and so on there. So, that idea of risk assessment, site-specific assessment, I think, is very important.
The other thing is to actually pull partners together in taking forward these proposals. We want Wales to be celebrated as a place where you can safely enjoy the outdoors, but I think that aspiration of Water Safety Wales and others to rule out fatalities in these situations is the right aspiration, but we need to think carefully how we do this and we bring partners with real knowledge together to do it.
But, just finally in closing, I commend the work the family has done and the Petitions Committee in bringing this forward. It's a good debate; it's the right debate to have.
A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am gyflwyno'r adroddiad hwn, a dweud unwaith eto ei fod yn dangos grym y Pwyllgor Deisebau yn cyflwyno materion pwysig iawn i'r Senedd, a'r gallu sydd gennym yn Senedd Cymru i fynegi barn pobl y tu allan i’r Siambr hon ei hun? Mae’n gyfle gwych i drafod hyn. Ac wrth agor fy sylwadau, ymunaf ag eraill i ganmol gwaith teuluoedd sydd wedi ymgyrchu ar y materion hyn. Ni allwn ddeall y drasiedi y maent wedi bod drwyddi, ond gallwn gydymdeimlo â hwy, a'r ofn sydd gan lawer ohonom fel rhieni ac eraill, pe bai rhywbeth fel hyn yn mynd o'i le.
Ond y pwyntiau rwyf am eu codi, wrth gytuno â llawer o’r hyn sydd yn yr adroddiad, y byddaf yn dilyn Sam arno mewn eiliad, ac mae Sam yn gwneud gwaith clodwiw wrth gadeirio’r grŵp trawsbleidiol sy’n canolbwyntio ar weithgareddau awyr agored ac addysg awyr agored—. Wrth gwrs, rydym bob amser yn edrych ar Gymru fel gwlad sy’n llawn antur awyr agored ac adrenalin, ond mae'n rhaid inni wneud hynny'n ddiogel, wrth gwrs, a chredaf fod corff o arbenigedd yno, Weinidog. A dweud y gwir, Weinidog, rydych wedi cyfarfod gyda’r grŵp hwnnw o’r blaen, ac rwy’n siŵr y byddwch yn awyddus i ddefnyddio’r arbenigedd sydd ynddo i fwrw ymlaen â rhai o’r argymhellion hyn, gan eu bod yn arbenigo mewn diogelwch yn yr awyr agored, gan gynnwys diogelwch dŵr, a byddent yn awyddus i gyfrannu. Gwn eu bod wedi dweud yn glir y byddent yn awyddus i gyfrannu at y gwaith hwn wrth symud ymlaen ac i ymgysylltu â'r Pwyllgor Deisebau a chyda'r teuluoedd hefyd.
Roedd dau beth penodol roeddwn am eu nodi o’r adroddiad nad ydynt wedi’u crybwyll yn helaeth yn y ddadl heddiw. Un yw, mewn rhywfaint o'r dystiolaeth a gasglwyd gennych, nodwyd mater asesu risg. Credaf fod hynny’n briodol. Ymhell yn ôl, mewn bywyd blaenorol, pan oeddwn yn ddarlithydd, roeddem yn arfer siarad ynglŷn â sut rydych chi'n rheoli gweithgarwch yn yr awyr agored, a buom yn edrych ar fodelau Americanaidd fel y sbectrwm o gyfleoedd hamdden: lle gwyddoch fod gennych risg uchel, lle mae gennych ddefnydd dwys, lle gwyddoch y bydd pobl ifanc, pobl ifanc yn eu harddegau, yn mynd i ganŵio, yn neidio i mewn, beth bynnag, yna rydych yn canolbwyntio'ch arwyddion dwys ac rydych yn canolbwyntio'ch cortynnau taflu ac rydych yn eu canolbwyntio ar y mannau hynny, ac rydych yn sicrhau eu bod yno. Ond mae gwahaniaeth rhwng hynny a bryniau uchaf Pumlumon, lle gallai fod ffynhonnell o ddŵr agored, ac efallai'n wir fod yno bobl sy'n mynd i nofio mewn dŵr agored, ond byddai'n od iawn rhoi arwyddion ac ati yno. Felly, credaf fod y syniad hwnnw o asesu risg, asesiadau safle-benodol, yn bwysig iawn.
Y peth arall yw dod â phartneriaid ynghyd i fwrw ymlaen â’r cynigion hyn. Rydym am i Gymru gael ei dathlu fel man lle gallwch fwynhau’r awyr agored yn ddiogel, ond credaf mai dyhead Diogelwch Dŵr Cymru ac eraill i atal marwolaethau yn y sefyllfaoedd hyn yw’r dyhead cywir, ond mae angen inni feddwl yn ofalus ynglŷn â sut rydym yn gwneud hyn, a dod â phartneriaid a chanddynt arbenigedd ynghyd er mwyn gwneud hynny.
Ond i gloi, rwy'n canmol y gwaith y mae’r teulu wedi’i wneud, a’r Pwyllgor Deisebau am gyflwyno hyn. Mae'n ddadl dda; dyma'r ddadl iawn i'w chael.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd. Julie James.
I call on the Minister for Climate Change. Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you very much to Jack for bringing forward the debate and giving me the opportunity to speak about water safety and drowning prevention.
Dirprwy Lywydd, I'd just like to start, as you'd expect me to, by offering my deepest sympathies to Mark Allen's family and to anyone else in Wales who has been affected by drowning incidents, because they are, as Vikki Howells said, absolutely devastating, and they devastate not only the families but the communities around those families as well. We really need to be very aware of that. I also want to thank the campaigners who have contributed their time and provided valuable comments to inform the report and for their continued awareness raising, which I think is particularly brave in the circumstances of the tragedy of losing a son, a friend, and a member of your community.
I also want to thank all the members of the Petitions Committee for the production of the 'Mark Allen’s Law: Water safety and drowning prevention' report because it's a very good report indeed and I'm very pleased to be able to accept the recommendations therein.
As the report highlights, there are still too many water-related instances occurring in Wales. The recommendations in the report will enhance Wales's drowning prevention strategy, which was published in December 2020 by Water Safety Wales.
I just want to talk a little bit about that, because various contributions today are absolutely right: we do need to pull the various sectors together here, because this is about water safety, of course, but it is also about encouraging people to use our great outdoors in the right way and in the right circumstances. It's a well-known fact that I'm a very, very keen cold-water wild-water swimmer, and I'm very, very happy to extol the virtues of that kind of swimming. I only wish I'd had the chance to do it while I've had this cold, because I feel sure it would have helped me throw it off, which might seem counterintuitive to people, but actually there are real benefits that it brings to you if you can get into the water. I just extol it. I'm not quite as enthusiastic as the dawn people in Penarth, who go out to greet each day with a dip in the sea, but I'm very fond, nevertheless, of those kinds of activities.
But all the more the reason to make sure that the tragedy that brought about the report today doesn't happen, and there are a number of things that we can do there. We can do the things that the report sets out in terms of education and awareness, we can do the things about the signage, we can do the things about throw lines, but we can't do those everywhere. As Huw has said, there will be areas in Wales that are just not suitable for that. So, what we also need to do is raise awareness of where it is safe to go wild swimming, and why it can be a real problem, particularly on a hot day, to dive into cold water. And again, counterintuitively, it's worse on a hot day to do it than it is on a cold day, because of the extreme change in body temperature.
And also, it isn't about being able to swim. Of course I would absolutely love for everyone in Wales to be able to swim, just for the sheer joy of it, but also for, obviously, the life-saving possibilities. We're a coastal nation, a nation very fond of its water, so of course our people should be able to take the full opportunities that offers. But many of the people who, unfortunately, do drown in water swim very well. That's not the issue. The issue is that they are either caught in an extreme temperature differential that shocks the body, or they're caught in a current, or they're caught in other circumstances, incidents with other craft on the water, and so on. That happens. These are the incidents that we need to have a really good look at.
We must do this in a way that encourages the right kind of wild or outdoor swimming in the right place. So, I would say, for example, that wild swimming for me is very much a community activity. I wouldn't dream of going on my own to do that. I know some people do, but I would discourage that. Getting together with a group of like-minded people, who know the water that they're in and who are prepared to help if you get into difficulties, is a really big part of this. It's part of the community and part of the joy of it, but it's also part of the safety of it. If you're with somebody else, then that person can get help to you as fast as possible. So, I would very much encourage doing it as a community activity.
We do need to have that awareness and we do need to make sure that people understand that the signs are not there just to randomly spoil your fun—they're there for good reason to explain to you what the water conditions are, what the things you can't see under the water might look like, and what the current situation actually is. I would also encourage people, where there are lifeguards, to make sure that they do what the lifeguards ask them to do. We do see quite often people just ignoring the signs and so on, not really understanding the strength and power that water can have when not treated with respect. So, we do need to increase awareness of water safety throughout Wales, and we do need to help people get better informed and to be able to judge the dangers of their surroundings for themselves in the right way.
I'm really happy, Jack, to have accepted the recommendations. I'm happy to have taken responsibility in my portfolio for doing this. It suits my attitude towards it as well. I think you're right: it does need somebody to take a look at it right across the breadth of things that we do. So, I'm very happy to have agreed, and we only agree in principle because we're already doing something in that space that's very similar. So, it's not that we don't agree. We agree with all of them.
I'm really happy to work with outdoor activities and particularly with AdventureSmart Wales in order to get the expertise from right across the sector. My officials are already actioning the recommendations and liaising with Water Safety Wales on next steps, and I look forward to taking this forward together. And again, my sympathies to the family. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i Jack am gyflwyno'r ddadl a rhoi'r cyfle imi siarad am ddiogelwch dŵr ac atal boddi.
Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddechrau, fel y byddech yn disgwyl, drwy gydymdeimlo â theulu Mark Allen ac unrhyw un arall yng Nghymru sydd wedi cael eu heffeithio gan achosion o foddi, gan eu bod, fel y dywedodd Vikki Howells, yn gwbl ddinistriol, ac maent yn dinistrio nid yn unig y teuluoedd ond y cymunedau o amgylch y teuluoedd hynny hefyd. Mae gwir angen inni fod yn ymwybodol iawn o hynny. Hoffwn ddiolch hefyd i’r ymgyrchwyr sydd wedi cyfrannu eu hamser ac sydd wedi darparu sylwadau gwerthfawr i lywio’r adroddiad ac am eu gwaith parhaus i godi ymwybyddiaeth, sy’n arbennig o ddewr yn sgil y drasiedi o golli mab, ffrind, ac aelod o'ch cymuned.
Hoffwn ddiolch hefyd i holl aelodau'r Pwyllgor Deisebau am gynhyrchu adroddiad 'Cyfraith Mark Allen: Diogelwch dŵr ac atal boddi' gan ei fod yn adroddiad da iawn wir, ac rwy'n falch iawn o allu derbyn yr argymhellion ynddo.
Fel y mae’r adroddiad yn nodi, mae gormod o achosion sy'n gysylltiedig â dŵr yn digwydd yng Nghymru o hyd. Bydd yr argymhellion yn yr adroddiad yn gwella strategaeth atal boddi Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2020 gan Diogelwch Dŵr Cymru.
Rwyf am siarad ychydig am hynny, gan fod cyfraniadau amrywiol heddiw yn llygad eu lle: mae angen inni dynnu'r gwahanol sectorau ynghyd yma, gan fod hyn yn ymwneud â diogelwch dŵr, wrth gwrs, ond mae hefyd yn ymwneud ag annog pobl i ddefnyddio ein gwasanaethau awyr agored gwych yn y ffordd gywir ac o dan yr amgylchiadau cywir. Mae'n ffaith dra hysbys fy mod yn hoff iawn o nofio gwyllt mewn dŵr oer, ac rwy'n fwy na pharod i ganu clodydd y math hwnnw o nofio. Hoffwn pe bawn wedi cael cyfle i wneud hynny tra bod yr annwyd hwn arnaf, gan fy mod yn siŵr y byddai wedi fy helpu i'w osgoi, sydd efallai'n swnio'n rhyfedd i bobl, ond mewn gwirionedd, os gallwch fynd i mewn i'r dŵr, gall hynny ddarparu buddion gwirioneddol. Rwy'n ei ganmol. Nid wyf mor frwdfrydig â'r bobl ym Mhenarth sy'n mynd i'r môr gyda'r wawr bob dydd, ond rwy'n hoff iawn, serch hynny, o'r mathau hynny o weithgareddau.
Ond mae hynny'n fwy o reswm fyth dros sicrhau nad yw’r drasiedi a arweiniodd at yr adroddiad heddiw yn digwydd eto, ac mae nifer o bethau y gallwn eu gwneud yn y cyswllt hwnnw. Gallwn wneud y pethau y mae’r adroddiad yn eu nodi o ran addysg ac ymwybyddiaeth, gallwn wneud y pethau am yr arwyddion, gallwn wneud y pethau ynghylch cortynnau taflu, ond ni allwn wneud y pethau hynny ym mhobman. Fel y dywedodd Huw, bydd yna ardaloedd yng Nghymru lle nad yw hynny'n addas. Felly, yr hyn y mae angen inni ei wneud hefyd yw codi ymwybyddiaeth o ble mae’n ddiogel mynd i nofio gwyllt, a pham y gall plymio i ddŵr oer, yn enwedig ar ddiwrnod poeth, fod yn broblem wirioneddol. Ac unwaith eto, yn groes i'r hyn y byddai pobl yn ei feddwl, mae'n waeth gwneud hynny ar ddiwrnod poeth nag ar ddiwrnod oer, oherwydd y newid eithafol yn nhymheredd y corff.
A hefyd, nid yw'n ymwneud â gallu nofio. Wrth gwrs, byddwn wrth fy modd pe bai pawb yng Nghymru yn gallu nofio, er mwyn y llawenydd pur o allu gwneud, ond hefyd, yn amlwg, oherwydd y posibilrwydd o achub bywydau. Rydym yn genedl arfordirol, yn genedl sy'n hoff iawn o'i dŵr, felly wrth gwrs, dylai ein pobl allu manteisio'n llawn ar y cyfleoedd a gynigir. Ond yn anffodus, mae llawer o'r bobl sy'n boddi mewn dŵr yn gallu nofio'n dda iawn. Nid dyna'r broblem. Y broblem yw eu bod naill ai'n cael eu dal gan wahaniaeth eithafol yn y tymheredd sy'n sioc i'r corff, neu'n cael eu dal mewn cerrynt, neu'n cael eu dal mewn amgylchiadau eraill, digwyddiadau gyda badau eraill ar y dŵr ac ati. Mae hynny'n digwydd. Dyma'r digwyddiadau y mae angen inni edrych arnynt yn ofalus.
Mae'n rhaid inni wneud hyn mewn ffordd sy’n annog y math iawn o nofio gwyllt neu nofio awyr agored yn y lle iawn. Felly, byddwn yn dweud, er enghraifft, fod nofio gwyllt yn weithgaredd cymunedol iawn i mi. Ni fyddwn yn breuddwydio am fynd i wneud hynny ar fy mhen fy hun. Gwn fod rhai pobl yn gwneud hynny, ond ni fyddwn yn annog hynny. Mae dod at ein gilydd gyda grŵp o bobl o'r un anian, sy'n gyfarwydd â'r dŵr y maent ynddo ac sy'n barod i'ch helpu os byddwch yn mynd i drafferthion, yn rhan fawr iawn o hyn. Mae'n rhan o'r gymuned ac yn rhan o'r pleser, ond mae hefyd yn rhan o ddiogelwch y peth. Os ydych gyda rhywun arall, gall yr unigolyn hwnnw sicrhau eich bod yn cael cymorth cyn gynted â phosibl. Felly, byddwn yn sicr yn annog gwneud hyn fel gweithgaredd cymunedol.
Mae angen inni gael yr ymwybyddiaeth honno ac mae angen inni sicrhau bod pobl yn deall nad yw'r arwyddion yno er mwyn difetha eich hwyl—maent yno am reswm da i esbonio i chi beth yw amodau'r dŵr, sut mae'r pethau na allwch eu gweld o dan y dŵr yn edrych, a beth yw'r sefyllfa o ran y cerrynt. Byddwn hefyd yn annog pobl, lle mae achubwyr bywydau'n bresennol, i sicrhau eu bod yn gwneud yr hyn y mae’r achubwyr bywydau yn gofyn iddynt ei wneud. Rydym yn gweld pobl yn aml yn anwybyddu'r arwyddion ac yn y blaen, heb ddeall y cryfder a'r pŵer sydd gan ddŵr pan nad yw'n cael ei drin â pharch. Felly, mae angen inni gynyddu ymwybyddiaeth o ddiogelwch dŵr ledled Cymru, ac mae angen inni helpu pobl i gael mwy o wybodaeth a gallu barnu peryglon eu hamgylchedd drostynt eu hunain yn y ffordd gywir.
Rwy'n falch iawn o fod wedi derbyn yr argymhellion, Jack. Rwy'n falch fy mod wedi cymryd cyfrifoldeb yn fy mhortffolio am wneud hyn. Mae'n gweddu i fy agwedd at y mater hefyd. Credaf eich bod yn iawn: mae angen i rywun edrych ar y sefyllfa gyfan mewn perthynas â phopeth a wnawn. Felly, rwy'n falch iawn fy mod wedi cytuno, a'r unig reswm ein bod ond yn cytuno mewn egwyddor yn unig yw am ein bod eisoes yn gwneud rhywbeth tebyg iawn yn y cyswllt hwnnw. Felly, nid ydym yn anghytuno. Rydym yn cytuno â phob un ohonynt.
Rwy'n falch iawn o weithio gyda gweithgareddau awyr agored ac yn enwedig gydag AdventureSmart Cymru er mwyn cael yr arbenigedd hwnnw o bob rhan o'r sector. Mae fy swyddogion eisoes yn rhoi'r argymhellion ar waith ac yn cysylltu â Diogelwch Dŵr Cymru ar y camau nesaf, ac edrychaf ymlaen at fwrw ymlaen â hyn gyda’n gilydd. Ac unwaith eto, rwy'n cydymdeimlo â'r teulu. Diolch.
Galwaf ar Jack Sargeant i ymateb i'r ddadl.
I call on Jack Sargeant to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. Can I thank all Members for their contributions today, particularly Vikki Howells, who spoke about the devastating impact of losing her student, Daniel, and the devastating impact on the community and wider community that had? Just touching on Huw Irranca-Davies and Sam Rowlands, as the Minister has said there, I too will be keen to work. I think I've already put on the record in a committee that I will meet with the outdoor activity sector cross-party group to discuss the report and perhaps where we can take that further.
My thanks to Luke Fletcher and Joel James, again highlighting the importance of the evidence that we received in putting this report together, but also I think Luke was suggesting that this is just one more step in the right direction for campaigners like Leeanne, and we all have a duty, whether we're in Government or Members of the Senedd, to publish and promote those messages. Minister, I'm extremely grateful to you and your officials for engaging and accepting this report and agreeing with this report in the way that you have.
Just to conclude, Deputy Presiding Officer, I can see time is up, but I do want to pay one final tribute, just this last time to Leeanne Bartley, her husband David, and everyone who signed this petition and who helped us along the way. This again demonstrates the importance of the Senedd Petitions Committee, and I would encourage everyone who wants to change policy to consider signing or submitting a petition. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i’r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw, yn enwedig Vikki Howells, a soniodd am effaith ddinistriol colli ei disgybl, Daniel, a’r effaith ddinistriol a gafodd hynny ar y gymuned a’r gymuned ehangach? Os caf gyffwrdd â sylwadau Huw Irranca-Davies a Sam Rowlands, fel y mae’r Gweinidog wedi’i ddweud, byddaf innau hefyd yn awyddus i weithio. Credaf fy mod eisoes wedi cofnodi mewn pwyllgor y byddaf yn cyfarfod â grŵp trawsbleidiol y sector gweithgareddau awyr agored i drafod yr adroddiad, a lle gallwn fynd â hynny ymhellach efallai.
Diolch i Luke Fletcher a Joel James am dynnu sylw unwaith eto at bwysigrwydd y dystiolaeth a gawsom wrth lunio'r adroddiad hwn, ond credaf hefyd fod Luke yn awgrymu mai un cam arall yn unig yw hwn i’r cyfeiriad cywir i ymgyrchwyr fel Leeanne, a'i bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom, yn y Llywodraeth neu fel Aelodau o'r Senedd, i gyhoeddi a hyrwyddo'r negeseuon hynny. Weinidog, rwy’n hynod ddiolchgar i chi a’ch swyddogion am ymgysylltu a derbyn yr adroddiad hwn a chytuno â’r adroddiad yn y ffordd y gwnaethoch.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, gallaf weld bod yr amser ar ben, ond hoffwn dalu un deyrnged olaf i Leeanne Bartley, ei gŵr David, a phawb a lofnododd y ddeiseb hon ac a’n helpodd ar hyd y daith. Mae hyn eto’n dangos pwysigrwydd Pwyllgor Deisebau’r Senedd, a byddwn yn annog pawb sydd am newid polisi i ystyried llofnodi neu gyflwyno deiseb. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, and the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 8, dadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith, 'Adroddiad ar weithrediad y mesurau interim diogelu'r amgylchedd'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Llyr Gruffydd.
Item 8, debate on the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee report, 'Report on operation of the interim environmental protection measures'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8158 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith: ‘Adroddiad ar weithrediad y mesurau interim diogelu'r amgylchedd’, a osodwyd ar 28 Medi 2022.
Motion NDM8158 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report: ‘Report on operation of the interim environmental protection measures', laid on 28 September 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. At the start of the sixth Senedd, the committee agreed to scrutinise the ongoing operation of the interim environmental protection measures that we have here in Wales. Members will recall, I'm sure, that these measures were put in place to address widespread concern about the impending environmental governance gap in Wales following the UK's departure from the European Union. The measures provide a mechanism for the public to submit complaints to an independent interim environmental protection assessor about the functioning of environmental law. Having considered any such complaints, the interim assessor then can recommend the Minister takes action, with a view to making improvements to the law. Our report covers the first full year of the operation of the interim measures and was informed by evidence from key environmental stakeholders and from Dr Nerys Llewelyn Jones, the interim assessor, who appeared before us in June of this year.
As a committee, we made eight recommendations, two to the interim assessor and six to the Welsh Government. They were all accepted in full, so we'd like to thank the Minister and the interim assessor for their positive responses. Although it's still early days for the interim assessor service, we are, and we were indeed, encouraged by how much it has achieved in its first year, and with limited capacity and limited resources as well, actually. While the service has experienced some teething problems, by and large it's managed to overcome these. But there's still room for improvement, of course, as is reflected in our report.
The interim measures fulfil an important function and could, potentially, help improve the working of environmental law. But, of course, they're a far cry from the EU's environmental governance system. This is in no way a criticism of the interim assessor’s performance or the work of the service to date. It is, however, a criticism of the Welsh Government for failing to prioritise legislation in order to establish a fully functioning, well-resourced oversight body for Wales.
As we wait with growing impatience for legislation to be brought forward, all other UK nations now have statutory oversight bodies up and running. Although they might not be perfect, these bodies provide key governance functions of compliance and enforcement, and uphold citizens' rights to access environmental justice. So, Minister, do Wales's citizens not deserve the same? I'm sure they do, and I'm sure you will agree, and I'm sure you will elaborate when you respond. But we cannot have Wales's reputation downgraded from a nation that puts the environment and sustainable development at its heart to one with the weakest environmental governance structures in western Europe.
Now, the Minister has confirmed that the interim assessor's appointment has been extended for a year, up until February 2024. It would be unthinkable for a statutory oversight body not to be in place before then. But, with just over a year to go, and with no evidence of any real progress towards the development of legislative proposals, the feeling is that it isn't looking promising. So, the interim measures seemingly will be in place longer than expected, and, for many, longer than is acceptable. That said, it's important to make the very best out of what we have, and our recommendations in our report were made with this, of course, in mind.
So, briefly then, recommendations 2 and 3 aim to improve public awareness of the service and increase transparency in its work. And we're pleased to hear that the interim assessor has already made progress in taking these forward.
Turning to our recommendations for the Welsh Government, recommendation 5 calls for an urgent review of the resources available to the interim assessor, reflecting on the high demand for the service and the need to deliver timely outputs in the form of reports. The Minister has accepted this recommendation, which is very much a good start. As made clear in our report, the review must be completed sooner rather than later. Hopefully, Minister, you can give us an indication of how this work is progressing as you respond to this debate.
Moving on to the process of dealing with reports by the interim assessor, we’re concerned that this lacks clarity. While we acknowledge the Welsh Government is under no obligation to formally respond to the assessor’s reports and recommendations, it really must commit to doing this. We consider a clearly defined process is essential to ensure transparency, to strengthen accountability and to build public confidence, of course, in the interim measures. Recommendations 6 and 7 in our report address this issue.
Finally, we asked the Welsh Government to explain how it’s monitoring the effectiveness of the interim measures, including their impact on environmental outcomes. The short answer is that it’s not. So, Minister, how will you know what success looks like unless suitable monitoring arrangements are in place to measure it?
Members will see that our recommendations are very much about fine tuning the interim measures to ensure they are the best they can be. But we are clear that no matter how effective these measures may be, they are no substitute for a permanent environmental oversight body. We'll continue, of course, to press the Welsh Government on this issue throughout the remainder of this Senedd term. Diolch.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ar ddechrau’r chweched Senedd, cytunodd y pwyllgor i graffu ar weithrediad parhaus y mesurau interim diogelu’r amgylchedd sydd gennym yma yng Nghymru. Bydd yr Aelodau’n cofio, rwy’n siŵr, fod y mesurau hyn wedi’u rhoi ar waith i fynd i’r afael â phryder eang am y bwlch llywodraethu amgylcheddol sydd ar ddod yng Nghymru yn dilyn ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd. Mae'r mesurau'n darparu mecanwaith i'r cyhoedd gyflwyno cwynion i asesydd interim diogelu'r amgylchedd annibynnol am weithrediad cyfraith amgylcheddol. Ar ôl ystyried unrhyw gwynion o’r fath, gall yr asesydd interim argymell wedyn fod y Gweinidog yn rhoi camau ar waith, gyda’r bwriad o wneud gwelliannau i’r gyfraith. Mae ein hadroddiad yn ymdrin â blwyddyn lawn gyntaf gweithrediad y mesurau interim a chafodd ei lywio gan dystiolaeth gan randdeiliaid amgylcheddol allweddol a chan Dr Nerys Llewelyn Jones, yr asesydd interim, a ymddangosodd ger bron y pwyllgor ym mis Mehefin eleni.
Fel pwyllgor, gwnaethom wyth argymhelliad, dau i’r asesydd interim a chwech i Lywodraeth Cymru. Derbyniwyd pob un ohonynt yn llawn, felly hoffem ddiolch i’r Gweinidog a’r asesydd interim am eu hymatebion cadarnhaol. Er ei bod yn ddyddiau cynnar o hyd ar wasanaeth yr asesydd interim, rydym wedi ein calonogi gan faint y mae wedi'i gyflawni yn ei flwyddyn gyntaf, a chyda chapasiti cyfyngedig ac adnoddau cyfyngedig hefyd, mewn gwirionedd. Er bod y gwasanaeth wedi profi rhai problemau cychwynnol, ar y cyfan, mae wedi llwyddo i oresgyn y rhain. Ond mae lle i wella o hyd, wrth gwrs, fel y gwelir yn ein hadroddiad.
Mae'r mesurau interim yn cyflawni swyddogaeth bwysig, ac mae ganddynt botensial i helpu i wella gweithrediad cyfraith amgylcheddol. Ond wrth gwrs, nid ydynt yn cymharu â system lywodraethu amgylcheddol yr UE. Nid yw hyn mewn unrhyw ffordd yn feirniadaeth o berfformiad yr asesydd interim na gwaith y gwasanaeth hyd yma. Mae’n feirniadaeth, fodd bynnag, o Lywodraeth Cymru am fethu blaenoriaethu deddfwriaeth er mwyn sefydlu corff goruchwylio i Gymru sy’n gwbl weithredol ac wedi'i ariannu'n dda.
Wrth inni aros yn gynyddol ddiamynedd i ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno, mae gan holl wledydd eraill y DU gyrff goruchwylio statudol ar waith bellach. Er nad ydynt yn berffaith, mae'r cyrff hyn yn darparu swyddogaethau llywodraethu allweddol ar gyfer sicrhau cydymffurfiaeth a gorfodi, ac yn cynnal hawliau dinasyddion i gael mynediad at gyfiawnder amgylcheddol. Felly, Weinidog, onid yw dinasyddion Cymru yn haeddu’r un peth? Rwy’n siŵr eu bod, ac rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, ac rwy’n siŵr y byddwch yn ymhelaethu pan fyddwch yn ymateb. Ond ni ellir israddio enw da Cymru o fod yn genedl lle mae'r amgylchedd a datblygu cynaliadwy yn hollbwysig i fod yn genedl sydd â'r strwythurau llywodraethu amgylcheddol gwannaf yng ngorllewin Ewrop.
Nawr, mae’r Gweinidog wedi cadarnhau bod penodiad yr asesydd interim wedi’i ymestyn am flwyddyn, hyd at fis Chwefror 2024. Ni ellir dychmygu na fydd corff goruchwylio statudol ar waith cyn hynny. Ond gydag ychydig dros flwyddyn i fynd, a heb unrhyw dystiolaeth o unrhyw gynnydd gwirioneddol tuag at ddatblygu cynigion deddfwriaethol, y teimlad yw nad yw pethau'n edrych yn addawol. Felly, ymddengys y bydd y mesurau interim ar waith yn hirach na'r disgwyl, ac i lawer, yn hirach nag sy'n dderbyniol. Wedi dweud hynny, mae'n bwysig gwneud y gorau o'r hyn sydd gennym, a gwnaed ein hargymhellion yn ein hadroddiad gyda hyn mewn golwg, wrth gwrs.
Felly, yn gryno, nod argymhellion 2 a 3 yw gwella ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r gwasanaeth a chynyddu tryloywder yn ei waith. Ac rydym yn falch o glywed bod yr asesydd interim eisoes wedi gwneud cynnydd ar fwrw ymlaen â'r argymhellion hyn.
Gan droi at ein hargymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru, mae argymhelliad 5 yn galw am adolygiad brys o’r adnoddau sydd ar gael i’r asesydd interim, gan adlewyrchu'r galw mawr am y gwasanaeth a’r angen i sicrhau allbynnau amserol ar ffurf adroddiadau. Mae’r Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn, sy’n ddechrau da iawn. Fel y nodir yn glir yn ein hadroddiad, mae'n rhaid cwblhau'r adolygiad yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwch roi syniad i ni o sut mae’r gwaith hwn yn dod yn ei flaen wrth ichi ymateb i’r ddadl hon.
Gan symud ymlaen at y broses o ymdrin ag adroddiadau gan yr asesydd interim, rydym yn pryderu nad yw hyn yn ddigon eglur. Er ein bod yn cydnabod nad oes unrhyw rwymedigaeth ar Lywodraeth Cymru i ymateb yn ffurfiol i adroddiadau ac argymhellion yr asesydd, mae'n rhaid iddi ymrwymo i wneud hyn. Rydym o'r farn fod proses sydd wedi’i diffinio’n glir yn hanfodol i sicrhau tryloywder, i gryfhau atebolrwydd ac i feithrin hyder y cyhoedd yn y mesurau interim wrth gwrs. Mae argymhellion 6 a 7 yn ein hadroddiad yn mynd i’r afael â’r mater hwn.
Yn olaf, gofynnwyd i Lywodraeth Cymru esbonio sut mae'n monitro effeithiolrwydd y mesurau interim, gan gynnwys eu heffaith ar ganlyniadau amgylcheddol. Yr ateb byr yw nad yw'n gwneud hynny. Felly, Weinidog, sut y byddwch yn gwybod sut beth yw llwyddiant oni bai bod trefniadau monitro addas ar waith i’w fesur?
Bydd yr Aelodau’n gweld bod ein hargymhellion yn ymwneud i raddau helaeth â mireinio’r mesurau interim i sicrhau eu bod cystal ag y gallant fod. Ond ni waeth pa mor effeithiol y gallai'r mesurau hyn fod, rydym yn glir nad ydynt yn gwneud y tro yn lle corff goruchwylio amgylcheddol parhaol. Byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r mater hwn drwy weddill tymor y Senedd hon. Diolch.
I take my hat off to our Chairman, Llyr Gruffydd, for saying what needed to be said—that the interim assessor does not fulfil the role at all of the kind of environmental governance that we need here in Wales.
I'm pleased that the Welsh Government has chosen to accept all eight recommendations contained within the report—I guess I'd have been surprised if you hadn't. I do note that the interim assessor has promised that in relation to recommendation 3, she will publish updates on the service's rolling work programme on a quarterly basis. I also note that recommendations 6 and 7 state that the Welsh Government should commit to publishing responses to interim assessor reports no later than six weeks following receipt and that the Senedd should be notified by a written statement. I for one certainly look forward to that timetable being upheld.
Certainly, during the evidence session, in my recollection—I can remember it distinctly—it became very clear to me that this role doesn't fulfil at all the level of environmental governance that is required. There needs to be this prioritisation of legislation. To be fair to the interim assessor, in her own words, she felt it wasn't her role to deal with complaints. She felt that there were certain things that she shouldn't get involved with—resource issues. I just feel that, really, the role of the interim assessor has been more of a tick-box exercise for the Welsh Government.
We need a permanent framework here in Wales, especially on a subject that's so important to Wales. Dr Llewelyn Jones reported that demand on the service had been greater than anticipated during the first year, with 21 submissions received, covering a wide range of different environmental issues. According to the annual report 2021-22, this clearly demonstrates that there is a high degree of public engagement with the subject of environmental protection and that there's an appetite in Wales to ensure that the law protects the environment here.
RSPB Cymru commented that the number of submissions indicates that there is a significant concern in Wales regarding the implementation of environmental law. There have also been issues with the website. Members of the environmental sector wrote to the First Minister on this with representatives criticising the interim assessor's website, even, as not easily navigable or even easy to find. RSPB Cymru said that finding the relevant Welsh Government webpage depends on people knowing what to look for online. So, Minister, could you give us some reassurances today that those matters have been addressed and that anybody wanting to seek out the interim assessor can do so? Representatives of the environmental sector also expressed frustration regarding the lack of progress towards developing the new arrangements.
So far, I'm not alone in seeing this as a failing by the Welsh Government to establish strong and lasting arrangements. It even lacks a clear timeline to institute a permanent body. Stakeholders also identified a governance gap due to the narrow nature of the current measures, with the existing measures being described as a long way from what Wales needs. Again, RSPB Cymru said:
'our chief concern is that the work to develop permanent, statutory measures has stalled and there is a risk that the interim measures will be in place longer than the two years originally envisaged by the Welsh Government'.
We're aware of the extension, but I suppose I'm looking for some reassurance here that you are going to move forward with something far stronger than this. They added:
'we are extremely concerned that in Wales there is still no clear timeline'
for legislation to establish a permanent oversight body. And despite continuous calls from the committee for the Welsh Government to prioritise legislation to establish a statutory oversight body, there will be no Bill in year 2 of the legislative programme. As our committee makes clear,
'The First Minister’s vague assurance that “the Bill is on its way” does nothing to address our concern...that the statutory oversight body, promised by the Welsh Government in the Fifth Senedd, is still years away.'
This is simply not good enough to meet our environmental commitments, and it does put us behind every other UK nation in failing to have implemented a statutory oversight body. Nineteen months on from the establishment of an interim assessor, it simply doesn't appear that this time has been put to as good a use as it could have been in developing a more lasting framework.
I won't mention all of the committee's eight recommendations, but I would like to highlight some of them and actions that I wish to see. Firstly, that the Welsh Government should clarify—I suppose I'm asking you, now, Minister, to do this—whether it intends to reappoint the interim—. Oh, well, we've done that. If this is the plan, we need concrete steps to ensure a permanent framework will be in place by then. And also on what merits or criteria did you decide to extend this? The interim assessor should work towards improving the public awareness of the service; the Welsh Government should undertake an urgent review of the resources available to the assessor, and in doing so, it must satisfy itself that the interim assessor is sufficiently resourced, has the right powers to carry out their role and responsibilities effectively—
Rwy'n codi fy het i'n Cadeirydd, Llyr Gruffydd, am ddweud beth oedd angen ei ddweud—nad yw'r asesydd interim yn cyflawni swyddogaeth y math o lywodraethu amgylcheddol sydd ei angen arnom yma yng Nghymru.
Rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi dewis derbyn yr wyth argymhelliad sydd yn yr adroddiad—rwy'n tybio y byddwn wedi synnu pe na baech chi wedi gwneud hynny. Rwy'n nodi bod yr asesydd interim wedi addo y bydd hi'n cyhoeddi diweddariadau ar raglen waith dreigl y gwasanaeth bob chwarter mewn perthynas ag argymhelliad 3. Rwyf hefyd yn nodi bod argymhellion 6 a 7 yn nodi y dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i gyhoeddi ymatebion i adroddiadau aseswyr interim heb fod yn hwyrach na chwe wythnos ar ôl eu cael ac y dylai'r Senedd gael ei hysbysu gan ddatganiad ysgrifenedig. Rwyf fi, yn sicr, yn edrych ymlaen at weld yr amserlen honno yn cael ei chadw.
Yn sicr, yn ystod y sesiwn dystiolaeth, o'r hyn rwy'n ei gofio—gallaf ei gofio'n iawn—daeth yn amlwg iawn i mi nad yw'r swyddogaeth hon yn cyflawni'r lefel o lywodraethu amgylcheddol sydd ei hangen o gwbl. Mae angen blaenoriaethu deddfwriaeth. I fod yn deg â'r asesydd interim, yn ei geiriau ei hun, roedd hi'n teimlo nad ei swyddogaeth hi oedd ymdrin â chwynion. Roedd hi'n teimlo bod rhai pethau na ddylai hi ymwneud â hwy—materion adnoddau. Rwy'n teimlo, mewn gwirionedd, fod swyddogaeth yr asesydd interim wedi bod yn fwy o ymarfer ticio bocsys i Lywodraeth Cymru.
Mae angen fframwaith parhaol yma yng Nghymru, yn enwedig ar bwnc sydd mor bwysig i Gymru. Dywedodd Dr Llewelyn Jones fod y galw ar y gwasanaeth wedi bod yn fwy na'r disgwyl yn ystod y flwyddyn gyntaf, gyda 21 o gyflwyniadau wedi'u derbyn, gan gwmpasu ystod eang o faterion amgylcheddol gwahanol. Yn ôl adroddiad blynyddol 2021-22, mae hyn yn dangos yn glir fod yna lawer iawn o ymgysylltiad â'r cyhoedd yn digwydd ar fater diogelu'r amgylchedd a bod awydd yng Nghymru i sicrhau bod y gyfraith yn gwarchod yr amgylchedd yma.
Dywedodd RSPB Cymru bod nifer y cyflwyniadau'n dangos bod pryder sylweddol yng Nghymru ynghylch gweithredu cyfraith amgylcheddol. Cafwyd problemau gyda'r wefan hefyd. Ysgrifennodd aelodau o'r sector amgylcheddol at y Prif Weinidog ynglŷn â hyn gyda chynrychiolwyr yn beirniadu gwefan yr asesydd interim hyd yn oed fel un nad yw'n hawdd ei defnyddio na hyd yn oed yn hawdd dod o hyd iddi. Dywedodd RSPB Cymru fod dod o hyd i dudalen we berthnasol Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar fod pobl yn gwybod beth i chwilio amdano ar-lein. Felly, Weinidog, a wnewch chi roi sicrwydd i ni heddiw fod y materion hynny wedi cael sylw a bod unrhyw un sydd eisiau chwilio am yr asesydd interim yn gallu gwneud hynny? Fe wnaeth cynrychiolwyr o'r sector amgylcheddol fynegi rhwystredigaeth hefyd ynglŷn â'r diffyg cynnydd tuag at ddatblygu'r trefniadau newydd.
Hyd yn hyn, nid fi yw'r unig un sy'n gweld hyn fel methiant gan Lywodraeth Cymru i sefydlu trefniadau cryf a pharhaol. Nid oes ganddi linell amser glir hyd yn oed ar gyfer sefydlu corff parhaol. Hefyd, nododd rhanddeiliaid fwlch llywodraethu oherwydd natur gul y mesurau cyfredol, gyda'r mesurau presennol yn cael eu disgrifio fel rhai pell o'r hyn sydd ei angen ar Gymru. Unwaith eto, dywedodd RSPB Cymru mai:
'ei brif bryder yw bod y gwaith i ddatblygu mesurau parhaol a statudol wedi arafu a bod risg y bydd y mesurau interim yn eu lle yn hirach na’r ddwy flynedd a ragwelwyd yn wreiddiol gan Lywodraeth Cymru.'
Rydym yn ymwybodol o'r estyniad, ond mae'n debyg fy mod i'n chwilio am sicrwydd yma eich bod chi'n mynd i symud ymlaen gyda rhywbeth llawer cryfach na hyn. Roeddent yn ychwanegu eu bod:
'yn hynod bryderus nad oes amserlen glir yng Nghymru o hyd'
ar gyfer deddfwriaeth i sefydlu corff goruchwylio parhaol. Ac er gwaethaf galwadau parhaus gan y pwyllgor ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu deddfwriaeth i sefydlu corff goruchwylio statudol, ni cheir Bil ym mlwyddyn 2 y rhaglen ddeddfwriaethol. Fel y mae ein pwyllgor yn dweud yn glir,
'Nid yw sicrwydd annelwig y Prif Weinidog fod “y Bil ar ei ffordd” yn gwneud dim i fynd i’r afael â’n pryder ni... fod y corff goruchwylio statudol, a addawyd gan Lywodraeth Cymru yn y Bumed Senedd, flynyddoedd i ffwrdd o hyd.'
Yn syml, nid yw hyn yn ddigon da i gyflawni ein hymrwymiadau amgylcheddol, ac mae'n ein rhoi y tu ôl i bob gwlad arall yn y DU wrth inni fethu gweithredu corff goruchwylio statudol. Aeth 19 mis heibio ers sefydlu asesydd interim, ac nid yw'n ymddangos bod yr amser wedi'i ddefnyddio cystal ag y gallai fod ar ddatblygu fframwaith mwy parhaol.
Ni wnaf sôn am bob un o wyth argymhelliad y pwyllgor, ond hoffwn dynnu sylw at rai ohonynt a chamau gweithredu yr hoffwn eu gweld. Yn gyntaf, y dylai Llywodraeth Cymru egluro—mae'n debyg fy mod yn gofyn i chi, nawr, Weinidog, i wneud hyn—a yw'n bwriadu ailbenodi'r asesydd interim—. O, wel, rydym wedi gwneud hynny. Os mai dyma'r cynllun, mae angen camau pendant arnom i sicrhau y bydd fframwaith parhaol yn ei le erbyn hynny. A hefyd yn rhinwedd beth, neu yn ôl pa feini prawf y gwnaethoch chi benderfynu ymestyn hyn? Dylai'r asesydd interim weithio tuag at wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r gwasanaeth; dylai Llywodraeth Cymru gynnal adolygiad brys o'r adnoddau sydd ar gael i'r asesydd, ac wrth wneud hynny, rhaid iddi fodloni ei hun fod digon o adnoddau gan yr asesydd interim, fod ganddynt y pwerau cywir i gyflawni eu swyddogaeth a'u cyfrifoldebau'n effeithiol—
Janet, you've used your time now.
Janet, rydych chi wedi defnyddio eich amser nawr.
In summary, this Welsh Government still has a long way to go in providing reassurance to the environmental sector with the leadership, the direction and certainty that they need. For the sake of future generations, we urgently need a proper framework in place. Diolch.
I grynhoi, mae gan y Llywodraeth hon ffordd bell i fynd o hyd i ddarparu sicrwydd i'r sector amgylcheddol gyda'r arweinyddiaeth, y cyfeiriad a'r sicrwydd sydd ei angen arnynt. Er lles cenedlaethau'r dyfodol, mae angen fframwaith priodol ar waith ar frys. Diolch.
I won't repeat points that have been made by other Members, but I just want to thank the Chair and colleagues on the committee for the session that they held with the interim assessor, and also to thank the interim assessor as well for coming in front of us and for the evidence that she gave. There's only one significant point of difference that I take with Janet on this, because we did hear in evidence that this isn't a useless role, that there is actually value in it. In fact, Annie Smith of RSPB Cymru said:
'It's not an invalid or invaluable role—it's just completely different, and it is not anything equivalent to having access to environmental justice.'
That goes to the heart of Llyr's comment and also Janet's as well. It may be an interim measure, but it's not unvaluable—it genuinely isn't. And in fact, our report pointed at that and some of the achievements in the period of the interim assessor's role. But I do want to turn to that issue of the governance gap and how we're going to fill it, without repeating in detail some of the points that have been made already.
The governance gap was a key issue for many of the people who gave evidence to the committee. In welcoming the fact that the Government has actually accepted all of the recommendations, our recommendations were based very much on the interim assessor's current role, et cetera, et cetera, and we kept looking, as did all our stakeholders who gave evidence to us, 'Yes, but what comes next and when does it actually arrive?' That's really what I want to focus my attention on.
There is an assumption that we've made on the committee, which is pulled out actually in our conclusions. It doesn't turn to the recommendations, because the recommendations are very much focused on the current interim assessor role. But in our conclusions, we point very clearly to an assumption that you will have to reappoint the interim assessor, because it's running out of time, and we don't have a new body to come forward to actually give us that environmental justice, citizens' justice role there. So, it would be good to get that clarity today, but then to also get that clarity that during that period, if you are going to reappoint for an extension, we will see the proposals brought forward.
Minister, I don't share the scepticism—that perhaps has been a little bit expressed by other colleagues—that you don't want to do this. I know you do want to do this; I know that there is legislative pressure—we get that as well—but the fact is, in our observation as a committee, we've got an assessor that was set up for two years on an interim basis; we're going to have to extend it. Are we going to see the proposal for the new governance structure on environmental law brought forward in that timescale? If not, are we going to reappoint again?
I think the impatience that's reflected in the report is around just getting that clarity. And it's not just clarity that we're asking for, Minister; I know all the environmental groups out there are asking for the same. They have confidence you want to deliver this; they just want certainty of when it is going to happen. Diolch.
Nid wyf am ailadrodd pwyntiau a wnaed gan Aelodau eraill, ond rwyf am ddiolch i'r Cadeirydd a'r cyd-aelodau o'r pwyllgor am y sesiwn a gynhaliwyd ganddynt gyda'r asesydd interim, a diolch hefyd i'r asesydd interim am ddod ger ein bron ac am y dystiolaeth a roddodd. Rwy'n anghytuno â Janet ynglŷn ag un pwynt o bwys yn unig, oherwydd fe glywsom mewn tystiolaeth nad yw hon yn swyddogaeth ddiwerth, fod gwerth iddi mewn gwirionedd. Yn wir, dywedodd Annie Smith o RSPB Cymru:
'nad yw rôl yr Asesydd Interim yn annilys nac yn amhrisiadwy—mae’n hollol wahanol, ac nid yw’n gyfwerth â mynediad at gyfiawnder amgylcheddol.'
Mae hynny'n mynd at wraidd sylw Llyr, a Janet hefyd. Efallai mai mesur interim ydyw, ond nid yw'n ddiwerth—ddim o gwbl. Ac mewn gwirionedd, tynnodd ein hadroddiad sylw at hynny a rhai o'r cyflawniadau dros gyfnod swydd yr asesydd interim. Ond rwyf am droi at fater y bwlch llywodraethu a sut rydym yn mynd i'w lenwi, heb ailadrodd yn fanwl rai o'r pwyntiau sydd wedi'u gwneud yn barod.
Roedd y bwlch llywodraethu yn fater allweddol i nifer o'r bobl a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor. Wrth groesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn yr holl argymhellion mewn gwirionedd, roedd ein hargymhellion yn seiliedig yn amlwg iawn ar swyddogaeth bresennol yr asesydd interim, ac ati, ac ati, ac fe wnaethom barhau i edrych, fel y gwnaeth ein holl randdeiliaid a roddodd dystiolaeth i ni, 'Ie, ond beth sy'n dod nesaf a phryd mae'n cyrraedd?' Dyna rwyf eisiau canolbwyntio fy sylw arno mewn gwirionedd.
Mae yna dybiaeth gennym ar y pwyllgor, sy'n cael sylw pellach yn ein casgliadau. Nid yw'n troi at yr argymhellion, oherwydd mae'r argymhellion yn canolbwyntio'n fawr ar swyddogaeth yr asesydd interim presennol. Ond yn ein casgliadau, rydym yn pwyntio'n glir iawn at dybiaeth y bydd yn rhaid ichi ailbenodi'r asesydd interim, oherwydd mae'n mynd yn brin o amser, ac nid oes gennym gorff newydd i ddod ymlaen i roi'r cyfiawnder amgylcheddol hwnnw i ni, y swyddogaeth cyfiawnder dinasyddion yno. Felly, byddai'n dda cael yr eglurder hwnnw heddiw, ond wedyn i gael yr eglurder hwnnw hefyd yn ystod y cyfnod hwnnw, os ydych chi'n mynd i ailbenodi ar gyfer estyniad, y gwelwn y cynigion yn cael eu cyflwyno.
Weinidog, nid wyf yn rhannu'r amheuaeth—efallai fod hynny wedi cael ei fynegi ychydig gan gyd-aelodau eraill—nad ydych chi eisiau gwneud hyn. Rwy'n gwybod eich bod chi eisiau gwneud hyn; gwn fod pwysau deddfwriaethol—rydym yn deall hynny hefyd—ond y ffaith yw, yn ein gwaith arsylwi fel pwyllgor, mae gennym asesydd a gafodd ei sefydlu am ddwy flynedd ar sail interim; bydd yn rhaid inni ei ymestyn. A ydym yn mynd i weld y cynnig ar gyfer y strwythur llywodraethu newydd ar gyfraith amgylcheddol yn cael ei gyflwyno o fewn yr amserlen honno? Os nad ydym, a ydym yn mynd i ailbenodi eto?
Rwy'n credu bod y diffyg amynedd sy'n cael ei adlewyrchu yn yr adroddiad yn ymwneud â chael yr eglurder hwnnw. Ac nid eglurder yn unig y gofynnwn amdano, Weinidog; gwn fod yr holl grwpiau amgylcheddol allan yno'n gofyn am yr un peth. Mae ganddynt hyder eich bod chi eisiau cyflawni hyn; maent eisiau sicrwydd ynglŷn â phryd mae'n mynd i ddigwydd, dyna i gyd. Diolch.
This subject, at first, if someone sees it just written on a piece of paper what we're going to be talking about, may seem dry and technical, but in fact, all of the richness of our natural world is contained in it. Without robust and proper environmental protection, all of us will be impoverished in ways probably that we can't even begin to imagine.
The context of this has been well rehearsed already by other members of the committee. I would, of course, add my thanks to the committee Chair and to the fantastic committee team and to the interim assessor. I know that it's going to be difficult for the interim assessor maybe hearing some of this, but I would just add to the point that's already been made: this is in no way a criticism of anyone who's actually fulfilling this function at present, it's about the situation that's got us to where we're at, and real problems and our unhappiness about how that's been handled.
Wales's loss of rights relating to EU environmental law, that old framework that allowed us to hold corporations and Governments to account for damaging the natural world, has been because of Brexit. Brexit has many casualties; we have lost so much. The same robustness that we had under that old framework has to be a bare minimum—it has to be replicated in Welsh law. I'm afraid that because of the inaction of the Welsh Government on this since the transition period, we are in a really damaging situation.
As has been rehearsed already, this is a devolved area. The Environment (Wales) Act 2016 and the well-being of future generations Act provide the legal framework for environmental protection. The measures that we have at the moment were meant as a stopgap. Concerns were raised even at the time about how the threshold for seriousness would be met in terms of what infringements should be escalated when they were reported. Concerns were raised again at the time about the non-statutory basis of the arrangements, and this was even the case before the role had been diluted. But we're in 2022 now; that stopgap arrangement is ongoing, and it's also been downgraded. The interim assessor can only oversee the functioning of environmental law, so they can see what the issues are, but they have very limited ability to do anything about it. Our committee—as has been said already—has considered many of these difficulties, and the fact that at the moment, there doesn't seem to be any end in sight to this interim period. I really would urge the Government to prioritise this area as much as possible, because of the uncertainty that it is creating.
Citizens at present don't have a clear or accessible way of holding Government or polluters to account. I take the point that the Government has said that judicial review mechanisms are an interim means of escalating infringements of environmental law, but judicial review is outside the means of most ordinary people, and it also goes against the principle, again, which is set out in EU law, that all citizens should have equal and available access to environmental justice. It's not clear how environmental protections can therefore be enforced. As Wales Environment Link have said, and I'm quoting their words,
'It is clear that the interim arrangements do not constitute a route to environmental justice nor do they provide a substitute for the oversight and enforcement role required to replace that provided by EU institutions'.
That's the end of the quotation. It still remains unclear as to when legislation, when any permanent solution is going to be put forward. Dirprwy Lywydd, I think that what we're seeing as a result is an environmental injustice at a time when we are living through a nature emergency, a time that requires vigilance instead of complacency.
When the Minister responds to the debate, I'd be grateful to hear how much longer the Government anticipates that these interim arrangements will be required as well as when the Welsh Government will introduce legislation to provide more of a permanent solution. Again, obviously, I believe that the Minister wants to get this right, of course I believe that, but having this certainty, having this permanency wouldn't just be for the sake of assuaging people's concerns, it would be to correct that real environmental injustice that is happening in this really messy interim period. It would be useful to know whether the Government has conducted a risk assessment of the implications of Wales's lack of legally binding environmental governance arrangements. Has that happened, I wonder? And how many infringements of environmental law have been reported to the interim assessor since February 2021? Again, when the Minister responds, I'd be grateful to hear her thoughts on those points. But, again—
Ar y dechrau, os yw rhywun yn gweld yr hyn rydym yn mynd i fod yn sôn amdano wedi ei ysgrifennu ar ddarn o bapur, gallai'r pwnc hwn ymddangos yn sych ac yn dechnegol, ond mewn gwirionedd, mae holl gyfoeth ein byd naturiol wedi'i gynnwys ynddo. Heb amddiffyniad amgylcheddol cadarn a phriodol, bydd pob un ohonom yn cael ein gwneud yn dlawd mewn ffyrdd na allwn hyd yn oed ddechrau eu dychmygu.
Mae cyd-destun hyn wedi cael ei ddisgrifio'n dda yn barod gan aelodau eraill y pwyllgor. Wrth gwrs, hoffwn ychwanegu fy niolch i Gadeirydd y pwyllgor ac i'r tîm pwyllgor gwych ac i'r asesydd interim. Rwy'n gwybod efallai y bydd hi'n anodd i'r asesydd interim glywed rhywfaint o hyn, ond hoffwn ychwanegu at y pwynt sydd eisoes wedi'i wneud: nid yw hyn mewn unrhyw ffordd yn feirniadaeth ar unrhyw un sy'n cyflawni'r swyddogaeth hon ar hyn o bryd, mae'n ymwneud â'r sefyllfa sydd wedi ein cael i lle rydym ni, a phroblemau go iawn a'n anhapusrwydd ynglŷn â sut mae hynny wedi cael ei drin.
Mae colli hawliau Cymru sy'n gysylltiedig â chyfraith amgylcheddol yr UE, yr hen fframwaith a oedd yn caniatáu inni ddwyn corfforaethau a Llywodraethau i gyfrif am niweidio'r byd naturiol, wedi digwydd oherwydd Brexit. Mae gan Brexit lawer o ddioddefwyr; rydym wedi colli cymaint. Rhaid inni gael o leiaf yr un cadernid a oedd gennym dan yr hen fframwaith—rhaid ei ailadrodd yng nghyfraith Cymru. Oherwydd diffyg gweithredu gan Lywodraeth Cymru ar hyn ers y cyfnod pontio, rwy'n ofni ein bod mewn sefyllfa sy'n wirioneddol niweidiol.
Fel sydd wedi cael ei ddweud yn barod, mae hwn yn faes sydd wedi ei ddatganoli. Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn darparu'r fframwaith cyfreithiol ar gyfer diogelu'r amgylchedd. Y bwriad ar gyfer y mesurau sydd gennym ar hyn o bryd oedd iddynt lenwi bwlch dros dro. Codwyd pryderon hyd yn oed ar y pryd ynglŷn â sut y byddai'r trothwy difrifoldeb yn cael ei gyrraedd o ran pa dor rheolau y dylid eu huwchraddio wrth iddynt gael eu hadrodd. Cafodd pryderon eu codi eto ar y pryd am sail anstatudol y trefniadau, ac roedd hyn yn wir hyd yn oed cyn i'r rôl gael ei gwanhau. Ond mae'n 2022 bellach; mae'r trefniant llenwi bwlch hwnnw'n parhau, ac mae hefyd wedi cael ei israddio. Dim ond goruchwylio gweithrediad cyfraith amgylcheddol y gall yr asesydd interim ei wneud, fel y gallant weld beth yw'r problemau, ond gallu cyfyngedig iawn sydd ganddynt i wneud unrhyw beth yn eu cylch. Mae ein pwyllgor—fel y dywedwyd eisoes—wedi ystyried llawer o'r anawsterau hyn, a'r ffaith nad yw'n ymddangos bod unrhyw ddiwedd yn y golwg i'r cyfnod interim hwn ar hyn o bryd. Hoffwn yn fawr annog y Llywodraeth i flaenoriaethu'r maes hwn gymaint â phosibl, oherwydd yr ansicrwydd y mae'n ei greu.
Nid oes ffordd glir a hygyrch gan ddinasyddion ar hyn o bryd o ddwyn Llywodraeth na llygrwyr i gyfrif. Rwy'n cymryd y pwynt fod y Llywodraeth wedi dweud bod mecanweithiau adolygiad barnwrol yn fodd interim o uwchraddio tor rheolau cyfraith amgylcheddol, ond mae adolygiad barnwrol y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o bobl gyffredin, ac mae hefyd yn mynd yn groes i'r egwyddor, eto, sy'n cael ei nodi yng nghyfraith yr UE, y dylai pob dinesydd gael mynediad cyfartal a hygyrch at gyfiawnder amgylcheddol. Nid yw'n glir sut y gellir gorfodi amddiffyniadau amgylcheddol felly. Fel mae Cyswllt Amgylchedd Cymru wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu eu geiriau,
'Mae'n amlwg nad yw'r trefniadau interim yn llwybr i gyfiawnder amgylcheddol nac ychwaith yn cymryd lle'r swyddogaeth oruchwylio a gorfodi sydd ei hangen i gymryd lle yr hyn a ddarperir gan sefydliadau'r UE'.
Mae'n dal i fod yn aneglur pryd y bydd deddfwriaeth, pryd y bydd unrhyw ateb parhaol yn cael ei gyflwyno. Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu mai'r hyn a welwn o ganlyniad yw anghyfiawnder amgylcheddol ar adeg pan ydym yn byw drwy argyfwng natur, adeg sy'n galw am wyliadwriaeth yn lle llaesu dwylo.
Pan fydd y Gweinidog yn ymateb i'r ddadl, byddwn yn falch o glywed faint yn hwy y mae'r Llywodraeth yn rhagweld y bydd angen y trefniadau interim hyn yn ogystal â phryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth i ddarparu ateb mwy parhaol. Eto, yn amlwg, credaf fod y Gweinidog eisiau cael hyn yn iawn, wrth gwrs fy mod yn credu hynny, ond byddai cael y sicrwydd hwn, byddai cael y parhad hwn yn tawelu pryderon pobl, a byddai hefyd yn cywiro'r anghyfiawnder amgylcheddol go iawn sy'n digwydd yn y cyfnod interim gwirioneddol flêr hwn. Byddai'n ddefnyddiol gwybod a yw'r Llywodraeth wedi cynnal asesiad risg o oblygiadau diffyg trefniadau llywodraethu amgylcheddol sy'n gyfreithiol rwymol yng Nghymru. A yw hynny wedi digwydd, tybed? A faint o achosion o dorri rheolau cyfraith amgylcheddol sydd wedi eu hadrodd i'r asesydd interim ers mis Chwefror 2021? Unwaith eto, pan fydd y Gweinidog yn ymateb, byddwn yn falch o glywed ei syniadau ar y pwyntiau hynny. Ond unwaith eto—
Diolch i'r Cadeirydd a diolch i bawb yn y pwyllgor ac i'r interim assessor—rwyf i'n methu cofio beth ydy hwnna'n Gymraeg, mae'n flin gen i.
Thank you to the Chair, to all committee members and the interim assessor—I can't remember what the Welsh term for that is, I'm sorry.
I don't want to, and I won't, reiterate any of the points that my colleagues have already made, but it's important, at this stage, to thank the clerks, the Chair and the clerking team for assisting us in our work. I think there is an issue here beyond governance, and it's an issue of capacity. The report of the interim assessor highlights that demand on the service was greater than that which was anticipated. Of course, that's to be welcomed, because it does show that the Welsh public are engaged and concerned about the protection of our natural heritage and environment. And going forward, that is a good thing.
I remember when I was first elected to this Chamber, I was involved in the case of the Burry inlet that I know the Minister is familiar with, and where the European Court of Justice ultimately ruled that the UK breached laws over sewage and waste water. It was complicated, it was contested and it was a drawn-out affair, and it did, indeed, demonstrate the need for an independent body to rule on these matters.
What I ask is that, while the structure is being built, it might be worth considering beefing up the interim measures that the Welsh Government has currently in place. It wouldn't, of course, confer the legal powers that an environmental governance body must have, but it would ensure a stronger voice and a wider reach for their interim assessor's office to respond to the public concerns about how we protect our forests, waterways, hedgerows and anything else that needs protecting. So, I just ask, Minister, if you would consider those areas. Thank you.
Nid wyf eisiau, ac nid wyf yn bwriadu ailadrodd unrhyw un o'r pwyntiau y mae fy nghyd-Aelodau eisoes wedi'u gwneud, ond ar y cam hwn, mae'n bwysig diolch i'r clercod, y Cadeirydd a'r tîm clercio am ein cynorthwyo yn ein gwaith. Rwy'n credu bod problem yma y tu hwnt i lywodraethu, ac mae'n broblem sy'n ymwneud â chapasiti. Mae adroddiad yr asesydd interim yn dangos bod y galw ar y gwasanaeth yn fwy na'r hyn a ragwelwyd. Wrth gwrs, mae hynny i'w groesawu, oherwydd mae'n dangos bod y cyhoedd yng Nghymru yn ymgysylltu ac yn poeni am ddiogelu ein treftadaeth naturiol a'n hamgylchedd. Ac mae hynny'n beth da ar gyfer y dyfodol.
Rwy'n cofio pan gefais fy ethol i'r Siambr hon am y tro cyntaf, roeddwn i'n rhan o achos cilfach Tywyn y gwn fod y Gweinidog yn gyfarwydd ag ef, a lle dyfarnodd Llys Cyfiawnder Ewrop yn y pen draw fod y DU yn torri deddfau cysylltiedig â charthion a dŵr gwastraff. Roedd yn gymhleth, cafodd ei herio ac roedd yn fater a aeth rhagddo am amser hir, ac yn wir, fe ddangosodd yr angen am gorff annibynnol i ddyfarnu ar y materion hyn.
Yr hyn rwy'n ei ofyn, tra bo'r strwythur yn cael ei adeiladu, yw y gallai fod yn werth ystyried cryfhau'r mesurau interim sydd gan Lywodraeth Cymru ar waith ar hyn o bryd. Wrth gwrs, ni fyddai'n rhoi'r pwerau cyfreithiol y mae'n rhaid i gorff llywodraethu amgylcheddol eu cael, ond byddai'n sicrhau llais cryfach a chyrhaeddiad ehangach i swyddfa eu hasesydd interim allu ymateb i bryderon y cyhoedd ynglŷn â sut rydym yn diogelu ein coedwigoedd, ein dyfrffyrdd, ein gwrychoedd ac unrhyw beth arall sydd angen ei ddiogelu. Felly, Weinidog, rwy'n gofyn yn syml ichi ystyried y pethau hynny. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
The Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Llywydd. I too would like to begin by thanking the committee and Chair for their work and for the recent report on the interim environmental governance arrangements. I think the committee's report is well considered and balanced, and I'm very pleased to confirm that the Government accepts all of its recommendations.
I would also like to take this opportunity to express my gratitude to Dr Nerys Llewelyn Jones for the valuable work that she has done as the interim environmental protection assessor for Wales over the last 20 months. I am particularly pleased with how she has reached out to a broad range of stakeholders to facilitate important conversations about the functioning of environmental law in Wales. One of the most important aspects of the interim assessor role is being a champion of robust environmental protection measures—an element of her role where Dr Llewelyn Jones, I think everyone would agree, has absolutely excelled.
Over the past months, the interim assessor has hosted a number of stakeholder events aimed at gathering evidence on important environmental issues in Wales. These include hosting a panel discussion on the legal protection of hedgerows and a recent stakeholder round-table on the protected sites legislation in Wales. I very much look forward to seeing the recommendations resulting from these conversations, and just to confirm, Llyr, that we absolutely will be responding to them in the normal way.
Diolch, Lywydd. Hoffwn innau ddechrau hefyd drwy ddiolch i'r pwyllgor a'r Cadeirydd am eu gwaith ac am yr adroddiad diweddar ar y trefniadau llywodraethu amgylcheddol interim. Rwy'n credu bod adroddiad y pwyllgor yn ystyrlon a chytbwys, ac rwy'n falch iawn o gadarnhau bod y Llywodraeth yn derbyn ei holl argymhellion.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch o galon i Dr Nerys Llewelyn Jones am y gwaith gwerthfawr y mae wedi'i wneud fel asesydd interim diogelu'r amgylchedd ar gyfer Cymru dros yr 20 mis diwethaf. Rwy'n arbennig o falch o'r ffordd y mae wedi estyn allan at ystod eang o randdeiliaid i hwyluso sgyrsiau pwysig am weithrediad y gyfraith amgylcheddol yng Nghymru. Un o'r agweddau pwysicaf ar rôl yr asesydd interim yw bod yn hyrwyddwr mesurau diogelu'r amgylchedd cadarn—rwy'n meddwl y byddai pawb yn cytuno bod honno'n elfen o'i swyddogaeth lle mae Dr Llewelyn Jones wedi rhagori'n llwyr.
Dros y misoedd diwethaf, mae'r asesydd interim wedi cynnal nifer o ddigwyddiadau i randdeiliaid gyda'r nod o gasglu tystiolaeth ar faterion amgylcheddol pwysig yng Nghymru. Mae'r rhain yn cynnwys cynnal trafodaeth banel ar ddiogelu gwrychoedd yn gyfreithiol a bwrdd crwn i randdeiliaid yn ddiweddar ar ddeddfwriaeth safleoedd gwarchodedig yng Nghymru. Edrychaf ymlaen yn fawr at weld yr argymhellion a fydd yn deillio o'r sgyrsiau hyn, a dim ond i gadarnhau, Llyr, y byddwn yn bendant yn ymateb iddynt yn y ffordd arferol.
So, in light of the important work that she has been undertaking, I am pleased to confirm that the Welsh Government will be extending Dr Llewelyn Jones's contract for a further year, and I'm particularly pleased that it is Dr Llewelyn Jones. We're not just extending the role, but we're extending her role in it, and I think that's a very important point to make.
The committee's report made a number of recommendations to the Welsh Government, and there is indeed a lot of work to do to ensure that we deliver on them. In particular, we will be looking to undertake a review of the interim measures. The aims of the review will be to evaluate the effectiveness of the arrangements, to ascertain whether current levels of resourcing are sufficient and to inform the development of a permanent environmental governance body. We will bring forward the details of that review in due course. I'm sure that Llyr will invite me to a committee session to grill me on it, and I'm very happy to keep the Senedd informed by statement as well, Llywydd.
The Welsh Government does recognise the pressure that the interim assessor has faced since her appointment, due to the high demand for the service. We will need to consider very carefully whether the interim assessor has the resources needed to carry out the intended functions effectively, and what we will need to do to ensure that she does have those resources. In the meantime, the interim assessor's secretariat team has been working with her to identify the best way to do this, and this includes commissioning external support from academics and legal professionals for her reports. We hope this will result in fewer demands being made on the interim assessor's own time, allowing her to devote it to finalising her reports.
It is worth noting as well, as pretty much everyone who's contributed has done, that there were a high number of cases received last year and very much an unexpected spike during November and December. But, since then, demand for the service has actually gone back to where the predicted demand levels were, with only four submissions being received since 1 March 2022. We just need to ensure that the resources are tailored to be able to cope with spikes, but also not sitting around twiddling their thumbs if the level is back. So, there's a little bit of work to do there.
In the committee's report, there were a number of recommendations for the assessor, as Llyr and others have noted, and they were related to raising awareness of the service and transparency around her work. And, as stated in our response to the report, we are providing the interim assessor with the support that she requires to deliver on those recommendations. We're very keen for her to be able to do so. And that includes taking steps to ensure that the webpages are much more accessible and exploring how better use can be made of social media channels to publicise the work, both of which I'm sure the committee will be pleased about. I'm also aware that the interim assessor has been taking steps to publish quarterly updates on her webpages to highlight how her work is progressing. This is a really positive development, and I am glad to see the action being taken so quickly in response to the committee's recommendations.
But, of course, despite all of this, and as the Chair of the committee highlighted, that's looking at the work of the assessor; it's not looking at what the gap is. We absolutely do recognise that the arrangements don't fully fill the environmental governance gaps left by Brexit. So, we have committed to legislation to bring forward a permanent environmental governance body during this Senedd term. We have got a number of important pieces of legislation in the same space over the coming year aimed at creating a greener Wales. I'm sure that Members all remember that only yesterday, we passed a Bill to ban and restrict the sale of some of the most commonly littered single-use plastics in Wales. I was very delighted to be able to do that. Congratulations, everyone, for taking part in that. We have a clean air Bill, an agricultural Bill to reform the way our farming communities are supported in the future, and a Bill on coal tip safety forthcoming.
We are developing the work programme for delivering on our commitment to establish a permanent environmental governance body, taking into account the need to ensure that there are measures in place to mitigate the existing governance gaps. This is part of the co-operation agreement that we'll be taking forward with Siân Gwenllian, the designated Member. I will be writing to the committee with further details on this work plan in due course. In taking forward the work, we will be able to draw on the experience that the interim assessor has gained to date and learn from counterparts in the other nations of the United Kingdom for where they've got so far. And, as I have repeatedly said to Delyth—I'm sure that she can almost repeat it back to me herself—one of the big things that I want to be able to achieve from this is to set the biodiversity targets in the 30x30 process.
I'm about to go out to COP, despite sounding like this—I'm sure everybody else on the plane will be delighted to be sitting next to somebody who sounds like this—and I will be working really hard with the coalition of what are called sub-national Governments and regions across the world to make sure that we play our part in making sure that those targets are meaningful and will actually bring back the biodiversity on which we all absolutely rely. I really mean this. We want those targets to be vigorous and stretching. We want them to mean something. We want them to make sure that we do, actually, protect and reverse and halt the decline in biodiversity. I want this governance body to be part of ensuring that that happens. I'm sorry that there's a gap, and, obviously, we don't want to be last—
Felly, yn sgil y gwaith pwysig y mae hi wedi bod yn ei wneud, rwy'n falch o gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ymestyn cytundeb Dr Llewelyn Jones am flwyddyn arall, ac rwy'n arbennig o falch mai Dr Llewelyn Jones sydd yn y swydd. Nid ymestyn y swydd yn unig a wnawn, ond rydym yn ymestyn ei rôl ynddi, ac rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn i'w wneud.
Fe wnaeth adroddiad y pwyllgor nifer o argymhellion i Lywodraeth Cymru, ac yn wir mae llawer o waith i'w wneud i sicrhau ein bod yn eu cyflawni. Yn benodol, byddwn yn gobeithio cynnal adolygiad o'r mesurau interim. Nodau'r adolygiad fydd gwerthuso effeithiolrwydd y trefniadau, er mwyn canfod a yw'r lefelau presennol o adnoddau'n ddigonol a llywio datblygiad corff llywodraethu amgylcheddol parhaol. Byddwn yn cyflwyno manylion yr adolygiad hwnnw maes o law. Rwy'n siŵr y bydd Llyr yn fy ngwahodd i sesiwn pwyllgor i fy holi'n fanwl arno, ac rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd drwy ddatganiad hefyd, Lywydd.
Mae Llywodraeth Cymru'n cydnabod y pwysau y mae'r asesydd interim wedi'i wynebu ers iddi gael ei phenodi, oherwydd y galw mawr am y gwasanaeth. Bydd angen inni ystyried yn ofalus iawn a oes gan yr asesydd interim yr adnoddau sydd eu hangen i gyflawni'r swyddogaethau y bwriedir iddi eu cyflawni yn effeithiol, a'r hyn y bydd angen inni ei wneud i sicrhau bod ganddi'r adnoddau hynny. Yn y cyfamser, mae tîm ysgrifenyddiaeth yr asesydd interim wedi bod yn gweithio gyda hi i nodi'r ffordd orau o wneud hyn, ac mae'n cynnwys comisiynu cefnogaeth allanol gan academyddion a gweithwyr proffesiynol ym myd y gyfraith ar gyfer ei hadroddiadau. Rydym yn gobeithio y bydd hyn yn arwain at lai o alwadau ar amser yr asesydd interim, gan ganiatáu iddi ei neilltuo ar gyfer cwblhau ei hadroddiadau.
Mae'n werth nodi hefyd, fel y mae pawb fwy neu lai sydd wedi cyfrannu wedi ei wneud, fod nifer uchel o achosion wedi'u derbyn y llynedd a chyfnod o gynnydd annisgwyl iawn yn ystod mis Tachwedd a mis Rhagfyr. Ond ers hynny, mae'r galw am y gwasanaeth wedi mynd yn ôl i ble roedd y lefelau galw a ragwelwyd, gyda dim ond pedwar cyflwyniad wedi dod i law ers 1 Mawrth 2022. Mae angen inni sicrhau bod yr adnoddau wedi'u teilwra i allu ymdopi â chynnydd annisgwyl, ond nad ydynt yn eistedd o gwmpas yn gwneud dim os yw'r lefel yn ôl yn wastad. Felly, mae ychydig o waith i'w wneud yno.
Yn adroddiad y pwyllgor, cafwyd nifer o argymhellion ar gyfer yr asesydd, fel mae Llyr ac eraill wedi nodi, ac roeddent yn gysylltiedig â chodi ymwybyddiaeth o'r gwasanaeth a thryloywder ynghylch ei gwaith. Ac fel y nodwyd yn ein hymateb i'r adroddiad, rydym yn darparu'r gefnogaeth y mae'r asesydd interim yn gofyn amdani ar gyfer cyflawni'r argymhellion hynny. Rydym yn awyddus iawn iddi allu gwneud hynny. Ac mae hynny'n cynnwys cymryd camau i sicrhau bod y tudalennau gwe yn llawer mwy hygyrch ac archwilio sut y gellir gwneud defnydd gwell o sianeli cyfryngau cymdeithasol i roi cyhoeddusrwydd i'r gwaith, ac rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn falch o hynny. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod yr asesydd interim wedi bod yn cymryd camau i gyhoeddi diweddariadau chwarterol ar ei thudalennau gwe er mwyn amlygu sut mae ei gwaith yn dod yn ei flaen. Mae hwn yn ddatblygiad cadarnhaol iawn, ac rwy'n falch o weld y camau'n cael eu cymryd mor gyflym mewn ymateb i argymhellion y pwyllgor.
Ond wrth gwrs, er hyn i gyd, ac fel y nododd Cadeirydd y pwyllgor, edrych ar waith yr asesydd yw hynny; nid yw'n edrych ar beth yw'r bwlch. Rydym yn cydnabod yn llwyr nad yw'r trefniadau yn llenwi'r bylchau llywodraethu amgylcheddol a adawyd gan Brexit yn llawn. Felly, rydym wedi ymrwymo i ddeddfwriaeth i gyflwyno corff llywodraethu amgylcheddol parhaol yn ystod tymor y Senedd hon. Mae gennym nifer o ddarnau pwysig o ddeddfwriaeth yn yr un gofod dros y flwyddyn i ddod gyda'r nod o greu Cymru wyrddach. Rwy'n siŵr fod yr Aelodau i gyd yn cofio ein bod wedi pasio Bil ddoe ddiwethaf i wahardd a chyfyngu ar werthiant rhai o'r cynhyrchion plastig untro mwyaf cyffredin yng Nghymru. Roeddwn wrth fy modd yn gallu gwneud hynny. Llongyfarchiadau i bawb am gymryd rhan yn hynny. Mae gennym Fil aer glân, Bil amaethyddol i ddiwygio'r ffordd y mae ein cymunedau ffermio yn cael eu cefnogi yn y dyfodol, a Bil ar ddiogelwch tomenni glo ar ei ffordd.
Rydym yn datblygu'r rhaglen waith ar gyfer cyflawni ein hymrwymiad i sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol parhaol, gan ystyried yr angen i sicrhau bod mesurau ar waith i liniaru'r bylchau llywodraethu presennol. Mae hyn yn rhan o'r cytundeb cydweithio y byddwn yn ei ddatblygu gyda Siân Gwenllian, yr Aelod dynodedig. Byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor gyda rhagor o fanylion am y cynllun gwaith hwn maes o law. Wrth fwrw ymlaen â'r gwaith, byddwn yn gallu defnyddio'r profiad y mae'r asesydd interim wedi'i gael hyd yma a dysgu gan gymheiriaid yng ngwledydd eraill y Deyrnas Unedig ynglŷn â ble maent wedi cyrraedd hyd yma. Ac fel y dywedais dro ar ôl tro wrth Delyth—rwy'n siŵr y gall hi ei ailadrodd yn ôl i mi ei hun bron—un o'r pethau mawr rwyf am allu eu cyflawni o hyn yw gosod y targedau bioamrywiaeth yn y broses 30x30.
Rwyf ar fin mynd allan i COP, er fy mod yn swnio fel hyn—rwy'n siŵr y bydd pawb arall ar yr awyren yn falch iawn o eistedd wrth ymyl rhywun sy'n swnio fel hyn—a byddaf yn gweithio'n galed iawn gyda chynghrair yr hyn a elwir yn Lywodraethau a rhanbarthau is-genedlaethol ar draws y byd i wneud yn siŵr ein bod yn chwarae ein rhan yn sicrhau bod y targedau hynny'n ystyrlon ac y byddant yn adfer y fioamrywiaeth rydym i gyd yn dibynnu'n llwyr arni. Rwy'n golygu hyn o ddifrif calon. Rydym am i'r targedau hynny fod yn egnïol ac yn ymestynnol. Rydym eisiau iddynt olygu rhywbeth. Rydym eisiau iddynt wneud yn siŵr ein bod ni, mewn gwirionedd, yn amddiffyn ac yn gwrthdroi ac yn atal y dirywiad mewn bioamrywiaeth. Rwyf am i'r corff llywodraethu hwn fod yn rhan o'r gwaith o sicrhau bod hynny'n digwydd. Mae'n ddrwg gennyf fod yna fwlch, ac yn amlwg, nid ydym eisiau bod yn olaf—
Will the Minister give way?
A wnaiff y Gweinidog ildio?
Sorry, go on, Huw.
Mae'n ddrwg gennyf, ewch chi, Huw.
I thank the Minister for giving way. Whilst we hate delay, one of the advantages is that we can look not only at Conference of the Parties 15 now, but also at what has happened elsewhere in the UK. Janet made the point that, yes, there are other governance structures that have been put in place in the UK, but they haven't been without criticism. So, if you can also give us the guarantee that you'll have a look at those, and when you come in front of the committee, we'll ask you questions about how you've learnt from them as well.
Diolch i'r Gweinidog am ildio. Er ein bod yn casáu oedi, un o'r manteision yw y gallwn edrych nid yn unig ar Gynhadledd y Partïon 15 nawr, ond hefyd ar yr hyn sydd wedi digwydd mewn mannau eraill yn y DU. Fe wnaeth Janet y pwynt, do, fod yna strwythurau llywodraethu eraill sydd wedi cael eu rhoi ar waith yn y DU, ond nid ydynt wedi bod yn rhydd o feirniadaeth. Felly, os gallwch chi hefyd roi gwarant inni y byddwch yn edrych ar y rheini, a phan ddowch o flaen y pwyllgor, byddwn yn gofyn cwestiynau i chi ynglŷn â sut rydych chi wedi dysgu ganddynt hwy hefyd.
Absolutely, Huw, I was coming on to say exactly that. We want those targets to be meaningful and stretching. We want them to be achievable, though. There's no point in having targets and everybody goes, 'Oh well, you'll never do that'. We need them to be realistic and achievable targets, where we can protect 30 per cent of our land, freshwater and seas by 2030. That's not very far away, so we need to get these targets right and we need to get them to be meaningful.
We have got positive collaborative working relationships already with the Office for Environmental Protection and Environmental Standards Scotland, as well as counterparts in the UK and Scottish Governments. We absolutely will be learning the lessons from what they have already done as we develop permanent environmental governance arrangements that reflect our policies and our legislative context here in Wales.
So, I will say this to all of the Members who've contributed to this and to the members of the committee: I am sorry to be last. I didn't want there to be a gap; would that we could prevent that from having happened. But, there are some merits in it as well. We will be able to set these targets, we will be able to ensure that they are meaningful, we will be able to do the learning from what's happened elsewhere in the UK and we will get the interim assessor's seriously good input into how we construct this. I'm sure that the committee will help us construct the very best legislation that we can. I assure you that we will be bringing it forward; I am absolutely determined to do so. I just want to conclude by thanking the committee and Chair once again for their very valuable work and their continued positive engagement with this issue. Diolch.
Yn hollol, Huw, roeddwn i'n dod at yn union hynny. Rydym am i'r targedau hynny fod yn ystyrlon ac yn ymestynnol. Er hynny, rydym eisiau iddynt fod yn gyraeddadwy. Nid oes unrhyw bwynt cael targedau a bod pawb yn dweud, 'O wel, wnewch chi byth mohono'. Mae arnom angen iddynt fod yn dargedau realistig a chyraeddadwy, lle gallwn ddiogelu 30 y cant o'n tir, ein dŵr croyw a'n moroedd erbyn 2030. Nid yw hynny'n bell iawn i ffwrdd, felly mae angen inni gael y targedau hyn yn iawn ac mae angen inni eu cael i fod yn ystyrlon.
Mae gennym berthynas waith gydweithredol gadarnhaol eisoes gyda Swyddfa Diogelu'r Amgylchedd a Safonau Amgylcheddol yr Alban, yn ogystal â chymheiriaid yn Llywodraethau'r DU a'r Alban. Byddwn yn dysgu'r gwersi o'r hyn y maent eisoes wedi'i wneud wrth inni ddatblygu trefniadau llywodraethu amgylcheddol parhaol sy'n adlewyrchu ein polisïau a'n cyd-destun deddfwriaethol yma yng Nghymru.
Felly, fe ddywedaf hyn wrth yr holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at hyn ac wrth aelodau'r pwyllgor: mae'n ddrwg gennyf fod yn olaf. Nid oeddwn eisiau bwlch; gresyn na fyddem wedi gallu atal hynny rhag digwydd. Ond mae yna rai rhinweddau yn hynny hefyd. Byddwn yn gallu gosod y targedau hyn, byddwn yn gallu sicrhau eu bod yn ystyrlon, byddwn yn gallu dysgu gwersi o'r hyn sydd wedi digwydd mewn mannau eraill yn y DU a byddwn yn cael mewnbwn da iawn yr asesydd interim ar sut yr awn ati i lunio hyn. Rwy'n siŵr y bydd y pwyllgor yn ein helpu i lunio'r ddeddfwriaeth orau bosibl. Rwy'n eich sicrhau y byddwn yn ei chyflwyno; rwy'n hollol benderfynol o wneud hynny. Hoffwn gloi drwy ddiolch i'r pwyllgor a'r Cadeirydd unwaith eto am eu gwaith gwerthfawr iawn a'u hymwneud cadarnhaol parhaus â'r mater hwn. Diolch.
Cadeirydd y pwyllgor i ymateb—Llyr Gruffydd.
The committee Chair to reply—Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu i'r drafodaeth. Diolch yn arbennig i'r Gweinidog am ei hymateb cadarnhaol, nawr, wrth ymateb i'r ddadl, ond hefyd wedi'i adlewyrchu yn y ffaith bod yr argymhellion wedi'u derbyn yn llawn—rŷn ni'n gwerthfawrogi hynny.
Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone who's contributed to the debate. A particular thanks to the Minister for her positive response in responding to the debate, which was also reflected in the fact that the recommendations have been accepted in full, and we appreciate that.
I'm going to say this in a positive way—please don't think I'm trying to make a broader point—but having a Brexiteer bemoan the loss of EU environmental governance and EU environmental protections should be seen as a positive thing, Minister, because we are where we are—you know, we're not revisiting that—but it shows that there's political unanimity behind you in moving on this. Maybe Government should have been awake to that earlier on and maybe had more confidence in moving sooner, because, of course, we've known for many, many years that this would need to be done. It isn't just now that we're coming to the conclusion that we need a permanent body; we've known for three, four or five years.
Yes, there have been circumstances that have militated against the actions that many of us—yourself included, I'm sure, Minister—would have liked to have seen, and I accept, a well, the point made about, 'Actually, let's make that work, then, in our favour; let's learn the lessons and use the opportunity to incorporate other things that, maybe, we would have been oblivious to at that point'. So, I appreciate that the question isn't whether the Government, or any of us, want to move on this, it's 'When are we going to do it?' When are we finally going to get going on this and get it over the line?
Rwy'n mynd i ddweud hyn mewn ffordd gadarnhaol—peidiwch â meddwl fy mod yn ceisio gwneud pwynt ehangach—ond dylai cael cefnogwr Brexit yn cwyno am golli llywodraethiant amgylcheddol yr UE ac amddiffyniadau amgylcheddol yr UE gael ei weld fel peth cadarnhaol, Weinidog, oherwydd rydym yn y sefyllfa rydym ynddi—wyddoch chi, nid ydym yn ailedrych ar hynny—ond mae'n dangos bod yna unfrydedd gwleidyddol y tu ôl i chi wrth ichi symud ar hyn. Efallai y dylai'r Llywodraeth fod wedi bod yn effro i hynny yn gynharach ac efallai y byddai ganddi fwy o hyder o fod wedi symud yn gynt, oherwydd, wrth gwrs, rydym wedi gwybod ers blynyddoedd lawer y byddai angen gwneud hyn. Nid nawr y down o'r casgliad fod angen corff parhaol arnom; rydym yn gwybod ers tair, pedair neu bum mlynedd.
Do, cafwyd amgylchiadau sydd wedi milwrio yn erbyn y gweithredoedd y byddai llawer ohonom—chi eich hun hefyd, rwy'n siŵr, Weinidog—wedi hoffi eu gweld, ac rwy'n derbyn, wel, y pwynt a wnaed am, 'Gadewch inni wneud iddo weithio o'n plaid, felly; gadewch inni ddysgu'r gwersi a defnyddio'r cyfle i ymgorffori pethau eraill y byddem, efallai, yn anymwybodol ohonynt ar y pwynt hwnnw'. Felly, rwy'n derbyn nad mater o a yw'r Llywodraeth, neu unrhyw un ohonom, eisiau symud ar hyn ydyw, ond 'Pryd rydym yn mynd i'w wneud?' Pryd rydym ni o'r diwedd yn mynd i ddechrau symud ar hyn a'i gael ar waith?
Would the Chair give way?
A wnaiff y Cadeirydd ildio?
Yes, I will, of course.
Gwnaf, wrth gwrs.
I simply rise to join him in his acclamation of our committee colleague, Janet, because having that unanimity genuinely is a significant moment—it really is. If we're all agreed, across the Senedd Chamber, on the highest possible environmental governance and regulations to protect us, putting aside Brexit or whatever, my goodness, that's a good place to go forward behind the Minister. So, well done, Janet, as well as the Chair.
Rwy'n codi i ymuno ag ef yn ei ganmoliaeth o'n cyd-aelodau ar y pwyllgor, Janet, oherwydd mae cael yr unfrydedd hwnnw'n foment arwyddocaol—ydy wir. Os ydym i gyd yn gytûn, ar draws Siambr y Senedd, ar y llywodraethu a'r rheoliadau amgylcheddol gorau posibl i'n diogelu, gan roi Brexit i'r naill ochr neu beth bynnag, mawredd, mae hwnnw'n lle da i fynd ymlaen ohono y tu ôl i'r Gweinidog. Felly, da iawn, Janet, yn ogystal â'r Gadair.
Yes, there we are. Well done. And that'll be on the record forever.
Ie, dyna ni. Da iawn. A bydd hynny wedi'i gofnodi am byth.
And you'll have to stick at it.
A bydd rhaid i chi gadw at hynny.
Yes. Thank you very much for that. [Laughter.] I think the point made by Huw, actually—interim, yes; invaluable, no. We do want to say a hearty 'thank you' to the interim assessor for the work that she is doing. It is very much appreciated.
Ie. Diolch yn fawr am hynny. [Chwerthin.] Rwy'n meddwl mai'r pwynt a wnaed gan Huw, mewn gwirionedd—interim, ie; amhrisiadwy, na. Rydym eisiau dweud diolch o galon wrth yr asesydd interim am y gwaith y mae'n ei wneud. Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr.
Mae e'n bwynt pwysig: nid cerydd o'r asesydd sydd fan hyn—i'r gwrthwyneb, yng ngoleuni'r capasiti a'r adnoddau sydd ar gael iddi, mae hi'n gwneud cymaint ag y gallem ni ddisgwyl a mwy, felly diolch iddi hi am hynny.
Ond dwi jest eisiau cloi drwy ddweud wrth gwrs y byddwn ni fel pwyllgor yn parhau i graffu ac i fod yn anniddig tan i ni weld bod deddfwriaeth yn dod ymlaen, ac, wrth gwrs, fel rhan o'r broses honno, mi fyddwn ni'n chwarae ein rhan yn llawn i sicrhau bod yr hyn fydd gennym ni ar ddiwedd y dydd mor gryf a mor gyhyrog a mor effeithiol ac effeithlon ag y gallai fod.
Dwi hefyd eisiau ategu fy niolch wrth gwrs i'r asesydd, ond hefyd i aelodau'r pwyllgor am eu gwaith nhw, i'r budd-ddeiliaid eraill a gyfrannodd i'r gwaith yma, a hefyd i'r tîm clercio yn y pwyllgor, sydd wedi bod yn gefnogol ac yn gefnogaeth fawr i ni wrth wneud y gwaith yma. Mi fydd fy niolch hyd yn oed yn fwy i'r Gweinidog pan welwn ni ddeddfwriaeth yn cael ei chyflwyno yn y lle yma. Diolch.
It's an important point: we're not criticising the assessor here—to the contrary, in light of the capacity and the resources available to her, she is doing as much as we could expect and more, so we thank her for that.
But I just want to conclude by saying that of course we as a committee will continue to scrutinise and be dissatisfied until we see legislation coming forward, and, of course, as part of that process,we will play a full part in ensuring that what we have at the end of the process will be as robust and muscular and effective and efficient as it can possibly be.
I also want to echo my thanks to the assessor, but also to committee members for their work, to the stakeholders who contributed to the work, and also to our clerking team, who have been very supportive and a great support to us in undertaking this work. My thanks will be even greater to the Minister when we finally see legislation brought forward to this place. Thank you.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Before we move to the next two debates, I want to reiterate comments that I made last week and remind Members that, where opposition groups use the time allocated to them to table two motions for 30-minute debates, guidance states that contributions during the debate should be limited to three minutes. I know Members can become frustrated by that fact. I'm going to ask the Business Committee, therefore, to revisit speaking times relative to the length of a debate and whether the use of 30-minute debates provides the Senedd with sufficient time to consider what are often significant topics. [Members of the Senedd: 'Hear, hear.'] We'll review this as a Business Committee early in the new year, and I've noted all your cheers on that basis, and I'll remember that.
Cyn inni symud ymlaen at y ddwy ddadl nesaf, rwyf eisiau ailadrodd sylwadau a wneuthum yr wythnos diwethaf ac atgoffa'r Aelodau, lle mae grwpiau'r gwrthbleidiau'n defnyddio'r amser a ddyrannwyd iddynt i gyflwyno dau gynnig ar gyfer dadleuon 30 munud, mae'r canllawiau'n nodi y dylid cyfyngu cyfraniadau yn ystod y ddadl i dri munud. Rwy'n gwybod y gall Aelodau deimlo'n rhwystredig oherwydd y ffaith honno. Rwyf am ofyn i'r Pwyllgor Busnes, felly, i ailedrych ar amseroedd siarad mewn perthynas â hyd dadl ac i weld a yw'r defnydd o ddadleuon 30 munud yn rhoi digon o amser i'r Senedd ystyried yr hyn sy'n aml yn bynciau sylweddol. [Aelodau'r Senedd: 'Clywch, clywch.'] Byddwn yn adolygu hyn fel Pwyllgor Busnes yn gynnar yn y flwyddyn newydd, ac rwyf wedi nodi eich cymeradwyaeth ar y sail honno, ac fe gofiaf hynny.
Diolch i chi, felly.
So, thank you, therefore.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
We'll move on now to item 9.
Symudwn ymlaen yn awr at eitem 9.
Eitem 9 yw'r ddadl ar adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant, a dwi'n galw ar Gareth Davies i wneud y cynnig.
Item 9 is the debate on an independent review of children's social care, and I call on Gareth Davies to move the motion.
Cynnig NDM8160 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant yng Nghymru.
Motion NDM8160 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Calls on the Welsh Government to establish an independent review of children’s social care in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and I move this motion today, tabled in the name of my colleague Darren Millar. I'd like to start my contribution today by putting again on the record my extended thoughts and condolences to Logan Mwangi's father Ben, his family, friends, school and social network in Bridgend. There's nothing we can say or do that can take away the pain and sadness they must be feeling at this difficult time and in the future, and nothing can deflect away from the pure evil and brutality of the disgusting individuals who carried out this sustained period of abuse to Logan, ending up in his murder. I'm pleased that the correct level of justice was applied to the three perpetrators and that they are serving at His Majesty's pleasure.
The death of a child, especially in the circumstances of Logan Mwangi, is a tragedy that we must never forget. Equally, such a tragedy requires the efforts of the Welsh Government to ensure that it can never happen again. We owe it to Logan, his family and to every child in Wales to hold a nationwide review of children's social services in Wales and ensure that our children are not let down because they live in Wales.
Wales has the UK's highest rate of looked-after children, so it's imperative that this Government shows leadership. After months of the First Minister blocking a review, the Welsh Conservatives are once again calling for him to use the tools available to him to put children first in Wales. Reviews such as these do work, and help to ensure that never again means never again. They will not stop the tragic murder of children, unfortunately, but they do ensure that lessons are learned and preventative measures can be taken earlier on to safeguard children.
In England, the review into the murders of Arthur Labinjo-Hughes and Star Hobson prioritised what went wrong, why it happened, and what can be done to prevent a repeat of such events. Eight recommendations were put forward, so the UK Government has a clear guide on where to improve. In Scotland, periodic reviews by the Care Inspectorate have been the central guide for case reviews, and regularly provide recommendations to the Scottish Government. Equally, in February, Northern Ireland launched a review of children's social care services. So, why are Welsh children being left out when every other UK administration is taking responsibility? This is vital, because the death of Logan Mwangi proved that concerns about dangers of dependency on agency workers was putting children's safety at risk, and the command structure in the NHS that leaves junior staff unable to challenge senior colleagues, and that proves to be a threat.
If this review does not go ahead, the people of Wales will want to know why, once again, the Labour Government blocks scrutiny into their management of the NHS. Power over health should mean the Government takes responsibility, but, as we have seen recently, this is not the case, and this leads me to ask: is the Government worried about what the review will find? So, finally, I urge all Members of the Senedd to support our motion without amendment today. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig hwn heddiw, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy gofnodi fy nghydymdeimlad unwaith eto â thad Logan Mwangi, Ben, ei deulu, ei ffrindiau, ei ysgol a'i rwydwaith cymdeithasol ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Nid oes unrhyw beth y gallwn ei ddweud na'i wneud a all leddfu'r boen a'r tristwch y maent yn siŵr o fod yn ei deimlo ar yr adeg anodd hon ac yn y dyfodol, ac ni all unrhyw beth leihau drygioni a chreulondeb yr unigolion ffiaidd a fu'n cam-drin Logan am gyfnod hir, gan arwain at ei lofruddio. Rwy'n falch fod y lefel briodol o gyfiawnder wedi'i gweinyddu i'r tri a gyflawnodd y drosedd a'u bod bellach wedi'u dedfrydu i garchar.
Mae marwolaeth plentyn, yn enwedig yn amgylchiadau marwolaeth Logan Mwangi, yn drasiedi na ddylem fyth ei anghofio. Yn yr un modd, mae trychineb o'r fath yn galw am ymdrechion gan Llywodraeth Cymru i sicrhau na all fyth ddigwydd eto. Mae Logan, ei deulu, a phob plentyn yng Nghymru yn haeddu'r sicrwydd y byddwn yn cynnal adolygiad cenedlaethol o wasanaethau cymdeithasol plant yng Nghymru a'r sicrwydd na fydd ein plant yn cael cam oherwydd eu bod yn byw yng Nghymru.
Cymru sydd â'r gyfradd uchaf yn y DU o blant sy'n derbyn gofal, felly mae'n hanfodol fod y Llywodraeth hon yn dangos arweiniad. Ar ôl i'r Prif Weinidog rwystro adolygiad am fisoedd, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw arno unwaith eto i ddefnyddio'r adnoddau sydd ar gael iddo i roi plant yn gyntaf yng Nghymru. Mae adolygiadau fel y rhain yn gweithio, ac yn helpu i sicrhau bod byth eto'n golygu byth eto. Ni fyddant yn atal llofruddiaeth drasig plant, yn anffodus, ond maent yn sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu a bod modd rhoi mesurau ataliol ar waith yn gynharach i ddiogelu plant.
Yn Lloegr, fe wnaeth yr adolygiad i lofruddiaethau Arthur Labinjo-Hughes a Star Hobson flaenoriaethu'r hyn a aeth o'i le, pam y digwyddodd, a beth y gellir ei wneud i atal digwyddiadau o'r fath rhag digwydd eto. Cafodd wyth o argymhellion eu cyflwyno, felly mae gan Lywodraeth y DU ganllawiau clir ar ble i wella. Yn yr Alban, mae adolygiadau cyfnodol gan yr Arolygiaeth Gofal wedi bod yn ganllaw canolog ar gyfer adolygiadau achos, ac maent yn darparu argymhellion i Lywodraeth yr Alban yn rheolaidd. Yn yr un modd, ym mis Chwefror, lansiodd Gogledd Iwerddon adolygiad o wasanaethau gofal cymdeithasol plant. Felly, pam fod plant Cymru'n cael eu gadael allan pan fo pob gweinyddiaeth arall yn y DU yn cymryd cyfrifoldeb? Mae hyn yn hanfodol, oherwydd mae marwolaeth Logan Mwangi wedi profi bod yna bryderon fod dibyniaeth ar weithwyr asiantaeth yn peryglu diogelwch plant, a'r ffaith bod y strwythur rheoli yn y GIG yn golygu nad yw staff iau yn gallu herio uwch gydweithwyr, a bod hynny'n creu bygythiad.
Os na fydd yr adolygiad hwn yn mynd rhagddo, bydd pobl Cymru eisiau gwybod pam, unwaith eto, fod y Llywodraeth Lafur yn rhwystro gwaith craffu ar y ffordd y mae'n rheoli'r GIG. Dylai pŵer dros iechyd olygu bod y Llywodraeth yn cymryd cyfrifoldeb, ond fel y gwelsom yn ddiweddar, nid yw hyn yn wir, ac mae'n peri i mi ofyn: a yw'r Llywodraeth yn bryderus ynglŷn â'r hyn y bydd yr adolygiad yn ei ddarganfod? Felly, yn olaf, rwy'n annog pob Aelod o'r Senedd i gefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio heddiw. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y gwelliant hwnnw yn ffurfiol.
I have selected the amendment to the motion, and I call on the Deputy Minister for Social Services to move formally that amendment.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
Yn cefnogi cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio gofal cymdeithasol plant heb fod angen adolygiad annibynnol a fyddai'n cymryd adnoddau gwerthfawr ac yn tarfu ar y gwaith rhagorol a wneir gan y rhai sy’n darparu gwasanaethau i blant agored i niwed, eu rhieni a'u gofalwyr.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
Supports the Welsh Government’s plans for the reform of children’s social care without the need for an independent review that would draw in valuable resources and be a distraction to the excellent work carried out by those providing services to vulnerable children, their parents and carers.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Y gwelliant hwnnw wedi ei symud. Heledd Fychan.
Thank you. The amendment is moved. Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd, a diolch i'r Ceidwadwyr am roddi'r ddadl yma gerbron.
Thank you, Llywydd, and thank you to the Conservatives for bringing this debate forward today.
A key commitment within the programme for government is to explore radical reform of current services for looked-after children and care leavers. I believe it's absolutely essential that there is a review of children's social care in Wales, and I'm supporting this without agreeing to the amendment today. I think it is crucial. We've rehearsed the reasons why, tragically, as was highlighted by Gareth Davies, after reflecting on the content of the report and the tragic death of Logan Mwangi, but crucially, for us, this is not about party politics. It is about listening to those that have the experience of listening to social workers, that had in their manifesto for 2021 election that this was something that they believed needed to happen.
Also, I do not accept the point that any kind of review would delay changes coming into action. It is about looking at the system as a whole, and this is absolutely essential, because we know that the facts and figures do speak for themselves. And it was extremely concerning to hear the Children's Commissioner for Wales in her response saying we've seen these kinds of recommendations before. So, what reassurances are we able to give? We know that there's a huge strain on social services staff and all those agencies involved as well, and that things are only likely to worsen. We know how affected local authorities are already by austerity, and how they will be as a result of the cost-of-living crisis and the impact on local authority budgets.
So, it is a serious situation, because, as is evident, it is children and young people at the end of the day that will suffer, and it is essential that we do everything within our power to ensure that those who need support are able to be supported, and that we don't have tragic headlines again, and are yet again here in the Senedd expressing our concern and support for recommendations. Reviews are positive, in my view. They are not things to be feared, and it is crucial that we actually do take the opportunity to learn lessons as a whole. As I said, we are working together to look at areas of reform, but a review will give us that consistency in terms of that overall picture.
The First Minister, Mark Drakeford, has identified reducing care rates in Wales as a priority of the Welsh Government, and rightly so. We know that the outcomes for children and young people in care is a particular concern, and the fact that the rate of children looked after in Wales is now higher than at any time since the 1980s is something that should be hugely concerning. Therefore, we believe in Plaid Cymru that an independent review into children's social care will provide us the opportunity to fill the gaps in children's social care currently, gaps that we know exist and will only worsen if Welsh Government do not act promptly. We need to lay the foundation to ensure every child is safe from harm, and, to do this, child protection must be made a priority, and we also support the National Society for the Prevention of Cruelty to Children Wales's calls in this area, and thank again the Conservatives for tabling this motion.
Un o'r prif ymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu yw archwilio sut yr eir ati mewn modd radical i ddiwygio'r gwasanaethau cyfredol ar gyfer plant sy'n derbyn gofal a'r rhai sy'n gadael gofal. Rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol fod yna adolygiad o ofal cymdeithasol plant yng Nghymru, ac rwy'n cefnogi hyn heb gytuno i'r gwelliant heddiw. Rwy'n credu ei fod yn hollbwysig. Rydym wedi trafod y rhesymau pam, yn drasig, fel y nododd Gareth Davies, ar ôl ystyried cynnwys yr adroddiad a marwolaeth drasig Logan Mwangi, ond yn hollbwysig, i ni, nid yw hyn yn ymwneud â gwleidyddiaeth plaid. Mae'n ymwneud â gwrando ar y rhai sydd â phrofiad o wrando ar weithwyr cymdeithasol, a oedd yn dweud yn eu maniffesto ar gyfer etholiad 2021 fod hyn yn rhywbeth y credent fod angen iddo ddigwydd.
Hefyd, nid wyf yn derbyn y pwynt y byddai unrhyw fath o adolygiad yn achosi oedi cyn i newidiadau ddod i rym. Mae'n ymwneud ag edrych ar y system yn ei chyfanrwydd, ac mae hyn yn gwbl hanfodol, oherwydd rydym yn gwybod bod y ffeithiau a'r ffigurau'n siarad drostynt eu hunain. Ac roedd clywed Comisiynydd Plant Cymru yn dweud yn ei hymateb ein bod wedi gweld y mathau hyn o argymhellion o'r blaen yn peri pryder mawr. Felly, pa sicrwydd y gallwn ei roi? Fe wyddom fod straen enfawr ar staff gwasanaethau cymdeithasol a'r holl asiantaethau perthnasol, a bod pethau'n debygol o waethygu. Fe wyddom sut mae awdurdodau lleol eisoes yn cael eu heffeithio gan gyni, a sut y byddant yn cael eu heffeithio o ganlyniad i'r argyfwng costau byw a'r effaith ar gyllidebau awdurdodau lleol.
Felly, mae'n sefyllfa ddifrifol, oherwydd fel sy'n amlwg, plant a phobl ifanc a fydd yn dioddef yn y pen draw, ac mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod y rhai sydd angen cymorth yn gallu cael y cymorth hwnnw, ac nad ydym yn gweld penawdau trasig eto, a'n bod yma eto yn y Senedd yn mynegi ein pryder a'n cefnogaeth i argymhellion. Mae adolygiadau'n gadarnhaol, yn fy marn i. Nid ydynt yn bethau i'w hofni, ac mae'n hollbwysig ein bod yn manteisio ar y cyfle i ddysgu gwersi yn eu cyfanrwydd. Fel y dywedais, rydym yn gweithio gyda'n gilydd i edrych ar feysydd ar gyfer diwygio, ond bydd adolygiad yn rhoi'r cysondeb hwnnw i ni ynglŷn â'r darlun cyffredinol.
Mae'r Prif Weinidog, Mark Drakeford, wedi nodi bod lleihau cyfraddau gofal yng Nghymru yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a hynny'n briodol. Rydym yn gwybod bod y canlyniadau i blant a phobl ifanc mewn gofal yn bryder penodol, ac mae'r ffaith bod cyfradd y plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru bellach yn uwch nag y bu ar unrhyw adeg ers y 1980au yn rhywbeth a ddylai beri pryder mawr. Felly, rydym yn credu ym Mhlaid Cymru y bydd adolygiad annibynnol i ofal cymdeithasol plant yn rhoi cyfle inni lenwi'r bylchau yng ngofal cymdeithasol plant ar hyn o bryd, bylchau y gwyddom eu bod yn bodoli a bylchau a fydd yn gwaethygu os na fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu'n gyflym. Mae angen inni osod y sylfaen i sicrhau bod pob plentyn yn ddiogel rhag niwed, ac i wneud hyn, rhaid sicrhau bod diogelu plant yn flaenoriaeth, ac rydym hefyd yn cefnogi galwadau'r Gymdeithas Genedlaethol er Atal Creulondeb i Blant yn hyn o beth, a diolch eto i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r cynnig hwn.
I'd like to thank my colleague Gareth Davies for bringing forward this hugely important, timely debate. As an MS whose region covers the Bridgend county borough, these discussions are doubly important to my constituents, constituents who are deeply troubled by the events leading up to and surrounding the tragic murder of Logan Mwangi. Gareth has already outlined the terrible timeline of Logan's death. However, it is important to note that the failings of Bridgend social services predated this case. Long before Logan's murder, there were concerns about children's services in Bridgend County Borough Council. In 2017, a Western Mail investigation uncovered a shocking number of children missing from care. Bridgend social services did not know where these vulnerable children were. The department recorded 385 missing incidents, relating to 60 individual children. But, worst of all, they said their data only covered the period since July 2015, as the authority did not begin capturing information on missing children in a consistent way until then. It is little wonder that, in the years that followed, Care Inspectorate Wales have issued a number of critical reports into Bridgend social services. At various times, CIW have found that workforce pressures have led to episodes of children going missing and children at risk of exploitation in the Bridgend area; that a lack of appropriate action had been taken in a timely way to mitigate risk to children; that the inspectorate could not be confident that children on the child protection register, or in the care system, were visited by social workers frequently enough.
I want to make it clear that I am not criticising the front-line workforce; they're doing an incredible job under extreme pressure. But they're being let down by the leadership at all levels from within the department, the council and the Welsh Government—a failure of leadership that left children's services understaffed and overstretched—[Interruption.] Sorry. Yes.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod Gareth Davies am gyflwyno'r ddadl hynod bwysig ac amserol hon. Fel AS y mae fy rhanbarth yn cwmpasu bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr, mae'r trafodaethau hyn yn bwysig iawn i fy etholwyr, etholwyr sy'n cael eu cythruddo'n fawr gan y digwyddiadau a arweiniodd at, ac yn ymwneud â llofruddiaeth drasig Logan Mwangi. Mae Gareth eisoes wedi amlinellu llinell amser ofnadwy marwolaeth Logan. Fodd bynnag, mae'n bwysig nodi bod methiannau gwasanaethau cymdeithasol Pen-y-bont ar Ogwr yn dyddio'n ôl i gyfnod cyn yr achos hwn. Ymhell cyn llofruddiaeth Logan, roedd pryderon am wasanaethau plant yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Yn 2017, fe wnaeth ymchwiliad gan y Western Mail ddatgelu bod nifer frawychus o blant wedi mynd ar goll o ofal. Nid oedd gwasanaethau cymdeithasol Pen-y-bont yn gwybod ble roedd y plant agored i niwed hyn. Cofnododd yr adran 385 o ddigwyddiadau plant a oedd ar goll, yn ymwneud â 60 o blant unigol. Ond yn waeth na dim, dywedasant nad oedd eu data ond yn cwmpasu'r cyfnod ers mis Gorffennaf 2015, gan na wnaeth yr awdurdod ddechrau casglu gwybodaeth am blant a oedd ar goll mewn ffordd gyson tan hynny. Nid oes ryfedd, yn y blynyddoedd a ddilynodd, fod Arolygiaeth Gofal Cymru wedi cyhoeddi nifer o adroddiadau beirniadol ar wasanaethau cymdeithasol Pen-y-bont ar Ogwr. Ar wahanol adegau, mae AGC wedi canfod bod pwysau ar y gweithlu wedi arwain at achosion o blant yn mynd ar goll a phlant mewn perygl o gael eu hecsbloetio yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr; fod camau priodol ac amserol heb eu cymryd i leihau'r risg i blant; na allai'r arolygiaeth fod yn hyderus fod gweithwyr cymdeithasol yn ymweld â phlant ar y gofrestr amddiffyn plant, neu yn y system ofal, yn ddigon aml.
Rwyf am ei gwneud yn glir nad wyf yn beirniadu'r gweithlu rheng flaen; maent yn gwneud gwaith anhygoel o dan bwysau eithafol. Ond maent yn cael cam gan yr arweinyddiaeth ar bob lefel o fewn yr adran, y cyngor a Llywodraeth Cymru—methiant arweinyddiaeth sydd wedi gadael gwasanaethau plant yn brin o staff a than ormod o bwysau—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf. Iawn.
My apologies. I hadn't intended to speak in this debate, but I've read the report in great detail, and there are definitely criticisms of Bridgend social services. There's also observation, from the care inspectorate, that measures have been taken already to respond to those. What there is also criticism of is many other agencies, including the inability of nursing staff in Cwm Taf Morgannwg University Health Board to challenge authority above that. I listened to the previous debate on this as well, and found that was not being raised, so can we comprehensively look at the contributory factors? Because I think Ben Mwangi, in Logan's memory, deserves the whole picture of this, not just focusing on one stakeholder within this. Criticism as there was, there was a wide range of failures.
Mae'n ddrwg gennyf. Nid oeddwn wedi bwriadu siarad yn y ddadl hon, ond rwyf wedi darllen yr adroddiad yn fanwl iawn, ac yn bendant mae yna feirniadaeth o wasanaethau cymdeithasol Pen-y-bont ar Ogwr. Hefyd, mae'r arolygiaeth gofal yn gwneud y sylw fod mesurau eisoes wedi'u cymryd i ymateb i'r rheini. Mae nifer o asiantaethau eraill wedi cael eu beirniadu hefyd, gan gynnwys anallu staff nyrsio ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i herio'r awdurdod. Gwrandewais ar y ddadl flaenorol ar hyn hefyd, a chanfod nad oedd hynny'n cael ei godi, felly a gawn ni edrych yn gynhwysfawr ar y ffactorau cyfrannol? Oherwydd rwy'n credu bod Ben Mwangi, er cof am Logan, yn haeddu'r darlun llawn ar hyn, yn hytrach na chanolbwyntio ar un rhanddeiliad yn unig. Roedd yna feirniadaeth o amrywiaeth eang o fethiannau.
Thank you very much. Thanks.
—the tragic result of which allowed a young boy to be murdered by the very people supposed to look after and nurture him. The Deputy Minister has said that lessons will be learned from this tragedy, but I'm not convinced that they will, or that the same thing is not going to happen in other local authorities in my region or across Wales. The only way we can truly learn from this tragedy and ensure nothing like it ever happens again is to hold a root-and-branch inquiry into social services. Only then can people in Bridgend and across this nation be confident that children's social care is fit for purpose. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn. Diolch.
—gyda'r canlyniad trasig a ganiataodd i fachgen ifanc gael ei lofruddio gan yr union bobl a oedd i fod i ofalu amdano a'i feithrin. Mae'r Dirprwy Weinidog wedi dweud y bydd gwersi'n cael eu dysgu o'r drasiedi hon, ond nid wyf wedi cael fy argyhoeddi fod hyn yn wir, ac nid wyf wedi cael fy argyhoeddi na fydd yr un peth yn digwydd mewn awdurdodau lleol eraill yn fy rhanbarth i neu ledled Cymru. Yr unig ffordd y gallwn ni ddysgu'n iawn o'r drasiedi hon a sicrhau nad oes dim byd tebyg yn digwydd eto yw cynnal ymchwiliad o'r bôn i'r brig i'r gwasanaethau cymdeithasol. Dim ond wedyn y gall pobl ym Mhen-y-bont ac ar draws y wlad hon fod yn hyderus fod gofal cymdeithasol plant yn addas i'r diben. Diolch yn fawr iawn.
Many of you know that I've worked in child protection for around 25 years, and I did work during the COVID period. And I would like to be clear that, in terms of my reading of the report on Logan Mwangi, I cannot see any reason that the COVID restrictions at the time would not have had—in terms of potentially saving his life. I think it's really important I put that on record, because it is easy to hold that responsible. But, in my experience, it was far, far more than the COVID period.
I do welcome and thank the Conservatives for this debate, and I know that we have the same views across three political parties here in the Siambr. I do also welcome the Minister's commitment to childcare and child protection, and that there have been many innovations from the Welsh Government. But this is about getting the basics right, and the basics for me are making sure that our children across Wales have the best chance to be safe and protected. I want to make it clear: we can never, ever eliminate children being hurt or dying, sadly, but we can make them safer, and that's what this review is calling for. There is a real, clear issue here in terms of language. For me, it's not an investigation; it's a review. It's a review where we can learn, where we can understand the issues.
Let me tell you, I've been involved in these over the time I've been a social worker, a service manager and a senior leader in child protection. Nobody likes them. Nobody wants them. But we do them because we think it's best for our children, and we do them in order to learn. They can be very positive. As you've heard, they can be opportunities for us to share good practice, and, for the children of Wales, surely that's what we want.
As Senedd Members in this Siambr, I'll tell you, I have no idea how our children's services across Wales are performing in child protection. I'll give you some concrete examples. Care Inspectorate Wales, who are responsible for inspecting services, recent reports from Wrexham and Denbighshire, actually, are very, very hard to interpret how they're performing in child protection. But if you look at Ofsted in England, the latest one from Kent says straight away how they are performing in child protection. Now, I think we should have that here as members of our communities, but also as Senedd Members. We should know how our children are being protected across Wales.
My final point is that this is a proposal for a review. This is about listening to people, listening to those working at the front line across all of the services. I do take Huw Irranca-Davies's point there: it is about working and listening to all of those professionals, because there were issues in Logan's situation. My question to you, Deputy Minister, is: if now isn't the time for a national review, following the really tragic death of Logan Mwangi, with growing numbers of children in care, with the care system at breaking point, huge vacancies in parts of our country, when is the time? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Mae llawer ohonoch yn gwybod fy mod wedi gweithio ym maes amddiffyn plant am oddeutu 25 mlynedd, ac fe wnes i weithio yn ystod y cyfnod COVID. A hoffwn fod yn glir, o fy narlleniad i o'r adroddiad ar Logan Mwangi, ni allaf weld unrhyw reswm y byddai'r cyfyngiadau COVID ar y pryd wedi cael—o ran gallu achub ei fywyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fy mod yn cofnodi hynny, gan ei bod yn hawdd dweud mai dyna oedd yn gyfrifol. Ond yn fy mhrofiad i, roedd yn ymwneud â llawer iawn mwy na'r cyfnod COVID.
Rwy'n croesawu ac yn diolch i'r Ceidwadwyr am y ddadl hon, ac rwy'n gwybod bod gennym yr un farn ar draws tair plaid wleidyddol yma yn y Siambr. Rwyf hefyd yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog i ofal plant ac amddiffyn plant, a bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer o waith arloesol. Ond mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod y pethau sylfaenol yn iawn, a'r pethau sylfaenol i mi yw gwneud yn siŵr fod ein plant ledled Cymru yn cael y cyfle gorau i fod yn ddiogel a chael eu diogelu. Rwyf eisiau ei wneud yn glir: yn anffodus, ni allwn fyth atal plant rhag cael eu brifo neu rhag marw, ond gallwn eu gwneud yn fwy diogel, a dyna beth mae'r adolygiad hwn yn galw amdano. Mae yna broblem glir a real yma o ran yr iaith. I mi, nid ymchwiliad mohono; adolygiad ydyw. Mae'n adolygiad lle gallwn ddysgu, lle gallwn ddeall y problemau.
Gadewch i mi ddweud wrthych, rwyf wedi cymryd rhan yn y rhain drwy gydol y cyfnod y bûm yn weithiwr cymdeithasol, yn rheolwr gwasanaeth ac yn uwch arweinydd ym maes amddiffyn plant. Nid oes neb yn eu hoffi. Nid oes neb eu heisiau. Ond rydym yn eu gwneud oherwydd ein bod yn credu mai dyna'r peth gorau i'n plant, ac rydym yn eu gwneud er mwyn dysgu. Maent yn gallu bod yn gadarnhaol iawn. Fel rydych wedi'i glywed, maent yn gallu bod yn gyfleoedd i ni rannu arferion da a dyna rydym ei eisiau i blant Cymru.
Fel Aelodau o'r Senedd yn y Siambr hon, gallaf ddweud wrthych, nid oes gennyf syniad sut mae ein gwasanaethau plant ledled Cymru yn perfformio ym maes amddiffyn plant. Rwyf am roi rhai enghreifftiau pendant i chi. Arolygiaeth Gofal Cymru sy'n gyfrifol am arolygu gwasanaethau, ond mae adroddiadau diweddar o Wrecsam a sir Ddinbych yn anodd iawn i'w dehongli o ran sut maent yn perfformio ym maes amddiffyn plant. Ond os edrychwch chi ar y Swyddfa Safonau mewn Addysg yn Lloegr, mae'r adroddiad diweddaraf o Gaint yn dweud yn syth sut maent yn perfformio ym maes amddiffyn plant. Nawr, rwy'n credu y dylem ni gael hynny yma fel aelodau o'n cymunedau, ond hefyd fel Aelodau o'r Senedd. Dylem fod yn gwybod sut mae ein plant yn cael eu hamddiffyn ledled Cymru.
Fy mhwynt olaf yw mai cynnig ar gyfer adolygiad yw hwn. Mae'n ymwneud â gwrando ar bobl a gwrando ar y rhai sy'n gweithio ar y rheng flaen ar draws yr holl wasanaethau. Rwy'n derbyn pwynt Huw Irranca-Davies: mae'n ymwneud â gweithio a gwrando ar yr holl weithwyr proffesiynol hynny, oherwydd roedd yna broblemau gyda sefyllfa Logan. Fy nghwestiwn i chi, Ddirprwy Weinidog, yw hwn: os nad nawr yw'r adeg gywir i gael adolygiad cenedlaethol, yn dilyn marwolaeth drasig iawn Logan Mwangi, gyda niferoedd cynyddol o blant mewn gofal, gyda'r system ofal ar ben ei thennyn, gyda niferoedd enfawr o swyddi gwag mewn rhannau o'n gwlad, pryd fydd hi'n adeg gywir? Diolch yn fawr iawn.
Y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Julie Morgan.
The Deputy Minister for Social Services. Julie Morgan.
Diolch. I'll start by thanking the Welsh Conservatives for bringing forward this motion today, and also by thanking the Members for their contributions to the debate. I mean, this is such an important topic, and I know this is something where the concern is shared across the whole of the Chamber.
Welsh Ministers are committed to protecting and supporting the health and well-being of all children and young people in Wales, and the murder of Logan has quite rightly prompted discussion and focus on child protection in Wales. That's why I delivered an oral statement in Plenary last week, following the publication of the child practice review, arising from what is a very shocking event.
As part of my oral statement, I reiterated that I was convinced that now is not the time for an independent review of children's services in Wales, and I do remain of this view. And whilst Members have continued to call for a review, the argument to conduct such a review has simply not been made, in the Government's view. I know that Members have referred to the fact that other parts of the UK have done so, but I think there's no reason for us to do it just because other parts of the UK have had reviews. Services and structures in England and Scotland are different—
Diolch. Rwyf am ddechrau drwy ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw, a hefyd drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl. Hynny yw, mae hwn yn bwnc mor bwysig, ac rwy'n gwybod bod hwn yn rhywbeth lle mae'r pryder yn cael ei rannu ar draws y Siambr gyfan.
Mae Gweinidogion Cymru wedi ymrwymo i ddiogelu a chefnogi iechyd a llesiant pob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru, ac mae llofruddiaeth Logan wedi ysgogi trafodaeth a ffocws cwbl briodol ar amddiffyn plant yng Nghymru. Dyna pam y rhoddais ddatganiad ar lafar yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos diwethaf, yn dilyn cyhoeddi'r adolygiad ymarfer plant, o ganlyniad i'r digwyddiad ysgytwol hwn.
Fel rhan o fy natganiad llafar, ailadroddais fy mod yn argyhoeddedig nad nawr yw'r amser i gael adolygiad annibynnol o wasanaethau plant yng Nghymru, ac rwy'n parhau i gredu hynny. Ac er bod Aelodau wedi parhau i alw am adolygiad, nid yw'r ddadl dros gynnal adolygiad o'r fath wedi cael ei gwneud, ym marn y Llywodraeth. Rwy'n gwybod bod Aelodau wedi cyfeirio at y ffaith bod rhannau eraill o'r DU wedi gwneud hynny, ond nid yw'r ffaith bod rhannau eraill o'r DU wedi cael adolygiadau'n ddigon o reswm i ni wneud yr un peth. Mae gwasanaethau a strwythurau yn Lloegr a'r Alban yn wahanol—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
—and the need for a review elsewhere doesn't amount to the case for a review here.
—ac nid yw'r angen am adolygiad mewn mannau eraill yn ddigon o achos dros gynnal adolygiad yma.
Just on that one, Minister, you say, 'Why should we do it because everybody else is doing it?', well, that's the reason we should be doing it, in fact, because if Scotland, England and Northern Ireland are conducting their own, they obviously see the need and the value of actually having those reviews in order to see which local authorities are actually going wrong. And, across Wales, we could actually have the chance to see the 22 local authorities across Wales and see where the pitfalls would be and make sure nobody slips through the net again. So, can you see the value in that, Minister?
Ar y nodyn hwnnw, Weinidog, rydych chi'n dweud, 'Pam y dylem ni ei wneud oherwydd bod pawb arall yn ei wneud?', wel, dyna'r rheswm y dylem fod yn ei wneud, mewn gwirionedd, oherwydd os yw'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn cynnal eu hadolygiadau eu hunain, maent yn amlwg yn gweld yr angen ac yn gweld gwerth mewn cael yr adolygiadau hynny er mwyn gweld pa awdurdodau lleol sy'n gwneud rhywbeth o'i le. Ac ar draws Cymru, gallem gael cyfle i weld y 22 awdurdod lleol a gweld lle byddai'r peryglon a gwneud yn siŵr nad oes neb yn llithro drwy'r rhwyd eto. Felly, a allwch chi weld y gwerth yn hynny, Weinidog?
I mean, we're obviously looking very closely at the reviews, and we've looked at the review carried out by Josh MacAlister in England, and many of the conclusions that he comes to are things that we are already doing here. So, we're certainly looking at what other reviews are doing, and that's causing part of our thinking. But, just to reiterate, our approach in Wales is rights based, unlike elsewhere in the UK, from the appointment of the Children's Commissioner for Wales, first established under the Care Standards Act 2000, to the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, which sets out our commitment in Wales to children's rights and the United Nations Convention on the Rights of the Child, and more recently to the Children (Abolition of Defence of Reasonable Punishment) (Wales) Act 2020 and the removal of the defence of reasonable punishment. Wales has taken a distinctive, progressive and highly successful approach to promoting the welfare and well-being of our children and young people.
Similarly, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 provides us with mechanisms to support safeguarding arrangements that are not replicated elsewhere. For example, the Act established the national independent safeguarding board, which is now in its second term. The legislation enabled the creation of the whole-Wales safeguarding procedures, implemented in 2019. So, our approach has been strategic for a number of years, and, of course, we have kept our services under constant review. And we do have the evidence to take us forward. As I said last week, I gave you all examples of all the reports and things that we have done to look into this type of situation.
Hynny yw, rydym yn amlwg yn edrych yn fanwl iawn ar yr adolygiadau, ac rydym wedi edrych ar yr adolygiad a gynhaliwyd gan Josh MacAlister yn Lloegr, ac mae llawer o'r casgliadau y mae'n eu gwneud yn bethau rydym eisoes yn eu gwneud yma. Felly, rydym yn sicr yn edrych ar yr hyn y mae adolygiadau eraill yn ei wneud, ac mae hynny'n ffurfio rhan o'n ffordd o feddwl. Ond i ailadrodd, mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn seiliedig ar hawliau, yn wahanol i fannau eraill yn y DU, o benodi Comisiynydd Plant Cymru, a sefydlwyd gyntaf dan Ddeddf Safonau Gofal 2000, i Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, sy'n nodi ein hymrwymiad yng Nghymru i hawliau plant a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, ac yn fwy diweddar i Ddeddf Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru) 2020 a dileu'r amddiffyniad o gosb resymol. Mae Cymru wedi mabwysiadu dull neilltuol, blaengar a hynod lwyddiannus o hyrwyddo lles a llesiant ein plant a'n pobl ifanc.
Yn yr un modd, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn rhoi mecanweithiau i ni allu cefnogi trefniadau diogelu nad ydynt yn cael eu hefelychu mewn mannau eraill. Er enghraifft, sefydlodd y Ddeddf y bwrdd diogelu annibynnol cenedlaethol, sydd bellach yn ei ail dymor. Mae'r ddeddfwriaeth wedi ein galluogi i greu gweithdrefnau diogelu Cymru gyfan, a roddwyd ar waith yn 2019. Felly, mae ein dull gweithredu wedi bod yn strategol ers nifer o flynyddoedd, ac wrth gwrs, rydym wedi adolygu ein gwasanaethau yn gyson. Ac mae gennym y dystiolaeth inni allu symud ymlaen. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, rhoddais enghraifft i chi o'r holl adroddiadau a phethau rydym wedi'u gwneud i edrych ar sefyllfa fel hon.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, yn sicr.
Sorry. Thank you so much. Is it not the case though that there has not been a review in Wales of child protection services? I do hear there have been reviews of looked-after children and of care-experienced children, but what we're talking about here is a review of child protection services. So, can you tell me when there was a review of child protection services—maybe I've missed it—because I think that's so important? Thank you. Diolch.
Mae'n ddrwg gennyf. Diolch yn fawr iawn. Onid yw'n wir fodd bynnag nad oes adolygiad wedi bod yng Nghymru o wasanaethau amddiffyn plant? Rwy'n clywed bod adolygiadau wedi bod o blant sy'n derbyn gofal ac o blant â phrofiad o fod mewn gofal, ond yr hyn rydym yn siarad amdano yma yw adolygiad o wasanaethau amddiffyn plant. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf pryd y cafwyd adolygiad o wasanaethau amddiffyn plant—efallai fy mod wedi ei golli—oherwydd rwy'n credu bod hynny mor bwysig? Diolch.
I think I did respond to you when you raised a similar question in the oral statement last week, that we have already agreed that there will four joint reviews between the different inspection bodies of child protection procedures over the next two years. So, I think I did tell you that when I responded before.
But we have done a lot of reviews, and I will repeat them: the thematic reports of the Wales Centre for Public Policy concerning looked-after children; the work during the last Senedd term of the improving outcomes for children ministerial advisory group; the Public Law Working Group's report and recommendations to safely divert children away from becoming subjects of public law proceedings; the 'Care Crisis Review'; and the Nuffield Foundation's 'Born into Care'. And this research, in addition to the findings of reviews carried out elsewhere—the ones that Gareth Davies referred to—have informed our priorities, and we already have a clear plan for radical reform of children's services in Wales that builds on almost 25 years of experience since devolution, and we do know that the challenges must be addressed.
This is what we're already doing: preventive interventions for families with children on the edge of care, including parental advocacy services; family group conferencing; family justice reform; and a national practice framework. The establishment of a national care framework for social care and a national office provides the vehicle for transformation with nationally commissioned services, and the development of a single, unified, safeguarding review will be a means to conduct one single review following serious incidents, enabling reviews to be conducted more quickly, avoiding duplication of multiple reviews, and enabling the identification and implementation of learning on a pan-Wales basis.
Also, I did say in my oral statement last week that the additional actions are being taken forward. CIW have agreed to undertake a rapid review of structures and processes in place to inform decisions about how a child is added to or removed from a child protection register. It's been agreed that a task and finish group will be established under the Wales safeguarding procedures project board to consider the existing legislation, guidance and procedures to ensure that these provide the right information required to fulfil their duties.
We're certainly not uninformed, and we are not complacent, and we will always be responsive to new evidence. So, all those things are going on, and we have accepted the five national recommendations, which will include considerable input from the Welsh Government in taking forward those five national recommendations, and the health board has already set about commissioning an independent review of the way that they conduct safeguarding procedures. But we know that this a very, very important issue, and that's why I've made it clear that I expect action to be taken quickly by all relevant agencies to address the learning themes and recommendations identified from the child practice review arising from Logan's death.
I am under no illusion regarding the challenges we are facing in ensuring that these priorities identified to improve our children's services are taken forward, but I haven't yet heard anything to persuade me that a national wide-ranging review would surface anything substantive or substantial of which we are unaware. If I thought there would be a benefit in having one of these reviews, of course I would want to do it. The interests of the children in Wales are at the absolute top of my agenda and the Government's agenda. But to conduct a review of this nature would draw in the time and resources of the very people who are needed right now to do the job in hand.
I am sure Members are aware of the extensive efforts that have to be put into a review in order for it to be carried out properly, and those are the people from our services who have to deliver the services, who have to improve things for children in Wales, and that is my real concern. When there is nothing very substantive that you can see by having a review, I cannot see it being justified by diverting people from the work that they're already doing.
Now is the time to support our front-line staff, rather than create more uncertainty for them, and now is the time to get behind the reforms. It's for this reason that I've requested that a summit for practitioners is arranged. We want to talk to and hear directly from the front line, to shape and improve how we transform children's services, while recognising the great work they do, but to share existing good practice.
This follows the first ever summit for care-experienced children and young people, which we held last Saturday in the museum in Cardiff, which was a very successful event. We had 40 care-experienced young people from over Wales. We had five Ministers who came, and we sat there all day and we listened to what those care-experienced young people said. And we've got a list as long as anything that we've got to go about, and we've got to do, and we are committed to the children in Wales to make those things happen.
But we can't do that if we've got to divert to a review on children's services in Wales. The point was made very forcibly by Huw in his contribution that this isn't just children's services. We've had some confusion in the debate about asking for a child protection review, about children's services, but it's a wide-ranging review that we'd have to have—[Interruption.] I don't—. I think—
Rwy'n credu fy mod wedi ymateb i chi pan ofynnoch chi gwestiwn tebyg yn y datganiad llafar yr wythnos diwethaf, drwy ddweud ein bod eisoes wedi cytuno y bydd pedwar adolygiad ar y cyd rhwng gwahanol gyrff arolygu gweithdrefnau amddiffyn plant dros y ddwy flynedd nesaf. Felly, rwy'n credu i mi ddweud hynny wrthych chi pan ymatebais o'r blaen.
Ond rydym wedi gwneud llawer o adolygiadau, ac fe wnaf eu hailadrodd: adroddiadau thematig Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru ar blant sy'n derbyn gofal; gwaith grŵp cynghori'r gweinidog ar wella canlyniadau i blant yn ystod tymor diwethaf y Senedd; adroddiad ac argymhellion y Gweithgor Cyfraith Gyhoeddus i ddargyfeirio plant yn ddiogel rhag dod yn destun achosion cyfraith gyhoeddus; yr 'Adroddiad Adolygu'r Argyfwng ym maes Gofal'; a 'Born into Care' Sefydliad Nuffield. Ac mae'r gwaith ymchwil hwn, yn ogystal â chanfyddiadau adolygiadau a gynhaliwyd mewn mannau eraill—y rhai y cyfeiriodd Gareth Davies atynt—wedi llywio ein blaenoriaethau, ac mae gennym gynllun clir eisoes ar gyfer diwygio gwasanaethau plant yng Nghymru mewn modd radical sy'n adeiladu ar bron i 25 mlynedd o brofiad ers datganoli, ac rydym yn gwybod bod yn rhaid mynd i'r afael â'r heriau.
Dyma'r hyn rydym eisoes yn ei wneud: ymyriadau ataliol i deuluoedd sydd â phlant ar ymylon gofal, gan gynnwys gwasanaethau eiriolaeth i rieni; cynadledda grŵp teuluol; diwygio cyfiawnder teuluol; a fframwaith ymarfer cenedlaethol. Mae sefydlu swyddfa genedlaethol a fframwaith gofal cenedlaethol ar gyfer gofal cymdeithasol yn darparu cyfrwng ar gyfer trawsnewid gyda gwasanaethau a gomisiynwyd yn genedlaethol, a bydd datblygu un adolygiad diogelu unedig, yn ffordd o gynnal un adolygiad sengl yn dilyn digwyddiadau difrifol, gan alluogi adolygiadau i gael eu cynnal yn gyflymach, ac osgoi dyblygu adolygiadau lluosog, ac yn ei gwneud yn bosibl canfod a gweithredu'r dysgu ar sail Cymru gyfan.
Hefyd, fe ddywedais yn fy natganiad llafar yr wythnos diwethaf ein bod yn bwrw ymlaen â'r camau ychwanegol. Mae AGC wedi cytuno i gynnal adolygiad cyflym o'r strwythurau a'r prosesau sydd ar waith i lywio penderfyniadau ynglŷn â sut mae plentyn yn cael ei ychwanegu neu ei dynnu oddi ar gofrestr amddiffyn plant. Cytunwyd y bydd grŵp gorchwyl a gorffen yn cael ei sefydlu o dan fwrdd prosiect gweithdrefnau diogelu Cymru i ystyried y canllawiau, y gweithdrefnau a'r ddeddfwriaeth bresennol er mwyn sicrhau bod y rhain yn darparu'r wybodaeth gywir sydd ei hangen i gyflawni eu dyletswyddau.
Yn sicr, nid ydym yn anwybodus, ac nid ydym yn hunanfodlon, a byddwn bob amser yn ymateb i dystiolaeth newydd. Felly mae'r holl bethau hynny'n digwydd, ac rydym wedi derbyn y pum argymhelliad cenedlaethol, a fydd yn cynnwys mewnbwn sylweddol gan Lywodraeth Cymru wrth weithredu ar y pum argymhelliad cenedlaethol hynny, ac mae'r bwrdd iechyd eisoes wedi mynd ati i gomisiynu adolygiad annibynnol o'r ffordd y maent yn cynnal gweithdrefnau diogelu. Ond rydym yn gwybod bod hwn yn fater pwysig tu hwnt a dyna pam rwyf wedi ei gwneud yn glir fy mod yn disgwyl i gamau gael eu cymryd yn gyflym gan yr holl asiantaethau perthnasol i fynd i'r afael â'r argymhellion a'r themâu dysgu a nodwyd o'r adolygiad ymarfer plant sy'n deillio o farwolaeth Logan.
Nid wyf dan unrhyw gamargraff ynghylch yr heriau rydym yn eu hwynebu wrth sicrhau ein bod yn bwrw ymlaen â'r blaenoriaethau hyn a nodwyd i wella ein gwasanaethau plant, ond nid wyf eto wedi clywed unrhyw beth i fy mherswadio y byddai adolygiad cenedlaethol eang yn amlygu unrhyw beth sylweddol nad ydym yn ymwybodol ohono. Pe bawn yn credu bod budd mewn cael un o'r adolygiadau hyn, wrth gwrs y byddwn eisiau ei wneud. Mae buddiannau'r plant yng Nghymru ar frig fy agenda ac agenda'r Llywodraeth. Ond byddai cynnal adolygiad o'r natur hon yn llyncu amser ac adnoddau'r union bobl sydd eu hangen ar hyn o bryd i wneud y gwaith dan sylw.
Rwy'n siŵr fod yr Aelodau'n ymwybodol o'r ymdrechion helaeth y mae'n rhaid eu gwneud er mwyn cynnal adolygiad yn briodol, a byddai'r ymdrechion hynny'n gorfod cael eu gwneud gan y bobl yn ein gwasanaethau sy'n gorfod darparu'r gwasanaethau, sy'n gorfod gwella'r sefyllfa i blant yng Nghymru, a dyna yw fy mhryder gwirioneddol. Pan nad oes unrhyw beth sylweddol iawn y gallwch ei weld drwy gael adolygiad, nid wyf yn gweld y gellir ei gyfiawnhau pan fo'n dargyfeirio pobl o'r gwaith y maent eisoes yn ei wneud.
Dyma'r amser i ni gefnogi ein staff rheng flaen, yn hytrach na chreu mwy o ansicrwydd iddynt, a dyma'r amser i gefnogi'r diwygiadau. Am y rheswm hwn rwyf wedi galw am drefnu uwchgynhadledd ar gyfer ymarferwyr. Rydym eisiau siarad â hwy a chlywed yn uniongyrchol gan y rheng flaen, i lunio a gwella'r modd yr awn ati i drawsnewid gwasanaethau plant, gan gydnabod y gwaith gwych y maent yn ei wneud, ond hefyd i rannu arferion da sy'n bodoli eisoes.
Daw hyn yn sgil yr uwchgynhadledd gyntaf erioed ar gyfer plant a phobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal, a gynhaliwyd ddydd Sadwrn diwethaf yn yr amgueddfa yng Nghaerdydd, ac roedd yn ddigwyddiad llwyddiannus iawn. Roedd gennym 40 o bobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yno o bob rhan o Gymru. Roedd gennym bump o Weinidogion yn bresennol, ac fe wnaethom eistedd yno drwy'r dydd a gwrando ar yr hyn a ddywedodd y bobl ifanc a oedd â phrofiad o fod mewn gofal. Ac mae gennym restr hir iawn o bethau y mae'n rhaid inni fwrw ymlaen â hwy, ac mae'n rhaid inni eu gwneud, ac rydym wedi ymrwymo i'r plant yng Nghymru y byddwn yn gwneud y pethau hynny.
Ond ni allwn wneud hynny os oes rhaid inni ddargyfeirio i wneud adolygiad ar wasanaethau plant yng Nghymru. Gwnaeth Huw bwynt grymus iawn yn ei gyfraniad nad yw hyn yn ymwneud yn unig â gwasanaethau plant. Rydym wedi cael peth dryswch yn y ddadl ynglŷn â gofyn am adolygiad amddiffyn plant, am wasanaethau plant, ond byddai'n rhaid inni gael adolygiad eang—[Torri ar draws.] Nid wyf—. Rwy'n credu—
I don't think you have time. I've been very generous with your time, Minister, and I'll equally be generous to the closer of the debate.
Nid wyf yn credu bod gennych chi amser. Rwyf wedi bod yn hael iawn gyda'ch amser, Weinidog, a byddaf yr un mor hael i'r un sy'n cloi'r ddadl.
Yes, I know. I'll be very quick. I'll finish now.
I know that there are enormous challenges here in Wales, but we know what they are and we are acting on them. A review now would delay us in taking forward our plans, would divert resources, and I think would be of dubious practical value. As I said before, if I thought we would gain something, we would do it. So, it would be helpful to me, to the children of Wales, if all of us in the Chamber got behind our reforms, and got behind our front-line staff and our plans to transform children's services in Wales. Now is the time to act, not further reflect.
Rwy'n gwybod. Fe fyddaf yn gyflym iawn. Rwy'n dirwyn i ben nawr.
Rwy'n gwybod bod yna heriau enfawr yma yng Nghymru, ond rydym yn gwybod beth ydynt ac rydym yn gweithredu mewn perthynas â hwy. Byddai cynnal adolygiad nawr yn achosi oedi wrth inni roi camau ar waith i fwrw ymlaen â'n cynlluniau, byddai'n dargyfeirio adnoddau, ac nid wyf yn credu y byddai llawer o werth ymarferol i hynny. Fel y dywedais, pe bawn yn credu y byddem yn ennill rhywbeth, byddwn yn ei wneud. Felly, byddai'n ddefnyddiol i mi, i blant Cymru, pe bai pob un ohonom yn y Siambr yn cefnogi ein diwygiadau, ac yn cefnogi ein staff rheng flaen a'n cynlluniau i drawsnewid gwasanaethau plant yng Nghymru. Nawr yw'r amser i weithredu, nid i fyfyrio ymhellach.
Mark Isherwood to respond to the debate.
Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.
Diolch, Llywydd. Well, Gareth Davies, our colleague, obviously, opened this debate by extending his thoughts and condolences—and I know every Member here shares this—to Logan Mwangi's family and friends and community. Such a tragedy, he said, highlights the need for the Welsh Government to ensure this never happens again, with an independent review to ensure that 'never again means never again.' He said that whereas reviews in England prioritise what went wrong, with clear recommendations to the UK Government to go forward, and there are current reviews in Scotland and Northern Ireland, why is only Wales being left out when children's safety is being put at risk? If reviews don't go ahead, he said, the people of Wales will want to know why the Welsh Government appears to be avoiding accountability once again.
Heledd Fychan quite rightly said it's absolutely essential that we have an independent review of children's social care in Wales, because it's not a party political matter. It's about looking at the system as a whole, where facts and figures speak for themselves. As she said,
'Reviews are positive...not things to be feared...to learn lessons as a whole.'
Altaf Hussain pointed out that the failings with Bridgend social services long predated this individual case, with a number of critical reports showing children going missing or being put at risk of exploitation.
Jane Dodds, speaking with a career in child protection, said she can't see any reason why COVID prevented interventions to save Logan's life. She referred to Care Inspectorate Wales reports—I think she said in Wrexham and Denbighshire—being very hard to interpret, in contrast to equivalent reports from the sister body across the border in England.
The Minister, our Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan, despite all of that said that she remains of the view that now is not the time for an independent review, regardless of the overwhelming weight of evidence in support of an independent review. Her statement that you shouldn't just do something because other parts of the UK have had reviews, to which Gareth responded, despite all other Governments across the UK recognising the need for these reviews, often recurrently, perhaps exposes an underlying mindset that is creating barriers to delivery within the Welsh Government on points that should have nothing to do with party politics.
The pandemic has only exacerbated an existing situation, and the safeguarding review into Logan Mwangi's case outlined a number of recommendations aimed at Welsh Government, including that they consider commissioning a pan-Wales review of approaches to undertaking child protection conferences to identify—. They made a series of recommendations I haven't got time to read out. However, the Deputy Minister for social care, Julie Morgan, refused in 2019 to commission a review on the rise in looked-after children in Wales, and her mission to reduce high numbers through setting local authority targets without sound measures underpinning these targets has sadly come to fruition, because we haven't had an independent review to establish the root causes.
Of course, this isn't just about Bridgend or about a local authority failing to intervene. For example, I have casework involving neurodiverse parents in Flintshire, who wrote to every county councillor with evidence that wasn't included in the documents presented to a judge in family proceedings regarding their children by the council, in consequence of which their children were taken into care and remain undiagnosed, untreated and unsupported for apparent autism, pathalogical demand avoidance and HDE. And none of the councillors responded because they were told not to or asked not to by the council's legal team, despite the vital role they're supposed to play in challenging council officers and holding them to account when presented with such evidence.
The tragic case of Logan Mwangi, who was let down by so many agencies in Bridgend, should be a tipping point for children's services in Wales. One legacy of this bright, bubbly boy must be that his horrendous murder should never be repeated. Although the Deputy Minister has pledged to accept the findings of the review into Logan's death, this won't sufficiently investigate recurring failures and provide clear solutions to support Welsh children in the future. An independent review of children's social care will achieve this, and the children of Wales deserve our collective support. So, let us vote in favour of a full and frank independent review into children's care and social care in Wales. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd. Wel, fe agorodd Gareth Davies, ein cyd-Aelod, y ddadl hon drwy gydymdeimlo—ac rwy'n gwybod bod pob Aelod yma yn rhannu hyn—â theulu, ffrindiau a chymuned Logan Mwangi. Mae trychineb o'r fath, meddai, yn amlygu'r angen i Lywodraeth Cymru sicrhau na fydd hyn byth yn digwydd eto, gydag adolygiad annibynnol i sicrhau 'bod byth eto yn golygu byth eto.' Dywedodd fod adolygiadau yn Lloegr yn blaenoriaethu'r hyn a aeth o'i le, gydag argymhellion clir i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â hwy, ac mae yna adolygiadau cyfredol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, felly pam mai Cymru'n unig sy'n cael ei gadael allan pan fo diogelwch plant yn cael ei beryglu? Os nad yw adolygiadau'n digwydd, meddai, bydd pobl Cymru eisiau gwybod pam ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth Cymru'n osgoi atebolrwydd unwaith eto.
Dywedodd Heledd Fychan yn gwbl gywir ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn cael adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant yng Nghymru, oherwydd nid yw'n fater o wleidyddiaeth plaid. Mae'n ymwneud ag edrych ar y system yn ei chyfanrwydd, lle mae ffeithiau a ffigurau'n siarad drostynt eu hunain. Fel y dywedodd,
'Mae adolygiadau'n gadarnhaol... nid yn bethau i'w hofni... i ddysgu gwersi yn eu cyfanrwydd.'
Tynnodd Altaf Hussain sylw at y ffaith bod y methiannau gyda gwasanaethau cymdeithasol Pen-y-bont ar Ogwr yn dyddio'n ôl yn llawer pellach na'r achos unigol hwn, gyda nifer o adroddiadau beirniadol yn dangos plant yn mynd ar goll neu'n cael eu rhoi mewn perygl o gael eu hecsbloetio.
Dywedodd Jane Dodds, sydd wedi cael gyrfa ym maes amddiffyn plant, nad yw'n gallu gweld unrhyw reswm pam y byddai COVID wedi atal ymyriadau i achub bywyd Logan. Cyfeiriodd at y ffaith bod adroddiadau Arolygiaeth Gofal Cymru—rwy'n credu iddi ddweud yn Wrecsam a sir Ddinbych—yn anodd iawn i'w dehongli, yn wahanol i adroddiadau cyfatebol gan y corff cyfatebol dros y ffin yn Lloegr.
Dywedodd y Gweinidog, ein Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan, er gwaethaf hynny i gyd ei bod yn parhau i gredu nad nawr yw'r adeg am adolygiad annibynnol, er gwaethaf pwysau llethol y dystiolaeth i gefnogi adolygiad annibynnol. Mae'n bosibl fod ei datganiad na ddylech gynnal adolygiadau am fod rhannau eraill o'r DU wedi gwneud hynny'n unig, yr ymatebodd Gareth iddo, er bod pob Llywodraeth arall ledled y DU yn cydnabod yr angen am yr adolygiadau hyn, dro ar ôl tro yn aml, yn amlygu meddylfryd sylfaenol sy'n creu rhwystrau i gyflawniad o fewn Llywodraeth Cymru ar bwyntiau na ddylai fod â dim i'w wneud â gwleidyddiaeth plaid o gwbl.
Mae'r pandemig wedi gwaethygu sefyllfa a oedd yn bodoli'n barod, ac fe amlinellodd yr adolygiad diogelu i achos Logan Mwangi nifer o argymhellion wedi'u hanelu at Lywodraeth Cymru, gan gynnwys yr argymhelliad y dylent ystyried comisiynu adolygiad ledled Cymru o ddulliau o gynnal cynadleddau amddiffyn plant i nodi—. Fe wnaethant gyfres o argymhellion nad oes gennyf amser i'w darllen. Fodd bynnag, yn 2019, gwrthododd y Dirprwy Weinidog Gofal Cymdeithasol, Julie Morgan, gomisiynu adolygiad ar y cynnydd yn nifer y plant mewn gofal yng Nghymru, ac mae ei nod i leihau niferoedd uchel drwy osod targedau i awdurdodau lleol, heb fesurau cadarn yn sail i'r targedau hyn wedi dwyn ffrwyth yn anffodus, oherwydd nid ydym wedi cael adolygiad annibynnol i sefydlu'r achosion sylfaenol.
Wrth gwrs, nid yw hyn yn ymwneud yn unig â Phen-y-bont yr Ogwr, neu awdurdod lleol yn methu ymyrryd. Er enghraifft, mae gennyf waith achos yn ymwneud â rhieni niwroamrywiol yn sir y Fflint, a ysgrifennodd at bob cynghorydd sir gyda thystiolaeth nad oedd wedi'i chynnwys yn y dogfennau a gyflwynwyd i farnwr mewn achos teuluol ynghylch eu plant gan y cyngor, ac o ganlyniad i hyn cafodd eu plant eu rhoi mewn gofal a hyd heddiw nid ydynt wedi cael diagnosis, nid ydynt wedi cael eu trin ac nid ydynt wedi cael cymorth ar gyfer eu hawtistiaeth ymddangosiadol, eu tueddiad patholegol i osgoi gorchmynion a'u HDE. Ac ni wnaeth yr un o'r cynghorwyr ymateb oherwydd bod tîm cyfreithiol y cyngor wedi dweud wrthynt neu wedi gofyn iddynt beidio â gwneud, er gwaethaf y rôl hanfodol y maent i fod i'w chwarae yn herio swyddogion y cyngor a'u dwyn i gyfrif pan fo tystiolaeth o'r fath yn cael ei chyflwyno iddynt.
Dylai achos trasig Logan Mwangi, a gafodd gam gan gymaint o asiantaethau ym Mhen-y-bont ar Ogwr, fod yn bwynt tyngedfennol i wasanaethau plant yng Nghymru. Mae'n rhaid sicrhau mai'r gwaddol a adewir gan y bachgen disglair, byrlymus hwn yw na ddylai ei lofruddiaeth erchyll gael ei hailadrodd byth. Er bod y Dirprwy Weinidog wedi addo derbyn canfyddiadau'r adolygiad i farwolaeth Logan, ni fydd hyn yn ymchwilio methiannau cyson yn ddigonol nac yn darparu atebion clir i gefnogi plant Cymru yn y dyfodol. Bydd adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant yn cyflawni hyn, ac mae plant Cymru yn haeddu ein cefnogaeth gyfunol. Felly, gadewch inni bleidleisio o blaid adolygiad annibynnol llawn a gonest o ofal plant yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r cynnig yna tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf—[Torri ar draws.]
The next item—[Interruption.]
I almost want to make a point of order to Alun Davies. I think the Member may want to reflect on something I said prior to the debate. I think I noticed you walking in after I'd said it, and it was a reflection on some of the points that had been raised last week during Plenary. I think one of them may well have been a point of order by you at that time. It's remarkable, sometimes, the influence you can have on the Llywydd.
Okay, we'll move on to the next debate.
Rwyf bron â bod eisiau gwneud pwynt o drefn i Alun Davies. Rwy'n credu efallai y bydd yr Aelod eisiau ystyried rhywbeth a ddywedais cyn y ddadl. Rwy'n credu i mi sylwi arnoch yn cerdded i mewn ar ôl i mi ei ddweud, ac roedd yn ystyriaeth o rai o'r pwyntiau a godwyd yr wythnos diwethaf yn ystod y Cyfarfod Llawn. Rwy'n credu ei bod hi'n ddigon posibl fod un ohonynt yn bwynt o drefn gennych chi yr adeg honno. Mae'n rhyfeddol, weithiau, y dylanwad y gallwch ei gael ar y Llywydd.
Iawn, fe symudwn ymlaen at y ddadl nesaf.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Dadl y Ceidwadwyr ar ardrethi busnes ar gyfer llety hunanddarpar yw hyn, a dwi'n galw ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.
It's the Welsh Conservatives' debate on business rates for self-catering accommodation, and I call on Sam Rowlands to move the motion.
Cynnig NDM8161 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y pryderon difrifol a fynegwyd gan ddarparwyr llety hunanddarpar ledled Cymru ynghylch y cyfnod asesu ar gyfer penderfynu ar gymhwystra ar gyfer cymhwyso ar gyfer ardrethi busnes yn 2022-2023, a diwygio'r rheoliadau yn unol â hynny.
Motion NDM8161 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Calls on the Welsh Government to reflect on the serious concerns expressed by self-catering accommodation providers across Wales regarding the assessment period for determining eligibility for qualifying for business rates in 2022-2023, and amend the regulations accordingly.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Presiding Officer. I'm grateful today to be able to move our motion regarding business rates for self-catering accommodation, in the name of my colleague Darren Millar. And in opening today's debate, I'd first like to clarify that this is not a debate on the rights and wrongs of the 182-day regulations that were announced earlier this year, and, as you know, on this side of the benches, we were against the introduction of these regulations, and in July we brought forward a motion to annul the Non-Domestic Rating (Amendment of Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022, which of course was defeated in this Chamber.
Our debate today is regarding the confusion and unfairness of the implementation of this Order, which, on this side of the benches, we feel are extremely unfair and unjust. What is being asked at the moment is for people to play by rules that aren't yet in place. I can't see this happening in any other situation that I can think of. So, let me explain: as we know, from 1 April 2023, evidence must be provided that a property has been made available to let for at least 252 days, and actually let for at least 182 days, and this is outlined in point (b) of the Government's amendment in front of us today. However, the Valuation Office Agency's assessment will be based on records for the 12 months prior to this date, meaning self-catering businesses will be and have been assessed on the new regulations coming into force in 2023, dating back to 2022. So, the assessment will be based on something that is not currently a requirement. In my view, and in the view of these benches, it simply not fair and reasonable to assess a business on data from when they don't need to meet these new expectations. And I believe that Welsh Government should reflect on the serious concerns expressed by self-catering accommodation providers across Wales regarding the assessment period for determining this eligibility. So, that is the issue that we're debating here today—it's the expectation of businesses to play by rules that aren't currently in place.
In terms of context for this, and why it's important to get this right, and why the current outworking of this Order is so unjust, it's partly due to the incredible importance of this sector to the Welsh economy. As you know, it's something I've mentioned time and time again in this Chamber, and the report produced by the Federation of Small Businesses on tourism this summer shows that tourism accounts for over 12 per cent of employment in Wales—that's one in seven people in Wales being employed by the sector. In addition to this, this report shows that tourism accounts for over 17 per cent of Wales's gross domestic product. It's abundantly clear that this sector is vital for our country and local communities here in Wales.
In the Government's point (a) of their amendment, they state they've consulted widely. However, I find it difficult to fully accept, as the self-catering accommodation sector and leading figures in the tourism sector, in my capacity as chairman of the Senedd cross-party group on tourism, have outlined their sheer confusion, anger and frustration regarding the implementation of this Order in front of us—again, an expectation of those businesses having to play by rules that aren't yet in place.
The final part of today's motion I'd like to focus on today is actually point (c) of the Government's amendment, which states:
'these changes are part of a wider package measures...designed to support vibrant local communities, in which people can afford to live and work all year round.'
On the face of these words, I'm sure Members from across the Chamber can agree with this. But, as we know, the prime reason for these regulations being brought in was to differentiate between second homes and legitimate self-catering holiday accommodation. However, with the criteria being assessed this year, before those rules are in place, before those regulations actually come into force, we will see a skewed set of results, as self-catering accommodation have not been given the proper time to plan, adjust their business plans and ensure their businesses are geared up for this change. So, it will not achieve what the Government are seeking to achieve. In addition to this, as we all know through the Chamber, the way these businesses are set up, and the way that people book their holidays is often far in advance—six, 12, and longer, months in advance. So, by assessing data now, before the regulations come in, self-catering accommodation have not had time to plan, and we'll see miscalculated information. Again, Welsh Government will not be able to achieve their overarching aims.
So, to conclude, Llywydd, it's extremely unfair and unreasonable to assess and judge self-catering accommodation on the old rules when the new rules come into place next April. This could lead to detrimental impacts on the tourism sector and is causing confusion in the sector, a sector that is so important to our economy and to our local communities. So, I look forward to contributions from across the Chamber in this debate, and I particularly look forward to contributions from people trying to explain why they think this injustice is fair. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch heddiw o allu cyflwyno ein cynnig ar ardrethi busnes ar gyfer llety hunanddarpar, yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Ac wrth agor y ddadl heddiw, hoffwn egluro yn gyntaf nad dadl ar ba mor gywir yw'r rheoliadau 182 diwrnod a gyhoeddwyd yn gynharach eleni ydyw, ac fel y gwyddoch, ar yr ochr hon i'r meinciau, roeddem yn erbyn cyflwyno'r rheoliadau hyn, ac ym mis Gorffennaf fe wnaethom gyflwyno cynnig i ddirymu'r Gorchymyn Ardrethi Annomestig (Diwygio Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022, a drechwyd wrth gwrs yn y Siambr hon.
Mae ein dadl heddiw yn ymwneud â dryswch ac annhegwch gweithredu'r Gorchymyn hwn, y teimlwn ni ar yr ochr hon i'r meinciau ei fod yn hynod o annheg ac anghyfiawn. Yr hyn y gofynnir amdano ar hyn o bryd yw bod pobl yn dilyn rheolau nad ydynt mewn grym eto. Ni allaf weld hyn yn digwydd mewn unrhyw sefyllfa arall y gallaf feddwl amdani. Felly, gadewch i mi esbonio: fel y gwyddom, o 1 Ebrill 2023, rhaid darparu tystiolaeth fod eiddo wedi bod ar gael i'w osod am o leiaf 252 diwrnod, a'i fod wedi'i osod am o leiaf 182 diwrnod, ac amlinellir hyn ym mhwynt (b) o welliant y Llywodraeth o'n blaenau heddiw. Fodd bynnag, bydd asesiad Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn seiliedig ar gofnodion ar gyfer y 12 mis cyn y dyddiad hwn, sy'n golygu y bydd busnesau hunanddarpar yn cael, ac wedi cael eu hasesu yn ôl y rheoliadau newydd sy'n dod i rym yn 2023, sy'n dyddio'n ôl i 2022. Felly, bydd yr asesiad yn seiliedig ar rywbeth nad yw'n ofyniad ar hyn o bryd. Yn fy marn i, ac ym marn y meinciau hyn, nid yw'n deg ac yn rhesymol i asesu busnes ar ddata o'r adeg pan nad oes angen iddynt fodloni'r disgwyliadau newydd hyn. Ac rwy'n credu y dylai Llywodraeth Cymru ystyried y pryderon difrifol y mae darparwyr llety hunanddarpar ledled Cymru yn eu mynegi ynghylch y cyfnod asesu ar gyfer pennu'r cymhwysedd hwn. Felly, dyna'r mater rydym yn ei drafod yma heddiw—y disgwyliad i fusnesau ddilyn rheolau nad ydynt ar waith ar hyn o bryd.
O ran y cyd-destun ar gyfer hyn, a pham mae'n bwysig cael hyn yn iawn, a pham fod gweithredu'r Gorchymyn hwn ar hyn o bryd mor anghyfiawn, mae'n rhannol oherwydd pwysigrwydd anhygoel y sector hwn i economi Cymru. Fel y gwyddoch, mae'n rhywbeth rwyf wedi'i grybwyll dro ar ôl tro yn y Siambr hon, ac mae'r adroddiad a gynhyrchwyd gan Ffederasiwn y Busnesau Bach ar dwristiaeth yr haf hwn yn dangos mai twristiaeth sydd i gyfrif am dros 12 y cant o gyflogaeth yng Nghymru—caiff un o bob saith o bobl yng Nghymru eu cyflogi gan y sector. Yn ogystal â hyn, mae'r adroddiad yn dangos mai twristiaeth sydd i gyfrif am dros 17 y cant o gynnyrch domestig gros Cymru. Mae'n gwbl eglur fod y sector hwn yn hanfodol i'n gwlad a'n cymunedau lleol yma yng Nghymru.
Ym mhwynt (a) o welliant y Llywodraeth, maent yn dweud eu bod wedi ymgynghori'n eang. Fodd bynnag, rwyf fi yn rhinwedd fy ngwaith fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y Senedd ar dwristiaeth, a'r sector llety hunanddarpar a ffigyrau blaenllaw yn y sector twristiaeth, sydd wedi nodi eu dryswch, eu dicter a'u rhwystredigaeth ynghylch gweithredu'r Gorchymyn hwn o'n blaenau, yn ei chael hi'n anodd derbyn hyn yn llawn—eto, disgwyliad y bydd yn rhaid i'r busnesau hyn gydymffurfio â rheolau nad ydynt yn weithredol eto.
Rhan olaf y cynnig heddiw yr hoffwn ganolbwyntio arno yw pwynt (c) o welliant y Llywodraeth, sy'n dweud:
'bod y newidiadau hyn yn rhan o becyn ehangach o fesurau sydd wedi'u cynllunio i gefnogi cymunedau lleol llewyrchus, lle y gall pobl fforddio byw a gweithio drwy gydol y flwyddyn.'
Ar yr olwg gyntaf, rwy'n siŵr y gall Aelodau o bob rhan o'r Siambr gytuno â hyn. Ond fel y gwyddom, y prif reswm dros gyflwyno'r rheoliadau hyn oedd er mwyn gwahaniaethu rhwng ail gartrefi a llety gwyliau hunanddarpar cyfreithlon. Fodd bynnag, gyda'r meini prawf yn cael eu hasesu eleni, cyn i'r rheolau hynny fod ar waith, cyn i'r rheoliadau hynny ddod i rym mewn gwirionedd, byddwn yn gweld set o ganlyniadau wedi'u hystumio, gan nad yw llety hunanddarpar wedi cael amser priodol i gynllunio, addasu eu cynlluniau busnes a sicrhau bod eu busnesau'n cael eu paratoi ar gyfer y newid hwn. Felly, ni fydd yn cyflawni'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ceisio ei gyflawni. Yn ogystal â hyn, fel y gŵyr pawb ohonom yn y Siambr, mae'r ffordd y mae'r busnesau hyn yn cael eu sefydlu, a'r ffordd y mae pobl yn trefnu eu gwyliau yn digwydd ymhell o flaen llaw yn aml—chwech, 12 a mwy o fisoedd ymlaen llaw. Felly, drwy asesu data nawr, cyn i'r rheoliadau ddod yn weithredol, nid yw llety hunanddarpar wedi cael amser i gynllunio, a byddwn yn gweld gwybodaeth wedi'i chamgyfrifo. Eto, ni fydd Llywodraeth Cymru'n gallu cyflawni eu nodau trosfwaol.
Felly, i gloi, Lywydd, mae'n hynod o annheg ac afresymol asesu a barnu llety hunanddarpar yn ôl yr hen reolau pan ddaw'r rheolau newydd i rym fis Ebrill nesaf. Gallai hyn arwain at effeithiau niweidiol ar y sector twristiaeth ac mae'n achosi dryswch yn y sector, sector sydd mor bwysig i'n heconomi ac i'n cymunedau lleol. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gyfraniadau o bob rhan o'r Siambr yn y ddadl hon, ac rwy'n edrych ymlaen yn arbennig at gyfraniadau gan bobl sy'n ceisio egluro pam eu bod yn credu bod yr anghyfiawnder hwn yn deg. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf i wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Rwy'n galw ar Weinidog yr Economi i gynnig yn ffurfiol welliant 1.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Economy to formally move amendment 1.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod:
a) bod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori’n eang ynghylch newidiadau i’r meini prawf a ddefnyddir i gategoreiddio llety hunanddarpar fel eiddo annomestig at ddibenion treth lleol, a fydd yn dod i rym o fis Ebrill 2023.
b) na chaiff cydymffurfiaeth â’r meini prawf newydd ei hasesu tan ar ôl 1 Ebrill 2023.
c) bod y newidiadau hyn yn rhan o becyn ehangach o fesurau sydd wedi’u cynllunio i gefnogi cymunedau lleol llewyrchus, lle y gall pobl fforddio byw a gweithio gydol y flwyddyn.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises that:
a) the Welsh Government has consulted widely on changes to the criteria used to classify self-catering accommodation as non-domestic for local tax purposes, which will take effect from April 2023.
b) compliance with the new criteria will not be assessed until after 1 April 2023.
c) these changes are part of a wider package measures to designed to support vibrant local communities, in which people can afford to live and work all year round.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Rwy'n galw nawr ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Mabon ap Gwynfor.
Thank you. I now call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Mabon ap Gwynfor.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y pryderon a fynegwyd gan ddarparwyr llety hunanddarpar, sydd dan bwysau o ganlyniad i blatfformau fel AirBnB.
2. Yn credu y dylai Llywodraeth Cymru barhau i gynnal argymhellion yr ymgynghoriad diweddar i sicrhau y gellir gwahaniaethu rhwng llety hunan-arlwyo gwirioneddol ac eiddo domestig o safbwynt trethi lleol.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the concerns expressed by self-catering accommodation providers, which are under pressure from platforms such as AirBnB.
2. Believes the Welsh Government should continue to undertake the recommendations of the recent consultation to ensure genuine self-catered accommodation is distinguished from domestic properties in relation to local taxes.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd, a dwi'n cynnig yn ffurfiol welliant 2, yn enw Siân Gwenllian. Gaf i gychwyn drwy ddiolch i Sam Rowlands am gymryd yr amser i gyflwyno'r cynnig yma, ond nid yn unig i gyflwyno'r cynnig ond hefyd am gymryd ychydig o'r amser sy'n cael ei neilltuo iddo er mwyn rhoi esboniad inni o fyrdwn y cynnig? Mae’n anffodus, wrth gwrs, fod yr ychydig amser sy'n cael ei roi i ddadleuon o’r fath yn gorfod cael ei gymryd er mwyn esbonio beth a olygir yng ngeiriad y cynnig yn hytrach na chyflwyno’r dadleuon o blaid y cynnig.
Dwi’n meddwl ei fod o'n bwysig fy mod i'n nodi yma fy siom ynghylch geiriad y cynnig a pha mor aneglur ydyw. Roedd criw da ohonom oddi fewn grŵp y Blaid ac oddi allan wedi ceisio dehongli y cynnig yma heddiw ac wedi methu â’i ddeall oherwydd yr aneglurder. Dydy cyflwyno cynigion gwael yn gwneud dim ffafrau â’n democratiaeth, ac yn wir mae perig iddo gamarwain yr etholwyr wrth i ni o bleidiau gwahanol ddadlau am bethau gwahanol ar draws pwrpas i'n gilydd.
Thank you very much, Llywydd, and I move formally amendment 2, in the name of Siân Gwenllian. Could I start by thanking Sam Rowlands for taking the time available to present the motion, and not only to present the motion but also taking some of the time allocated to him to explain the thrust of the motion? It's regrettable, of course, that the short time given to such debates has to be spent explaining what is meant in the wording of the motion, rather than presenting the arguments in favour of the motion.
And I think it's important that I note here my disappointment regarding the wording of the motion and how unclear it is. A good few of us within the Plaid group and outwith the group tried to decipher this motion today and had failed to understand it because of the lack of clarity. Submitting poorly worded motions does our democracy no favours, and, indeed, there is a risk that it will mislead the electorate as those of us from different parties debate different things at cross-purposes.
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Wrth gwrs, Janet.
Of course, Janet.
Thank you. Could you just tell this Chamber whether you've had any approaches from constituents running this kind of business on this matter?
Diolch. A wnewch chi ddweud wrth y Siambr a ydych chi wedi cael unrhyw sylwadau ar y mater gan etholwyr sy'n rhedeg y math hwn o fusnes?
Na, allaf i ddim ateb y cwestiwn yna achos dwi ddim yn glir—fe wnaf i aros ichi gael cyfieithiad—allaf i ddim ateb y cwestiwn yna, mae arnaf i ofn, Janet, oherwydd doedd o ddim yn glir ar y pryd beth oedd pwrpas geiriad y cynnig. Doeddwn i ddim yn deall y cynnig, felly allaf i ddim ateb y cwestiwn.
Ond, os ydw i wedi deall yr esboniad sydd wedi cael ei roi, yna mae’r cynnig fel sydd wedi cael ei gyflwyno a'r cynnig y byddwn ni'n pleidleisio arno yn sôn am y flwyddyn anghywir. Mae’r cynnig yn sôn am gymhwystra ar gyfer cymhwyso ar gyfer ardrethi busnes yn 2022-23, sef eleni, yn hytrach na 2023-24, sef beth ddylai fod yn cael ei gyfeirio ato.
Mae o yr un fath â thrio chwilio am amseroedd trên ar ap Trafnidiaeth Cymru. Dwi ddim yn gwybod os ydych chi wedi sylwi, ond, os dŷch chi’n rhoi’r amser anghywir i mewn, yna mae’r ap yn dweud wrthych chi ei bod yn amhosib bwcio trên sydd eisoes wedi gadael. Cweit reit, hefyd.
No, I can't answer the question—I'll just wait for the interpretation—I can't answer that question, I'm afraid, Janet, because it wasn't clear what the purpose of the wording of the motion was. I didn't understand the motion, so I can't answer that question.
However, if I have understood the explanation that has been given, then the motion as it has been submitted, and the motion that we'll be voting on, refers to the wrong year. The motion talks about eligibility for qualifying for business rates in 2022-23, this year, rather than 2023-24, which is what it should be referring to.
It's like trying to search for train times on the Transport for Wales app. I don’t know if you've noticed, but, if you input the wrong time, then the app tells you that it's impossible to book a train that's already left the station. Quite right, as well.
Will you take a small intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad bach?
Amdani.
Go for it.
I'm sure you know the word 'retrospective' and that's the point that my colleague Sam Rowlands is making. The approaches I've had to me by business owners—distraught business owners—is that the year that they are going forward, they're looking back and taking into account business that was affected during COVID. And so it is unjust that they're now—. They technically are in breach of the new guidelines, going forward, but they didn't know at the time, and they had no option, because this Government locked them down so they couldn't actually trade.
Rwy'n siŵr eich bod chi'n gwybod y gair 'ôl-weithredol' a dyna'r pwynt y mae fy nghyd-Aelod Sam Rowlands yn ei wneud. Y sylwadau a gefais gan berchnogion busnes—perchnogion busnes gofidus—yw yn y flwyddyn o'u blaenau, eu bod yn edrych yn ôl ac yn ystyried busnes a gafodd ei effeithio yn ystod COVID. Ac felly mae'n anghyfiawn eu bod nawr—. Yn dechnegol, maent yn torri'r canllawiau newydd, wrth symud ymlaen, ond nid oeddent yn gwybod ar y pryd, ac nid oedd ganddynt opsiwn, oherwydd bod y Llywodraeth hon wedi gosod cyfyngiadau arnynt fel na allent fasnachu mewn gwirionedd.
Diolch i Janet am gymryd yr amser—nid dyna sydd lawr ar y cynnig ac nid dyna fyddwn ni'n pleidleisio arno. Diolch i Janet am hynny. Am y rheswm yna, dylen ni bleidleisio yn erbyn y cynnig. Felly, dŷn ni wedi rhoi gwelliant i lawr a dŷn ni wedi trafod y gwelliant o'r blaen, felly wnaf i ddim mynd â'r amser i drafod y gwelliant yna ymhellach heddiw, ond gobeithio y gwnewch chi gefnogi'r gwelliant oherwydd bod y cynnig mor aneglur. Diolch.
Thank you, Janet, for the intervention, but that's not what's written in the motion, and that's not what we'll be voting on. I thank Janet for that, but, for that reason, we should vote against this motion. So, we've submitted our own amendment, and we've discussed the amendment before, so I won't take the time now to discuss the amendment further today, but I hope that you will support the amendment because the motion is so unclear. Thank you.
Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders.
I wasn't actually down to speak, but—[Laughter.]
Nid oeddwn i lawr i siarad mewn gwirionedd, ond—[Chwerthin.]
Yes, you are down to speak, but if you don't want to take that time, then—
Ydych, rydych chi lawr i siarad, ond os nad ydych eisiau cymryd yr amser—
No, I'll take every opportunity, actually.
So, basically, this is a mess, Minister. I've been approached by so many now. I'm sorry, I can't see where the confusion is on the motion tabled by my colleague, and to be fair, Sam Rowlands eloquently laid out the foundations of what the concern is here. This is unfair, it's unjust, and you cannot retrospectively apply charges for a period of time when those business owners did not have any control over when they could open. The big worry I have is that we're told by the Welsh Government when we write in, 'You need to go to your local authority; they can apply local discretion’, but we go to the local authority and they tell us, 'Oh, I'm sorry, it's the Valuation Office Agency, also the Welsh Government'. As I've raised before in this Chamber, the VOA has a service level agreement with the Welsh Government—or should have—and if you're procuring a service from the VOA, then ultimately you have the right here, Minister, to be able to actually tell the VOA how you want this law applied. So, from my perspective, it is unjust, it's unfair. I would just make sure that—[Interruption.] Yes.
Na, fe fanteisiaf ar bob cyfle.
Felly, yn y bôn, mae hyn yn llanast, Weinidog. Mae cymaint wedi cysylltu â fi erbyn hyn. Mae'n ddrwg gennyf, ni allaf weld lle mae'r dryswch yn y cynnig a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod, ac i fod yn deg, fe wnaeth Sam Rowlands nodi'n huawdl beth oedd sylfeini'r hyn sy'n peri pryder yma. Mae hyn yn annheg, mae'n anghyfiawn, ac ni allwch osod taliadau yn ôl-weithredol ar gyfer cyfnod pan nad oedd gan y perchnogion busnes hynny unrhyw reolaeth dros pryd y gallent agor. Y pryder mawr sydd gennyf yw bod Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym pan ysgrifennwn ati, 'Mae angen ichi fynd at eich awdurdod lleol; gallant roi disgresiwn yn lleol', ond pan awn at yr awdurdod lleol, maent hwy'n dweud wrthym, 'O, mae'n ddrwg gennyf, Asiantaeth y Swyddfa Brisio, Llywodraeth Cymru hefyd sy'n gyfrifol am hynny'. Fel y nodais o'r blaen yn y Siambr hon, mae gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio gytundeb lefel gwasanaeth gyda Llywodraeth Cymru—neu dylai fod—ac os ydych chi'n caffael gwasanaeth gan yr asiantaeth, yn y pen draw mae gennych chi hawl yma, Weinidog, i allu dweud wrth Asiantaeth y Swyddfa Brisio mewn gwirionedd sut rydych chi am i'r gyfraith hon gael ei chymhwyso. Felly, o'm safbwynt i, mae'n anghyfiawn, mae'n annheg. Hoffwn wneud yn siŵr—[Torri ar draws.] Ie.
Do you think it is a shame that we have to have this debate today? These things are coming forward because of a poorly thought-out policy brought forward by the Welsh Government just to keep their chums in Plaid Cymru happy.
A ydych chi'n meddwl ei bod hi'n drueni fod rhaid inni gael y ddadl hon heddiw? Mae'r pethau hyn yn digwydd oherwydd polisi difeddwl a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru i gadw eu cyfeillion ym Mhlaid Cymru'n hapus.
I tell you what, I will say this. The Christmas season is almost upon us, but what I will say is that, this year, I have been mightily surprised and rather disappointed by the anti-visitor, anti-tourism rhetoric. And I tell you now, I am receiving e-mails from all over Wales, from all your constituents, saying that we're right, and you're wrong.
Wyddoch chi beth, fe ddywedaf hyn. Mae tymor y Nadolig bron â chyrraedd, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw fy mod i, eleni, wedi fy synnu'n fawr ac wedi fy siomi braidd gan y rhethreg wrth-ymwelwyr, wrth-dwristiaeth. Ac rwy'n dweud nawr, rwy'n cael e-byst o bob rhan o Gymru, gan eich holl etholwyr chi, yn dweud ein bod ni'n iawn, a'ch bod chi'n anghywir.
Gweinidog yr Economi i gyfrannu i'r ddadl—Vaughan Gething.
The Minister for Economy to contribute to the debate—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. As Members will know, we have debated this matter before. On 27 April, the Minister for Finance and Local Government responded to a debate on taxes and tourism making all of these similar points, and on 6 July, she responded to a motion to annul the legislation in question. It is clear that there is majority support within the Senedd for our change to criteria used to classify self-catering accommodation for local tax purposes. It's also clear that these changes are needed to help tackle the problems presented by the numbers of second homes and holiday lets in some communities. The changes also address a situation where letting a second property for just 10 weeks a year could result in the owner paying no local taxes.
On 2 March, more than 12 months before the changes take practical effect, we announced the outcome of our consultation around local taxes for second homes and self-catering accommodation. Since then, we have set out the Welsh Government's decision and the timing of changes. The legislation came into force on 14 June. The changes take effect from the start of April next year, when the new criteria will be used in assessment of self-catering properties for the non-domestic rating list undertaken by the Valuation Office Agency. On that at least, Janet Finch-Saunders is right. Compliance with the new criteria will not be assessed until after April 2023. An assessment is based on records for the 12 months before the date it relates to. That means that an assessment for a given date in 2023 will consider evidence from the equivalent date in 2022 onwards. This process is not new. In applying the new criteria, the VOA will not remove a self-catering property from the non-domestic rating list prior to the start of April next year.
In preparing the legislation, we took account of all the relevant timing considerations, including the pressing need to address the issues presented by the large number of second homes and holiday lets in some communities. We concluded that the announcement and publication of plans and legislation provided sufficient notice for local authorities, property owners and other stakeholders to prepare for the changes. The legislation was, of course, scrutinised by the Legislation, Justice and Constitution Committee, and its report did not raise any technical scrutiny points.
We've explained the reasons behind our decision to increase the letting criteria. The properties concerned will be classed as non-domestic only if they occupied for businesses purposes for the majority of the year. If they're let on a less frequent basis, they will be liable for council tax. This is about property owners making a fair contribution to the communities where they have homes or run businesses.
The Welsh Government recognises the strength of feeling amongst operators and has listened to representations from individual businesses and industry representatives. We recognise that some self-catering properties are restricted by planning conditions preventing permanent occupation as someone's main residence. An exception from a council tax premium is already provided for one type of planning condition, and we're currently consulting on legislation that will extend that exception to other planning conditions. Our intention is that any changes are brought into effect from April 2023, alongside the increased thresholds.
We're currently consulting on revised guidance for local authorities on additional options that are available if self-catering properties restricted by planning conditions do not meet the thresholds. These options include discretion to reduce or remove the standard rate of council tax liability for certain properties where considered appropriate by the local authority. As part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, we are taking immediate action to address the impact of second homes and unaffordable housing in communities across Wales, using the planning, property and taxation systems.
We recognise—[Interruption.] I'm just about to finish. We recognise that these are complex issues that require a multifaceted and integrated response. Changes to taxes alone will not provide the solution; that is why we are implementing a package of interventions. I ask Members to support the Government amendment today.
Diolch, Lywydd. Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, rydym wedi trafod y mater hwn o'r blaen. Ar 27 Ebrill, ymatebodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i ddadl ar drethi a thwristiaeth gan wneud yr holl bwyntiau tebyg hyn, ac ar 6 Gorffennaf, ymatebodd i gynnig i ddirymu'r ddeddfwriaeth dan sylw. Mae'n amlwg fod cefnogaeth fwyafrifol yn y Senedd i'n newid i'r meini prawf a ddefnyddir i ddosbarthu llety hunanddarpar at ddibenion treth leol. Mae'n amlwg hefyd fod angen y newidiadau hyn i helpu i fynd i'r afael â'r problemau a ddaw yn sgil niferoedd yr ail gartrefi a llety gwyliau mewn rhai cymunedau. Mae'r newidiadau hefyd yn mynd i'r afael â sefyllfa lle gallai gosod ail eiddo am ddim ond 10 wythnos y flwyddyn olygu nad yw'r perchennog yn talu unrhyw drethi lleol.
Ar 2 Mawrth, fwy na 12 mis cyn i'r newidiadau ddod i rym yn ymarferol, fe wnaethom gyhoeddi canlyniad ein hymgynghoriad ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanddarpar. Ers hynny, rydym wedi nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru ac amseriad newidiadau. Daeth y ddeddfwriaeth i rym ar 14 Mehefin. Daw'r newidiadau i rym o ddechrau mis Ebrill y flwyddyn nesaf, pan fydd y meini prawf newydd yn cael eu defnyddio wrth asesu eiddo hunanddarpar ar gyfer y rhestr ardrethi annomestig a gyflawnir gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Ar hynny o leiaf, mae Janet Finch-Saunders yn iawn. Ni fydd cydymffurfiaeth â'r meini prawf newydd yn cael eu hasesu tan ar ôl mis Ebrill 2023. Mae'r asesiad yn seiliedig ar gofnodion ar gyfer y 12 mis cyn y dyddiad dan sylw. Mae hynny'n golygu y bydd asesiad ar gyfer dyddiad penodol yn 2023 yn ystyried tystiolaeth o'r dyddiad cyfatebol yn 2022 ymlaen. Nid yw'r broses hon yn un newydd. Wrth gymhwyso'r meini prawf newydd, ni fydd Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn tynnu eiddo hunanddarpar o'r rhestr ardrethi annomestig cyn dechrau mis Ebrill y flwyddyn nesaf.
Wrth baratoi'r ddeddfwriaeth, fe wnaethom gymryd sylw o'r holl ystyriaethau amseru perthnasol, gan gynnwys yr angen dybryd i fynd i'r afael â'r problemau sy'n cael eu creu gan y nifer fawr o ail gartrefi a llety gwyliau mewn rhai cymunedau. Daethom i'r casgliad fod y cyhoeddiad a'r broses o gyhoeddi cynlluniau a deddfwriaeth yn rhoi digon o rybudd i awdurdodau lleol, perchnogion eiddo a rhanddeiliaid eraill baratoi ar gyfer y newidiadau. Cafodd y ddeddfwriaeth ei chraffu gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wrth gwrs, ac ni nododd ei adroddiad unrhyw bwyntiau craffu technegol.
Rydym wedi egluro'r rhesymau y tu ôl i'n penderfyniad i gynyddu'r meini prawf ar gyfer gosod. Bydd yr eiddo dan sylw yn cael ei ystyried yn eiddo annomestig os caiff ei feddiannu at ddibenion busnes am y rhan fwyaf o'r flwyddyn. Os caiff ei osod yn llai aml, bydd y dreth gyngor yn ddyledus arno. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod perchnogion eiddo'n cyfrannu'n deg i'r cymunedau lle mae ganddynt gartrefi neu lle maent yn rhedeg busnesau.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod cryfder y teimladau ymhlith gweithredwyr ac wedi gwrando ar sylwadau gan fusnesau unigol a chynrychiolwyr y diwydiant. Rydym yn cydnabod bod rhai mathau o eiddo hunanddarpar wedi'u cyfyngu gan amodau cynllunio sy'n atal meddiannaeth barhaol fel prif breswylfa rhywun. Mae eithriad rhag premiwm treth gyngor eisoes yn cael ei ddarparu ar gyfer un math o amod cynllunio, ac ar hyn o bryd rydym yn ymgynghori ar ddeddfwriaeth a fydd yn ymestyn yr eithriad hwnnw i gynnwys amodau cynllunio eraill. Ein bwriad yw bod unrhyw newidiadau yn dod i rym o fis Ebrill 2023, ochr yn ochr â'r trothwyon uwch.
Ar hyn o bryd rydym yn ymgynghori ar ganllawiau diwygiedig i awdurdodau lleol ar opsiynau ychwanegol sydd ar gael os nad yw eiddo hunanddarpar a gyfyngir gan amodau cynllunio yn cyrraedd y trothwyon. Mae'r opsiynau hyn yn cynnwys disgresiwn i leihau neu ddileu'r gyfradd safonol o dreth gyngor sy'n ddyledus ar gyfer eiddo penodol lle bydd yr awdurdod lleol yn ystyried bod hynny'n briodol. Fel rhan o'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, rydym yn rhoi camau ar waith ar unwaith i fynd i'r afael ag effaith ail gartrefi a thai anfforddiadwy mewn cymunedau ledled Cymru, gan ddefnyddio'r systemau cynllunio, eiddo a threthiant.
Rydym yn cydnabod—[Torri ar draws.] Rwyf ar fin gorffen. Rydym yn cydnabod bod y rhain yn faterion cymhleth sy'n galw am ymateb amlochrog ac integredig. Ni fydd newidiadau i drethi'n unig yn darparu'r ateb; dyna pam ein bod yn gweithredu pecyn o ymyriadau. Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw.
Peter Fox, nawr, i ymateb i'r ddadl.
Peter Fox to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, and thank you to everybody who has contributed today. Can I thank Sam for introducing the debate? Presiding Officer, we've discussed the Welsh Government's changes to non-domestic rates for self-catering accommodation in detail in this Senedd, as the Minister pointed out. We've heard the concerns of businesses about the impact that the new threshold will have on self-catering accommodation providers and their concerns about how this will impact the viability of their businesses. It is very clear that, on this side of the Chamber, there is still disagreement with this overall approach, and neither do many accommodation providers across the country support this.
However, as Sam has pointed out, the crux of today's debate is about the technical details of the new regulations, specifically regarding the assessment period for determining eligibility in qualifying for business rates in 2022-23. As Sam Rowlands pointed out, the implementation of the Order is unjust and unfair, as Janet supported, and I agree. The Welsh Government should reflect on the real concerns expressed by the self-catering providers. The Minister suggests that he has listened to their concerns. Well, the Welsh Government needs to respond and reflect further on those concerns of that industry.
Mabon thanked Sam for explaining the detail of the motion, and, sadly, had to spend most of his contribution trying to decipher what the motion was trying to say, which was a shame. Janet has been approached by so many people and has been championing this situation, as Sam has, and as others have, for many months. Business owners keep sharing their concerns about the unfairness of this process, and their concerns that there is this anti-visitor approach that keeps resonating in this Chamber when we have this debate. As James supported, it is a shame that we're having to have this debate because people aren't being listened to.
Minister, you may be missing the point of this debate today. We hear how you are supporting the industry and supporting the providers, but it doesn't feel that way to them. The fact is that using the same thresholds from 2021-22 as the basis for establishing business use for 2022-23 is unfair. Using a period in which businesses were closed for such long periods of time due to COVID is inherently wrong. Periods of higher demand in the year, as the Welsh Government has used to justify its choices, do not balance out the fact that the demand was suppressed across the year.
As the Federation of Small Businesses has said, as a result of the responses to the pandemic, businesses in different contexts and locations would have needed to react differently to the pandemic at different times, and this on the basis of their own judgement outside the law. For some contexts, it may have been responsible to keep the letting closed, even if they were legally allowed to be open. It is then wrong that during a pandemic a business owner should be actively punished for acting responsibly. As such, we need to rethink the threshold and to use the threshold from previous years so that it is more fair to businesses and better reflects the usual circumstances that accommodation providers operate within. We need to listen to them to better understand what it is they need rather than impose an arbitrary threshold on them.
In closing, Presiding Officer, I ask Members to support the original motion on the agenda paper before us today.
Diolch, Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu heddiw. A gaf fi ddiolch i Sam am gyflwyno'r ddadl? Lywydd, rydym wedi trafod newidiadau Llywodraeth Cymru i ardrethi annomestig ar gyfer llety hunanddarpar yn fanwl yn y Senedd hon, fel y nododd y Gweinidog. Rydym wedi clywed pryderon busnesau ynghylch yr effaith y bydd y trothwy newydd yn ei chael ar ddarparwyr llety hunanddarpar a'u pryderon ynglŷn â sut y bydd hyn yn effeithio ar hyfywedd eu busnesau. Mae'n amlwg iawn, ar yr ochr hon i'r Siambr, fod anghytuno o hyd ynghylch y dull cyffredinol hwn o weithredu, ac mae llawer o ddarparwyr llety ledled y wlad yn gwrthwynebu hyn hefyd.
Fodd bynnag, fel y nododd Sam, mae craidd y ddadl heddiw yn ymwneud â manylion technegol y rheoliadau newydd, yn benodol, y cyfnod asesu ar gyfer penderfynu ar gymhwysedd i dalu ardrethi busnes yn 2022-23. Fel y nododd Sam Rowlands, mae gweithrediad y Gorchymyn yn anghyfiawn ac yn annheg, fel yr ategodd Janet, ac rwy'n cytuno. Dylai Llywodraeth Cymru feddwl am y pryderon gwirioneddol a fynegwyd gan y darparwyr hunanddarpar. Mae'r Gweinidog yn awgrymu ei fod wedi gwrando ar eu pryderon. Wel, mae angen i Lywodraeth Cymru ymateb a meddwl mwy am bryderon y diwydiant hwnnw.
Diolchodd Mabon i Sam am egluro manylion y cynnig, ac yn anffodus, bu'n rhaid iddo dreulio'r rhan fwyaf o'i gyfraniad yn ceisio dehongli beth oedd y cynnig yn ceisio ei ddweud, ac roedd hynny'n drueni. Mae cymaint o bobl wedi cysylltu â Janet ac mae hi wedi bod yn rhoi sylw i'r sefyllfa, fel y gwnaeth Sam ac eraill ers misoedd lawer. Mae perchnogion busnes yn parhau i rannu eu pryderon am annhegwch y broses, a'u pryderon fod yna ymagwedd wrth-ymwelwyr yn parhau i atsain yn y Siambr hon pan fyddwn yn cael y ddadl hon. Fel yr ategodd James, mae'n drueni ein bod yn gorfod cael y ddadl hon am nad yw pobl yn cael eu clywed.
Weinidog, efallai eich bod yn methu pwynt y ddadl hon heddiw. Rydym yn clywed sut rydych chi'n cefnogi'r diwydiant ac yn cefnogi'r darparwyr, ond nid yw'n teimlo felly iddynt hwy. Y gwir amdani yw bod defnyddio'r un trothwyon o 2021-22 fel y sail ar gyfer sefydlu defnydd busnes ar gyfer 2022-23 yn annheg. Mae defnyddio cyfnod pan oedd busnesau ar gau am gyfnodau mor hir oherwydd COVID yn gynhenid anghywir. Nid yw cyfnodau o alw uwch yn y flwyddyn, fel y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud er mwyn cyfiawnhau ei dewisiadau, yn gwneud iawn am y ffaith fod y galw wedi'i gyfyngu ar hyd y flwyddyn.
Fel y dywed Ffederasiwn y Busnesau Bach, o ganlyniad i'r ymatebion i'r pandemig, byddai angen i fusnesau mewn gwahanol gyd-destunau a lleoliadau fod wedi ymateb yn wahanol i'r pandemig ar wahanol adegau, a hyn ar sail eu barn eu hunain ar wahân i'r gyfraith. Mewn rhai cyd-destunau, efallai y byddai wedi bod yn gyfrifol i gadw'r eiddo ar gau, hyd yn oed os oeddent yn cael bod ar agor yn gyfreithiol. Mae'n anghywir cosbi perchennog busnes wedyn am ymddwyn yn gyfrifol mewn pandemig. O'r herwydd, mae angen inni ailfeddwl am y trothwy a defnyddio trothwy o flynyddoedd blaenorol fel ei fod yn fwy teg i fusnesau ac yn dangos yn well yr amgylchiadau arferol y mae darparwyr llety yn gweithredu ynddynt. Mae angen inni wrando arnynt i ddeall yn well beth maent ei angen yn hytrach na gorfodi trothwy mympwyol arnynt.
Wrth gloi, Lywydd, gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig gwreiddiol ar y papur trefn sydd o'n blaenau heddiw.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac fe fyddwn ni'n symud i'r bleidlais oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch.
We now reach voting time, and we will move to the vote unless three Members wish for me to ring the bell.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 6, sef y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod ar Fil Iaith Arwyddion Prydain, BSL. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mark Isherwood. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, 12 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
The first vote this afternoon is on item 6, the debate on a Member's legislative proposal for a British Sign Language Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mark Isherwood. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 12 abstentions, none against, therefore the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod - Bil Iaith Arwyddion Prydain (BSL): O blaid: 38, Yn erbyn: 0, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on a Member's Legislative Proposal - A British Sign Language (BSL) Bill: For: 38, Against: 0, Abstain: 12
Motion has been agreed
Eitem 9 yw'r bleidlais nesaf—dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal—o blaid 25, neb yn ymatal, 25 yn erbyn, ac felly mi rydw i'n bwrw fy mhleidlais yn erbyn y cynnig. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod 25 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn y cynnig.
Item 9 is the next vote—the Welsh Conservatives debate on an independent review of children's social care. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. The vote is tied—25 in favour, 25 against, no abstentions, so I will exercise my casting vote against the motion. Therefore the result is 25 in favour, no abstentions, and 26 against.
Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 9. Welsh Conservatives Debate - Independent review of children’s social care. Motion without amendment: For: 25, Against: 25, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Mae hynny'n golygu ein bod ni'n mynd ymlaen at welliant 1. Galwaf am bleidlais, felly, ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, 14 yn ymatal, 11 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi'i dderbyn.
That means that we will move on to amendment 1. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 25, 14 abstentions, 11 against, therefore the amendment is agreed.
Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 25, Yn erbyn: 11, Ymatal: 14
Derbyniwyd y gwelliant
Item 9. Welsh Conservative debate - Independent review of children’s social care. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 25, Against: 11, Abstain: 14
Amendment has been agreed
Mae'r bleidlais olaf, felly, ar yr eitem yma ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
The final vote under this item is on the motion as amended.
Cynnig NDM8160 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
Yn cefnogi cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio gofal cymdeithasol plant heb fod angen adolygiad annibynnol a fyddai'n cymryd adnoddau gwerthfawr ac yn tarfu ar y gwaith rhagorol a wneir gan y rhai sy’n darparu gwasanaethau i blant agored i niwed, eu rhieni a'u gofalwyr.
Motion NDM8160 as amended:
To propose that the Senedd:
Supports the Welsh Government’s plans for the reform of children’s social care without the need for an independent review that would draw in valuable resources and be a distraction to the excellent work carried out by those providing services to vulnerable children, their parents and carers.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, mae yna 15 yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 23, there are 15 abstentions, 12 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 12, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 9. Welsh Conservatives Debate - Independent review of children’s social care. Motion as amended: For: 23, Against: 12, Abstain: 15
Motion as amended has been agreed
Mae'r cyfres o bleidleisiau nesaf ar eitem 10, sef, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ardrethi busnes ar gyfer llety hunanarlwyo. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 36 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on item 10, namely the Welsh Conservatives debate on business rate relief for self-catering accommodation. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 36 against, therefore the motion is not agreed.
Eitem 10. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ardrethi busnes ar gyfer llety hunanarlwyo. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 36, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 10. Welsh Conservatives Debate - Business rates for self-catering accommodation. Motion without amendment: For: 14, Against: 36, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd nesaf. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-dethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant 1 wedi'i dderbyn, a gwelliant 2 wedi'i ddad-dethol.
Amendment 1 will be next, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against, and therefore amendment 1 is agreed and amendment 2 is deselected.
Eitem 10. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ardrethi busnes ar gyfer llety hunanarlwyo. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 10. Welsh Conservatives Debate - Business rates for self-catering accommodation. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 26, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-dethol.
Amendment 2 deselected.
Y bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
The final vote, therefore, on the motion as amended.
Cynnig NDM8161 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod:
a) bod Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori’n eang ynghylch newidiadau i’r meini prawf a ddefnyddir i gategoreiddio llety hunanddarpar fel eiddo annomestig at ddibenion treth lleol, a fydd yn dod i rym o fis Ebrill 2023.
b) na chaiff cydymffurfiaeth â’r meini prawf newydd ei hasesu tan ar ôl 1 Ebrill 2023.
c) bod y newidiadau hyn yn rhan o becyn ehangach o fesurau sydd wedi’u cynllunio i gefnogi cymunedau lleol llewyrchus, lle y gall pobl fforddio byw a gweithio gydol y flwyddyn.
Motion NDM8161 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises that:
a) the Welsh Government has consulted widely on changes to the criteria used to classify self-catering accommodation as non-domestic for local tax purposes, which will take effect from April 2023.
b) compliance with the new criteria will not be assessed until after 1 April 2023.
c) these changes are part of a wider package measures to designed to support vibrant local communities, in which people can afford to live and work all year round
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, neb yn ymatal, 15 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 15 against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 10. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ardrethi busnes ar gyfer llety hunanarlwyo. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 35, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 10. Welsh Conservatives Debate - Business rates for self-catering accommodation. Motion as amended: For: 35, Against: 15, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein pleidleisio, ond nid dyna'r diwedd ar ein gwaith, ac fe fyddwn ni'n symud ymlaen nawr at y ddadl fer. Ac mae'r ddadl fer yn cael ei chyflwyno heddiw gan Mabon ap Gwynfor ar y testun 'Breuddwydion atomig: Pŵer niwclear a ffydd ddall mewn technoleg sy'n heneiddio'. Dwi'n intrigued, Mabon. Mabon ap Gwynfor.
That's the end of voting for today, but that's not the end of our work, and we'll move on now to the short debate. And the debate today is presented by Mabon ap Gwynfor on the subject 'Atomic dreams: Nuclear power and blind faith in an ageing technology'. I'm intrigued, Mabon. Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi wedi rhoi ychydig o amser i Carolyn Thomas, Sam Rowlands a Mike Hedges i gyfrannu ar y diwedd hefyd. Rŵan, mae yna resymau lu yn cael eu cyflwyno o blaid ynni niwclear, ac ar yr wyneb maen nhw’n medru argyhoeddi, ond edrychwch ychydig yn ddyfnach ac mi welwch chi mai arwynebol iawn ydy’r dadleuon yma. Dywed rhai fod angen ynni niwclear er mwyn darparu ar gyfer y llwyth ynni sylfaenol sydd ei angen—y baseload. Dydy hynny ddim yn wir. Mae baseload yn ei hun yn ddadleuol, gan nad yw'n galluogi'r hyblygrwydd angenrheidiol sydd ei angen yn yr oes fodern. Dywed cynllunwyr ynni fod yn rhaid cael hyblygrwydd o flaen baseload. Mae'n bosibl sicrhau hyn efo’r cymysgedd cywir o ynni—boed yn solar, gwynt, hydro, llanw a thrai, neu hydrogen glas.
Ond i’r rhai hynny sydd yn gaeth i’r gred fod angen baseload, yna mae gennym ni'r adnodd mwyaf effeithiol un yma yng Nghymru i'r perwyl hwnnw, sef llanw a thrai, gyda rhannau o arfordir Cymru efo rhai o’r amrediadau llanw mwyaf yn y byd. Os ydy rhywun yn chwilio am baseload, mae'n bosibl cael hyn drwy fuddsoddi yn yr adnoddau naturiol sydd yma, wedi cyplysu â thechnoleg storio.
Y rheswm diweddaraf sydd wedi cael ei roi gan y Llywodraeth yma dros gael datblygu niwclear ydy ar gyfer niwclear meddygol. Mae hyn yn arbennig o ddeniadol ar yr wyneb—pwy all ddadlau yn erbyn meddyginiaeth sydd yn helpu efo diagnosis canser, neu Alzheimer's, neu lu o glefydau eraill? Ond, yn y cyd-destun yma eto, arwynebol yw'r dadleuon, ac nid yw’n cyfiawnhau adeiladu atomfa, a dyma pam. Rai blynyddoedd yn ôl, roedd yna brinder difrifol o’r brif isotop sydd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer meddyginiaeth niwclear, sef technetium-99. Wrth i’r atomfeydd yn yr Iseldiroedd a Chanada heneiddio, daeth yr isotopau yma yn fwyfwy prin. Dyma sydd wedi cyflyru'r syniad o ddatblygu canolfan niwclear feddygol yma.
Ond er mwyn cynhyrchu isotopau yn ddiogel, mae’n rhaid cael atomfa ymchwil—research reactor. Mae cynhyrchu isotopau o atomfa gonfensiynol yn hynod beryglus, ac atomfa ynni ydy’r flaenoriaeth yma. Rhwng y datgomisiynu a chynlluniau adweithyddion modiwlar bach, does dim lle ar safle Trawsfynydd, er enghraifft, am atomfa ymchwil hefyd. Ta waeth am hynny, mae prinder technetium yn cael ei ddatrys. Mae’r Almaen yn adeiladu cyfleuster arbelydru er mwyn cynhyrchu technetium ym mhrifysgol München, ac mae atomfa ymchwil y Jules Horowitz ar y gweill yn Ffrainc. Yn wir, mae’r Jules Horowitz yn bartneriaeth ryngwladol, ac mae’r Deyrnas Gyfunol yn bartner allweddol. Bydd y ddwy atomfa ymchwil yma yn cynhyrchu mwy na digon o isotopau ar gyfer anghenion Ewrop a Phrydain.
Ond hyd yn oed yn well na hynny, mae gwaith rhagorol Dr François Bénard o brifysgol British Columbia wedi arwain at y gallu i gynhyrchu technetium-99 trwy ddefnyddio cyclotrons—offer maint llai na char bach, heb yr angen am unrhyw fath o atomfa, ac mae modd cael nifer o’r rhain ar hyd y wlad. Mi fuaswn i’n annog y Llywodraeth i gydweithio efo prifysgol British Columbia er mwyn manteisio ar y dechnoleg yma.
Wrth gwrs, mae yna wastraff ymbelydrol ynghlwm â meddyginiaeth niwclear hefyd, ond hanner oes technetium ydy chwech awr. Mae'n bosibl cael gwared ohono yn ddiogel o fewn rhai wythnosau. Mae hyn yn dra gwahanol i hanner oes thoriwm, sy'n 80,000 o flynyddoedd, neu plwtoniwm, sy'n 28,000 o flynyddoedd. A dyna’r gwir—mae niwclear yn beryglus. O’r eiliad mae’n cael ei dynnu o’r ddaear i’w ddefnyddio fel tanwydd a’i wastraffu, mae'n angheuol ac mae'n bodoli am gannoedd o filoedd o flynyddoedd. Mae o'n ddiwydiant budr yn ecolegol, amgylcheddol, ac yn beryglus i bob creadur byw.
Dwi wedi siarad efo pobloedd tiroedd yr Anishinaabe yn Ontario, a phobl Mirarr Tiroedd Gogledd Awstralia, sydd wedi sôn wrthyf am y niwed difrifol sydd yn parhau i effeithio ar eu pobl a’u tir o ganlyniad i fwyngloddio iwraniwm yn eu tiriogaethau. Mae eu cymunedau yn dioddef o lefelau uchel o ganser a chyflyrau iechyd eraill, ac o dlodi enbyd, oherwydd y gwir ydy mai diwydiant trefedigaethol ydy’r diwydiant niwclear. Mae’r diwydiant yn rheibio tiroedd o fwynau peryglus yn erbyn ewyllys y cymunedau hynny, ac nid fi sy’n dweud hyn, ond yr Ojibwe, y Shoshone, y Adnyamathanha, y Kazakhs, ac eraill, sy'n dweud hyn. A beth am y gwastraff? Mae yna lefelau peryglus o uchel o caesiwm 134 ac 137 yn parhau i'w darganfod yn llyn Trawsfynydd, yn ôl adroddiadau diweddaraf Asiantaeth yr Amgylchedd, hynny ydy—20 mlynedd ar ôl i’r atomfa orffen cynhyrchu trydan yno. Ac er gwaethaf y sôn am ddatrysiadau i’r gwastraff, does neb wedi canfod unrhyw ffordd o drin y gwastraff yn ddiogel.
Thank you very much, Llywydd, and I've agreed to give some time to Carolyn Thomas, Sam Rowlands and Mike Hedges to contribute to this debate also. Now, there are many reasons given in favour of nuclear energy, and on the surface, they can be convincing, but look a little deeper and you will see that these arguments are very superficial indeed. Some say that nuclear energy is needed to provide for the required energy baseload. That's not true. Baseload in itself is contentious, as it doesn't provide the necessary flexibility in modern times. Energy planners say that there must be flexibility for baseload, and it's possible to ensure this with the right mix of energy—be it solar, wind, hydro, tidal or blue hydrogen.
But for those who are tied to the belief that we need a baseload, then we have the most effective resource here in Wales, which is the tide, with parts of the coast of Wales having some of the biggest tidal ranges in the world. If one is looking for baseload, then we can get this by investing in the natural resources already here, linked to storage technology.
The latest reason given by the Government here for the development of nuclear is for medical nuclear. This is particularly attractive on the face of it—who could argue against medicine that helps with the diagnosis of cancer, or Alzheimer’s, or a host of other diseases? But, in this context again, the arguments are superficial and it doesn't justify the building of a new nuclear power plant, and this is why. A few years ago, there was an acute shortage of the main isotope used for nuclear medicine, namely technetium-99. As the nuclear power plants in the Netherlands and Canada aged, the isotopes became more and more scarce. This is what has brought about the idea of developing a medical nuclear centre here.
But, to safely produce isotopes, you need a research reactor. Producing isotopes from a conventional reactor is extremely dangerous, and a power plant for energy is the priority here. So, between the decommissioning and the small modular reactor plans, there is no room on the site at Trawsfynydd, for example, for a research reactor as well. Never mind that, the shortage of technetium is being resolved. Germany is building an irradiation facility for the production of technetium at München university, and the Jules Horowitz research reactor is being built in France. Indeed, that's an international partnership, and the UK is a key partner. These two research reactors will produce more than enough isotopes for Europe's needs, as well as the UK's.
But even better than that, the excellent work of Dr François Bénard from the University of British Columbia has led to the ability to produce technetium-99 by using cyclotrons—equipment smaller than a small car, without the need for any kind of nuclear reactor, and we can have many of those across the country. I would encourage the Government to work with the University of British Columbia in order to take advantage of that technology.
Of course, there is always radioactive waste attached to nuclear medicine too, but the half-life of technetium is six hours. It can be disposed of safely within weeks. This is very different to the half-life of thorium, which is 80,000 years, or plutonium, which is 28,000 years. And that's the reality—nuclear is dangerous. From the moment it's extracted from the earth to be used as fuel, and then waste, it is fatal and it exists for hundreds of thousands of years. It's a dirty industry ecologically, environmentally, and it is dangerous to all living things.
I've spoken with the Anishinaabe peoples of Ontario, and the Mirarr peoples of Northern Territory of Australia, who have told me about the serious damage that continues to affect their people and their land as a result of uranium mining in their territories. Their communities suffer from high levels of cancer and other health conditions, and from appalling poverty, because the truth is that the nuclear industry is a colonial industry. The industry is stripping lands of dangerous minerals against the will of those communities, and it’s not me saying that, but the Ojibwe, the Shoshone, the Adnyamathanha, the Kazakhs, and others who are saying this. And what about the waste? There are still dangerously high levels of caesium 134 and 137 that continue to be found in Trawsfynydd lake, according to the latest Environment Agency reports—20 years after the nuclear power plant finished producing electricity there. And despite the talk of solutions to the waste, nobody has found any way of dealing with the waste safely.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Mae rhai yn sôn am ddilyn y Ffindir a chladdu’r gwastraff filltiroedd o dan y ddaear, gan ei orchuddio efo clai. Ond nid datrysiad hirdymor mo hyn. Fe drïwyd claddu tailings gweithfeydd wraniwm cwmni Eldorado yn Ontario efo math o glai 40 mlynedd yn ôl, ond methu gwnaethon nhw. Ac mae yna dros 100 megatunnell o wastraff ymbelydrol wedi ei wasgaru dros fil hectar o dir yno o hyd. Fe ddefnyddiodd yr Unol Daleithiau y dechnoleg sment mwyaf cyfoes ar Ynys Runit, yn atol yn Enewetak, ar ddiwedd yr 1970au, er mwyn claddu gwastraff niwclear o arbrofion erchyll Ynysoedd y Marshall. Ddeugain mlynedd yn ddiweddarach, ac mae’r sment yna yn cracio yn barod, efo deunydd ymbelydrol yn llifo i mewn i’r Mor Tawel. Does dim technoleg yn bodoli i fynd i’r afael â'r gwastraff sydd yn ymbelydrol am gannoedd o filoedd o flynyddoedd. Wrth gwrs, does dim rhaid imi sôn am Chernobyl, Fukushima, Three Mile Island neu Windscale, ond, nôl yn 1993, roedden ni o fewn dim i ychwanegu un enw arall at y rhestr o ddamweiniau niwclear trychinebus: Wylfa. Dyma oedd pennawd The Times ar fis medi 1995:
Some talk about following Finland and burying the waste miles underground, covering it with clay. But that's not a long-term solution. They tried to bury the tailings of the Eldorado company's uranium plants in Ontario, with a type of clay 40 years ago, but they failed, and over 100 megatons of radioactive waste are spread over 1,000 hectares of land there still. The United States used the most up-to-date cement technology on Runit Island, in the Enewetak atoll, at the end of the 1970s in order to bury nuclear waste from the horrific experiments in the Marshall Islands. Forty years later, that cement is already cracking, with radioactive material seeping into the Pacific Ocean. No technology exists to tackle waste that is radioactive for hundreds of thousands of years. Of course, we don't have to talk about Chernobyl, Fukushima, Three Mile Island or Windscale, but back in 1993, we were within a whisker of adding another name to that list of disastrous nuclear accidents: Wylfa. This was The Times headline in September 1995:
'Nuclear reactor faced meltdown. Wylfa power station in Anglesey.'
'Roedd adweithydd niwclear yn wynebu ymdoddiad. Gorsaf bŵer Wylfa yn Ynys Môn.'
A hynny ar ôl i ddarn o bwysau y grab ddisgyn i mewn i graidd un o'r adweithyddion, a neb yn sylwi am oriau. Mae'n rhaid inni gyfrif ein hunain yn andros o lwcus.
Newid hinsawdd ydy’r ddadl arall dros gyfiawnhau niwclear. Mae newid hinsawdd yn digwydd o flaen ein llygaid, ac mae’n rhaid cymryd camau ar frys i wyrdroi y niwed sydd yn digwydd. Mae gennym ni saith mlynedd yn unig er mwyn atal y byd rhag cynhesu i ddwy radd dros y tymheredd ydoedd cyn yr oes ddiwydiannol. Mae'n rhaid gweld datgarboneiddio ar raddfa eang a sydyn, felly. 'Niwclear ydy’r ateb' medd y Llywodraethau, ond peidiwch â chredu'r hype. All niwclear ddim chwarae yr un rhan yn yr ymgyrch i ddatgarboneiddio sydyn. Edrychwch ar Hinkley Point C, er enghraifft. Fe gyhoeddwyd y prosiect yma nôl yn 2010. Cafodd ei drwyddedu ddwy flynedd wedyn yn 2012, a dechreuwyd ar y gwaith yn 2017. Mae’r cynllun eisoes ddwy flynedd ar ôl amser, ac mae’n debygol na fydd yn cael ei gomisiynu tan o leiaf 2030, gan gostio o leiaf £8 biliwn yn fwy na'r gyllideb wreiddiol. Bydd cost yr un atomfa yma yn unig tua £30 biliwn. Hyd yn oed pe cychwynnir ar y gwaith o gomisiynu’r wyth atomfa yr addawodd Boris Johnson, neu’r 11 atomfa a addawodd Tony Blair, yfory, yna byddai’n 2033, ar y gorau, cyn y gwelwn ni’r un wat o drydan yn dod allan ohonyn nhw.
Yn wir, wrth feddwl am drafferthion Hinkley C, mae’n werth nodi fod ymchwil prifysgol Aarhus yn dangos mai dyma'r norm. Mae 97 y cant o brosiectau atomfeydd niwclear y byd yn mynd dros amser, gan gymryd 64 y cant yn fwy o amser i’w hadeiladu a chostio 117 y cant yn fwy na’u cyllidebau gwreiddiol. Dydy hyn heb ystyried yr atomfeydd modiwlar bach newydd, yr SMRs, sy'n cael tipyn o sylw, ond eto, does na'r un ohonyn nhw wedi cael eu hadeiladu, ac hyd yn oed yr un ohonyn nhw wedi cael eu drwyddedu. Bydd yn flynyddoedd cyn inni weld y dechnoleg yma yn weithredol, ac yn wir, mae gwaith prifysgol Stanford a British Columbia yn dangos y bydd atomfeydd modiwlar bach yn fwy budr na'r rhai confensiynol.
Dros y ddegawd a hanner diwethaf, rydyn ni wedi gweld biliynau o bunnoedd o bres cyhoeddus yn llifo i mewn i gwmnïau niwclear, er mwyn gwneud ymchwil ar sail addewidion mawr, ond nid ydynt wedi delifro dim, ac yn y cyfamser, mae newid hinsawdd yn mynd rhagddi yn gynt nag erioed. Ond mae gennyn ni dechnoleg aeddfed eisoes yn bodoli, er mwyn datblygu ynni adnewyddadwy, a hynny drwy ddefnyddio’r gwynt, yr haul, llanw a thrai, ac mae’r gallu yno i gomisiynu y rhain mewn llai na phum mlynedd. Felly pam nad ydyn ni'n gweld y biliynau yma yn mynd at dechnoleg aeddfed, gan ddangos ein bod ni'n wirioneddol o ddifrif ynghylch mynd i’r afael â newid hinsawdd? A pham fod yna gymaint o sôn, felly, am niwclear, efo'r biliynau yma'n cael ei fuddsoddi ynddo? Wel, dyma pam: mae'r wladwriaeth hon wedi bod yn flaenllaw wrth ddatblygu arfau niwclear erioed. Roedd y wladwriaeth hon yn bartner allweddol yn y Manhattan project, er enghraifft. Ers y cychwyn, mae'r wladwriaeth hon wedi cuddio datblygiadau niwclear militaraidd y tu ôl i ddatblygiadau niwclear sifil. Calder Hall oedd yr atomfa gyntaf yn y Deyrnas Gyfunol oedd i fod i gynhyrchu trydan oedd mor rhad â baw. Y gwir ydy mai ffatri cynhyrchu plwtoniwm oedd o. Mae hyn bellach yn ffaith gyhoeddus, ar ôl i Lywodraeth yr Unol Daleithiau gyfaddef iddynt ddefnyddio plwtoniwm o Calder Hall ar gyfer un o'u bomiau yn Nevada a llawer iawn mwy.
Yn 2009, fe gyhoeddodd adran ynni Llywodraeth UDA fod atomfa Trawsfynydd wedi cynhyrchu dros 3.6 tunnell metrig o weapons-grade plwtoniwm yn ystod ei oes weithredol. Ond, mae'r wladwriaeth bellach wedi colli'r sgiliau angenrheidiol ar gyfer niwclear militaraidd, ac mae'n rhaid iddyn nhw ail-lenwi'r pwll hwnnw o bobl gwbl dalentog a all wneud y gwaith affwysol o gymhleth sydd ei angen i ddatblygu llongau tanfor a llongau arfor niwclear ac arfau niwclear.
Bwriad y sôn cyson yma am niwclear, felly, ydy er mwyn cael y gweithlu talentog yma i fynd i'r sector a throsglwyddo sgiliau hanfodol o'r sifil i'r militaraidd. Dwi ddim yn rhyddhau unrhyw gyfrinachau yma—dim ond datgan ffeithiau sydd yn gyhoeddus erbyn hyn. Dyma eiriau Tom Samson, prif weithredwr adran SMR Rolls-Royce:
And that was after the grab fell into the core of one of the reactors without anyone noticing for hours. We have to count ourselves very lucky indeed.
Now, climate change is the other argument for justifying nuclear. Climate change is happening before our eyes, and we must take urgent steps to reverse the damage done. We have seven years only in order to prevent the world from warming by two degrees over what the temperature was in pre-industrial times. We must see decarbonisation at a broad scale, and quickly too. Now, 'nuclear is the solution', according to Governments, but don't believe the hype. Nuclear cannot play the same role in decarbonisation quickly. Look at Hinkley Point C, for example. This project was announced in 2010. It was licensed two years later in 2012, and work began in 2017. The scheme is already two years behind schedule, and it's unlikely to be commissioned until 2030 at the earliest, costing at least £8 billion more than the original budget, bringing the cost of this one nuclear power plant close to some £30 billion. Even if the work of commissioning the eight nuclear plants promised by Boris Johnson, or the 11 plants promised by Tony Blair were to start tomorrow, then it would be 2033 at best before we would see a single watt of electricity being produced from them.
Indeed, in thinking about the difficulties of Hinkley C, it's worth noting that the University of Aarhus research shows that this is the norm. Ninety seven per cent of the world's nuclear power plant projects run over time, taking 64 per cent more time to build and going 117 per cent over budget. This is without considering the new small modular reactors, which are being given some attention, yet not one has been built and not one has been licensed either. It will be many years before we see this technology in action and, indeed, the work of Stanford University and the University of British Columbia shows that SMRs will be dirtier than conventional ones.
Over the last decade and a half, we've seen billions of pounds of public money flowing into nuclear companies, for them to carry out research based on grand promises, but they haven’t delivered at all, and in the meantime, climate change is accelerating quicker than ever. But we do have mature technology in order to develop renewable energy, by using wind, solar, tidal, and the ability is there to commission these in less than five years. So, why haven't we seen these billions of pounds being invested in mature technology, showing that we are truly serious about tackling climate change? And why is there so much talk about nuclear, with billions being invested in it? Well, this is why: this state has always been at the forefront of developing nuclear weapons. This state was a key partner in the Manhattan project, for example. From the very beginning, the state has hidden these military developments behind civil nuclear developments. Calder Hall was the first nuclear power plant in the UK that was supposed to produce energy that was dirt cheap. The fact is that it was a plutonium production factory. This is now public fact after the United States Government admitted that they used plutonium from Calder Hall for one of its bombs in Nevada and many more.
In 2009, the US Government's department for energy announced that the Trawsfynydd nuclear power plant had produced over 3.6 metric tonnes of weapons-grade plutonium during its operational life. But the state has now lost the necessary skills for military nuclear, and they have to refill that talent pool with talented people who can do the very complex work required to develop nuclear submarines and naval ships armed with nuclear weapons.
In talking constantly about nuclear, their intention, therefore, is to get that flow of people into the sector and to transfer those essential skills from the civilian to the military. I'm not giving any secrets away here, but stating facts that are in the public realm now. These are the words of Tom Samson, chief executive of Rolls-Royce's SMR division:
'Developing a UK SMR also would help Rolls-Royce maintain UK capabilities for the country's military nuclear naval programme'.
'Byddai datblygu adweithydd modiwlar bach yn y DU hefyd yn helpu Rolls-Royce i gynnal galluoedd y DU ar gyfer rhaglen forwrol niwclear filwrol y wlad'.
Neu, dyma eiriau o daflen hyrwyddo SMR Rolls-Royce:
Or, these are the words from a Rolls-Royce SMR promotional leaflet:
'One particular application for deployment of the talent developed through the UK SMR programme would be in the ongoing maintenance of the UK’s independent nuclear deterrent.'
'Un defnydd penodol ar gyfer y dalent a ddatblygwyd drwy raglen adweithyddion modiwlar bach y DU fyddai yn y gwaith parhaus o gynnal ataliaeth niwclear annibynnol y DU.'
Neu, beth am eiriau Gweinidogion Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol wrth drafod eu polisi niwclear?
Or what about the words of UK Government Ministers when discussing their nuclear policy?
'The government will work with the sector to enable bespoke programmes that support the transitioning between sectors, including civil and defence'.
'Bydd y llywodraeth yn gweithio gyda'r sector i alluogi rhaglenni pwrpasol sy'n cefnogi'r broses o drosglwyddo rhwng sectorau, gan gynnwys y sector sifil a'r sector amddiffyn'.
Blaenoriaeth y wladwriaeth ydy cael gweithlu dawnus yn y sector niwclear er mwyn medru cynnal a chadw'r rhaglen Dreadnought newydd ar lannau'r Clyde, ac er mwyn darparu llongau niwclear ar gyfer y cytundeb AUKUS. A pheidiwch ag anghofio bod Boris Johnson wedi codi'r cap ar y nifer o arfau niwclear yma, gan eu cynyddu o 160 i 240. Nid yw'r gyllideb filitaraidd yn ddigon i gynnal neu i ddatblygu'r llongau ac arfau militaraidd drudfawr yma. Felly, wrth daro strike price uchel ar gyfer trydan o atomfeydd niwclear, mae biliynau o bunnoedd o'n pres ni, y defnyddiwr trydan, yn mynd yn anuniongyrchol i dalu am gynnal y sector niwclear militaraidd.
Ddoe, fe wnaethom ni ddathlu 40 mlynedd o Gymru ddi-niwclear. Gadewch i ni beidio bod yn rhan o fwriadau Llywodraeth San Steffan i gynnal a chynhyrchu hyd yn oed mwy o arfau niwclear dinistriol. Gadewch i ni ddatgan yn glir y bydd Cymru yn parhau i fod yn Gymru ddi-niwclear er lles heddwch a phobloedd y byd heddiw ac yfory. Diolch.
The state's priority is to have a constant flow of talent going into the nuclear sector in order to be able to maintain its new Dreadnought programme on the banks of the Clyde, and to be able to provide nuclear ships for the AUKUS pact. And, don't forget that Boris Johnson lifted the cap on the number of nuclear weapons here, increasing from 160 to 240. The military budget is not big enough to achieve this, so when agreeing a high strike price for energy from nuclear power stations, billions of pounds of our money, as electricity consumers, will go indirectly to pay for maintaining the military nuclear sector.
Yesterday, we celebrated 40 years of a nuclear-free Wales. Let's stop being part of the Westminster Government's intention to maintain and produce even more destructive nuclear weapons. Let us make a clear statement that Wales will continue to be a nuclear-free Wales, for the good of this nation and for the peace of the people of the world for today and in the future.
Thank you, Mabon, for giving me a minute of your time for this important debate. Making our energy systems sustainable is one of the challenges of our time. Like the climate crisis, it's a challenge that reaches beyond our borders, therefore finding a solution must be an international task. Nuclear is both controversial and potentially dangerous, and it splits opinion. We have to be honest with ourselves about the world in which we live, one too often filled with division, violence and war. As we have seen this year in Ukraine, nuclear power plants are not intended for conflict zones, but we can never be confident that they won't become part of one.
Decades ago, two of the predominant reasons for cautious investment in UK technology were the time and costs associated with its development, and today, those exact same arguments are being made to stifle investment in climate-friendly renewable technologies of the future, such as green hydrogen and tidal. Instead of repeating the mistakes of the past, it's time to work together globally to create a truly green and renewable future. Thank you.
Diolch, Mabon, am roi munud o'ch amser i mi ar gyfer y ddadl bwysig hon. Mae gwneud ein systemau ynni'n gynaliadwy yn un o heriau ein cyfnod ni. Fel yr argyfwng hinsawdd, mae'n her sy'n cyrraedd y tu hwnt i'n ffiniau, felly mae'n rhaid i ddod o hyd i ateb fod yn dasg ryngwladol. Mae niwclear yn ddadleuol ac o bosibl yn beryglus, ac mae'n hollti barn. Rhaid inni fod yn onest gyda ni'n hunain am y byd rydym yn byw ynddo, un sy'n rhy aml yn llawn rhaniadau, trais a rhyfel. Fel y gwelsom eleni yn Wcráin, ni fwriadwyd i bwerdai niwclear fodoli mewn ardaloedd rhyfel, ond ni allwn byth fod yn hyderus na fyddant yn dod yn rhan o un.
Ddegawdau yn ôl, dau o'r rhesymau pennaf dros ofal wrth fuddsoddi mewn technoleg yn y DU oedd yr amser a'r costau a oedd yn gysylltiedig â'i ddatblygiad, a heddiw, mae'r un dadleuon yn union yn cael eu gwneud i fygu buddsoddiad mewn technolegau adnewyddadwy sy'n ystyriol o'r hinsawdd ar gyfer y dyfodol, fel hydrogen gwyrdd ac ynni'r llanw. Yn hytrach nag ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol, mae'n bryd cydweithio'n fyd-eang i greu dyfodol gwirioneddol wyrdd ac adnewyddadwy. Diolch.
Can I thank Mabon ap Gwynfor for giving me a minute of his time here today? I appreciate that I may be on a different page to Mabon, who made the points that have been raised here, but I'm genuinely interested in listening and understanding some of the perspectives of others' points of view around nuclear energy. I did note that there was a fairly quick acknowledgment at the start of your contribution in relation to baseload, but I do think that that's a fundamental issue that we do need to get our heads around because there's a lot of good work around renewables, but the only one of the renewable technologies that can provide that baseload is tidal, and we're not seeing that progress at the rate that it should progress at the moment. There's good stuff around windfarms and some good stuff around solar technology as well, but those, as we know, are not reliable in terms of ensuring we have a consistent flow of electricity and energy into our grid. And we've seen this in Germany, haven't we, where they're often lauded for moving away from nuclear and towards renewables. Renewables are only still contributing 49 per cent of their energy in Germany and, actually, a third of their energy is still produced by coal-fired powered power stations, and that's not a position we want to be in in terms of ensuring that baseload is there. So, I would argue that nuclear is proven and deliverable and delivers a baseload that we can rely on here in Wales.
A second point—. I appreciate it's only a minute; it's a very short time, isn't it? But there is an urgency as well to move towards a carbon-neutral creation of electricity and an urgency to move away from reliance on states like Russia in terms of supplying gas. And again I would argue that nuclear enables us to do that in a way that is faster than some other technologies, to be affordable, carbon free and reliable in the future. So, I appreciate the one minute and I appreciate your time. Thank you.
A gaf fi ddiolch i Mabon ap Gwynfor am roi munud o'i amser i mi yma heddiw? Rwy'n sylweddoli efallai fy mod ar dudalen wahanol i Mabon, a wnaeth y pwyntiau sydd wedi eu codi yma, ond mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol mewn gwrando a deall rhai o safbwyntiau pobl eraill ynghylch ynni niwclear. Fe wneuthum nodi bod cydnabyddiaeth eithaf cyflym ar ddechrau eich cyfraniad i lwyth sylfaenol, ond rwy'n credu bod hwnnw'n fater hanfodol y mae angen inni ei ddeall oherwydd bod llawer o waith da'n digwydd mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy, ond yr unig un o'r technolegau adnewyddadwy a all ddarparu'r llwyth sylfaenol hwnnw yw ynni'r llanw, ac nid ydym yn gweld y cynnydd hwnnw ar y raddfa y dylai ddatblygu ar hyn o bryd. Mae pethau da am ffermydd gwynt a phethau da am dechnoleg solar hefyd, ond nid yw'r rheini, fel y gwyddom, yn ddibynadwy ar gyfer sicrhau bod gennym lif cyson o drydan ac ynni i'n grid. Ac rydym wedi gweld hyn yn yr Almaen, onid ydym, lle maent yn aml yn cael eu canmol am symud oddi wrth niwclear a thuag at ynni adnewyddadwy. Dim ond 49 y cant o'u hynni yn yr Almaen y mae ynni adnewyddadwy'n ei gyfrannu o hyd ac mewn gwirionedd, mae traean o'u hynni'n dal i gael ei gynhyrchu gan orsafoedd pŵer wedi eu tanio gan lo, ac nid yw honno'n sefyllfa rydym am fod ynddi ar gyfer sicrhau bod y llwyth sylfaenol yno. Felly, byddwn yn dadlau bod niwclear yn brofedig a bod modd ei gyflenwi a'i fod yn darparu llwyth sylfaenol y gallwn ddibynnu arno yma yng Nghymru.
Ail bwynt—. Rwy'n derbyn mai dim ond munud ydyw; mae'n amser byr iawn, onid yw? Ond mae yna frys hefyd i symud tuag at greu trydan sy'n garbon niwtral a brys i symud oddi wrth ddibyniaeth ar wladwriaethau fel Rwsia i gyflenwi nwy. Ac unwaith eto byddwn yn dadlau bod niwclear yn ein galluogi i wneud hynny mewn ffordd sy'n gynt na thechnolegau eraill, i fod yn fforddiadwy, yn ddi-garbon ac yn ddibynadwy yn y dyfodol. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r un funud ac rwy'n gwerthfawrogi eich amser. Diolch.
Can I also thank Mabon for giving me a minute of this debate and for what he said previously? We have, since Calder Hall in 1956, gone through a large number of nuclear-reactor types—Magnox, pressurised water reactor, advanced gas-cooled reactors, and now the generation 3 plus nuclear reactor proposed at Sizewell C. When technologies develop, costs should reduce. They should reduce rapidly. That has not been the case with nuclear. What has characterised nuclear power is problems—cost overruns in construction, maintenance and malfunction issues more costly than expected, cost of dealing with nuclear waste material, finding storage for the nuclear waste material. This is reminiscent of the other 1960s and 1970s future technology—which those people old enough will remember—the hovercraft. Since then, the amount of fuel they take and the maintenance costs have meant it is no longer feasible to use them. And now, like the hovercraft, it is time to say 'no' to nuclear power and 'yes' to renewables.
A gaf innau hefyd ddiolch i Mabon am roi munud o'r ddadl hon i mi ac am yr hyn a ddywedodd yn flaenorol? Ers Calder Hall ym 1956, rydym wedi mynd drwy nifer fawr o fathau o adweithyddion niwclear—Magnox, adweithydd dŵr dan bwysau, uwch adweithyddion a gâi eu hoeri gan nwy, ac erbyn hyn yr adweithydd niwclear cenhedlaeth 3+ arfaethedig yn Sizewell C. Pan fydd technolegau'n datblygu, dylai costau leihau. Dylent leihau'n gyflym. Nid felly y bu hi gyda niwclear. Yr hyn sydd wedi nodweddu pŵer niwclear yw problemau—gorwario ar waith adeiladu, cynnal a chadw a phroblemau camweithredu sy'n fwy costus na'r disgwyl, cost ymdrin â deunydd gwastraff niwclear, dod o hyd i ffordd o storio deunydd gwastraff niwclear. Mae hyn yn atgoffa am dechnoleg arall y dyfodol yn y 1960au a'r 1970au—y bydd y bobl sy'n ddigon hen yn ei chofio—yr hofrenfad. Ers hynny, mae faint o danwydd a ddefnyddiant a'r costau cynnal a chadw wedi golygu nad yw eu defnydd yn ymarferol mwyach. A nawr, fel yr hofrenfad, mae'n bryd dweud 'na' wrth ynni niwclear ac 'ie' wrth ynni adnewyddadwy.
Galwaf ar Weinidog yr Economi i ymateb i'r ddadl. Vaughan Gething.
I call on the Minister for Economy to reply to the debate. Vaughan Gething.
Thank you to Mabon ap Gwynfor for bringing this debate and for the other contributions. I welcome the debate as an opportunity to both note the importance of the nuclear sector in Wales, but also to recognise, from my point of view, the contribution the sector makes in sustaining local economies, developing communities and helping to create jobs. I appreciate I have a different perspective from Mabon ap Gwynfor on this point.
I'd like to first develop the point about the assertion that there's blind faith in supporting nuclear technology. That suggests that people who support another generation of nuclear power or exploitation ignore the technology's limitations and plain and obvious challenges, and are intent on supporting nuclear-power generation despite the concerns about security, safety and waste management. Nothing could be further from the truth. Supporters of nuclear power today have to be pragmatists and to conclude whether we believe net zero can be achieved or not with nuclear as part of the wider energy mix. I think it is part of the wider energy mix that is required. That's despite the fact that concerns do remain about security, safety and waste management, and those would have to be addressed and should be addressed in an open and transparent manner.
I understand the implication of ageing technology to be that, because we've been generating electricity from nuclear sources for about 60 years, nuclear is a technology of yesterday. Well, if it was the length of time of the technology, we may no longer support wind or hydro power, because, actually, from the earlier generations of those technologies, we're seeing those advance and develop. Generating electricity from wind power is a relatively recent innovation and demonstrates that technological advancement is not necessarily limited to new technologies. Nuclear technology itself is constantly evolving, and far from being the ageing technology of yesterday, I still think—as indeed do a number of other experts, different to the ones that Mabon has quoted—that it's a technology for our journey to tomorrow, especially when progress in the nuclear fusion area is taken into consideration. I think that proponents of small modular reactors would say it's a mature technology that you understand and, actually, SMRs, which I'll talk about later on, don't require the sort of challenges of significant investment that larger scale nuclear power does.
Now, nuclear fusion, if we can develop it, offers substantial generation of commercial quantities in the future with far fewer issues around safety and waste management than those associated with fission. However, there is still work to be done to test fusion deployment, and in the meantime fission continues to offer a tried and tested means of generating high-volume, low-carbon and always-on baseload electricity.
Diolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r ddadl hon ac am y cyfraniadau eraill. Rwy'n croesawu'r ddadl fel cyfle i nodi pwysigrwydd y sector niwclear yng Nghymru, ond hefyd i gydnabod, o'm safbwynt i, y cyfraniad y mae'r sector yn ei wneud i gynnal economïau lleol, datblygu cymunedau a helpu i greu swyddi. Rwy'n derbyn bod gennyf bersbectif gwahanol i Mabon ap Gwynfor ar y pwynt hwn.
Hoffwn ddatblygu'r pwynt yn gyntaf am yr honiad fod yna ffydd ddall wrth gefnogi technoleg niwclear. Mae hynny'n awgrymu bod pobl sy'n cefnogi cenhedlaeth arall o bŵer niwclear neu ecsbloetio niwclear yn anwybyddu cyfyngiadau a heriau amlwg y dechnoleg, ac yn benderfynol o gefnogi cynhyrchiant pŵer niwclear er gwaethaf y pryderon am ddiogelwch a rheoli gwastraff. Ni allai dim fod ymhellach o'r gwir. Mae'n rhaid i gefnogwyr ynni niwclear heddiw fod yn bragmatyddion a phenderfynu a ydym yn credu y gellir cyflawni sero net neu beidio gyda niwclear yn rhan o'r cymysgedd ynni ehangach. Rwy'n credu ei fod yn rhan o'r cymysgedd ynni ehangach sydd ei angen. Mae hynny er gwaethaf y ffaith bod pryderon yn parhau am ddiogelwch a rheoli gwastraff, a byddai'n rhaid mynd i'r afael â'r rheini, ac fe ddylid mynd i'r afael â hwy mewn modd agored a thryloyw.
Rwy'n deall yr awgrym mai technoleg sy'n heneiddio, technoleg ddoe, yw niwclear am ein bod wedi bod yn cynhyrchu trydan o ffynonellau niwclear ers tua 60 mlynedd. Wel, os mai hyd amser y dechnoleg sy'n bwysig, efallai na fyddwn bellach yn cefnogi ynni gwynt neu ddŵr, oherwydd o genedlaethau cynharach y technolegau hynny, gwelwn y rheini'n gwella ac yn datblygu. Mae cynhyrchu trydan o ynni gwynt yn arloesedd cymharol ddiweddar ac mae'n dangos nad yw datblygiadau technolegol o reidrwydd yn gyfyngedig i dechnolegau newydd. Mae technoleg niwclear ei hun yn esblygu'n gyson, ac ymhell o fod yn dechnoleg ddoe sy'n heneiddio, rwy'n dal i feddwl—ac yn wir mae nifer o arbenigwyr eraill yn credu hynny hefyd, yn wahanol i'r rhai y mae Mabon wedi'u dyfynnu—ei bod yn dechnoleg ar gyfer ein taith i yfory, yn enwedig pan ystyrir y cynnydd ym maes ymasiad niwclear. Rwy'n credu y byddai cefnogwyr adweithyddion modiwlar bach yn dweud ei bod yn dechnoleg aeddfed rydych chi'n ei deall ac mewn gwirionedd, nid yw adweithyddion modiwlar bach, y byddaf yn siarad amdanynt yn nes ymlaen, angen y math o heriau sy'n gysylltiedig â'r buddsoddiad sylweddol y mae pŵer niwclear ar raddfa fwy yn ei angen.
Nawr, mae ymasiad niwclear, os gallwn ei ddatblygu, yn cynnig cynhyrchiant sylweddol o feintiau masnachol yn y dyfodol gyda llawer llai o broblemau'n gysylltiedig â diogelwch a rheoli gwastraff na'r rhai sy'n gysylltiedig ag ymholltiad. Fodd bynnag, mae gwaith i'w wneud o hyd i brofi'r defnydd o ymasiad, ac yn y cyfamser mae ymholltiad yn parhau i gynnig modd profedig o gynhyrchu llwyth sylfaenol mawr o drydan carbon isel sydd ar gael bob amser.
Now, on our net-zero agenda, net zero and energy security are focused on deploying nuclear and renewables together to sustain our low-carbon energy transition, and we all accept the reality that more work is needed to decarbonise power supply in Wales and across the UK, and we have seen that colleagues in Germany are stuck in a position where they're still relying on coal power, which I think is a significant and immediate threat for the future of the planet. Some of the key reasons why this Government continues to support nuclear deployment are that it is a low-carbon energy source. It is a powerful energy source, and I believe it is essential for the low-carbon transition. It's constant and controllable energy. It provides continuous 24/7 electricity and can be adapted to variations in electricity demand. Even the reliable patterns of tidal power don't provide energy that is on all the time, and we still need to generate much greater technology in terms of storage of tidal power, which I'm keen that we continue to do.
It's competitive in the sense that nuclear power is one of the least expensive sources in generation. In France, about 70 per cent of its electricity is generated from nuclear. The challenge is the build costs and the decommissioning costs. And I do believe it's energy that will help us to get to the future that we want. We've now got 8 billion people living on the planet, and we're going to need to find alternative ways to help us to generate enough power for us all to survive with the quality and the standard of living that we expect, and others, whilst achieving carbon neutrality. I appreciate what Mabon's had to say, but I do think there is a real case that this Government accepts that we're unlikely to be able to do that without further nuclear power investment. It's also recognised, in that sense, by the Intergovernmental Panel on Climate Change and the International Energy Agency, when they look at renewable energies and nuclear power, that there is a requirement for some nuclear power baseload to get to a more fully formed, wholly renewable future.
Wylfa and Trawsfynydd in Wales have supported around 800 to 900 long-term and well-paid jobs for 50 plus years, as well as several hundred more in the local supply chain, and of course these are communities where there are not other opportunities in more built-up areas of larger populations. And there's something here about making sure there are economic opportunities in parts of Wales that don't have very large population centres. The Welsh Government believes that regions and local communities hosting nuclear infrastructure projects should secure economic benefits beyond the immediate on-site jobs. That's part of the reason we established Cwmni Egino in 2021, to pursue Trawsfynydd-related opportunities. Those include the ongoing work around decommissioning that Mabon ap Gwynfor has mentioned previously. Now, those jobs continue to be supported, and I'm interested in how we'll gain more from the supply chain, and Trawsfynydd has already become a de facto centre for decommissioning excellence across the Magnox estate. It has long been the lead and learning centre on how to deal with complex decommissioning issues—for example, the treatment of contaminated resins and fuel element debris. It's also the proposed first site for innovative, continuous decommissioning. That would see the complete demolition and removal of reactor buildings as part of the ongoing decommissioning, rather than in 60 years following a care and maintenance period and reactor cool-down.
So, we're already looking at what can happen and seeing Trawsfynydd as an opportunity to do so. A report by Arup for Cwmni Egino in late 2020 on potential benefits for future work from Trawsfynydd surmised that, in the event of a continuous decommissioning approach, future job demand could escalate through 2025, reaching a peak of around 600 in the period from 2030 to 2035, before dropping at the end of that decommissioning period.
On SMR reactors, I believe that we are on track to see potential opportunities, not just with Cwmni Egino, but potentially it's also transferable to the other site in Wylfa. There's a challenge around whether you can continue to build on SMR reactors in a single site to potentially generate a faster rate of build, but also whether you can manage costs in a different way in doing so. It's one of the claims that needs to be tested. But significant progress has already been made on the site lease negotiations around Trawsfynydd since we created Cwmni Egino, and the early market engagement exercise with potential technologies will conclude before Christmas. We'll be in a much clearer position after that exercise has been undertaken. That should lead to a recommendation on two or three technologies with which Cwmni Egino will engage further and look to have further discussions with Great British Nuclear. It would also help, of course, if there was a clearer mission for what Great British Nuclear will and won't be. And I do look forward to a meeting coming up in the not-too-distant future with Department for Business, Energy and Industrial Strategy Ministers to try to understand when that clarity will be provided.
The cost of an SMR project compared to a gigawatt-scale project is a significantly smaller amount. It should be more manageable in terms of the lower risk in terms of the cost of finance, and indeed the speed and the prospects of delivery. And, again, the Arup report considered the implications of SMR deployment, plus manufacturing and supply chain opportunities, and they estimate that the peak in employment will be in the late 2020s, during the construction phase, with over 2,500 workers on site, and a commissioning and operational workforce of approximately 450 on-site longer term jobs from the early 2030s. Now, that would obviously have a significant impact, not just on the local economy in Dwyfor Meirionnydd, but across the wider region. There are likely to be people travelling from other parts of north-west Wales for that. The estimate given is an estimated gross value added for north-west Wales of £41.6 million and £133 million across the north Wales economy.
Now, I recognise that Mabon ap Gwynfor has also touched on some of the issues around a medical radioisotope and research reactor, and, with respect, I disagree with his assertion that there isn't room for an SMR and a medical radioisotope and research reactor on the Trawsfynydd site. It does present a significant opportunity for a medical radioisotope production facility. Medical-grade isotopes are essential in the battle against cancer, and research indicates that, while demand is rising, their production is diminishing. I was interested in what he had to say about potential sites in Germany. The exercise that I've undertaken with officials here in the Welsh Government, and, indeed, others, is that we don't share his optimism that there'll be sites in Germany ready in time to meet all the demand for our own health and care systems and also other potential research facilities. Now, our view is that Trawsfynydd is the ideal site within the UK for a medical radioisotope and research reactor. Far from being the technology of yesterday, our view is that these nuclear sector related projects and programmes that are targeting technology of both today and tomorrow, offer much needed and genuine opportunities in both energy production and health outcomes.
I appreciate Mabon's persistent and consistent opposition to new nuclear power. I don't see nuclear power preventing continued and significant investment in a renewable energy future. I'm very keen that we do both. We see nuclear as a route to a future where we won't need it in the future itself. We will continue to pursue both power and research radioisotope futures, together with a renewable energy future for Wales, and I'm optimistic of significant economic benefits in doing so.
Nawr, ar ein hagenda sero net, mae sero net a diogelwch ffynonellau ynni yn canolbwyntio ar ddefnyddio niwclear ac ynni adnewyddadwy gyda'i gilydd i gynnal y newid i ynni carbon isel, ac rydym i gyd yn derbyn y realiti fod angen mwy o waith ar ddatgarboneiddio'r cyflenwad pŵer yng Nghymru ac ar draws y DU, ac rydym wedi gweld bod cymheiriaid yn yr Almaen yn gaeth i sefyllfa lle maent yn dal i ddibynnu ar bŵer glo, sydd, yn fy marn i, yn fygythiad sylweddol ac uniongyrchol i ddyfodol y blaned. Rhai o'r prif resymau pam fod y Llywodraeth hon yn parhau i gefnogi defnydd o niwclear yw ei bod yn ffynhonnell o ynni carbon isel. Mae'n ffynhonnell ynni bwerus, ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol ar gyfer y newid carbon isel. Mae'n ynni cyson y gellir ei reoli. Mae'n darparu trydan 24/7 parhaus a gellir ei addasu i amrywiadau yn y galw am drydan. Nid yw hyd yn oed patrymau dibynadwy ynni llanw yn darparu ynni sydd ymlaen drwy'r amser, ac mae'n dal i fod angen inni gynhyrchu llawer mwy o dechnoleg ar gyfer storio pŵer llanw, ac rwy'n awyddus ein bod yn parhau i wneud hynny.
Mae'n gystadleuol yn yr ystyr fod pŵer niwclear yn un o'r ffynonellau lleiaf drud i'w gynhyrchu. Yn Ffrainc, mae tua 70 y cant o'i thrydan yn cael ei gynhyrchu o niwclear. Yr her yw'r costau adeiladu a'r costau datgomisiynu. Ac rwy'n credu ei fod yn ynni a fydd yn ein helpu i gyrraedd y dyfodol rydym ei eisiau. Erbyn hyn mae gennym 8 biliwn o bobl yn byw ar y blaned, ac mae angen inni ddod o hyd i ffyrdd eraill o'n helpu i gynhyrchu digon o bŵer i bawb ohonom allu goroesi gyda safon byw o'r ansawdd rydym yn ei ddisgwyl, ac y mae eraill yn ei ddisgwyl, gan fod yn garbon niwtral ar yr un pryd. Rwy'n deall yr hyn a oedd gan Mabon i'w ddweud, ond rwy'n credu bod yna achos go iawn y mae'r Llywodraeth hon yn ei dderbyn nad ydym yn debygol o allu gwneud hynny heb ragor o fuddsoddiad mewn pŵer niwclear. Mae hefyd yn cael ei gydnabod, yn yr ystyr honno, gan y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd a'r Asiantaeth Ynni Rhyngwladol pan fyddant yn edrych ar ynni adnewyddadwy a phŵer niwclear, fod gofyn cael peth llwyth sylfaenol o bŵer niwclear er mwyn cyrraedd dyfodol mwy cyflawn, a chwbl adnewyddadwy.
Mae Wylfa a Thrawsfynydd yng Nghymru wedi cefnogi tua 800 i 900 o swyddi hirdymor sy'n talu'n dda ers 50 mlynedd a mwy, yn ogystal â channoedd yn fwy yn y gadwyn gyflenwi leol, ac wrth gwrs mae'r rhain yn gymunedau lle nad oes cyfleoedd eraill mewn ardaloedd mwy adeiledig gyda phoblogaethau mwy o faint. Ac mae rhywbeth yma am sicrhau bod cyfleoedd economaidd mewn rhannau o Gymru sydd heb ganolfannau poblogaeth mawr iawn. Mae Llywodraeth Cymru'n credu y dylai rhanbarthau a chymunedau lleol sydd â phrosiectau seilwaith niwclear sicrhau budd economaidd y tu hwnt i'r swyddi uniongyrchol ar y safle. Dyna ran o'r rheswm pam y gwnaethom sefydlu Cwmni Egino yn 2021, i fynd ar drywydd cyfleoedd sy'n gysylltiedig â Thrawsfynydd. Mae'r rheini'n cynnwys y gwaith parhaus ar ddatgomisiynu y mae Mabon ap Gwynfor eisoes wedi'i grybwyll. Nawr, mae'r swyddi hynny'n dal i gael eu cefnogi, ac mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y gallwn ennill mwy o'r gadwyn gyflenwi, ac mae Trawsfynydd eisoes wedi dod yn ganolfan de facto ar gyfer rhagoriaeth datgomisiynu ar draws ystad Magnox. Mae wedi bod yn ganolfan arweiniol ac yn ganolfan ddysgu ers amser maith ar sut i ymdrin â materion datgomisiynu cymhleth—er enghraifft, trin resinau halogedig a malurion elfennau tanwydd. Dyma hefyd y safle cyntaf arfaethedig ar gyfer datgomisiynu arloesol, parhaus. Byddai hynny'n golygu dymchwel a symud adeiladau adweithyddion yn llwyr fel rhan o'r datgomisiynu parhaus, yn hytrach nag mewn 60 mlynedd yn dilyn cyfnod o ofal a chynnal a chadw ac oeri'r adweithyddion.
Felly, rydym yn edrych eisoes ar beth a all ddigwydd ac yn gweld Trawsfynydd fel cyfle i wneud hynny. Roedd adroddiad gan Arup ar gyfer Cwmni Egino ar ddiwedd 2020 ynghylch y buddion posibl ar gyfer gwaith yn y dyfodol o Drawsfynydd yn tybio, gyda dull datgomisiynu parhaus, y gallai'r galw am swyddi yn y dyfodol godi y tu hwnt i 2025, gan gyrraedd uchafbwynt o tua 600 yn y cyfnod rhwng 2030 a 2035, cyn gostwng ar ddiwedd y cyfnod datgomisiynu hwnnw.
Ar adweithyddion modiwlar bach, credaf ein bod ar y trywydd iawn i weld cyfleoedd posibl, nid yn unig gyda Chwmni Egino, ond o bosibl, bydd hefyd yn drosglwyddadwy i'r safle arall yn Wylfa. Mae yna her o ran y gallu i barhau i adeiladu ar adweithyddion modiwlar bach ar un safle er mwyn gallu adeiladu'n gyflymach, ond hefyd a allwch reoli costau mewn ffordd wahanol wrth wneud hynny. Mae'n un o'r honiadau sydd angen eu profi. Ond mae cynnydd sylweddol eisoes wedi'i wneud ar drafodaethau prydles y safle o gwmpas Trawsfynydd ers inni greu Cwmni Egino, a bydd yr ymarfer ymgysylltu cynnar â'r farchnad gyda thechnolegau posibl yn dod i ben cyn y Nadolig. Byddwn mewn sefyllfa lawer cliriach ar ôl i'r ymarfer hwnnw gael ei wneud. Dylai hynny arwain at argymhelliad ar ddau neu dri thechnoleg y bydd Cwmni Egino yn ymwneud ymhellach â hwy, ac yn ceisio cael trafodaethau pellach gyda Great British Nuclear. Byddai hefyd yn helpu, wrth gwrs, pe bai cenhadaeth gliriach ar gyfer yr hyn fydd Great British Nuclear a'r hyn na fydd. Ac rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod sydd ar y ffordd yn weddol fuan gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol i geisio deall pryd y bydd yr eglurder hwnnw'n cael ei ddarparu.
Mae cost prosiect adweithydd modiwlar bach o'i gymharu â phrosiect ar raddfa gigawat yn swm sylweddol is. Dylai fod yn fwy hylaw o ran y risg is i gost cyllid, ac yn wir y cyflymder a'r rhagolygon ar gyfer cyflawni. Ac unwaith eto, ystyriodd adroddiad Arup oblygiadau defnyddio adweithyddion modiwlar bach, ynghyd â chyfleoedd gweithgynhyrchu a'r gadwyn gyflenwi, ac maent yn amcangyfrif y bydd yr uchafbwynt mewn cyflogaeth ar ddiwedd y 2020au, yn ystod y cyfnod adeiladu, gyda dros 2,500 o weithwyr ar y safle, a gweithlu comisiynu a gweithredol o tua 450 o swyddi mwy hirdymor ar y safle o ddechrau'r 2030au. Nawr, byddai hynny'n amlwg yn cael effaith sylweddol, nid yn unig ar yr economi leol yn Nwyfor Meirionnydd, ond ar draws y rhanbarth ehangach. Mae'n debygol y bydd pobl yn teithio o rannau eraill o ogledd-orllewin Cymru ar gyfer hynny. Yr amcangyfrif a roddir yw gwerth ychwanegol gros amcangyfrifedig ar gyfer gogledd-orllewin Cymru o £41.6 miliwn, a £133 miliwn ar draws economi gogledd Cymru.
Nawr, rwy'n cydnabod bod Mabon ap Gwynfor hefyd wedi cyffwrdd â rhai o'r materion sy'n ymwneud ag adweithydd ymchwil radioisotop meddygol, a chyda phob parch, rwy'n anghytuno â'i honiad nad oes lle i adweithydd modiwlar bach ac adweithydd ymchwil radioisotop meddygol ar safle Trawsfynydd. Mae'n darparu cyfle sylweddol i gyfleuster cynhyrchu radioisotop meddygol. Mae isotopau o safon feddygol yn hanfodol yn y frwydr yn erbyn canser, ac mae ymchwil yn dangos, er bod y galw'n uwch, mae eu cynhyrchiant yn lleihau. Roedd gennyf ddiddordeb yn yr hyn a oedd ganddo i'w ddweud am safleoedd posibl yn yr Almaen. Yr ymarfer rwyf fi wedi ei gyflawni gyda swyddogion yma yn Llywodraeth Cymru, ac eraill yn wir, yw nad ydym yn rhannu ei optimistiaeth y bydd safleoedd yn yr Almaen yn barod mewn pryd i ateb yr holl alw ar gyfer ein systemau iechyd a gofal ein hunain a hefyd cyfleusterau ymchwil eraill posibl. Nawr, ein barn ni yw mai Trawsfynydd yw'r safle delfrydol yn y DU ar gyfer adweithydd ymchwil radioisotop meddygol. Ymhell o fod yn dechnoleg ddoe, ein barn ni yw bod y prosiectau a'r rhaglenni hyn sy'n gysylltiedig â'r sector niwclear sy'n targedu technoleg heddiw ac yfory, yn cynnig cyfleoedd mawr eu hangen a dilys ar gyfer cynhyrchu ynni a chanlyniadau iechyd fel ei gilydd.
Rwy'n cydnabod gwrthwynebiad parhaus a chyson Mabon i bŵer niwclear newydd. Nid wyf yn gweld bod pŵer niwclear yn atal buddsoddiad sylweddol a pharhaus yn nyfodol ynni adnewyddadwy. Rwy'n awyddus iawn inni wneud y ddau beth. Rydym yn gweld niwclear fel llwybr at ddyfodol lle na fyddwn ei angen yn y dyfodol hwnnw. Byddwn yn parhau i fynd ar drywydd dyfodol pŵer niwclear ac ymchwil radioisotop, ynghyd â dyfodol ynni adnewyddadwy i Gymru, ac rwy'n optimistaidd y gwelwn fanteision economaidd sylweddol wrth wneud hynny.
Diolch i'r Gweinidog, a diolch, pawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Minister, and thank you, everyone. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:58.
The meeting ended at 18:58.