Y Cyfarfod Llawn
Plenary
11/10/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r cyfarfod y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Alun Davies.
Good afternoon and welcome to this afternoon's meeting. The first item on our agenda is questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Alun Davies.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith bosib polisïau economaidd Llywodraeth y DU ar wasanaethau cyhoeddus ym Mlaenau Gwent? OQ58545
1. Will the First Minister make a statement on the potential impact of the UK Government’s economic policies on public services in Blaenau Gwent? OQ58545
Llywydd, the UK Government’s policy of unfunded tax cuts for the rich will be paid for by people in Blaenau Gwent. They will be asked to cover the debts this reckless Government will rack up. Cuts to other essential public services will be the deliberate consequence of this economic catastrophe.
Llywydd, pobl ym Mlaenau Gwent fydd yn talu am bolisi Llywodraeth y DU o doriadau treth heb eu hariannu ar gyfer y cyfoethog. Gofynnir iddyn nhw dalu am y dyledion y bydd y Llywodraeth ddi-hid hon yn eu cronni. Toriadau i wasanaethau cyhoeddus hanfodol eraill fydd canlyniad bwriadol y trychineb economaidd hwn.
Thank you very much, First Minister. We woke up this morning of course to the news from the Institute for Fiscal Studies that there's an unfunded £60 billion hole in UK public finances as a consequence of decisions taken by the UK Government—not as a consequence of war in Europe, not as a consequence of COVID, but as a consequence of their own decisions. Before we'd finished breakfast, the Bank of England had announced that they were expanding the intervention to maintain some stability in markets. First Minister, do you agree with me that the conclusion we've reached is that either the UK Conservative Government is entirely incompetent on public finances and can't be trusted to run public finances, or they're doing it deliberately, as Simon Clarke indicated a few weeks ago, when he said that we need a smaller state to align with a low-tax economy—tax cuts for the rich paid for by cuts to public services for everybody else? First Minister, this Government needs to protect the people of Blaenau Gwent in the way that it needs to protect the people of Wales against this incompetence and this conspiracy against the public sector. I hope that the Welsh Government can ensure that you can do all in your powers to protect the public services in which the people Blaenau Gwent want to see investment and not cuts. Thank you.
Diolch yn fawr. Gwnaethom ddeffro y bore yma wrth gwrs i'r newyddion gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid bod twll gwerth £60 biliwn heb ei ariannu yng nghyllid cyhoeddus y DU o ganlyniad i benderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth y DU—nid o ganlyniad i ryfel yn Ewrop, nid o ganlyniad i COVID, ond o ganlyniad i'w penderfyniadau eu hunain. Cyn i ni orffen ein brecwast, roedd Banc Lloegr wedi cyhoeddi ei fod yn ehangu'r ymyrraeth i gynnal rhywfaint o sefydlogrwydd mewn marchnadoedd. Prif Weinidog, ydych chi'n cytuno â mi mai'r casgliad yr ydym ni wedi dod iddo yw bod naill ai Llywodraeth Geidwadol y DU yn gwbl anfedrus o ran cyllid cyhoeddus ac na ellir ymddiried ynddi i redeg cyllid cyhoeddus, neu mae hi'n ei wneud yn fwriadol, fel y nododd Simon Clarke ychydig wythnosau yn ôl, pan ddywedodd fod angen gwladwriaeth lai arnom i gyd-fynd ag economi treth isel—toriadau treth ar gyfer y cyfoethog y telir amdanyn nhw gan doriadau i wasanaethau cyhoeddus i bawb arall? Prif Weinidog, mae angen i'r Llywodraeth hon warchod pobl Blaenau Gwent yn y ffordd y mae angen iddi warchod pobl Cymru rhag yr anfedrusrwydd hwn a'r cynllwyn hwn yn erbyn y sector cyhoeddus. Rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru sicrhau y gallwch wneud popeth yn eich pwerau i ddiogelu'r gwasanaethau cyhoeddus y mae pobl Blaenau Gwent eisiau gweld buddsoddi ynddyn nhw ac nid toriadau. Diolch.
Well, Llywydd, I give the Member an assurance that the Welsh Government will do everything within our powers to protect people in Blaenau Gwent and in other parts of Wales from the onslaught that is coming our way. Llywydd, I don't think it is possible to overstate the seriousness facing the UK economy today. Last night, the pound slipped further on international markets, and when the Bank of England intervene and put out a statement to say that the reason they are having to intervene is because there is a 'material risk' to the UK's financial stability—the Bank of England chooses every single word with the utmost care and caution—that is not an off-the-cuff remark, Llywydd; that is a statement of the Bank of England signalling to everybody else just how serious the position is for the United Kingdom economy.
Jim Pickard, the very respected journalist for the Financial Times, who used to cover Wales as part of his beat, summed it up last night, when asked what does all this mean, and he said it will mean these three things: mortgage rates will keep soaring, Government borrowing costs will spike, and pension funds will head back into the crisis zone. And the IFS's estimate this morning of a £60 billion cut in a single year in public expenditure means real, real cuts here in Wales. They estimate a 15 per cent cut in departmental budgets. Llywydd, a 15 per cent cut to the Welsh Government budget would be something unheard of in the deepest days of austerity, and I just want to say as seriously as I can today that if we face cuts on that scale, we are talking about thousands and thousands of people losing their jobs in public services across Wales, with all the impact that that will have on the lives of those people who rely on those services. We are facing the most serious consequences of the decisions made only a couple of weeks ago. And the answer is that the UK Government must—must—change course. It must do what Rishi Sunak said needed to be done during the leadership election with Liz Truss. What did he say? 'If we are not the party of sound money, I don't see the point of the Conservative Party.' And there's no sound money anywhere to be found under the Liz Truss Government.
Wel, Llywydd, rwy'n rhoi sicrwydd i'r Aelod y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein pwerau i amddiffyn pobl ym Mlaenau Gwent ac mewn rhannau eraill o Gymru rhag yr ymosodiadau hyn arnom. Llywydd, nid wyf yn credu ei bod yn bosibl gorbwysleisio'r difrifoldeb sy'n wynebu economi'r DU heddiw. Neithiwr, llithrodd y bunt ymhellach ar farchnadoedd rhyngwladol, a phan fydd Banc Lloegr yn ymyrryd a rhoi datganiad i ddweud mai'r rheswm eu bod yn gorfod ymyrryd yw oherwydd bod 'risg ddiriaethol' i sefydlogrwydd ariannol y DU—mae Banc Lloegr yn dewis pob un gair gyda'r gofal a'r pwyll mwyaf—nid yw hwn yn sylw ffwrdd-â-hi, Llywydd; dyna ddatganiad o Fanc Lloegr sy'n arwydd i bawb arall pa mor ddifrifol yw sefyllfa economi'r Deyrnas Unedig.
Neithiwr crynhodd Jim Pickard, y newyddiadurwr uchel ei barch y Financial Times, a arferai gwmpasu Cymru yn rhan o'i rawd, pan ofynnwyd iddo beth y mae hyn i gyd yn ei olygu, dywedodd y bydd yn golygu'r tri pheth hyn: bydd cyfraddau morgeisi yn parhau i gynyddu, bydd costau benthyca'r Llywodraeth yn cynyddu'n sydyn, a bydd cronfeydd pensiynau unwaith eto mewn argyfwng. Ac mae amcangyfrif y Sefydliad Astudiaethau Cyllid y bore yma o doriad o £60 biliwn mewn un flwyddyn mewn gwariant cyhoeddus yn golygu toriadau go iawn yma yng Nghymru. Maen nhw'n amcangyfrif toriad o 15 y cant mewn cyllidebau adrannol. Llywydd, byddai toriad o 15 y cant i gyllideb Llywodraeth Cymru yn rhywbeth na welwyd hyd yn oed yn ystod dyddiau tywyllaf cyni, ac rwyf eisiau dweud mewn modd difrifol heddiw, os wynebwn ni doriadau ar y raddfa honno, rydym yn sôn am filoedd ar filoedd o bobl yn colli eu swyddi mewn gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, gyda'r holl effaith fydd hynny yn ei gael ar fywydau'r bobl hynny sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hynny. Rydym yn wynebu canlyniadau mwyaf difrifol y penderfyniadau a wnaed dim ond ychydig wythnosau yn ôl. A'r ateb yw bod yn rhaid i Lywodraeth y DU—mae'n rhaid iddi—newid cwrs. Rhaid iddi wneud yr hyn a ddywedodd Rishi Sunak bod angen ei wneud yn ystod yr etholiad arweinyddiaeth gyda Liz Truss. Beth ddwedodd e? 'Os nad ni yw'r blaid arian cadarn, dydw i ddim yn gweld diben i'r Blaid Geidwadol.' A does dim arian cadarn yn unman i'w gael o dan Lywodraeth Liz Truss.
Obviously, we were expecting the political rhetoric to flow today, as was expected. [Interruption.] The Member for Blaenau Gwent, underneath all of that, I'm sure is very concerned about public services in Blaenau Gwent and he didn't refer to that. For example, what's particularly challenging at the moment is the pressures in local—[Interruption.]
Yn amlwg, roeddem yn disgwyl i'r rhethreg wleidyddol lifo heddiw. [Torri ar draws.] Mae Aelod Blaenau Gwent, o dan hynna i gyd, rwy'n siŵr yn bryderus iawn am wasanaethau cyhoeddus ym Mlaenau Gwent ac ni wnaeth gyfeirio at hynny. Er enghraifft, yr hyn sy'n arbennig o heriol ar hyn o bryd yw'r pwysau yn—[Torri ar draws.]
Can we just hear the Member, please? I think the First Minister needs to hear and we all need to hear the Member contribute—and that includes people from your own benches to be quiet, as well as Government backbenchers. Thank you.
Gawn ni glywed yr Aelod, os gwelwch yn dda? Rwy'n credu bod angen i'r Prif Weinidog glywed ac mae angen i ni i gyd glywed yr Aelod yn cyfrannu—ac mae hynny'n cynnwys pobl o'ch meinciau eich hun i fod yn dawel, yn ogystal â meinciau cefn y Llywodraeth. Diolch.
Thank you, Presiding Officer. I was talking about local public services. For example, it's a particularly challenging time for local government, as you know, with the increased service pressures they have, and the demand is particularly felt in social care, both in adult and children's services. In Monmouthshire, for instance, the unmet care need is over 2,000 hours a week at the moment. Whilst I know some of the £70 million consequential, which is, I know, a small amount, linked to the stamp duty announcement in England, will fund part of your land transaction tax announcements, there is in the region of £46 million left from that announcement that I believe is still unallocated. First Minister, I know the Government has demands on its budget, but will you consider funnelling some of that money into local government to help them cope with the ever-increasing social care pressures, because, as we all know, that is fundamental to unlocking that massive problem we've got with the underperformance of our NHS in this country at the moment?
Diolch Llywydd. Roeddwn i'n siarad am wasanaethau cyhoeddus lleol. Er enghraifft, mae'n gyfnod arbennig o heriol i lywodraeth leol, fel y gwyddoch chi, gyda'r pwysau cynyddol ar wasanaethau sydd ganddyn nhw, ac mae'r galw i'w deimlo'n arbennig ym maes gofal cymdeithasol, mewn gwasanaethau oedolion a phlant. Yn sir Fynwy, er enghraifft, mae'r angen am ofal sydd heb ei ddiwallu dros 2,000 awr yr wythnos ar hyn o bryd. Er fy mod yn gwybod y bydd rhywfaint o'r £70 miliwn o gyllid canlyniadol, sydd, fe wn i yn swm bach, sy'n gysylltiedig â'r cyhoeddiad ar dreth stamp yn Lloegr, yn ariannu rhan o'ch cyhoeddiadau treth trafodiadau tir, mae tua £46 miliwn ar ôl o'r cyhoeddiad hwnnw y credaf ei fod yn dal heb ei ddyrannu. Prif Weinidog, rwy'n gwybod bod gan y Llywodraeth alwadau ar ei chyllideb, ond a wnewch chi'n ystyried sianelu rhywfaint o'r arian hwnnw i lywodraeth leol i'w helpu i ymdopi â'r pwysau gofal cymdeithasol cynyddol, oherwydd, fel y gwyddom i gyd, mae hynny'n hanfodol er mwyn datgloi'r broblem enfawr honno sydd gennym ni gyda'r GIG yn tanberfformio yn y wlad hon ar hyn o bryd?
Llywydd, Peter Fox speaks always with authority in relation to local government, given his experience in leading a local authority. He will know what it must be like for a local authority leader to contemplate a 15 per cent reduction in their budgets. And he's right that there was a consequential from changes to stamp duty land tax in England. But what he won't have had a chance, I imagine, to have seen is that, yesterday, the UK Government announced that they were reducing the budget of the Welsh Government by £70 million next year and another £70 million in the year after. So, there may have been £70 million as a consequence of stamp duty land tax over a three-year period, but, yesterday, they announced—and this is in advance of all the cuts that will come on 31 October—that our budget is to be reduced by £70 million next year and the year after. That means that the opportunities, small as they would have been, to have assisted local authorities with the very real pressures that Peter Fox quite rightly outlined were wiped away in a single letter from the Treasury.
Llywydd, mae Peter Fox, yn siarad bob amser ag awdurdod mewn cysylltiad â llywodraeth leol, o ystyried ei brofiad o arwain awdurdod lleol. Bydd yn gwybod sut mae arweinydd awdurdod lleol yn teimlo pan fo'n ystyried gostyngiad o 15 y cant yn ei gyllidebau. Ac mae'n iawn fod cyllid canlyniadol yn sgil newidiadau i dreth dir y dreth stamp yn Lloegr. Ond yr hyn na fydd wedi cael cyfle i'w weld, rwy'n dychmygu, yw gweld bod Llywodraeth y DU, ddoe, wedi cyhoeddi y bydd cyllideb Llywodraeth Cymru £70 miliwn yn llai y flwyddyn nesaf a £70 miliwn yn llai eto yn y flwyddyn wedyn. Felly, efallai y bu £70 miliwn o ganlyniad i dreth dir y dreth stamp dros gyfnod o dair blynedd, ond, ddoe, fe wnaethon nhw gyhoeddi—ac mae hyn cyn yr holl doriadau a ddaw ar 31 Hydref—y bydd ein cyllideb £70 miliwn yn llai y flwyddyn nesaf a'r flwyddyn wedyn. Mae hynny'n golygu bod y cyfleoedd, er mai rhai bach fydden nhw wedi bod, i gynorthwyo awdurdodau lleol gyda'r pwysau gwirioneddol yr amlinellodd Peter Fox yn gwbl briodol, wedi eu dileu mewn un llythyr gan y Trysorlys.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Phrif Weinidog y DU ynglŷn â'r argyfwng costau byw sy'n wynebu trigolion yng nghanolbarth a gorllewin Cymru? OQ58550
2. What discussions has the First Minister had with the UK Prime Minister regarding the cost-of-living crisis facing residents in mid and west Wales? OQ58550
Llywydd, no opportunity for discussion on this or any other matter has been forthcoming from the latest UK Prime Minister.
Llywydd, ni ddaeth cyfle i drafod hwn nac unrhyw fater arall o du Prif Weinidog diweddaraf y DU.
Well, I just think that's ridiculous. On this International Day of the Girl Child, perhaps Liz Truss should reflect on what we teach our children about the importance of open dialogue and debate. When you do manage to catch her, would you press the Prime Minister for an answer on the three cost-of-living actions the devolved administrations are calling for: the £25 uplift to all means-tested benefit, abolition of the benefit cap and the two-child limit, and an urgent campaign to boost benefit take-up? These actions would immediately ease the burden on many households in my region and prevent tens of thousands more people in this country from falling into poverty.
Wel, rwy'n credu bod hynny'n hurt. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Ferch, efallai y dylai Liz Truss fyfyrio ar yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu i'n plant am bwysigrwydd deialog a thrafodaeth agored. Pan lwyddwch i gael gafael arni, a wnewch chi bwyso ar Brif Weinidog y DU i roi ateb i'r tri cham gweithredu ar gostau byw y mae'r gweinyddiaethau datganoledig yn galw amdanyn nhw: y cynnydd o £25 i bob budd-dal sy'n dibynnu ar brawf modd, diddymu'r cap budd-dal a'r terfyn dau blentyn, ac ymgyrch frys i hybu'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau? Byddai'r camau hyn yn lleddfu'r baich ar lawer o aelwydydd yn fy rhanbarth i ar unwaith ac yn atal degau o filoedd yn fwy o bobl yn y wlad hon rhag cael eu gwthio i dlodi.
Llywydd, I thank Joyce Watson for that, and thank her for drawing attention to the fact that today is the day of the girl. The Welsh Government has played our part, alongside Governments around the globe in that. I'm very pleased indeed to let Members know that Jaime, who's been shadowing me over the last 24 hours, is in the gallery and will be watching our proceedings this afternoon. Llywydd, of course, where opportunities arise, Ministers will want to pursue the points that we've made to the UK Government through the correspondence from our finance Minister. But not only has there been no invitation to meet the Prime Minister, but all those carefully agreed components of the inter-governmental review concluded by the last UK Government, agreed by the Welsh Government, the Scottish Government and the Northern Ireland Executive, none of that is operating either. There was to have been a meeting of what's called FISC, the finance inter-ministerial committee. It was meant to happen in September; it was postponed by the UK Government. It was rescheduled for 5 October; it's been postponed again by the UK Government. Neither of those two committees—the ministerial committee and the finance committee—have met since the new Prime Minister took office. There were 11 groups set up at a ministerial level under the review of inter-governmental relations. There have been 20 meetings of those groups between March and the start of September. Not a single one of them has met since the new Prime Minister took office. It is a collapse—it's a collapse—of a set of arrangements that the last Conservative Government agreed, led and, to an extent, was making happen in the six months between March and September. We'll take whatever opportunities come our way, but the truth of the matter is that the current UK Government has turned its back not just on our economic futures, but the future of the United Kingdom as well.
Llywydd, diolch i Joyce Watson am hynna, a diolch iddi am dynnu sylw at y ffaith ei bod hi'n ddiwrnod y ferch heddiw. Mae Llywodraeth Cymru wedi chwarae ein rhan, ynghyd â llywodraethau o amgylch y byd yn hynny o beth. Rwy'n falch iawn yn wir o roi gwybod i'r Aelodau fod Jaime, sydd wedi bod yn fy nghysgodi dros y 24 awr ddiwethaf, yn yr oriel a bydd yn gwylio ein trafodion y prynhawn yma. Llywydd, wrth gwrs, pan fydd cyfleoedd yn codi, bydd Gweinidogion eisiau dilyn y pwyntiau yr ydym wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU drwy'r ohebiaeth gan ein Gweinidog cyllid. Ond nid yn unig y ffaith na ddaeth gwahoddiad i gwrdd â Phrif Weinidog y DU, ond y ffaith nad yw un o gydrannau'r adolygiad rhynglywodraethol y cytunwyd arnyn nhw yn ofalus ac a gwblhawyd gan Lywodraeth ddiwethaf y DU, y cytunwyd arno gan Lywodraeth Cymru, Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, yn gweithredu ychwaith. Roedd cyfarfod o'r hyn sy'n cael ei alw'n FISC, Y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol ar Gyllid i fod i ddigwydd. Roedd i fod i ddigwydd ym mis Medi; cafodd ei ohirio gan Lywodraeth y DU. Fe'i haildrefnwyd ar gyfer 5 Hydref; mae wedi cael ei ohirio eto gan Lywodraeth y DU. Nid yw un o'r ddau bwyllgor hynny—y pwyllgor gweinidogol a'r pwyllgor cyllid—wedi cwrdd ers i'r Prif Weinidog newydd ddod i rym. Sefydlwyd 11 o grwpiau ar lefel weinidogol dan yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol. Bu 20 o gyfarfodydd o'r grwpiau hynny rhwng mis Mawrth a dechrau mis Medi. Does dim un ohonyn nhw wedi cwrdd ers i'r Prif Weinidog newydd ddod i rym. Mae'n chwalfa—mae'n chwalfa—o set o drefniadau y cytunodd y Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf, dan arweiniad ac, i raddau, a ddigwyddodd yn y chwe mis rhwng mis Mawrth a mis Medi. Fe wnawn ni gymryd pa bynnag gyfleoedd sy'n dod i'n rhan ni, ond y gwir yw bod Llywodraeth bresennol y DU wedi troi ei chefn nid yn unig ar ein dyfodol economaidd, ond ar ddyfodol y Deyrnas Unedig hefyd.
First Minister, the Health and Social Care Committee is beginning an inquiry into dentistry later this week. As you know, there are huge issues with people being able to access dental treatment, but one of the major issues is the impact that the cost-of-living challenges will have on patients. A concern raised is that patients who are receiving private treatment will now join, or attempt to join, NHS waiting lists, and, according to the Welsh NHS Confederation, that has the potential to add already further pressure on the system. Now, according to consultation responses, there are vast inequalities in oral health. People living in mid Wales, especially if you live in Powys, cannot access, as a new patient, an NHS dentist at all. So, can I ask what is the Government doing to close the inequality gap? And what is the Welsh Government going to do to support those who cannot afford to access dental treatment?
Prif Weinidog, mae'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn dechrau ymchwiliad i ddeintyddiaeth yn ddiweddarach yr wythnos hon. Fel y gwyddoch chi, mae problemau enfawr o ran pobl yn gallu cael triniaeth ddeintyddol, ond un o'r prif broblemau yw'r effaith y bydd yr heriau costau byw yn ei chael ar gleifion. Pryder a godwyd yw y bydd cleifion sy'n cael triniaeth breifat nawr yn ymuno â rhestrau aros y GIG, neu'n ceisio ymuno â nhw, ac, yn ôl Conffederasiwn GIG Cymru, mae gan hynny'r potensial i roi mwy o bwysau fyth ar y system. Nawr, yn ôl ymatebion yr ymgynghoriad, mae anghydraddoldebau enfawr ym maes iechyd y geg. Nid yw cleifion newydd sy'n byw yn y canolbarth, yn enwedig os ydych chi'n byw ym Mhowys, yn gallu cael gafael ar ddeintydd y GIG o gwbl. Felly, a gaf i ofyn beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gau'r bwlch anghydraddoldeb? A beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i gefnogi'r rhai nad ydyn nhw'n gallu fforddio cael gafael ar driniaeth ddeintyddol?
Well, Llywydd, anything that I'm about to say, the Member can be sure, will be dwarfed by the impact of the cuts that we now know are coming our way. So, some sort of sober realism is required, even by Members on the Conservative benches. Now, as a result of the changes to the dental contract, changes that were, of course, opposed by Members on those benches, tens of thousands of new appointments will become available in the NHS dental service in this calendar year. Already, thousands more NHS patients are being taken on in every part of Wales. There was an anticipated growth, I think, of just over 120,000 dental patients as a result of the contract changes. We've exceeded half of that in the first half of the year, and that includes in the Powys Teaching Health Board—the smallest health board of all—where hundreds and hundreds of new appointments have become possible. I think that's a tribute to the work that's gone in alongside the British Dental Association to shape the new contract, but the pressures that we are about to face will be felt in dentistry, as in every other part of the services provided by the Welsh NHS.
Wel, Llywydd, bydd unrhyw beth yr wyf i ar fin ei ddweud, gall yr Aelod fod yn sicr, yn bitw o gymharu ag effaith y toriadau y gwyddom bellach eu bod ar eu ffordd. Felly, mae angen rhyw fath o realaeth bwyllog, hyd yn oed gan Aelodau ar y meinciau Ceidwadol. Nawr, o ganlyniad i'r newidiadau i'r contract deintyddol, newidiadau a oedd, wrth gwrs, yn cael eu gwrthwynebu gan Aelodau ar y meinciau hynny, bydd degau o filoedd o apwyntiadau newydd ar gael yng ngwasanaeth deintyddol y GIG yn y flwyddyn galendr hon. Eisoes, mae miloedd yn rhagor o gleifion y GIG yn cael eu derbyn ym mhob rhan o Gymru. Roedd yna dwf disgwyliedig, rwy'n credu, o ychydig dros 120,000 o gleifion deintyddol o ganlyniad i'r newidiadau i'r contract. Rydym ni wedi cyflawni dros hanner hynny yn hanner cyntaf y flwyddyn, ac mae hynny'n cynnwys ym Mwrdd Iechyd Addysgu Powys—y bwrdd iechyd lleiaf oll—lle mae cannoedd a channoedd o apwyntiadau newydd yn bosibl. Rwy'n credu bod hynny'n deyrnged i'r gwaith a wnaed ochr yn ochr â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain i lunio'r cytundeb newydd, ond bydd y pwysau yr ydym ar fin ei wynebu yn cael ei deimlo ym maes deintyddiaeth, fel ym mhob rhan arall o'r gwasanaethau a ddarperir gan GIG Cymru.
Good afternoon, First Minister. I just want to say that I feel it's really sad that the Conservatives on the other side of the benches don't listen to the real concerns we have around services here in Wales. I hope that, through listening—through listening—you are able to take back the very clear message that we need a dialogue between the UK Government and the Welsh Government in order to resolve our public services, because we hear that, whilst pensioners are subject to a triple lock on their state pension, those who claim other types of welfare benefits are facing the prospect of significant real-term cuts in what they'll receive. I hope, First Minister, that you will condemn that particular position, and that that will be heard by Conservative colleagues as well, and I hope things will change on that particular issue.
I want to just look at homelessness, particularly the issue of housing in mid and west Wales, and I thank my colleague for raising this particular issue. Could you outline the steps that the Welsh Government could be taking to institute a floor for discretionary housing payments, which would give councils certainty around the pot of money that they have available to them to prevent evictions and homelessness? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwyf eisiau dweud fy mod i'n teimlo ei bod hi'n drist iawn nad yw'r Ceidwadwyr ar ochr arall y meinciau yn gwrando ar y pryderon go iawn sydd gennym ni ynghylch gwasanaethau yma yng Nghymru. Rwy'n gobeithio, drwy wrando—drwy wrando—eich bod yn gallu cyfleu'n glir iawn y neges bod angen sgwrs rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru er mwyn datrys ein gwasanaethau cyhoeddus, oherwydd rydym yn clywed, tra bo pensiynwyr yn destun clo triphlyg ar eu pensiwn gwladol, mae'r rhai sy'n hawlio mathau eraill o fudd-daliadau lles yn wynebu'r posibilrwydd o doriadau sylweddol mewn termau real i'r hyn y byddant yn ei gael. Gobeithio, Prif Weinidog, y byddwch chi'n condemnio'r sefyllfa benodol honno, ac y bydd hynny'n cael ei glywed gan gydweithwyr Ceidwadol hefyd, ac rwy'n gobeithio y bydd pethau'n newid o ran y mater penodol hwnnw.
Rwyf eisiau edrych ar ddigartrefedd, yn enwedig mater tai yn y canolbarth a'r gorllewin, a diolch i fy nghyd-Aelod am godi'r mater penodol hwn. A wnewch chi amlinellu'r camau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i sefydlu llawr ar gyfer taliadau tai dewisol, a fyddai'n rhoi sicrwydd i gynghorau o ran yr arian sydd ar gael iddyn nhw i atal achosion o droi allan a digartrefedd? Diolch yn fawr iawn.
Diolch i Jane Dodds. On a very sobering day, it's utterly sobering to imagine that the people who manage on the very least in our society and see their bills going up all the time might be faced with their benefits not even being uprated in line with inflation, as was promised in the Conservative manifesto of 2019. I agree with Penny Mordaunt, who said that it would be unthinkable for that to happen.
Last week, I asked the leader of the opposition here whether he would add his voice to the campaign to ensure that the very least well-off in our society were protected by their benefits being uprated in line with inflation. I offer him that opportunity again this afternoon. He'll join many Conservatives who believe that that ought to be the case. If it's not, everything else that we are seeing that will impact on the lives of those people will be made even less bearable by the actions of a Government that will have chosen its priorities—as we know, lifting the cap on bankers' bonuses while being prepared to cut the benefits of the least well-off.
That is certainly felt in housing, as Jane Dodds has said. Discretionary housing payments were cut by the last Conservative Government. They are such a useful tool for local authorities, they are exactly the sort of thing that Peter Fox was referring to earlier. It is local money that allows a local authority to respond to the particular sets of circumstances that they face and what they can do to intervene with those discretionary payments to prevent the far more expensive route of families being taken into homelessness. We are doing our best in this financial year to put more money of our money in to compensate for the loss of UK money in this area. But, it will just be one more of a very long list of things that we will not be able to sustain at the current level if our budgets are reduced in the way that we now see being promised.
Diolch i Jane Dodds. Ar ddiwrnod sobreiddiol iawn, mae'n hollol sobreiddiol dychmygu y gallai'r bobl sy'n ymdopi ar bron i ddim yn ein cymdeithas ac sy'n gweld eu biliau'n cynyddu drwy'r amser, fod yn wynebu'r ffaith na fydd eu budd-daliadau hyd yn oed yn codi yn unol â chwyddiant, fel yr addawyd ym maniffesto'r Ceidwadwyr yn 2019. Rwy'n cytuno â Penny Mordaunt, a ddywedodd y byddai'n amhosibl meddwl y gallai hynny ddigwydd.
Yr wythnos diwethaf, gofynnais i arweinydd yr wrthblaid yma a fyddai'n ychwanegu ei lais at yr ymgyrch i sicrhau bod y lleiaf cefnog yn ein cymdeithas yn cael eu diogelu drwy gynyddu eu budd-daliadau yn unol â chwyddiant. Rwy'n cynnig y cyfle hwnnw iddo eto'r prynhawn yma. Bydd yn ymuno â llawer o Geidwadwyr sy'n credu y dylai hynny fod yn wir. Os nad ydyw, bydd popeth arall yr ydym yn ei weld a fydd yn effeithio ar fywydau'r bobl hynny yn cael eu gwneud hyd yn oed yn llai dioddefadwy gan weithredoedd Llywodraeth a fydd wedi dewis ei blaenoriaethau—fel y gwyddom, gan godi'r cap ar fonysau bancwyr a bod yn barod i dorri budd-daliadau y rhai lleiaf cefnog.
Mae hynny'n sicr i'w deimlo ym maes tai, fel y dywedodd Jane Dodds. Cafodd taliadau tai dewisol eu torri gan y Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf. Maen nhw'n offerynnau mor ddefnyddiol i awdurdodau lleol, dyma'n union y math o beth yr oedd Peter Fox yn cyfeirio ato'n gynharach. Arian lleol sy'n caniatáu i awdurdod lleol ymateb i'r setiau penodol o amgylchiadau y maen nhw'n yn eu hwynebu a'r hyn y gallan nhw ei wneud i ymyrryd gyda'r taliadau dewisol hynny i osgoi'r llwybr llawer drytach, sef teuluoedd yn dod yn ddigartref. Rydym yn gwneud ein gorau yn y flwyddyn ariannol hon i roi mwy o'n harian i wneud yn iawn am golli arian y DU yn y maes hwn. Ond, ni fydd ond yn un peth arall ar restr hir iawn o bethau na fyddwn yn gallu eu cynnal ar y lefel bresennol os yw ein cyllidebau'n cael eu lleihau yn y ffordd yr addewir nawr.
First Minister, when the Prime Minister finally talks with you and not just about you, can you assure her on behalf of the people of mid and west Wales that you are not at all anti-growth but that you are, most proudly, anti-greed?
Prif Weinidog, pan fydd Prif Weinidog y DU yn siarad â chi o'r diwedd ac nid amdanoch chi yn unig, a wnewch chi ei sicrhau hi ar ran pobl y canolbarth a'r gorllewin nad ydych chi yn erbyn twf o gwbl ond eich bod chi gyda balchder, yn erbyn trachwant?
Llywydd, the nonsense that we are somehow—although we are on a very, very long list of other people the Prime Minister has identified as apparently not sharing her view of the world. The Welsh economy, in the figures that the Office for National Statistics published in September, grew faster last year than any other nation of the United Kingdom. So, by what possible yardstick the Prime Minister believes that we are opposed to growth, I have no idea at all. We know—and certainly Ken Skates, in his previous responsibilities, did a great deal to contribute to this—the ingredients that make for growth. It's investment by the public and the private sectors to make sure that people who are carrying out jobs in the Welsh and the UK economy have the best possible equipment at their disposal, and it's investment in skills so that the people we have are as equipped as they can be as well to make their greatest contribution to the economy.
The idea that the United Kingdom, which is already a low tax, deregulated economy, far in excess of much more successful economies elsewhere, needs more of that as a path to growth—there is no evidence for it and there's no confidence in it, not just by opposition political parties but by markets right around the world.
Llywydd, mae'r nonsens ein bod ni rywsut—er ein bod ni ar restr hir iawn, iawn o bobl eraill y mae Prif Weinidog y DU wedi nodi nad ydyn nhw'n rhannu ei barn hi ar y byd, mae'n debyg. Tyfodd economi Cymru, yn ôl y ffigurau a gyhoeddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol a gyhoeddwyd ym mis Medi, yn gynt y llynedd nag unrhyw genedl arall yn y Deyrnas Unedig. Felly, pa ffon fesur posibl y mae Prif Weinidog y Du yn ei defnyddio i ddod i'r casgliad ein bod yn gwrthwynebu twf, wel nid oes gennyf syniad o gwbl. Rydym ni'n gwybod—ac yn sicr fe wnaeth Ken Skates, yn ei gyfrifoldebau blaenorol, lawer iawn i gyfrannu at hyn—y cynhwysion sy'n creu twf. Mae'n fuddsoddiad gan y cyhoedd a'r sectorau preifat i wneud yn siŵr bod gan bobl sy'n cyflawni swyddi yn economi Cymru a'r DU yr offer gorau posibl ar gael iddyn nhw, ac mae'n fuddsoddiad mewn sgiliau fel bod y bobl sydd gennym mor gymwys ag y gallan nhw fod hefyd i wneud eu cyfraniad mwyaf at yr economi.
Mae'r syniad bod y Deyrnas Unedig, sydd eisoes yn economi dreth isel wedi'i dadreoleiddio, llawer mwy nag economïau llawer mwy llwyddiannus mewn mannau eraill, angen mwy o hynny fel llwybr i dwf—nid oes tystiolaeth ar ei gyfer ac nid oes ffydd ynddo, nid yn unig gan wrthbleidiau ond gan farchnadoedd ledled y byd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week I challenged you on your inability to bring forward a COVID inquiry, and there is a difference between the view that I take and you take, and I accept that, and that's a political difference. However, Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru do want that independent inquiry. During your answers to me, you indicated that they'd 'moved on'. Do you accept that it is still their goal to achieve an independent Wales-wide COVID inquiry?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf fe wnes i eich herio ar eich anallu i gyflwyno ymchwiliad COVID, ac mae gwahaniaeth rhwng fy marn i a'ch barn chithau, ac rwy'n derbyn hynny, ac mae hynny'n wahaniaeth gwleidyddol. Fodd bynnag, mae Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru eisiau'r ymchwiliad annibynnol hwnnw. Yn ystod eich atebion i mi, fe wnaethoch chi nodi eu bod nhw wedi 'symud ymlaen'. A ydych chi'n derbyn mai eu nod o hyd yw cyflawni ymchwiliad COVID Cymru gyfan annibynnol?
Llywydd, I think it is better that I quote the words of the bereaved families themselves, so that there is no ambiguity in what I am saying. So, here is—. I'm quoting now directly from the press release that they issued on Tuesday of last week. They say that they firmly believe that a Wales-wide inquiry would be the best way to,
'achieve the scrutiny that Wales deserves'.
That has always been their view. I have rehearsed it and discussed it with them in five separate meetings. They go on to say that, despite those meetings, the First Minister,
'remains unconvinced that this is the right way ahead'.
That's a very fair summary of my position. And that I believe that,
'all decisions made by the Welsh Government must be seen in the context of those made by the UK Government'.
Again, an absolutely fair representation of my view. They then say,
'CBFJC have therefore shifted their focus to ensuring that Wales is fully scrutinised in the UK Covid-19 Inquiry'.
I think it's easier that I put their words onto the record rather than trying to gloss them myself.
Llywydd, rwy'n credu ei bod hi'n well i mi ddyfynnu geiriau'r teuluoedd mewn profedigaeth eu hunain, fel nad oes amwysedd o ran yr hyn rwy'n ei ddweud. Felly, dyma—. Rwy'n dyfynnu nawr yn uniongyrchol o'r datganiad i'r wasg a gyhoeddwyd ganddyn nhw ddydd Mawrth yr wythnos diwethaf. Maen nhw'n dweud eu bod nhw'n credu'n gryf mai ymchwiliad i Gymru gyfan fyddai'r ffordd orau o,
'gyflawni'r gwaith craffu y mae Cymru'n ei haeddu'.
Dyna fu eu barn nhw erioed. Rwyf wedi ei ailadrodd a'i drafod gyda nhw mewn pum cyfarfod ar wahân. Ânt ymlaen i ddweud, er gwaethaf y cyfarfodydd hynny, mae'r Prif Weinidog,
'yn dal heb ei argyhoeddi mai dyma'r ffordd iawn i fynd ymlaen'.
Dyna grynodeb teg iawn o fy safbwynt i. A fy mod i'n credu hynny,
'rhaid i bob penderfyniad sy'n cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru gael ei weld yng nghyd-destun y rhai a wneir gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig'.
Unwaith eto, cynrychiolaeth hollol deg o fy marn i. Yna maen nhw'n dweud,
'felly, mae CBFJC wedi symud eu pwyslais i sicrhau y bydd craffu llawn ar Gymru yn Ymchwiliad Covid-19 y DU'.
Rwy'n credu ei bod hi'n haws i mi roi eu geiriau ar gofnod yn hytrach na cheisio eu dehongli nhw fy hun.
I accept the point that you've made, First Minister, but last week, you did try and make the point that they had 'moved on', when in fact your opening remarks directing us to their press release last week clearly show that they do want a Wales-wide independent inquiry. But the record will speak and people will make their judgment accordingly.
I'd like to raise with you, First Minister, my constituent's e-mail to me last night. Ross highlighted the experience that his grandmother had in the accident and emergency department in the Heath hospital, Cardiff. I appreciate that you cannot respond on individual cases, but this was a particularly poignant e-mail that came, and I'm sure that many Members in this Chamber get these e-mails. His 86-year-old grandmother went to the A&E department, not transported by an ambulance, but by a taxi, with a suspected stroke, because she was told that it would take several hours, if not a day, to get an ambulance to her. When she arrived at the hospital, she waited 20 hours to see a doctor—20 hours. Her assessment now is that she will never go back to a hospital, and all she wishes for is that she has a painless death.
Now, in June, Healthcare Inspectorate Wales undertook an unannounced inspection of the A&E department at the Heath hospital. I hope, as a constituency Member here in Cardiff, you are familiar with the outcomes of their recommendations and the situation they found. Last week, you said to me that I highlighted the impotency of opposition. Could you show me the potency of your Government in addressing the Healthcare Inspectorate Wales report on the A&E department, and in particular, address the concerns that Ross's grandmother has, that she will never go to an A&E department again and wishes for a painless death?
Rwy'n derbyn y pwynt yr ydych chi wedi'i wneud, Prif Weinidog, ond yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch chi geisio gwneud y pwynt eu bod wedi 'symud ymlaen', pan fo eich sylwadau agoriadol mewn gwirionedd yn ein cyfeirio at eu datganiad i'r wasg yr wythnos diwethaf yn dangos yn glir eu bod eisiau cael ymchwiliad Cymru gyfan, annibynnol. Ond fe fydd y cofnod yn siarad a bydd pobl yn barnu yn unol â hynny.
Hoffwn godi gyda chi, Prif Weinidog, e-bost fy etholwr a gefais neithiwr. Tynnodd Ross sylw at y profiad gafodd ei nain yn yr adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Athrofaol Cymru, Caerdydd. Rwy'n gwerthfawrogi na allwch ymateb i achosion unigol, ond roedd hon yn neges e-bost arbennig o ingol a gefais, ac rwy'n siŵr bod llawer o Aelodau yn y Siambr hon yn cael y negeseuon e-bost hyn. Aeth ei nain 86 oed i'r adran damweiniau ac achosion brys, nid mewn ambiwlans, ond mewn tacsi, a hithau o dan amheuaeth o fod wedi dioddef strôc, oherwydd cafodd wybod y byddai'n cymryd sawl awr, os nad diwrnod cyfan, i gael ambiwlans ar ei chyfer. Ar ôl cyrraedd yr ysbyty, arhosodd 20 awr cyn gweld meddyg—20 awr. Ei hasesiad nawr yw na fydd hi byth yn mynd yn ôl i ysbyty, a'r cyfan y mae'n dymuno amdano yw y caiff farwolaeth ddi-boen.
Nawr, ym mis Mehefin, cynhaliodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru archwiliad dirybudd o'r adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Rwy'n gobeithio, fel Aelod dros etholaeth yma yng Nghaerdydd, eich bod yn gyfarwydd â chanlyniadau eu hargymhellion a'r sefyllfa a ganfuwyd ganddynt. Yr wythnos diwethaf, fe ddywedoch chi wrthyf fy mod wedi amlygu anallu gwrthblaid. Allech chi ddangos gallu eich Llywodraeth i mi wrth fynd i'r afael ag adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar yr adran damweiniau ac achosion brys, ac yn benodol, mynd i'r afael â'r pryderon sydd gan nain Ross, na fydd hi byth yn mynd i adran ddamweiniau brys eto ac sy'n dymuno marwolaeth ddi-boen?
Well, those concerns of the individual need to be taken up with the clinicians who are responsible for her care, because what the leader of the opposition has said would clearly be unacceptable, and those who were responsible need to be able to discuss with her how she now feels and what they can do to put that right.
I am of course familiar, Llywydd, with the Healthcare Inspectorate Wales report into the emergency department at University Hospital Wales. It's important to emphasise, isn't it, that the report found that the majority of patients reported being treated with dignity and respect and that they were receiving good emergency care. That's what the report says. But the report also says that there were numerous environmental factors impacting on the ability of staff to provide dignified care. And let me be clear this afternoon, Llywydd; it is absolutely unacceptable to me to read a report that says that an emergency department is dirty, that an emergency department doesn't have enough chairs for people to sit on, and that an emergency department is unable to provide access to water for people who are waiting.
Look, I understand the system is under huge pressure, with unprecedented numbers of people presenting, and staff who are under the most huge pressures for everything they've gone through in recent years. That does not excuse a health board for failing to deliver on those very basic environmental standards. Now, today, the health Minister has announced a further £2 million to help health boards across Wales with those small, basic things that make such a difference to the patient experience and to staff experience as well. It's hard enough working in the accident and emergency department at the Heath hospital without feeling that the physical conditions in which you are working are dirty and unacceptable. So, the Member asks 'What can the Welsh Government do?' Well, we will find another sum of money that we will provide to those emergency departments, and then I absolutely look to the people who are paid to manage those organisations to make sure that those basic standards are properly observed and that the physical conditions in which staff have to work and patients have to present themselves are not of the sort that were described in that report.
Wel, mae angen i bryderon yr unigolyn gael eu trafod gan y clinigwyr sy'n gyfrifol am ei gofal, oherwydd byddai'r hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'i ddweud yn amlwg yn annerbyniol, ac mae angen i'r rhai a oedd yn gyfrifol drafod gyda hi sut mae hi'n teimlo nawr a beth allan nhw ei wneud i wneud iawn am hyn.
Rwy'n gyfarwydd wrth gwrs, Llywydd, ag adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar yr adran achosion brys yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Mae'n bwysig pwysleisio, onid yw e, bod yr adroddiad wedi canfod bod y mwyafrif o gleifion wedi dweud eu bod yn cael eu trin ag urddas a pharch a'u bod yn cael gofal brys da. Dyna mae'r adroddiad yn ei ddweud. Ond mae'r adroddiad hefyd yn dweud bod nifer o ffactorau amgylcheddol yn effeithio ar allu staff i ddarparu gofal urddasol. A gadewch i mi fod yn glir y prynhawn yma, Llywydd; mae'n gwbl annerbyniol i mi ddarllen adroddiad sy'n dweud bod adran achosion brys yn fudr, nad oes gan adran achosion brys ddigon o gadeiriau i bobl eistedd arnyn nhw, ac nad yw adran achosion brys yn gallu cynnig dŵr i bobl sy'n aros.
Edrychwch, rwy'n deall bod y system o dan bwysau enfawr, gyda niferoedd digynsail o bobl yn dod i mewn, a staff sydd o dan y pwysau mwyaf oherwydd yr hyn y maen nhw wedi mynd drwyddo yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nid yw hynny'n esgusodi bwrdd iechyd am fethu â chyflawni'r safonau amgylcheddol sylfaenol iawn hynny. Nawr, heddiw, mae'r Gweinidog iechyd wedi cyhoeddi £2 filiwn arall i helpu byrddau iechyd ledled Cymru gyda'r pethau bach, sylfaenol hynny sy'n gwneud cymaint o wahaniaeth i brofiad y claf ac i brofiad staff hefyd. Mae'n ddigon anodd gweithio yn yr adran damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Athrofaol Cymru heb orfod teimlo bod yr amgylchedd yr ydych chi'n gweithio ynddo yn fudr ac yn annerbyniol. Felly, mae'r Aelod yn gofyn 'Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud?' Wel, fe ddown o hyd i swm arall o arian y byddwn yn ei ddarparu i'r adrannau brys hynny, ac yna edrychaf yn ar y bobl sy'n cael eu talu i reoli'r sefydliadau hynny i wneud yn siŵr y cedwir yn briodol at y safonau sylfaenol hynny ac nad yw'r amgylchedd ffisegol y mae'n rhaid i staff weithio ynddo ac y bydd cleifion yn dod iddo o'r math a ddisgrifiwyd yn yr adroddiad hwnnw.
One of the examples that was used in that report, First Minister, was children turning up with severe burns and, because equipment was not available, staff were having to put children into sinks to cool their burns or use the showers in the staff changing rooms. That's the level of the challenge in that A&E department, and indeed A&E departments across the whole of Wales.
What I would also suggest is one of the big pressure points on A&E departments is obviously the waiting times that people are finding when they have to go on to the lists and they're not getting their procedures undertaken. That's putting pressure on A&E departments, with people turning up with complications because of the waits that have grown over time. Now, the health Minister, on Sunday Supplement said that she has not given up yet on waiting times—a direct quote from Sunday Supplement. The one waiting time that she was challenged to say whether the Government would meet was the first target of having all out-patient appointments undertaken by the end of the year for those who have been waiting 12 months or more. Will you say now whether that particular target will be met in a little over two and a half months' time?
Un o'r enghreifftiau a ddefnyddiwyd yn yr adroddiad hwnnw, Prif Weinidog, oedd plant yn cyrraedd â llosgiadau difrifol ac, oherwydd nad oedd offer ar gael, roedd staff yn gorfod rhoi plant mewn sinciau i oeri eu llosgiadau neu ddefnyddio'r cawodydd yn ystafelloedd newid staff. Dyna lefel yr her yn yr adran damweiniau ac achosion brys honno, ac yn wir adrannau damweiniau ac achosion brys ar draws Cymru gyfan.
Yr hyn y byddwn i'n ei awgrymu hefyd yw mai un o wasgbwyntiau mawr adrannau damweiniau ac achosion brys yn amlwg yw'r amseroedd aros y mae pobl yn eu dioddef pan fydd yn rhaid iddyn nhw fynd ar restrau a phan nad ydyn nhw'n cael triniaethau. Mae hynny'n rhoi pwysau ar adrannau damweiniau ac achosion brys, gyda phobl yn cyrraedd gyda chymhlethdodau wedi datblygu yn sgil yr arosiadau. Nawr, dywedodd y Gweinidog Iechyd, ar Sunday Supplement nad yw wedi rhoi'r gorau iddi o ran amseroedd aros eto—dyfyniad uniongyrchol o Sunday Supplement. Yr un amser aros yr heriwyd hi i ddweud y byddai'r Llywodraeth yn ei gyflawni oedd y targed cyntaf o gyflawni holl apwyntiadau cleifion allanol erbyn diwedd y flwyddyn ar gyfer y rhai sydd wedi bod yn aros 12 mis neu fwy. A ddywedwch chi'n nawr y bydd y targed penodol hwnnw'n cael ei gyrraedd ymhen ychydig dros ddau fis a hanner?
Well, what I will say, Llywydd, is that long waits in the NHS in Wales have come down for four months in a row, and people across the system are doing their very best to make sure that they meet the targets that the health service has signed up to. The leader of the opposition is right, accident and emergency departments end up dealing with failures in other parts of the system—less, I think, the failure that he pointed to. But, we know, when people feel that they might not get an appointment elsewhere in the system, they know they can turn up in an A&E department and in the end you will be seen. You may have to wait longer than you wanted to and the conditions that you might have to wait in would not be what you would expect, but in the end you will be seen. And that's why people default to it if they don't have confidence that they will get the timely care they need in other parts of the system. That is part of the explanation of the pressures that A&E departments are facing in every part of the United Kingdom.
Staff are working as hard as they possibly can in the very difficult circumstances they face. Every week, I report—I'm very seldom asked, but every week I report on the impact of coronavirus in the Welsh NHS. At the end of last week, the number of patients in a bed in a hospital in Wales with coronavirus went up by more than 100 in a single week, back over 500 on Friday. The number of staff off because of COVID-19 went back over 1,000 last week. All of that, every time that happens, that makes it more difficult for staff trying to clear the backlog of people waiting for planned care. And yet, every single day, they do everything they can to try to make sure that people in Wales get the quality care and the sustained interventions that we know they need.
Wel, yr hyn a ddywedaf i, Llywydd, yw bod arosiadau hir yn y GIG yng Nghymru wedi gostwng dros bedwar mis yn olynol, ac mae pobl ledled y system yn gwneud eu gorau glas i sicrhau eu bod nhw'n cyrraedd y targedau y mae'r gwasanaeth iechyd wedi ymrwymo iddyn nhw. Mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn, mae adrannau damweiniau ac achosion brys yn ymdrin â methiannau mewn rhannau eraill o'r system—nid cymaint, rwy'n credu, â'r methiant y cyfeiriodd ato. Ond, rydym ni'n gwybod, pan fydd pobl yn teimlo efallai na fyddan nhw'n cael apwyntiad mewn mannau eraill yn y system, maen nhw'n gwybod y gallan nhw fynd i adran damweiniau ac achosion brys ac yn y diwedd, cael eu gweld. Efallai y bydd yn rhaid i chi aros yn hirach nag yr oeddech chi eisiau ac efallai na fyddai amgylchedd y bydd yn rhaid i chi aros ynddo yr hyn y byddech chi'n ei ddisgwyl, ond yn y diwedd fe gewch eich gweld. A dyna pam mae pobl yn dewis y llwybr hwn os nad oes ganddyn nhw ffydd y byddan nhw'n cael y gofal amserol sydd ei angen arnyn nhw mewn rhannau eraill o'r system. Dyna egluro i raddau y pwysau y mae adrannau damweiniau ac achosion brys yn ei wynebu ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig.
Mae staff yn gweithio mor galed ag sy'n bosibl o dan yr amgylchiadau anodd iawn y maen nhw'n eu hwynebu. Bob wythnos, rwy'n adrodd—anaml y caf fy holi, ond bob wythnos rwy'n adrodd ar effaith coronafeirws yn GIG Cymru. Ddiwedd yr wythnos diwethaf, roedd cynnydd o dros 100 yn nifer y cleifion mewn gwely mewn ysbyty yng Nghymru gyda coronafeirws mewn un wythnos, nôl i dros 500 ddydd Gwener. Aeth nifer y staff a oedd i ffwrdd o'u gwaith oherwydd COVID-19 yn ôl dros 1,000 yr wythnos diwethaf. Bob tro mae hynny'n digwydd, mae'n ei gwneud hi'n anoddach i staff sy'n ceisio clirio'r ôl-groniad o bobl sy'n aros am ofal wedi'i gynllunio. Ac eto, bob dydd, maen nhw'n gwneud popeth o fewn eu gallu i geisio sicrhau bod pobl Cymru'n cael y gofal o ansawdd a'r ymyriadau parhaus yr ydym ni'n gwybod eu bod eu hangen.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. This winter's cost-of-living crisis is coming on top of years of austerity, in which workers' pay has fallen behind year on year. People are working more hours for less money, and working people in increasing numbers are saying that enough is enough. Only a few weeks ago, at the Labour conference, a motion was unanimously backed from Unison for inflation-proof pay rises. Led by the National Union of Rail, Maritime and Transport Workers, Unite, the Public and Commercial Services Union, the Communication Workers Union and other unions, hundreds of thousands of workers are already striking for pay.
Now, the Westminster Government hides behind arm's-length employers and independent pay review bodies in shirking its responsibilities, but, where large parts of the public sector in Wales are concerned, it's you and your Government that will decide. Nurses and teachers are balloting for strike action in Wales because of your proposals for a real-terms cut to their wages. So, First Minister, is it a policy of your Government that public service workers should be entitled to pay settlements that at least keep pace with inflation?
Diolch, Llywydd. Mae argyfwng costau byw y gaeaf hwn yn dod ar ben blynyddoedd o gyni, pryd y mae cyflog gweithwyr wedi disgyn flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae pobl yn gweithio mwy o oriau am lai o arian, ac mae nifer cynyddol o bobl sy'n gweithio yn dweud mai digon yw digon. Dim ond ychydig wythnosau yn ôl, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, cafodd cynnig ei gefnogi'n unfrydol gan Unsain ar gyfer codiadau cyflog yn ddiogel rhag chwyddiant. Dan arweiniad Undeb Cenedlaethol y Gweithwyr Rheilffordd, Morwrol a Thrafnidiaeth, Unite, Undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol, Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu ac undebau eraill, mae cannoedd o filoedd o weithwyr eisoes yn streicio dros gyflog.
Nawr, mae Llywodraeth San Steffan yn cuddio y tu ôl i gyflogwyr hyd braich a chyrff adolygu cyflogau annibynnol wrth osgoi ei chyfrifoldebau, ond, lle mae rhannau helaeth o'r sector cyhoeddus yng Nghymru yn y cwestiwn, chi a'ch Llywodraeth fydd yn penderfynu. Mae nyrsys ac athrawon yn pleidleisio dros streicio yng Nghymru oherwydd eich cynigion ar gyfer toriad mewn termau real i'w cyflogau. Felly, Prif Weinidog, ai polisi eich Llywodraeth chi yw y dylai gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus fod â hawl i setliad cyflog sydd o leiaf yn cadw i fyny â chwyddiant?
Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru drew attention to the resolution passed at the Labour Party conference. That is the policy of my party, and it is a policy this Government dearly wish that we were in a position to implement. He will know that every 1 per cent rise in the pay bill across the public service in Wales costs another £100 million. Every 1 per cent costs £100 million. If he can tell me where that money is to be found, then I'm happy to enter into dialogue with him. If all he has to offer me are pious aspirations and accusations that somehow other people are not as holy as he is, then I'm afraid that debate is hardly likely to prosper.
Wel, Llywydd, tynnodd arweinydd Plaid Cymru sylw at y penderfyniad a basiwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur. Dyna bolisi fy mhlaid, ac mae'n bolisi y mae'r Llywodraeth hon yn dymuno'n fawr ein bod ni mewn sefyllfa i'w weithredu. Bydd yn gwybod bod pob codiad o 1 y cant yn y bil cyflog ar draws y gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru yn costio £100 miliwn arall. Mae pob 1 y cant yn costio £100 miliwn. Os gall ddweud wrthyf lle y gellir dod o hyd i'r arian hwnnw, yna rwy'n fodlon trafod gydag ef. Os y cyfan sydd ganddo i'w gynnig i mi yw dyheadau a chyhuddiadau hunangyfiawn nad yw pobl eraill rywsut mor gydwybodol ag y mae ef, yna rwy'n ofni nad yw'r ddadl honno'n debygol o ffynnu.
I have to say to the First Minister: look, awful politics in Westminster is not an excuse for poor politics here in Wales. These disputes are not just about pay; they're about the survival of our essential public services. In healthcare, we have a workforce crisis, with more and more people leaving by the day. There are 3,000 nursing vacancies in Wales, a rise of more than 1,200 on last year. Ever-increasing sums are being spent on agency nurses that plug gaps in rotas.
The figures for social care are worse, with 5,500 vacancies. Last week, speaking about the struggle to recruit social care workers, Deputy Minister Julie Morgan said that social care couldn't compete with the hospitality sector. To defend the public services that you're responsible for, you have to do something about the crisis of low pay, of nurses—the hard-working nurses you referred to—having to use food banks, of care workers that would be better paid in supermarkets. You referred to the Labour Party motion that committed you to pay increases at least in line with inflation, but it said not just Westminster—. I quote: the motion urged
'Government at all levels to take seriously their responsibility to fund public services properly and deliver a fair wage to those who provide them'.
Why are you not prepared to do that here in Wales?
Mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Prif Weinidog: edrychwch, nid yw gwleidyddiaeth ofnadwy yn San Steffan yn esgus dros gael gwleidyddiaeth wael yma yng Nghymru. Nid ynghylch cyflog yn unig y mae'r anghydfodau hyn; maen nhw'n ymwneud â goroesiad ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol. Ym maes gofal iechyd, mae gennym argyfwng gweithlu, gyda mwy a mwy o bobl yn gadael bob dydd. Mae 3,000 o swyddi nyrsio gwag yng Nghymru, sy'n gynnydd o dros 1,200 ers y llynedd. Mae symiau cynyddol yn cael eu gwario ar nyrsys asiantaeth sy'n llenwi bylchau mewn rotâu.
Mae'r ffigurau ar gyfer gofal cymdeithasol yn waeth, gyda 5,500 o swyddi gwag. Yr wythnos diwethaf, wrth siarad am y frwydr i recriwtio gweithwyr gofal cymdeithasol, dywedodd y Dirprwy Weinidog Julie Morgan na allai gofal cymdeithasol gystadlu â'r sector lletygarwch. Er mwyn amddiffyn y gwasanaethau cyhoeddus yr ydych chi'n gyfrifol amdanyn nhw, mae'n rhaid i chi wneud rhywbeth ynghylch yr argyfwng cyflog isel, nyrsys—y nyrsys sy'n gweithio'n galed y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw—yn gorfod defnyddio banciau bwyd, gweithwyr gofal a fyddai'n cael eu talu'n well mewn archfarchnadoedd. Fe gyfeirioch chi at gynnig y Blaid Lafur a'ch ymrwymodd i dalu codiadau o leiaf yn unol â chwyddiant, ond dywedodd nid San Steffan yn unig—. Dyfynnaf: roedd y cynnig yn annog
'Llywodraeth ar bob lefel i gymryd o ddifrif eu cyfrifoldeb i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn iawn a darparu cyflog teg i'r rhai sy'n eu darparu'.
Pam nad ydych chi'n barod i wneud hynny yma yng Nghymru?
Llywydd, it is the emptiest of contributions to offer us further and further iterations of the problem, without a single sentence that helps us to find a solution. This Government pays the real living wage to social care workers; the first time that's ever been done in the history of devolution. But I just put to the leader of Plaid Cymru the points I made earlier this afternoon: our budget in Wales next year is already cut by over £1 billion. We know that, because the UK Government has said in terms that it will not increase funding for public services, and the impact of inflation on our budget is that it is worth over £1 billion less than it was when the Conservative Government set that budget in November of last year.
On top of that, we are going to face huge further reductions. Let him tell me where the money to do what he asks me this week, let alone the money to do what he asked me to do last week, and the money to do what he asked me the week before—where is all that money going to be found in a time when we don't have more money to invest in our public services, we have less money than at any time during the history of devolution.
Llywydd, cyfraniad hynod o wag yw ailadrodd y broblem drosodd a throsodd, heb un frawddeg sy'n ein helpu i ddod o hyd i ateb. Mae'r Llywodraeth hon yn talu'r cyflog byw go iawn i weithwyr gofal cymdeithasol; y tro cyntaf erioed i hynny gael ei wneud yn hanes datganoli. Ond rwyf i newydd roi'r pwyntiau a wnes yn gynharach y prynhawn yma i arweinydd Plaid Cymru: mae toriad o dros £1 biliwn eisoes i'n cyllideb yng Nghymru ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rydym yn gwybod hynny, oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi dweud na fydd yn cynyddu cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, ac effaith chwyddiant ar ein cyllideb yw ei bod werth dros £1 biliwn yn llai nag yr oedd pan osododd y Llywodraeth Geidwadol y gyllideb honno ym mis Tachwedd y llynedd.
Ar ben hynny, rydym ni'n mynd i wynebu mwy o ostyngiadau enfawr. Gadewch iddo ddweud wrthyf ble mae'r arian i wneud yr hyn y mae'n gofyn i mi wneud yr wythnos hon, heb sôn am yr arian i wneud yr hyn a ofynnodd i mi ei wneud yr wythnos diwethaf, a'r arian i wneud yr hyn a ofynnodd i mi ei wneud yr wythnos flaenorol—ble gellir dod o hyd i'r holl arian hwnnw mewn cyfnod pan nad oes gennym fwy o arian i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus, mae gennym lai o arian nag ar unrhyw adeg yn ystod hanes datganoli.
So, you agree with me, First Minister, about levels of pay, but you say your hands are tied by Westminster. Well, isn't it time, then, to take matters into our own hands? And no, I don't mean—. I'm not referring to independence or the devolution of welfare; that is a matter for another day. I mean in the here and now. In response to Alun Davies, you said you were committed to using all the powers that you had to defend the people of Wales from this Tory onslaught. Well, use all the powers that you have. We have the ability to use our tax powers to keep the 20p basic rate of tax in Wales and to be more progressive by putting a penny on the higher and additional rate. We argued for those powers, we campaigned for them, for situations precisely raise like this. Doing as we propose would raise close to £250 million and go some way, at least, to tackling the crisis in pay and morale in our public services, as well as in the wider crisis of liveability. It would protect our public services and save lives. Isn't that the Welsh way of solidarity, of community, of chwarae teg, for which this place was precisely created?
Felly, rydych yn cytuno â mi, Prif Weinidog, ynghylch lefelau cyflog, ond rydych yn dweud bod eich dwylo wedi'u clymu gan San Steffan. Wel, onid yw'n amser, felly, i gymryd materion i'n dwylo ein hunain? Na, dydw i ddim yn golygu—. Dydw i ddim yn cyfeirio at annibyniaeth na datganoli lles; mater ar gyfer diwrnod arall yw hwnnw. Rwy'n golygu yn y fan hon, nawr. Mewn ymateb i Alun Davies, fe ddywedoch eich bod wedi ymrwymo i ddefnyddio'r holl bwerau oedd gennych i amddiffyn pobl Cymru rhag yr ymosodiad hwn gan y Torïaid. Wel, defnyddiwch yr holl bwerau sydd gennych. Mae gennym y gallu i ddefnyddio ein pwerau treth i gadw'r gyfradd dreth sylfaenol o 20c yng Nghymru a bod yn fwy blaengar trwy roi ceiniog ar y gyfradd uwch ac ychwanegol. Fe wnaethom ni ddadlau dros y pwerau hynny, buom yn ymgyrchu drostyn nhw, yn union ar gyfer sefyllfaoedd yn codi fel hyn. Byddai gwneud fel yr ydym ni'n ei gynnig yn codi'n agos at £250 miliwn gan fynd rhywfaint o ffordd, o leiaf, i fynd i'r afael â'r argyfwng cyflog a morâl yn ein gwasanaethau cyhoeddus, yn ogystal ag yn argyfwng ehangach bywiogrwydd. Byddai'n diogelu ein gwasanaethau cyhoeddus ac yn achub bywydau. Onid dyna'r ffordd Gymreig o undod, o gymuned, o chwarae teg, sef yr union resymau dros greu'r lle hwn?
Llywydd, both I and the finance Minister have said that we will make decisions on the fiscal powers available to the Welsh Government in the way that we always do them, as part of the budget-setting process, when we have the full information we need in order to be able to do so. Now, he has made a case this afternoon; that case will be powerfully considered within the Welsh Government, but it will be done in the way that we always do it, in an orderly way, in the budget-setting process, as the Finance Committee would expect us to do, and when we are aware of all the decisions that will have an impact on our ability to fund public services next year.
Llywydd, rwyf i a'r Gweinidog cyllid wedi dweud y byddwn yn gwneud penderfyniadau ar y pwerau cyllidol sydd ar gael i Lywodraeth Cymru yn y ffordd yr ydym yn eu gwneud bob amser, fel rhan o'r broses o osod y gyllideb, pan fydd gennym yr wybodaeth lawn sydd ei hangen arnom er mwyn gallu gwneud hynny. Nawr, mae wedi gwneud achos y prynhawn yma; bydd yr achos hwnnw'n cael ei ystyried yn rymus o fewn Llywodraeth Cymru, ond bydd yn cael ei wneud yn y ffordd yr ydym yn ei wneud bob amser, yn drefnus, yn y broses o osod cyllideb, fel y byddai'r Pwyllgor Cyllid yn disgwyl i ni ei wneud, a phan fyddwn yn ymwybodol o'r holl benderfyniadau a fydd yn cael effaith ar ein gallu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus y flwyddyn nesaf.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswyddau o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010? OQ58518
3. How does the Welsh Government ensure that local authorities fulfill their duties under the Equality Act 2010? OQ58518
I thank the Member for that question, Llywydd. Local authorities have their own democratic mandate and responsibilities. Duties under the Equality Act are conferred directly on relevant public bodies. We can encourage and support local authorities to fulfil these duties, but the Equality and Human Rights Commission is the regulatory body responsible for ensuring compliance.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae gan awdurdodau lleol eu mandad a'u cyfrifoldebau democrataidd eu hunain. Mae dyletswyddau o dan y Ddeddf Cydraddoldeb yn cael eu rhoi yn uniongyrchol ar gyrff cyhoeddus perthnasol. Gallwn annog a chefnogi awdurdodau lleol i gyflawni'r dyletswyddau hyn, ond y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yw'r corff rheoleiddio sy'n gyfrifol am sicrhau cydymffurfiaeth.
Key to the delivery of the Equality Act 2010 is the availability of Changing Places fully accessible toilets, designed so that everyone, regardless of their access needs or disability or reliance on the assistance of carers or specialist equipment, can use a toilet facility with dignity and hygienically. TCC, Trefnu Cymunedol Cymru—Together Creating Communities, a group of dedicated community leaders from organisations across Flintshire, Wrexham and Denbighshire, have joined together to take action on the issue of Changing Places toilets. They say that, despite assurances regarding their provision over successive Welsh Governments, going back two decades, including by some who are still Ministers in this Welsh Government, there are still only around 50 Changing Places toilets in the whole of Wales. They point out that, although the UK Government has launched a Changing Places toilets programme, with a dedicated £30 million fund for local authorities in England, all we've heard from the Welsh Government so far is that officials are undertaking analysis of the results of a consultation on Changing Places toilets and baby-changing facilities in publicly accessible buildings. So, when will the Welsh Government enable people in Wales who are not able to use standard accessible toilets to have their basic human needs and equality rights met, to enjoy a day out without the stress of worrying about accessing toilet facilities and thereby to increase their independence and overall health and well-being?
Yn allweddol i gyflwyno Deddf Cydraddoldeb 2010 mae sicrhau bod toiledau Changing Places sy'n gwbl hygyrch ar gael, rhai a gynlluniwyd fel y gall pawb, ni waeth beth fo'u hanghenion mynediad neu anabledd neu ddibyniaeth ar gymorth gofalwyr neu offer arbenigol, ddefnyddio cyfleuster toiled gydag urddas a hylendid. Mae TCC, Trefnu Cymunedol Cymru—Together Creating Communities, grŵp o arweinwyr cymunedol arbennig o sefydliadau ar draws sir y Fflint, Wrecsam a sir Ddinbych, wedi ymuno i weithredu gyda'i gilydd ar fater toiledau Changing Places. Maen nhw'n dweud er gwaethaf sicrwydd ynghylch eu darpariaeth gan Lywodraethau olynol Cymru yn mynd yn ôl ddau ddegawd, gan gynnwys gan rai sy'n parhau i fod yn Weinidogion yn y Llywodraeth hon, mai dim ond tua 50 o doiledau Changing Places sydd ar gael yng Nghymru gyfan o hyd. Maen nhw'n nodi, er bod Llywodraeth y DU wedi lansio rhaglen doiledau Changing Places, gyda chronfa benodol sy'n werth £30 miliwn ar gyfer awdurdodau lleol yn Lloegr, y cyfan yr ydym ni wedi'i glywed gan Lywodraeth Cymru hyd yn hyn yw bod swyddogion yn cynnal dadansoddiad o ganlyniadau ymgynghoriad ar doiledau Changing Places a chyfleusterau newid babanod mewn adeiladau hygyrch i'r cyhoedd. Felly pryd y bydd Llywodraeth Cymru'n galluogi pobl yng Nghymru nad ydyn nhw yn gallu defnyddio toiledau hygyrch safonol i gael eu hanghenion dynol sylfaenol wedi'u diwallu a'u hawliau cydraddoldeb wedi eu bodloni, i fwynhau diwrnod allan heb y straen o boeni am gael mynediad at gyfleusterau toiledau a thrwy hynny gynyddu eu hannibyniaeth a'u hiechyd a'u llesiant yn gyffredinol?
Llywydd, I'm aware of the group to which the Member refers, and it was good to join him at the annual general meeting of the Association of Voluntary Organisations in Wrexham recently. The sequence of events that the Member outlines is the correct one. The responsibilities in this area lie with local authorities, and the Welsh Government funds local authorities to discharge those responsibilities.
It seems like a long time ago now, Llywydd, when you and I were both members of the health committee here. We both sat on a one-day inquiry into the public health impact of public toilet facilities, and a very good, well-spent day it was, with a report that demonstrated just what an impact it has on people's ability to go about their daily lives if there aren't those public health facilities available. So, I don't disagree with the analysis that Mark Isherwood has set out, and, as he says, Welsh Government officials are tracking the money that has been made available to local authorities to see the extent to which they have been able to use that funding to advance the availability of facilities for children, as well as adults, so that those inhibitions on being able to take part in ordinary activities, which otherwise would be there, are eroded.
Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r grŵp y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, a da o beth oedd ymuno ag ef yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol Cymdeithas y Mudiadau Gwirfoddol yn Wrecsam yn ddiweddar. Mae trefn y digwyddiadau y mae'r Aelod yn eu hamlinellu yn un cywir. Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am y cyfrifoldebau yn y maes hwn, ac mae Llywodraeth Cymru yn ariannu awdurdodau lleol i gyflawni'r cyfrifoldebau hynny.
Mae'n ymddangos fel amser maith yn ôl bellach, Llywydd, pan oeddech chi a minnau yn aelodau o'r pwyllgor iechyd yma. Bu'r ddau ohonom yn eistedd ar ymchwiliad undydd i effaith cyfleusterau toiledau cyhoeddus ar iechyd y cyhoedd, a diwrnod da a buddiol oedd e hefyd, gydag adroddiad a oedd yn dangos pa effaith y mae'n ei gael ar allu pobl i fyw eu bywydau bob dydd os nad yw'r cyfleusterau iechyd cyhoeddus hynny ar gael. Felly, dydw i ddim yn anghytuno â'r dadansoddiad y mae Mark Isherwood wedi ei nodi, ac fel y mae'n dweud, mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn olrhain yr arian sydd wedi ei ddarparu i awdurdodau lleol i weld i ba raddau y maen nhw wedi gallu defnyddio'r arian hwnnw i hyrwyddo'r cyfleusterau sydd ar gael i blant, yn ogystal ag oedolion, fel bod yr ataliadau hynny ar allu cymryd rhan mewn gweithgareddau cyffredin, a fyddai fel arall yno, yn cael eu herydu.
First Minister, the serious cost-of-living and economic crisis due to the incompetence of the UK Government will hurt vulnerable disabled people and women the most. Labour-controlled Flintshire County Council and Welsh Government, together with the business community, have established a pilot project to locally support disabled people to access training and employment to help tackle inequality and chronic skills shortages in Flintshire. Would you agree with me this is a unique example of an equality-driven pro-business council working hard to deal with equality at the same time as supporting the economy? Thank you.
Prif Weinidog, bydd yr argyfwng costau byw ac economaidd difrifol oherwydd anallu Llywodraeth y DU yn brifo pobl anabl a menywod agored i niwed fwyaf. Mae Cyngor Sir y Fflint a Llywodraeth Cymru, a reolir gan Lafur, ynghyd â'r gymuned fusnes, wedi sefydlu prosiect treialu i gefnogi pobl anabl yn lleol i gael hyfforddiant a chyflogaeth i helpu i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a phrinder sgiliau cronig yn sir y Fflint. A fyddech chi'n cytuno â mi bod hon yn enghraifft unigryw o gyngor sy'n cael ei ysgogi gan gydraddoldeb, o blaid busnes ac sy'n gweithio'n galed i ymdrin â chydraddoldeb ar yr un pryd â chefnogi'r economi? Diolch.
Llywydd, I very much welcome the initiative that's been mounted in Flintshire. We know that inequality does not fall equally on all parts of society, and people with disabilities have long reported excessive impacts in terms of employment, their ability to access services and so on, and the work that's being carried out in Flintshire has that very specific focus on those people who have the most to gain from effective public service intervention.
Llywydd, rwy'n croesawu'n fawr y fenter sydd wedi'i sefydlu yn sir y Fflint. Rydym yn gwybod nad yw anghydraddoldeb yn effeithio'n gyfartal ar bob rhan o'r gymdeithas, ac mae pobl ag anableddau wedi adrodd ers tro byd am effeithiau gormodol o ran cyflogaeth, eu gallu i gael mynediad at wasanaethau ac ati, ac mae'r gwaith sy'n cael ei wneud yn sir y Fflint yn rhoi'r pwyslais penodol iawn hwnnw ar y bobl hynny a fydd yn cael y budd mwyaf o ymyrraeth gwasanaethau cyhoeddus effeithiol.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella'r cyflenwad o eiddo preifat i'w rentu? OQ58535
4. What action is the Welsh Government taking to improve the supply of private properties to rent? OQ58535
Llywydd, amongst the actions being taken by the Welsh Government is the £30 million leasing scheme Wales programme. This scheme enables local authorities to lease private rented sector properties from landlords, providing those landlords with a guaranteed income and those who might otherwise face homelessness with homes at an affordable rent.
Llywydd, ymhlith y camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru mae'r rhaglen cynllun lesio Cymru werth £30 miliwn. Mae'r cynllun hwn yn galluogi awdurdodau lleol i lesu eiddo'r sector rhentu preifat gan landlordiaid, gan ddarparu incwm gwarantedig i'r landlordiaid hynny a darparu cartrefi ar rent fforddiadwy i'r rhai a allai, fel arall, wynebu digartrefedd.
Thank you, First Minister. I recently met with the National Residential Landlords Association to discuss how to boost the supply of private properties available to rent in Wales. They pointed out that renters across Wales are currently struggling to access the homes that they need. An independent report for the NRLA has suggested that Wales would need just under 9,000 new private rented properties a year to meet housing targets. However, 38 per cent of private landlords have told the NRLA that they plan to cut the number of properties that they rent out. The NRLA is concerned that the potential development of rent controls in Wales in response to the cost-of-living crisis would make it more difficult for tenants to access the homes that they desperately need. So, First Minister, will you listen to the concerns raised by the NRLA and thoroughly assess the potential damaging consequence of rent control on the supply of private properties to rent here in Wales? Thank you.
Diolch Prif Weinidog. Yn ddiweddar, cwrddais â Chymdeithas Genedlaethol Landlordiaid Preswyl i drafod sut i hybu'r cyflenwad o eiddo preifat sydd ar gael i'w rhentu yng Nghymru. Fe wnaethon nhw dynnu sylw at y ffaith bod rhentwyr ledled Cymru yn ei chael hi'n anodd cael gafael ar y cartrefi sydd eu hangen arnyn nhw ar hyn o bryd. Mae adroddiad annibynnol ar gyfer yr NRLA wedi awgrymu y byddai Cymru angen ychydig o dan 9,000 o eiddo rhent preifat newydd y flwyddyn i gyrraedd targedau tai. Fodd bynnag, mae 38 y cant o landlordiaid preifat wedi dweud wrth yr NRLA eu bod yn bwriadu torri nifer yr eiddo y maen nhw'n eu rhentu allan. Mae'r NRLA yn pryderu y byddai datblygiad posibl ym maes rheoli rhent yng Nghymru mewn ymateb i'r argyfwng costau byw yn ei gwneud hi'n anoddach i denantiaid gael gafael ar y cartrefi sydd eu gwir angen arnyn nhw. Felly, Prif Weinidog, a fyddwch chi'n gwrando ar y pryderon a godwyd gan yr NRLA ac yn asesu'n drylwyr ganlyniad niweidiol posibl rheoli rhent ar gyflenwi eiddo preifat i'w rhentu yma yng Nghymru? Diolch.
Well, Llywydd, I'm familiar with the work of the National Residential Landlords Association. They're calling on the UK Government to increase local housing allowances, to end their freeze on housing benefits and to end the five-week wait for universal credit at the beginning of a claim, and also that the advance payment that tenants might get should be converted from a loan to a grant so tenants do not automatically fall into debt at the outset. So, I agree with all of those points made by the NRLA and hope that the Member will wish to convey those points to the Government that's responsible for them.
She is right, of course, that there is a real risk that landlords will exit the buy-to-rent market. Why are they doing that? Well, it's because of the rapidly rising costs of borrowing money that they face. Had you borrowed £200,000—[Interruption.]
Wel, Llywydd, rwy'n gyfarwydd â gwaith Cymdeithas Genedlaethol Landlordiaid Preswyl. Maen nhw'n galw ar Lywodraeth y DU i gynyddu'r lwfansau tai lleol, i roi terfyn ar rewi budd-daliadau tai a rhoi diwedd ar yr arfer o aros am bum mis ar gyfer gredyd cynhwysol ar ddechrau cais, a hefyd y dylid trawsnewid y taliad ymlaen llaw y gallai tenantiaid ei gael, o fenthyciad i grant fel nad yw tenantiaid yn mynd i ddyled yn awtomatig ar y dechrau. Felly, rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau hynny a wnaed gan yr NRLA ac yn gobeithio y bydd yr Aelod yn dymuno cyfleu'r pwyntiau hynny i'r Llywodraeth sy'n gyfrifol amdanyn nhw.
Mae hi'n iawn, wrth gwrs, fod yna risg wirioneddol y bydd landlordiaid yn gadael y farchnad prynu i rentu. Pam y maen nhw'n gwneud hynny? Wel, mae hynny oherwydd costau benthyg arian sy'n codi'n gyflym ac y maen nhw'n eu hwynebu. Pe byddech chi wedi benthyg £200,000—[Torri ar draws.]
Cwestiwn 5, Jayne Bryant. O, sori, Prif Weinidog.
Question 5, Jayne Bryant. Oh, sorry, First Minister.
I might just finish the answer for one moment, Llywydd, just to illustrate the reason why people are under the pressure they are in in that sector. The mortgage rate in December 2021—you could borrow money at 2.34 per cent. On the day that the latest Chancellor announced his so-called mini budget, the mortgage rate had risen to 4.74 per cent. Today, it's 6.43 per cent, as a result of the reckless announcements made by the Chancellor, with his unfunded borrowing. That adds anything around £500 a month to the cost of borrowing for a private landlord seeking to increase the number of houses available to rent. That's the reason why the market is in danger of collapsing—because people can no longer afford to borrow money at the prices that they have to under the current Government.
Gadewch i mi orffen yr ateb am un eiliad, Llywydd, dim ond i ddangos y rheswm pam y mae pobl o dan bwysau yn y sector hwnnw. Y gyfradd morgais ym mis Rhagfyr 2021—gallech fenthyg arian ar gyfradd o 2.34 y cant. Ar y diwrnod y cyhoeddodd y Canghellor diweddaraf ei gyllideb fach honedig, roedd y gyfradd morgeisi wedi codi i 4.74 y cant. Heddiw, mae'n 6.43 y cant, o ganlyniad i'r cyhoeddiadau byrbwyll a wnaed gan y Canghellor, gyda'i fenthyca heb ei ariannu. Mae hynny'n ychwanegu tua £500 y mis at gost benthyca landlord preifat sy'n ceisio cynyddu'r nifer o dai sydd ar gael i'w rhentu. Dyna'r rheswm pam y mae'r farchnad mewn perygl o ddymchwel—oherwydd ni all pobl fforddio benthyg arian bellach am y prisiau y mae'n rhaid iddyn nhw dalu o dan y Llywodraeth bresennol.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi teuluoedd sydd wedi dioddef colli babanod? OQ58551
5. How is the Welsh Government supporting families who have suffered baby loss? OQ58551
Llywydd, the Welsh Government funds bereavement services in all parts of Wales, including specialist bereavement midwives, to help families in those uniquely distressing circumstances.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn ariannu gwasanaethau profedigaeth ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys bydwragedd profedigaeth arbenigol, i helpu teuluoedd yn yr amgylchiadau unigryw hynny sy'n peri gofid mawr.
Diolch, Brif Weinidog. I know that this is a subject close to your heart, and that the Welsh Government already does a huge amount to support parents through what is an incredibly difficult time. I just wanted to raise the experiences of my constituents, whose baby was sadly stillborn at 40 weeks. They understandably requested a postmortem, but due to the gaps in paediatric pathology, they were advised that it would be a six-month wait until they received the results. This is an agonising wait.
My constituents said that it feels like their lives are on hold, and that an already difficult time is being made so much harder to navigate. Two important aspects of grieving are being able to process what happened, while also being able to look to the future. With so many unanswered questions still remaining, the delay in getting the postmortem results is making both of these things very difficult. Parents are understandably desperate to know as much as they can. What is the Welsh Government doing to address recruitment and retention in this area, and what further support can be given to parents after the devastating loss of their baby?
Diolch, Prif Weinidog. Gwn fod hwn yn bwnc sy'n agos at eich calon, a bod Llywodraeth Cymru eisoes yn gwneud llawer iawn i gefnogi rhieni drwy gyfnod anhygoel o anodd. Roeddwn i eisiau crybwyll profiadau fy etholwyr, a gafodd fabi yn farwanedig yn drist iawn ar ôl 40 wythnos. Fe wnaethon nhw ofyn am bost-mortem, sy'n ddealladwy, ond oherwydd y bylchau mewn patholeg bediatrig, fe gawson nhw wybod y byddai'n rhaid aros am chwe mis cyn cael y canlyniadau. Mae hwn yn arhosiad arteithiol.
Dywedodd fy etholwyr ei bod yn teimlo fel pe bai eu bywydau ar stop, a bod cyfnod sydd eisoes yn anodd yn cael ei wneud gymaint anoddach i fynd trwyddo. Dwy agwedd bwysig ar alaru yw gallu prosesu'r hyn ddigwyddodd, a'r gallu hefyd i edrych tuag at y dyfodol. Gyda chymaint o gwestiynau heb eu hateb yn parhau, mae'r oedi cyn cael y canlyniadau post-mortem yn gwneud y ddau beth yma'n anodd iawn. Mae'n ddealladwy bod rhieni'n ysu i wybod cymaint â phosibl. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â recriwtio a chadw staff yn y maes hwn, a pha gymorth ychwanegol y mae modd ei roi i rieni yn eu profedigaeth ar ôl colli eu babi?
Well, Llywydd, I'm very glad to be able to sponsor, once again, Baby Loss Awareness Week activities here in the Senedd next week. These are among the most devastating experiences that families can experience. We have discussed them on a number of occasions here on the floor of the Senedd. Some people here will remember, I think, one of the most memorable contributions in the time that I have been here, when Dr Dai Lloyd set out for us the experience of his family in losing their son, Huw, 40 minutes after he was born. It was one of the most powerful contributions I have ever heard here in the Senedd.
When you reach a time, as I have, when you have grandchildren to think about as well, then every moment is precious with them, and any thought that they might come to harm is constantly somewhere in the back of your mind. So, families who find themselves in the awful circumstances that Jayne Bryant described need all of the help that the system is able to give them, including the help that comes from paediatric pathology.
At the beginning of September, the Welsh Health Specialist Services Committee met. It has made a decision to employ an additional permanent provider for paediatric pathology. It has negotiated the use of additional capacity at Alder Hey Hospital, so that some families in north Powys and north Wales will receive their paediatric pathology services there. That will release further capacity into the Welsh system. And WHSSC is also committed to an assessment of its investment in the Cardiff service, to make sure that it is capable of meeting the needs of families in a timely way.
Wel, Llywydd, rwy'n falch iawn o allu noddi, unwaith eto, weithgareddau Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babi yma yn y Senedd yr wythnos nesaf. Mae'r rhain ymhlith y profiadau mwyaf dinistriol y gall teuluoedd eu profi. Rydym wedi eu trafod droeon yma ar lawr y Senedd. Fe fydd rhai pobl yma'n cofio, rwy'n credu, un o'r cyfraniadau mwyaf cofiadwy yn y cyfnod y bûm i yma, pan aeth Dr Dai Lloyd ati i sôn am brofiad ei deulu wrth golli eu mab, Huw, 40 munud ar ôl iddo gael ei eni. Roedd yn un o'r cyfraniadau mwyaf pwerus i mi ei glywed yma erioed yn y Senedd.
Pan fyddwch chi'n cyrraedd yr amser, fel fi, pan fo gennych chi wyrion ac wyresau i'w hystyried hefyd, yna mae pob eiliad yn werthfawr gyda nhw, ac mae meddwl y gallen nhw gael niwed yn gyson rhywle yng nghefn eich meddwl. Felly, mae teuluoedd sy'n eu cael eu hunain yn yr amgylchiadau ofnadwy a ddisgrifiodd Jayne Bryant angen yr holl gymorth y mae'r system yn gallu ei roi iddyn nhw, gan gynnwys y cymorth sy'n dod o batholeg bediatrig.
Ddechrau mis Medi, fe wnaeth Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru gyfarfod. Mae wedi gwneud penderfyniad i gyflogi darparwr parhaol ychwanegol ar gyfer patholeg bediatrig. Mae wedi trafod y defnydd o gapasiti ychwanegol yn Ysbyty Alder Hey fel y bydd rhai teuluoedd yng ngogledd Powys a gogledd Cymru yn cael eu gwasanaethau patholeg bediatreg yno. Bydd hynny'n rhyddhau mwy o gapasiti yn system Cymru. Ac mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru hefyd wedi ymrwymo i asesu ei fuddsoddiad yng ngwasanaeth Caerdydd, i wneud yn siŵr ei fod yn gallu diwallu anghenion teuluoedd mewn modd amserol.
6. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â phwerau pellach i Gymru? OQ58532
6. What recent discussions has the First Minister had with the UK Government regarding further powers for Wales? OQ58532
Wel, diolch i Rhys ab Owen, Llywydd, am y cwestiwn. Mae'r cyfleon i drafod gyda Llywodraeth ddiweddaraf y Deyrnas Unedig wedi bod yn brin. Ond cafodd datganoli cyfiawnder ei drafod yn helaeth mewn digwyddiad o bwys ym mhencadlys Heddlu De Cymru ar 30 Medi. Roedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn bresennol a chlywodd ein bwriad penderfynol i fynd ar drywydd argymhellion comisiwn Thomas.
Well, thank you to Rhys ab Owen for that question. There has been a dearth of opportunities for discussions with the latest UK Government. However, devolution of justice was extensively discussed at a major event at the South Wales Police headquarters on 30 September. The Secretary of State for Wales was present and heard about our determination to pursue the recommendations of the Thomas commission.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog, ac roeddwn i’n gresynu’n fawr clywed eich ateb chi i fy nghyfaill i, Joyce Watson. Mae’r diffyg cyfathrebu â chi gan Brif Weinidog Prydain nid yn unig yn haerllug i chi a’ch swyddogaeth, ond yn haerllug i’r Senedd gyfan yma, a dwi’n gobeithio y bydd fy nghyfeillion i gyferbyn yn dweud y neges yna i’r Prif Weinidog.
Os nad yw fy nghyfeillion gyferbyn yn cael gwared ar Liz Truss, mae’n debygol y bydd y cyhoedd yn cael gwared arni yn yr etholiad nesaf fel Prif Weinidog. Dywedodd Keir Starmer o’r blaen nad oedd ganddo deimladau cryfion ynglŷn â datganoli pwerau i’r lle hwn. Pa drafodaethau ydych chi wedi’u cael gyda’r person fydd, siŵr o fod, y Prif Weinidog nesaf ar Brydain ynglŷn â datganoli pwerau i’r lle hwn, a sicrhau bod datganoli fan hyn ar seiliau cadarn a fydd yn stopio unrhyw Lywodraeth yn San Steffan yn y dyfodol yn tanseilio Llywodraeth a Senedd ein gwlad ni? Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister, and I deeply regretted hearing your response to my colleague, Joyce Watson. The lack of communication from the UK Prime Minister is not only an insult to you and your function, but also to this whole Senedd, and I hope that my colleagues opposite will convey that message to the Prime Minister.
If my colleagues opposite don't remove Liz Truss as Prime Minister, then it's likely that the public will do so at the next election. Now, Keir Starmer has previously said that he didn't have strong feelings about devolving powers to this place. So, what discussions have you had with the individual likely to be the next UK Prime Minister on devolving powers to this place, and ensuring that devolution is on firm foundations that will stop any Westminster Government in the future from undermining the Parliament and Government of our nation? Thank you.
Diolch yn fawr i Rhys ab Owen am y cwestiwn ychwanegol. Ces i gyfle i gwrdd â Keir Starmer yn Lerpwl yng nghynhadledd y Blaid Lafur, a ches i gyfle i dreulio diwrnod gyda Gordon Brown yn yr Alban yn yr wythnos ar ôl y gynhadledd. Roedd hynny’n gyfle i siarad â Gordon Brown am yr adroddiad y mae e’n paratoi i Keir Starmer am bethau cyfansoddiadol dros y Deyrnas Unedig, ond hefyd am bethau yma yng Nghymru, a dwi’n edrych ymlaen at weld adroddiad Gordon Brown. Bydd hwnna, yn fy marn i, yn setio mas nifer o argymhellion pwysig i ni, nid jest yma yng Nghymru, ond dros y Deyrnas Unedig, i greu system o ddatganoli fydd ddim yn gallu cael ei throi nôl gan y Llywodraeth yn San Steffan pan yw pobl yng Nghymru wedi pleidleisio ddwywaith mewn refferenda i sefydlu’r Senedd hon gyda’r pwerau sydd gennym ni ar hyn o bryd. Ac, yn fwy na hynny, nid jest datganoli sefydlog yn fan hyn, ond camau ychwanegol i gryfhau datganoli yma yng Nghymru, yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon hefyd.
Thank you very much to Rhys ab Owen for that supplementary question. I had an opportunity to meet with Keir Starmer in Liverpool in the Labour Party conference, and I had an opportunity to spend a day with Gordon Brown in Scotland in the week following the conference. That was an opportunity to discuss with Gordon Brown the report that he is putting together for Keir Starmer about constitutional affairs across the United Kingdom, but also about matters affecting Wales too, and I look forward to seeing the Gordon Brown report. That, in my view, will set out a number of important recommendations for us, not just here in Wales, but across the United Kingdom, to create a devolution system that can’t be rolled back by a Government in Westminster when people in Wales have voted twice in referenda to establish this body with the powers that we currently have. And, more than that, not just stable devolution here, but additional steps to strengthen devolution here in Wales, in Scotland and in Northern Ireland too.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog twristiaeth yng Nghymru? OQ58548
7. What is the Welsh Government doing to encourage tourism in Wales? OQ58548
Llywydd, direct investment, both capital and revenue, promotional campaigns in the United Kingdom and abroad, and joint work with the industry to improve skills and career opportunities are just some of the actions we take to encourage sustainable tourism in Wales.
Llywydd, buddsoddi'n uniongyrchol, ymgyrchoedd cyfalaf a refeniw, ymgyrchoedd hyrwyddo yn y Deyrnas Unedig a thramor, ac mae cydweithio â'r diwydiant i wella sgiliau a chyfleoedd gyrfa yn rhai o'r camau yr ydym yn eu cymryd i annog twristiaeth gynaliadwy yng Nghymru.
First Minister, I noticed on Friday that you and Adam Price—I think you both got along then—launched your tourism tax consultation with members of the industry present. In that meeting, I’m told you both sought to explain your plans, but then left before you could take any questions. Well, I’ve spoken with some of those tourism industry professionals, and the one thing above all else they wanted to get across to you is how low the morale is in the tourism industry at the moment. That morale, they say, is low because of a succession of policies from this Welsh Labour Government. They’re worried about the huge impact of a tourism tax on their businesses and their communities, they’re worried about changes to self-catering holiday properties, which will reduce the amount of holiday accommodation in their areas, and they’re worried that they have a Welsh Government that is doing very little to support them, and which they feel is hampering them instead. After speaking to one such operator in the last week, they told me they cancelled a seven-figure investment into their business, which would have supported more jobs and boosted the local economy, because of those Welsh Government policies. First Minister, do you now accept that your policies are having a real-world impact now, even before they are implemented, and that morale is at an all-time low in the sector? Will you commit to reviewing your slate of damaging anti-tourism policies before it’s too late?
Prif Weinidog, sylwais ddydd Gwener eich bod chi ac Adam Price—rwy'n credu bod y ddau ohonoch chi yn dod ymlaen yn iawn bryd hynny—wedi lansio eich ymgynghoriad treth dwristiaeth gydag aelodau'r diwydiant yn bresennol. Yn y cyfarfod hwnnw, rwy'n deall bod y ddau ohonoch chi wedi ceisio esbonio eich cynlluniau, ond yna gadael cyn cymryd unrhyw gwestiynau. Wel, rwyf wedi siarad â rhai o'r gweithwyr proffesiynol yn y diwydiant twristiaeth hwnnw, a'r un peth yn fwy na dim arall yr oedden nhw eisiau ei gyfleu i chi yw pa mor isel yw morâl yn y diwydiant twristiaeth ar hyn o bryd. Mae'r morâl hwnnw, medden nhw, yn isel oherwydd olyniaeth o bolisïau gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Maen nhw'n poeni am effaith anferth treth dwristiaeth ar eu busnesau a'u cymunedau, maen nhw'n poeni am newidiadau i eiddo gwyliau hunanarlwyo, fydd yn lleihau faint o lety gwyliau sydd yn eu hardaloedd, ac maen nhw'n poeni bod ganddyn nhw Lywodraeth yng Nghymru sy'n gwneud fawr ddim i'w cefnogi, ac y maen nhw'n teimlo ei bod yn hytrach yn eu llesteirio. Ar ôl siarad ag un gweithredwr o'r fath yr wythnos diwethaf, fe ddywedodd wrthyf ei fod wedi canslo buddsoddiad saith ffigwr yn ei fusnes, a fyddai wedi cefnogi mwy o swyddi a hybu'r economi leol, oherwydd y polisïau hynny gan Lywodraeth Cymru. Prif Weinidog, ydych chi nawr yn derbyn bod eich polisïau yn cael effaith yn y byd go iawn nawr, hyd yn oed cyn iddyn nhw gael eu gweithredu, a bod morâl ar ei isaf erioed yn y sector? A fyddwch chi'n ymrwymo i adolygu eich llechen o bolisïau gwrth-dwristiaeth niweidiol cyn ei bod hi'n rhy hwyr?
Llywydd, week after week the Conservative Party in this Chamber runs down the tourism industry in Wales. It’s never got a good word to say for it. If there was a lack of confidence in the industry, it’s because it’s listening to people like Tom Giffard.
Now, the real problem that the tourism industry in Wales faced over this summer, a summer of fantastic weather, was that it was unable to recruit the staff it needed in order to be able to open to the extent that it wanted to, and to make the money that it might have made—another of the Member’s Brexit benefits, no doubt.
I was very glad indeed to take part in the event with the leader of Plaid Cymru. We had an ample opportunity to set out for the audience there the reasons why we will introduce a visitor levy: because it will raise money to invest in the tourism industry, and to make sure that the conditions that make Wales an attractive place to visit today will go on being attractive places into the future. A small contribution to that from visitors who come to enjoy those parts of Wales is both a fair thing to do, but also a very effective way of making sure that we can support and sustain the tourism industry into the future.
The consultation was launched on 20 September, Llywydd, and over 500 responses have been received so far. There’ll be five consultation events, in all parts of Wales, one of which Adam Price and I attended. There’s a virtual event for people who can't get to the physical events; that will happen on 27 October. Welsh Government officials will present to the Senedd cross-party group on tourism on 19 October, so it'll be a chance for the Member to be put right on a few of the points he's made today—it'll be good if he turns up to hear a few facts. And we will go on working with the industry to make sure that, far from week after week telling us how poor the industry is, and how desperate they are not to make a success of the future, we will do the things with them that will guarantee that tourism in Wales will go on being supported into that future.
Llywydd, wythnos ar ôl wythnos mae'r Blaid Geidwadol yn y Siambr hon yn dilorni'r diwydiant twristiaeth yng Nghymru. Ni fu erioed air da i'w ddweud amdano. Os oedd ddiffyg hyder yn y diwydiant, mae hynny achos ei fod yn gwrando ar bobl fel Tom Giffard.
Nawr, y gwir broblem a wynebodd y diwydiant twristiaeth yng Nghymru dros yr haf, haf o dywydd ffantastig, oedd y ffaith na allai recriwtio'r staff yr oedd eu hangen arno er mwyn gallu agor i'r graddau yr oedd eisiau ei wneud, ac i wneud yr arian a allai fod wedi ei wneud—un arall o fuddion Brexit yr Aelod, heb os.
Roeddwn yn falch iawn yn wir i gymryd rhan yn y digwyddiad gydag arweinydd Plaid Cymru. Cawsom ddigon o gyfle i ddangos i'r gynulleidfa yno y rhesymau pam y byddwn yn cyflwyno ardoll ymwelwyr: oherwydd bydd yn codi arian i fuddsoddi yn y diwydiant twristiaeth, ac i wneud yn siŵr y bydd yr amodau sy'n gwneud Cymru'n lle deniadol i ymwelwyr heddiw yn mynd i barhau i fod yn lle deniadol i'r dyfodol. Mae cyfraniad bychan at hynny gan ymwelwyr sy'n dod i fwynhau'r rhannau hynny o Gymru yn beth teg i'w wneud, ond hefyd yn ffordd effeithiol iawn o sicrhau ein bod yn gallu cefnogi a chynnal y diwydiant twristiaeth i'r dyfodol.
Cafodd yr ymgynghoriad ei lansio ar 20 Medi, Llywydd, ac mae dros 500 o ymatebion wedi dod i law hyd yma. Bydd pum digwyddiad ymgynghori, ym mhob rhan o Gymru, bu Adam Price a minnau'n bresennol mewn un. Mae digwyddiad rhithwir ar gyfer pobl sy'n methu cyrraedd y digwyddiadau ffisegol; bydd hynny'n digwydd ar 27 Hydref. Bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn gwneud cyflwyniad i grŵp trawsbleidiol y Senedd ar dwristiaeth ar 19 Hydref, felly bydd yn gyfle i'r Aelod gael ei gywiro ar ychydig o'r pwyntiau y mae wedi'u gwneud heddiw—byddai'n beth da pe bai'n dod yno i glywed ychydig o ffeithiau. Ac fe awn ni ymlaen i weithio gyda'r diwydiant i wneud yn siŵr, yn wahanol iawn i wythnos ar ôl wythnos o ddweud wrthym pa mor wael yw'r diwydiant, a pha mor anobeithiol ydyn nhw o ran llwyddo yn y dyfodol, byddwn ni'n gwneud y pethau gyda nhw fydd yn gwarantu y bydd twristiaeth yng Nghymru yn parhau i gael ei chefnogi i'r dyfodol hwnnw.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths.
And finally, question 8, John Griffiths.
8. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o effaith gweithredoedd diweddar Llywodraeth y DU ar gyfrifoldebau datganoledig? OQ58533
8. What is the Welsh Government's assessment of the impact on devolved responsibilities of recent UK Government actions? OQ58533
Llywydd, the latest UK Government has refused to rule out cuts to benefits, while confirming its intention to cut public services. Such perverse priorities will impact adversely on our ability to discharge devolved responsibilities, and penalise the poor to pay for bankers' bonuses.
Llywydd, mae Llywodraeth ddiweddaraf y DU wedi gwrthod diystyru toriadau i fudd-daliadau, wrth gadarnhau ei bwriad i dorri gwasanaethau cyhoeddus. Bydd blaenoriaethau gwrthnysig o'r fath yn effeithio'n andwyol ar ein gallu i gyflawni cyfrifoldebau datganoledig, ac yn cosbi'r tlodion er mwyn talu am fonysau bancwyr.
First Minister, we've already heard ample today, I think, to stress the view of many in the Senedd, reflecting their constituents, that people and organisations face unprecedented challenges at the moment with the cost-of-living crisis, fuel and energy costs, and everything else going up in price so much, with the interest rate situation created by the UK Government, and with, I fear, spending cuts still to come. It really is a terrible storm for people and organisations to try and live through. Obviously, First Minister, Welsh Government, as you have set out, will do all it can to address these issues for people here in Wales, but many of the necessary levers to be used to respond lie with the UK Government. That's why I hope that that independent commission set up by Welsh Government is able to make progress, so that we get structures and arrangements in place for a proper communication channel to allow these issues to be properly addressed on a devolved responsibility basis.
First Minister, in addition to all of that, local authorities and the voluntary sector, and so many others in Wales, are desperate for good communication channels, ever better communication channels, with Welsh Government. And I wonder what you could say today in terms of that need and the fulfilling of that need to have regular contact, effective communication channels, at such a difficult time of such unprecedented pressure.
Prif Weinidog, rydym eisoes wedi clywed digon heddiw, rwy'n credu, i bwysleisio barn llawer yn y Senedd, gan grybwyll eu hetholwyr, bod pobl a sefydliadau'n wynebu heriau digynsail ar hyn o bryd gyda'r argyfwng costau byw, costau tanwydd ac ynni, a phopeth arall yn codi gymaint, gyda sefyllfa'r gyfradd llog wedi'i chreu gan Lywodraeth y DU, a gyda, rwy'n ofni, toriadau i wariant eto i ddod. Mae wir yn storm ofnadwy i bobl a sefydliadau geisio byw trwyddi. Yn amlwg, Prif Weinidog, bydd Llywodraeth Cymru, fel yr ydych chi wedi nodi, yn gwneud popeth o fewn ei gallu i fynd i'r afael â'r materion hyn ar gyfer pobl yma yng Nghymru, ond mae llawer o'r dulliau ysgogi angenrheidiol sydd i'w defnyddio i ymateb, yn nwylo Llywodraeth y DU. Dyna pam, rwy'n gobeithio, y bydd y comisiwn annibynnol hwnnw a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru yn gallu gwneud cynnydd, fel ein bod yn cael strwythurau a threfniadau ar waith ar gyfer sianel gyfathrebu briodol i ganiatáu'r gwaith o fynd i'r afael yn briodol â'r materion hyn ar sail cyfrifoldeb datganoledig.
Prif Weinidog, yn ogystal â hynny i gyd, mae awdurdodau lleol a'r sector gwirfoddol, a chymaint o rai eraill yng Nghymru, yn ysu am sianeli cyfathrebu da, sianeli cyfathrebu gwell hyd yn oed â Llywodraeth Cymru. A tybed beth allech chi ei ddweud heddiw o ran yr angen hwnnw a chyflawni'r angen hwnnw i gael cyswllt rheolaidd, sianeli cyfathrebu effeithiol, ar adeg mor anodd o bwysau mor ddigynsail.
Llywydd, I thank John Griffiths for that, and I'll make two points if I could. First of all, to endorse what he said about the importance of the work of the commission, chaired by Professor Laura McAllister and Archbishop Rowan Williams. Members here will know that, jointly with the Senedd authorities, the Welsh Government is sponsoring a lecture series in which we will hear voices from outside Wales who have a contribution to make to thinking about our constitutional future. The first of those lectures is scheduled for immediately after Plenary next week. It will be delivered by David Lidington, the former Deputy Prime Minister in the Theresa May Government. I've read some of the contributions he's made elsewhere to these debates; he's absolutely worth hearing. I hope Members here will be able to come and hear what he has to say and to debate those issues with him. It's very important that we add to the debates we have internally those voices from outside Wales who can help us to widen our understanding and to devise futures for ourselves in the best possible way.
My second response to John Griffiths, Llywydd, is to, again, agree with him on the importance of communication. It's why, yesterday, at the weekly meeting of the Cabinet committee on the cost of living, we were joined by our social partners. So, we were joined by the voluntary sector. We will be joined by faith communities. We'll be joined by representatives of private industry and by the Wales Trades Union Congress. Local government will be at that meeting as well, and they will come fortnightly to every other meeting of that committee, precisely in order to do what John Griffiths has said—to make sure that there is direct communication from them to the Welsh Government of any views they have; any information they have that we ought to have, they'll be able to provide it. But then, also, where we are able to explain some of the actions we are taking, they will then be able to pass that on directly to their members and their organisations, who we know will have so much to do over this winter when it comes to protecting the most vulnerable from the difficult experiences that we know are bound to come their way.
Llywydd, diolch i John Griffiths am hynna, a gwnaf ddau bwynt os caf. Yn gyntaf oll, cymeradwyo'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd gwaith y comisiwn, wedi'i gadeirio gan yr Athro Laura McAllister a'r Archesgob Rowan Williams. Bydd yr aelodau yma'n gwybod, ar y cyd ag awdurdodau'r Senedd, bod Llywodraeth Cymru yn noddi cyfres o ddarlithoedd pryd y byddwn yn clywed lleisiau o'r tu allan i Gymru sydd â chyfraniad i'w wneud o ran meddwl am ein dyfodol cyfansoddiadol. Mae disgwyl i'r gyntaf o'r darlithoedd hynny gael ei threfnu yn syth ar ôl y Cyfarfod Llawn yr wythnos nesaf. Fe'i traddodir gan David Lidington, y cyn Ddirprwy Brif Weinidog yn Llywodraeth Theresa May. Rwyf wedi darllen rhai o'r cyfraniadau y mae wedi'u gwneud at y dadleuon hyn mewn mannau eraill; mae e'n werth ei glywed wir. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yma yn gallu dod i glywed beth sydd ganddo i'w ddweud ac i drafod y materion hynny gydag ef. Mae'n bwysig iawn ein bod yn ychwanegu at y dadleuon sydd gennym yn fewnol, y lleisiau hynny o du allan i Gymru a all ein helpu i ehangu ein dealltwriaeth ac i ddyfeisio dyfodol i ni'n hunain yn y ffordd orau bosibl.
Fy ail ymateb i John Griffiths, Llywydd, yw i, unwaith eto, gytuno ag ef ar bwysigrwydd cyfathrebu. Dyna pam, ddoe, yng nghyfarfod wythnosol pwyllgor y Cabinet ar gostau byw, ymunodd ein partneriaid cymdeithasol â ni. Felly, ymunodd y sector gwirfoddol â ni. Bydd cymunedau ffydd yn ymuno â ni. Bydd cynrychiolwyr o ddiwydiant preifat yn ymuno â ni a hefyd Cyngres Undebau Llafur Cymru. Bydd llywodraeth leol yn y cyfarfod hwnnw hefyd, a byddan nhw'n dod bob pythefnos i bob cyfarfod arall o'r pwyllgor hwnnw, er mwyn gwneud yr union beth y mae John Griffiths wedi ei ddweud—gwneud yn siŵr fod cyfathrebu uniongyrchol rhyngddyn nhw a Llywodraeth Cymru ynghylch unrhyw safbwyntiau sydd ganddyn nhw; o ran unrhyw wybodaeth sydd ganddyn nhw y dylem ni ei chael, byddan nhw'n gallu ei darparu. Ond hefyd, pryd gallwn ni esbonio rhai o'r camau yr ydym ni'n eu cymryd, byddan nhw wedyn yn gallu trosglwyddo hynny'n uniongyrchol i'w haelodau a'u sefydliadau, y gwyddom y bydd ganddyn nhw gymaint i'w wneud dros y gaeaf pan ddaw hi i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed rhag y profiadau anodd yr ydym ni'n gwybod bydd yn siŵr o ddod i'w rhan.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i'r busnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft am y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Can I call for a statement from the Minister for Health and Social Services, to provide an update to Members on the delivery of the north Denbighshire community hospital? This has been a long-awaited project that was announced by the current First Minister back in 2013. He said that he hoped a brand new hospital would be delivered by 2016 at that point, and, of course, we're going to be at least 10 years on from the now First Minister's announcement before we even see a spade in the ground, it would seem. Many people are concerned that this project is going to be quietly scrapped by the Welsh Government, and are concerned about the lack of commitment that appears to be the case from the current health Minister. I think that people need some clarity on this. They were promised these beds because of the closure of the community hospital beds in Prestatyn and Rhyl, and it has a direct impact on the services provided at Glan Clwyd Hospital, which has an emergency department that is under extreme pressure. Those beds are essential in order to relieve pressure on that hospital and make sure that it gets back up to scratch in terms of the way that it should be functioning for patients in north Wales. When will we have a statement, and when can we expect that hospital to be delivered, as was promised by the current First Minister?
A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau ar ddarparu'r ysbyty cymunedol yng ngogledd sir Ddinbych? Mae hwn yn brosiect hirddisgwyliedig a gafodd ei gyhoeddi gan y Prif Weinidog presennol nôl yn 2013. Dywedodd ei fod yn gobeithio y byddai ysbyty newydd sbon yn cael ei gyflwyno erbyn 2016 bryd hynny, ac, wrth gwrs, rydym ni'n mynd i fod o leiaf 10 mlynedd ers cyhoeddiad y Prif Weinidog erbyn hyn, cyn i ni hyd yn oed weld rhaw yn y ddaear, byddai'n ymddangos. Mae llawer o bobl yn pryderu y bydd y prosiect hwn yn cael ei ddileu'n dawel bach gan Lywodraeth Cymru, ac maen nhw'n pryderu am ddiffyg ymrwymiad ymddangosol y Gweinidog iechyd presennol. Rwy'n credu bod angen rhywfaint o eglurder ar bobl ar hyn. Cafodd y gwelyau yma eu haddo oherwydd cau'r gwelyau ysbyty cymunedol ym Mhrestatyn ac yn Y Rhyl, ac mae ganddo effaith uniongyrchol ar y gwasanaethau y mae Ysbyty Glan Clwyd yn eu darparu, sydd ag adran frys o dan bwysau eithriadol. Mae'r gwelyau hynny'n hanfodol er mwyn ysgafnhau'r pwysau ar yr ysbyty hwnnw a gwneud yn siŵr ei fod yn cyrraedd yn ôl i'r safon o ran y ffordd y dylai fod yn weithredu i gleifion yng ngogledd Cymru. Pryd fydd gennym ni ddatganiad, a phryd allwn ni ddisgwyl i'r ysbyty hwnnw gael ei gyflawni, fel gafodd ei addo gan y Prif Weinidog presennol?
There are no plans for a statement in the current half term in relation to the capital programme for Betsi Cadwaladr University Health Board. I know the health board itself is having a look at its capital programme right across north Wales, so I would imagine that would be part of it.
Nid oes unrhyw gynlluniau am ddatganiad yn yr hanner tymor presennol o ran y rhaglen gyfalaf ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rwy'n gwybod bod y bwrdd iechyd ei hun yn ystyried ei raglen gyfalaf ar draws y gogledd, felly byddwn i'n dychmygu y byddai hynny'n rhan ohono.
Trefnydd, in the past few weeks, major concerns have been expressed about the safety of an Ebbw Vale hotel that is acting as a house in multiple occupation. A man was found dead at the Park Hotel in Waunlwyd, and another was arrested on suspicion of his murder. Local residents who were part of a subsequent public meeting to discuss their fears about the safety of the hotel say it's the third death reported at the hotel. Their fears are not unfounded, as I'm told two local authorities, Merthyr Tydfil and Blaenau Gwent, have now withdrawn their clients from the facility. The Labour leader of Blaenau Gwent council, Stephen Thomas, also said, and I quote:
'There needs to be rethink from Welsh Government on the issue as councils are struggling to provide wrap around services from existing, already pressurised budgets. There have been several severe failures here and in other settings, which have detrimental effects on both those accommodated and, importantly, on the local communities surrounding the facilities.'
From my work as a Senedd Member since last year, I'm aware that failures concerning HMO regulation and their proliferation has led to a concentration of such facilities, and at least one vulnerable person being housed in unsuitable accommodation with tragic results. Is it time to revisit the regulation and guidance? Because the status quo does seem to be failing communities and the vulnerable clients at HMOs. Can we therefore have a Government statement as a matter of urgency on this please?
Trefnydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae pryderon mawr wedi'u mynegi am ddiogelwch gwesty yng Nglynebwy sy'n gweithredu fel tŷ amlfeddiannaeth. Cafodd dyn ei ddarganfod yn farw yng Ngwesty'r Parc yn Waunlwyd, a chafodd un arall ei arestio ar amheuaeth o'i lofruddiaeth. Mae trigolion lleol a oedd yn rhan o gyfarfod cyhoeddus dilynol i drafod eu hofnau ynghylch diogelwch y gwesty yn dweud mai dyma'r drydedd farwolaeth sydd wedi cael ei adrodd yn y gwesty. Nid yw eu hofnau nhw'n ddi-sail, gan fy mod i wedi cael gwybod bod dau awdurdod lleol, Merthyr Tudful a Blaenau Gwent, wedi tynnu eu cleientiaid o'r cyfleuster erbyn hyn. Dywedodd arweinydd Llafur cyngor Blaenau Gwent, Stephen Thomas, hefyd, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae angen i Lywodraeth Cymru ailystyried y mater gan fod cynghorau'n ei chael hi'n anodd darparu gwasanaethau cofleidiol o gyllidebau presennol, sydd eisoes o dan bwysau. Bu sawl methiant difrifol yma ac mewn lleoliadau eraill, sy'n effeithio'n niweidiol ar y rhai sy'n cael eu lletya ac, yn bwysig, ar y cymunedau lleol o gwmpas y cyfleusterau.'
O fy ngwaith fel Aelod o'r Senedd ers y llynedd, rwy'n ymwybodol bod methiannau yn ymwneud â rheoleiddio Tai Amlfeddiannaeth a'u twf wedi arwain at grynhoad o gyfleusterau o'r fath, ac o leiaf un person agored i niwed yn cael ei gartrefu mewn llety anaddas gyda chanlyniadau trasig. Ydy hi'n amser ailystyried y rheoliadau a'r canllawiau? Oherwydd mae'n ymddangos bod y status quo yn methu cymunedau a'r cleientiaid agored i niwed mewn tai Amlfeddiannaeth. A gawn ni felly ddatganiad gan y Llywodraeth ar frys ar hyn os gwelwch yn dda?
It's certainly very sobering to hear the tragic circumstances that you describe. Of course, it is a matter for each local authority where and how many HMOs they have within their own boundaries. I'm not sure that what you describe would lead to the Minister making a statement on looking at the regulations again.
Yn sicr, mae'n sobreiddiol iawn clywed yr amgylchiadau trasig yr ydych chi'n eu disgrifio. Wrth gwrs, mae'n fater i bob awdurdod lleol faint o Dai Amlfeddiannaeth sydd ganddyn nhw a'u lleoliad o fewn eu ffiniau eu hunain. Nid wyf i'n sicr y byddai'r hyn yr ydych chi'n ei ddisgrifio yn arwain at y Gweinidog yn gwneud datganiad ar ailystyried y rheoliadau.
I would like to ask for two statements from the Government. The first one is on enterprise zones. There were eight enterprise zones created in Wales. The Finance Committee undertook an inquiry in 2013; there was a written update in March this year. I'm asking for an update on the planned future funding of enterprise zones.
The second statement I'm asking for is on orthopaedic waiting lists. In Swansea bay health board, there are plans for Neath Port Talbot Hospital to become a centre of excellence for orthopaedics, spinal care, diagnostics, rehabilitation and rheumatology. I would like a ministerial statement on whether the Minister sees this as a way forward across Wales.
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Mae'r un cyntaf ar ardaloedd menter. Cafodd wyth ardal fenter eu creu yng Nghymru. Cynhaliodd y Pwyllgor Cyllid ymchwiliad yn 2013; roedd diweddariad ysgrifenedig ym mis Mawrth eleni. Rwy'n gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar y bwriad i ariannu ardaloedd menter yn y dyfodol.
Mae'r ail ddatganiad rwy'n gofyn amdano ar restrau aros orthopedig. Ym mwrdd iechyd Bae Abertawe, mae cynlluniau i Ysbyty Castell-nedd Port Talbot ddod yn ganolfan ragoriaeth ar gyfer orthopaedeg, gofal asgwrn cefn, diagnosteg, adsefydlu a rhewmatoleg. Hoffwn i gael datganiad gweinidogol ar a yw'r Gweinidog yn gweld hyn fel ffordd ymlaen ledled Cymru.
Thank you. I will ask the Minister for Economy to bring forward a written statement on enterprise zones. In relation to orthopaedic services and waiting times, I think you will have heard both the First Minister and the Minister for Health and Social Services say that orthopaedic waiting times are not where we want them to be, like other waiting times. Significant additional funding has been given to reducing orthopaedic waiting times—I think it's over £170 million now, recurrently—to help address that backlog. We are now seeing waiting times reducing, but, as I say, not at the pace that we would want to. The health Minister did hold an orthopaedic summit back in August, to make sure that health boards were aware of what was needed to bring an improvement in this area of the health service. A national orthopaedic strategy has also been developed, and we're funding the development of an orthopaedic network.
Diolch. Fe wnaf ofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar ardaloedd menter. O ran gwasanaethau orthopedig ac amseroedd aros, rwy'n credu y byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog a'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn dweud nad yw amseroedd aros orthopedeg lle yr ydym ni eisiau iddyn nhw fod, fel amseroedd aros eraill. Mae cyllid ychwanegol sylweddol wedi'i roi i leihau amseroedd aros orthopedeg—rwy'n credu ei fod dros £170 miliwn bellach, yn rheolaidd—i helpu i ymdrin â'r ôl-groniad hwnnw. Rydym ni nawr yn gweld amseroedd aros yn lleihau, ond, fel y dywedais i, nid mor gyflym ag y byddem ni eisiau gwneud hynny. Gwnaeth y Gweinidog iechyd gynnal uwchgynhadledd orthopedeg nôl ym mis Awst, i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd yn ymwybodol o'r hyn oedd ei angen er mwyn dod â gwelliant ym y maes iechyd hwn o'r gwasanaeth iechyd. Mae strategaeth orthopedeg genedlaethol hefyd wedi cael ei datblygu, ac rydym ni'n cyllido datblygiad rhwydwaith orthopedeg.
Minister, there's huge concern in mid Wales with the proposals from the Welsh NHS's emergency medical retrieval and transfer service and the Wales Air Ambulance to move the base from Welshpool, which also includes the removal of a road vehicle. The service is greatly valued, it's absolutely necessary, and it's difficult to see how the removal of this service and base will lead to a better outcome for people in mid Wales who need to get to urgent treatment quickly. I questioned the First Minister on this on 20 September in the Chamber, and I asked him if he would ensure that the data the proposals are based on are published. I did so because there's doubt about that data. The First Minister answered, and I quote from the Record of Proceedings:
'I have seen figures that come from the work that has been carried out, but they are not figures that belong to the Welsh Government; they belong to the air ambulance charity itself.'
The charity itself are quite clear the data does not belong to them, but it belongs to the service within the Welsh NHS. I would like to see the full data published, I'd like to see the modelling behind the data published as well, so they can be scrutinised. I wrote to the First Minister last month, and asked him if he would correct the record. I have not yet received a reply. I would be grateful, Minister, if you could facilitate a reply via the First Minister.
Can I also call for an urgent statement from the Welsh Government outlining the Welsh Government's involvement in the proposals? It is, of course, the Welsh Government that are responsible for health services and provision. We need to ensure we have the very best emergency provision. I don't believe that the removal of the base in Welshpool, and indeed Caernarfon, is going to lead to a better outcome for the people of Wales in terms of getting to urgent treatment as quickly as possible.
Gweinidog, mae pryder enfawr yn y canolbarth ynghylch y cynigion gan wasanaeth casglu a throsglwyddo meddygol brys GIG Cymru ac Ambiwlans Awyr Cymru i symud y lleoliad o'r Trallwng, sydd hefyd yn cynnwys dileu cerbyd ffordd. Mae'r gwasanaeth yn cael ei werthfawrogi'n fawr, mae'n gwbl angenrheidiol, ac mae'n anodd gweld sut bydd dileu'r gwasanaeth a'r lleoliad hwn yn arwain at well ganlyniad i bobl yn y canolbarth y mae angen triniaeth ar frys arnyn nhw'n gyflym. Holais y Prif Weinidog am hyn ar 20 Medi yn y Siambr, a gofynnais i iddo a fyddai'n sicrhau bod y data y mae'r cynigion yn seiliedig arnyn nhw'n cael eu cyhoeddi. Gwnes i hynny oherwydd bod amheuaeth am y data hwnnw. Atebodd y Prif Weinidog, ac rwy'n dyfynnu o Gofnod y Trafodion:
'Rwyf i wedi gweld ffigurau sy'n dod o'r gwaith a wnaed, ond dydyn nhw ddim yn ffigurau sy'n perthyn i Lywodraeth Cymru; maen nhw'n perthyn i'r elusen ambiwlans awyr ei hun.'
Mae'r elusen ei hun yn hollol glir nad yw'r data yn perthyn iddyn nhw, ond mae'n perthyn i'r gwasanaeth o fewn GIG Cymru. Hoffwn i weld y data llawn yn cael ei gyhoeddi, hoffwn i weld y modelu y tu ôl i'r data'n cael ei gyhoeddi hefyd, fel bod modd craffu arnyn nhw. Ysgrifennais i at y Prif Weinidog fis diwethaf, a gofynnais i iddo a fyddai'n cywiro'r cofnod. Nid wyf i wedi cael ateb eto. Byddwn i'n ddiolchgar, Gweinidog, os gallech chi hwyluso ateb drwy'r Prif Weinidog.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu ymwneud Llywodraeth Cymru â'r cynigion? Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, sy'n gyfrifol am wasanaethau a darpariaeth iechyd. Mae angen i ni sicrhau bod gennym ni'r ddarpariaeth argyfwng gorau un. Nid wyf i'n credu bod cael gwared â'r lleoliad yn y Trallwng, ac yn wir Caernarfon, yn mynd i arwain at ganlyniad gwell i bobl Cymru o ran cyrraedd triniaeth frys cyn gynted â phosib.
You asked for two areas to be looked at. I will certainly speak to the First Minister's office to ensure that you do get a response to the letter you wrote to him last month. In relation to the data, my understanding is the data isn't suitable for publication, because, if it was published, it could enable identification of individuals, and obviously that would be a matter of concern for many people. I think it also contains commercially sensitive information, and, clearly, that would be very difficult to interpret without context.
Gwnaethoch chi ofyn bod dau faes yn cael eu hystyried. Yn sicr, fe wnaf i siarad â swyddfa'r Prif Weinidog i sicrhau eich bod chi'n cael ymateb i'r llythyr yr ysgrifennoch chi ato fis diwethaf. O ran y data, fy nealltwriaeth i yw nad yw'r data'n addas i'w gyhoeddi, oherwydd, pe bai'n cael ei gyhoeddi, gallai alluogi adnabod unigolion, ac yn amlwg byddai hynny'n destun pryder i lawer o bobl. Rwy'n credu ei fod hefyd yn cynnwys gwybodaeth fasnachol sensitif, ac, yn amlwg, byddai hynny'n anodd iawn i'w ddehongli heb gyd-destun.
Dwi am ofyn am ddatganiad a gweithred, os gwelwch yn dda. Nôl ym mis Mawrth, fe wnes i godi mater diffyg deintyddion efo chi yn Nwyfor Meirionnydd. Bryd hynny, fe ddywedoch chi y buasech chi'n gofyn i'r Gweinidog iechyd ddod â datganiad ymlaen ynghylch deintyddiaeth, ac y byddai hynny'n cael ei wneud o fewn yr hanner tymor yn dilyn mis Mawrth, gan bod y Gweinidog yn gweithio ar y mater. Rydyn ni bellach ym mis Hydref, a, hyd y gwn i, does yna ddim datganiad wedi cael ei wneud ar ddarpariaeth ddeintyddol. Mae ansawdd iechyd ceg pobl yn Nwyfor Meirionnydd yn debygol o ddirywio os nad oes yna gynnydd yn y ddarpariaeth. Gaf i ofyn felly fel mater o frys i'r Gweinidog iechyd ddod ymlaen â chyhoeddiad ynghylch darpariaeth deintyddiaeth, os gwelwch yn dda?
I want to ask for a statement and an action, if I may. Back in March, I raised the issue of a shortage of dentists in Dwyfor Meirionnydd with you. At that point, you said that you would ask the Minister for health to bring a statement forward on dentistry, and that that would be done within the half term following March, because the Minister was working on the issue. We're now in October, and, as far as I know, there's been no such statement made on the provision of dentistry. People's oral health in Dwyfor Meirionnydd is likely to decline unless there is an increase in provision. May I therefore ask as a matter of urgency for the Minister for health to bring forward a statement on the provision of dentistry, please?
Secondly, since coming back from the summer break, I've noticed that Government days, on Tuesdays, tend to finish early, and all we get is statements, with no votes at all. Considering that the Government claims that the legislative programme is full to the brim, I find this surprising. Will the Trefnydd therefore look at the Government programme, and ensure that the time that we have is used effectively, especially considering that the various crises that we face are on top of us right now as we speak? Thank you.
Yn ail, ers dod yn ôl o wyliau'r haf, rwyf i wedi sylwi bod dyddiau'r Llywodraeth, ar ddydd Mawrth, yn dueddol o orffen yn gynnar, a'r cyfan a gawn ni yw datganiadau, heb unrhyw bleidleisiau o gwbl. O ystyried bod y Llywodraeth yn honni bod y rhaglen ddeddfwriaethol yn llawn dop, mae hyn yn fy synnu i. A fydd y Trefnydd felly yn ystyried rhaglen y Llywodraeth, a sicrhau bod yr amser sydd gennym ni'n cael ei ddefnyddio'n effeithiol, yn enwedig o ystyried bod y gwahanol argyfyngau sy'n ein hwynebu ni ar ein pennau ni nawr wrth i ni siarad? Diolch.
I can assure the Member I look very closely every week at Government business, and have conversations with my ministerial colleagues to make sure there is a full afternoon of business.
In relation to dentistry, I will certainly look at what I said to you in March, and, if there hasn't been a statement, I will ask the Minister for Health and Social Services to bring forward at least a written statement before half term.
Gallaf i sicrhau'r Aelod fy mod i'n ystyried busnes y Llywodraeth yn fanwl iawn bob wythnos, ac yn cael sgyrsiau gyda fy nghydweithwyr gweinidogol i wneud yn siŵr bod prynhawn llawn o fusnes.
O ran deintyddiaeth, yn sicr gwnaf edrych ar yr hyn y dywedais i wrthych chi ym mis Mawrth, ac os nad oes datganiad wedi bod, fe wnaf ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig o leiaf cyn hanner tymor.
Minister, back in 1913—I wasn't around then—when Maesteg Community Hospital first opened, it didn't have enough money to actually build it or run it, so the appeal went out, and the miners and their families in the Llynfi valley actually took weekly and monthly payments out of their salaries in order to pay for that hospital to get up and running. It is much loved; it's been at the centre of healthcare and well-being in the Llynfi and the Afan valleys ever since, and it's got a bright future, because the health board is looking at extending the services there, including the day services, to match the modern needs of that society. But—and here's where I'd welcome a statement—we know that there were good proposals to reopen the ward that's been closed, which was transferred under COVID to the Seren ward down in Bridgend, with an intention to bring it back, upgraded, more modern, with bigger space around the beds et cetera. But it hasn't happened, because, I understand, the cost overruns, with the rising costs now, have gone from £600,000 to well over £1 million, and there's a gap there that needs to be filled. Minister, could we have a statement on this? Because people want reassurance that there is a bright future for the hospital as an entirety, but also for this ward, because the staff themselves, who are also much loved, want to come back and be back in that ward looking after the people from the area.
Gweinidog, nôl yn 1913—nid oeddwn i o gwmpas ar y pryd—pan gafodd Ysbyty Cymunedol Maesteg ei agor yn gyntaf, nid oedd digon o arian ar gael i'w adeiladu na'i gynnal, felly cafodd apêl ei chyhoeddi, a chymerodd y glowyr a'u teuluoedd yng Nghwm Llynfi daliadau wythnosol a misol o'u cyflogau er mwyn talu i'r ysbyty gychwyn arni. Mae'r gymuned yn hoffi iawn ohono; mae wedi bod yn ganolbwynt i ofal iechyd a lles yn nyffrynnoedd Llynfi ac Afan ers hynny, ac mae dyfodol disglair iddo, oherwydd mae'r bwrdd iechyd yn ystyried ymestyn y gwasanaethau yno, gan gynnwys y gwasanaethau dydd, i gyfateb ag anghenion modern y gymdeithas honno. Ond—a dyma lle byddwn i'n croesawu datganiad—rydym ni'n gwybod bod cynigion da i ailagor y ward sydd wedi'i chau, a gafodd ei throsglwyddo o dan COVID i ward Seren i lawr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gyda bwriad o ddod â hi yn ôl, wedi'i huwchraddio, yn fwy modern, gyda mwy o le o amgylch y gwelyau ac ati. Ond nid yw hyn wedi digwydd, oherwydd, fel yr wyf i'n ei ddeall, mae'r gost yn mynd y tu hwnt, gyda'r costau cynyddol nawr, wedi mynd o £600,000 i ymhell dros £1 miliwn, ac mae bwlch yno sydd angen ei lenwi. Gweinidog, a gawn ni ddatganiad ar hyn? Oherwydd bod pobl eisiau sicrwydd bod dyfodol disglair i'r ysbyty yn ei gyfanrwydd, ond hefyd i'r ward hon, oherwydd mae'r staff eu hunain, y mae'r gymuned hefyd yn hoff iawn ohonynt, eisiau dod yn ôl a bod yn ôl ar y ward honno yn edrych ar ôl y bobl o'r ardal.
Thank you. I think the Member describes a way that many of our public buildings were financed in the early part of the twentieth century. You refer to the plans that the hospital had, and, clearly, as you say, there's been now a massive increase in the cost of materials, for instance, and obviously labour as well. Rather than the Minister make a statement, I think it would be better for the health board to respond. Perhaps you could write to them and see what their response is.
Diolch. Rwy'n credu bod yr Aelod yn disgrifio ffordd y cafodd llawer o'n hadeiladau cyhoeddus ni eu hariannu yn nechrau'r ugeinfed ganrif. Rydych chi'n cyfeirio at y cynlluniau oedd gan yr ysbyty, ac, yn amlwg, fel y dywedwch chi, mae cynnydd aruthrol wedi bod nawr yng nghost deunyddiau, er enghraifft, ac yn amlwg llafur hefyd. Yn hytrach na bod y Gweinidog yn gwneud datganiad, rwy'n credu y byddai'n well i'r bwrdd iechyd ymateb. Efallai y gallech chi ysgrifennu atyn nhw a gweld beth yw eu hymateb.
The NHS is a great concern for all of us here, and you can see that. Minister, we all appreciate the challenges faced by our health service in responding to a range of pressures. People are unable to have treatment or surgery quickly enough; patients well enough to leave hospital are not able to go home quickly enough; and some people are ending up in hospital with conditions that could be managed at home. I welcome the investment at Neath Port Talbot hospital, as Mike Hedges said, to increase the number of operating theatres with the aim of it becoming the health board's centre of excellence for orthopaedics and spinal surgery. There is a lot of work to do, and health boards should be supported in taking these key decisions quickly to address the growing crisis in the NHS. Can we have a statement from the health Minister setting out how our health service will tackle the range of pressures, how we will advance the integration of our services to become more seamless, and how we will address recruitment and retention of our doctors and nurses? Thank you.
Mae'r GIG yn bryder mawr i bob un ohonom yma, a gallwch chi weld hynny. Gweinidog, rydym ni i gyd yn gwerthfawrogi'r heriau sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd wrth ymateb i amrywiaeth o bwysau. Nid yw pobl yn gallu cael triniaeth neu lawdriniaeth yn ddigon cyflym; nid yw'r cleifion sy'n ddigon iach i adael ysbyty yn gallu mynd adref yn ddigon cyflym; ac mae rhai pobl yn canfod eu hunain yn yr ysbyty gyda chyflyrau y byddai modd eu rheoli gartref. Rwy'n croesawu'r buddsoddiad yn ysbyty Castell-nedd Port Talbot, fel y dywedodd Mike Hedges, i gynyddu nifer y theatrau llawdriniaeth gyda'r nod o ddod yn ganolbwynt rhagoriaeth y bwrdd iechyd ar gyfer orthopaedeg a llawdriniaethau asgwrn cefn. Mae llawer o waith i'w wneud, a dylai byrddau iechyd gael eu cefnogi wrth wneud y penderfyniadau allweddol hyn yn gyflym i ymdrin â'r argyfwng cynyddol yn y GIG. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog iechyd yn nodi sut y bydd ein gwasanaeth iechyd yn ymdrin â'r amrywiaeth o bwysau, sut y byddwn yn datblygu integreiddio ein gwasanaethau ni i fod yn fwy di-dor, a sut y byddwn ni'n ymdrin â recriwtio a chadw ein meddygon a'n nyrsys? Diolch.
You cover a range of challenges that face the NHS. Obviously, we don't want to see people in hospital for a minute longer than they need to be, and getting them home, where they can obviously improve and get better, is vitally important. There is work continually going on to make that more seamless. We know we've had issues around delayed transfers of care, for instance. Certainly over the winter months we normally see an increase in that, and there is a significant amount of work going into that ahead of the coming winter. I think the Minister does make statements around recruitment and around these issues on an ongoing basis during her questions and the many statements she does in this Chamber.
Rydych chi'n ymdrin ag amrywiaeth o heriau sy'n wynebu'r GIG. Yn amlwg, nid ydym ni eisiau gweld pobl yn yr ysbyty am funud yn hirach nag sydd angen iddyn nhw fod, ac mae'u cael nhw adref, lle maen nhw'n amlwg yn gallu gwneud cynnydd a gwella, yn hanfodol bwysig. Mae gwaith yn mynd ymlaen yn barhaus i wneud hynny'n fwy di-dor. Rydym ni'n gwybod ein bod ni wedi cael problemau yn ymwneud â gohirio trosglwyddo gofal, er enghraifft. Yn sicr, yn ystod misoedd y gaeaf rydym ni fel arfer yn gweld cynnydd yn hynny, ac mae cryn dipyn o waith yn mynd i mewn i hynny cyn y gaeaf sydd i ddod. Rwy'n credu bod y Gweinidog yn gwneud datganiadau ynghylch recriwtio ac o amgylch y materion hyn yn barhaus yn ystod ei chwestiynau a'r datganiadau lawer y mae'n eu gwneud yn y Siambr hon.
Good afternoon, Minister. This afternoon, at lunchtime, many people across the Senedd joined together to support the people in Iran, and I request a statement from the Government on the situation in Iran. You will know that there have been terrible situations in Iran, following the tragic death of 22-year-old Mahsa Amini, and, then, 16-year-old Nika Shakarami. The protestors—women, schoolgirls—now joined by many others, are incredibly brave. And this afternoon, we heard from people from Iran themselves what we can do. I know we are limited in the Welsh Senedd in terms of our powers, but there are many things that they would like us to do. On behalf of the group that was on the Senedd steps, I've been asked to write a cross-party letter that will go to the First Minister and to you. But, we would appreciate a statement on the situation in Iran, particularly looking at what we can do here in Wales to ensure we support them and to ensure that the media hold their gaze on the terrible situation that there is. Thank you. Diolch.
Prynhawn da, Gweinidog. Y prynhawn yma, amser cinio, ymunodd llawer o bobl ar draws y Senedd gyda'i gilydd i gefnogi'r bobl yn Iran, ac rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar y sefyllfa yn Iran. Gwyddoch chi fod sefyllfaoedd ofnadwy wedi bod yn Iran, yn dilyn marwolaeth drasig Mahsa Amini, 22 oed, ac, yna, Nika Shakarami sy'n 16 oed. Mae'r protestwyr—menywod, merched ysgol—sydd bellach yn ymuno â llawer o bobl eraill, yn hynod ddewr. A'r prynhawn yma, gwnaethom ni glywed gan bobl o Iran eu hunain yr hyn y gallwn ni ei wneud. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi'n cyfyngu yn Senedd Cymru o ran ein pwerau, ond mae llawer o bethau yr hoffen nhw i ni eu gwneud. Ar ran y grŵp oedd ar risiau'r Senedd, rwyf i wedi cael cais i ysgrifennu llythyr trawsbleidiol a fydd yn mynd at y Prif Weinidog ac atoch chi. Ond, byddem ni'n gwerthfawrogi datganiad am y sefyllfa yn Iran, yn enwedig o edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud yma yng Nghymru i sicrhau ein bod ni'n eu cefnogi ac i sicrhau bod y cyfryngau yn dal i wylio'r sefyllfa ofnadwy sydd yna. Diolch.
Thank you. Jane Dodds certainly describes a very heartbreaking situation, and I pay tribute to everyone who gathered today to show their support. I know the First Minister will be very pleased to receive a letter from you, Jane. Our ambition here is to make Wales the safest place in the world to be a woman or a girl, and that of course extends to the promotion of rights of women globally. Nobody should be forced to wear or not to wear any item of clothing or any outer expressions of their faith. We've got a national strategy to tackle violence against women and girls and a plan to promote gender equality. These represent the values on which we stand in solidarity with the women of Iran.
Diolch. Yn sicr mae Jane Dodds yn disgrifio sefyllfa dorcalonnus iawn, ac rwy'n talu teyrnged i bawb a wnaeth gasglu heddiw i ddangos eu cefnogaeth. Rwy'n gwybod y bydd y Prif Weinidog yn falch iawn o dderbyn llythyr gennych chi, Jane. Ein huchelgais ni yma yw gwneud Cymru y lle mwyaf diogel yn y byd i fod yn fenyw neu'n ferch, ac mae hynny wrth gwrs yn ymestyn i hyrwyddo hawliau merched yn fyd-eang. Ni ddylai neb gael ei orfodi i wisgo neu beidio â gwisgo unrhyw eitem o ddillad neu unrhyw fynegiant allanol o'i ffydd. Mae gennym ni strategaeth genedlaethol i ymdrin â thrais yn erbyn menywod a merched a chynllun i hyrwyddo cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Mae'r rhain yn cynrychioli'r gwerthoedd yr ydym ni'n sefyll drostyn nhw mewn undod â menywod Iran.
Trefnydd, I'd be grateful for your advice in managing expectations around ministerial and Welsh Government correspondence. A constituent has contacted me after writing to the First Minister back in March 2021 because he didn't receive a response, despite speaking to several different officials from multiple departments. I wrote to the First Minister myself asking for my constituent to receive a response in June of this year, and now I too am waiting for a response to my correspondence, despite chasing for it. I'm sure you can appreciate that this is deeply frustrating for all involved and absolutely disrespectful too. Therefore, I'd be grateful for your guidance on this matter and a commitment that I will receive a response so I can actually pass it on to my constituent.
Secondly, Llywydd, and I refer Members to my register of interests for this item, can I ask for a statement from the health and social services Minister on escalation and intervention arrangements for health boards here in Wales, following the news last week that Hywel Dda University Health Board has been escalated to targeted intervention status for finance and planning and there will remain in enhanced monitoring for quality and performance? It's vital that Members have the opportunity to scrutinise the Minister on this important development, so I'd be grateful if time could be made for a statement on this crucial matter. Thank you.
Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar am eich cyngor o ran rheoli disgwyliadau ynghylch gohebiaeth Gweinidogion a Llywodraeth Cymru. Mae etholwr wedi cysylltu â mi ar ôl ysgrifennu at y Prif Weinidog nôl ym mis Mawrth 2021 am na chafodd ymateb, er iddo siarad gyda sawl gwahanol swyddog o sawl adran. Ysgrifennais at y Prif Weinidog fy hun yn gofyn i fy etholwr dderbyn ymateb ym mis Mehefin eleni, a nawr rwyf innau'n aros am ymateb i fy ngohebiaeth, er gwaethaf mynd ar ei hôl. Rwy'n siŵr y gallwch chi werthfawrogi bod hyn yn rhwystredig iawn i bawb sy'n gysylltiedig ac yn gwbl amharchus hefyd. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am eich arweiniad ar y mater hwn ac ymrwymiad y byddaf i'n derbyn ymateb fel y gallaf i ei drosglwyddo i fy etholwr.
Yn ail, Llywydd, a chyfeiriaf Aelodau at fy nghofrestr buddiannau ar gyfer yr eitem hon, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol am drefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth i fyrddau iechyd yma yng Nghymru, yn dilyn y newyddion yr wythnos diwethaf bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi gwaethygu i statws ymyrraeth wedi'i dargedu ar gyfer cyllid a chynllunio a bydd yn parhau ar gam monitro uwch ar gyfer ansawdd a pherfformiad? Mae'n hanfodol bod Aelodau'n cael y cyfle i graffu ar y Gweinidog ar y datblygiad pwysig hwn, felly byddwn i'n ddiolchgar os byddai modd gwneud amser am ddatganiad ar y mater hollbwysig hwn. Diolch.
Thank you. I will certainly ask the Minister for Health and Social Services to bring forward probably a written statement in relation to Hywel Dda, and I give you a personal commitment you will have a response from the First Minister that you can share with your constituent.
Diolch. Yn sicr, fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad ysgrifenedig mae'n debyg o ran Hywel Dda, ac rwy'n rhoi ymrwymiad personol i chi, bydd gennych chi ymateb gan y Prif Weinidog y gallwch chi ei rannu gyda'ch etholwr.
Further to the question raised by Jane Dodds last week, there's still concern from local rescue centres about the fate of dogs racing at the Valley stadium. The Valley's own database records show that, between 2018 and 2020, an average of 141 greyhounds finish racing at the track every year. Their racing career finishes at the age of four to five years, and, in the last month, 20 greyhounds were shown as becoming inactive. There's no formal record of where these dogs have gone or what their fate might be, and Valley stadium does not publish any information about what happens to these greyhounds. Please, could the Minister investigate this by writing to the owner of the stadium and then provide a statement as to what records are kept of the fate of the greyhounds leaving the track, what efforts are made to ensure that they are found suitable homes, and what relationship the track has with reputable organisations that can help them with rehoming of greyhounds in Wales, such as Greyhound Rescue Wales, Hope Rescue, Dogs Trust, Almost Home Dog Rescue? There are so many charities that can provide that support. Thank you.
Ymhellach i'r cwestiwn a gafodd ei godi gan Jane Dodds yr wythnos diwethaf, mae pryder o hyd gan ganolfannau achub lleol ynghylch tynged rasio cŵn yn stadiwm y Valley. Mae cofnodion cronfa ddata'r Valley ei hun yn dangos, rhwng 2018 a 2020, fod 141 o filgwn ar gyfartaledd yn gorffen rasio ar y trac bob blwyddyn. Mae eu gyrfa rasio yn gorffen yn bedair i bum mlwydd oed, ac, yn y mis diwethaf, dangoswyd bod 20 milgwn yn segur. Nid oes cofnod ffurfiol o ble mae'r cŵn yma wedi mynd na beth allai eu tynged fod, ac nid yw stadiwm y Valley yn cyhoeddi unrhyw wybodaeth am yr hyn sy'n digwydd i'r milgwn hyn. A allai'r Gweinidog ymchwilio i hyn drwy ysgrifennu at berchennog y stadiwm ac yna rhoi datganiad ynglŷn â pha gofnodion sy'n cael eu cadw o dynged y milgwn yn gadael y trac, pa ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau bod cartrefi addas yn cael eu darganfod iddyn nhw, a pha berthynas sydd gan y trac gyda sefydliadau ag enw da sy'n gallu eu helpu i ailgartrefu milgwn yng Nghymru, fel Greyhound Rescue Wales, Hope Trust, Dogs Trust, Almost Home Dog Rescue? Mae yna gymaint o elusennau all roi'r gefnogaeth honno. Diolch.
Thank you. I can certainly give you a commitment that I will write to the owner of the Valley racetrack in Caerphilly. Unfortunately, I did write to him in March, and I'm still awaiting the courtesy of a response. So, I'm not sure I will get a response if I write to him again, but I will certainly write to him again. As you know, I'm absolutely committed to the welfare of greyhounds. I want to look at what more we can do immediately. Obviously, there is the Petitions Committee bringing forward a petition. I am going out to public consultation on the licensing of activities involving animals. That's being developed at the current time. So, there is work going on. But I too would very much like to meet with the owner of the racetrack.
Diolch. Yn sicr, gallaf i roi ymrwymiad i chi y byddaf i'n ysgrifennu at berchennog trac rasio y Valley yng Nghaerffili. Yn anffodus, gwnes i ysgrifennu ato ym mis Mawrth, ac yr wyf i'n dal i aros am ymateb. Felly, nid ydw i'n siŵr y caf i ymateb os ysgrifennaf i ato eto, ond yn sicr, fe wnaf i ysgrifennu ato eto. Fel y gwyddoch chi, rwy'n gwbl ymroddedig i les milgwn. Rydw i eisiau ystyried beth arall y gallwn ni ei wneud ar unwaith. Yn amlwg, mae'r Pwyllgor Deisebau yn cyflwyno deiseb. Rwy'n mynd i gynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar drwyddedu gweithgareddau sy'n cynnwys anifeiliaid. Mae hynny'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd. Felly, mae yna waith yn digwydd. Ond hoffwn innau hefyd gyfarfod â pherchennog y trac rasio.
Minister, I would like to ask for a Welsh Government statement regarding the ability to challenge expected occupancy thresholds for self-catering accommodation during the COVID-19 pandemic. As we all know, during the pandemic, COVID-19 regulations meant that, by law, self-catering businesses were not able to reach the required advertised rates of being listed for 140 nights per year. As chair of the Senedd's tourism cross-party group, I've had members of the sector contacting me regarding the Welsh Government not granting any sort of challenge to this occupancy rate, despite other Governments across the UK allowing this to happen. So, as a consequence, we now have the Valuation Office Agency alerting businesses that, in previous years, they failed to reach the threshold, despite this being impossible for them to do due to the law, and now their non-domestic rating status is under review and, indeed, is likely to be lost for many of these businesses. This, of course, will lead to genuine businesses being reclassified as residential properties, with them then facing a backdated council tax bill for the last three years, which could be quite substantial for them, with many of them potentially having to close, with jobs being lost and other unintended consequences. Now, it's only right that there is the ability for these businesses to challenge this process because they weren't able to be open during those times. So, I'd like a statement on that position. Thanks.
Gweinidog, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y gallu i herio trothwyon meddiannaeth disgwyliedig ar gyfer llety hunanarlwyo yn ystod y pandemig COVID-19. Fel y gwyddom ni i gyd, yn ystod y pandemig, roedd rheoliadau COVID-19 yn golygu nad oedd busnesau hunanarlwyo, yn ôl y gyfraith, yn gallu cyrraedd y cyfraddau hysbysebu gofynnol o gael eu rhestru am 140 noson y flwyddyn. Fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol twristiaeth y Senedd, rwyf i wedi cael aelodau o'r sector yn cysylltu â mi ynghylch diffyg her gan Lywodraeth Cymru o ran y gyfradd feddiannaeth hon, er gwaethaf Llywodraethau eraill ledled y DU yn caniatáu i hyn ddigwydd. Felly, o ganlyniad, mae gennym ni nawr Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn rhybuddio busnesau eu bod, mewn blynyddoedd blaenorol, wedi methu â chyrraedd y trothwy, er bod hyn yn amhosib iddyn nhw ei wneud oherwydd y gyfraith, ac nawr mae eu statws ardrethi annomestig yn cael ei adolygu ac, yn wir, yn debygol o gael ei golli i lawer o'r busnesau hyn. Bydd hyn, wrth gwrs, yn arwain at ailddosbarthu busnesau dilys fel eiddo preswyl, gyda nhw wedyn yn wynebu bil treth cyngor wedi'i ôl-ddyddio am y tair blynedd diwethaf, a allai fod yn eithaf sylweddol iddyn nhw, gyda llawer ohonyn nhw o bosib yn gorfod cau, a swyddi'n cael eu colli a chanlyniadau anfwriadol eraill. Nawr, mae ond yn iawn fod y busnesau hyn yn gallu herio'r broses hon gan nad oedden nhw'n gallu bod ar agor yn ystod yr amseroedd hynny. Felly, hoffwn i gael datganiad ar y safbwynt hwnnw. Diolch.
Thank you. I understand the Minister for Finance and Local Government has asked you to write to her. I know she's had quite a bit of correspondence around this, so I think she'll be very happy to share that with you and also to respond to you if you write to her.
Diolch. Rwy'n deall bod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi gofyn i chi ysgrifennu ati. Rwy'n gwybod ei bod hi wedi cael tipyn o ohebiaeth o gwmpas hyn, felly rwy'n meddwl y bydd hi'n hapus iawn i rannu hynny gyda chi a hefyd i ymateb i chi os ydych chi'n ysgrifennu ati.
I just wanted to pick up on the earlier remarks by Jane Dodds today, because, having listened to the Iranian people living in Wales, on the steps of the Senedd, I think it was really clear the level of anger about the lack of action by the UK Government. Particularly, they want to see the freezing of Iranian assets in the UK until they stop killing their own people, particularly women and girls, in industrial numbers. We really don't have enough information about what is going on, and we rely, therefore, on these one-to-one conversations until and unless the media is in a position to tell us more. They also wanted to see the recall of the UK ambassador from Tehran. We just have to reflect on how little people have normally benefited from the oil-rich wealth in their countries. Few countries have had the prescience of Norway, which set up the fund for future generations, and what is now the largest sovereign wealth fund in the world. So little discussion about the rights of individuals to benefit from their natural resources, and instead it's all about, 'How can we benefit?'. We have to put human rights much clearer, front and centre. So, I was very pleased to hear your words, leader of the house, but I really hope that we can write to the UK Government and ask them to make it much clearer where they stand with women and girls who are being killed in Iran.
Roeddwn i eisiau cyfeirio at y sylwadau cynharach gan Jane Dodds heddiw, oherwydd, ar ôl gwrando ar bobl Iran sy'n byw yng Nghymru, ar risiau'r Senedd, rwy'n credu ei bod yn glir iawn lefel y dicter ynghylch y diffyg gweithredu gan Lywodraeth y DU. Yn enwedig, maen nhw eisiau gweld asedau Iran yn y DU wedi'u rhewi nes iddyn nhw roi'r gorau i ladd eu pobl eu hunain, yn enwedig menywod a merched, mewn niferoedd mawr. Nid oes gennym ni ddigon o wybodaeth am yr hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd, ac rydym ni'n dibynnu, felly, ar y sgyrsiau personol hyn tan, ac oni bai bod y cyfryngau mewn sefyllfa i ddweud mwy wrthym ni. Roedden nhw hefyd eisiau gweld llysgennad y DU yn cael ei alw'n ôl o Tehran. Mae'n rhaid i ni fyfyrio ar gyn lleied y mae pobl wedi elwa fel arfer ar y cyfoeth yn sgil olew yn eu gwledydd. Prin yw'r gwledydd sydd wedi cael rhagwelediad Norwy, a sefydlodd y gronfa ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, y gronfa gyfoeth sofran fwyaf yn y byd erbyn hyn. Felly prin yw'r drafodaeth am hawliau unigolion i elwa ar eu hadnoddau naturiol, ac yn hytrach, mae'n fater o 'Sut allwn ni elwa?'. Mae'n rhaid i ni roi hawliau dynol yn llawer cliriach, ar flaen ac yng nghanol yr ystyriaethau. Felly, roeddwn i'n falch iawn o glywed eich geiriau chi, arweinydd y tŷ, ond rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn ni ysgrifennu at Lywodraeth y DU a gofyn iddyn nhw ei wneud yn llawer cliriach lle maen nhw'n yn sefyll gyda menywod a merched sy'n cael eu lladd yn Iran.
Well, I will certainly pass on your comments and your views to the Minister for Social Justice, who, I'm sure, will be very happy to write to the UK Government.
Wel, yn sicr, fe wnaf i drosglwyddo'ch sylwadau a'ch barn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a fydd, rwy'n siŵr, yn hapus iawn i ysgrifennu at Lywodraeth y DU.
Business Minister, I too would like to reiterate calls from Jane Dodds earlier and others across parties, across the Chamber, for the Welsh Government to adopt a strong vocal position, even if this comes under the UK Government to take action.
I'd also like to request a statement from the education Minister updating the Senedd with a formal announcement of his plans to replace A-levels and BTEC here in Wales. It's hard to fathom that we're still in a position in Wales that we don't know what our equivalent to the English T-levels will look like. I'm sure you'll agree, business Minister, that this lack of a plan can't go on.
Trefnydd, hoffwn i hefyd ailadrodd galwadau gan Jane Dodds yn gynharach ac eraill ar draws y pleidiau, ar draws y Siambr, i Lywodraeth Cymru fabwysiadu sefyllfa llais gryf, hyd yn oed os daw hyn o dan Lywodraeth y DU i weithredu.
Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd gyda chyhoeddiad ffurfiol o'i gynlluniau i ddisodli safon uwch a BTEC yma yng Nghymru. Mae'n anodd deall ein bod ni mewn sefyllfa yng Nghymru o hyd nad ydym ni'n gwybod sut olwg fydd ar ein cymhwyster gyfwerth â lefelau T Lloegr. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Trefnydd, na all y diffyg cynllun hwn barhau.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
The second statement that I'd like to request is on home schooling. As you know, business Minister, three weeks ago, I requested an urgent statement from this Government on proposals for home schooling in Wales. The community are very anxious for answers, so I'd like to press you for a statement sooner rather than later from the education Minister.
Lastly, Dirprwy Lywydd, I'd like to ask for a statement on progress to upgrade school kitchens to facilitate the growing number of free school meals being provided. A recent admission by this Government to my colleague Janet Finch-Saunders, where the Government said,
'it is not currently possible to confirm the number of primary schools in Wales requiring upgrades to their kitchens'
isn't good enough. So, I'd appreciate, business Minister, if the education Minister could come to this Senedd and allay concerns—obvious concerns—and confirm in a statement that all schools are and will be ready to implement this Government's universal free-school-meals initiative. Thank you.
Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn i ofyn amdano ar addysg gartref. Fel y gwyddoch chi, Trefnydd, dair wythnos yn ôl, gofynnais i am ddatganiad brys gan y Llywodraeth hon am gynigion ar gyfer addysgu gartref yng Nghymru. Mae'r gymuned yn awyddus iawn am atebion, felly hoffwn i roi pwysau arnoch chi am ddatganiad yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach gan y Gweinidog addysg.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad ar y cynnydd i uwchraddio ceginau ysgolion er mwyn hwyluso'r nifer cynyddol o brydau ysgol am ddim sy'n cael eu darparu. Nid yw cyfaddefiad diweddar gan y Llywodraeth hon i fy nghydweithiwr Janet Finch-Saunders, lle dywedodd y Llywodraeth,
'nid yw'n bosib ar hyn o bryd gadarnhau nifer yr ysgolion cynradd yng Nghymru y mae angen uwchraddio eu ceginau'
yn ddigon da. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi, Trefnydd, os gallai'r Gweinidog addysg ddod i'r Senedd hon a lleddfu pryderon—pryderon amlwg—a chadarnhau mewn datganiad bod pob ysgol yn barod, a byddan nhw'n barod i weithredu menter prydau ysgol am ddim cyffredinol y Llywodraeth hon. Diolch.
So, I think I answered Jane Dodds fully regarding the situation in Iran, and you will have heard my answer to Jenny Rathbone. I think it's really important that we put pressure on the UK Government.
You asked for three statements from the Minister for education. In relation to free school meals, that work is ongoing, and I don't think, really, there's a need for a statement at the current time.
Regarding examinations, the Minister for education will, obviously, update Members, by either oral or written statement, when the decisions have been taken.
And in relation to home schooling, again, I will have a discussion with the Minister to ensure that, at the appropriate time, a statement is made.
Felly, rwy'n credu i mi ateb Jane Dodds yn llawn ynglŷn â'r sefyllfa yn Iran, a byddwch chi wedi clywed fy ateb i Jenny Rathbone. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU.
Gwnaethoch chi ofyn am dri datganiad gan y Gweinidog addysg. O ran prydau ysgol am ddim, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo, ac nid wyf i'n credu, mewn gwirionedd, bod angen datganiad ar hyn o bryd.
O ran arholiadau, bydd y Gweinidog Addysg, yn amlwg, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau, drwy naill ai ddatganiad llafar neu ysgrifenedig, pan fydd y penderfyniadau wedi'u gwneud.
Ac o ran addysgu gartref, eto, fe wnaf i gael trafodaeth gyda'r Gweinidog i sicrhau bod datganiad, ar yr adeg briodol, yn cael ei wneud.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad—cyhoeddi'r Papur Gwyn ar weinyddu a diwygio etholiadol. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.
Item 3 this afternoon is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution—the publication of the electoral administration and reform White Paper. I call on the Counsel General, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, dwi'n cyflwyno ein Papur Gwyn ar weinyddu a diwygio etholiadol. Yn y papur, rydyn ni'n ymgynghori ar ein cynigion ar gyfer diwygio etholiadol a'r camau nesaf i foderneiddio trefniadau gweinyddu etholiadol yng Nghymru. Bydd yr ymgynghoriad yn para tan 10 Ionawr. Mae'r cynigion yn gam arall ar ein taith i greu system etholiadol i'r unfed ganrif ar hugain—system sy'n rhoi mwy o gyfle i bleidleiswyr gymryd rhan er mwyn i bob dinesydd allu chwarae rhan lawn yn ein democratiaeth.
Fe wnaf i ddechrau trwy atgoffa'r Aelodau o rai o'r pethau rydyn ni wedi eu gwneud yn barod. Yn ystod y bumed Senedd, rhoddwyd y bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed, a dinasyddion tramor cymwys. Cafodd hyn ei wneud trwy Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020 a Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Dwi'n falch bod pobl ifanc, a phobl sydd wedi dewis byw yng Nghymru, yn cael llais nawr yn y gwaith o redeg eu gwlad.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Today I present our electoral administration and reform White Paper. In this paper, we consult on our proposals for electoral reform and the next steps for modernising electoral administration in Wales. The consultation will run until 10 January. Our proposals are another step on our journey to build a twenty-first century electoral system—a system that increases voter participation so that every citizen can play a full part in our democracy.
I'll begin by reminding Members of some of the things that we have done already. During the fifth Senedd, we extended the franchise to 16 and 17-year-olds, and qualifying foreign citizens. This was done through the Senedd and Elections (Wales) Act 2020 and the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. I'm proud that young people, and those who have chosen to make Wales their home, now have a say in the running of their country.
Dirprwy Lywydd, last July I published a clear framework for electoral reform with six principles reflecting the values of social justice and the value we place upon democracy in Wales: equity, accessibility, participation, improved citizen experience, simplicity and integrity. The White Paper we are publishing today asks for views on these principles. We want to use these clear principles as a benchmark or to benchmark electoral reform and guide our work to support democratic engagement and participation, and we want to make sure they command broad support.
Just over five months ago, we successfully delivered a set of electoral innovations at the May local elections in partnership with four authorities and the wider electoral community. First, we supported four councils piloting new ways of voting, giving people increased flexibility on the time and location of voting. We maximised voter registration by investing in increased capacity in local authority election teams, and tailored communications to target newly enfranchised groups. We supported the third sector and schools in engaging better with young people by providing opportunities to increase awareness and understanding of politics and citizenship. Finally, we introduced changes aimed at improving postal vote statement error rates. So, we're trying new things in Wales and learning lessons from our efforts with partners that share our ambition of increasing democratic health in Wales.
Having completed the cycle of Senedd and local government ordinary elections, the time is now right to accelerate our reform agenda in anticipation of the next major devolved elections in 2026 and 2027. Our White Paper sets out an ambitious long-term vision agenda for modernising electoral administration and wider electoral reform, supporting delivery of our programme for government commitment to reform local government elections to reduce the democratic deficit. This complements work under way to deliver the reform of the Senedd that Members have agreed for 2026 onwards.
So, we invite views on a mixture of non-legislative propositions to promote engagement in elections, to make standing for election safer and more straightforward. We also want to know what voters think about our proposals for legislation to modernise the administration of elections, improve the conduct of electoral and community reviews for local government, and consolidate electoral law, to be introduced during this Senedd. Finally, we set out our longer term propositions for electoral reform to support Welsh democracy in the future. Our proposals stand in contrast to many of the actions pursued by the UK Government, which seem designed to make it harder for people to vote in UK elections. I want to be clear: our priority is maximising participation, rather than creating barriers in tackling a phantom of electoral fraud.
May I turn to look to some of the highlights in the White Paper? In support of our principle of accessibility, we set out measures to support disabled voters and ways to support more diverse candidates for elected office, including extending the access to elected office fund, and measures to support candidate safety. To support our principle of participation, we set out how automatic voter registration could operate, which we want to pilot. We also ask for views on improved information for voters, and to set out improvements to how electoral reviews are conducted. In support of our principle of equity, we ask whether more should be done to treat English and Welsh equally in the electoral process, and to make suggestions for how we can improve under-registration for people like students. To support our principle of an improved citizen experience, we ask whether voting should be taken forward following our pilots, and how existing processes like proxy or absent voting could be improved as part of a clear vision for digital democracy. To support our principle of simplicity, we suggest restating the franchise for Welsh elections to reduce complexity, and ask about harmonising campaign finance requirements for devolved and reserved elections. And to support our principle of integrity, we propose creating a new electoral management board to ensure resilience in how elections are administered, and a merger of the independent remuneration panel and the Local Democracy and Boundary Commission for Wales to build on their existing strengths.
The Welsh Government is deeply grateful to all those who make our democracy work, from the people who put themselves forward to work for their community as candidates for electoral office, to the administrators that work so hard behind the scenes throughout the year to make sure that our democratic processes work smoothly, and to everyone who explains how the system works to their friends, neighbours and young people, and to the voters at the heart of our democracy.
We've only had responsibility for Welsh elections for four years, and building a twenty-first century electoral system that increases voter participation, so that every citizen can play a full part in our democracy, will take time. I look forward to hearing from views across the country on our White Paper—voters, administrators, campaigners and experts. Our democracy belongs to us all, and we all have a stake in making sure that it is fit for the future. Diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, fis Gorffennaf y llynedd fe gyhoeddais i fframwaith eglur ar gyfer diwygio etholiadol gyda chwe egwyddor a oedd yn adlewyrchu gwerthoedd cyfiawnder cymdeithasol a'r gwerth a roddwn ni ar ddemocratiaeth yng Nghymru: tegwch, hygyrchedd, cyfranogiad, gwell profiad i'r dinasyddion, symlrwydd ac uniondeb. Mae'r Papur Gwyn yr ydym ni'n ei gyhoeddi heddiw yn gofyn am farn ar yr egwyddorion hyn. Rydym ni'n dymuno defnyddio'r egwyddorion eglur hyn yn feincnod neu er mwyn meincnodi diwygiadau etholiadol ac ar gyfer arwain ein gwaith ni wrth gefnogi cyfranogi ac ymgysylltu democrataidd, ac rydym ni'n dymuno sicrhau eu bod nhw'n ennyn cefnogaeth eang.
Ychydig dros bum mis yn ôl, fe wnaethom ni gyflawni cyfres o newidiadau etholiadol yn llwyddiannus yn etholiadau lleol mis Mai mewn partneriaeth â phedwar awdurdod a'r gymdeithas etholiadol yn fwy eang. Yn gyntaf, fe wnaethom ni gefnogi pedwar cyngor i dreialu ffyrdd newydd o bleidleisio, gan roi mwy o hyblygrwydd i bobl ynglŷn ag amseru a lleoliad y pleidleisio. Rydym ni'n gwneud y mwyaf a allwn ni o gofrestru pleidleiswyr drwy fuddsoddi mewn niferoedd mwy yn nhimau etholiadau'r awdurdodau lleol, a chyfathrebu sy'n cael ei deilwra ar gyfer anelu at grwpiau sydd newydd eu rhyddfreinio. Fe wnaethom ni gefnogi'r trydydd sector a'r ysgolion wrth fod â gwell ymgysylltiad â phobl ifanc drwy gynnig cyfleoedd i gynyddu ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o wleidyddiaeth a dinasyddiaeth. Yn olaf, fe wnaethom ni gyflwyno newidiadau gyda'r nod o wella cyfraddau o ran datganiadau o wallau ynglŷn â phleidleisiau post. Felly, rydym ni'n rhoi cynnig ar bethau newydd yng Nghymru ac yn dysgu gwersi o'n hymdrechion ni gyda phartneriaid sydd â'r un uchelgais â ninnau o ran gwella cyflwr iechyd y ddemocratiaeth yng Nghymru.
Ar ôl cyflawniad y cylch o etholiadau arferol i'r Senedd a llywodraeth leol, nawr yw'r amser iawn i gyflymu ein hagenda ni o ran y diwygiadau gan ragweld yr etholiadau datganoledig mawr nesaf yn 2026 a 2027. Mae ein Papur Gwyn ni'n nodi agenda uchelgeisiol gweledigaeth hirdymor uchelgeisiol ar gyfer moderneiddio gweinyddiaeth etholiadol a diwygio etholiadol ehangach, gan gefnogi cyflawniad ein rhaglen ni ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth i ddiwygio etholiadau llywodraeth leol i leihau diffygion yn y ddemocratiaeth. Mae hynny'n ategu'r gwaith i sicrhau diwygio'r Senedd a gytunwyd gan yr Aelodau ar gyfer 2026 ac ymlaen.
Felly, rydym ni'n gwahodd barn am gymysgedd o gynigion nad ydyn nhw'n ddeddfwriaethol ar gyfer hyrwyddo ymgysylltiad ag etholiadau, i wneud ymgeisio am swydd etholedig yn fwy diogel ac yn fwy syml. Rydym ni'n awyddus hefyd i gael barn pleidleiswyr am ein cynigion ni ar gyfer deddfwriaeth i foderneiddio gweinyddiad yr etholiadau, a gwella trefn adolygiadau etholiadol a chymunedol ar gyfer llywodraeth leol, ac atgyfnerthu cyfraith etholiadol, i'w cyflwyno yn ystod y tymor Seneddol hwn. Yn olaf, rydym ni'n nodi ein cynigion ni ar gyfer y tymor hwy o ran diwygiadau etholiadol er mwyn cefnogi democratiaeth yng Nghymru yn y dyfodol. Mae ein cynigion ni'n wahanol i lawer o'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n ymddangos fel pe baen nhw wedi cynllwynio i'w gwneud hi'n fwy anodd i bobl bleidleisio mewn etholiadau yn y DU. Rwyf i'n awyddus i fod yn eglur: ein blaenoriaeth ni yw bod â'r cyfranogiad mwyaf, yn hytrach na chodi rhwystrau wrth fynd i'r afael â bwgan twyll etholiadol.
A gaf i droi nawr i edrych ar rai o'r uchafbwyntiau yn y Papur Gwyn? I gefnogi ein hegwyddor ni o hygyrchedd, rydym ni'n nodi mesurau i gefnogi pleidleiswyr anabl a ffyrdd o gefnogi ymgeiswyr mwy amrywiol ar gyfer swyddi etholedig, gan gynnwys ymestyn y gallu sydd gan bobl wrth dynnu o gronfa swyddi etholedig, a mesurau i gefnogi diogelwch yr ymgeiswyr. I gefnogi ein hegwyddor ni o gyfranogiad, rydym ni'n nodi sut y gellid gweithredu cofrestriad awtomatig o bleidleiswyr, yr ydym ni'n awyddus i'w dreialu. Rydym ni'n gofyn am farn hefyd o ran rhoi gwybodaeth well i bleidleiswyr, ac am roi gwelliannau yn eu lle wrth gynnal adolygiadau etholiadol. I gefnogi ein hegwyddor ni o degwch, rydym ni'n gofyn a ddylid gwneud rhagor i drin y Gymraeg a'r Saesneg yn gyfartal yn y broses etholiadol, a gwneud awgrymiadau o ran sut y gallwn ni liniaru'r tangofrestru sydd yna ymhlith rhai fel myfyrwyr. I gefnogi ein hegwyddor ni o well profiad i'r dinasyddion, rydym ni'n holi a ddylid parhau â phleidleisio yn dilyn trywydd ein cynlluniau treialu ni, a sut y gellid gwella prosesau cyfredol fel pleidleisio trwy ddirprwy neu bleidleisiau'r absennol yn rhan o weledigaeth eglur ar gyfer democratiaeth ddigidol. I gefnogi ein hegwyddor ni o symlrwydd, rydym ni'n awgrymu y dylid ailosod y fasnachfraint ar gyfer etholiadau Cymru er mwyn lleihau cymhlethdod, a gofyn am fwy o gysondeb yng ngofynion cyllid ymgyrchu ar gyfer etholiadau datganoledig a neilltuedig. Ac ar gyfer cefnogi ein hegwyddor ni o uniondeb, rydym ni'n cynnig ffurfio bwrdd rheoli etholiadol newydd i sicrhau cydnerthedd yn y dulliau o weinyddu etholiadau, gan uno'r panel annibynnol ar gydnabyddiaethau a Chomisiwn Democratiaeth Leol a Ffiniau Cymru er mwyn adeiladu ar eu cryfderau nhw ar hyn o bryd.
Mae Llywodraeth Cymru yn ddiolchgar iawn i bawb sy'n gwneud i'n democratiaeth ni weithio, o'r bobl sy'n cyflwyno eu hunain i weithio i'w cymunedau nhw fel ymgeiswyr am swyddi etholedig, i'r gweinyddwyr sy'n gweithio mor galed y tu ôl i'r llenni drwy'r flwyddyn i wneud yn siŵr fod ein prosesau democrataidd ni'n gweithio yn ddi-dor, a phawb sy'n egluro sut mae'r system yn gweithio i'w ffrindiau nhw, eu cymdogion nhw a'r bobl ifanc, a hefyd i'r pleidleiswyr sydd wrth galon ein democratiaeth ni.
Am bedair blynedd yn unig yr ydym ni wedi bod yn gyfrifol am etholiadau Cymru, ac fe fydd llunio system etholiadol sy'n gweddu i'r unfed ganrif ar hugain gan gynyddu cyfranogiad pleidleiswyr, fel bydd pob dinesydd yn gallu bod â rhan lawn yn ein democratiaeth ni, yn cymryd amser. Rwy'n edrych ymlaen at glywed safbwyntiau ledled y wlad ar ein Papur Gwyn—pleidleiswyr, gweinyddwyr, ymgyrchwyr ac arbenigwyr. Mae ein democratiaeth yn eiddo i bawb ohonom ni, ac mae gan bob un ohonom ni ran wrth sicrhau ei bod hi'n addas i'r dyfodol. Diolch yn fawr.
Thank you, Minister, for your statement and the advance copy of it that you shared with me.
I have to say that I'm not adverse to making changes to the voting system. I'm not adverse to making changes to electoral administration, or indeed, reform, if that is necessary. But we do have a successful record of delivering fair elections here in Wales, as we do in other parts of the United Kingdom. It's not complicated, it works and it delivers results. We don't always achieve the sort of turnout that we would like to achieve, and that is a challenge, and I think it's something that we have to look to ourselves to sort out, in terms of inspiring the electorate to turn out at elections. You can't force people to use the vote that they're eligible to cast, and we've got to take and accept some responsibility for not, perhaps, inspiring them enough.
But I don't necessarily see the need for all of the proposed changes that you're putting forward in the White Paper, nor do I see this as being an area that ought to potentially be sucking up all of the Welsh Government's time in terms of its legislative priorities. There are many other things that the Welsh Government could be getting on with, but for some reason, you seem to be focusing on things that are not necessarily the priority of members of the public.
So, we have a situation where you embarked upon your early voting pilots earlier this year; frankly, they were a disaster—they were an absolute, unmitigated disaster. You spent £1.5 million—£845 per person who voted early. That was the outcome. And the turnout in those areas that had the early voting pilots actually went down, and it went down by more than the actual turnout across Wales as a whole went down. So, it went down even further than the 3 per cent across Wales as a whole. So, that's not a success. So, you have one question, I think, resoundingly answered by the spectacular failure of those early voting pilots in that you should not be taking forward any further prospect of early voting in the future.
You've talked, in your White Paper, about automatic voter registration. Now, to me, it's not clear why this might be necessary. Many millions of people in Wales register to vote with the current voting registration system without any issues at all. And of course there are some challenges that are thrown up by automatic voter registration. You could end up with people being registered to vote twice, for example, at two addresses, with potentially an increase in the risk of those individuals voting twice in the same election—[Interruption.] Yes, of course it could happen now, but it's more likely to happen if you're automatically registered in two places at the same time.
You specifically refer to students; the reality is that many students only want to be registered at their home address, their permanent home address, not their term-time address. Now, it's a matter for them if they choose to register at their term-time address. That's entirely a matter for them to be able to choose, but you're taking that choice away from people if you automatically register them to vote at their term-time address. It's not clear how you're going to overcome some of those challenges, where people might want to express a preference to be registered in one place over the other, and it's not clear how, in the White Paper, you'll address the potential for people to vote twice in the same set of elections when they're not entitled to.
In addition to that, of course, there have been pilots that have taken place, roll-outs of automatic voter registration that have taken place in other parts of the world. In California, for example, there were 1,500 ineligible voters who were added to the electoral roll automatically as a result of the introduction of automatic voter registration there, and there were 84,000 people who had duplicate registration in California alone. Now, I know that California has got a much bigger population, and I'd love to go over there to see first-hand how it all operates, but the reality is that we don't want a situation where people feel, unwittingly, perhaps, as though they might have two or three opportunities to vote because they own two or three properties in two or three different places, or because they register during a term time at one abode and are registering at another time in another abode.
I was disappointed as well, Minister—[Inaudible.]—Welsh Government to extending the franchise to more prisoners. I think that that's very disappointing indeed, that you still hold that position as a Government. I'm pleased that the UK Government is preventing you from doing that at the moment, and I just hope that there'll be no change in the UK Government, in terms of that attitude going forward.
Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad yn ogystal â'r copi ymlaen llaw ohono a gefais i gennych chi.
Mae'n rhaid i mi ddweud nad ydwyf i'n gwrthwynebu gweld newidiadau yn y system bleidleisio. Nid wyf i'n gwrthwynebu gweld newidiadau yng ngweinyddiad etholiadau, nac yn wir, eu diwygio nhw, pe byddai hynny'n angenrheidiol. Ond mae gennym ni enw da iawn o ran cynnal etholiadau teg yma yng Nghymru, fel gwnawn ni mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Nid yw'n gymhleth, mae'n gweithio ac mae'n darparu canlyniadau. Nid ydym ni'n gweld y niferoedd yr hoffem ni eu gweld o ran pleidleisiau bob amser, ac mae cynyddu hynny'n her, ac rwyf i o'r farn bod hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni edrych arnom ni ein hunain i'w ddatrys, o ran rhoi'r ysbrydoliaeth i etholwyr fynd allan i bleidleisio mewn etholiadau. Nid ydych chi'n gallu gorfodi neb i fwrw'r bleidlais sydd ganddo i'w bwrw, ac mae'n rhaid i ni gymryd a derbyn rhywfaint o gyfrifoldeb am nad ydym ni, efallai, yn rhoi digon o ysbrydoliaeth i bobl.
Ond nid wyf i o reidrwydd yn gweld yr angen am bob un o'r newidiadau arfaethedig yr ydych chi'n eu cyflwyno yn y Papur Gwyn, nac ychwaith yn gweld hwn yn faes a ddylai fod yn llyncu amser Llywodraeth Cymru i gyd o bosibl o ran ei blaenoriaethau deddfwriaethol hi. Mae llawer o bethau eraill y gallai Llywodraeth Cymru fod yn ymdrin â nhw, ond am ryw reswm, mae hi'n ymddangos eich bod chi'n canolbwyntio ar bethau nad ydyn nhw o reidrwydd yn flaenoriaethau i'r cyhoedd.
Felly, y sefyllfa sydd gyda chi pan wnaethoch chi gychwyn ar eich cynlluniau treialu pleidleisio cynnar yn gynharach eleni; a dweud y gwir, roedden nhw'n drychinebus—roedden nhw'n gyfan gwbl a hollol drychinebus. Fe wnaethoch chi wario £1.5 miliwn—£845 i bob unigolyn a bleidleisiodd yn gynnar. Dyna'r canlyniad. A lleihau mewn gwirionedd a wnaeth nifer y pleidleisiau yn yr ardaloedd hynny a oedd â'r cynlluniau treialu i bleidleisio yn gynnar ynddyn nhw, ac roedd hwnnw'n ostyngiad gwaeth nag a welwyd yn nifer y pleidleisiau yn y cnawd trwy Gymru gyfan. Felly, fe ostyngodd hyd yn oed yn waeth na'r gostyngiad o 3 y cant a welwyd trwy Gymru gyfan. Felly, nid llwyddiant mo hwnnw. Felly, fe atebwyd un cwestiwn i chi, yn fy marn i, mewn ffordd ysgubol oherwydd methiant nodedig y cynlluniau treialu pleidleisio cynnar hyn o ran na ddylech fod yn bwrw ymlaen ag unrhyw fwriad pellach o fod â phleidleisio cynnar yn y dyfodol.
Rydych chi wedi trafod, yn eich Papur Gwyn, gofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Nawr, nid yw hi'n eglur i mi pam y gallai hynny fod yn angenrheidiol. Mae miliynau lawer o bobl yng Nghymru yn cofrestru i bleidleisio gyda'r system gofrestru bleidleisio bresennol heb unrhyw broblemau o gwbl. Ac wrth gwrs mae yna rai heriau sy'n dod i'r amlwg gyda chofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Fe allech chi, yn y pen draw, weld pobl yn cael eu cofrestru i bleidleisio ddwy waith, er enghraifft, mewn dau gyfeiriad, gyda chynnydd o bosibl yn y perygl y bydd yr unigolion hynny'n pleidleisio ddwy waith mewn un etholiad—[Torri ar draws.] Ie, wrth gwrs, fe allai hynny ddigwydd nawr, ond mae hynny'n fwy tebygol o ddigwydd os ydych chi wedi cofrestru yn awtomatig mewn dau le ar yr un pryd.
Rydych chi'n cyfeirio at fyfyrwyr yn benodol; y gwir amdani yw bod llawer o fyfyrwyr yn awyddus i fod wedi eu cofrestru yng nghyfeiriad eu cartrefi yn unig, eu cartrefi parhaol nhw, nid eu cyfeiriad nhw yn ystod y tymor. Nawr, mae hwnnw'n fater iddyn nhw os ydyn nhw'n dewis cofrestru yn eu cyfeiriad yn ystod y tymor. Mater iddyn nhw yn llwyr yw hwnnw sef mai y nhw sy'n gallu dewis, ond rydych chi'n cymryd y dewis hwnnw oddi wrth bobl os ydych chi'n eu cofrestru nhw'n awtomatig i bleidleisio yn eu cyfeiriad nhw yn ystod y tymor. Nid yw hi'n eglur sut rydych chi am oresgyn rhai o'r heriau hynny, lle gallai pobl fod yn dymuno mynegi eu dewis i fod wedi eu cofrestru mewn un lle yn hytrach nag arall, ac nid yw hi'n eglur, yn y Papur Gwyn, sut rydych chi am fynd i'r afael â'r posibilrwydd o bobl yn pleidleisio ddwywaith yn yr un gyfres o etholiadau pan nad oes ganddyn nhw hawl i wneud felly.
Yn ogystal â hynny, wrth gwrs, y cynlluniau treialu sydd wedi digwydd, a chyflwyno cofrestriad pleidleiswyr awtomatig sydd wedi digwydd mewn rhannau eraill o'r byd. Yng Nghaliffornia, er enghraifft, cafodd 1,500 o bleidleiswyr eu hychwanegu at y gofrestr etholiadol yn awtomatig yn anghymwys o ganlyniad i gyflwyno cofrestru pleidleiswyr awtomatig yno, a dyblygwyd 84,000 o enwau pobl ar y gofrestr yng Nghaliffornia ei hun yn unig. Nawr, rwy'n gwybod bod poblogaeth Califfornia yn llawer mwy, ac fe fyddwn i wrth fy modd yn cael mynd draw yno i weld sut mae'r cwbl yn gweithio a'm llygaid fy hun, ond y gwir amdani yw nad ydym ni'n dymuno bod mewn sefyllfa lle byddai pobl yn teimlo, heb yn wybod, efallai, fel pe byddai ganddyn nhw ddau neu dri chyfle i bleidleisio oherwydd eu bod nhw'n berchen ar ddau neu dri o dai mewn dau neu dri gwahanol le, neu am eu bod nhw'n cofrestru yn rhywle yn ystod amser tymor ac yn cofrestru yn rhywle arall rywbryd arall.
Fe gefais i fy siomi hefyd, Gweinidog—[Anghlywadwy.]—Llywodraeth Cymru i ymestyn yr etholfraint i fwy o garcharorion. Rwy'n credu bod hynny'n siomedig iawn yn wir, eich bod chi'n parhau i fod â'r safbwynt hwnnw yn y Llywodraeth. Rwy'n falch bod Llywodraeth y DU yn eich atal chi rhag gwneud hynny ar hyn o bryd, ac rwy'n gobeithio na fydd Llywodraeth y DU yn newid, o ran yr ymagwedd honno wrth symud ymlaen.
Darren, you've gone well over your time, I want to bring people in.
Darren, rydych chi wedi mynd ymhell dros eich amser, rwy'n awyddus i gynnwys pobl eraill.
Yes. The final point, if I may raise it, if that's okay, Deputy Presiding Officer, is that I want to know how you're going to uphold this principle of simplicity around elections when you're actually introducing more complexity into the election system, because the more that we diverge in Wales from the voting system that is used for police and crime commissioner elections and for UK general elections, then the more complexity that that is going to bring to people to have to navigate, to try to understand when they are going out to vote. So, if we've got automatic registration, for example, for some elections and not others, people might assume that they're already registered to vote in the general election but might not be, and I think that that sort of complexity is very unwelcome. And that's why I would encourage you to work more closely with the UK Government in order that we can try, if we're going to take forward any reforms, that we can try and do so consistently for all elections, to make sure that that complexity isn't there.
Iawn. Y pwynt olaf, os caf ei godi, os yw hynny'n iawn, Dirprwy Lywydd, yw fy mod i'n awyddus i wybod sut rydych chi am gadw'r egwyddor hon o symlrwydd ynghylch etholiadau pan ydych chi mewn gwirionedd am gyflwyno mwy o gymhlethdod i'r system etholiadol, oherwydd po fwyaf yr ydym ni'n ymwahanu yng Nghymru oddi wrth y system bleidleisio a ddefnyddir ar gyfer etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu ac ar gyfer etholiadau cyffredinol y DU, yna po fwyaf o gymhlethdod y mae hynny'n mynd i'w achosi i bobl o ran gorfod ymdopi, a cheisio ei ddeall wrth fynd i fwrw eu pleidlais. Felly, pe byddai cofrestru awtomatig gennym ni, er enghraifft, ar gyfer rhai etholiadau ac nid eraill, fe allai pobl gymryd yn ganiataol eu bod nhw wedi cofrestru i bleidleisio yn yr etholiad cyffredinol eisoes ond efallai na fyddai hynny'n wir, ac rwy'n credu bod cymhlethdod fel hyn yn anfoddhaol iawn. A dyna pam rwyf i'n eich annog chi i weithio yn agosach gyda Llywodraeth y DU ar gyfer ceisio, pe byddem ni'n bwrw ymlaen ag unrhyw ddiwygiadau, y gallwn ni geisio gwneud hynny gyda chysondeb ar gyfer pob etholiad, i wneud yn siŵr nad yw'r cymhlethdod hwnnw'n bresennol.
Thank you for those comments, and thank you, also, for welcoming the common objective of obviously wanting a well-working, efficient and robust electoral system.
I think the crux is that the world is changing: we have technology, we've learned opportunity, just as we do within this Senedd with hybrid meetings—we've learned how to use that. And this is a consultation, and it's not about forcing anybody to vote, but it is about ensuring that you can maximise the opportunity for all those people, for the diversity across our society of abilities and so on to be able to participate in voting. Because maximising voting, maximising the opportunity to vote, is about creating a very healthy democracy. For me, that has always been, actually, one of the well-being goals that really, we should all be aiming for, because a society where increasing numbers of people don't participate I think is on a very dangerous slope, and I think we see that around the world.
You talk about it sucking up time, well, of course, in 2017, we were given specific responsibilities to enable us to actually change and to reform our electoral law, and we see out of that opportunities. The consultation is about exploring those opportunities and looking to how we might drag our electoral system into the twenty-first century. After all, what we've had in the past up to now have been some pilots, which have not been about—no-one ever believed that the four pilots that we carried out were going to suddenly transform the turnout and there was going to be this massive rush to the electoral polls. It was always about the technical mechanism for how we might actually do things differently, to show that we could digitise, to show that we could actually run elections in a different, more—and to that extent, they were very successful. If we really wanted to worry about sucking up time, it might be helpful if you called on the UK Government to dismiss the retained EU law, which is going to suck up enormous amounts of time in a totally unnecessary way. I leave that to one side.
I see it as a real attraction to use the powers that we have to look at how technology can make voting more attractive, make it easier, and also maintain robustness and simplicity. I have to say that when I listened to some of your comments, you reminded me of sort of a Captain Ludd—you know, the person who went around opposing, Darren the Luddite [Laughter.] And I think that that's a bit of the difficulty with the approach here. You should really follow the example of David Cameron, and David Cameron said,
'The changes we're making...are modernisation with a purpose. That purpose is to make sure we can meet the big challenges of our age'.
And in many ways, if you take our democratic health really seriously, then facing up to those challenges and looking at how technology can actually make our electoral system more attractive I think is well worth exploring, and if there are things that the pilots show that can work, then we ought to do that.
Automatic registration: well, it seems to me that having as many people as possible who can vote and are entitled to vote on the electoral register is an absolute objective that we should actually have. And in terms of the issue of being registered twice, well, at the moment, I don't think it is an offence to be registered twice or even registered three times. What is an offence is to vote in more than one place. I remember as a student, I was always registered in two places: my hometown and wherever I was depending upon when the election would actually take place.
On the prisoner franchise, we certainly have an ambition that, at some stage in the future, for a certain category of prisoners, part of the rehabilitation of prisoners and part of the engagement of people reintroducing into the democratic process is something that has an attraction to it. It won't be happening this time around; it is something that is certainly in the longer term, mainly because in order to achieve it, it requires a positive engagement with aspects of the referred justice system that we don't have at this moment.
In terms of simplicity, can I just say that the comment you made about not diverging, I don't believe that we are diverging? What we are doing is modernising. What the UK Government is doing is actually diverging—diverging from basic principles by creating hurdles that will make it more difficult for people to register for voting and also to be able to vote. But, as I said, this is a consultation, and I look forward to the inclusion of your and, no doubt, your party's input into that consultation process. Those views, obviously, will be considered, as will all views.
Diolch am y sylwadau hynny, a diolch, hefyd, am groesawu'r amcan cyffredin o fod ag awydd am system etholiadol sy'n gweithio yn iawn, yn effeithlon a chadarn.
Rwy'n credu mai craidd hyn yw bod y byd yn newid: mae'r dechnoleg gennym ni, rydym ni wedi dysgu am gyfleoedd, yn union fel gwnaethom ni yn y Senedd hon gyda chyfarfodydd hybrid—rydym ni wedi dysgu sut i ddefnyddio'r rhain. Ac ymgynghoriad yw hwn, ac nid ei ddiben yw gorfodi unrhyw un i bleidleisio, ond sicrhau eich bod chi'n gallu rhoi'r cyfle gorau i'r bobl i gyd, i'r amrywiaeth o alluoedd ledled y gymdeithas ac yn y blaen i allu cymryd rhan yn y pleidleisio. Oherwydd bwriad hyn yw gwneud y mwyaf o bleidleisio, gwneud y mwyaf o'r cyfle i bleidleisio, yw creu democratiaeth sy'n iach iawn. Mae hwnnw wedi bod bob amser, mewn gwirionedd, yn un o'r nodau llesiant gwirioneddol i mi, y dylem ni i gyd fod yn anelu ato, oherwydd mae cymdeithas lle nad yw niferoedd cynyddol o bobl â rhan ar lwybr peryglus iawn yn fy marn i, ac rwy'n credu ein bod ni'n gweld hynny'n fyd-eang.
Rydych chi'n sôn y bydd hyn yn llyncu amser, wel, wrth gwrs, yn 2017, fe gawsom ni gyfrifoldebau arbennig i'n galluogi ni i newid yn wirioneddol a diwygio ein cyfraith etholiadol ni, ac rydym ni'n gweld cyfleoedd yn hynny o beth. Pwrpas yr ymgynghoriad yw archwilio'r cyfleoedd hynny ac ystyried sut y gallem ni dynnu ein system etholiadol i'r unfed ganrif ar hugain. Wedi'r cyfan, yr hyn a gawsom ni yn y gorffennol hyd nawr oedd rhai cynlluniau treialu, nad ydyn nhw wedi ymwneud—nid oedd neb erioed o'r farn y byddai'r pedwar cynllun treialu y gwnaethom ni eu cynnal yn trawsnewid y niferoedd sy'n pleidleisio ar amrantiad ac roedd rhuthr enfawr am fod i bleidleisio yn yr etholiadau. Roedd hyn bob amser am ymdrin â'r gwaith technegol o ran sut y gallem wneud pethau yn wirioneddol wahanol, i ddangos y gallem ni ddigideiddio, i ddangos y gallem ni gynnal etholiadau mewn ffordd wahanol, ac ar ben hynny—ac i'r graddau hynny, roedden nhw'n llwyddiannus iawn. Pe byddem ni'n gofidio yn wirioneddol ynglŷn â llyncu amser, fe allai hi fod o ddefnydd pe byddech chi'n galw ar Lywodraeth y DU i ddiddymu'r gyfraith UE a ddargedwir, a fydd yn llyncu llawer iawn o amser mewn ffordd gwbl ddiangen. Rwy'n gadael hynny i un ochr.
Rwy'n gweld gwir atyniad yn nefnydd y pwerau sydd gennym ni i roi golwg ar sut y gall technoleg wneud pleidleisio yn rhywbeth mwy deniadol, a'i gwneud hi'n haws, a chynnal y cadernid a'r symlrwydd. Mae'n rhaid i mi ddweud, pan oeddwn i'n gwrando ar rai o'ch sylwadau chi, eich bod wedi gwneud i mi feddwl am ryw fath o Gapten Ludd—wyddoch chi, y sawl a aeth o gwmpas yn gwrthwynebu, Darren y Ludiad [Chwerthin.] Ac rwyf i o'r farn mai dyna yw ychydig o'r anhawster ynglŷn â'r dull hwn. Fe ddylech chi ddilyn esiampl David Cameron mewn gwirionedd, ac fe ddywedodd David Cameron,
'Mae'r newidiadau yr ydym ni'n eu gwneud...yn moderneiddio gyda phwrpas. Y pwrpas hwnnw yw sicrhau ein bod ni'n gallu ymateb i heriau mawr ein hoes'.
Ac mewn llawer ffordd, os ydych chi'n cymryd cyflwr ein democratiaeth ni o ddifrif, mae wynebu'r heriau hynny ac ystyried sut y gall technoleg wneud ein system etholiadol ni'n fwy deniadol, sy'n werth ei archwilio yn drylwyr yn fy marn ni, ac os oes yna bethau y mae'r cynlluniau treialu yn rhoi tystiolaeth y gallai'r pethau hynny weithio, yna fe ddylem ni wneud hynny.
Cofrestru awtomatig: wel, mae hi'n ymddangos i mi fod cael cymaint o bobl â phosib yn gallu pleidleisio ac sydd â hawl i bleidleisio ar y gofrestr etholiadol wir yn amcan y dylem ni fod ag ef mewn gwirionedd. Ac o ran mater cofrestru ddwy waith, wel, ar hyn o bryd, nid wyf i'n credu ei bod hi'n drosedd i fod wedi cofrestru ddwy waith neu gofrestru dair gwaith hyd yn oed. Yr hyn sydd yn drosedd yw pleidleisio mewn mwy nag un man. Rwy'n cofio pan oeddwn i'n fyfyriwr, roeddwn i wedi fy nghofrestru mewn dau le trwy'r amser: tref fy magwraeth ac ym mha le bynnag yr oeddwn i'n dibynnu ar y man y byddwn ni pan fyddai'r etholiad yn digwydd mewn gwirionedd.
Ynglŷn â masnachfraint carcharorion, yn sicr mae gennym ni uchelgais sydd, rywbryd yn y dyfodol, ynglŷn â chategori arbennig o garcharorion, yn rhan o adsefydlu carcharorion ac yn rhan o ymgysylltu pobl sy'n ailgyflwyno yn y broses ddemocrataidd ac mae hynny'n rhywbeth sydd ag apêl. Ni fydd hynny'n digwydd y tro hwn; rhywbeth i'r tymor hwy ydyw'n bendant, yn bennaf oherwydd ar gyfer cyflawni hyn, bydd angen ymgysylltiad cadarnhaol ag agweddau o'r system gyfiawnder gyfeiriedig nad ydyn nhw i'w cael i ni ar hyn o bryd.
O ran symlrwydd, a gaf i ddim ond dweud bod y sylw a wnaethoch chi ynglŷn â pheidio ag ymwahanu, nad wyf i o'r farn ein bod ni'n ymwahanu? Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw moderneiddio. Llywodraeth y DU sy'n ymwahanu mewn gwirionedd—yn ymwahanu oddi wrth egwyddorion sylfaenol drwy greu rhwystrau a fydd yn ei gwneud hi'n fwy anodd i bobl gofrestru i bleidleisio ac o ran gallu i bleidleisio hefyd. Ond, fel y dywedais i, ymgynghoriad yw hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at gynnwys eich cyfraniad chi ac, yn ddiamau, cyfraniad eich plaid yn y broses honno o ymgynghori. Fe fydd y safbwyntiau hynny, yn amlwg, yn cael eu hystyried, fel y caiff pob barn.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol, ac rŷn ni fel Plaid Cymru yn croesawu unrhyw ymgais i'w gwneud hi'n haws i bobl bleidleisio. Rŷn ni'n edrych ymlaen i weld y manylion wrth i'r ymgynghoriad fynd yn ei flaen.
Thank you very much, Counsel General, and we as Plaid Cymru welcome any attempt to make it easier for people to vote. We look forward to seeing the details as the consultation proceeds.
Why aren't we willing to change the voting system? Everything else in the world changes. But Mr Luddite over here wants us to remain in the age of steam when it comes to voting, rather than go into the digital age. But it's hardly surprising, though, Cwnsler Cyffredinol, to hear Darren Millar opposing reform. Of course, his party's opposed every reform since the great Reform Act 1832, haven't they? So, at least he's true to form. His attack on pilots—. Well, pilots are just those, aren't they? They are tests. They are things to learn from, and I would support any pilot with the aim of trying to encourage more people to vote. He talks about confusion. His party changed the voting system, with the Liberal Democrats, with the police and crime commissioner Act, to first past the post. There was no talk about confusion there. They were the ones that wanted to introduce voter ID. There was no talk about chaos happening at that point.
I'm sure, Cwnsler Cyffredinol, you stayed up late last night to listen to my friend and colleague Sioned Williams on Sharp End. She said, as with the extension of the voting rights to 16 and 17-year-olds, people will not be empowered to vote unless they are inspired to vote, and that's so important. I agreed with Darren on that point. It's up to all of us to inspire, but political education is key. Sioned's right. Political education—what role does political education have in all of this?
Like many people, we're knocking doors during election time. You'll have people telling us, 'Oh, well, we only moved in a few months ago, and we haven't registered.' This will solve that issue. What it won't solve is some wards—. And I can take you to some wards in Cardiff, where you go street after street, passing house after house of people not registered. This isn't going to answer that problem, but what we will see in many wards in Cardiff, and I'm sure in Pontypridd, where the voting turnout at the moment is in the early 20s, is the voting turnout will just plummet even further, but at least it will be a true reflection of the number of people voting.
As you said, Cwnsler Cyffredinol, automatic registration is not a new thing. I, in my halls of residence, was automatically registered to vote in England, in their local elections, and I can tell you that's the only election I've never voted for Plaid Cymru. [Laughter.] I won't tell you who I voted for, but that party's never been represented here, and that party supports Welsh independence, so I'll allow you to guess. But it's important that people know that they're registered. How will you tell people that they have been registered? How will the advertisement be paid for? Will it be up to local authorities, yet again, to foot the bill?
When and where will these pilots take place, because you can only do it for local elections and Welsh elections? Well, they are far away, so when will they take place and how quickly will the evaluation be done afterwards?
I am disappointed—. And I will remind Darren Millar of the words of Jesus Christ in the gospel according to Matthew: 'When I was a prisoner, you remembered me, you came to me.' Well, I want to remember the prisoners today. The fact that Darren Millar does not want to include prisoners—. Everybody who lives in this country should be part of civic society, and you should listen, you should listen to the words of your saviour, Jesus Christ, in the New Testament, Darren Millar. Now, I do urge the Welsh Government to put this back on the agenda—something my party and I feel very strongly about.
A couple of technical things to end: what is this electoral management board you mention? Is it the same as the election co-ordination board that the Electoral Commission has been asking about? I noted, right at the end of your statement, that you mentioned merging the independent remuneration panel and the Local Democracy and Boundary Commission for Wales. Now, you'll know that the independent remuneration panel deals with levels of payment for elected members of councils, but also the national parks authorities and fire and rescue authorities. What has that got to do with the boundary commission, and how will that impact any boundary reviews when it comes to this place? Diolch yn fawr. And within five minutes. [Laughter.]
Pam nad ydym ni'n fodlon newid y system bleidleisio? Mae popeth arall yn y byd yn newid. Ond mae Mr Ludiad draw fan hyn yn dymuno i ni aros yn oes yr injan stêm o ran pleidleisio, yn hytrach na mynd gyda'r oes ddigidol. Ond prin ei bod hi'n syndod, serch hynny, i glywed Darren Millar yn gwrthwynebu newid. Wrth gwrs, fe wrthwynebodd ei blaid bob diwygiad ers Deddf Diwygio 1832, oni wnaethon nhw? Felly, mae hynny yn ôl y disgwyl o leiaf. Ei ymosodiad ar y cynlluniau treialu—. Wel, dim ond cynlluniau treialu yw'r rhain, onid e? Profion ydyn nhw. Pethau i ddysgu oddi wrthyn nhw, ac fe fyddwn i'n cefnogi unrhyw gynllun treialu sydd â nod o geisio annog mwy o bobl i bleidleisio. Mae ef yn sôn am ddryswch. Fe newidiodd ei blaid ef y system bleidleisio, ar y cyd â'r Democratiaid Rhyddfrydol, gyda Deddf y Comisiynwyr Heddlu a Throseddu, i system cyntaf i'r felin. Nid oedd unrhyw sôn am ddryswch bryd hynny. Y nhw oedd y rhai a oedd yn dymuno cyflwyno prawf o hunaniaeth gan bleidleisiwr. Ni fu unrhyw sôn am achosi anhrefn bryd hynny.
Rwy'n siŵr, Cwnsler Cyffredinol, eich bod chi wedi aros ar eich traed yn hwyr neithiwr i wrando ar fy ffrind a fy nghyd-Aelod Sioned Williams ar y rhaglen Sharp End. Roedd hi'n dweud, fel gydag ymestyn yr hawliau pleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 oed, na chaiff pobl eu grymuso i bleidleisio oni bai eu bod yn cael eu hysbrydoli i bleidleisio, ac mae hynny'n eithriadol o bwysig. Roeddwn i'n cytuno gyda Darren ynglŷn â hynny. Mater i bob un ohonom ni yw ysbrydoli, ond mae addysg yn allweddol o ran gwleidyddiaeth. Mae Sioned yn iawn. Addysg wleidyddol—pa swyddogaeth sydd gan addysg wleidyddol yn hyn i gyd?
Fel llawer o bobl, rydym ni'n curo ar ddrysau ar adeg etholiad. Ac mae pobl yn dweud wrthym ni, 'O, wel, dim ond ychydig fisoedd yn ôl y gwnaethon ni symud yma, ac nid ydym ni wedi cofrestru.' Fe fydd hyn yn datrys hynny. Yr hyn na fydd yn ei ddatrys yw rhai wardiau—. A gaf i fynd â chi i rai wardiau yng Nghaerdydd, lle rydych chi'n mynd ar hyd stryd ar ôl stryd, gan fynd heibio tŷ ar ôl tŷ o bobl heb gofrestru? Ni wnaiff hyn ddatrys y broblem honno, ond yr hyn a welwn ni mewn sawl ward yng Nghaerdydd, ac ym Mhontypridd rwy'n siŵr, lle mae'r cyfraddau pleidleisio ar hyn o bryd yn yr ugeiniau isel, yw y bydd y canran pleidleisio yn plymio ymhellach eto, ond o leiaf fe fyddai hynny'n adlewyrchiad cywir o niferoedd pobl sy'n pleidleisio.
Fel roeddech chi'n dweud, nid peth newydd mo cofrestru awtomatig. Roeddwn i, yn fy neuadd breswyl, wedi cofrestru yn awtomatig i bleidleisio yn Lloegr, yn eu hetholiadau lleol nhw, ac fe allaf i ddweud wrthych chi mai dyna'r unig etholiad erioed i mi beidio â phleidleisio i Blaid Cymru. [Chwerthin.] Nid wyf i am ddweud wrthych chi i bwy y gwnes i bleidleisio, ond nid yw'r blaid honno erioed wedi bod â chynrychiolaeth yn y fan hon, ac mae'r blaid honno'n cefnogi annibyniaeth i Gymru, felly fe'ch gadawaf chi i ddyfalu. Ond mae hi'n bwysig bod pobl yn gwybod eu bod nhw wedi cofrestru. Sut ydych chi am ddweud wrth bobl eu bod nhw wedi cael eu cofrestru? Sut fydd yr hysbyseb yn cael ei thalu amdani? Ai'r awdurdodau lleol sydd am fod yn gyfrifol, unwaith eto, i dalu'r bil hwnnw?
Pryd ac ymhle y bydd y cynlluniau treialu yma'n digwydd, oherwydd dim ond ar gyfer etholiadau lleol ac etholiadau Cymru y gallwch chi eu cael nhw? Wel, mae'r rhain yn bell iawn i ffwrdd, felly pryd fyddan nhw'n digwydd a pha mor gyflym fydd y gwerthusiad yn cael ei gwblhau wedyn?
Rwy'n siomedig—. Ac rwyf i am atgoffa Darren Millar o eiriau Iesu Grist yn yr efengyl yn ôl Mathew: 'Bûm yng ngharchar, ac ymwelsoch â mi, daethoch ataf.' Wel, fe hoffwn i gofio am y carcharorion heddiw. Nid yw'r ffaith nad yw Darren Millar yn dymuno cynnwys carcharorion—. Fe ddylai pawb sy'n byw yn y wlad hon fod yn rhan o'r gymdeithas ddinesig, ac fe ddylech chi wrando, dylech wrando ar eiriau eich gwaredwr, Iesu Grist, yn y Testament Newydd, Darren Millar. Nawr, rwyf i'n annog Llywodraeth Cymru i roi hyn yn ôl ar yr agenda—rhywbeth y mae fy mhlaid a minnau'n teimlo yn gryf iawn ynglŷn ag ef.
Ychydig o bethau technegol i gloi: beth yw'r bwrdd rheoli etholiadol hwn yr ydych chi'n sôn amdano? A yw'r un peth â'r bwrdd cydlynu etholiadol y mae'r Comisiwn Etholiadol wedi bod yn holi yn ei gylch? Fe nodais i, reit ar ddiwedd eich datganiad, eich bod chi wedi sôn am uno'r panel taliadau annibynnol a Chomisiwn Democratiaeth a Ffiniau Lleol Cymru. Nawr, rydych chi'n gwybod bod y panel taliadau annibynnol yn ymdrin â chyfraddau tâl aelodau etholedig y cynghorau, ond ag awdurdodau'r parciau cenedlaethol a'r awdurdodau tân ac achub hefyd. Sut mae hynny'n cysylltu â'r comisiwn ffiniau, a sut fydd hynny'n effeithio ar unrhyw adolygiadau o ffiniau pan gaiff ei roi gerbron yma? Diolch yn fawr. Ac o fewn pum munud. [Chwerthin.]
Can I thank you for your comments? I agreed with most of the comments, and I certainly agree with the comments that you made with regard to the voter ID. Only I would probably disagree with you there, because there is already emanating a lot of chaos on how on earth that would work and what the challenges are in terms of explaining to people what is required and how that would actually work, and I wonder whether that will actually happen.
A gaf i ddiolch i chi am eich sylwadau? Roeddwn i'n cytuno â'r rhan fwyaf o'r sylwadau, ac rwy'n cytuno yn bendant â'r sylwadau a wnaethoch chi o ran profi hunaniaeth pleidleiswyr. Er mae'n debyg y byddwn i'n anghytuno â chi ar hynna, oherwydd fe geir llawer o annibendod yn deillio oherwydd sut ar y ddaear a fyddai hynny'n gweithio a'r heriau posibl o ran egluro i bobl beth sy'n ofynnol ganddyn nhw a sut fyddai hynny'n gweithio mewn gwirionedd, a meddwl ydw i tybed a fydd hynny'n digwydd mewn gwirionedd.
It happens in Northern Ireland—[Inaudible.]
Mae'n digwydd yng Ngogledd Iwerddon—[Anghlywadwy.]
I think that Northern Ireland is a slightly different situation, in terms of its own process. I think, in terms of the common area that is among all parties, that we all agree that there is a need for politicians to inspire, and that is an obligation. I think, in order to inspire, we have to also have the opportunity to actually engage as well, and I think it is something that needs to be looked at with the education system and so on. Of course, there is variability, and obviously there are opportunities through the new curriculum in terms of increasing, I think, civic education, which I think is absolutely fundamental, but also the ability to engage fairly with young voters—with schools and so on—in a fair and non-partisan way about the way in which the electoral system operates, but also in terms of the sorts of issues that arise.
As a personal item, I have always felt really disappointed that so many schools do not educate people about trade unions, about co-operativism and things like that—things like that have been very important in our history—but that's another matter. Clearly, there is going to be an issue in terms of any changes and how they are communicated and the engagement process on that, and that is something that will be considered within the consultation, but obviously something that is extremely important.
In terms of the pilot, I think that the main point is going to be this: if we are going to set up a nationwide database in terms of automatic registration—basically, the digitisation of the electoral system—we can't really do that, because we don't have the power to do it. We need the legislation in place; we can then have the pilot. We will have the pilot after the legislation, which is why the timetable is really important. We'll have that pilot in order to assess the different sources from which information can be taken, because we have to ensure that the system that we set up and the databases that we use and the access to the information and how it is then maintained (1) respect privacy, but also are robust and maintain confidence in the integrity of the electoral system.
We already have, of course, many, many databases. The NHS has an enormous database already. What it does mean, of course—. One of the things is that the electoral register, per se—or that database—would become a closed list. So, it wouldn't be out for sale, as it is at the moment in some ways. And I think that that would probably be a very good thing. It would be there for the appropriate authorities to access when required.
In terms of the electoral managing and co-ordination board, well, of course, that is something that was set up on a completely voluntary basis amongst the electoral registration officers. We are one of the few places that doesn't actually have a statutory national electoral management board. So, what the legislation is proposing is that we do actually create that—we create, actually, a proper nationwide structure for the actual management and co-ordination of elections around Wales, with all the benefits that would exist in terms of maximising use of technology, systems, consistency, robustness and so on.
In terms of the remuneration board, I think that is really just a matter where there's an opportunity to actually incorporate something within another body that is basically one of efficiency and effectiveness within the legislation. So, there's a proposal there as well. I hope I've answered all the points.
Rwy'n credu bod y sefyllfa ychydig yn wahanol yng Ngogledd Iwerddon, o ran ei phroses arbennig hi. Rwy'n credu, o ran y farn gyffredin sydd ymysg pob un o'r pleidiau, ein bod ni i gyd yn gytûn o ran yr angen i wleidyddion fod yn ysbrydoli pobl, ac mae honno'n ddyletswydd i ni. Rwy'n credu, ar gyfer ysbrydoli, ei bod hi'n rhaid i ni gynnig cyfleoedd ar gyfer gwir ymgysylltiad hefyd, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n rhywbeth y mae angen ei ystyried gyda'r system addysg ac ati. Wrth gwrs, fe geir amrywioldeb, ac yn amlwg mae yna gyfleoedd drwy'r cwricwlwm newydd o ran grymuso addysg ddinesig, sydd yn gwbl sylfaenol yn fy marn i, ond y gallu hefyd i ymgysylltu mewn ffordd deg â phleidleiswyr ifanc—gydag ysgolion ac yn y blaen—mewn ffordd deg ac amhleidiol ynglŷn â'r ffordd y mae'r system etholiadol yn gweithio, ond o ran sut fath o faterion sy'n gallu codi hefyd.
Ar nodyn personol, rwyf i bob amser wedi teimlo yn siomedig iawn am nad yw cymaint â hynny o ysgolion yn dysgu pobl am undebau llafur, am y mudiad cydweithredol a phethau o'r fath—mae pethau fel hynny wedi bod yn bwysig iawn yn ein hanes ni—ond mater arall ydyw hwnnw. Yn amlwg, fe fydd yna broblem o ran unrhyw newidiadau a sut mae rhoi cyhoeddusrwydd iddyn nhw a'r broses ymgysylltu yn hynny o beth, dyna rywbeth a fydd yn cael ei ystyried yn yr ymgynghoriad, ond yn amlwg mae hynny'n hynod bwysig.
O ran y cynllun treialu, rwy'n credu mai'r pwynt pennaf fydd hwn: os byddwn ni'n sefydlu cronfa ddata genedlaethol o ran cofrestru awtomatig—yn y bôn, digideiddio'r system etholiadol yw hyn—ni allwn ni wneud hynny mewn gwirionedd, oherwydd nid yw'r gallu gennym ni i wneud hynny. Mae angen sefydlu'r ddeddfwriaeth; fe allwn ni gael y cynllun treialu wedyn. Fe ddaw'r cynllun treialu ar ôl i ni gael y ddeddfwriaeth, a dyna pam mae'r amserlen yn bwysig iawn. Fe fydd y cynllun treialu hwnnw gennym ni i asesu'r gwahanol ffynonellau y gellir cael y wybodaeth ohonyn nhw, oherwydd mae'n rhaid i ni sicrhau bod y system sy'n cael ei sefydlu gennym ni a'r cronfeydd data yr ydym ni'n eu defnyddio ac argaeledd y wybodaeth a sut y caiff ei chynnal wedyn (1) yn parchu preifatrwydd, ond yn gadarn ac yn cynnal hyder yng ngonestrwydd y system etholiadol.
Mae gennym ni eisoes, wrth gwrs, lawer iawn o gronfeydd data. Mae gan y GIG gronfa ddata enfawr yn barod. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu, wrth gwrs—. Un o'r pethau yw y byddai'r gofrestr etholiadol, fel y cyfryw—neu'r gronfa ddata honno—yn rhestr gaeedig. Felly, ni fyddai honno ar gael i'w gwerthu, fel y mae hi ar hyn o bryd mewn rhai ffyrdd. Ac rwy'n credu mai peth da iawn fyddai hynny. Fe fyddai hi ar gael i'r awdurdodau priodol fynd ati hi yn ôl yr angen.
O ran y bwrdd rheoli a chydlyniad etholiadol, wel, wrth gwrs, mae hwnnw'n rhywbeth a sefydlwyd yn gwbl wirfoddol ymhlith swyddogion cofrestru etholiadol. Y ni yw un o'r ychydig leoedd nad oes bwrdd rheoli etholiadol cenedlaethol statudol mewn gwirionedd. Felly, yr hyn y mae'r ddeddfwriaeth yn ei gynnig yw ein bod ni'n creu un felly mewn gwirionedd—creu, mewn gwirionedd, strwythur cenedlaethol addas ydym ni ar gyfer rheoli a chydlynu etholiadau o gwmpas Cymru mewn ffordd wirioneddol, gyda'r holl fanteision a fyddai'n dod o ran gwneud y mwyaf o ddefnyddio technoleg, systemau, cysondeb, cydnerthedd ac yn y blaen.
O ran y bwrdd taliadau, rwy'n credu mai mater mewn gwirionedd yw hwnnw o fod â chyfle i ymgorffori rhywbeth mewn corff arall sydd yn y bôn yn fater o effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd yn y ddeddfwriaeth. Felly, fe geir cynnig ynglŷn â hynny hefyd. Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb y pwyntiau i gyd.
I very much welcome the Minister's statement. I welcome measures to make it easier for disabled voters, both those with physical and sensory disabilities, to be able to get to a polling station. Sometimes, getting into the polling station itself can be very difficult for people who do have those disabilities. And what do people do? They don't bother, because it's too much trouble.
I welcome automatic voter registration. Many of my constituents who had actually turned up to vote for me found out that they weren't registered, which was hugely disappointing to me, though not necessarily to anybody else. But, seriously, that is a problem: people thinking that they are registered and finding out when they go there that they're not. Those tend to be disproportionately younger people; they tend to be disproportionately people from poorer areas.
The one big change that has worked really well, the postal votes on demand, that has really been a huge success. But there are two problems: the number of people who, on their postal vote, get it rejected because they fill in the date they send it in, not their date of birth; and the people whose signature doesn’t match the signature they sent in. Often these people are suffering degenerative conditions, things like multiple sclerosis or things like Parkinson’s, and their signature has changed over time. So, my request is: would it be possible to return these votes to allow people to remedy these errors? Because all you’re doing is taking the outer envelope; you’re not touching the vote whatsoever.
The second one is: I’m afraid it’s not the difficulty in voting that stops people voting—it’s a lack of desire to vote, and that’s a challenge for us on all these benches here, and members of parties who aren’t represented here, to make people think they want to vote for us.
Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog yn fawr iawn. Rwy'n croesawu unrhyw fesurau i'w gwneud hi'n haws i bleidleiswyr anabl, y rhai sydd ag anableddau corfforol a synhwyraidd, wrth fynd i orsaf bleidleisio. Weithiau, mae mynd i'r orsaf bleidleisio yn gallu bod yn anodd iawn ynddo'i hun i bobl sydd ag anableddau fel hyn. A beth mae pobl yn ei wneud? Dydyn nhw ddim yn trafferthu, oherwydd mae hi'n ormod o drafferth.
Rwy'n croesawu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Fe wnaeth llawer o fy etholwyr i a oedd wedi dod i bleidleisio i mi ddarganfod nad oedden nhw wedi eu cofrestru, mewn gwirionedd, ac roedd hynny'n hynod siomedig i mi, er nad felly i neb arall o reidrwydd. Ond, mewn difrif, mae honno'n broblem: pobl yn tybio eu bod nhw wedi eu cofrestru ac yna'n darganfod ar ôl cyrraedd yno nad ydyn nhw. Mae'r rhain yn tueddu i fod yn anghymesur o ifanc; ac yn tueddu i fod yn anghymesur yn bobl o ardaloedd mwy tlawd.
Yr un newid mawr sydd wedi gweithio yn dda iawn yw'r pleidleisiau post ar alw, mae'r rhain yn wir wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Ond mae dwy broblem yn hyn o beth: niferoedd y bobl sydd, ar eu pleidlais bost nhw, yn cael ei gwrthod hi am eu bod nhw'n llenwi'r dyddiad y maen nhw'n ei anfon i mewn, ac nid dyddiad eu geni; a'r bobl nad yw eu llofnod nhw'n cyfateb i'r llofnod a anfonwyd i mewn ganddyn nhw. Yn aml, mae'r bobl hyn yn dioddef cyflyrau dirywiol, pethau fel sglerosis ymledol neu bethau fel clefyd Parkinson, ac mae eu llofnod nhw wedi newid dros amser. Felly, fy nghais i yw: a fyddai hi'n bosib dychwelyd y pleidleisiau hyn i'r bobl er mwyn caniatáu iddyn nhw gywiro'r gwallau hyn? Oherwydd y cyfan yr ydych chi'n ei wneud yw cymryd yr amlen allanol; nid ydych chi'n ddim yn cyffwrdd â'r bleidlais o gwbl.
Yr ail un yw: Mae gen i ofn nad yr anhawster wrth bleidleisio sy'n atal pobl rhag pleidleisio—ond diffyg awydd i bleidleisio o gwbl, ac mae honno'n her i ni ar y meinciau hyn i gyd sydd yma, ac aelodau pleidiau nad oes â chynrychiolaeth yma, i wneud i bobl ystyried eu bod nhw'n dymuno pleidleisio i ni.
Thank you. I think the points you made early on about inclusiveness, really, about those with disabilities, whether they be sensory abilities and so on, are actually really important. Digitisation and so on create many opportunities for change and for inclusiveness within those. Those are the ones we want to explore, and there are many examples in countries around the world that I know have been looked at previously, but I think digitisation again creates opportunities there.
I should say one thing, of course, which is that one thing we refer to in the paper—not looking at it for the next set of elections, but in the future—is of course online voting. We think there are issues with regard to technology, security and so on at this stage, but of course digitisation opens the door for that, and I think that’s a really different thing. Many of us have experience of it in many ways already, so it is about the utilisation of the technology, provided it can be done safely, robustly and, I think, absolutely simply.
I think the point you raised in terms of postal votes is absolutely right. Of course, some changes were made after the last elections with regard to the format of the postal vote papers, and I have to confess you’re absolutely right about the confusion. I made a mistake and had to go and seek another paper in order to do that, for exactly the same reason—you sign in the wrong place or whatever. And those are easy mistakes to make. So, one of the things in this area that’s in the paper for consultation is of course that issue of tracking. And that is ensuring that those who want to vote and who use postal votes—if there are reasons why, there are technical errors like that and so on, there are opportunities for them to be corrected and so on. I don’t think that is beyond our abilities at all.
I just thank you for the other comments.
Diolch i chi. Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaethoch chi gyntaf ynghylch cynhwysiant, mewn gwirionedd, am rai sydd ag anableddau, yn alluoedd synhwyraidd efallai ac yn y blaen, yn wirioneddol bwysig. Mae digideiddio ac yn y blaen yn creu llawer o gyfleoedd ar gyfer newid a chynhwysiant wrth eu cymryd. Y rhain yr ydym ni'n awyddus i'w harchwilio, ac fe geir llawer o enghreifftiau mewn gwledydd ledled y byd yr wyf i'n gwybod iddyn nhw gael eu hystyried cyn hyn, ond rwy'n credu bod digideiddio eto yn creu cyfleoedd yn hyn o beth.
Fe ddylwn i ddweud un peth, wrth gwrs, sef yr un peth hwnnw yr ydym ni'n cyfeirio ato yn y papur—nid ei ystyried ar gyfer y gyfres nesaf o etholiadau, ond yn y dyfodol—sef wrth gwrs pleidleisio ar-lein. Rydym ni o'r farn bod yna broblemau o ran technoleg, diogelwch ac yn y blaen ar hyn o bryd, ond wrth gwrs mae digideiddio yn agor y drws i hynny, ac rwy'n credu ei fod yn beth gwahanol iawn. Mae gan lawer ohonom ni brofiad ohono mewn sawl ffordd yn barod, ac felly mae hyn yn ymwneud â'r defnydd o'r dechnoleg, ar yr amod y gellir ei wneud gyda diogelwch, mewn ffordd gadarn ac, yn fy marn i, yn gwbl syml.
Rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch chi ei godi o ran pleidleisiau post yn hollol gywir. Wrth gwrs, digwyddodd rhai newidiadau ar ôl yr etholiadau diwethaf o ran fformat y papurau ar gyfer pleidlais bost, ac mae'n rhaid i mi gyfaddef eich bod chi'n hollol iawn o ran y dryswch. Fe wnes i gamgymeriad fy hun ac roedd hi'n rhaid i mi fynd i chwilio am bapur arall ar gyfer gwneud hynny, am yr un rheswm yn union—mae rhywun yn llofnodi yn y lle anghywir neu beth bynnag. Ac mae'r rhain yn gamgymeriadau sy'n hawdd eu gwneud. Felly, un o'r pethau yn y maes yma sy'n cael ei gynnwys yn y papur ar gyfer ymgynghori yw'r mater hwn o olrhain, wrth gwrs. A sicrhau bod y rhai sy'n awyddus i bleidleisio ac sy'n defnyddio pleidleisiau post—os oes rhesymau am hynny, bod gwallau technegol fel hyn ac ati, bod cyfleoedd i'w cywiro nhw ac yn y blaen. Nid wyf i'n credu bod hynny'r tu hwnt i'n gallu ni o gwbl.
Rwyf yn diolch i chi am y sylwadau eraill.
Yn olaf, Jane Dodds.
Finally, Jane Dodds.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Good afternoon, Counsel General. I’ve got one minute to talk about democracy, when I am the only representative of the Liberal Democrats. But I just want to put on record how I support the principle of these reforms, because democracy in the UK is on life support, trust in politicians is at an all-time low, turnout in elections remains low, participation in democracy continues to fall, and we have a lot to do—unlike the Conservatives in Westminster, who are hell-bent on trashing our democracy and robbing us of our basic democratic freedoms.
Frankly, the attempts to dehumanise prisoners even further I think is unforgiveable. With the greatest of respect, Darren Millar, it is unforgiveable that you want to deny them the right to talk and to vote on things that are so important to them—as important to them as they are to us. So, we must remove barriers and make it simpler for people to vote, and I’m thankful for the advances that have been made in the statement today.
Here are some ideas to really push that Welsh vote out even further. I would like to see a shift where all councils have to elect councillors through STV. I want to see participatory budgeting, I’d like to see more innovation around citizens’ assemblies, and I want to see us lead the way on data and technology, which you have just referred to. There’s so much to welcome here, and I do hope that we can move it forward further here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da, Cwnsler Cyffredinol. Munud sydd gennyf i siarad am ddemocratiaeth, pan mai fi yw'r unig gynrychiolydd gan y Democratiaid Rhyddfrydol. Ond rwy'n dymuno dweud ar goedd fy mod i'n cefnogi egwyddor y diwygiadau hyn, oherwydd mae democratiaeth yn y DU mewn dyfroedd dyfnion, mae ymddiriedaeth mewn gwleidyddion ar ei gwanaf erioed, mae'r niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau yn parhau i fod yn isel, mae cyfranogiad mewn democratiaeth yn parhau i leihau, ac mae gennym lawer i'w wneud—yn wahanol i'r Ceidwadwyr yn San Steffan, sy'n benderfynol o ddifetha ein democratiaeth ni a dwyn ein rhyddid democrataidd sylfaenol ni oddi wrthym.
A bod yn onest, mae'r ymdrech i waradwyddo carcharorion hyd yn oed yn fwy yn anfaddeuol yn fy marn i. Gyda'r parch mwyaf, Darren Millar, mae hi'n anfaddeuol eich bod chi'n ceisio gwadu'r hawl iddyn nhw drafod a phleidleisio ar bethau sydd mor bwysig iddyn nhw—mor bwysig iddyn nhw ag yr ydyn nhw i ninnau. Felly, mae'n rhaid i ni ddiddymu rhwystrau a'i gwneud hi'n symlach i bobl bleidleisio, ac rwy'n ddiolchgar am y datblygiadau a gafodd eu gwneud yn y datganiad heddiw.
Dyma rai syniadau i roi hwb wirioneddol hyd yn oed ymhellach o ran pleidleisio yng Nghymru. Fe hoffwn i weld symudiad lle mae'n rhaid i bob cyngor ethol cynghorwyr trwy Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy. Rwy'n dymuno gweld cyllidebu cyfranogol, fe hoffwn i weld mwy o arloesi o amgylch cynulliadau dinasyddion, ac rwy'n dymuno ein gweld ni'n arwain y ffordd ar ddata a thechnoleg, yr ydych newydd gyfeirio ato. Mae yna gymaint i'w groesawu yma, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni fwrw ymlaen ymhellach â hyn yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Can I thank you for those comments? I think this is a really exciting consultation, because it has shown that within Wales we can do something different, we can do it better and we can use the powers we have. I think the approach that we’ve had, and something that has been considered over a number of years since 2017, the way we can modernise and drag our voting system into the twenty-first century—. And let's face it, our voting system, essentially, has not changed very much in 100 years. It's still paper votes on lists, with pens and papers and rulers, where you draw lines through and so on, and clearly it's not beyond our wit to actually produce something a lot better, and I look forward to your ideas there.
Can I just say something on your ideas and the comments you made in terms of local councils and STV? Well, of course, as a result of legislation passed in this place, local councils have the opportunity to choose to introduce STV in their voting systems if they choose to do so. They have to do it, I think, within the first two years, but that is a choice locally that they actually have. Diolch.
A gaf i ddiolch i chi am y sylwadau yna? Rwy'n credu bod hwn yn ymgynghoriad cyffrous iawn, oherwydd mae wedi dangos y gallwn ni, yng Nghymru, wneud rhywbeth gwahanol, y gallwn ni ei wneud yn well ac y gallwn ni ddefnyddio'r pwerau sydd gennym ni. Rwy'n credu mai'r dull sydd wedi bod gennym ni, ac sy'n rhywbeth a gafodd ei ystyried dros nifer o flynyddoedd ers 2017, yw'r ffordd y gallwn ni foderneiddio a thynnu ein system bleidleisio ni i'r unfed ganrif ar hugain—. A gadewch i ni wynebu'r peth, nid yw ein system bleidleisio, yn y bôn, wedi newid rhyw lawer mewn 100 mlynedd. Pleidleisiau ar bapur mewn rhestrau yw hi o hyd, gyda phensiliau a phapurau a phrenau mesur, ac rydych chi'n tynnu llinellau drwodd ac yn y blaen, ac yn amlwg nid yw hi'r tu hwnt i'n gallu ni i gynhyrchu rhywbeth llawer gwell mewn gwirionedd, ac rwy'n edrych ymlaen at eich syniadau chi yn hyn o beth
A gaf i ddim ond dweud rhywbeth ynglŷn â'r syniadau a'r sylwadau wnaethoch chi o ran cynghorau lleol a Phleidlais Sengl Drosglwyddadwy? Wel, wrth gwrs, o ganlyniad i ddeddfwriaeth a basiwyd yma, mae gan gynghorau lleol gyfle i ddewis cyflwyno Pleidlais Sengl Drosglwyddadwy yn eu systemau pleidleisio nhw os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny. Mae'n rhaid iddyn nhw wneud hynny, yn fy marn i, o fewn y ddwy flynedd gyntaf, ond mae hwnnw'n ddewis sydd ganddyn nhw'n lleol mewn gwirionedd. Diolch.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg'. A galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
The next item is a statement by the Minister for Education and Welsh Language on Welsh Language community housing. And I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r niferoedd mawr o ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr sydd mewn rhannau o Gymru wedi ysgogi teimladau cryf ers rhai blynyddoedd. Yn y cymunedau hyn, mae'n ddealladwy bod yna deimlad o anghyfiawnder fod pobl yn gallu cael eu prisio mas o'r farchnad dai leol gan rai sy'n prynu ail gartrefi neu gartrefi i'w gosod fel llety gwyliau tymor byr.
Mae Cymru wedi bod yn genedl groesawgar erioed, ac rŷn ni eisiau i hynny fod yn wir bob amser. Mae twristiaeth yn ddiwydiant pwysig yng Nghymru, ond mae gormod o lety gwyliau a gormod o ail gartrefi sy'n wag am ran helaeth o'r flwyddyn yn gallu cael effaith negyddol ar iechyd ardaloedd a'r ymdeimlad o gymuned. Yn aml, mae'r ail gartrefi hyn mewn cymunedau Cymraeg ac maen nhw'n gallu lleihau ar y cyfleoedd sydd gennym ni i ddefnyddio'n hiaith yn y cymunedau hynny. Hefyd, os nad yw pobl ifanc yn gallu fforddio byw a gweithio yn ein cymunedau Cymraeg, mae hyn hefyd yn gallu bod yn niweidiol i'r Gymraeg.
Fel arfer, mae'n haws disgrifio'r broblem a galw am weithredu nag yw hi i'w datrys. Ond rŷn ni'n torri tir newydd yma yng Nghymru yn y datrysiadau rŷn ni'n eu cyflwyno i wynebu'r heriau hyn, ac mae sawl un tu hwnt i Gymru wedi dangos diddordeb yn yr hyn rŷn ni'n ei wneud. Rŷn ni'n arloesi. Rŷn ni nawr yn cynnwys ystyriaethau ieithyddol ym materion fforddiadwyedd ac ail gartrefi. A dyna beth dwi'n mynd i siarad amdano fe heddiw.
Dwi am i 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' fod yn ganolog i'r ffordd rŷn ni'n ymateb i'r heriau lawer sy'n wynebu cymunedau Cymraeg. Cawsom 800 o ymatebion i'r ymgynghoriad ar y cynllun—y nifer uchaf o ymatebion rŷn ni wedi'u derbyn ar fater sy'n ymwneud â'r Gymraeg, sy'n dangos y teimladau cryf a'r awydd i weithredu. Mae pobl Cymru am warchod a diogelu'r Gymraeg fel iaith gymunedol, fel fi hefyd. Felly, diolch o galon i bawb a wnaeth ateb.
Prif nod y cynllun yw helpu cymunedau i gynllunio drostyn nhw eu hunain, i ddelio ag heriau penodol o fewn eu hardaloedd, gan ddwyn ynghyd gwybodaeth ac egni lleol. Nid cynllun tai yn unig yw hwn. Mae'n tynnu ynghyd, er enghraifft, y gwaith mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James, wedi bod yn ei wneud ym maes tai, ynghyd â gwaith y Llywodraeth ar yr economi, datblygu cymunedol a chynllunio ieithyddol. Mae'n enghraifft go iawn, Dirprwy Lywydd, o brif ffrydio'r iaith i bolisïau eraill.
Rwy'n cyhoeddi heddiw hefyd becyn o bron i £500,000 sydd ar gael i wireddu rhai o amcanion y cynllun. I roi blas i chi o'r amcanion hyn: rŷn ni am greu mwy o fentrau cydweithredol, wedi eu harwain gan y gymuned. Roedd tipyn o gefnogaeth i'r syniad yma yn ymatebion yr ymgynghoriad. Bydd rhain yn llefydd i bobl weithio a defnyddio'u Cymraeg yn ddirwystr—gofodau uniaith, hynny yw.
Rŷn ni hefyd am weithio gyda'r rheini sydd â rôl allweddol yn y farchnad dai—arwerthwyr tai, cyfreithwyr, cwmnïau morgeisi ac awdurdodau lleol. Mae cyfle gennym ni i weithio gyda'r arbenigedd lleol yma er mwyn i ni rannu gwybodaeth am gymorth i helpu pobl leol i brynu neu i rentu tai yn fforddiadwy.
Byddwn ni hefyd yn creu rhwydwaith o lysgenhadon diwylliannol. Pobl leol fydd y rhain sy'n adnabod eu cymunedau'n dda, yn esbonio'n diwylliant a sefyllfa'n hiaith er mwyn helpu i integreiddio pobl newydd iddyn nhw. Mae pobl yn fwy parod i berthyn i gymuned pan fyddan nhw'n deall y gymuned maen nhw'n byw ynddi.
Rŷn ni'n clywed yn aml am dai yn cael eu gwerthu cyn iddyn nhw gyrraedd y farchnad, neu'n cael eu gwerthu'n sydyn i brynwyr gyda digon o fodd i'w prynu nhw, yn aml heb yr angen am forgais. Rŷn ni'n clywed hefyd am werthwyr yn derbyn prisiau is gan bobl leol, pobl yn rhoi amser digonol i bobl leol drefnu benthyciad. Mae enghreifftiau o werthwyr yn helpu prynwyr, a rhaid cofio nad arwerthwyr tai sy'n penderfynu pwy sy'n prynu eiddo—mae'r penderfyniad terfynol yn nwylo'r gwerthwr. Felly, byddwn ni'n sefydlu cynllun cyfle teg, i godi ymwybyddiaeth ymysg gwerthwyr neu ddarpar werthwyr am y dewisiadau sydd ganddyn nhw i gefnogi pobl sydd am aros neu ddychwelyd i'r cymunedau y cawsant eu magu ynddynt. Bydd hwn yn gynllun gwirfoddol er mwyn amlygu beth y gallwn ni ei wneud i helpu pobl leol i gael tŷ sy'n fforddiadwy i'w brynu neu ei rentu.
Yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol eleni, fe wnes i lansio'r Comisiwn Cymunedau Cymraeg. Bydd y comisiwn yn ymateb i'r heriau sy'n wynebu cymunedau Cymraeg. Drwy ddefnyddio gwybodaeth arbenigwyr yn y maes, bydd y comisiwn yn llunio adroddiad ymhen dwy flynedd a fydd yn gwneud argymhellion polisi. Mae'r comisiwn eisoes wedi cyfarfod, a dwi'n disgwyl y bydd ei ganlyniadau yn heriol i nifer, ond mae'n hanfodol ein bod ni'n gwreiddio ein polisïau ar sail tystiolaeth a realiti.
Rhan bwysig o'r cynllun fydd amddiffyn enwau lleoedd Cymraeg, sydd hefyd wedi ei gynnwys yn ein rhaglen lywodraethu. Cawsom ni ymateb cryf ac adeiladol i'r cwestiwn yma yn yr ymgynghoriad. Rŷn ni'n gwybod bod enwau tai, busnesau, llynnoedd a mynyddoedd yn effeithio ar naws ardal, a bod pobl yn poeni am hyn. Dyna pam y gwnaethom ni ymrwymo i wneud popeth y gallwn ni i warchod enwau lleoedd Cymraeg, fel bod cenedlaethau’r dyfodol yn gallu eu mwynhau. Rŷn ni angen datblygu ein sail tystiolaeth er mwyn gweithredu, nid yn unig am nifer yr enwau sy'n newid, ond am sut a ble y mae hynny'n digwydd. Felly rŷn ni wrthi'n comisiynu ymchwil trylwyr i'n helpu ni yn hynny o beth. Byddwn ni hefyd yn parhau i gydweithio ag awdurdodau lleol i gael gweld beth yn union sy'n mynd ymlaen, a bydd angen gwahanol atebion er mwyn gallu gwneud gwahaniaeth gwirioneddol.
Mae iechyd economaidd ein cymunedau Cymraeg yn bwysig i ffyniant yr iaith. Bydd Aelodau wedi gweld o ddatganiadau yn gynharach yr wythnos hon am gyllid ychwanegol a fydd yn adeiladu ar waith rhaglen flaenorol Arfor. Bydd hyn yn helpu busnesau ac yn creu cyfleoedd gwaith o fewn rhai o'n cymunedau Cymraeg, sy'n ychwanegu gwerth i'n rhaglenni prif ffrwd ac i 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' hefyd wrth gwrs.
Os ydym ni am i bobl leol gael cyfle gwirioneddol i fyw yn ein cymunedau Cymraeg, i gynnal bywiogrwydd yr iaith fel rhan naturiol o fywyd cymdeithasol ac economaidd bob dydd, er mwyn sicrhau bod yr iaith yn ffynnu yn ein cymunedau ac ar draws ein gwlad, rhaid i ni fod yn feiddgar wrth weithredu. Mae Llywodraeth Cymru, drwy gydweithio â Phlaid Cymru, wedi gwneud hynny. Cyhoeddi 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' heddiw yw'r cam diweddaraf ar y daith, ochr yn ochr ag ystod o fesurau eraill rŷn ni wedi eu cymryd i wireddu realiti ymarferol yr hawl i fyw adref.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The large number of second homes and short-term holiday accommodation we have in some parts of Wales have provoked strong feelings for some years. In these communities, there is an understandable sense of injustice that people can be priced out of their local housing market by those purchasing second homes or homes bought as short-term lets.
Wales has always been a welcoming nation, and we always want that to be the case. Tourism is an important industry in Wales, but too much holiday accommodation and too many second homes that are empty for much of the year can have a negative impact on the vibrancy of these areas and the sense of community. Often, second homes are concentrated in Welsh-speaking communities and can reduce our opportunities to use our language in those communities. Also, if young people cannot afford to live and work in our Welsh-speaking communities, that can also be to the detriment of the language.
As ever, it's easier to describe the problem and call for action than it is to solve it. But we are breaking new ground here in Wales in the solutions that we are bringing forward to face these challenges, and many beyond Wales have expressed an interest in what we are doing. We are pioneering, with linguistic considerations now included in discussions surrounding affordability and second homes. And that is what I am going to talk about today.
I want the 'Welsh Language Communities Housing Plan' to play a central part in our response to the numerous challenges facing Welsh-speaking communities. We received 800 responses to the consultation on the plan—the largest number we have received on an issue relating to the Welsh language, which shows the strength of feeling and the desire to act. The people of Wales want to safeguard and protect the Welsh language as a community language, as do I. So, diolch o galon to everyone who responded.
The main aim of this plan is to help communities to plan for themselves, to address particular challenges in their areas, drawing on local insight and energy. This is not just a housing plan. It draws together, for example, the work that the Minister for Climate Change, Julie James, has been doing in housing, as well as the work of Government on the economy, community development and language planning. It really is an example, Dirprwy Lywydd, of mainstreaming the language within other policies.
I am also announcing today a package of almost £500,000 to realise some of the plan’s objectives. To give you a flavour of these objectives: we want to create more co-operative enterprises, led by the community. There was considerable support for this idea in the consultation responses. These will be spaces where people can work and use the language freely—specifically Welsh-speaking spaces.
We also want to work with those who have a key role within the housing market—estate agents, solicitors, mortgage companies and local authorities. We have an opportunity to work with these local experts in order to share information about support available to help local people to purchase or rent properties that are affordable.
We will also create a network of cultural ambassadors. These will be local people who know their communities well. They will explain cultural issues and the language situation in order to help integrate newcomers. People are more willing to be part of a community when they understand the community in which they live.
We frequently hear of houses being sold before reaching the market, or being sold quickly to buyers who have the means to purchase them, often without the need for a mortgage. We also hear of sellers accepting lower prices from local people, and allowing adequate time for a loan to be arranged. There are examples of sellers helping buyers, and we must bear in mind that it is not estate agents who decide who buys a property—the ultimate decision is in the hands of the seller. We will therefore establish a fair chance scheme, to raise awareness among sellers or prospective sellers of the options they have to support people who want to remain in or return to the communities where they were brought up. This will be a voluntary scheme, highlighting what can be done to help local people access an affordable house to purchase or rent.
During the National Eisteddfod this year, I launched the Commission for Welsh-speaking Communities. The commission will respond to challenges facing Welsh-speaking communities. Based on information provided by experts in the field, the commission will compile a report within two years, making policy recommendations. The commission has already met, and I expect its conclusions may be challenging to many, but it is essential that we ground our policies in evidence and reality.
An important part of the plan will be to safeguard Welsh place names, which also features in our programme for government. We received a strong and constructive consultation response to this issue. We know that the names of houses, businesses, lakes and mountains impact the character of an area, and that people are concerned about this. And that is why we committed to do all we can to safeguard Welsh place names, so that future generations may enjoy them too. We need to develop our evidence base for action, not only concerning the number of names that are changing, but how and where they are changing. So, we are commissioning rigorous research to help us in that regard. We will also continue to work with local authorities to establish the exact state of affairs, and a variety of solutions will be needed in order to make a real difference.
The economic health of Welsh-speaking communities is important to the flourishing of the language. Members will have seen from announcements earlier this week that further funding will be provided to build on the work of the previous Arfor programme. This will support businesses and create employment opportunities in some of our Welsh-speaking communities, adding value to our mainstream programmes and to the 'Welsh Language Communities Housing Plan'.
If we want local people to have a realistic chance to live in our Welsh-speaking communities, to maintain the vibrancy of the language as a natural part of everyday social and economic life, to ensure the flourishing of Welsh in our communities and across our nation, we must act boldly. The Welsh Government, in co-operation with Plaid Cymru, has done so, and today’s announcement of the 'Welsh Language Communities Housing Plan', alongside the range of other measures we have taken, is the latest step in that journey to make a practical reality of the hawl i fyw adref.
I refer Members to my declaration of interest forms published, in terms of property ownership.
Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy ffurflenni a gyhoeddwyd yn datgan buddiant, o ran perchnogaeth eiddo.
Diolch am y datganiad. Dwi'n meddwl bod pob un Aelod o'r Senedd yn gefnogol o'r targed i gael miliwn o siaradwyr erbyn 2050. [Torri ar draws.]
Thank you for the statement. I think that every Member of the Senedd is supportive of the target of having a million Welsh speakers by 2050. [Interruption.]
Thank you. It's a start. [Laughter.]
Importantly, our First Minister has called Wales a nation of sanctuary. So, for me, I have to start off my contribution today that there must not be here in Wales, at any time, any bias or prejudice to interfere against any person looking to buy a house in Wales. Now, I do respect the fact that the fair chance scheme, which may allow properties to be marketed locally only, for a fixed period, is voluntary, but by no means should this be made compulsory, because, after all, we do live in a free market.
Now, if we take Ireland, for instance, there are technically a million people who mention in the census and things that they can speak Irish, but, in reality, there are fewer than 80,000 who do speak that every day. That is the situation we're all working to avoid here, and we all want the Welsh language to thrive. However, we need sustainable communities and much better paid job opportunities in those areas where this plan is designed to support. At present, the two main sectors though, agriculture and tourism, have actually come under significant pressure from your Government, with all the regulations set on our farmers and also with tourism, with some of the moves now in tourism, and this is mainly as a result of the Labour and Plaid Cymru co-operation agreement.
Your plan quite rightly states that you've changed the rules around short-term holiday accommodation, introducing the 182 days barrier. Now, the case has been made against this so eloquently by the sector, and even the farming unions, so you've got to be a bit careful that what you're designing doesn't have unintended consequences, because it is completely illogical that farmers are likely to be charged a premium on their holiday let because they do not have enough customers or visitors to meet the 182 threshold, and planning conditions stop them from being rented in the private sector on the open market. These properties were only ever designed to be holiday let accommodation, and, when farmers have diversified, you should not be looking to pull that rug from under them.
Thankfully, the Conservative UK Government are backing schemes that will boost economic and community growth in west Wales, such as 200 jobs with His Majesty's Revenue and Customs at Holyhead. So, I would be pleased, Minister, if you could clarify how many jobs in west Wales—. The Arfor 2, which will be costing £11 million, how many jobs is that expected to deliver? And what kind of jobs? Are we talking now about higher paid roles? Because we mustn't forget here that, in Wales, the average median wage is £3,000 to £4,000 less than in England. So, if our local Welsh people were earning more money with better jobs, greater pay, then surely they would find it easier to actually then look to own their own homes.
We could also replicate our Prime Minister's low-tax investment zones. I know that the commission that you've set up is to help develop future policies too, but it could take two years for that commission to publish their report. So, is there any chance you'll be bringing that back any sooner, given the crisis facing some of our communities?
I was, however, disappointed to read in the plan that there is no evidence base currently of the problem of place names being changed. And I see this a lot, actually, in my own constituency. When we know of examples, such as farms—long, traditional Welsh family-owned farms—renamed Hakuna Matata, it seems unnecessary to commission specific research before you're prepared to take some kind of action.
It's going to take years before we see any progress at all on seeing local people more able to afford houses in their communities, because, fundamentally, this isn't the problem of second home owners or holiday let owners or guest house owners or anything. The fact is that the Welsh Labour Government have simply failed to build enough houses. In the first part of this year, the number is 1,236, I think it is, and that's considerably lower than the year before, so where is your dynamism to actually solve these problems in our Welsh communities by building houses?
Diolch i chi. Dyna ddechrau arni. [Chwerthin.]
Yn bwysig mae ein Prif Weinidog ni wedi galw Cymru yn genedl noddfa. Felly, i mi, mae'n rhaid i mi ddechrau fy nghyfraniad heddiw na ddylid dal yma yng Nghymru, ar unrhyw adeg, unrhyw ragfarn neu ragdybiaeth sy'n aflonyddu ar unrhyw unigolyn sy'n bwriadu prynu tŷ yng Nghymru. Nawr, rwy'n parchu'r ffaith bod y cynllun siawns teg, a allai ganiatáu i eiddo gael ei farchnata yn lleol yn unig, am gyfnod penodol, yn wirfoddol, ond ni ddylid gwneud hwnnw'n orfodol mewn unrhyw ffordd o gwbl, oherwydd, wedi'r cyfan, rydym ni'n byw mewn marchnad rydd.
Nawr, os cymerwn ni Iwerddon, er enghraifft, mae yna filiwn o bobl yn nodi yn y cyfrifiad ac mewn pethau eraill o'r fath eu bod nhw'n medru'r Wyddeleg, ond, mewn gwirionedd, llai nag 80,000 sy'n ei siarad hi bob dydd. Rydym ni i gyd yn gweithio i osgoi sefyllfa o'r fath yma, ac rydym ni i gyd yn awyddus i'r Gymraeg ffynnu. Fodd bynnag, mae angen cymunedau cynaliadwy a chyfleoedd gwaith sy'n talu yn llawer gwell yn yr ardaloedd hynny y dyluniwyd y cynllun hwn i'w cefnogi. Ar hyn o bryd, mae'r ddau brif sector er hynny, sef amaethyddiaeth a thwristiaeth, wedi dod o dan bwysau sylweddol mewn gwirionedd oherwydd eich Llywodraeth chi, gyda'r holl reoliadau sy'n cael eu gosod ar ein ffermwyr ni a chyda twristiaeth hefyd, gyda rhai o'r symudiadau nawr ym maes twristiaeth, ac mae hyn yn bennaf o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu rhwng Llafur a Phlaid Cymru.
Mae eich cynllun yn gwbl gywir i nodi eich bod chi wedi newid y rheolau ynghylch llety gwyliau tymor byr, gan gyflwyno'r trothwy 182 diwrnod. Nawr, cafodd yr achos yn erbyn hynny ei ddadlau yn huawdl iawn gan y sector, a'r undebau ffermio hyd yn oed, felly mae'n rhaid i chi fod ychydig yn ofalus nad yw'r hyn yr ydych chi'n ei ddylunio â chanlyniadau anfwriadol, oherwydd mae hi'n gwbl afresymegol ei bod yn debygol y bydd tâl yn cael ei godi ar ffermwyr am logi eu llety gwyliau oherwydd nad oes digon o gwsmeriaid nac ymwelwyr ganddyn nhw i allu cyrraedd y trothwy o 182, ac mae amodau cynllunio yn eu hatal nhw rhag cael eu rhoi ar rent yn y sector breifat ar y farchnad agored. Dim ond llety i'w osod ar gyfer gwyliau a fu'r rhain erioed, a phan mae ffermwyr wedi arallgyfeirio, ni ddylech chi fod yn ceisio eu tanseilio nhw.
Diolch byth, mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn cefnogi cynlluniau a fydd yn hybu twf economaidd a chymunedol yn y gorllewin, fel 200 o swyddi gyda Chyllid a Thollau Ei Fawrhydi yng Nghaergybi. Felly, fe fyddwn i'n falch, Gweinidog, pe byddech chi'n egluro faint o swyddi yn y gorllewin—. Cynllun Arfor 2, a fydd yn costio £11 miliwn, faint o swyddi y mae disgwyl i hwnnw eu darparu? A sut fath o swyddi? A ydym ni'n siarad nawr am swyddi sy'n talu yn well? Oherwydd ni ddylem anghofio yn y fan hon fod cyflog cyfartalog canolrifol, yng Nghymru, yn £3,000 i £4,000 yn llai nag yn Lloegr. Felly, pe bai ein Cymry lleol ni'n ennill mwy o arian gyda swyddi gwell, mwy o gyflog, yna siawns y bydden nhw'n ei chael hi'n haws mewn gwirionedd i ystyried bod yn berchnogion ar eu cartrefi eu hunain wedyn.
Fe allem ni efelychu parthau buddsoddi treth isel Prif Weinidog y DU hefyd. Rwy'n gwybod hefyd mai ar gyfer helpu i ddatblygu polisïau'r dyfodol yw'r comisiwn y gwnaethoch chi ei sefydlu, ond fe allai hi gymryd dwy flynedd i'r comisiwn hwnnw gyhoeddi ei adroddiad. Felly, a oes yna unrhyw obaith y byddwch chi'n cyflymu hynny, o ystyried yr argyfwng sy'n wynebu rhai o'n cymunedau ni?
Roeddwn i, serch hynny, yn siomedig i ddarllen yn y cynllun nad oes sail tystiolaeth ar hyn o bryd o ran y broblem o newid enwau lleoedd. Ac rwy'n gweld hynny'n aml, mewn gwirionedd, yn fy etholaeth i fy hun. Pan fyddwn ni'n gwybod am enghreifftiau, fel ffermydd—hen ffermydd traddodiadol teuluoedd Cymru—yn cael eu henwi o'r newydd yn Hakuna Matata, mae hi'n ymddangos nad oes unrhyw angen i chi gomisiynu ymchwil penodol cyn paratoi i gymryd camau o ryw fath.
Fe fydd hi'n cymryd blynyddoedd cyn i ni weld unrhyw gynnydd o gwbl o ran gweld pobl leol mewn sefyllfa well i fforddio tai yn eu cymunedau nhw, oherwydd, yn y bôn, nid y broblem wirioneddol yw perchnogaeth ail gartrefi na llety gwyliau na pherchnogion tai llety na dim byd o'r fath. Y gwir amdani yw bod Lywodraeth Lafur Cymru wedi methu â chodi digon o dai. Yn rhan gyntaf eleni, y nifer yw 1,236, rwy'n credu, ac mae hynny gryn dipyn yn is na'r flwyddyn cyn hynny, felly ble mae eich brwdfrydedd chi i wir ddatrys y problemau hyn yn ein cymunedau ni yng Nghymru drwy adeiladu tai?
Janet, you will need to conclude now, please.
Janet, fe fydd angen i chi orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.
Yes. So, I have a couple of questions for you. Can you explain how many new builds are you hoping to see in Welsh language speaking areas? Whilst you are pursuing planning changes, in terms of categorisation, will you be focusing on planning reform that will boost house building and infrastructure projects, as our Prime Minister is doing? And, finally, where you have these Welsh-speaking only spaces, where we welcome people in as a nation of sanctuary, how will you find these communities remaining cohesive, rather than having exclusive bubbles, where that may then prevent communities from joining up together? Thank you.
Iawn. Felly, mae gen i ychydig o gwestiynau i chi. A wnewch chi egluro faint o adeiladau newydd yr ydych chi'n gobeithio eu gweld yn y fro Gymraeg? Pan fyddwch chi'n mynd ar ôl newidiadau mewn cynllunio, o ran categoreiddio, a fyddwch chi'n canolbwyntio ar ddiwygio cynllunio sy'n hybu prosiectau i adeiladu tai a seilwaith, fel mae ein Prif Weinidog ni'n ei wneud yn y DU? Ac, yn olaf, lle mae'r mannau hyn gennych chi ar gyfer siarad Cymraeg yn unig, lle fyddwn ni'n croesawu pobl fel cenedl noddfa, sut fyddwch chi'n canfod y cymunedau hyn yn parhau i fod yn gydlynus, yn hytrach na bod â swigod sy'n allgáu pobl eraill, lle gallai hynny wedyn atal cymunedau rhag ymuno â'i gilydd? Diolch i chi.
Well, can I just firstly say that I thought very much that the Member's contribution started off better than it ended? I congratulate her on her use of Welsh in the Chamber, and encourage much more of that.
So, she made a number of wide-ranging points, some of which were germane to the statement, some of which were in relation to other areas. I think it's really important that we establish from the start that there is no tension between welcoming people into our communities and the success of the Welsh language. We see every day people from all parts of the world who've chosen to come to live here in Wales and we open our arms to them learning Welsh. I think that's really to be celebrated. It's a really fantastic thing to see. We've seen Ukrainian children learning Welsh. We see it with people coming from other parts of the UK and further afield.
The role of the llysgenhadon diwylliannol is really important in this, in bringing people into the community, explaining the cultural context of the place that they've chosen to live. I think that's a really important part of creating that welcoming environment. I detect in the Member's question signs of having read the speech I gave at the Eisteddfod, so I'll thank her for the implicit compliment in that, but she's right to say that the headline numbers aren't sufficient if people aren't using the language every day. That's why we absolutely want to see local economies that are flourishing. I hear the point that she's made consistently about the threshold for self-catering accommodation. We need to make sure that property in that part of the sector is being used productively for the economy. We don't want to see those properties being empty for a long time and detracting from the ability of the community to flourish economically, socially and from a linguistic point of view.
She is making many of the points in relation to employment opportunities in parts of Wales that I was making in the last Senedd when I was the Brexit Minister. I'm glad to see that she's finally realised the consequence of some of the decisions that she was happy to support at the tail end of the last Senedd. I think it's very welcome to see that Damascene conversion, which today's contribution was evidence of. I do also genuinely welcome the support that she gives for an ambitious approach in relation to place names. I do recognise that's probably in tension with her other commitment to the free market, so I think it's particularly significant that she sees that as part of the solution.
What I will say, though, in seriousness, in closing in response to her points, is that we have ambitious targets to build 20,000 social homes for rent, but she will know that the consequences of the economic collapse of the last 10 days has been to push up interest rates very considerably, and that will put incredible pressure on our Government's house-building targets and the targets of every other Government in the UK in that space as well. That's why it's so important that UK Government economic policy is set with these broader social objectives in mind. I share with her the ambition to make sure that we build plenty of homes in Wales for people to be able to live in them affordably, but the actions of her colleagues in Westminster are actually making that harder rather than easier.
Wel, a gaf i ddweud i gychwyn fy mod i o'r farn gref fod cyfraniad yr Aelod wedi dechrau yn well nag y gorffennodd? Rydw i'n ei llongyfarch hi ar ei defnydd o'r Gymraeg yn y Siambr, ac rwy'n annog llawer mwy o hynny.
Felly, fe wnaeth hi nifer o bwyntiau eang, rhai ohonyn nhw'n berthnasol i'r datganiad, a rhai ohonyn nhw yn berthnasol i feysydd eraill. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n dangos o'r dechrau nad oes unrhyw wrthdaro rhwng croesawu pobl i'n cymunedau ni a ffyniant y Gymraeg. Rydym ni'n gweld pobl bob dydd o bob rhan o'r byd sydd wedi dewis dod i fyw yma yng Nghymru ac rydym ni wrth ein boddau iddyn nhw ddysgu Cymraeg. Rwy'n credu bod hynny i'w ddathlu wir. Mae hynny'n rhywbeth cwbl anhygoel i'w weld. Rydym ni wedi gweld plant o Wcráin yn dysgu Cymraeg. Rydym ni'n gweld hynny gyda phobl sy'n dod o rannau eraill o'r DU ac ymhellach i ffwrdd.
Mae swyddogaeth y llysgenhadon diwylliannol yn bwysig iawn yn hyn o beth, wrth gynnwys pobl yn y gymuned, gan esbonio'r cyd-destun diwylliannol yn y lle maen nhw wedi dewis byw ynddo. Rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig iawn o greu'r amgylchedd croesawgar hwnnw. Rwy'n canfod arwyddion yng nghwestiwn yr Aelod o'i bod hi wedi darllen yr araith a roddais i yn yr Eisteddfod, felly rwyf yn diolch iddi hi am y ganmoliaeth ymhlyg yn hynny, ond mae hi'n iawn i ddweud nad yw'r prif rifau yn ddigonol os nad yw pobl yn defnyddio'r iaith bob dydd. Dyna pam rydyn ni'n lwyr awyddus i weld economïau lleol sy'n ffynnu. Rwy'n clywed y pwynt y mae hi'n ei wneud yn gyson ynglŷn â'r trothwy ar gyfer llety hunan-arlwyo. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod eiddo yn y rhan honno o'r sector yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd sy'n gynhyrchiol i'r economi. Nid ydym ni'n dymuno gweld y tai hynny'n wag am gyfnod maith a thynnu oddi wrth allu'r gymuned i ffynnu yn economaidd, yn gymdeithasol ac o safbwynt ieithyddol.
Mae hi'n gwneud llawer o'r pwyntiau o ran cyfleoedd gwaith mewn rhannau o Gymru yr oeddwn innau'n eu gwneud yn y Senedd ddiwethaf pan oeddwn i'n Weinidog Brexit. Rwy'n falch o weld ei bod hi o'r diwedd wedi sylweddoli canlyniad rhai o'r penderfyniadau yr oedd hi'n hapus i'w cefnogi nhw yn nyddiau olaf y Senedd ddiwethaf. Rwy'n credu y dylid croesawu'r dröedigaeth fel honno ar y ffordd i Ddamascus yn fawr, yr oedd cyfraniad heddiw yn tystiolaethu ohoni. Rwyf i'n wir yn croesawu'r gefnogaeth hefyd y mae hi'n ei rhoi ar gyfer dull uchelgeisiol o ymdrin ag enwau lleoedd. Rwy'n cydnabod bod tyndra yn hynny o beth, mae'n debyg, gyda'i hymrwymiad arall hi i farchnad rydd, felly rwy'n credu mai rhywbeth arbennig o arwyddocaol yw ei bod hi'n gweld hynny'n rhan o'r datrysiad.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, er hynny, mewn difrif, wrth gloi fy ymateb i'w phwyntiau hi, yw bod gennym ni nodau uchelgeisiol o ran adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu, ond mae hi'n gwybod mai canlyniadau chwalfa economaidd y 10 diwrnod diwethaf fu gwthio cyfraddau llog yn uwch yn sylweddol iawn, ac fe fydd hynny'n rhoi pwysau anhygoel ar nodau adeiladu tai ein Llywodraeth ni a nodau pob Llywodraeth arall yn y DU yn y maes hwnnw hefyd. Dyna pam mae hi mor bwysig bod polisi economaidd Llywodraeth y DU yn cael ei phennu gyda'r amcanion cymdeithasol ehangach hyn mewn golwg. Rwy'n rhannu'r uchelgais o sicrhau ein bod ni'n adeiladu digon o gartrefi yng Nghymru i bobl allu byw ynddyn nhw'n fforddiadwy, ond mae camau ei chydweithwyr hi yn San Steffan yn gwneud hynny'n fwy anodd yn hytrach nag yn haws, mewn gwirionedd.
Diolch i’r Gweinidog am y datganiad. Diolch hefyd am gael golwg arno cyn y cyhoeddiad yma heddiw. Mae’r Gweinidog, wrth gwrs, yn llygad ei le wrth ddweud fod ail dai wedi achosi trafferthion mawr i’n cymunedau gwledig ac arfordirol, yn enwedig yn yr ardaloedd lle mae’r Gymraeg ar ei chryfhaf, a hynny ers degawdau. Mae’r niferoedd mawr o ail gartrefi a llety gwyliau tymor byr wedi arwain at y Gymraeg yn colli tir, pobl yn gadael eu cymunedau, a’r colledion cymdeithasol a chymunedol a ddaw yn sgil hynny. Dyna, wrth gwrs, y cefndir trist, ond dwi'n falch, trwy gydweithio efo Plaid Cymru a thrwy wrando ar lais ymgyrchwyr sydd wedi bod mor huawdl yn cyflwyno'r broblem a chynnig atebion ers degawdau, fod yna olau ar ben draw y twnnel.
Dwi’n cytuno efo datganiad y Gweinidog wrth iddo ddweud ein bod ni’n torri tir newydd yma yng Nghymru. Fe hoffwn gymryd y cyfle i groesawu’r pecyn o fesurau sydd eisoes wedi’u cyhoeddi, y 'Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' newydd yma, a bod yna gyllid sydd am gynorthwyo er mwyn cyrraedd y nod. Mae yna gwestiwn, wrth gwrs, a ydy'r cyllid yma am fod yn ddigonol, oherwydd mae’r argyfwng tai yn anferthol. Felly, dwi'n chwilio am sicrwydd ynghylch hirhoedledd y cyllid tuag at yr amcanion yma. Hoffwn i ofyn i’r Gweinidog sut yn union y mae o’n rhagweld y bydd y cynllun yma yn helpu i wireddu amcanion y pecyn o fesurau ehangach ar gyfer delio efo'r argyfwng ail gartrefi yr ydym wedi sôn amdano'n barod.
Hoffwn i bwysleisio, er gwaethaf fod yna rai ardaloedd efo nifer uchel o siaradwyr Cymraeg a rhai ardaloedd efo nifer isel o siaradwyr Cymraeg, fod yr iaith yn perthyn i Gymru gyfan ac i bawb yng Nghymru, o Fôn i Fynwy. Dwi’n nodi eich bod yn sôn am ardal Arfor, sydd yn mynd o Fôn i sir Gâr, ond mi fyddwch chi’n gwybod fod yna ardaloedd eraill, megis ardal eich magwraeth chi yng nghwm Tawe, sydd efo nifer uchel o siaradwyr Cymraeg, hefyd yr hen fro ym Maesteg, neu ddyffrynnoedd Clwyd a Cheiriog. Felly, sut mae’r Gweinidog yn rhagweld y bydd y cynllun yn amddiffyn yr iaith a'r diwylliant ar draws Cymru, nid yn unig yng nghadarnleoedd traddodiadol y Gymraeg?
Wrth i ni aros am ganlyniadau’r cyfrifiad i gael eu dadansoddi, mae’n amlwg y bydd gan y data ar yr iaith oblygiadau i unrhyw gynllun gan y Llywodraeth er mwyn amddiffyn y Gymraeg. Hynny ydy, mi fydd y cyfrifiad yn rhoi darlun mwy clir o statws y Gymraeg, ac mi fydd angen i ni ystyried y data wrth i ni symud ymlaen gydag unrhyw bolisïau newydd. Felly, ydy’r Gweinidog yn hyderus y bydd y cynllun yma yn addas i’r diben, ac yn medru cymryd i ystyriaeth canlyniadau’r cyfrifiad?
Soniodd y Gweinidog am y mater o dai yn cael eu gwerthu cyn iddyn nhw gyrraedd y farchnad, neu’n cael eu gwerthu’n sydyn i brynwyr oedd â’r gallu ariannol i’w prynu'n ddi-droi. Fe soniodd am sefydlu cynllun cyfle teg, fel soniodd Janet Finch-Saunders yn ei gylch. Doedd hi ddim am weld hyn yn dod yn statudol, ond dwi'n awyddus i weld a oes gennych chi syniadau i ddatblygu'r cynllun gwirfoddol yma i fod yn gynllun statudol a fydd yn parhau ar gyfer y blynyddoedd i ddod, ac yn ei ymestyn ar gyfer ardaloedd eraill hefyd, er mwyn sicrhau bod gan bawb gyfle i fyw yn eu cymunedau.
Agwedd arall hoffwn i gyffwrdd arni ydy’r mater o enwau lleoedd, fel ddaru chi sôn amdano ar ddiwedd eich cyfraniad diwethaf. Dwi’n croesawu’r ffaith bod y cynllun yma am helpu i amddiffyn enwau lleoedd, rhywbeth mae'r blaid hon wedi sôn amdano sawl tro. Rydyn ni'n cofio, wrth gwrs, cynnig Dr Dai Lloyd i amddiffyn enwau lleoedd yng Nghymru. I ailadrodd y pwynt a wnaed ynghynt, mae’r iaith a'r diwylliant Cymreig yn berchen i bob un ohonom ni, ac yn rhan o'n hanes a'n hetifeddiaeth cyffredin yma. Felly, sut mae’r Gweinidog yn rhagweld y bydd y cynllun yn mynd ati i amddiffyn yr iaith trwy enwau lleoedd ar lefel statudol?
Yn olaf, mae'r 'Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' yn sôn am fentrau cymdeithasol a chwmnïau cydweithredol. Ond, o ystyried cyndynrwydd y Llywodrareth i ddatblygu fframwaith statudol i alluogi cymunedau i gymryd perchnogaeth ar asedau cymunedol, pa ran mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ei chwarae yn hyn? Ac a wnewch chi gydweithio efo hi er mwyn cryfhau'r fframwaith statudol er mwyn galluogi cymunedau i gymryd perchnogaeth ar asedau cymunedol er mwyn cyrraedd eich dibenion? Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Minister, for the statement and thank you for the opportunity to have a look at the statement before the announcement today. The Minister is entirely right to say that second homes have caused major problems for our rural and coastal communities, particularly in those areas where the Welsh language is at its strongest, and have done for decades. A large number of second homes and short-term holiday lets has led to the Welsh language losing ground and to people leaving their communities, along with the associated detrimental social impact on communities. That, of course, is the sad context, but I am pleased, in co-operation with Plaid Cymru and by listening to the voice of campaigners who have, for decades, been so eloquent in expressing their concerns and putting forward possible solutions, that there is now light at the end of the tunnel.
I agree with the Minister’s statement that we are breaking new ground here in Wales. I would like to take this opportunity to welcome the package of measures already announced, namely the new 'Welsh Language Communities Housing Plan', and that there is funding to support delivery in achieving this aim. There is a question, of course, as to whether this funding is sufficient, because the housing crisis is vast. So, I'd like to seek assurance about the sufficiency of the plan. I'd like to ask the Minister how exactly he foresees that this plan will help us achieve the aims of the wider package of measures to deal with the second homes crisis that we've all talked about this afternoon.
I'd like to emphasise that, whilst there are areas with large numbers of Welsh speakers and some with fewer Welsh speakers in them, the Welsh language and Welsh culture belong to everyone in Wales, from Môn to Monmouth. I note that you mentioned the Arfor region, which runs from Môn to Carmarthenshire, but you will know that there are other areas, such as the area where you grew up in the Swansea valley, that have a large number of Welsh speakers, also Maesteg, or the vales of Clwyd and Ceiriog. So, how does the Minister foresee that the plan will safeguard the language and culture across Wales, not just in the traditional strongholds of the Welsh language?
As we await a full analysis of the census results, it's clear that data related to the language will have implications for any Government plan to safeguard the Welsh language. In other words, the census will give a clearer picture of the Welsh language’s status, and we will need to consider this data as we move ahead with any new policies. So, is the Minister confident that this plan will be fit for purpose, and that it will be able to take into account the census results?
The Minister mentioned the matter of properties being sold before they reach the market, or being sold quickly to a buyer who has the financial means to buy it outright. The Minister mentioned the establishment of a fair chance scheme, as Janet Finch-Saunders also mentioned. She didn't want to see this being put on a statutory footing, but I'm eager to see whether you have ideas to develop this voluntary scheme to be on a statutory footing that will continue for years to come, and will be extended for other areas as well, to ensure that everyone has an opportunity to live in their communities.
Another aspect that I would like to touch upon is the issue of place names, as you mentioned at the end of your previous contribution. I welcome the fact that this plan aims to help protect place names, something that this party has talked about several times. We remember the legislative proposal of Dai Lloyd to safeguard place names in Wales. To reiterate the point made earlier, the Welsh language and culture belong to every one of us, and are part of our history and inheritance as a whole nation. So, how does the Minister foresee that the plan will help to protect the language, via place names, on a statutory level?
Finally, the 'Welsh Language Communities Housing Plan' talks about co-operatives and mutuals. But, bearing in mind the reticence of the Government to develop a statutory framework to enable communities to take ownership of community assets, what role has the Minister for Social Justice played in developing this plan? And will you collaborate with her to strengthen the statutory framework to enable communities to take ownership of community assets to meet your objectives? Thank you.
Diolch am y cwestiynau pellach hynny. I gychwyn ar y cwestiwn o gyllid, dwi ddim wedi datgan yn y datganiad heddiw yr holl ffynonellau o arian sydd yn berthnasol i'r gwaith rwyf wedi sôn amdano heddiw. Mae yna fuddsoddiad rydym ni wedi ei ddarparu i Cwmpas i gefnogi'r gwaith o ran darparu cynlluniau mentrau cydweithredol a thai, fel ein bod ni'n dwyn o brofiad mentrau cydweithredol fel PLANED, Partneriaeth Ogwen a Chwmni Bro Ffestiniog. Mae lot o botensial yn y maes hwnnw hefyd sy'n cael ei ariannu trwy'r cynllun. Mae Cwmpas yn gweithio gyda ni ynghylch hynny ar hyn o bryd.
Rwy'n cytuno'n llwyr gyda beth mae'r Aelod wedi dweud; wrth gwrs bod y Gymraeg yn perthyn i bawb. Un o'r elfennau cyffrous, rwy'n credu, yng ngwaith y comisiwn newydd fydd edrych ar safle'r Gymraeg ym mhob rhan o Gymru, a'n helpu ni i ddeall impact economaidd a chymdeithasol ar yr iaith. Bydd hynny yn ein helpu ni i lunio polisïau fydd yn gymwys ar gyfer bob rhan o Gymru, maes o law. Bydd hyn yn digwydd mewn cyfnodau yng ngwaith y comisiwn. Un o'r elfennau sydd o dan ystyriaeth ar hyn o bryd yw'r cysyniad o ardaloedd o sensitifrwydd ieithyddol, lle efallai bod posibilrwydd i bolisi addysg, polisi cynllunio, polisïau mewn meysydd eraill gael gogwydd sydd yn berthnasol i amgylchiadau'r Gymraeg yn y gymuned honno. Bydd gwaith y comisiwn yn bwysig iawn yn creu sail o dystiolaeth ar gyfer hynny. Bydd hynny'n gweithio mewn ffyrdd gwahanol yng nghadarnleoedd y Gymraeg, ar yr un llaw, o'u cymharu ag ardaloedd eraill yng Nghymru ar y llaw arall. Felly, mae hwn yn rhan o waith y comisiwn yn y tymor canol hefyd.
Rŷm ni'n disgwyl i weld beth fydd canlyniadau'r cyfrifiad, fel gwnaeth yr Aelod ddweud. Dwi ddim yn gwybod beth fyddan nhw ar hyn o bryd. Beth rŷm ni wedi ceisio ei wneud yn hyn a gyda'r camau eraill rydym ni wedi eu cymryd o ran yr ymateb i'r her ail gartrefi—ac hefyd, gyda llaw, yng nghyd-destun polisi addysg yn y Gymraeg—yw ein bod ni mor uchelgeisiol ag y gallwn ni fod. Dydyn ni ddim yn gwybod beth fydd y canlyniadau pan ddown nhw atom ni cyn diwedd y flwyddyn, gobeithio, ond beth bynnag fyddan nhw, mae gennym ni fwy o waith i'w wneud. Felly, dyna'r bwriad yn hyn—ein bod ni'n bod mor uchelgeisiol ag y gallwn ni. Mae'r camau rydym ni wedi'u cymryd fan hyn, yn y maes cynllunio, yn y maes trethi, ac ati, wedi bod yn gamau breision, fel roedd yr Aelod yn cydnabod yn ei gyfraniad. Ond, byddwn ni yn edrych eto ar y taflwybr pan gawn ni'r canlyniadau yn y cyfrifiad, i weld os yw'n gymwys ar gyfer y pum mlynedd a'r 10 mlynedd nesaf. Felly, mae cyfle inni ailedrych ar y taflwybr i 2050 yn y cyd-destun hwnnw.
O ran y cynllun cyfle teg, mae'r cwestiwn o beth sydd wedi cael ei ddatganoli a beth sydd wedi cael ei gadw yn ôl, wrth gwrs, yn berthnasol o ran ein gallu ni fel Llywodraeth i fynd i'r afael â hyn. Ond, rŷn ni yn edrych ar un elfen gyfreithiol, hynny yw beth mwy y gall gwerthwyr ei wneud o ran cyfamodau ar eu heiddo, i weld os oes gyda ni botensial yn y maes hwnnw. Felly, mae'r gwaith yna'n mynd i fod yn digwydd cyn bo hir, ac mae elfen gyfreithiol i hynny a fydd efallai'n cynnig rhyw fath o gyfle.
Ar yr un testun, gwnaeth e ofyn ynglŷn â sail ddeddfwriaethol i'r gwaith ar enwau lleoedd. Dwi ddim yn diystyru'r posibilrwydd o wneud rhywbeth deddfwriaethol, ond mae agenda deddfwriaethol y Senedd hon yn un lawn iawn. Dŷn ni ddim eto mewn man i allu gwybod yn union beth fydd angen i'r Ddeddf honno i wneud. Mae'r sefyllfa'n wahanol o ran enwau lleoedd, enwau tai, enwau busnesau, ac mae hynny'n faes eithaf cymhleth o ran pwerau ac o ran hefyd beth sy'n digwydd ar lawr gwlad. Ond, y pwrpas wrth edrych ar y sail dystiolaeth, o gomisiynu'r ymchwil yna, yw ein bod ni'n gallu gweld yn glir beth sydd angen deddfwriaeth i ni allu symud y maen i'r wal, a beth y gallwn ni wneud heb ddeddfwriaeth. Dŷn ni ddim yn gwybod yr ateb i'r cwestiynau hynny eto.
Thank you for those further questions. If I could begin on the issue of funding, I haven't outlined all funding sources related to the work that we're dealing with today. We have provided funding to Cwmpas to support co-operative enterprises and housing so that we can bring in the experience of co-operatives such as PLANED, Partneriaeth Ogwen and Cwmni Bro Ffestiniog. There's a lot of that that has been funded through the programme that Cwmpas is working with us on at the moment.
I agree entirely with what the Member said; the Welsh language belongs to everyone. One of the exciting elements in the work of the new commission, I think, will be to look at the position of the Welsh language in all parts of Wales, and that will help us to understand the economic and social impact on the language. That will help us to draw up policies that will be applicable in all parts of Wales in due time. This will happen as part of the work of the commission. One of the elements currently under consideration is this concept of areas of linguistic sensitivity, where there is a possibility that education policy, planning policy and other areas may have an impact on the Welsh language in that community. The work of the commission will be very important in creating an evidence base for that, and that will work in different ways in the Welsh-speaking heartlands on the one hand, as compared to other areas of Wales on the other. So, that's part of the work of the commission in the medium term, too.
We await the census results, as the Member said. I don't know what they will be at the moment. What we've endeavoured to do in this and with the other steps that we've taken in terms of our response to the challenge of second homes—and, by the way, in the context of education policy in relation to the Welsh language—is that we are as ambitious as we can be. We don't know what the census results will be; we will know by the end of the year, hopefully. Whatever they are, we have more work to do, and that's the intention here—to be as ambitious as possible. The steps we've taken here, in planning, and in taxation, have been major steps forward, as the Member acknowledged in his contribution. But, we will look again at the trajectory when we get the census results to see if it's applicable for the next five or 10 years. So, we'll have an opportunity to review the trajectory to 2050 in that context.
In terms of the fair chance scheme, the question of what's devolved and what's not devolved is pertinent in terms of our ability as a Government to tackle this, but we are looking at one legal element, namely what more can sellers do in terms of covenants on their properties. So, that work will be ongoing, and there's a legal element to that, which will perhaps offer some kind of opportunity.
In a similar vein, he asked about the legislative basis for the work on place names. I'm not putting to one side the possibility of doing something legislative, but the legislative programme for this Senedd is very full indeed. We wouldn't yet know what we'd need that legislation to do. The situation is different in terms of place names, the names of houses, and business names, and that's quite a complex area in terms of powers and in terms of what happens on the ground. But the purpose of looking at the evidence base and commissioning that research is that we can see exactly where we need legislation to achieve our objectives, and what we can do without legislation. We don't yet know the answers to those questions.
Dwi'n tynnu sylw at fy natganiad i o fuddiant o ran perchnogaeth eiddo. Mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r sylw dwi wedi'i roi yn ddiweddar i'r tenantiaid sydd wedi dweud wrthym ni fod eu landlord nhw yn stad Bodorgan wedi gofyn iddyn nhw adael eu cartrefi er mwyn eu troi nhw'n dai gwyliau. Mae fy mhryder i fan hyn, wrth gwrs, am yr unigolion a'r teuluoedd hynny sy'n wynebu colli eu cartref, ond mae fy mhryder i hefyd ynglŷn â'r impact ar y stoc dai yn lleol. Dwi'n tynnu sylw'r Gweinidog heddiw at lythyr mae etholwr wedi'i anfon ataf i ddoe, wedi'i bostio drwy ddrws ffrynt ym Menllech:
I draw attention to my declaration of interest in terms of property ownership. The Minister will be aware of the attention that I've paid recently to the tenants who told us that their landlord in the Bodorgan estate has asked them to leave their homes, to turn them into holiday accommodation. My concern here is for the individuals and families who face losing their homes, but I'm also concerned about the impact on the housing stock locally. May I draw the Minister's attention today to a letter that a constituent sent me yesterday? It was posted through a front door in Benllech:
'I do hope you don't mind me contacting you. I'm looking for a property in your area and wondered if you might be interested in selling or renting your property long term.'
'Rwy'n gobeithio nad oes ots gennych fy mod yn cysylltu â chi. Rwy'n chwilio am eiddo yn eich ardal a meddwl oeddwn i tybed a fyddai diddordeb gennych mewn gwerthu neu rentu eich eiddo yn y tymor hir.'
Cwmni o'r enw Coastal Holidays a oedd wedi postio'r llythyr hwnnw—nid cwmni twristiaeth leol, mae'n rhaid dweud, ond cwmni sydd o Warwick, yn ôl eu gwefan nhw. Yn bwysig iawn, cwmni ydy o sydd yn trio mynd ati'n bwrpasol i dynnu tai allan o'r stoc dai lleol, yn amddifadu pobl o fewn y gymuned rhag y gallu i brynu'r tai yna, yn gwthio prisiau i fyny.
Mae'r Gweinidog heddiw wedi sôn am yr arfer da mae o eisiau ei ddatblygu. Ydy'r Gweinidog yn cytuno efo fi bod yr hyn yr ydym ni wedi'i weld yn y llythyr yma yn arfer gwael—dydy o ddim yn unigryw, wrth gwrs—a'i fod o'n brawf pam bod angen y mesurau o'r fath sydd wedi cael eu crybwyll heddiw ac sy'n deillio allan o'r cytundeb cydweithio efo Plaid Cymru, a pham bod angen gweithredu'n gadarn, yn cynnwys deddfwriaeth, er mwyn gwarchod y farchnad dai, a thrwy hynny warchod y Gymraeg?
A company called Coastal Holidays was responsible for sending that letter—not a local tourism company, I have to say, but a company from Warwick, according to their website. Very importantly, it's a company that is trying purposefully to take properties out of the local housing stock, disenfranchising people in the community from being able to buy those houses and driving prices up.
The Minister today has talked about good practice that he wants to see developing. Does the Minister agree with me that what we see in this letter is poor practice? It's not unique, of course, but it is testimony to why we need the kinds of measures that are being mentioned today that emanate from the co-operation agreement, and why we need to take robust action, including legislation, to safeguard the housing market, and through that safeguard the Welsh language.
Dwi'n sicr yn derbyn ei bod hi'n arfer drwg. Dyna'r union fath o beth rŷn ni eisiau mynd i'r afael ag e yn y cynlluniau ehangach sydd gyda ni. Mae'r hyn rŷn ni'n datgan heddiw yn gwneud cyfraniad. Dyw arfer da ddim wastad yn ddigon; mae angen newid deddfwriaeth a newid trethi ar gyfer gwneud hynny. Rydyn ni, wrth gwrs, yn gwneud hynny o ran cynllunio, o ran treth LTT ac ati. Felly, mae'r ystod ehangach o bethau hynny i gyd, ar y cyd, rwy'n gobeithio, rwy'n ffyddiog, yn mynd i wneud gwahaniaeth.
I accept that that's bad practice. That's the very kind of thing that we want to tackle in the broader plans that we have. What I've said today will make a contribution. Good practice isn't always enough; we sometimes will need to change legislation or taxation. We're doing that in terms of planning and LTT and so on. So, that broader range of things will make a difference, hopefully.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Symudwn ymlaen y prynhawn yma i'r eitem nesaf, sef datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ymdrin â feirysau anadlol. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Eluned Morgan.
We're moving on this afternoon to the next item, which is a statement by the Minister for Health and Social Services on the approach to respiratory viruses. I call on the Minister to make her statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I provided an update to Members regarding COVID-19 and winter pressures on 20 September. I highlighted the fact that we are preparing for a third winter of living with COVID, but that the situation regarding respiratory viruses is more uncertain than previous years because seasonal patterns have been significantly disrupted due to the pandemic. The latest rise in prevalence demonstrates that COVID-19 has not gone away, and we need to be vigilant and prepared. According to the latest Office for National Statistics coronavirus infection survey, the proportion of people in Wales testing positive for COVID-19 in the week ending 26 September was around 1 in 50 people.
To help prepare our communities and the health and social care systems for what could be a challenging winter, today, we are publishing our public health approach to respiratory viruses for autumn/winter 2022-23. Alongside this publication, we will also be providing further technical advice on scenarios and actions needed within the health and social care system. This will further supplement the existing planning commenced many months ago in the NHS, as set out in the NHS planning framework. So, planning for seasonal peaks in pressure is a year-round exercise, and there's been further development of interventions that will enable resilience within urgent and emergency care services this winter.
The technical advice on winter 2022-23 models, also published today, will further aid the ongoing NHS planning in Wales through the provision of four COVID-19 models. Over the previous two winter periods, we have seen low levels of flu and respiratory syncytial viruses circulating relative to a typical year, and that was mostly likely due to restrictions in place in relation to COVID-19. There is, therefore, much uncertainty for the winter of 2022-23, as those restrictions are no longer in place. Now, these winter models for COVID-19 and other respiratory viruses explore a 'what if' situation should these viruses come together, and that will help NHS planners and other partners prepare for a reasonable worst-case and COVID-urgent scenario, along with other pressures and challenges.
I'd like to take the opportunity today to highlight the key messages in our public health approach to respiratory viruses for autumn/winter 2022-23. Now, central to the approach that we've taken is our objective to protect the most vulnerable in our society from serious disease. This remains a key focus when we're operating in a COVID-stable environment, whereby we expect further waves of infection but we do not expect these to place continued, unsustainable pressure on the health and social care system. However, as we're aware, circumstances can change rapidly with a sustained increase in cases or the impact of future variants in terms of transmissibility, immune response and vaccine escape and severity. We'll need to act rapidly to respond to changing circumstances, and this could include introducing other measures and stronger advice on protective behaviours, including, for example, the use of face coverings and introducing additional testing to further protect the more vulnerable.
We've set out plans to deliver, in partnership with Public Health Wales, an effective, combined surveillance system that provides timely information to aid effective risk assessment and risk management decisions to reduce harm from COVID-19 and other respiratory viruses. This will be more critical this winter, with the end of mass community testing for COVID-19 in April 2022 and the uncertainties on potential impact for both COVID-19 and other respiratory viruses. We've also outlined our tried-and-tested processes for managing outbreaks of communicable diseases, including respiratory viruses.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rhoddais ddiweddariad i'r Aelodau ynghylch COVID-19 a phwysau'r gaeaf ar 20 Medi. Tynnais sylw at y ffaith ein bod yn paratoi ar gyfer trydydd gaeaf o fyw gyda COVID, ond bod y sefyllfa o ran feirysau anadlol yn fwy ansicr na'r blynyddoedd blaenorol oherwydd bod patrymau tymhorol wedi cael eu hamharu'n sylweddol oherwydd y pandemig. Mae'r cynnydd diweddaraf mewn achosion yn dangos nad yw COVID-19 wedi diflannu, ac mae angen i ni fod yn wyliadwrus a pharatoi. Yn ôl arolwg haint coronafeirws diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol, roedd cyfran y bobl yng Nghymru yn cael prawf COVID-19 positif yn yr wythnos a ddaeth i ben ar 26 Medi tua 1 ymhob 50 o bobl.
Er mwyn helpu i baratoi ein cymunedau a'r systemau iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer yr hyn a allai fod yn aeaf heriol, heddiw, rydym ni'n cyhoeddi ein dull iechyd cyhoeddus o ymdrin â feirysau anadlol ar gyfer hydref/gaeaf 2022-23. Ochr yn ochr â'r cyhoeddiad hwn, byddwn hefyd yn darparu cyngor technegol pellach ar senarios a chamau gweithredu sydd eu hangen o fewn y system iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd hyn yn ychwanegu ymhellach at y cynllunio presennol a ddechreuwyd fisoedd lawer yn ôl yn y GIG, fel y nodir yn fframwaith cynllunio'r GIG. Felly, mae cynllunio ar gyfer cynnydd mewn pwysau yn ymarfer gydol y flwyddyn ac mae mwy o ddatblygu ymyriadau wedi bod a fydd yn galluogi cryfder o fewn gwasanaethau gofal brys ac argyfwng dros y gaeaf.
Bydd y cyngor technegol ar fodelau gaeaf 2022-23, a gyhoeddir heddiw hefyd, yn gymorth pellach i gynllunio parhaus y GIG yng Nghymru drwy ddarparu pedwar model COVID-19. Dros y ddau gyfnod gaeaf blaenorol, rydym wedi gweld lefelau isel o ffliw a feirysau syncytiol anadlolyn cylchredeg o'i gymharu â blwyddyn arferol, ac roedd hynny'n fwyaf tebygol oherwydd cyfyngiadau a oedd ar waith yn gysylltiedig â COVID-19. Mae llawer o ansicrwydd, felly, ar gyfer gaeaf 2022-23, gan nad yw'r cyfyngiadau hynny mewn grym bellach. Nawr, mae'r modelau gaeaf hyn ar gyfer COVID-19 a feirysau anadlol eraill yn archwilio sefyllfa 'beth os' pe bai'r feirysau hyn yn dod at ei gilydd, a bydd hynny'n helpu cynllunwyr y GIG a phartneriaid eraill i baratoi ar gyfer senario gwaethaf rhesymol a senario brys o ran COVID, ynghyd â phwysau a heriau eraill.
Hoffwn gymryd y cyfle heddiw i dynnu sylw at y negeseuon allweddol yn ein dull iechyd cyhoeddus o ymdrin â feirysau anadlol ar gyfer hydref/gaeaf 2022-23. Nawr, yn ganolog i'r dull yr ydym wedi ei gymryd yw ein hamcan i amddiffyn y rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas rhag clefyd difrifol. Mae hyn yn parhau i fod yn bwyslais allweddol pan fyddwn yn gweithredu mewn amgylchedd sy'n sefydlog o ran COVID, lle'r ydym yn disgwyl tonnau pellach o'r haint ond nid ydym yn disgwyl i'r rhain roi pwysau parhaus, anghynaladwy ar y system iechyd a gofal cymdeithasol. Fodd bynnag, fel yr ydym yn ymwybodol, gall amgylchiadau newid yn gyflym gyda chynnydd parhaus mewn achosion neu effaith amrywiolion yn y dyfodol o ran eu gallu i ledaenu, ymateb imiwnedd a brechlynnau ddim yn gweithio a difrifoldeb. Bydd angen i ni weithredu'n gyflym i ymateb i amgylchiadau sy'n newid, a gallai hyn gynnwys cyflwyno mesurau eraill a chyngor cryfach ar ymddygiadau amddiffynnol, gan gynnwys, er enghraifft, defnyddio gorchuddion wyneb a chyflwyno profion ychwanegol i ddiogelu'r rhai sy'n fwy agored i niwed.
Rydym wedi nodi cynlluniau i gyflawni, mewn partneriaeth ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, system wyliadwriaeth effeithiol, ar y cyd sy'n rhoi gwybodaeth amserol i helpu asesiad risg effeithiol a phenderfyniadau rheoli risg i leihau niwed gan COVID-19 a feirysau anadlol eraill. Bydd hyn yn fwy allweddol y gaeaf hwn, gyda diwedd profion cymunedol torfol ar gyfer COVID-19 ym mis Ebrill 2022 a'r ansicrwydd o ran effaith bosibl ar gyfer COVID-19 a feirysau anadlol eraill. Rydym hefyd wedi amlinellu ein prosesau sydd wedi llwyddo yn y gorffennol a phrofion ar gyfer rheoli achosion o glefydau trosglwyddadwy, gan gynnwys feirysau anadlol.
Mae ein dull gweithredu yn pwysleisio mai brechu sy'n dal i gynnig yr amddiffyniad gorau rhag COVID-19 a'r ffliw. I'r rhai sy'n gymwys i gael eu brechu, dyna yw'r cam pwysicaf y gallan nhw ei gymryd i ddiogelu eu hunain ac eraill. Cafodd ein rhaglen frechu gaeaf yn erbyn firysau anadlol ei lansio ar 1 Medi ac, hyd yma, mae dros 360,000 o frechiadau COVID-19 wedi cael eu rhoi.
Yn ein cyngor a'n dull gweithredu, byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar alluogi ac annog ymddygiadau gan unigolion i ddiogelu eu hunain, diogelu ein gilydd ac, yn enwedig, i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed. Mae angen gwneud hyn oherwydd bod hyn yn gallu cael budd sylweddol o ran lleihau trosglwyddiad firysau anadlol. Dylen ni i gyd, erbyn hyn, fod yn gyfarwydd â'r mesurau amddiffyn hyn, sy'n cynnwys aros adref os ŷch chi'n sâl a gwisgo gorchudd wyneb mewn llefydd llawn dan do ac mewn lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol. Rŷn ni hefyd wedi cynnwys cyngor wedi'i dargedu ar gyfer pobl sy'n gweithio mewn lleoliadau allweddol fel iechyd, gofal cymdeithasol, carchardai ac addysg.
Elfen allweddol arall o'n dull o ymdrin â feirysau anadl yw sut y gallwn ni amddiffyn pobl sydd â risg uchel o fynd yn ddifrifol wael oherwydd COVID-19. Rŷn ni wedi amlinellu cyngor i'r rhai sy'n gymwys i gael eu trin gyda therapi gwrthfeirysol neu therapi gwrthgyrff, gan gynnwys y meini prawf cymhwysedd a sut i gael mynediad at driniaeth. Mae ein dull profi yn cael ei dargedu bellach hefyd, i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed. Bydd e'n helpu'r broses wyliadwriaeth, yn rhoi cefnogaeth os bydd achosion lluosog, ac yn helpu cynllunio ar gyfer ton posibl o'r feirws a senario COVID brys. Rŷn ni'n parhau i ddarparu profion ar gyfer cleifion symptomatig, staff iechyd a gofal, carcharorion, a phreswylwyr cartrefi gofal. Ar gyfer y gaeaf, rŷn ni hefyd yn darparu mwy o brofion aml-ddadansoddiad, sef multiplex testing, mewn sawl lleoliad. Mae'r profion hyn yn gallu rhoi diagnosis o feirysau anadlol eraill heblaw am COVID-19, a sicrhau bod triniaeth addas a mesurau amddiffyn yn cael eu rhoi ar waith.
Bydd ein hymgyrchoedd cyfathrebu yn canolbwyntio ar yr arferion amddiffynnol y gall pawb eu dilyn bob dydd i atal feirysau anadl rhag lledaenu, er mwyn diogelu'r bobl sydd yn wynebu'r risg fwyaf. Bydd y negeseuon yn sensitif i'r cynnydd mewn costau byw, ac fe fyddan nhw'n canolbwyntio ar arferion sy'n hawdd ac yn syml i bawb gadw atynt ac yn ein helpu i ymateb i'r heriau fydd i ddod yn ystod y gaeaf yma. Diolch.
Our approach emphasises that vaccination continues to offer the best protection from COVID-19 and flu. For those who are eligible to be vaccinated, getting vaccinated is the most important action that they can take to protect themselves and others. Our winter respiratory vaccination programme was launched on 1 September and, to date, over 360,000 COVID-19 vaccines have been given.
Our advice and approach will continue to focus on enabling and promoting individual behaviours to protect themselves, to protect each other and, particularly, to protect the more vulnerable. This has to be done because this can have significant benefits in terms of reducing transmission of respiratory viruses. We should all now be familiar with these protective behaviours, which include staying at home if you're unwell and wearing a face covering in crowded indoor places and health and social care settings. We've also included targeted advice for those working in key settings, such as health, social care, prisons and education settings.
Another key element of our approach to respiratory viruses is how we can protect people who are at high risk of becoming severely ill as a result of COVID-19. We've set out advice for those who are eligible for treatment with antiviral or antibody therapies, including eligibility criteria and how treatment can be accessed. Our testing approach is also now targeted to protect the most vulnerable. This will help to inform the surveillance process, will support outbreaks, and will help to plan for a potential wave in cases of the virus and a COVID-urgent scenario. We continue to provide tests for symptomatic patients, health and care staff, prisoners, and care home residents. For the winter, we are also providing additional multiplex testing within several settings. These tests can diagnose other respiratory viruses apart from COVID-19, and can ensure that the appropriate treatment and protective measures are put in place.
Our planned communications campaigns will focus on daily protective behaviours that everyone can implement to prevent the spread of respiratory viruses, in order to protect those people who are most at risk. The messaging will be sensitive to the increased cost of living, and they will focus on behaviours that are easy and simple for everyone to maintain and will help us respond to the challenges during the winter months. Thank you very much.
I thank the Minister for her statement this afternoon, and I very much support that message, encouraging people to take up their flu vaccination and booster as well. I was very pleased to sponsor an event in the Senedd last week, encouraging people to take their flu jab; I know, myself and many other Members had their flu jab at that event last week.
Minister, you mentioned in your statement today, you finished by talking about a campaign to encourage people to take up their flu vaccine and booster. Are you expecting health boards to run that campaign in each of the local health board areas, or is there an element of Welsh Government being involved in a more Wales-wide campaign? Perhaps you could tell us a little bit more about that.
You talked about the importance, of course, quite rightly, of healthcare staff and others taking up their vaccination as well. As I understand it, currently, just 29 per cent of healthcare staff have had their 2022-23 COVID vaccination, and one in three adults aged over 65 have taken their booster. Now, so far, that, of course, is well behind the Welsh Government's target of 75 per cent take-up of the vaccination. So, I'm interested, as well, in your assessment over the past 12 months in terms of take-up. There is that concern, of course, that, as time goes on, people put that priority lower down their priority agenda. How successful have those last 12 months been in terms of people taking up their boosters? Are you concerned about the figures that I've just outlined now? Are you going to meet your target of 75 per cent, and why 75 per cent? How was that target brought forward, and what does it mean if your target is not met? Also, there is concern that infection control amongst a number of health boards has become a bit lax, despite lessons learned during COVID-19. So, last year, just 57 per cent of healthcare staff with direct patient contact took their flu vaccination. So, perhaps I can ask you: is that a concern to you and how do you intend to combat that?
I was quite interested that you said in your statement, Minister, that your
'advice and approach will continue to focus on enabling and promoting individual behaviours to protect themselves'.
So, I'm just reading that and trying to digest that into my own words. Can you confirm that self responsibility is now the Welsh Government's approach to the future management of COVID?
Last week, of course, the technical advisory cell report was published. It was some interesting reading, as I read through that. The big headline there is that hospital rates are much higher in Wales than in England, considerably, and, of course, we know that death rates in Wales were higher than in any part of the UK on a per-population basis. I'm interested in what lessons you've learned in that regard to inform future approaches to respiratory outbreaks.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma, ac rwy'n cefnogi'r neges honno'n fawr, annog pobl i fynd am eu brechiad ffliw a'u pigiad atgyfnerthu hefyd. Roeddwn yn falch iawn o noddi digwyddiad yn y Senedd yr wythnos ddiwethaf, i annog pobl i gymryd eu pigiad ffliw; rwy'n gwybod y cefais i a llawer o Aelodau eraill eu pigiad ffliw yn y digwyddiad hwnnw'r wythnos diwethaf.
Gweinidog, fe wnaethoch chi sôn yn eich datganiad heddiw, fe orffennoch chi drwy siarad am ymgyrch i annog pobl i fynd am eu brechlyn ffliw a'u pigiad atgyfnerthu. Ydych chi'n disgwyl i fyrddau iechyd gynnal yr ymgyrch honno ym mhob un o ardaloedd y byrddau iechyd lleol, neu oes elfen o Lywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o ymgyrch fwy Cymru gyfan? Efallai y gallech chi ddweud ychydig mwy wrthym am hynny.
Roeddech chi'n sôn am bwysigrwydd, yn gwbl briodol, wrth gwrs, bod staff gofal iechyd ac eraill yn mynd am eu brechiad hefyd. Fel rwy'n ei ddeall, ar hyn o bryd, dim ond 29 y cant o staff gofal iechyd sydd wedi cael eu brechiad COVID 2022-23, ac mae un o bob tri oedolyn dros 65 oed wedi cael eu pigiad atgyfnerthu. Erbyn hyn, hyd yma, mae hynny, wrth gwrs, ymhell y tu ôl i darged Llywodraeth Cymru o weld 75 y cant yn manteisio ar y brechiad. Felly, mae gen i ddiddordeb, hefyd, yn eich asesiad dros y 12 mis diwethaf o ran y nifer sydd wedi ei gael. Mae'r pryder hwnnw, wrth gwrs, wrth i amser fynd yn ei flaen, fod pobl yn rhoi'r flaenoriaeth honno yn is i lawr eu hagenda blaenoriaeth. Pa mor llwyddiannus y mae'r 12 mis diwethaf hynny wedi bod o ran pobl yn cymryd eu pigiadau atgyfnerthu? Ydych chi'n poeni am y ffigyrau yr wyf newydd eu hamlinellu nawr? Ydych chi'n mynd i gyrraedd eich targed o 75 y cant, a pham 75 y cant? Sut gafodd y targed hwnnw ei gyflwyno, a beth mae'n ei olygu os nad yw eich targed yn cael ei gyrraedd? Hefyd, mae pryder fod rheoli heintiau ymhlith nifer o fyrddau iechyd wedi mynd i'r gwellt braidd, er gwaethaf y gwersi a ddysgwyd yn ystod COVID-19. Felly, y llynedd, dim ond 57 y cant o staff gofal iechyd â chyswllt uniongyrchol â chleifion wnaeth gymryd eu brechiad ffliw. Felly, efallai y caf ofyn i chi: a yw hynny'n bryder i chi a sut ydych chi'n bwriadu gwrthdroi hynny?
Roedd gen i gryn ddiddordeb i chi ddweud yn eich datganiad, Gweinidog, y bydd eich cyngor a'n dull gweithredu
'yn parhau i ganolbwyntio ar alluogi ac annog ymddygiadau gan unigolion i ddiogelu eu hunain'.
Felly, rwy'n darllen hynny ac yn ceisio deall hynny yn fy ngeiriau fy hun. A wnewch chi gadarnhau mai hunan gyfrifoldeb bellach yw dull Llywodraeth Cymru o reoli COVID yn y dyfodol?
Yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, cyhoeddwyd adroddiad y gell gynghori dechnegol. Roedd yn ddarllen diddorol, wrth i mi ddarllen trwy hwnnw. Y pennawd mawr yno yw bod cyfraddau ysbytai yn llawer uwch yng Nghymru nag yn Lloegr, yn sylweddol, ac, wrth gwrs, rydyn ni'n gwybod bod cyfraddau marwolaeth yng Nghymru yn uwch nag yn unrhyw ran o'r DU fesul poblogaeth. Mae gen i ddiddordeb ym mha wersi yr ydych chi wedi'u dysgu yn hynny o beth i lywio dulliau o ymdrin ag achosion anadlol yn y dyfodol.
Thank you very much. Well, I can assure you that there will be a national campaign alongside the campaigns that are happening, I'm sure, at local authority level. If I'm honest, we are a bit disappointed with the number of people who have come forward so far in relation to health and care staff, which is why I've instructed my officials to write to the health boards to make sure that we drum up support and we drive up those levels of vaccination for both flu and COVID amongst health and care staff. So, I'm very keen to see that happening. We're working with trade unions also to try to see if they can help us out with some of that messaging.
You asked if our programme has been successful; I think it's been incredibly successful. If you compare it to other parts of the world, we've had really high levels of take-up. The question is: how do we keep up that momentum, how do we keep up the enthusiasm when there's a danger of complacency because we're all getting back to normal—for the first time, let's face it, in about three years? So, what we have set is that 75 per cent target. We think that this is a realistic target. We recognise that, every time, fewer people are likely to turn up for their vaccinations. It's not ideal, it's not where we want to be, but I think we've got to understand that you can't force people into these things, you've got to bring the people with you. The best way to bring people with us is to convince them and to get them to understand that, not only are they supporting themselves, they're protecting their loved ones and they're protecting the broader community if they take up this opportunity.
I think that, with infection control within NHS facilities and care settings, what we've done is we've allowed people to make choices at a local level. So, obviously, in some parts, you'll have higher COVID rates than in others. So, it's right that we give them that flexibility. If we saw the numbers soaring, then actually, we'd have to think about whether we needed to introduce more strict versions from the centre. But, you ask if self-responsibility is part of the response; it has always been a part of the response. It's a part of the response, it's not the only response. Vaccination is our key weapon in our armoury against COVID. But, self-responsibility—you know that if you go into a crowded room that is indoors in the middle of winter, and rates are at one in 50, the chances are that your risk is higher. So, of course it's up to people to take that responsibility themselves and to understand the risks that they're taking.
You asked, finally, about COVID infections. You will have seen last week that, if you look at the number of COVID infections compared to England, 57 per cent of the Welsh public were affected compared to 71 per cent of the English public affected. So, excess deaths were 20 per cent lower in Wales than in England, although you're right to say that there were more hospitalisations, but you expect that in a population that's older, that's sicker, that's poorer and that's frailer.
Diolch yn fawr iawn. Wel, gallaf eich sicrhau chi y bydd yna ymgyrch genedlaethol ochr yn ochr â'r ymgyrchoedd sy'n digwydd, rwy'n siŵr, ar lefel awdurdodau lleol. Os ydw i'n onest, rydyn ni braidd yn siomedig â nifer y bobl sydd wedi cyflwyno eu hunain hyd yn hyn o ran staff iechyd a gofal, a dyna pam rwyf wedi cyfarwyddo fy swyddogion i ysgrifennu at y byrddau iechyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael cefnogaeth a bod ni'n ysgogi'r lefelau hynny o frechu ar gyfer ffliw a COVID ymysg staff iechyd a gofal. Felly, rwy'n awyddus iawn i weld hynny'n digwydd. Rydyn ni'n gweithio gydag undebau llafur hefyd i geisio gweld a allan nhw ein helpu ni gyda rhai o'r negeseuon yna.
Fe wnaethoch chi ofyn a yw ein rhaglen wedi bod yn llwyddiannus; rwy'n credu y bu'n hynod o lwyddiannus. Os ydych chi'n ei chymharu â rhannau eraill o'r byd, rydyn ni wedi cael lefelau uchel iawn o bobl yn eu cymryd. Y cwestiwn yw: sut mae cadw'r momentwm hwnnw, sut mae cadw'r brwdfrydedd pan fo peryg o laesu dwylo oherwydd ein bod ni i gyd yn mynd yn ôl i normal—am y tro cyntaf, gadewch i ni ei wynebu, mewn tua thair blynedd? Felly, yr hyn rydyn ni wedi'i osod yw'r targed hwnnw o 75 y cant. Rydyn ni'n credu bod hwn yn darged realistig. Rydym ni'n cydnabod, bob tro, bod llai o bobl yn debygol o ddod am eu brechiadau. Dydy e ddim yn ddelfrydol, nid dyna lle'r ydyn ni eisiau bod, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddeall na allwch chi orfodi pobl i mewn i'r pethau hyn, mae'n rhaid i chi ddod â'r bobl gyda chi. Y ffordd orau o ddod â phobl gyda ni yw eu hargyhoeddi a'u cael i ddeall, nid yn unig eu bod yn cefnogi eu hunain, eu bod nhw'n amddiffyn eu hanwyliaid ac maen nhw'n amddiffyn y gymuned ehangach os ydyn nhw'n manteisio ar y cyfle hwn.
Rwy'n credu, o ran rheoli heintiau o fewn cyfleusterau'r GIG a lleoliadau gofal, yr hyn yr ydyn ni wedi'i wneud yw ein bod wedi caniatáu i bobl wneud dewisiadau ar lefel leol. Felly, yn amlwg, mewn rhai rhannau, bydd gennych chi gyfraddau COVID uwch nag mewn eraill. Felly, mae'n iawn ein bod ni'n rhoi'r hyblygrwydd yna iddyn nhw. Pe byddem yn gweld y niferoedd yn codi'n aruthrol, yna mewn gwirionedd, byddai'n rhaid i ni feddwl a oedd angen i ni gyflwyno fersiynau mwy llym o'r canol. Ond, rydych chi'n gofyn a yw hunan-gyfrifoldeb yn rhan o'r ymateb; mae wastad wedi bod yn rhan o'r ymateb. Mae'n rhan o'r ymateb, nid dyma'r unig ymateb. Brechu yw ein arf allweddol yn ein harfau yn erbyn COVID. Ond, hunan-gyfrifoldeb—wyddoch chi os ewch chi i ystafell orlawn sydd dan do yng nghanol y gaeaf, ac mae cyfraddau yn un o bob 50, y siawns yw bod eich risg yn uwch. Felly, wrth gwrs, pobl sy'n dewis cymryd y cyfrifoldeb hwnnw eu hunain a deall y risgiau maen nhw'n eu cymryd.
Fe wnaethoch chi ofyn, yn olaf, am heintiau COVID. Byddwch chi wedi gweld yr wythnos ddiwethaf, os edrychwch chi ar nifer yr heintiau COVID o'i gymharu â Lloegr, bod 57 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru wedi'u heffeithio o'i gymharu â 71 y cant o'r cyhoedd yn Lloegr wedi'u heffeithio. Felly, roedd marwolaethau gormodol 20 y cant yn is yng Nghymru nag yn Lloegr, ond rydych chi'n iawn i ddweud bod mwy o achosion yn yr ysbytai, ond rydych chi'n disgwyl hynny mewn poblogaeth sy'n hŷn, sy'n salach, sy'n dlotach ac sy'n fwy agored i niwed.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Dwi'n cytuno'n gyffredinol efo'r cynllun fel y mae wedi cael ei amlinellu gan y Gweinidog heddiw. Mae'r Gweinidog yn iawn, wrth gwrs, i ddweud bod COVID ddim wedi ein gadael ni, bod hwnnw'n dal yn gysgod, a'r cysgod yn cynyddu, ac wrth gwrs, mae hi'n bryder y gallai'r ffliw gymryd gadael y gaeaf yma mewn ffordd nad ydy o wedi ei wneud ers sawl blwyddyn. Dwi yn ddiolchgar i Dr Harri Pritchard a'r tîm yng Nghanolfan Iechyd Amlwch am roi fy mrechiad ffliw i fi, ac rydw innau hefyd, wrth gwrs, fel pawb yma, yn annog y rheini sydd yn gymwys i gael y brechiad—y rhai sydd dros 50 oed, y rhai oedd yn gorfod gwarchod mewn rhyw ffordd neu'i gilydd yn ystod y pandemig—i fynd a gwneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y brechiad hwnnw ac i gysylltu efo meddyg teulu neu fferyllfa.
Eisiau gofyn un cwestiwn syml ydw i ynglŷn â'r impact y gallai cynnydd mewn cyflyrau anadlol drwy COVID a'r ffliw a'r firysau eraill ei gael ar y gwasanaeth iechyd. Dwi'n wirioneddol bryderu bod y Gweinidog yn dal yn dweud wrthym ni ei bod hi'n hyderus o gyrraedd targedau'r Llywodraeth o ran rhestrau aros, ei bod hi'n ffyddiog y byddwn ni'n cyrraedd y pwynt erbyn diwedd eleni na fydd unrhyw un yn aros mwy na blwyddyn am apwyntiad claf allanol am y tro cyntaf. Dydyn ni ddim yn agos at fod ar y trywydd tuag at gyrraedd y targed hwnnw, ac os ydyn ni'n gweld pwysau ychwanegol oherwydd cyflyrau anadlol, mae'r pwysau yn mynd i fod yn fwy fyth, yn ei gwneud hi'n anos i gyrraedd at y targed. Felly, pa bryd bydd y Gweinidog yn gwneud asesiad i weld beth ydy'r impact mae cyflyrau anadlol yn ei gael ar allu’r Llywodraeth i gyrraedd at y targedau yna? Achos beth dwi angen ei wybod ydy bod y Llywodraeth yn barod i ailasesu yn ddigon buan, newid cyfeiriad yn ddigon buan, neu mi fydd holl asgwrn cefn cynlluniau’r Llywodraeth i ddod â rhestrau aros i lawr, amseroedd aros i lawr, yn dioddef.
Thank you to the Minister for the statement this afternoon. I agree, generally speaking, with the plan as outlined by the Minister today. The Minister is right in saying, of course, that COVID has not left us; it is still casting a shadow, and that shadow is getting darker. And there's a concern too that flu could take hold this winter in a way that it hasn't done for a number of years. I am grateful to Dr Harri Pritchard and the team at the Amlwch Health Centre for giving me my flu jab, and I, like everyone else here, would encourage those who quality for that vaccination—those over 50 and those who were carers in one way or another during the pandemic—to go and get that vaccination and to contact a GP or pharmacist.
I just wanted to ask one simple question on the impact that an increase in respiratory conditions through COVID, flu and other viruses, and the impact that that could have on the health service. I am truly concerned that the Minister is still telling us that she is confident of reaching Government targets in terms of waiting lists, that she's confident that, by the end of this year we will have reached the point where nobody will wait longer than 12 months for a first out-patient appointment. We are nowhere near being on track to reach that target, and if we see additional pressures because of respiratory conditions, then the pressures will be even greater, making it even more difficult to reach that target. So, when will the Minister carry out an assessment to see what impact respiratory conditions will have on the Government's ability to reach those targets? Because what I need to know is that the Government is willing to reassess at an early stage, to change direction at an early stage, or the whole backbone of the Government's plans in bringing down waiting lists and waiting times will suffer.
Diolch. Wel, rŷn ni, fel rŷch chi’n gwybod, wedi modelu ac wedi edrych ar beth fyddai’n gallu digwydd dros y gaeaf yma, ac mae’r gwasanaeth iechyd yn paratoi ar gyfer y modelu rŷn ni wedi ei weld, lle byddwn ni’n debygol o weld peak, yn ôl y modelu, ym mis Rhagfyr a Ionawr, felly mae'n rhaid inni baratoi ar gyfer hynny, a dyna yw'r amser, wrth gwrs, nid jest am broblemau COVID, ond dyna yw’r amser pryd mae pobl eisiau cymryd amser off ar gyfer y Nadolig, a dyna pryd mae'n debygol y gwelwn ni ffliw hefyd. Felly, mae’r pethau yna yn sicr o gael effaith ar ein gallu ni i gyrraedd rhai o’n targedau ni, ond dyna pam mae’n bwysig ein bod ni’n cael y cynllun yma mewn lle, fel bod pobl yn cymryd y cyfle i gael eu vaccines nhw, fel eu bod nhw’n gallu diogelu eu hunain.
Y ffaith yw bod 1,000 o bobl ddylai fod yn gweithio yn yr NHS heddiw sydd ddim yn gweithio o ganlyniad i COVID. Nawr, mae hwnna yn mynd i gael effaith ar ein gallu ni. Un o’r pethau rŷn ni’n ei wneud i blygio’r gaps yna yw defnyddio nyrsys asiantaeth, sy’n anodd, ac mae hynny’n cynyddu’r gost inni o faint rŷn ni’n gwario ar nyrsys asiantaeth. Dyw e ddim yn rhywbeth rŷn ni eisiau ei wneud, ond mae’n rhywbeth rŷn ni angen ei wneud os ŷn ni eisiau parhau i trial cyrraedd y targedau rŷn ni wedi’u gosod. Bydd yn anodd cyrraedd y targedau rŷn ni wedi’u gosod ar gyfer y rhestrau aros, ond dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni’n gwneud ein gorau glas i gyrraedd y lefelau yna, a chyrraedd y nod yna, achos beth rŷn ni’n sôn am fan hyn yw bywydau pobl, ac mae angen i bobl gael eu gweld. Dwi yn sicr yn rhoi pwysau ar y byrddau iechyd i sicrhau bod hyn yn digwydd cyn gynted ag sy’n bosibl. Dwi’n edrych ymlaen yfory i gael summit canser gydag aelodau o’r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru.
Thank you. Well, as you know, we have modelled and we have looked at what could happen during this coming winter, and the health service is preparing for the models that we have seen, where we'll be likely to see a peak, according to the modelling, in December and January, so we do need to prepare for that, and that is the time, of course, not just for COVID issues, but that's when people need to take time off for Christmas and so on, and that's when it's likely that we'll see the impact of flu too. So, those issues are certainly going to have an impact on our ability to hit some of our targets, but that's why it's important that we do have this plan in place, so that people take the opportunity to be vaccinated, so that they can protect themselves.
The fact is that 1,000 people who should be working in the NHS today aren't able to work as a result of COVID. Now, that is going to have an impact on our ability. One of the things that we are doing to plug those gaps is to use agency nurses, which is difficult, and that increases the cost for us in terms of how much we spend on agency nurses. That's not something we want to do, but it is something that we need to do if we want to continue to try to hit the targets that we've set. It will be difficult to hit those targets that we've set for waiting lists, but I do think that it's very important that we do our level best to reach those targets, to reach that target, because what we're talking about here is people's lives, and people need to be seen. I'm certainly urging health boards to make sure this happens as soon as possible. I look forward tomorrow to having a cancer summit with the NHS in Wales.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant: strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' a'r camau nesaf. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad. Lynne Neagle.
The next item is the statement by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being: 'Together for Mental Health' strategy and next steps. I call on the Deputy Minister to make the statement. Lynne Neagle.
Thank you, Deputy Llywydd. Yesterday we marked World Mental Health Day, and this Government is steadfast in its commitment to improve the protection of and support for mental health and well-being. This is demonstrated through my appointment as dedicated Deputy Minister for Mental Health and Well-being and the positioning of mental health as a priority in our programme for government.
As we emerge from the pandemic, the mental health impact of coronavirus is becoming even clearer. Services are reporting an increased number of referrals with more complexity. Each month, although our local primary mental health services teams receive more than 5,000 referrals, more than 17,000 people are receiving care and treatment from specialist mental health services. There is increasing demand for people needing psychological therapies and crisis support, with more than 1,200 referrals to crisis resolution and home treatment teams each month. Against this backdrop, I am acutely aware that the current cost-of-living crisis is likely to add to the challenge.
We are reaching the end of our 10-year 'Together for Mental Health' and 'Talk to me 2' strategies, and I want to take this opportunity to update Members on progress, the independent evaluation of these strategies and our next steps. We have come a long way since the publication of both strategies, and the services, support and investment that we have today demonstrates a significant step change compared with what was in place in 2012. In that time, our annual ring-fenced investment to the NHS for mental health has risen from £577 million to £760 million. We've also committed a further £50 million in 2022-23, rising to £90 million in 2024-25 to support mental health and well-being.
Diolch. Ddoe fe wnaethom nodi Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, ac mae'r Llywodraeth hon yn gadarn yn ei hymrwymiad i wella'r amddiffyniad a'r gefnogaeth i iechyd meddwl a lles. Dangosir hyn drwy fy mhenodi yn Ddirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant dynodedig a gosod iechyd meddwl yn flaenoriaeth yn ein rhaglen lywodraethu.
Wrth i ni ddod allan o'r pandemig, mae effaith y coronafeirws ar iechyd meddwl yn dod yn gliriach fyth. Mae gwasanaethau yn adrodd bod mwy o atgyfeiriadau gyda mwy o gymhlethdod. Bob mis, er bod ein timau gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol yn derbyn mwy na 5,000 o atgyfeiriadau, mae mwy na 17,000 o bobl yn cael gofal a thriniaeth gan wasanaethau iechyd meddwl arbenigol. Mae galw cynyddol am bobl sydd angen therapïau seicolegol a chymorth argyfwng, a mwy na 1,200 o atgyfeiriadau at ddatrys argyfwng a thimau trin yn y cartref bob mis. Yn erbyn y cefndir hwn, rwy'n ymwybodol iawn bod yr argyfwng costau byw presennol yn debygol o ychwanegu at yr her.
Rydym yn cyrraedd diwedd ein strategaethau 10 mlynedd 'Law yn llaw at Iechyd Meddwl' a 'Siaradwch â mi 2', ac rwyf eisiau manteisio ar y cyfle hwn i ddiweddaru'r Aelodau ar y cynnydd, gwerthusiad annibynnol y strategaethau hyn a'n camau nesaf. Rydym wedi dod yn bell ers cyhoeddi'r ddwy strategaeth, ac mae'r gwasanaethau, y gefnogaeth a'r buddsoddiad sydd gennym heddiw yn dangos newid sylweddol o'i gymharu â'r hyn oedd ar waith yn 2012. Yn y cyfnod hwnnw, mae ein buddsoddiad a glustnodwyd blynyddol i'r GIG ar gyfer iechyd meddwl wedi codi o £577 miliwn i £760 miliwn. Rydym hefyd wedi ymrwymo £50 miliwn arall yn 2022-23, gan godi i £90 miliwn yn 2024-25 i gefnogi iechyd meddwl a lles.
With this investment, we have transformed services implemented at the start of the strategy. This includes the creation of local primary mental health teams across Wales, crisis resolution and home treatment teams, psychiatric liaison services and community perinatal teams. We've also established single points of contact for child and adolescent mental health services to improve accessibility, and we have embedded the Mental Health (Wales) Measure 2010, a unique piece of legislation that provides the framework to improve mental health services in Wales. We have also established a mother and baby unit in south Wales and are progressing our commitment to improve access to these services in north Wales.
We have significantly expanded support at tier 0/1 levels to provide easy access to a range of support and to avoid escalation to specialist support where appropriate. This includes through our 24/7 CALL helpline and online cognitive behavioural therapy. These services alone have received around 97,000 contacts since September 2020. We've also commenced the phased roll-out of urgent mental health advice through 111, which will provide immediate access to advice from a mental health professional. I expect all health boards to have commenced a phased roll-out towards 24/7 cover by Christmas.
However, we recognise the importance of early intervention and taking a whole-system approach to improving mental health and well-being. We have created a joint health and education programme and a joint ministerial approach, built around schools, to deliver a whole system approach to emotional mental health and well-being. Delivering on our programme for government commitment, we are also rolling out schools CAMHS in-reach support across Wales to ensure issues are identified and support provided earlier.
Good progress has now been made with key legislation underpinning our agenda, and we have now consulted on the draft regulations for Wales to support the implementation of the Mental Capacity (Amendment) Act 2019 and the liberty protection safeguards.
Preventing suicide remains one of our top priorities. We have targeted an additional £1 million in 2022-23 to support this work. In April 2022, Welsh Government, in partnership with the police, NHS and Public Health Wales, implemented the real-time suicide surveillance system. This system will provide crucial information to strengthen preventative work, ensure rapid support and to identify trends or clusters.
I can announce today that later this month we will launch a consultation on new guidance to support people bereaved by, exposed to or affected by suicide. The guidance has been informed by insight from people affected by suicide and aims to ensure a more compassionate response, offering both practical and emotional support, at the different steps on that journey. The implementation of this guidance will be a key focus following the consultation.
Our current 10-year 'Together for Mental Health' and 'Talk to me 2' strategies are based on the principle of partnership working across Government, public and third sectors to improve mental health in Wales. We committed to an independent evaluation of the strategies to assess their impact and inform our next steps. This evaluation was commissioned in September 2021, and the evaluation team has engaged widely with service users, providers and key stakeholders. The team has conducted in-depth interviews and workshop events with stakeholders across Wales and with service users, carers and front-line practitioners. I will issue a written statement shortly, when the findings of the evaluation are ready to be published.
I am today announcing that, following this comprehensive engagement and evaluation, work is now under way to develop the future strategies. It is essential that we now learn from the evaluation findings, build upon our progress, make the best use of our resources and develop first-class mental health services that meet future needs and demand. The main findings from the evaluation will help guide and inform our focus and priorities in developing the next strategies and my officials will now engage further to expand upon this research and evidence. I am committed to a fully inclusive approach and to ensuring that citizen voice and the lived experience of those who use our mental health services are reflected in the design of our future services.
A key priority will be developing a sustainable and diverse mental health workforce though the implementation of the Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales strategic mental health workforce plan. I want to see better integration of mental health services, building on the work we've done to embed mental health in the strategic programme for primary care and the urgent and emergency care programme, and, of course, a focus on inequalities and access to mental health support.
Whilst we must maintain our focus on cross-Government working, prevention and early intervention, we also need to set out a clear vision for specialist mental health services to ensure this level of support is accessible closer to home. In all this work, I expect to build upon the service user engagement arrangements that are now firmly established, including our national service user and carer forum.
These are just a few areas of focus, but we expect to see significant engagement with partners in the statutory and third sectors, as well as service users themselves, as we develop the successor strategies. It will be important to do this in a meaningful way, and I expect this work to be undertaken during 2023, with a view to the publication of a draft strategy for consultation towards the end of 2023. I look forward to updating Members on progress with this important work.
Gyda'r buddsoddiad hwn, rydym wedi trawsnewid gwasanaethau a weithredir ar ddechrau'r strategaeth. Mae hyn yn cynnwys creu timau iechyd meddwl sylfaenol lleol ledled Cymru, timau datrys argyfwng a thrin yn y cartref, gwasanaethau cyd-gysylltu seiciatrig a thimau amenedigol cymunedol. Rydym hefyd wedi sefydlu un pwynt cyswllt ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc er mwyn gwella hygyrchedd, ac rydym wedi gwreiddio Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010, darn unigryw o ddeddfwriaeth sy'n darparu'r fframwaith i wella gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym hefyd wedi sefydlu uned mamau a babanod yn ne Cymru ac rydym yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiad i wella mynediad at y gwasanaethau hyn yn y gogledd.
Rydym wedi ehangu cefnogaeth yn sylweddol ar lefelau haen 0/1 i ddarparu mynediad hawdd i ystod o gefnogaeth ac i osgoi uwchgyfeirio i gefnogaeth arbenigol pan fo hynny'n briodol. Mae hyn yn cynnwys trwy ein llinell gymorth 24/7 CALL a therapi ymddygiad gwybyddol ar-lein. Mae'r gwasanaethau hyn ar eu pen eu hunain wedi derbyn tua 97,000 o gysylltiadau ers mis Medi 2020. Rydym hefyd wedi dechrau cyflwyno cyngor iechyd meddwl brys yn raddol drwy 111, a fydd yn darparu mynediad ar unwaith i gyngor gan weithiwr iechyd meddwl proffesiynol. Rwy'n disgwyl i bob bwrdd iechyd fod wedi cychwyn cyflwyno bob yn dipyn tuag at fod â staff ar gael 24/7 erbyn y Nadolig.
Fodd bynnag, rydym yn cydnabod pwysigrwydd ymyrraeth gynnar a bod â dull system gyfan o wella iechyd meddwl a llesiant. Rydym wedi creu rhaglen iechyd ac addysg ar y cyd a dull gweinidogol ar y cyd, wedi'i ddatblygu o amgylch ysgolion, i ddarparu dull system gyfan o ran iechyd meddwl emosiynol a llesiant. Wrth gyflawni ein hymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu, rydym hefyd yn cyflwyno mewngymorth CAMHS mewn ysgolion ledled Cymru i sicrhau bod problemau yn cael eu nodi a chefnogaeth yn cael ei darparu'n gynharach.
Mae cynnydd da bellach wedi'i wneud gyda deddfwriaeth allweddol sy'n sail i'n hagenda, ac rydym bellach wedi ymgynghori ar y rheoliadau drafft i Gymru i gefnogi gweithredu Deddf Galluedd Meddyliol (Diwygio) 2019 a'r mesurau diogelu rhag colli rhyddid.
Mae atal hunanladdiad yn parhau i fod yn un o'n prif flaenoriaethau. Rydym wedi targedu £1 miliwn yn ychwanegol yn 2022-23 i gefnogi'r gwaith hwn. Ym mis Ebrill 2022, gweithredodd Llywodraeth Cymru, mewn partneriaeth â'r heddlu, GIG ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, y system arolygu hunanladdiad amser real. Bydd y system hon yn darparu gwybodaeth hanfodol i gryfhau gwaith ataliol, sicrhau cefnogaeth gyflym ac adnabod tueddiadau neu glystyrau.
Gallaf gyhoeddi heddiw y byddwn erbyn diwedd y mis yn lansio ymgynghoriad ar ganllawiau newydd i gefnogi pobl sydd wedi dioddef profedigaeth drwy hunanladdiad, neu sy'n agored iddo neu wedi'u heffeithio ganddo. Mae'r canllawiau wedi cael eu llywio gan safbwyntiau pobl sy'n cael eu heffeithio gan hunanladdiad a'u nod yw sicrhau ymateb mwy tosturiol, gan gynnig cefnogaeth ymarferol ac emosiynol, ar y gwahanol gamau ar y daith honno. Bydd rhoi'r canllawiau hyn ar waith yn bwyslais allweddol ar ôl yr ymgynghoriad.
Mae ein strategaethau 10 mlynedd presennol 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' a 'Siarad â mi 2' yn seiliedig ar egwyddor gweithio mewn partneriaeth ar draws Llywodraeth, y sector gyhoeddus a'r trydydd sector i wella iechyd meddwl yng Nghymru. Rydym wedi ymrwymo i werthusiad annibynnol o'r strategaethau i asesu eu heffaith a llywio ein camau nesaf. Comisiynwyd y gwerthusiad hwn ym mis Medi 2021, ac mae'r tîm gwerthuso wedi ymgysylltu'n eang â defnyddwyr gwasanaeth, darparwyr a rhanddeiliaid allweddol. Mae'r tîm wedi cynnal cyfweliadau manwl a digwyddiadau gweithdai gyda rhanddeiliaid ledled Cymru a gyda defnyddwyr gwasanaeth, gofalwyr ac ymarferwyr rheng flaen. Byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn fuan, pan fydd canfyddiadau'r gwerthusiad yn barod i'w cyhoeddi.
Heddiw rwy'n cyhoeddi, yn dilyn yr ymgysylltu a'r gwerthusiad cynhwysfawr hwn, bod gwaith bellach ar y gweill i ddatblygu strategaethau'r dyfodol. Mae'n hanfodol ein bod ni bellach yn dysgu o ganfyddiadau'r gwerthusiad, yn adeiladu ar ein cynnydd, yn gwneud y defnydd gorau o'n hadnoddau ac yn datblygu gwasanaethau iechyd meddwl o'r radd flaenaf sy'n diwallu anghenion a galw'r dyfodol. Bydd y prif ganfyddiadau o'r gwerthusiad yn helpu i arwain a llywio ein pwyslais a'n blaenoriaethau wrth ddatblygu'r strategaethau nesaf a bydd fy swyddogion nawr yn ymgysylltu ymhellach i ehangu ar yr ymchwil a'r dystiolaeth hon. Rwy'n ymroddedig i ddull cwbl gynhwysol a sicrhau bod llais y dinesydd a phrofiad byw y rhai sy'n defnyddio ein gwasanaethau iechyd meddwl yn cael eu hadlewyrchu yn nyluniad ein gwasanaethau yn y dyfodol.
Un o'r blaenoriaethau allweddol fydd datblygu gweithlu iechyd meddwl cynaliadwy ac amrywiol trwy weithredu cynllun gweithlu iechyd meddwl strategol Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru. Rydw i eisiau gweld gwell integreiddio gwasanaethau iechyd meddwl, gan adeiladu ar y gwaith rydyn ni wedi'i wneud i ymgorffori iechyd meddwl yn y rhaglen strategol ar gyfer gofal sylfaenol a'r rhaglen gofal brys ac argyfwng, ac, wrth gwrs, pwyslais ar anghydraddoldebau a mynediad at gymorth iechyd meddwl.
Er bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar weithio, atal ac ymyrraeth gynnar draws-Lywodraethol, mae angen i ni hefyd osod gweledigaeth glir ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol i sicrhau bod y lefel hon o gefnogaeth ar gael yn agosach at adref. Yn yr holl waith hwn, rwy'n disgwyl adeiladu ar y trefniadau ymgysylltu â defnyddwyr gwasanaeth sydd bellach wedi'u sefydlu'n gadarn, gan gynnwys ein fforwm defnyddwyr gwasanaeth cenedlaethol a gofalwyr.
Dim ond ychydig o feysydd pwyslais yw'r rhain, ond rydym yn disgwyl gweld ymgysylltu sylweddol â phartneriaid yn y sectorau statudol a'r trydydd sector, yn ogystal â defnyddwyr gwasanaeth eu hunain, wrth i ni ddatblygu'r strategaethau olynol. Bydd yn bwysig gwneud hyn mewn ffordd ystyrlon, ac rwy'n disgwyl i'r gwaith hwn gael ei wneud yn ystod 2023, gyda'r bwriad o gyhoeddi strategaeth ddrafft ar gyfer ymgynghori tua diwedd 2023. Edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau ar y cynnydd gyda'r gwaith pwysig hwn.
Thank you very much for your statement this afternoon, Deputy Minister. However, it is disappointing that this is not an annual report. While the willingness and enthusiasm is there from the Deputy Minister to improve mental health services, the Senedd needs to be able to analyse progress through clear reporting, rather than just a statement.
'Together for Mental Health' in its decade tenure has only provided one annual report in 2013 and one progress report back in 2018. Given the significance and focus of Welsh Government on mental health, it's imperative that it is able to demonstrate clearly to the Senedd where it has achieved its aims and where more work needs to be carried out. While we realise that COVID-19 has had an impact on mental health services, this is an opportunity to deliver key improvements to the Welsh mental health system. And there are a number of improvements and milestones met. However, the Welsh Government seem to seek to plug the gaps in community mental health services and crisis care with a reliance on third sector organisations to deliver sanctuary. Although I agree that there is a place for the knowledge and experience of the third sector, the Welsh Government should also fully implement its own agenda through the NHS and improvement of services within its own systems. And while the ardour and zeal and warm words are present in the statement this afternoon, Deputy Minister, I believe that an annual report should be published so that the Senedd has the opportunity to scrutinise this in a full, proper and democratic way that will encompass the needs of people the length and breadth of Wales, as I'm sure you can understand, Deputy Minister, that the needs of people in Cardiff will be very different to those in Denbighshire and my constituency, for example.
I welcome the mother and baby unit in south Wales, but could I please ask this afternoon as well why this wasn't extended to north Wales, and whether you could provide any more information on whether that could be a possibility for north Wales in the future? I note that some high-level outcomes of the 2012 strategy, including improving the mental health and well-being of the entire population and reducing the stigma of mental ill health, have been turned on their head as a direct result of the pandemic, as you alluded to. It is concerning that, despite 'Together for Mental Health' aims to reduce stigma, Time to Change Wales found that just 5 per cent of adults have more understanding and tolerance of mental health issues, and that help-seeking behaviour has declined, with large drops in the number of people in Wales willing to talk about a mental health problem with family, friends or employers. So, how will your new strategy address the mental health fallout from the pandemic?
We're also fully aware that certain local health boards are still failing in their duty of care towards mental health in-patients, despite the significant funds your Government has ring fenced for mental health, Deputy Minister. In Betsi Cadwaladr, for example, under targeted intervention, and previously under special measures for mental health, we're seeing repeated mistakes, including two deaths in two years, and vulnerable and high-risk patients not being protected from avoidable harm in Ysbyty Glan Clwyd's emergency department. So, how will your new strategy ensure that these mistakes aren't made again so that assurances can be provided to people in Denbighshire and north Wales?
Deputy Minister, prior to the pandemic, Mind Cymru outlined that thousands of people were waiting longer than ever to receive psychological therapy. Although adult waiting times have improved since the pandemic, it should still be of grave concern that just one in two patients in CAMHS received a local primary mental health support service assessment within 28 days, with just one in five children and young people in Swansea bay receiving their assessment within this time.
We also see from the latest figures that therapeutic interventions for children and young people are worse, with just 40 per cent starting their therapy within 28 days. So, Deputy Minister, is this a sign that your current mental health strategy has failed children and young people? What urgent action are you taking to reverse this situation? And are you now going to undertake a full review of mental health services? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Er hynny, mae'n siomedig nad adroddiad blynyddol yw hwn. Er bod y parodrwydd a'r brwdfrydedd yno gan y Dirprwy Weinidog i wella gwasanaethau iechyd meddwl, mae angen i'r Senedd allu dadansoddi cynnydd drwy adrodd clir, yn hytrach na datganiad yn unig.
Dim ond un adroddiad blynyddol y mae 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' wedi ei gyflwyno, yn 2013, yn ei gyfnod o ddegawd ac un adroddiad cynnydd yn ôl yn 2018. O ystyried arwyddocâd a phwyslais Llywodraeth Cymru ar iechyd meddwl, mae'n hanfodol ei bod yn gallu dangos yn glir i'r Senedd lle y mae wedi cyflawni ei nodau a lle mae angen cyflawni mwy o waith. Er ein bod yn sylweddoli bod COVID-19 wedi cael effaith ar wasanaethau iechyd meddwl, mae hwn yn gyfle i gyflwyno gwelliannau allweddol i system iechyd meddwl Cymru. Ac mae nifer o welliannau a cherrig milltir wedi eu cyflawni. Ond mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru'n ceisio llenwi'r bylchau mewn gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol a gofal argyfwng gyda dibyniaeth ar sefydliadau'r trydydd sector i sicrhau lloches. Er fy mod yn cytuno bod lle i wybodaeth a phrofiad y trydydd sector, dylai Llywodraeth Cymru hefyd weithredu ei hagenda ei hun yn llawn drwy'r GIG a gwella gwasanaethau o fewn ei systemau ei hun. Ac er bod brwdfrydedd ac angerdd a geiriau cynnes yn bresennol yn y datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog, rwy'n credu y dylid cyhoeddi adroddiad blynyddol fel bod gan Senedd Cymru gyfle i graffu ar hyn mewn modd llawn, priodol a democrataidd a fydd yn cwmpasu anghenion pobl o bob cwr o Gymru, oherwydd, fel yr wyf yn siŵr y gallwch chi ddeall, Dirprwy Weinidog, bydd anghenion pobl yng Nghaerdydd yn wahanol iawn i'r rhai hynny yn sir Ddinbych a fy etholaeth i, er enghraifft.
Rwy'n croesawu'r uned mamau a babanod yn y de, ond a gaf i ofyn y prynhawn yma hefyd pam na chafodd hyn ei ymestyn i'r gogledd, ac a allech chi roi mwy o wybodaeth am a allai hynny fod yn bosibilrwydd i'r gogledd yn y dyfodol? Nodaf fod rhai canlyniadau lefel uchel o strategaeth 2012, gan gynnwys gwella iechyd meddwl a lles y boblogaeth gyfan a lleihau stigma salwch meddwl, wedi'u troi ar eu pen o ganlyniad uniongyrchol i'r pandemig, wrth i chi allu cyfeirio atynt. Mae'n bryderus, er mai nod 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yw lleihau stigma, canfu Amser i Newid Cymru mai dim ond 5 y cant o oedolion sydd â mwy o ddealltwriaeth a goddefgarwch o broblemau iechyd meddwl, a bod ymddygiad ceisio cymorth wedi dirywio, a gostyngiad mawr yn nifer y bobl yng Nghymru sy'n barod i siarad am broblem iechyd meddwl gyda theulu, ffrindiau neu gyflogwyr. Felly, sut fydd eich strategaeth newydd yn mynd i'r afael ag effeithiau'r pandemig ar iechyd meddwl?
Rydym hefyd yn gwbl ymwybodol bod rhai byrddau iechyd lleol yn dal i fethu yn eu dyletswydd gofal tuag at gleifion iechyd meddwl, er gwaethaf yr arian sylweddol y mae eich Llywodraeth wedi'i glustnodi ar gyfer iechyd meddwl, Dirprwy Weinidog. Yn Betsi Cadwaladr, er enghraifft, o dan ymyrraeth wedi ei dargedu, a chyn hynny dan fesurau arbennig ar gyfer iechyd meddwl, rydym ni'n gweld camgymeriadau mynych, gan gynnwys dwy farwolaeth mewn dwy flynedd, a chleifion bregus a risg uchel ddim yn cael eu hamddiffyn rhag niwed y gellid bod wedi ei osgoi yn adran achosion brys Ysbyty Glan Clwyd. Felly, sut bydd eich strategaeth newydd yn sicrhau nad yw'r camgymeriadau hyn yn cael eu gwneud eto fel bod modd rhoi sicrwydd i bobl yn sir Ddinbych a'r gogledd?
Dirprwy Weinidog, cyn y pandemig, fe amlinellodd Mind Cymru, fod miloedd o bobl yn aros yn hirach nag erioed i dderbyn therapi seicolegol. Er bod amseroedd aros oedolion wedi gwella ers y pandemig, dylai dal fod o bryder mawr mai dim ond un o bob dau glaf yn CAMHS a dderbyniodd asesiad gwasanaeth cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol o fewn 28 diwrnod, a dim ond un o bob pump o blant a phobl ifanc ym mae Abertawe yn cael eu hasesiad o fewn yr amser hwn.
Rydym hefyd yn gweld o'r ffigurau diweddaraf bod ymyriadau therapiwtig i blant a phobl ifanc yn waeth, a dim ond 40 y cant yn dechrau eu therapi o fewn 28 diwrnod. Felly, Dirprwy Weinidog, ydy hyn yn arwydd bod eich strategaeth iechyd meddwl bresennol wedi methu plant a phobl ifanc? Pa gamau brys ydych chi'n eu cymryd i wella'r sefyllfa hon? Ac a ydych chi y nawr yn mynd i gynnal adolygiad llawn o wasanaethau iechyd meddwl? Diolch.
Can I thank the Member for those comments? Obviously, there were a lot of issues there to respond to. If I can pick up, first of all, on your comments about the reporting on the 'Together for Mental Health' strategy, there are regular reports made to the national mental health partnership forum, as well as other bodies. Also, I have established—well, my predecessor established—an NHS ministerial oversight board to monitor progress against all the streams of the 'Together for Mental Health' programme. But certainly, as part of our consideration of how we are going to develop the new strategy, I’m very happy to look at reporting and how we can make that more transparent, in addition to the regular statements and scrutiny that I undergo in the Senedd. Just to add as well: we are planning to publish a closure report after we have completed the current strategy, so you will be able to see exactly where we are with all of those things.
I don’t really concur with what you have said about the balance of support with the third sector. The third sector provides, in my experience, enormously important and much valued support to communities and, in many ways, is best placed really to break down those barriers, especially in communities that we sometimes describe—although I don’t like the term—as hard to reach. They are very well placed to do that. We have massively increased funding for mental health services, including for the third sector, but that is not to the exclusion of NHS services. Just this year alone, we are spending an additional £23 million on priority areas in the 'Together for Mental Health' plan and addressing waiting times pressures. So, it is certainly not a question of investing in the third sector to the exclusion of statutory services.
Thank you for your welcome for the MBU in south Wales, which I was delighted to visit a few months ago. I am acutely aware of the need for there to be provision in north Wales. Modelling has been undertaken to identify the possible need for an MBU in north Wales, and it has been identified that, currently, around two beds—possibly three—will be needed. So, on that basis, it’s very difficult to establish a stand-alone mother and baby unit in north Wales. But, what we are doing now is working with the NHS in north-west England to establish a unit that women in north Wales can have access to. I am very committed to making sure that we deliver that mother and baby unit provision in north Wales.
The Member made some points about stigma, and referred to Time to Change Wales. Of course, unlike England, we have continued to fund Time to Change in Welsh Government. We announced £1.4 million a little while ago to continue the programme, jointly with the economy Minister, because that’s the approach that we take to mental health in Wales. It’s a cross-Government approach. But there is always more that we can do in terms of tackling stigma, and that will be a key feature of the work that we are doing around the new strategy.
In relation to the points that you have made around Betsi Cadwaladr, as you are well aware, Betsi Cadwaladr is in targeted intervention for mental health. That has been supported by £12 million in recurrent funding to improve services. And in addition to the many meetings that take place to drive performance in the NHS, in Betsi there are also targeted intervention meetings; I meet them quarterly to go through the targeted intervention matrix. You'll be aware that we announced a while ago that there will now be an independent review of the various reviews that have been undertaken of the incidents that you've referred to, to really look at to what extent those recommendations have been fully embedded in Betsi Cadwaladr.
You made a number of points around waiting times. We have got a delivery unit review of psychological therapies at the moment, which is looking at that. But in general terms, services are achieving around 70 per cent against the 80 per cent target for access to adult psychological therapies, although we recognise there's more we can do. That data isn't currently published at the moment, but we are working towards that, and the delivery unit review will help us with that.
In relation to your points about CAMHS, there's nothing that is more important to me than delivering on services for our children and young people, and you've repeated your call again for a review of services, even though I was very clear in the debate we had about this that we have got a review that is nearly finished. It is the delivery unit review of CAMHS that will be reporting this month, and that will enable us to look at the data, check that we're counting the same things in different health boards, and, vitally, will make some recommendations about how we improve those services. That will be an absolute priority for me.
But I have to say to the Member that it is not just about specialist services. Lots of the children and young people who are waiting for specialist services will be referred back out again because they don't meet that threshold. What we are doing in Government is a whole-system approach to supporting children and young people where they live their lives, so starting in schools with our whole-school approach, then through our NEST framework providing early help and enhanced support with the community, and then moving on to more specialist services, and of course crisis support is a key part of that as well. So, there is nothing that is a higher priority for me. We are making good progress and we'll want to look through the next strategy about how we can consolidate that.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau hynny? Yn amlwg, roedd llawer o faterion yno i ymateb iddyn nhw. Os gallaf godi, yn gyntaf oll, eich sylwadau am yr adrodd ar strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', mae adroddiadau rheolaidd yn cael eu gwneud i'r fforwm partneriaeth iechyd meddwl cenedlaethol, yn ogystal â chyrff eraill. Hefyd, rwyf wedi sefydlu—wel, sefydlodd fy rhagflaenydd—bwrdd goruchwylio gweinidogol y GIG i fonitro cynnydd yn erbyn holl ffrydiau'r rhaglen 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Ond yn sicr, fel rhan o'n hystyriaeth o sut rydyn ni'n mynd i ddatblygu'r strategaeth newydd, rwy'n hapus iawn i edrych ar adrodd a sut y gallwn ni wneud hynny'n fwy tryloyw, yn ogystal â'r datganiadau a'r craffu rheolaidd yr wyf yn ei gael yn y Senedd. Dim ond i ychwanegu hefyd: rydyn ni'n bwriadu cyhoeddi adroddiad cloi ar ôl i ni gwblhau'r strategaeth bresennol, felly byddwch chi'n gallu gweld yn union ble rydyn ni gyda'r holl bethau hynny.
Dydw i ddim wir yn cytuno â'r hyn rydych chi wedi'i ddweud am gydbwysedd y gefnogaeth gyda'r trydydd sector. Mae'r trydydd sector yn darparu, yn fy mhrofiad i, cefnogaeth hynod bwysig a gwerthfawr iawn i gymunedau ac, mewn sawl ffordd, nhw sydd yn y sefyllfa orau i chwalu'r rhwystrau hynny, yn enwedig mewn cymunedau yr ydym weithiau'n eu disgrifio—er nad wyf yn hoffi'r term—yn anodd eu cyrraedd. Maen nhw mewn sefyllfa dda iawn i wneud hynny. Rydym wedi cynyddu'r cyllid yn aruthrol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, gan gynnwys i'r trydydd sector, ond nid yw hynny gan eithrio gwasanaethau'r GIG. Dim ond eleni, rydyn ni'n gwario £23 miliwn yn ychwanegol ar feysydd blaenoriaeth yng nghynllun 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ac yn mynd i'r afael â phwysau amseroedd aros. Felly, yn sicr nid yw'n fater o fuddsoddi yn y trydydd sector gan eithrio gwasanaethau statudol.
Diolch am eich croeso ar gyfer yr uned i famau a babanod yn y de, ac roeddwn yn falch iawn o ymweld ychydig fisoedd yn ôl. Rwy'n hynod ymwybodol o'r angen am ddarpariaeth yn y gogledd. Gwnaed gwaith modelu i nodi'r angen posibl ar gyfer uned o'r fath yn y gogledd, a nodwyd y bydd angen, ar hyn o bryd, tua dau wely—o bosibl tri—. Felly, ar sail honno, mae'n anodd iawn sefydlu uned mamau a babanod annibynnol yn y gogledd. Ond, yr hyn yr ydym yn ei wneud nawr yw gweithio gyda'r GIG yng ngogledd-orllewin Lloegr i sefydlu uned y gall menywod yn y gogledd gael mynediad iddi. Rwy'n ymroddedig iawn i wneud yn siŵr ein bod yn cyflawni'r ddarpariaeth uned mamau a babanod honno yn y gogledd.
Gwnaeth yr Aelod rai pwyntiau am stigma, a chyfeiriodd at Amser i Newid Cymru. Wrth gwrs, yn wahanol i Loegr, rydym wedi parhau i ariannu Amser i Newid yn Llywodraeth Cymru. Cyhoeddwyd £1.4 miliwn gennym ychydig yn ôl i barhau â'r rhaglen, ar y cyd â Gweinidog yr economi, oherwydd dyna'r dull yr ydym yn ei ddefnyddio o ymdrin ag iechyd meddwl yng Nghymru. Mae'n ddull traws-Lywodraethol. Ond mae wastad mwy y gallwn ni ei wneud o ran mynd i'r afael â stigma, a bydd hynny'n nodwedd allweddol o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar y strategaeth newydd.
O ran y pwyntiau rydych chi wedi eu gwneud am Betsi Cadwaladr, fel yr ydych chi'n ymwybodol iawn, mae Betsi Cadwaladr mewn ymyrraeth wedi ei thargedu ar gyfer iechyd meddwl. Cefnogwyd hynny gan £12 miliwn o gyllid rheolaidd i wella gwasanaethau. Ac yn ogystal â'r llu o gyfarfodydd sy'n cael eu cynnal i ysgogi perfformiad yn y GIG, yn Betsi mae cyfarfodydd ymyrraeth wedi ei thargedu hefyd; rwy'n cwrdd â nhw bob chwarter i fynd drwy'r matrics ymyrraeth wedi'i thargedu. Byddwch yn ymwybodol i ni gyhoeddi ychydig yn ôl y bydd adolygiad annibynnol nawr o'r gwahanol adolygiadau a gynhaliwyd o'r digwyddiadau yr ydych wedi cyfeirio atynt, i wir edrych i ba raddau y mae'r argymhellion hynny wedi'u gwreiddio'n llawn yn Betsi Cadwaladr.
Fe wnaethoch chi nifer o bwyntiau am amseroedd aros. Mae gennym adolygiad o'r uned gyflenwi therapïau seicolegol ar hyn o bryd, sy'n edrych ar hynny. Ond yn gyffredinol, mae gwasanaethau'n cyflawni tua 70 y cant yn erbyn y targed o 80 y cant ar gyfer mynediad at therapïau seicolegol i oedolion, er ein bod ni'n cydnabod bod mwy y gallwn ni ei wneud. Nid yw'r data hwnnw'n cael ei gyhoeddi ar hyn o bryd, ond rydym yn gweithio tuag at hynny, a bydd adolygiad yr uned gyflenwi yn ein helpu ni gyda hynny.
O ran eich pwyntiau am CAMHS, does dim byd sy'n bwysicach i mi na darparu gwasanaethau i'n plant a'n pobl ifanc, ac rydych chi wedi ailadrodd eich galwad eto am adolygiad o wasanaethau, er i mi fod yn glir iawn yn y ddadl a gawson ni am hyn bod gennym adolygiad sydd bron â gorffen. Adolygiad uned gyflenwi CAMHS a fydd yn adrodd y mis hwn, a bydd hynny'n ein galluogi i edrych ar y data, gwirio ein bod yn cyfri'r un pethau mewn gwahanol fyrddau iechyd, ac, yn hanfodol, bydd yn gwneud rhai argymhellion ynghylch sut i wella'r gwasanaethau hynny. Bydd hynny'n flaenoriaeth i mi, yn sicr.
Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod nad yw'n ymwneud â gwasanaethau arbenigol yn unig. Bydd llawer o'r plant a phobl ifanc sy'n aros am wasanaethau arbenigol yn cael eu cyfeirio'n ôl allan eto am nad ydyn nhw'n cyrraedd y trothwy hwnnw. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn y Llywodraeth yw cymryd dull system gyfan o gefnogi plant a phobl ifanc lle maent yn byw eu bywydau, felly gan ddechrau mewn ysgolion gyda'n dull ysgol gyfan, yna drwy ein fframwaith NYTH sy'n darparu cymorth cynnar a gwell cefnogaeth yn y gymuned, ac yna symud ymlaen i wasanaethau mwy arbenigol, ac wrth gwrs mae cymorth argyfwng yn rhan allweddol o hynny hefyd. Felly, does dim byd sy'n fwy o flaenoriaeth i mi. Rydym ni'n gwneud cynnydd da a byddwn yn dymuno edrych drwy'r strategaeth nesaf sut y gallwn atgyfnerthu hynny.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad heddiw yma. Allwn ni ddim, dwi ddim yn meddwl, gor-bwysleisio arwyddocâd y pwynt yma mewn amser o ran y sylw rydyn ni yn ei roi i iechyd meddwl. Mae wedi bod yn beth cadarnhaol i gael y strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' i roi ffocws i ni ar y gwaith sydd angen ei wneud, i ddeall dyfnder y problemau rydyn ni'n eu hwynebu o ran iechyd meddwl a llesiant yng Nghymru, a rŵan, gan ein bod ni ar y pwynt yma lle mae'r strategaeth honno yn cael ei haileni, mae'n rhaid i ni ei chael hi yn iawn.
Oes, mae yna gamau wedi'u cymryd dros y blynyddoedd diwethaf. Oes, mae yna gynnydd wedi bod mewn buddsoddiad mewn iechyd meddwl, ond mae'r ffaith ein bod ni'n dal yn wynebu problemau mor ddwys yn y maes yma yn dweud wrthym ni fod yna rywbeth o'i le o hyd. Yn yr un ffordd ag yr ydym ni'n sôn am yr angen i fuddsoddi yn yr ataliol yng nghyd-destun yr NHS yn gyfan gwbl, mi hoffwn i wybod gan y Gweinidog pa fwriad sydd ganddi hi i sicrhau bod yna fwy fyth o gyfran o'r gyllideb yn mynd i mewn i daclo a datrys problemau yn gynnar, rhag iddyn nhw ddatblygu i mewn i broblemau sydd wedyn yn mynd yn fwy o fwrn ar yr unigolyn, wrth gwrs, ond hefyd yn drymach o bwysau ar y gwasanaethau acíwt, sydd yn ddrud i'w darparu, ac yn creu mwy o loes i'r bobl sydd angen y gwasanaethau hynny.
Mi fyddwn i yn licio gwybod pa waith mae'r Gweinidog yn bwriadu ei wneud ar y pwynt yma i sicrhau na fyddwn ni mewn blynyddoedd yn dal i wynebu problemau yn y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl acíwt o'r math rydyn ni wedi eu gweld yn y gogledd dros y blynyddoedd diwethaf—y problemau sy'n parhau yn adran Hergest yn Ysbyty Gwynedd, lle mae'r staff yn dal yn troi atom ni fel cynrychiolwyr lleol ac yn sôn am broblemau o forâl isel a phryder am ddiogelwch cleifion. Dydy hynny ddim yn dderbyniol, felly mi fyddwn i'n hoffi clywed mwy am y math o syniadau sy'n datblygu gan y Dirprwy Weinidog yn hyn o beth.
Ac yn olaf, dwi angen sicrwydd yn fan hyn y bydd mwy yn cael ei wneud i flaenoriaethu'r plant a phobl ifanc. Rydyn ni'n gwybod, er gwaethaf y cynnydd mewn gwariant, er gwaethaf y ffocws ychwanegol sydd wedi bod—ac rydyn ni'n croesawu hynny—ar iechyd meddwl, ein bod ni'n dal yn methu â symud plant a phobl ifanc i mewn i wasanaethau llesiant ac iechyd meddwl yn ddigon buan, a bod hynny'n golygu bod problemau a allai gael eu datrys yn troi yn broblemau mwy dwys. Dwi'n gwybod am bobl sydd wedi rhoi fyny'n llwyr ar wasanaethau yr NHS ac wedi penderfynu nad oes yna unrhyw opsiwn ond mynd yn breifat, a hynny mewn bob mathau o feysydd, yn cynnwys anhwylderau bwyta.
Dwi angen sicrwydd gan y Dirprwy Weinidog bod yna ffocws o'r newydd yn mynd i fod ar hyn, ac ail-lefelu blaenoriaethau ar gyfer pobl ifanc, a hefyd ar gyfer y cyfnod trosi yna rhwng gwasanaethau pobl ifanc a gwasanaethau oedolion. Mi fyddwn i'n ddiolchgar am sylwadau ynglŷn â hynny hefyd. Rydyn ni'n gwybod bod Mind Cymru a'u cynllun nhw, Sort the Switch, yn ymwneud â'r maes yma yn benodol. Felly, unwaith eto, mae hwn yn gyfnod cwbl, cwbl allweddol. Mi gefnogaf i'r Llywodraeth yn gwneud y penderfyniadau cywir rŵan, ond dwi'n edrych ymlaen at weld y strategaeth honno yn un gadarnach na mae hi wedi bod pan fydd hi'n dod o'n blaenau ni cyn bo hir rŵan.
I thank the Deputy Minister for her statement this afternoon. I don't think we can over-emphasise the significance of this point in time in terms of the attention we give to mental health. It has been positive to have the 'Together for Mental Health' strategy to give us a focus on the work that needs to be done, to understand the problems that we face in terms of mental health and well-being in Wales, and now, as we're at that point where that strategy is being reborn, we must get it right.
Yes, steps have been taken over recent years. Yes, there has been an increase in investment in mental health, but the fact that we continue to face such intense problems in this area tells us that something is still wrong. Just as we talk of the need to invest in the preventative in the context of the NHS in general, I'd like to hear from the Minister what intention she has to ensure that even more of a percentage of the budget is invested in tackling problems at an early stage, before they develop into problems that are a greater burden for the individual, but are also a greater burden on the acute services, which are so expensive to provide, and create more heartache for the people who need those services.
I would like to know what work the Minister is intending to do at this point to ensure that, in future years, we won't continue to face problems in the provision of acute mental health services of the kinds that we've seen in north Wales in recent years—the ongoing problems at the Hergest unit in Ysbyty Gwynedd, where staff are still turning to us as local representatives and describing problems of low morale and concerns about patient safety. That isn't acceptable, so I would like to hear more about the kinds of ideas that the Deputy Minister is developing in this area.
And finally, I need an assurance here that more will be done to prioritise children and young people. We know that, despite the increase in expenditure and despite the additional focus on mental health—and we welcome that—we are still failing to move children and young people into mental health and well-being services at an early enough stage, and that means that the problems that could be resolved do become more difficult to resolve. I know of people who have given up entirely on NHS services and have decided that there is no option for them but to go private, and that’s in all sorts of areas, including eating disorders.
I need an assurance from the Deputy Minister that there will be a renewed focus on this and a rebalancing of priorities for young people, but also for that transition period between young people's services and adult services. I would be grateful for some comments on that too. We know that Mind Cymru and their plan, Sort the Switch, deals with this area specifically. So, once again, this is a key point. I will support the Government in making the right decisions now, but I do look forward to seeing that strategy being more robust than it has been in the past when it’s before us very soon.
Can I thank Rhun ap Iorwerth for his comments, and particularly the recognition of the positive work that's been undertaken through the strategy? I absolutely agree that we must get this right, and, as you've acknowledged, we have hugely increased investment. You alluded to the continuing issues with children and young people's mental health, but I think that we have to acknowledge that the COVID pandemic has had a huge impact on everybody's mental health, and particularly children and young people.
You talked about the need to prioritise children and young people's mental health. That's why I've come into this job, Rhun; I've come into this job because I care so passionately about that, having led the work in the committee, and my dedication is to delivering on that agenda. And we are making progress. You referred to prevention. We are spending money on prevention through what is a cross-Government strategy that deals with housing, employment, debt advice, money advice—all those issues. So, we absolutely recognise the importance of prevention, and that is supported by the funding that we are investing in those programmes.
We are seeing reforms of children and young people's mental health services. I referred in the statement to the single points of access. They have made a difference, because that means that children aren't batted about the system, back and forth then. They can be put in touch with the right people; it's our 'no wrong door' approach in action. And as I said to the previous Member, lots of these young people won't need specialist CAMHS. They're not mentally ill; they are experiencing distress because of what's been going on in their lives, and there is more appropriate help available to them. What we have to do is make sure that they can get that help, and we are investing I think it's £12 million extra this year in the whole-school approach for mental health. Our NEST framework is underpinned by additional funding, and we have, as you know, the co-operation agreement with Plaid Cymru to pilot the sanctuary provision for young people, although we very much hope that young people won't need to be in crisis; we want to stop that escalation earlier on.
Thank you for your comments regarding Betsi Cadwaladr. I've outlined already the steps that are being taken in Government. As I say, I meet with Betsi quarterly to go through the targeted intervention framework in detail. That's in addition to all the other meetings that are held to monitor quality and performance in Betsi, and the targeted intervention meetings. We have got this review now that is going to look across the range of recommendations that have been made in relation to Betsi in recent years. I'm sure you'll be pleased to know that the health Minister approved the outline business case for the new mental health provision at Ysbyty Glan Clwyd, which is really important. Having the right capital really matters, and that's a message that has been given to me many, many times when I've talked to the staff in Betsi. So, that will, I think, make a really big difference.
I'm very happy, Rhun, to give you the assurance around eating disorder services. I've been very clear that those services are a priority for me. I've been going around visiting the different eating disorder teams, and had a very positive visit to the one in Betsi, where they're doing really brilliant work preventing problems escalating for service users. We've underpinned our commitment to eating disorder services with an additional £2.5 million every year from this year, and I've been really clear with all health boards that they're expected to meet the National Institute for Health and Care Excellence guidance on eating disorders, including the four-week waiting time. But we're also focusing on early intervention as well, because that's absolutely key, and our work in schools. So, I'm very happy to give you that assurance, and I will be going to see the other eating disorder teams. I've got to say that, actually, the experience of visiting them has been incredibly positive. They're incredibly committed people who are doing really wonderful work. I think we need to do more to talk up the really good work that goes on in our mental health services in the NHS.
A gaf i ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei sylwadau, ac yn arbennig y gydnabyddiaeth o'r gwaith cadarnhaol sydd wedi'i wneud drwy'r strategaeth? Rwy'n cytuno'n llwyr bod yn rhaid i ni gael hyn yn iawn, ac, fel rydych chi wedi'i gydnabod, rydym wedi cynyddu buddsoddiad yn aruthrol. Gwnaethoch chi gyfeirio at y problemau parhaus gydag iechyd meddwl plant a phobl ifanc, ond rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod bod pandemig COVID wedi cael effaith enfawr ar iechyd meddwl pawb, ac yn arbennig i blant a phobl ifanc.
Roeddech chi'n sôn am yr angen i flaenoriaethu iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Dyna pam rwyf wedi dod i mewn i'r swydd yma, Rhun; rwyf wedi dod i mewn i'r swydd yma oherwydd fy mod i'n poeni mor angerddol am hynny, ar ôl arwain y gwaith yn y pwyllgor, a fy ymroddiad yw cyflawni ar yr agenda yna. Ac rydyn ni'n gwneud cynnydd. Cyfeirioch chi at atal. Rydyn ni'n gwario arian ar atal drwy'r hyn sy'n strategaeth draws-Lywodraethol sy'n ymdrin â thai, cyflogaeth, cyngor ar ddyledion, cyngor ariannol—yr holl faterion hynny. Felly, rydym yn cydnabod pwysigrwydd atal yn llwyr, ac mae hynny'n cael ei gefnogi gan y cyllid yr ydym yn ei fuddsoddi yn y rhaglenni hynny.
Rydym yn gweld diwygiadau i wasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc. Cyfeiriais yn y datganiad at yr un pwynt mynediad. Maen nhw wedi gwneud gwahaniaeth, oherwydd mae hynny'n golygu nad yw plant yn cael eu hanfon i wahanol rannau'r system, yn ôl ac ymlaen. Gellir eu rhoi mewn cysylltiad â'r bobl gywir; dyma ein dull 'dim drws anghywir' ar waith. Ac fel y dywedais wrth yr Aelod blaenorol, ni fydd angen CAMHS arbenigol ar lawer o'r bobl ifanc hyn. Dydyn nhw ddim yn sâl yn feddyliol; maen nhw'n profi gofid oherwydd yr hyn sydd wedi bod yn digwydd yn eu bywydau, ac mae cymorth mwy priodol ar gael iddyn nhw. Yr hyn sy'n rhaid i ni ei wneud yw sicrhau eu bod yn gallu cael yr help hwnnw, ac rydym yn buddsoddi £12 miliwn yn ychwanegol eleni, rwy'n credu, yn y dull ysgol-gyfan ar gyfer iechyd meddwl. Mae ein fframwaith NYTH â chyllid ychwanegol yn sail iddo, ac mae gennym ni, fel y gwyddoch chi, y cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru i dreialu'r ddarpariaeth noddfa i bobl ifanc, er ein bod yn gobeithio'n fawr na fydd angen i bobl ifanc fod mewn argyfwng; rydyn ni eisiau atal hynny rhag gwaethygu yn gynharach.
Diolch am eich sylwadau am Betsi Cadwaladr. Rwyf wedi amlinellu eisoes y camau sy'n cael eu cymryd yn y Llywodraeth. Fel y dywedais i, rwy'n cyfarfod â Betsi bob chwarter i fynd trwy'r fframwaith ymyrraeth wedi'i thargedu'n fanwl. Mae hynny'n ychwanegol i'r holl gyfarfodydd eraill sy'n cael eu cynnal i fonitro ansawdd a'r perfformiad yn Betsi, a'r cyfarfodydd ymyrraeth wedi'i thargedu. Mae gennym yr adolygiad yma yn awr sy'n mynd i edrych ar draws yr amrywiaeth o argymhellion sydd wedi eu gwneud o ran Betsi yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n siŵr y byddwch yn falch o wybod bod y Gweinidog iechyd wedi cymeradwyo'r achos busnes amlinellol ar gyfer y ddarpariaeth iechyd meddwl newydd yn Ysbyty Glan Clwyd, sy'n bwysig iawn. Mae bod â'r arian cyfalaf iawn yn bwysig iawn, ac mae honno'n neges sydd wedi'i rhoi i mi lawer, lawer gwaith pan wyf wedi siarad gyda'r staff yn Betsi. Felly, bydd hynny, rwy'n credu, yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn.
Rwy'n hapus iawn, Rhun, i roi'r sicrwydd i chi ynglŷn â gwasanaethau anhwylder bwyta. Rwyf wedi bod yn glir iawn bod y gwasanaethau hynny yn flaenoriaeth i mi. Rydw i wedi bod yn mynd o gwmpas yn ymweld â'r gwahanol dimau anhwylderau bwyta, a chefais ymweliad positif iawn â'r un yn Betsi, lle maen nhw'n gwneud gwaith gwych iawn i atal problemau rhag gwaethygu i ddefnyddwyr y gwasanaeth. Rydym wedi rhoi £2.5 miliwn ychwanegol bob blwyddyn, o eleni, yn sail i'n hymrwymiad i wasanaethau anhwylderau bwyta, ac rwyf wedi bod yn glir iawn gyda'r holl fyrddau iechyd y disgwylir iddynt fodloni canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar anhwylderau bwyta, gan gynnwys yr amser aros pedair wythnos. Ond rydyn ni hefyd yn canolbwyntio ar ymyrraeth gynnar, oherwydd mae hynny'n gwbl allweddol, a'n gwaith ni mewn ysgolion. Felly, rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd yna i chi, a bydda i'n mynd i weld y timau anhwylder bwyta eraill. Mae'n rhaid i mi ddweud, mewn gwirionedd, fod y profiad o ymweld â nhw wedi bod yn hynod gadarnhaol. Maen nhw'n bobl hynod ymroddedig sy'n gwneud gwaith gwych iawn. Rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy i siarad am y gwaith da iawn sy'n digwydd yn ein gwasanaethau iechyd meddwl yn y GIG.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Good afternoon, Deputy Minister. I do welcome the statement, and also the work that I know you have done and the commitment you have to this particular area of work.
Just two things from me, if I may. Firstly, the situation with CAMHS was bad before COVID, significantly bad. It was worsened, yes, but now we still have 60 per cent of young people having their first appointment within four weeks. That still isn't good enough, and I just hope that there will still be a light shone on this particular area of work, because I know we all know the devastation that mental health issues in young people will bring. I'm not sure I totally agree with your analysis that they don't need the mental health support, that they need other support; I'd like to see the data and the information on that.
The second point, if I may make it, is that we believe in parity: mental health and physical health. I'm delighted to see the tier 1 services, 97,000 people included in that, but there is an issue still about crisis care, and we would like to see a 24/7 crisis care service in mental health. I wondered if you would meet with me just to talk that through, because it's not just simply about health services; it's about a range of services. Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad, a hefyd y gwaith rwy'n gwybod eich bod wedi'i wneud a'r ymrwymiad sydd gennych i'r maes gwaith penodol hwn.
Dau beth yn unig gen i, os caf i. Yn gyntaf, roedd y sefyllfa gyda CAMHS yn wael cyn COVID, yn sylweddol wael. Cafodd ei waethygu, do, ond nawr mae gennym ni 60 y cant o bobl ifanc yn dal i gael eu hapwyntiad cyntaf o fewn pedair wythnos. Dyw hynny dal ddim yn ddigon da, ac rwy'n gobeithio y bydd sylw yn dal i gael ei roi i'r maes gwaith penodol hwn, achos rwy'n gwybod ein bod ni i gyd yn gwybod y dinistr sy'n dod yn sgil problemau iechyd meddwl mewn pobl ifanc. Dydw i ddim yn siŵr fy mod i'n cytuno'n llwyr â'ch dadansoddiad nad oes angen y cymorth iechyd meddwl arnyn nhw, bod angen cefnogaeth arall arnyn nhw; hoffwn i weld y data a'r wybodaeth am hynny.
Yr ail bwynt, os caf ei wneud, yw ein bod yn credu mewn cydraddoldeb: iechyd meddwl ac iechyd corfforol. Rwy'n falch iawn o weld y gwasanaethau haen 1, 97,000 o bobl yn cael eu cynnwys yn hynny, ond mae problem yn dal i fod am ofal argyfwng, a hoffem weld gwasanaeth gofal argyfwng 24/7 mewn iechyd meddwl. Tybed a fyddech chi'n cwrdd â mi dim ond i siarad am hynny, oherwydd nid dim ond am wasanaethau iechyd y mae hyn; mae'n ymwneud ag amrywiaeth o wasanaethau. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Jane, and thank you for the kind words as well, which are much appreciated. I just want to be clear that I didn't say that all young people don't need specialist mental health support. What we know, though, is that some of those young people who are referred into specialist CAMHS won't meet the threshold for specialist CAMHS because they're not mentally ill; they're experiencing acute distress because of what's going on in their lives. It's the sort of missing-middle children and young people that we picked up in 'Mind over matter'. What matters is that wherever young people need that support, they're able to get it at whatever point they need it. That's what our 'no wrong door' approach is all about.
I do have to take issue with some of the things you've said about waiting times, because if we look at the most recent figures for your own constituency in Powys, they're well above the 80 per cent target: 97.4 per cent of children are seen within the four weeks, and are actually receiving an intervention within 97.1 per cent for primary mental health services. For specialist CAMHS it's 91.3 per cent, although I acknowledge that other areas are not in such a good position. And, just to give you the assurance, the delivery unit review that I've referred to is coming to completion now. They've been working with all health boards to develop trajectories so that health boards can all recover their performance to meet the targets that we've set out.
I'm very happy to meet you, Jane, to talk about crisis services. Just to say as well, as I said in the statement, we are making good progress with our 111 'press 2 for mental health'. I met with all the vice chairs last week to have a full update on where they're at, and entirely recognise that this won't be just about mental health services. That's why the health boards have to get the right pathways in place, because lots of the people, we know from the data, who come forward for crisis support will, unfortunately, be people who are struggling with things like the cost-of-living crisis, debt and things like that as well. So, we've got to have that range of pathways in place so that we can connect people with the right services. But I'm very happy to have that discussion with you.
Diolch yn fawr, Jane, a diolch i chi am y geiriau caredig hefyd, sy'n cael eu gwerthfawrogi'n fawr. Rwyf eisiau bod yn glir na ddywedais i nad oes angen cymorth iechyd meddwl arbenigol ar bob person ifanc. Yr hyn rydyn ni'n ei wybod, er hynny, yw na fydd rhai o'r bobl ifanc hynny sy'n cael eu cyfeirio at CAMHS arbenigol yn cyrraedd y trothwy ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol CAMHS am nad ydyn nhw'n sâl yn feddyliol; maen nhw'n profi gofid aciwt oherwydd yr hyn sy'n digwydd yn eu bywydau. Dyma'r math o blant a phobl ifanc y canol coll y daethom i wybod amdanyn nhw drwy 'Cadernid Meddwl'. Yr hyn sy'n bwysig, ble bynnag y mae pobl ifanc angen y gefnogaeth honno, eu bod nhw'n gallu ei gael ar ba bynnag bwynt maen nhw ei angen. Dyna yw hanfod ein dull 'dim drws anghywir'.
Mae'n rhaid i mi anghytuno â rhai o'r pethau rydych chi wedi'u dweud am amseroedd aros, oherwydd os edrychwn ni ar y ffigurau diweddaraf ar gyfer eich etholaeth chi ym Mhowys, maen nhw'n llawer uwch na'r targed o 80 y cant: mae 97.4 y cant o blant yn cael eu gweld o fewn y pedair wythnos, ac mewn gwirionedd yn derbyn ymyrraeth o fewn 97.1 y cant ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol. I CAMHS arbenigol, mae'n 91.3 y cant, er fy mod yn cydnabod nad yw ardaloedd eraill mewn cystal sefyllfa. A, dim ond i roi'r sicrwydd i chi, mae'r adolygiad gan yr uned gyflenwi yr ydw i wedi cyfeirio ato bron â'i gwblhau nawr. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda'r holl fyrddau iechyd i ddatblygu trywyddion fel y gall y byrddau iechyd i gyd adfer eu perfformiad i gyrraedd y targedau yr ydym ni wedi'u gosod.
Rwy'n hapus iawn i gwrdd â chi, Jane, i siarad am wasanaethau argyfwng. Dim ond i ddweud hefyd, fel y dywedais i yn y datganiad, rydym yn gwneud cynnydd da gyda'n 111 'gwasgwch 2 am iechyd meddwl'. Fe wnes i gyfarfod â'r holl is-gadeiryddion yr wythnos diwethaf i gael diweddariad llawn ar ble maen nhw arni, ac rwy'n cydnabod yn llwyr na fydd hyn yn ymwneud â gwasanaethau iechyd meddwl yn unig. Dyna pam mae'n rhaid i'r byrddau iechyd fod â'r llwybrau cywir ar waith, oherwydd bydd llawer o'r bobl, rydyn ni'n gwybod o'r data, sy'n dod ymlaen am gymorth argyfwng, yn anffodus, yn bobl sy'n cael trafferth gyda phethau fel yr argyfwng costau byw, dyled a phethau felly hefyd. Felly, mae'n rhaid i ni fod â'r ystod yna o lwybrau ar waith er mwyn i ni allu cysylltu pobl â'r gwasanaethau cywir. Ond rwy'n hapus iawn i gael y drafodaeth yna gyda chi.
Minister, I wanted to ask about the mental health impact of miscarriages. There's still this strange societal expectation that we don't talk about miscarriages, and people grieve for the little lives that were part of their world for a short time. They mourn the moments they never had together. And their grief is something that those parents are expected to process privately and then get on with things. There's not always an expectation that employers will give compassionate leave and mental health support after miscarriages—maternity rights only kick in if you lose your baby after 24 weeks. So, Minister, will the Government work with charities and families to ensure that workplaces across Wales adopt policies that get rid of this taboo around miscarriages and offer compassionate leave and mental health support? Because little steps like this can help ensure that women affected and families affected are bathed in a wave of light, and help ensure that their babies are not forgotten.
Gweinidog, roeddwn i eisiau holi am effaith camesgor ar iechyd meddwl. Mae'r disgwyliad cymdeithasol rhyfedd hwn o hyd i ni beidio â siarad am gamesgor, ac mae pobl yn galaru am y bywydau bach oedd yn rhan o'u byd nhw am gyfnod byr. Maen nhw'n galaru'r eiliadau na chawson nhw erioed gyda'i gilydd. Ac mae eu galar yn rhywbeth mae disgwyl i'r rhieni hynny ei brosesu'n breifat ac yna bwrw ymlaen â phethau. Does dim disgwyl bob amser y bydd cyflogwyr yn cynnig absenoldeb tosturiol a chymorth iechyd meddwl ar ôl camesgoriadau—dim ond os ydych chi'n colli'ch babi ar ôl 24 wythnos y mae hawliau mamolaeth yn dod i rym. Felly, a fydd y Llywodraeth yn gweithio gydag elusennau a theuluoedd i sicrhau bod gweithleoedd ledled Cymru yn mabwysiadu polisïau sy'n cael gwared ar y tabŵ hwn ynghylch camesgoriadau a chynnig absenoldeb tosturiol a chymorth iechyd meddwl? Oherwydd gall camau bach fel hyn helpu i sicrhau bod merched sy'n cael eu heffeithio a theuluoedd sy'n cael eu heffeithio yn cael eu trochi mewn ton o olau, ac yn helpu i sicrhau nad yw eu babanod yn cael eu hanghofio.
Thank you, Delyth, for making those points. I entirely recognise what is, in some ways, a unique form of grief with a miscarriage, because, often, people don't recognise it as the devastating loss that it is, and that compounds the grief that people feel when they lose a baby. We've got a bereavement steering group in Wales and we've published a national bereavement framework for Wales that is trying to make sure people have support when they need it. As part of that then we're also developing specific pathways for particular types of bereavement. We launched the first one in the summer, which was for sudden and traumatic death of a young person. But the next work stream is on baby loss, and we are working with those organisations that work in this area to try and make sure that we get that pathway right. Obviously, employment matters are not devolved to the Senedd, but I'm very happy to pick up with officials how we can make sure, as part of that pathway, that we raise awareness of the needs of people who are bereaved through miscarriage or baby loss.
Diolch, Delyth, am wneud y pwyntiau hynny. Rwy'n cydnabod yn llwyr beth sydd, mewn rhai ffyrdd, yn ffurf unigryw o alar gyda chamesgoriad, oherwydd, yn aml, nid yw pobl yn ei gydnabod fel colled ddinistriol, ac mae hynny'n dwysáu'r galar mae pobl yn ei deimlo pan fyddan nhw'n colli babi. Mae gennym ni grŵp llywio profedigaeth yng Nghymru ac rydym ni wedi cyhoeddi fframwaith profedigaeth cenedlaethol i Gymru sy'n ceisio sicrhau bod pobl yn cael cefnogaeth pan fyddan nhw ei angen. Fel rhan o hynny wedyn rydym ni hefyd yn datblygu llwybrau penodol ar gyfer mathau arbennig o brofedigaeth. Lansiwyd yr un cyntaf yn ystod yr haf, a oedd ar gyfer marwolaeth person ifanc yn sydyn a thrawmatig. Ond mae'r llif gwaith nesaf ar golli babanod, ac rydym ni'n gweithio gyda'r sefydliadau hynny sy'n gweithio yn y maes hwn i geisio sicrhau ein bod ni'n cael y llwybr hwnnw'n iawn. Yn amlwg, nid yw materion cyflogaeth wedi'u datganoli i'r Senedd, ond rwy'n hapus iawn i roi sylw gyda fy swyddogion i sut y gallwn ni wneud yn siŵr, fel rhan o'r llwybr hwnnw, ein bod ni'n codi ymwybyddiaeth o anghenion pobl sy'n dioddef profedigaeth trwy gamesgoriad neu golli babi.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Yr eitemau nesaf yw eitemau 7 ac 8. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu nawr, fe fydd y ddau gynnig o dan eitemau 7 ac 8 yn cael eu grwpio i'w trafod, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Os nad oes neb yn gwrthwynebu hynny, mi wnawn ni symud ymlaen. Does yna ddim gwrthwynebiad.
The next items are items 7 and 8. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects now, the two motions under items 7 and 8 will be grouped for debate, but with separate votes. Unless there are any objections, we will move on. There are no objections.
Dyma fi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig—Julie James.
I call on the Minister for Climate Change to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM8088 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru).
Motion NDM8088 Lesley Griffiths
To propose that Senedd, in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of The Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill.
Cynnig NDM8087 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
At ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8087 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
For the purposes of any provisions resulting from The Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion
Motions moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. I'm very pleased to be here today to open this debate on the general principles of the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill and to move the motion and the financial resolution. This Bill is an important first, necessary step in our journey to supporting global action to tackle plastic pollution. From reviewing the recommendations from the committees, I note we are all aligned in our ambition to stop the devastating impact these plastics have on our environment, wildlife, health and our well-being.
I'd like to start, therefore, by thanking the finance; climate change, environment and infrastructure; and legislation, justice and constitutional committees for their scrutiny of this Bill. I very much appreciate all the hard work that has gone into delivering their comprehensive and helpful reports within a very tight timescale. I think it is also important to thank all the stakeholders, communities and young people who have contributed, supported and worked with us to develop the proposals for this vital legislation. I also welcome the additional oral and written evidence provided by organisations and individuals during the scrutiny stage. The combined expertise, challenge and perspective has been, and continues to be, invaluable to the development of this Bill.
I found the committee reports reassuring in that there is clearly a consensus that the Bill is a much-needed starting point and a necessary step in the right direction. Only together can we shift from a single-use culture towards developing more sustainable alternatives and greater reuse. Llywydd, given the number of and detailed nature of the recommendations, it will not be possible to respond to each and every one of them today. Therefore, I will write to the committee Chairs individually with my full response, following this debate. However, you will be pleased to hear that I will be accepting the majority of the recommendations.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Rwy'n falch iawn o fod yma heddiw i agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru) a chynnig y cynnig a'r penderfyniad ariannol. Mae'r Bil hwn yn gam cyntaf pwysig, angenrheidiol yn ein taith i gefnogi gweithredu byd-eang i fynd i'r afael â llygredd plastig. O adolygu'r argymhellion gan y pwyllgorau, rwy'n nodi ein bod i gyd yn cytuno o ran ein huchelgais i atal yr effaith ddinistriol mae'r plastigion hyn yn ei chael ar ein hamgylchedd, bywyd gwyllt, iechyd a'n lles.
Hoffwn ddechrau, felly, drwy ddiolch i'r pwyllgorau cyllid; newid hinsawdd, yr amgylchedd a seilwaith; a deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad am eu gwaith craffu ar y Bil hwn. Rwy'n gwerthfawrogi'n fawr yr holl waith caled sydd wedi ei wneud i gyflwyno eu hadroddiadau cynhwysfawr a defnyddiol o fewn amserlen dynn iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig hefyd diolch i'r holl randdeiliaid, cymunedau a phobl ifanc sydd wedi cyfrannu, cefnogi a gweithio gyda ni i ddatblygu'r cynigion ar gyfer y ddeddfwriaeth hollbwysig hon. Rwyf hefyd yn croesawu'r dystiolaeth lafar ac ysgrifenedig ychwanegol a ddarparwyd gan sefydliadau ac unigolion yn ystod y cyfnod craffu. Mae'r arbenigedd, yr her a'r persbectif cyfunol wedi bod, ac yn parhau i fod, yn amhrisiadwy i ddatblygiad y Bil hwn.
Roedd adroddiadau'r pwyllgorau yn tawelu'r meddwl gan fod consensws yn amlwg bod y Bil yn fan cychwyn y mae mawr ei angen ac yn gam angenrheidiol i'r cyfeiriad cywir. Dim ond gyda'n gilydd y gallwn ni symud o ddiwylliant untro tuag at ddatblygu opsiynau eraill mwy cynaliadwy a mwy o ailddefnyddio. Llywydd, o ystyried nifer a chymhlethdod yr argymhellion, ni fydd modd ymateb i bob un ohonyn nhw heddiw. Felly, byddaf yn ysgrifennu at Gadeiryddion y pwyllgorau yn unigol gyda fy ymateb llawn, yn dilyn y ddadl hon. Er hynny, byddwch chi'n falch o glywed y byddaf yn derbyn y mwyafrif o'r argymhellion.
Turning first to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, I note recommendation 1 from the committee to in due course publish a strategy for the reduction of plastic pollution in Wales. Our strategic direction for tackling plastics is already set out in our circular economy strategy, and our draft litter and fly-tipping prevention plan. A separate strategy is therefore not required. However, I accept that we need to make sure that everyone is clear on the detail of the Bill, the definitions of products and any related exemptions, and clear on work to take forward future bans. We will produce guidance to help producers, retailers and consumers understand the bans brought in by the Bill. We have also included a provision in the Bill to ensure we are transparent about any single-use plastic products we plan to add or remove in the future. This is being achieved under section 79(2) of the Government of Wales Act 2006, in which the Welsh Ministers will be required to report on the considerations as to whether they plan to add or remove a product, or to add or remove an exemption. Work to implement the Bill will be informed by expert advice and discussions with stakeholders.
I acknowledge the range of recommendations in the committees' reports calling for Welsh Government to ensure that interventions at a Wales level are clearly understood by those who will be affected. Recommendations 3, 4 and 5 deal with the need to raise awareness of the Bill's aims to educate people in the need to shift away from environmentally damaging single-use plastic. During the committee scrutiny sessions, I confirmed, subject to approval of the Bill by the Senedd, that we will be working with a range of groups and organisations to develop guidance and communication to support the Bill's implementation. This will include providing information to help clarify the products being banned and highlight what might be suitable alternatives. As part of our ongoing work, we will highlight any potential risks or unintended consequences of non-plastic alternatives. Our communications will also include wider messaging around litter prevention and encouraging people to either bin their waste or take it home with them if a bin is not available.
I can also confirm our guidance will address the concerns raised under recommendation 12 in relation to the provision of single-use plastic straws. I would like to reassure Members that throughout the Bill's development we have engaged proactively with protected characteristic groups, providing them opportunities to comment on our proposals as we progress this work. We have listened to the concerns they have raised and included exemptions accordingly. We have had very similar engagement with businesses. As well as providing clarity for individuals and businesses on the products to be banned and the actions they need to take to prepare for these bans, the guidance will set out information on how exempted products should remain available—so, how individuals who rely on single-use plastic straws to eat and drink safety and independently can still access them, and what businesses should do to ensure that those who need these products can still access them.
As noted during the committee stages, I will establish a robust and transparent process when considering the potential products to be included in the future. On this basis, I am happy to accept recommendation 13, and will table an amendment that will place a duty on the Welsh Ministers to consult on any proposed future regulations.
Recommendations 14, 15 and 16 seek further details on what support and engagement the Welsh Government will provide to local authorities to enforce the bans. I intend to write to the committee within the next 10 working days to outline our work in this area. However, I wish to give reassurance that we are working closely with the Welsh Local Government Association and local authorities individually on our guidance and awareness raising.
I have accepted the amendments proposed in recommendations 2, 5, 7 and 8 in principle. I will write to the committee Chair in due course on these matters to provide further clarification on a proposed way forward. For example, I've already committed the Welsh Government to undertake a post-implementation review of the Bill, as suggested in recommendation 8. However, this may require a slightly longer time frame to allow the legislation to bed in.
Turning to the Legislation, Justice and Constitution Committee and their recommendations, again I am happy to accept the majority of the recommendations put forward, and I intend to write to the committee with a comprehensive response. For the purposes of this debate, I wish to reiterate our position that the Bill is entirely within Senedd competence, is fully enforceable, and is not affected by the United Kingdom Internal Market Act 2020. As noted earlier, I am content to include a duty on Welsh Ministers to consult on any future changes to the existing products in the Bill, or on any proposed additions. However, further consideration will be needed in relation to the process involved in developing guidance, and I intend to outline our position on this in my written response to the committee.
With regard to the various recommendations around timescales, I will again address these in writing to provide a more detailed overview of the timelines involved. This would include, for example, how the six-month standstill period required for the World Trade Organization and products with a later commencement date will operate.
Finally, turning to the Finance Committee recommendations, I'm pleased that the committee was broadly content with the financial implications of the Bill. I have accepted in principle recommendations 1, 2 and 3 from this committee, seeking further clarification on the costs and benefits of the Bill. We are working with our original contractors to update the costs, benefits and impact for businesses and manufacturers switching to alternative non-single-use plastics. We are also commissioning additional work to assess and identify whether benefits from manufacturing relate specifically to Wales as a result of the Bill. This combined work will take at least six months to complete and will inform future guidance relating to the Bill. We will share the outcomes of this work with all committees when published.
We will continue to work with manufacturers and will build on relationships with impacted sectors, as suggested in recommendation 4. This will support us in developing our policy to tackle plastic pollution and associated guidance to support its implementation. I can confirm that subordinate legislation associated with the Bill will be made under the draft affirmative procedure. This requires a draft of the regulations to be laid before and approved by a resolution of the Senedd. This will be accompanied by an explanatory memorandum, which will include a full regulatory impact assessment and delivers recommendation 5.
Diolch, Llywydd. I'll leave it there for now and then I'll respond to Members' remarks throughout the debate.
Gan droi'n gyntaf at adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, nodaf argymhelliad 1 gan y pwyllgor i gyhoeddi strategaeth i leihau llygredd plastig yng Nghymru maes o law. Mae ein cyfeiriad strategol ar gyfer mynd i'r afael â phlastigion eisoes wedi'i nodi yn ein strategaeth economi gylchol, a'n cynllun atal sbwriel a thipio anghyfreithlon drafft. Felly nid oes angen strategaeth ar wahân. Fodd bynnag, rwy'n derbyn bod angen i ni sicrhau bod pawb yn glir ar fanylion y Bil, y diffiniadau o gynhyrchion ac unrhyw eithriadau cysylltiedig, ac yn glir ar waith i fwrw ymlaen â gwaharddiadau yn y dyfodol. Byddwn ni'n cynhyrchu canllawiau i helpu cynhyrchwyr, manwerthwyr a defnyddwyr i ddeall y gwaharddiadau a ddaeth i mewn yn sgil y Bil. Rydym ni hefyd wedi cynnwys darpariaeth yn y Bil i sicrhau ein bod ni’n dryloyw am unrhyw gynhyrchion plastig untro yr ydym ni’n bwriadu eu hychwanegu neu gael gwared arnyn nhw yn y dyfodol. Mae hyn yn cael ei gyflawni o dan adran 79(2) o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, lle bydd yn ofynnol i Weinidogion Cymru adrodd ar yr ystyriaethau o ran p’un a ydyn nhw’n bwriadu ychwanegu neu gael gwared ar gynnyrch, neu ychwanegu neu ddileu eithriad. Bydd gwaith i weithredu'r Bil yn cael ei lywio gan gyngor a thrafodaethau arbenigol gyda rhanddeiliaid.
Rwy'n cydnabod yr ystod o argymhellion yn adroddiadau'r pwyllgorau sy'n galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod ymyriadau ar lefel Cymru yn cael eu deall yn glir gan y rhai fydd yn cael eu heffeithio. Mae argymhellion 3, 4 a 5 yn delio â'r angen i godi ymwybyddiaeth o nod y Bil i addysgu pobl am yr angen i symud i ffwrdd o blastig untro sy'n niweidiol i'r amgylchedd. Yn ystod sesiynau craffu'r pwyllgor, fe wnes i gadarnhau, yn amodol ar gymeradwyaeth i’r Bil gan y Senedd, y byddwn ni’n gweithio gydag ystod o grwpiau a sefydliadau i ddatblygu arweiniad a chyfathrebu i gefnogi gweithrediad y Bil. Bydd hyn yn cynnwys darparu gwybodaeth i helpu i egluro'r cynhyrchion sy'n cael eu gwahardd ac amlygu'r hyn a allai fod yn ddewisiadau eraill addas. Fel rhan o'n gwaith parhaus, byddwn ni’n tynnu sylw at unrhyw risgiau posibl neu ganlyniadau anfwriadol a allai ddeillio o ddewisiadau amgen nad ydynt yn blastig. Bydd ein cyfathrebu hefyd yn cynnwys negeseuon ehangach ynghylch atal sbwriel ac annog pobl i naill ai roi eu gwastraff yn y bin neu fynd ag ef adref gyda nhw os nad oes bin ar gael.
Gallaf hefyd gadarnhau y bydd ein canllawiau yn mynd i'r afael â'r pryderon a godwyd o dan argymhelliad 12 mewn perthynas â darparu gwellt plastig untro. Hoffwn roi sicrwydd i Aelodau ein bod ni, drwy gydol datblygiad y Bil, wedi ymgysylltu'n rhagweithiol â grwpiau nodweddiadol gwarchodedig, gan roi cyfleoedd iddyn nhw wneud sylwadau ar ein cynigion wrth i ni symud ymlaen â'r gwaith hwn. Rydym ni wedi gwrando ar y pryderon maen nhw wedi eu codi ac wedi cynnwys eithriadau yn unol â hynny. Rydym ni wedi cael ymgysylltiad tebyg iawn gyda busnesau. Yn ogystal â darparu eglurder i unigolion a busnesau ar y cynhyrchion fydd yn cael eu gwahardd a'r camau mae angen iddyn nhw eu cymryd i baratoi ar gyfer y gwaharddiadau hyn, bydd y canllawiau'n nodi gwybodaeth am sut y dylai cynhyrchion sydd wedi'u heithrio barhau i fod ar gael—felly, sut y gall unigolion sy'n dibynnu ar wellt plastig untro i fwyta ac yfed yn ddiogel ac yn annibynnol barhau i gael gafael ar y rhain, a beth ddylai busnesau ei wneud i sicrhau bod y rhai sydd angen y cynhyrchion hyn yn dal i allu cael gafael arnyn nhw.
Fel y nodwyd yn ystod camau'r pwyllgor, byddaf yn sefydlu proses gadarn a thryloyw wrth ystyried y cynhyrchion posibl i gael eu cynnwys yn y dyfodol. Ar y sail hon, rwy'n hapus i dderbyn argymhelliad 13, a byddaf yn cyflwyno gwelliant a fydd yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ymgynghori ar unrhyw reoliadau arfaethedig yn y dyfodol.
Mae argymhellion 14, 15 ac 16 yn gofyn am fwy o fanylion ynglŷn â pha gymorth ac ymgysylltiad y bydd Llywodraeth Cymru yn eu darparu i awdurdodau lleol i orfodi'r gwaharddiadau. Rwy'n bwriadu ysgrifennu at y pwyllgor o fewn y 10 diwrnod gwaith nesaf i amlinellu ein gwaith yn y maes hwn. Ond hoffwn roi sicrwydd ein bod ni’n gweithio'n agos gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac awdurdodau lleol yn unigol ar ein canllawiau a'n gwaith codi ymwybyddiaeth.
Rwyf wedi derbyn y gwelliannau a gynigiwyd yn argymhellion 2, 5, 7 ac 8 mewn egwyddor. Byddaf yn ysgrifennu at Gadeirydd y pwyllgor maes o law ar y materion hyn i roi eglurhad pellach am ffordd arfaethedig ymlaen. Er enghraifft, rwyf fi eisoes wedi ymrwymo Llywodraeth Cymru i gynnal adolygiad ôl-weithredu o'r Bil, fel sydd wedi cael ei awgrymu yn argymhelliad 8. Fodd bynnag, efallai y bydd angen ffrâm amser ychydig yn hirach ar hyn er mwyn caniatáu i'r ddeddfwriaeth ymgorffori.
Gan droi at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'u hargymhellion, unwaith eto rwy'n hapus i dderbyn y mwyafrif o'r argymhellion a gyflwynwyd, ac rwy'n bwriadu ysgrifennu at y pwyllgor gydag ymateb cynhwysfawr. At ddibenion y ddadl hon, hoffwn bwysleisio ein safbwynt bod y Bil yn gyfan gwbl o fewn cymhwysedd y Senedd, yn gwbl orfodadwy, ac nad yw’n cael ei effeithio gan Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Fel y nodwyd yn gynharach, rwy'n fodlon cynnwys dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ymgynghori ar unrhyw newidiadau yn y dyfodol i'r cynhyrchion presennol yn y Bil, neu ar unrhyw ychwanegiadau arfaethedig. Fodd bynnag, bydd angen ystyriaeth bellach mewn perthynas â'r broses sy'n ymwneud â datblygu canllawiau, ac rwy’n bwriadu amlinellu ein safbwynt ar hyn yn fy ymateb ysgrifenedig i'r pwyllgor.
O ran y gwahanol argymhellion ynghylch amserlenni, byddaf unwaith eto'n mynd i'r afael â'r rhain yn ysgrifenedig er mwyn rhoi trosolwg manylach o'r amserlenni dan sylw. Byddai hyn yn cynnwys, er enghraifft, sut y bydd y cyfnod gwahardd symud am chwe mis sydd ei angen ar gyfer Sefydliad Masnach y Byd a chynhyrchion sydd â dyddiad cychwyn diweddarach yn gweithredu.
Yn olaf, gan droi at argymhellion y Pwyllgor Cyllid, rwy'n falch bod y pwyllgor yn fodlon yn eang gyda goblygiadau ariannol y Bil. Rwyf i wedi derbyn argymhellion 1, 2 a 3 mewn egwyddor gan y pwyllgor hwn, sy'n gofyn am eglurhad pellach ar gostau a buddion y Bil. Rydym ni’n gweithio gyda'n contractwyr gwreiddiol i ddiweddaru'r costau, y buddion a'r effaith i fusnesau a gweithgynhyrchwyr sy'n newid i blastigau amgen nad ydynt yn blastigau untro. Rydym ni hefyd yn comisiynu gwaith ychwanegol i asesu ac i nodi p’un a yw buddion gweithgynhyrchu yn ymwneud yn benodol â Chymru o ganlyniad i'r Bil. Bydd y gwaith cyfun hwn yn cymryd o leiaf chwe mis i'w gwblhau a bydd yn llywio canllawiau'r dyfodol sy'n ymwneud â'r Bil. Byddwn yn rhannu canlyniadau'r gwaith hwn gyda'r holl bwyllgorau pan fyddant yn cael eu cyhoeddi.
Byddwn yn parhau i weithio gyda gweithgynhyrchwyr a byddwn yn adeiladu ar berthnasau â sectorau sydd wedi'u heffeithio, fel sydd wedi’i awgrymu yn argymhelliad 4. Bydd hyn yn ein cefnogi i ddatblygu ein polisi i fynd i'r afael â llygredd plastig a chanllawiau cysylltiedig i gefnogi ei weithredu. Gallaf gadarnhau y bydd is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â'r Bil yn cael ei wneud o dan y weithdrefn gadarnhaol ddrafft. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i ddrafft o'r rheoliadau gael ei gosod gerbron Senedd Cymru a'u cymeradwyo drwy benderfyniad Senedd Cymru. Bydd memorandwm esboniadol yn cyd-fynd â hyn, a fydd yn cynnwys asesiad effaith rheoleiddiol llawn ac yn cyflawni argymhelliad 5.
Diolch, Llywydd. Fe wnaf i ei gadael hi yn y fan yna am y tro ac yna fe wnaf ymateb i sylwadau'r Aelodau trwy gydol y ddadl.
Galwaf yn gyntaf, felly, ar Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, Llyr Gruffydd.
I call first of all on the Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n ddiolchgar am y cyfle i gyfrannu at y ddadl yma ar egwyddorion cyffredinol y Bil ac i rannu barn y pwyllgor newid hinsawdd ynglŷn â'r Bil gydag Aelodau'r Senedd yma. Cyn i fi droi at gynnwys y Bil, mi fyddwn i'n hoffi siarad yn fyr am sut rydym ni wedi cyrraedd y pwynt hwn. Mi fydd Aelodau’n ymwybodol, wrth gwrs, na chafwyd unrhyw waith Cyfnod 1 gan bwyllgor—unrhyw bwyllgor—ar y Bil yma sydd ger ein bron ni heddiw. Dair wythnos yn ôl yn unig y cafodd y Bil ei gyflwyno yn y Senedd yn ffurfiol, y Bil terfynol. Ac yn ystod y cyfnod hwnnw, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad i gyd wedi gwneud gwaith ar y Bil yma. Dyw hi ddim yn sefyllfa rydyn ni'n hapus iawn â hi, ond o dan yr amgylchiadau, dwi'n credu ein bod ni wedi gwneud gwaith teilwng rhwng y tri phwyllgor o ran craffu ar y Bil. Os byddem ni wedi dewis peidio â gwneud y gwaith yma, yna fyddai yna ddim unrhyw fath o ymgynghoriad cyhoeddus wedi bod ar ddarpariaethau manwl y Bil. A dim cyfle i'r rhai y mae’r cynigion yn effeithio arnyn nhw i gael dweud eu dweud. Roeddem ni felly'n credu ei bod hi'n bwysig inni gynnal y gwaith y gwnaethon ni ei wneud er mwyn osgoi diffyg llwyr o ran gwaith craffu. Ond—a dwi'n dweud hwn yn y modd cryfaf posib—ddylai ein gwaith ni a'r hyn dwi'n cyfeirio ato yn fy nghyfraniad i i'r ddadl yma heddiw ddim cael ei ystyried fel ffordd ddigonol o gymryd lle gwaith craffu Cyfnod 1 go iawn gan bwyllgor. Mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn deall hynny.
Gan droi at y Bil ei hun, felly, er bod cefnogaeth helaeth ymhlith rhanddeiliaid i’r Bil, mae'n rhaid dweud nad oedd neb yn twyllo'u hunain ynghylch yr effaith y buasai'r Bil yma'n ei gael ar yr amgylchedd. Fe ddywedodd y rhan fwyaf o bobl wrthym ni y bydd y Bil ar ei ben ei hun dim ond yn cael effaith gyfyngedig ar y llygredd plastig a’r sbwriel rydym yn ei weld ym mhob man o’n cwmpas, ond, wrth gwrs, ei fod yn y man lleiaf yn fan cychwyn. Ac mae'n gam cyntaf da i'r cyfeiriad iawn.
Fe gafwyd peth trafodaeth yn y pwyllgor am y diffiniadau y mae’r Bil yn eu defnyddio. Er enghraifft, roedd rhai cyfranwyr yn cwestiynu a oedd bylchau yn y diffiniad penodol o 'ddefnydd sengl' a beth mae hynny'n ei feddwl. Ond, y consensws oedd y bydd wastad peth amwysedd ynghylch diffiniadau. Roedd rhanddeiliaid yn poeni llai am berffeithrwydd na’r angen i sicrhau bod diffiniadau o leiaf yn cyd-fynd â deddfwriaeth arall. Rŷn ni felly wedi argymell y dylid diwygio’r Bil i gynnwys darpariaeth ar gyfer cyhoeddi canllawiau ar y diffiniadau.
Fodd bynnag, rydyn ni'n pryderu am un peth sydd wedi cael ei adael allan. Yr hyn y mae'r Bil yn ei wneud, wrth gwrs, yw atal cyflenwi eitemau sydd wedi’u gwahardd, dyw e ddim yn atal gweithgynhyrchu’r eitemau hynny. Yn yr Alban, wrth gwrs, mae gweithgynhyrchu a chyflenwi wedi’u gwahardd. O dan y Bil fel y’i drafftiwyd, er efallai nad oes llawer ohonyn nhw, fe allai gweithgynhyrchwyr yng Nghymru fod yn cludo plastigau untro i rannau eraill o’r byd. Ac ar yr wyneb, felly, mae’n anodd gweld sut mae hyn yn cyd-fynd â’n huchelgais ni i fod yn wlad gyfrifol ar lefel fyd-eang. Nawr, mi ddywedodd y Gweinidog wrth gychwyn ei chyfraniad ein bod ni'n cychwyn ar daith fyd-eang pan fo’n dod i daclo plastig. Wel, mi fyddwn i’n ddiolchgar pe bai’r Gweinidog efallai, wrth ymateb i’r ddadl, yn rhoi sylw penodol i’r pwynt yna, a byddwn i’n awyddus i’w glywed.
Rhan ganolog y Bil, wrth gwrs, yw’r rhestr o eitemau sydd yn mynd i gael eu gwahardd, ynghyd ag elfennau o’r rheini, wedyn, lle mae yna eithriadau. Nawr, yn gyffredinol, roedd y rhanddeiliaid yn fodlon ar yr eitemau ar y rhestr, ond y neges y gwnaethon ni ei chlywed yn glir oedd mai man cychwyn ddylai hyn fod. Dwi’n gwybod bod y Gweinidog eisoes wedi dweud ei bod hi’n bwriadu bwrw ymlaen â’r gwaharddiad ar weips gwlyb â phlastig ynddyn nhw cyn gynted ag y gall hi wneud hynny, ac mae’r pwyllgor yn eich cefnogi chi yn hyn o beth. Mi ddywedodd rhanddeiliaid wrthon ni y dylai’r eithriadau i’r gwaharddiadau fod yn fach iawn, ond fe wnaeth Anabledd Cymru roi digon inni gnoi cil amdano fe ynghylch y canlyniadau anfwriadol a allai godi yn sgil mesurau felly yn y Bil. Felly, mae'n bwysig iawn sicrhau bod gan grwpiau cynrychioliadol fel Anabledd Cymru ac eraill ran flaenllaw yn y gwaith o ddatblygu unrhyw gynigion i ychwanegu at y rhestr o eitemau sydd wedi eu gwahardd o'r cychwyn, a dwi’n falch bod y Gweinidog wedi cydnabod pwysigrwydd hynny yn y sylwadau y gwnaeth hi wrth agor y ddadl.
Nawr, mae disgwyl y bydd awdurdodau lleol yn chwarae rhan sylweddol o ran rhoi’r cynigion hyn ar waith, ac un o’r pryderon mwyaf y gwnaethon ni eu clywed oedd, wrth gwrs, ynghylch capasiti awdurdodau lleol i wneud y gwaith hwn. Mae’r Gweinidog wedi dweud ei bod hi’n disgwyl i awdurdodau lleol addysgu cyflenwyr cyn i’r gwaharddiad ddod i rym, wel, mae gen i amheuaeth ynghylch a yw hyn yn realistig, yn seiliedig ar yr hyn rŷn ni wedi ei glywed. Fe ddywedwyd wrthym ni—ac rŷn ni i gyd yn gwybod hyn, wrth gwrs—fod toriadau difrifol wedi bod ar waith cynghori rhagweithiol. Roedd amheuon hefyd bod gan awdurdodau lleol y capasiti i orfodi'r gwaharddiad yn effeithiol. Awgrymwyd y gallai rhai awdurdodau lleol efallai ddewis peidio â chymryd unrhyw gamau gorfodi oherwydd diffyg capasiti. Dwi’n ddiolchgar felly bod y Gweinidog wedi cadarnhau ei bod hi yn trafod y mater hyn gydag awdurdodau lleol, ond rŷn ni yn disgwyl i Lywodraeth Cymru ddarparu’r cyllid sydd ei angen ar awdurdodau lleol i allu chwarae eu rhan i sicrhau bod y gwaharddiad yn llwyddiant, a dwi’n edrych ymlaen at dderbyn yr ohebiaeth gan y Gweinidog pan y bydd hi’n ysgrifennu atom ni ar hyn.
Yn olaf, felly, ac i gloi, mae'r pwyllgor yn falch o weld cynnydd yn y maes yma, ond mae'n amlwg, er bod rhanddeiliaid yn cefnogi'r Bil, nad yw'r Bil yn creu rhyw gyffro mawr. Wedi’r cyfan, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth yr Alban eisoes wedi deddfu i wahardd plastigau untro penodol, felly ymgais i ddal i fyny â nhw yw hyn. Mae’n wir bod hyn yn golygu y gallwn ni osgoi’r camgymeriadau y mae eraill wedi’u gwneud, ond am faint yn hirach y gallwn ni barhau i ddweud ein bod ni yn arweinwyr yn y maes polisi amgylcheddol, pan mai ni, wrth gwrs, yn y cyd-destun yma, yw’r olaf i weithredu?
Thank you very much, Llywydd. I am very grateful for the opportunity to contribute to this debate on the general principles of the Bill and to be able to share the views of the climate change committee on the Bill with Members. Before I turn to the content of the Bill, I would like to speak briefly about how we've got to this point. Members will be aware, of course, that there was no Stage 1 committee scrutiny—by any committee—of the Bill before us today. The Bill was introduced in the Senedd only three weeks ago formally, the finalised Bill. During that period, the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee have all conducted work on this Bill. It's not a situation that we're very content with, but under the circumstances, I think that we have done a respectable job between us of scrutinising this Bill. If we had not chosen to do this work, then there would have been no public consultation on the detailed provisions of the Bill and there would have been no opportunities for those affected by the proposals to have their say. We therefore believe that it was important for us to do the work that we did to avoid a total scrutiny deficit. But—and I say this in the strongest possible terms—our work and what I refer to in my contribution to the debate today should not be considered as an adequate replacement for Stage 1 committee scrutiny. It's important that we all understand that.
Turning to the Bill itself, while there was widespread support amongst stakeholders for the Bill, it must be said that they were under no illusions about the potential impact of the Bill on the environment. Most people told us that the Bill alone will have but a limited effect on the plastic pollution and littering that we see all around us, but, of course, it is a starting point at least, and it is a good first step in the right direction.
There was some discussion in committee about the definitions used in the Bill. For example, some contributors questioned whether there were loopholes around the definition of 'single use' specifically and what that means. But the consensus was that there will always be a degree of ambiguity around the definitions. Stakeholders were less concerned with perfection than with the need for the alignment of the definitions with other legislation. We have therefore recommended that the Bill should be amended to include provision for guidance to be issued on the definitions.
We are, however, concerned about one omission. The Bill, of course, prevents the supply of banned items, but it doesn't prevent the manufacture of those items. In Scotland, of course, both manufacture and supply are prohibited. Under the Bill as drafted, although there might not be many of them, manufacturers based in Wales could be shipping single-use plastics to other parts of the globe. On the face of it, therefore, it is difficult to tally this with our ambitions to be a globally responsible country. Now, the Minister said in opening her contribution that we are starting on a global journey when it comes to tackling plastics. Well, I'd be grateful if the Minister, in responding to the debate, could give specific attention to that point; I'd be eager to hear that.
The central part of the Bill, of course, is the list of banned items as well as the element of those that are exempted. Now, generally speaking, the stakeholders were content with the items on the list, but the message we heard clearly was that this should be considered as a starting point. I know that the Minister has already said that she intends to pursue a ban on wet wipes that contain plastic as soon as she can do so, and the committee supports you, Minister, in that regard. Stakeholders told us that the exemptions, then, to the ban should be minimal, but Disability Wales gave us food for thought about the potential unintended consequences of the measures in the Bill. So, it's important to ensure that representative groups like Disability Wales and others have a prominent role in the development of any proposals to add to the list of banned items from the outset, and I'm pleased that the Minister has acknowledged the importance of that in her opening comments.
Now, there is an expectation that local authorities will play a significant role in implementing these proposals, and one of the biggest concerns raised with us was about the capacity of local authorities to do this work. The Minister has said that she expects local authorities to educate suppliers in advance of the ban coming into force, but I doubt whether this is realistic, based on what we heard. We were told—and we all know this, of course—that there have been cuts in terms of proactive advisory work. There were also doubts that local authorities have the capacity to enforce the ban effectively. It was suggested that some local authorities may choose not to take enforcement action at all, because of a lack of capacity. I'm therefore grateful that the Minister has confirmed that she is discussing this issue with local authorities, but we do expect the Welsh Government to provide the funding needed for local authorities to play their part in ensuring that the ban is a success, and I look forward to receiving that correspondence from the Minister when she does write to us on this issue.
And finally to conclude, the committee is pleased to see progress in this area, but it's clear that whilst stakeholders support the Bill, the Bill hasn't led to some great excitement. After all, the UK and Scottish Governments have already legislated to ban certain single-use plastics, so we are attempting to catch up with them here. Yes, that means that we can perhaps avoid the mistakes that others have made, but for how much longer can we continue to call ourselves leaders on environmental policy, when we are in fact, in this context, often the last to act?
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Speaking in that capacity—although, can I just align myself with a lot of the comments made by the Chair of the other committee that I sit on? But also, Minister, I welcome the fact that you're bringing this forward. I think most people in this Chamber will say that this is making progress, and we've been waiting for this, and it's good to see it coming forward. But my remarks are going to be constrained to my role as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee. It's good to have this debate in front of us. In the report that we laid this morning, we've drawn one conclusion and 17 recommendations, and I note that you're accepting, for all committees, the majority of recommendations, and you'll write to us with other more detailed comments, and we appreciate that.
Our single conclusion concerns this issue that was raised by Llyr there on the bypassing of the Senedd's Stage 1 scrutiny process for Welsh Government Bills. On our committee, we're not persuaded that it was appropriate to do so, or indeed wholly necessary for Welsh Government to seek to do so. It does highlight the risk that that sort of bypassing that bypasses and curtails scrutiny could lead to unintended consequences. None of us would want to see it, but at the worst, it may mean that a Bill of this type may not deliver the outcomes that it is intending to do. We hope that that isn't the case, but hence why we have an in-principle objection to the bypassing of the scrutiny process there.
We believe that the suggestion that the process of law making should be bypassed to potentially facilitate for, in this instance, the pursuit of a legal challenge by Welsh Government—and I say this whatever the merits or otherwise of that challenge—is not to be wholly welcome, because it risks undermining the functions of this legislature. So, we hope that such arguments are not routinely proposed by the Welsh Government in future. The question also arises as to whether the Welsh Government has acted as quickly as it could have done, which seems slightly perverse in what I've just said, but given that the intention to legislate was first stated in March 2020, we do think that opportunities did exist to bring forward either primary or secondary legislation much earlier. So, instead of seeking to expedite the Bill's progress through the Senedd and curtail scrutiny by dropping a Stage there, reducing the opportunities for valuable scrutiny, the Welsh Government could indeed have expedited the Bill's development ahead of its introduction and then done the whole Stages.
And then there's the question of whether this Bill was so urgent—although we all want to see it—at this stage, that it needed to be expedited through the Senedd, or would it have been better being considered by the whole Senedd through the Senedd's emergency Bill procedure rather than being left for the Business Committee to decide on an expedited process? In order to provide clarity on some of these issues, we therefore made six recommendations seeking further explanation from the Minister, and we look forward to hearing from the Minister, either today or in writing, in response to that.
The report that we've produced also highlights concerns that we have with the absence of any reference in the explanatory memorandum to the impact of UKIMA, the United Kingdom Internal Market Act 2020, on the Bill. Minister, once again, I state on the record: we accept that the 2020 Act cannot limit the Senedd's ability to legislate on matters that are within its devolved legislative competence, and you've restated today your clarity that this does not impact on it, as you said to our committee. However, our concern is whether, once law is made by the Senedd, the 2020 Act may impact on how effective the law is because of the market access principles it introduces right across the UK. So, we ask the Minister whether, in not acknowledging the potential impact—and we note that it's potential impact—of the 2020 Act on the practical effect and the enforcement of this Bill, there is any danger that people and businesses affected in Wales are not being provided with accurate information about the effect of this legislation, or whether, indeed, this could result in individuals or businesses being unaware of or misinformed about the full extent of the law as it applies in Wales, or, indeed, uncertainty for local authorities when enforcing some of the provisions in the Bill. So, we hope, Minister, that you can answer some of those today.
We made five recommendations in relation to these points, and they include asking the Minister to explain—we took the novel approach of putting a theoretical case study in our report—whether that's accurate regarding the application of the 2020 Act to oxo degradable plastic that is used as agricultural and horticultural mulch plastic. Not everybody will understand this, but it's a case study that we put to see if the Minister could tell us whether it's right or wrong. The key question is this: while the Bill may ban such plastic, because of the 2020 Act, will Welsh businesses still be able to buy mulch film from elsewhere in the UK, as suppliers in England, Scotland and Northern Ireland would be able to continue to supply to them? So that's what we're looking for an answer on. And Minister, you're shaking your head already, so I hope that you'll be standing up and telling us that that's not correct.
Finally, we made a further five recommendations relating to some of the provisions in the Bill and the rule of law. One of the underlying principles of the rule of law is certainty. We therefore do not share the Minister's view that she expressed to us in committee that legislation could be open to interpretation, or that it's a trade-off between ease of understanding and absolute certainty. The rule of law necessitates a distinction between non-statutory guidance and requirements imposed by law. The Minister made reference to that statutory guidance in her evidence, but the Bill does not currently reflect this position. So, although guidance may influence behaviour, ultimately, the interpretation of the Bill would be left to the courts. So, if we have overly flexible definitions in the Bill, this may result in ambiguity and challenge. We're concerned, therefore, for local authorities enforcing the provisions in the Bill, given that they should not apply or enforce guidance as if it were the law. So, we have recommended that there should be better, more precise definitions in the Bill, rather than seeking to provide clarity through guidance. We also recommend that there's a duty to provide guidance and that the duty includes consultation with stakeholders and should be subject to scrutiny by the Senedd. So, Minister, we look forward to your response. We know that you'll be writing to us in detail as well, but we welcome the generous way in which you opened your remarks to this Bill and we hope that you'll respond positively to those recommendations.
Diolch, Llywydd. Wrth siarad yn y capasiti hwnnw—er, a gaf i gyfochri fy hun â llawer o'r sylwadau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor arall yr wyf yn eistedd arno? Ond hefyd, Gweinidog, rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n cyflwyno hyn. Rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon yn dweud bod hyn yn gwneud cynnydd, ac rydym ni wedi bod yn aros am hyn, ac mae'n dda ei weld yn cael ei gyflwyno. Ond mae fy sylwadau yn mynd i gael eu cyfyngu i fy rôl fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Mae'n dda cael y ddadl hon o'n blaenau. Yn yr adroddiad a gyflwynwyd gennym ni y bore yma, rydym ni wedi dod i un casgliad ac 17 o argymhellion, a nodaf eich bod chi’n derbyn, ar gyfer pob pwyllgor, y mwyafrif o'r argymhellion, ac y byddwch chi’n ysgrifennu atom gyda sylwadau manylach eraill, ac rydym ni’n gwerthfawrogi hynny.
Mae ein casgliad unigol yn ymwneud â'r mater hwn a godwyd gan Llyr ar osgoi proses graffu Cyfnod 1 y Senedd ar gyfer Biliau Llywodraeth Cymru. Ar ein pwyllgor ni, nid ydym ni wedi ein perswadio ei bod hi'n briodol i wneud hynny, nac yn wir yn gwbl angenrheidiol i Lywodraeth Cymru geisio gwneud hynny. Mae'n tynnu sylw at y risg y gallai'r math yna o osgoi sy'n golygu osgoi a chwtogi craffu arwain at ganlyniadau anfwriadol. Ni fyddai'r un ohonom ni am ei weld, ond ar y gwaethaf, efallai y bydd yn golygu efallai na fydd Bil o'r math hwn yn cyflawni'r canlyniadau mae'n bwriadu eu cyflawni. Rydym ni’n gobeithio nad yw hynny'n wir, ond dyna pam ein bod ni, mewn egwyddor, yn gwrthwynebu osgoi'r broses graffu yno.
Rydym ni’n credu na ddylid croesawu’r awgrym y dylai’r broses o wneud cyfraith gael ei hosgoi i hwyluso ar er enghraifft, yn yr achos hwn, Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd her gyfreithiol—ac rwy'n dweud hyn ni waeth beth fo rhinweddau neu fel arall yr her honno—yn llwyr, oherwydd mae perygl iddo danseilio swyddogaethau'r ddeddfwrfa hon. Felly, rydym ni’n gobeithio nad yw dadleuon o'r fath yn cael eu cynnig fel mater o drefn gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol. Mae'r cwestiwn hefyd yn codi ynghylch a yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu mor gyflym ag y gallai fod wedi gwneud, sy'n ymddangos ychydig yn groes i'r hyn yr wyf newydd ei ddweud, ond o ystyried bod y bwriad i ddeddfu wedi cael ei nodi gyntaf ym mis Mawrth 2020, rydym ni’n credu bod cyfleoedd yn bodoli i gyflwyno naill ai deddfwriaeth gynradd neu is-ddeddfwriaeth yn llawer cynt. Felly, yn lle ceisio hwyluso cynnydd y Bil drwy'r Senedd a chwtogi ar graffu trwy ollwng Cyfnod yn y fan yna, gan leihau'r cyfleoedd i gael craffu gwerthfawr, gallai Llywodraeth Cymru yn wir fod wedi hwyluso datblygiad y Bil cyn ei gyflwyno ac yna gwneud y Cyfnodau cyfan.
Ac yna mae'r cwestiwn a oedd gymaint o frys am y Bil hwn—er ein bod ni i gyd eisiau ei weld—ar y pwynt hwn, fel bod angen ei gyflymu drwy'r Senedd, neu a fyddai wedi bod yn well iddo gael ei ystyried gan y Senedd gyfan drwy drefn Bil brys y Senedd yn hytrach na chael ei adael i'r Pwyllgor Busnes benderfynu ar broses gyflym? Er mwyn rhoi eglurder ar rai o'r materion hyn, fe wnaethom felly wneud chwe argymhelliad yn gofyn am esboniad pellach gan y Gweinidog, ac edrychwn ymlaen at glywed gan y Gweinidog, naill ai heddiw neu'n ysgrifenedig, mewn ymateb i hynny.
Mae'r adroddiad yr ydym ni wedi'i gynhyrchu hefyd yn tynnu sylw at bryderon sydd gennym ni gydag absenoldeb unrhyw gyfeiriad yn y memorandwm esboniadol i effaith UKIMA, Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, ar y Bil. Gweinidog, unwaith eto, rwy'n datgan ar y cofnod: rydym ni’n derbyn na all Deddf 2020 gyfyngu ar allu'r Senedd i ddeddfu ar faterion sydd o fewn ei chymhwysedd deddfwriaethol datganoledig, ac rydych chi wedi ailddatgan heddiw eich eglurder nad yw hyn yn effeithio arno, fel y dywedoch chi wrth ein pwyllgor. Fodd bynnag, ein pryder yw y gallai Deddf 2020, pan fydd y gyfraith yn cael ei gwneud gan y Senedd, effeithio ar ba mor effeithiol yw'r gyfraith oherwydd egwyddorion mynediad y farchnad mae'n eu cyflwyno ledled y DU. Felly, rydym ni’n gofyn i'r Gweinidog a oes, wrth beidio â chydnabod effaith bosibl—ac rydym yn nodi ei bod yn effaith bosibl—Ddeddf 2020 ar yr effaith ymarferol a gorfodi'r Bil hwn, unrhyw berygl nad yw pobl a busnesau sy'n cael eu heffeithio yng Nghymru yn cael gwybodaeth gywir am effaith y ddeddfwriaeth hon, neu a allai hyn, yn wir, olygu nad yw unigolion neu fusnesau yn ymwybodol o'r gyfraith neu'n cael camwybodaeth ynghylch maint llawn y gyfraith fel y mae'n gymwys yng Nghymru, neu, yn wir, ansicrwydd i awdurdodau lleol wrth orfodi rhai o'r darpariaethau yn y Bil. Felly, rydym ni'n gobeithio, Gweinidog, y gallwch chi ateb rhai o'r rheini heddiw.
Fe wnaethom ni bum argymhelliad mewn perthynas â'r pwyntiau hyn, ac maen nhw'n cynnwys gofyn i'r Gweinidog esbonio—fe wnaethom ni gymryd y dull newydd o roi astudiaeth achos damcaniaethol yn ein hadroddiad—p’un a yw hwnnw’n gywir ynghylch cymhwyso Deddf 2020 i blastig diraddadwy sy'n cael ei ddefnyddio fel plastig gwellt amaethyddol a garddwriaethol. Ni fydd pawb yn deall hyn, ond mae'n astudiaeth achos rydym ni'n ei rhoi i weld a allai'r Gweinidog ddweud wrthym a yw'n iawn neu'n anghywir. Y cwestiwn allweddol yw hyn: tra gall y Bil wahardd plastig o'r fath, oherwydd Deddf 2020, a fydd busnesau Cymru yn dal i allu prynu ffilm gwellt o fannau eraill yn y DU, gan y byddai cyflenwyr yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn gallu parhau i gyflenwi iddyn nhw? Felly dyna beth rydym ni'n chwilio am ateb arno. A Gweinidog, rydych chi'n ysgwyd eich pen yn barod, felly gobeithio y byddwch chi'n sefyll i fyny ac yn dweud wrthym ni nad yw hynny'n gywir.
Yn olaf, fe wnaethom ni bum argymhelliad arall yn ymwneud â rhai o'r darpariaethau yn y Bil a rheolaeth y gyfraith. Un o egwyddorion sylfaenol rheolaeth y gyfraith yw sicrwydd. Felly, nid ydym yn rhannu barn y Gweinidog iddi fynegi i ni mewn pwyllgor y gallai deddfwriaeth fod yn agored i'w dehongli, neu ei bod yn gyfaddawd rhwng rhwyddineb dealltwriaeth a sicrwydd llwyr. Mae rheolaeth y gyfraith yn golygu bod angen gwahaniaeth rhwng canllawiau a gofynion anstatudol a gofynion a osodir yn ôl y gyfraith. Cyfeiriodd y Gweinidog at y canllawiau statudol hynny yn ei thystiolaeth, ond nid yw'r Bil yn adlewyrchu'r safbwynt hwn ar hyn o bryd. Felly, er y gall canllawiau ddylanwadu ar ymddygiad, yn y pen draw, byddai dehongli'r Bil yn cael ei adael i'r llysoedd. Felly, os oes gennym ni ddiffiniadau rhy hyblyg yn y Bil, gall hyn arwain at amwysedd a her. Rydym ni’n poeni, felly, ar gyfer awdurdodau lleol sy’n gorfodi'r darpariaethau yn y Bil, o ystyried na ddylent gymhwyso na gorfodi canllawiau fel pe baent yn gyfraith. Felly, rydym ni wedi argymell y dylai fod diffiniadau gwell, mwy manwl gywir yn y Bil, yn hytrach na cheisio darparu eglurder drwy ganllawiau. Rydym ni hefyd yn argymell bod dyletswydd i ddarparu canllawiau a bod y ddyletswydd yn cynnwys ymgynghori â rhanddeiliaid ac y dylai fod yn destun craffu gan y Senedd. Felly, Gweinidog, rydym ni’n edrych ymlaen at eich ymateb. Rydym ni’n gwybod y byddwch chi’n ysgrifennu atom yn fanwl hefyd, ond rydym ni’n croesawu'r ffordd hael y gwnaethoch chi agor eich sylwadau i'r Bil hwn a gobeithiwn y byddwch yn ymateb yn gadarnhaol i'r argymhellion hynny.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, a dwi'n falch i allu cyfrannu yn y ddadl yma heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Buaswn i'n licio diolch i’r Gweinidog am ddod i’r pwyllgor i drafod goblygiadau ariannol y Bil. Dŷn ni wedi gwneud pump o argymhellion, a dŷn ni wedi clywed gan y Gweinidog a diolch iddi am ei sylwadau yn barod ar y rheini, ac rŷn ni'n edrych ymlaen at gael mwy o fanylion ganddi mewn amser.
Ond cyn i fi fynd i fanylder ar hynny, hoffwn i ddechrau drwy gefnogi sylwadau Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, Llyr Gruffydd, a hefyd y sylwadau dŷn ni newydd eu clywed gan Huw Irranca-Davies ynglŷn ag osgoi craffu yng Nghyfnod 1. Rydym yn cefnogi'r safbwynt bod osgoi Cyfnod 1 yn rhwystro'r cyfle i ymgynghori â rhanddeiliaid a'r cyhoedd ar y ddarpariaeth fanwl o fewn y Bil. Mae hefyd yn rhwystro'r cyfle i'r Senedd gynnal gwaith craffu llawn a thrylwyr ar oblygiadau ariannol a pholisi'r Bil.
Thank you, Llywydd, and I'm pleased to contribute to this debate today as Chair of the Finance Committee. I’d like to thank the Minister for attending committee to discuss the financial implications of the Bill. We've made five recommendations, and I thank the Minister for the comments that the Minister's made on those, and I look forward to getting more detail from her in due time.
But before I go into detail on that, I'd like to start by supporting the comments made by the Chair of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd, and the comments we've just heard from Huw Irranca-Davies in relation to bypassing Stage 1 scrutiny. We support the view that bypassing Stage 1 denies stakeholders and the public the opportunity to be consulted on the detailed provision within the Bill. It also denies the Senedd the opportunity to undertake full and robust scrutiny of the policy and financial implications of the Bill.
Turning to the committee's views, we support the aims of the Bill to accelerate the shift from single-use plastics towards developing more sustainable alternatives, and we acknowledge the environmental benefits of reducing plastic pollution. We are also pleased to hear that the Minister continues to engage with stakeholders to ensure that the aims of this legislation are effectively communicated, and we hope this will help bring businesses into compliance and thus reduce the need for enforcement. However, we identified areas within the regulatory impact assessment accompanying the Bill as problematic.
We are particularly concerned that the cost estimated for businesses switching to alternative non-single-use plastics was based on relatively old research and data from 2019-20. Furthermore, the initial cost modelling was based on nine products, rather than 11, as included in the Bill. The Minister told us that she expected that the costs of the nine products may have decreased due to the shift already taking place to alternative products and the effect elsewhere in the UK and globally from countries banning single-use plastics. Whilst this is good to hear, as this may have a positive effect on the costs, we still expect this information to be reflected in the RIA and we recommend that this is included in an updated RIA following Stage 2 proceedings.
Llywydd, it will come as no surprise to Members that the committee is concerned with the impact of current inflationary pressures on the financial impact of legislation. The HM Treasury Green Book says that the effects of general price inflation should be removed from estimates relating to Bills. However, the Minister told us that the costs of both continuing with single-use plastics and moving to non-single-use plastics would be subject to inflation. She also made the point that it may be of benefit for businesses to swap to alternative products away from oil-based plastics, given the rising costs of oil, to mitigate the cost impact of these measures. Whilst we appreciate these suggestions on how costs could be kept low, we are still concerned with the impact this could have on businesses, given the significant rate of inflation. We also believe that it poses an affordability risk for the Welsh Government. This is a concern for this Bill and for future Bills and, as a result, we're asking Welsh Government to give consideration to inflationary pressures when calculating cost impacts of legislation.
Turning to other issues, we heard from the Minister that it was difficult to estimate costs relating to manufacturers and other businesses switching production away from plastic items due to the lack of available data and the lack of engagement with businesses. We are disappointed that this was the case and recommend that further work is undertaken to assess these costs and disbenefits. The RIAs should include the Welsh Government's best estimated cost on introduction to allow us to effectively scrutinise the overall financial implications and benefits of a Bill.
Our third recommendation seeks clarification on whether the £8.6 million identified as benefits from manufacturing is on a UK or Welsh basis. If it accounts for UK manufacturing as a whole, as the RIA suggests, this should not be included as a benefit for Wales and the Welsh Government should revise its figures to calculate the specific benefit to Wales.
As Members will know, this Bill contains regulatory powers to ban further products in time. However, the committee was concerned by the lack of engagement between the Welsh Government and businesses, which meant that data to assess the costs of any future bans was not being collected. We therefore recommend that the Welsh Government improves its engagement with manufacturers and businesses in Wales to ensure that any plans to ban further products are costed accurately. The committee also felt that compliance within the sector, rather than rely on the Bill's enforcement powers—.
Gan droi at farn y pwyllgor, rydym ni’n cefnogi nodau'r Bil i gyflymu'r newid o blastig untro tuag at ddatblygu dewisiadau amgen mwy cynaliadwy, ac rydym ni’n cydnabod manteision amgylcheddol lleihau llygredd plastig. Rydym ni hefyd yn falch o glywed bod y Gweinidog yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid i sicrhau bod nodau'r ddeddfwriaeth hon yn cael eu cyfleu'n effeithiol, ac rydym ni’n gobeithio y bydd hyn yn helpu i ddod â busnesau i gydymffurfio ac felly lleihau'r angen am orfodi. Fodd bynnag, fe wnaethom nodi meysydd o fewn yr asesiad effaith rheoleiddio sy'n cyd-fynd â'r Bil fel rhai sy'n broblematig.
Rydym ni’n arbennig o bryderus bod y gost a amcangyfrifir ar gyfer busnesau sy'n newid i blastigau untro amgen yn seiliedig ar ymchwil a data cymharol hen o 2019-20. Ar ben hynny, roedd y modelu costau cychwynnol yn seiliedig ar naw cynnyrch, yn hytrach nag 11, fel sydd wedi’i gynnwys yn y Bil. Dywedodd y Gweinidog ei bod yn disgwyl y gallai costau'r naw cynnyrch fod wedi gostwng oherwydd y newid sydd eisoes yn digwydd i gynhyrchion amgen a'r effaith mewn mannau eraill yn y DU ac yn fyd-eang o wledydd sy'n gwahardd plastig untro. Er bod hyn yn dda i glywed, oherwydd gallai hyn gael effaith gadarnhaol ar y costau, rydym ni’n dal i ddisgwyl i'r wybodaeth hon gael ei hadlewyrchu yn yr asesiad effaith rheoleiddiol ac rydym ni’n argymell bod hyn yn cael ei gynnwys mewn trafodion Cyfnod 2 wedi'i ddiweddaru.
Llywydd, ni fydd yn syndod i'r Aelodau bod y pwyllgor yn poeni am effaith y pwysau chwyddiant presennol ar effaith ariannol deddfwriaeth. Mae Llyfr Gwyrdd Trysorlys EF yn dweud y dylid tynnu effeithiau chwyddiant prisiau cyffredinol o amcangyfrifon yn ymwneud â Biliau. Fodd bynnag, dywedodd y Gweinidog wrthym y byddai costau parhau gyda phlastig untro a symud i blastigau nad ydynt yn rhai untro yn destun chwyddiant. Gwnaeth y pwynt hefyd y gallai fod o fudd i fusnesau newid i gynhyrchion amgen i ffwrdd o blastigau sy'n seiliedig ar olew, o ystyried costau cynyddol olew, i liniaru effaith costau'r mesurau hyn. Er ein bod ni’n gwerthfawrogi'r awgrymiadau hyn ar sut y gellid cadw costau’n isel, rydym ni’n dal i boeni am yr effaith y gallai hyn ei gael ar fusnesau, o ystyried y gyfradd sylweddol o chwyddiant. Rydym ni’n credu hefyd ei fod yn peri risg fforddiadwyedd i Lywodraeth Cymru. Mae hyn yn bryder i'r Bil hwn ac ar gyfer Biliau yn y dyfodol ac, o ganlyniad, rydym ni’n gofyn i Lywodraeth Cymru roi ystyriaeth i bwysau chwyddiant wrth gyfrifo effeithiau costau deddfwriaeth.
Gan droi at faterion eraill, fe wnaethom glywed gan y Gweinidog ei bod yn anodd amcangyfrif costau yn ymwneud â gweithgynhyrchwyr a busnesau eraill yn newid cynhyrchu i ffwrdd oddi wrth eitemau plastig oherwydd diffyg data sydd ar gael a'r diffyg ymgysylltu â busnesau. Rydym ni’n siomedig bod hyn yn wir ac yn argymell bod rhagor o waith yn cael ei wneud i asesu'r costau hyn a'r anfanteision. Dylai'r asesiadau effaith reoleiddiol gynnwys y gost wedi’i hamcangyfrif orau gan Lywodraeth Cymru ar gyflwyno er mwyn ein galluogi i graffu'n effeithiol ar oblygiadau a manteision ariannol cyffredinol y Bil.
Mae ein trydydd argymhelliad yn gofyn am eglurhad ar p’un a yw'r £8.6 miliwn a nodwyd fel buddion gweithgynhyrchu ar sail y DU neu sail Cymru. Os yw'n cyfrif am weithgynhyrchu'r DU yn ei gyfanrwydd, fel mae'r asesiad effaith reoleiddiol yn ei awgrymu, ni ddylai hyn gael ei gynnwys fel budd i Gymru a dylai Llywodraeth Cymru adolygu ei ffigyrau i gyfrifo'r budd penodol i Gymru.
Fel y bydd Aelodau'n gwybod, mae'r Bil hwn yn cynnwys pwerau rheoleiddio i wahardd cynhyrchion pellach mewn amser. Ond roedd y pwyllgor yn pryderu am y diffyg ymgysylltu rhwng Llywodraeth Cymru a busnesau, oedd yn golygu nad oedd data i asesu costau unrhyw waharddiadau yn y dyfodol yn cael ei gasglu. Rydym ni'n argymell felly bod Llywodraeth Cymru yn gwella ei chysylltiad â gweithgynhyrchwyr a busnesau yng Nghymru i sicrhau bod unrhyw gynlluniau i wahardd cynhyrchion pellach yn cael eu costio'n gywir. Roedd y pwyllgor hefyd yn teimlo bod cydymffurfiaeth o fewn y sector, yn hytrach na dibynnu ar bwerau gorfodi'r Bil—.
Mae ein hargymhelliad olaf hefyd yn ymwneud â phwerau rheoleiddiol yn y Bil. Rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ddarparu RIA llawn a thrylwyr i gyd-fynd ag unrhyw is-ddeddfwriaeth berthnasol sy'n cael ei gwneud o dan y Bil hwn sy’n gwahardd cynhyrchion plastig untro pellach nad ydynt wedi'u cwmpasu yn barod o fewn y ddeddfwriaeth fel y’i drafftiwyd.
Lywydd, rydym yn ddiolchgar i'r Gweinidog a'i swyddogion am roi tystiolaeth i'r pwyllgor ar y darn arwyddocaol hwn o ddeddfwriaeth. Mae ein hargymhellion yn cyfeirio at feysydd y mae angen eu gwella er mwyn sicrhau bod y Bil hwn yn llwyddiant, ac rydym yn edrych ymlaen at glywed ymateb y Gweinidog. Diolch yn fawr.
Our final recommendation also relates to the regulatory powers in the Bill. We ask the Welsh Government to commit to providing a full and robust RIA to accompany any relevant subordinate legislation made under this Bill that bans further single-use plastic products not already covered within the scope of the legislation as drafted.
Llywydd, we are grateful to the Minister and her officials for giving evidence to the committee on this significant piece of legislation. Our recommendations point to areas that need to be improved in order to ensure that this Bill is a success, and we look forward to hearing the Minister’s response. Thank you.
I would just like to thank the Minister and your officials and my committee colleagues for the work that has gone into this so far, and it’s not before time that we need to stand here, really, to welcome this Bill. I appreciate everything that the Chairs of the other committees have said, and I just hope that this is one Bill that we can all, cross-party, get behind. But it needs to be a Bill—. Now that we've got this opportunity, it needs to be a Bill that actually delivers, because it is a year after the Labour Government said that you would legislate, it's two years after the UK Government imposed its own ban, and it’s three years after the Welsh Government declared a climate emergency. On 5 July, the First Minister himself announced that this Bill would be used to support the Welsh Government’s ongoing legal challenge against the United Kingdom Internal Market Act 2020. Anyway, that aside, I and my group welcome the Bill, and we do agree with the general principles. I mean, really, who wouldn’t? The production of single-use plastic is continuing to encompass the global carbon budget. Around 98 per cent of single-use plastic products are produced from virgin feedstock or fossil fuels. By 2040, it is predicted that the production, use and disposal of fossil fuel-based plastics will reach 19 per cent of the global carbon budget. And it is estimated that there are 400 million tonnes of plastic waste each year.
The consequences are devastating, Llywydd. There will be more plastic than fish in the sea by 2050. Ninety per cent of sea birds have plastic in their stomachs. Microplastic pollution has resulted in a decline in fauna, including larvae and mites, and around 100,000 pieces or 250g of plastic are consumed by us as individuals annually. Now, bearing in mind that context, I do want our Welsh Parliament to go as far as it possibly can with this new Bill.
Welsh Water and Wales Environment Link have expressed disappointment that wet wipes containing plastics are not included. But, when you came to the committee meeting last week, Minister, you were actually more forceful on that, and you are certainly going to be looking at it. Because, let’s be honest, wet wipes, particularly with plastic, are the principal cause and contributor to the formation of blockages in our sewers, and also pollute the environment with microplastics. Even the British Plastics Federation has explained that alternatives to wet wipes containing plastics do exist. I understand, according to my colleague Llyr Gruffydd, that we have a company already looking to produce—. Yes, in Wrexham?
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog a'ch swyddogion a dyn nghyd-Aelodau yn y pwyllgor am y gwaith sydd wedi'i wneud ar hyn hyd yma, ac mae’n hen bryd i ni sefyll yma, mewn gwirionedd, i groesawu'r Bil hwn. Rwy'n gwerthfawrogi popeth mae Cadeiryddion y pwyllgorau eraill wedi'i ddweud, ac rwy’n gobeithio fod hwn yn un Bil y gallwn ni i gyd, yn drawsbleidiol, ei gefnogi. Ond mae angen iddo fod yn Fil—. Nawr ein bod ni wedi cael y cyfle yma, mae angen iddo fod yn Fil sydd wir yn cyflawni, oherwydd mae hi'n flwyddyn wedi i'r Llywodraeth Lafur ddweud y byddech chi'n deddfu, mae hi'n ddwy flynedd ar ôl i Lywodraeth y DU osod ei gwaharddiad ei hun, ac mae'n dair blynedd ar ôl i Lywodraeth Cymru ddatgan argyfwng hinsawdd. Ar 5 Gorffennaf, cyhoeddodd y Prif Weinidog ei hun y byddai'r Bil hwn yn cael ei ddefnyddio i gefnogi her gyfreithiol barhaus Llywodraeth Cymru yn erbyn Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Beth bynnag, hynny o'r neilltu, rydw i a fy ngrŵp yn croesawu'r Bil, ac rydym ni’n cytuno â'r egwyddorion cyffredinol. Hynny yw, mewn gwirionedd, pwy fyddai ddim? Mae cynhyrchu plastig untro yn parhau i gwmpasu'r gyllideb garbon fyd-eang. Mae tua 98 y cant o gynhyrchion plastig untro yn cael eu cynhyrchu o borthiant newydd neu danwydd ffosil. Erbyn 2040, rhagwelir y bydd cynhyrchu, defnyddio a gwaredu plastigau sy'n seiliedig ar danwydd ffosil yn cyrraedd 19 y cant o'r gyllideb garbon fyd-eang. Ac amcangyfrifir bod 400 miliwn tunnell o wastraff plastig bob blwyddyn.
Mae'r canlyniadau yn ddinistriol, Llywydd. Bydd mwy o blastig na physgod yn y môr erbyn 2050. Mae gan 90% o adar y môr blastig yn eu stumogau. Mae llygredd microblastig wedi arwain at ddirywiad mewn ffawna, gan gynnwys larfa a gwiddon, ac mae tua 100,000 o ddarnau neu 250g o blastig yn cael eu bwyta gennym ni fel unigolion yn flynyddol. Nawr, gan gofio'r cyd-destun hwnnw, rwyf yn dymuno i'n Senedd yng Nghymru fynd cyn belled ag y gall gyda'r Bil newydd hwn.
Mae Cyswllt Amgylchedd Cymru a Dŵr Cymru wedi mynegi siom nad yw cadachau gwlyb sy'n cynnwys plastigion yn cael eu cynnwys. Ond, pan ddaethoch chi i gyfarfod y pwyllgor yr wythnos ddiwethaf, Gweinidog, roeddech chi mewn gwirionedd yn fwy grymus ar hynny, ac yn sicr rydych chi'n mynd i fod yn edrych arno. Oherwydd, gadewch i ni fod yn onest, cadachau gwlyb, yn enwedig gyda phlastig, yw'r prif achos a chyfrannwr at ffurfio rhwystrau yn ein carthffosydd, a hefyd llygru'r amgylchedd â microblastigau. Mae hyd yn oed Ffederasiwn Plastigion Prydain wedi esbonio bod dewisiadau amgen i gadachau gwlyb sy'n cynnwys plastigion yn bodoli. Rwy'n deall, yn ôl fy nghyd-Aelod Llyr Gruffydd, fod gennym ni gwmni sydd eisoes yn ystyried cynhyrchu—. Ie, yn Wrecsam?
No, Flint.
Na, Fflint.
Flint. I beg your pardon. So, focusing for a bit longer on the plastic products we would like to prohibit, research has found now that around 39 per cent of smokers throw cigarette butts—or cigarette tips, as I always used to say; yes, cigarette tips—containing plastic down the drain. The vast majority are single-use plastic, and they contain hundreds of toxic chemicals, once smoked. What we are left with is a plague of plastic cigarette ends on beaches. Quite often, for those of us who take part in beach cleans—. Oh, lordy, thousands of them are collected when there are a few of us out there.
Balloon sticks are rightly included. 'What about the actual balloons?', I have been asked. Someone has written to me, knowing that this is coming forward, so it’s good that the public are becoming aware. What about the actual balloons? The RSPCA has warned that ingesting balloons can cause death by blocking the digestive and respiratory tracts. And in 2013, DEFRA produced 'Sky lanterns and helium balloons: an assessment of impacts on livestock and the environment', in which they identified the choking of livestock due to swallowing balloon fragments.
There’s also a need to consider coffee pods. Hamburg banned coffee pods from state-run buildings as part of an environmental drive to reduce waste. Menstrual products—they generate 200,000 tonnes of waste per year. Nappies—now, this one's a tricky one for me, because, for anyone who's been a mother, going back to the old terry towelling nappies, for me, is not the way forward. However, whether manufacturers could look at maybe producing nappies with less plastic in them—because, again, they're just a blight in our communities when discarded irresponsibly. Single-use toothbrushes—256 million of these are discarded. Single-use razors—2 billion end up in the landfill every year. And more recently, COVID testing kits that are—. Well, they are plastic at the moment. Whether those companies, Minister, could actually look at—. As a result of your Bill coming forward, maybe it will make manufacturers more responsible when they are putting things together.
We do need a serious discussion about enforcement, but I agree with everything that's been said here. This is going to pass costs over to our businesses, and I do believe that, if we bring people with us, people will soon realise that we need to work together on that. So, we need to support it doing more on using the carrot, not the stick.
I am concerned in terms of the financial implications for our local authorities. The WLGA, Chartered Institute of Wastes Management, Newport City Council, Flintshire County Council and Caerphilly County Borough Council have all expressed concerns about resources and lack of capacity—and that's now, before they look at this.
We will be voting in favour today, Llywydd, but I think the Minister knows, as far as we're concerned, we want this to be an all-singing and all-dancing Act when it comes through, and hopefully we can work together, Minister, on any amendments that—. We can perhaps work together so that this Bill does exactly what we all want it to do. Diolch.
Fflint. Esgusodwch fi. Felly, gan ganolbwyntio am ychydig yn hirach ar y cynhyrchion plastig yr hoffem ni eu gwahardd, mae ymchwil wedi canfod nawr bod tua 39 y cant o smygwyr yn taflu diwedd sigaréts—neu ben sigaréts, fel yr oeddwn i bob amser yn arfer ei ddweud; ie, pen sigaréts—sy'n cynnwys plastig i lawr y draen. Plastig untro yw'r mwyafrif helaeth, ac maen nhw’n cynnwys cannoedd o gemegau gwenwynig, ac wedi cael eu smygu ar un adeg. Yr hyn sydd ar ôl yw pla o sigarennau plastig yn cyrraedd traethau. Yn aml iawn, i'r rhai ohonon ni sy'n cymryd rhan mewn digwyddiadau glanhau traeth—. O'r arglwydd, mae miloedd ohonyn nhw'n cael eu casglu pan fo sawl un ohonon ni allan yna.
Mae ffyn balŵn wedi'u cynnwys, a hynny’n gywir. 'Beth am y balŵns eu hunain?', gofynnwyd i mi. Mae rhywun wedi ysgrifennu ata i, o wybod bod hyn yn cael ei gyflwyno, felly mae'n dda bod y cyhoedd yn dod yn ymwybodol. Beth am y balŵns eu hunain? Mae'r RSPCA wedi rhybuddio y gall llyncu balwnau achosi marwolaeth drwy rwystro'r lleiniau treulio ac anadlu. Ac yn 2013, cynhyrchodd DEFRA ‘Llusernau awyr a balwns heliwm: asesiad o effeithiau ar dda byw a'r amgylchedd', lle nodwyd bod da byw yn tagu oherwydd iddyn nhw lyncu darnau balŵn.
Mae angen ystyried podiau coffi hefyd. Fe wnaeth Hamburg wahardd podiau coffi o adeiladau sy'n cael eu rhedeg gan y wladwriaeth fel rhan o ymgyrch amgylcheddol i leihau gwastraff. Cynnyrch mislif—maen nhw'n cynhyrchu 200,000 tunnell o wastraff y flwyddyn. Clytiau—nawr, mae'r un yma'n un anodd i mi, oherwydd, i unrhyw un sydd wedi bod yn fam, nid mynd yn ôl i'r hen gewynnau terry towelling, i mi, yw'r ffordd ymlaen. Fodd bynnag, p'un a allai gweithgynhyrchwyr edrych ar efallai gynhyrchu cewynnau gyda llai o blastig ynddyn nhw—oherwydd, unwaith eto, maen nhw’n aflwydd yn ein cymunedau wrth gael eu taflu'n anghyfrifol. Brwshys dannedd untro—mae 256 miliwn o'r rhain yn cael eu taflu. Raseli untro—2 biliwn yn y safle tirlenwi bob blwyddyn. Ac yn fwy diweddar, pecynnau profi COVID sydd—. Wel, plastig ydyn nhw ar hyn o bryd. P'un a allai'r cwmnïau hynny, Gweinidog, edrych arno mewn gwirionedd—. O ganlyniad i'ch Bil gael ei gyflwyno, efallai y bydd yn gwneud gweithgynhyrchwyr yn fwy cyfrifol pan fyddant yn rhoi pethau at ei gilydd.
Mae angen trafodaeth ddifrifol ynglŷn â gorfodi, ond rwy'n cytuno â phopeth sydd wedi cael ei ddweud yma. Mae hyn yn mynd i drosglwyddo costau draw i'n busnesau, ac rwy'n credu, os ydyn ni'n dod â phobl gyda ni, y bydd pobl yn sylweddoli cyn bo hir bod angen i ni weithio gyda'n gilydd ar hynny. Felly, mae angen i ni ei gefnogi gan wneud mwy ar ddefnyddio'r foronen, nid y ffon.
Rwy'n bryderus o ran y goblygiadau ariannol i'n hawdurdodau lleol. Mae CLlLC, Sefydliad Siartredig Rheoli Gwastraff, Cyngor Dinas Casnewydd, Cyngor Sir y Fflint a Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i gyd wedi mynegi pryderon am adnoddau a diffyg capasiti—ac mae hynny nawr, cyn iddyn nhw edrych ar hyn.
Byddwn ni'n pleidleisio o blaid heddiw, Llywydd, ond rwy'n credu bod y Gweinidog yn gwybod, cyn belled ag yr ydym ni yn y cwestiwn, rydyn ni am i hon fod yn Ddeddf sy’n gwneud popeth pan ddaw drwodd, a gobeithio y gallwn ni weithio gyda'n gilydd, Gweinidog, ar unrhyw welliannau sydd—. Efallai y gallwn ni weithio gyda'n gilydd fel bod y Bil hwn yn gwneud yr union beth yr ydym ni i gyd am iddo ei wneud. Diolch.
Diolch, Gweinidog. Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu ers blynyddoedd i wahardd plastig untro. Fe wnes i alw am hyn yn gyntaf yn 2019. Mae hyn heddiw yn gam pwysig ymlaen, a rhywbeth i'w groesawu, yn sicr. Achos mae plastig wedi plethu i fod yn rhan annatod o'n bywydau—o becynnau bwyd, ein dillad ni, y ffyrdd mae pobl yn glanhau, y pethau rŷn ni’n bwyta, mae plastig ym mhobman. Roeddwn i'n darllen yr wythnos hon fod microplastics wedi cael eu ffeindio yn llaeth y fron am y tro cyntaf. Ac er bod llygredd plastig yn wybodus i ni, mae COVID-19 wedi cyflymu effaith niweidiol microblastigau ar ein hamgylchedd a bioamrywiaeth. Dwi’n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio’r delweddau trist o adar a chreaduriaid eraill wedi eu clymu mewn masgiau un defnydd, a’u boliau yn llawn o blastig. Bydd rhai yn cofio gweld darnau o blastig wedi eu darganfod yn nyfnderau'r môr, ar ben Everest, ar draethau Indonesia ac ar lannau afonydd ar draws y byd. Gogoniannau’r ddaear, a dyma ydy’r marker rŷn ni’n ei rhoi lawr fel dynoliaeth—wel, fe fyddwn ni'n rhoi marker arall lawr trwy ddeddfwriaeth fel hyn.
Rŷn ni’n gweld effaith plastig ar arfordir prydferth ein gwlad ein hunain. Mae microblastigau i’w canfod yn nifer o’n rhywogaethau dyfrol, brodorol. Mae’r data yn dangos, er gwaethaf yr ymgyrchu yn erbyn plastig untro, fod y canran o’r plastig a’r polystyrene hynny sydd yn gynwysedig yn y Bil o hyd yn uchel iawn ar ein traethau ac yn ein moroedd.
Mae bron pawb yn cytuno bod angen gweithredu. Ond does bron neb eisiau newid eu bywydau nhw o gwbl, a dyna ydy'r sialens, wrth gwrs. Mae gennym ni ddyletswydd, wrth gwrs, i amddiffyn pobl ar draws y byd rhag peryglon gwastraff plastig, ac mae’n glir, er bod y Bil hwn yn gam pwysig ymlaen, a dwi rili yn dweud ei fod e'n gam pwysig, dyw e dal ddim yn ddigon cadarn o ran gwahardd gweithgynhyrchu eitemau plastig untro, fel mae Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd wedi bod yn rhoi mas.
Rwy'n pryderu, yn wahanol i'r Ddeddf ddiweddar a basiwyd yn yr Alban, fod Cymru ond yn gwahardd y cyflenwad yn hytrach na’r gweithgynhyrchu o’r eitemau rhestredig. Dylem ni fod yn atal allforio llygryddion hysbys i wledydd eraill hefyd. Gallai'r diffiniad cyfredol o 'ddefnydd sengl' ganiatáu cyflenwi cynhyrchion 'aml-becyn' neu 'maint teuluol' sy'n cynnwys nifer o eitemau wedi'u pecynnu'n unigol fel rhan o un cynnyrch. Mae'n arbennig o bwysig sicrhau bod y diffiniad hwn yn glir, a heb fylchau. Felly, mi fuaswn i’n hoffi clywed ar ddiwedd y ddadl os ydy’r Gweinidog yn cytuno y dylid diwygio'r diffiniad o eitem un defnydd i gynnwys y gair 'wedi'i genhedlu' wrth adlewyrchu diffiniad yr Undeb Ewropeaidd o gynnyrch plastig untro.
Mae’r pwyllgor wedi trafod yn helaeth y ffaith—eto, mae hyn wedi cael ei amlygu'n barod yn y ddadl—fod wet wipes—dwi'n meddwl bod Llyr yn eu galw nhw'n 'wipes gwlyb'—ar goll yma. Yn eu hymateb i ymchwiliad y pwyllgor blaenorol ar ficroblastigau, amlygodd Dŵr Cymru cymaint ydy effaith y broblem o wet wipes o ran carthffosydd. Os na fyddan nhw’n cael eu hatal, beth mwy a all y Llywodraeth ei wneud a beth mwy a all cymdeithas ei wneud i hysbysu pobl am y niwed maen nhw’n ei wneud?
Mae Wales Environment Link, fel rydyn ni wedi clywed, yn dadlau y gallai addysg dinasyddion fod o gymorth, ond, yn y pen draw, mae angen ymyrraeth reoleiddiol yn y maes hwn achos, fel rydyn ni wedi clywed gymaint o weithiau yn y Siambr ac yn y pwyllgor, mae newid ymddygiad yn beth mor eithriadol o anodd ei ysgogi. Ar hyn o bryd, does dim i atal cwmnïau rhag rhoi 'flushable' ar y wipes sy'n achosi difrod difrifol i'n systemau dŵr, a heb ddiffiniadau safonol o beth sydd yn biodegradable, mae hyn yn achosi dryswch i'r cyhoedd.
I gloi, Llywydd, mae angen i’r Bil ysgogi newid. Mae angen i’n hymddygiad ni i gyd newid, ac mae angen gwneud yn siŵr bod hyn yn wir nid dim ond yn ein bywydau bob dydd yng Nghymru, ond hefyd yr effaith rŷm ni’n ei gael ar weddill y byd. A dyna’r her i’r Llywodraeth, wrth gwrs: gwneud yn siŵr bod arferion pobl wir yn newid, eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n rhan o hyn, bod hyn ddim yn rhywbeth sydd yn digwydd iddyn nhw, ond eu bod nhw eisiau datrys y broblem, a'n bod ni ddim yn gohirio'r problemau i'r cenedlaethau sydd i ddod. Mae’r gwaith sydd wedi mynd i mewn i’r Bil yma i’w glodfori, ac rwy'n gobeithio bydd modd datrys nifer o’r pryderon hyn wrth i’r ddeddfwriaeth fynd yn ei blaen. Diolch.
Thank you, Minister. Plaid Cymru has campaigned for years to ban single-use plastics. I first called for a ban in 2019. This is an important step forward, and something that is very much to be welcomed. Because plastics have become an intrinsic part of our lives—from food packaging, our clothes, the way that people clean, the things that we eat, plastic is everywhere. I read this week that microplastics have been detected in breast milk for the first time. And although we are all aware of plastic pollution, COVID-19 has accelerated microplastics’ harmful impact on our environment and biodiversity. I'm sure that we all remember the distressing images of birds and other animals entangled in single-use face masks, and their stomachs full of plastic. Some will remember that plastics have been found in the depths of the sea, on top of Everest, on beaches in Indonesia and on riverbanks worldwide. These are the earth’s wonders, and this the mark that we leave as humanity—or could we leave another mark via this kind of legislation?
We see the impact of plastics on our own nation’s beautiful coastline. Microplastics are to be found in many of our indigenous aquatic species. The data demonstrate that, despite the campaigns against single-use plastics, the percentage of the plastic and polystyrene covered by the Bill continues to be high on our beaches and in our seas.
Almost everyone agrees that action is needed. But almost nobody wants their lifestyles to change at all, and that's the challenge, of course. We have a duty to safeguard people worldwide from the dangers of plastic waste, and it is clear that, although this Bill is an important step forward, and I do want to repeat that—it is an important step forward—it still isn’t sufficiently robust in terms of banning the manufacture of single-use plastics, as the Chair of the climate change committee has set out.
I am concerned that, in contrast to legislation recently passed in Scotland, Wales is banning only the supply rather than the manufacture of the listed items. We should be preventing the exportation of known pollutants to other countries too. The current definition of 'single use' could allow the supply of multipack or family-size products that include a number of individually packaged items as part of the product. It is particularly important to ensure that this definition is clear, without loopholes. Therefore, I’d like to hear at the end of the debate whether the Minister agrees that the definition of a single-use item should be amended to include the wording ‘conceived as single use’ to reflect the EU’s definition of single-use plastic products.
The committee has discussed in detail—again, this has already been described in the debate—the fact that wet wipes—I think that Llyr calls them 'wipes gwlyb'—are missing from the Bill. In its response to the previous committee’s inquiry into microplastics, Dŵr Cymru Welsh Water noted the scale of the problems caused by wet wipes in our sewers. If they're not banned, what more can the Government do and what more can society do to inform people of the damage that wet wipes cause?
Wales Environment Link, as we've heard, argues that citizen education should be of assistance, but, ultimately, regulatory intervention is needed in this field, because as we've heard so many times in the Siambr and in committee, behaviour change is such a difficult thing to bring about. At present, there is nothing to stop companies from labelling as 'flushable' those wipes that cause significant damage to our water systems, and without a standard definition of what is biodegradable, this is a cause of public confusion.
To conclude, Llywydd, this Bill needs to drive change. All of our behaviours must change, and we need to ensure that this is true not just of our day-to-day lives in Wales, but also in terms of the impact that we have on the rest of the world. And that’s the challenge for the Government, of course: ensuring that people’s habits really do change, that they feel that they are part of this, that it's not something that happens to them, but that they want to solve the problem themselves, and that we don’t kick the can down the road for future generations. The work that has gone into this Bill is to be praised to the hilt, and I hope that a number of these concerns can be allayed as the legislation progresses. Thank you.
As Delyth Jewell has already said, we now know that there are plastics in breast milk in about 70 per cent of the cases. So, this is obviously just the latest iteration of the problems we've created for ourselves, because it will also be in powdered milk, it'll be in cow's milk, it'll be in our bread because of the grain that's grown on land that has got plastic on it, and it will be in our meat and fish, for sure. So, we certainly need to act now to stop killing ourselves in this way.
I appreciate the soft approach that has been taken by the Government on plastic straws, because we took some interesting evidence from somebody representing the disabled community, who said that plastic straws were the most suitable way of drinking for certain people with certain disabilities. There's clearly not a problem of people in hospitals being offered plastic straws because, obviously, incinerated waste all goes in one way. There's obviously a much more complex problem, therefore, in the community when somebody goes into a cafe and says, 'My children want plastic straws.' We're going to need some pretty clear regulation around ensuring that the cafe owner or the waiter will be able to be clear as to when it's appropriate to have plastic straws, because obviously there are paper straws, there are reusable metal and wood straws. So, there are plenty of alternatives for most people, but I recognise that this is a softly, softly approach to engage with people to develop the alternatives, without disadvantaging disabled people.
One of the areas where we need some clarity is on oxo-degradables, because they are, as the explanatory memorandum makes really clear, just as big a menace as anything else. But, there is no actual definition of oxo-biodegradables, so this really is something that needs some collaboration between the Welsh Government, Westminster and the other devolved administrations, because it makes sense to have really clear labelling on this. At the moment, lots of people are green-washing their product by saying, 'This is biodegradable.' Yes, it might be in 200 years' time, but that's not really what we're talking about, is it?
So, obviously, I too would like to see rapid action on plastic in wet wipes and on sanitary products, because I'm afraid to say that people continue to, and will continue to, put wet wipes and sanitary products down the toilet because of their confused relationship with their bodies and not wanting to dispose of them elsewhere. There's a lot of evidence on that. So, we really do need to work on that, because absolutely, as has been said by Janet Finch-Saunders, they do block the sewers and create the fatbergs, so it costs us a hell of a lot of money to tidy it up.
Keep Wales Tidy highlighted that there were two plastics that were on the rise. One was these vaping canisters; we need to take action against that. And, secondly, fast food litter, which they said was as a result of the cost-of-living crisis. So, there really is a sobering relationship between what people think is the most economical way of feeding themselves or their family rather than actually just cooking a basic meal. But, that's not for this legislation, but something for dealing with elsewhere. Nevertheless, I think that there's a really important way in which we're going to need to deal with fast food outlets, and see what we can do to get them to incentivise people to bring in their own containers when they come to pick up a curry, rather than using other types of products. That obviously links this legislation in with the extended producer responsibilities, and our overarching commitment, which has to be to reduce, reuse and recycle.
So, a good work in progress. We need to get on with it now, and we need to quite quickly change the culture around just chucking things away and thinking that that's the end of it, it's gone—it hasn't.
Fel y dywedodd Delyth Jewell eisoes, rydym ni’n gwybod bellach fod plastigion mewn llaeth o'r fron mewn tua 70 y cant o'r achosion. Felly, mae'n amlwg mai dim ond y fersiwn ddiweddaraf o'r problemau rydyn ni wedi'u creu i ni'n hunain yw hyn, oherwydd bydd hefyd mewn llaeth powdr, bydd mewn llaeth buwch, bydd yn ein bara oherwydd y grawn sydd wedi tyfu ar dir sydd wedi â phlastig arno, a bydd yn ein cig a'n pysgod, yn sicr. Felly, yn bendant mae angen i ni weithredu nawr i roi'r gorau i ladd ein hunain fel hyn.
Rwy'n gwerthfawrogi'r dull meddal sydd wedi'i gymryd gan y Llywodraeth ar wellt plastig, oherwydd fe wnaethon ni gymryd rhywfaint o dystiolaeth ddiddorol gan rywun sy'n cynrychioli'r gymuned anabl, a ddywedodd mai gwellt plastig oedd y ffordd fwyaf addas o yfed i rai pobl ag anableddau penodol. Mae'n amlwg nad oes problem i bobl mewn ysbytai gael cynnig gwellt plastig oherwydd, yn amlwg, mae gwastraff wedi'i losgi i gyd yn mynd mewn un ffordd. Mae'n amlwg bod problem llawer mwy cymhleth, felly, yn y gymuned pan mae rhywun yn mynd i gaffi ac yn dweud, 'Mae fy mhlant eisiau gwellt plastig.' Rydyn ni'n mynd i fod angen rheoleiddio eithaf clir o ran sicrhau y bydd perchennog y caffi neu'r gweinydd yn gallu bod yn glir ynglŷn â phryd mae'n briodol cael gwellt plastig, oherwydd yn amlwg mae gwellt papur, mae yna wellt metel a gwellt pren y gellir eu hailddefnyddio. Felly, mae digon o ddewisiadau amgen i'r rhan fwyaf o bobl, ond rwy'n cydnabod bod hwn yn ddull meddal iawn o ymgysylltu â phobl i ddatblygu'r dewisiadau amgen, heb osod pobl anabl dan anfantais.
Un o'r meysydd lle mae angen rhywfaint o eglurder arnom yw ar gynhyrchion ocso-ddiraddadwy, oherwydd maen nhw, fel mae'r memorandwm esboniadol yn ei wneud yn glir iawn, yn gymaint o lid ag unrhyw beth arall. Ond, nid oes gwir ddiffiniad o gynhyrchion ocso-ddiraddadwy, felly mae hyn wir yn rhywbeth sydd angen rhywfaint o gydweithio rhwng Llywodraeth Cymru, San Steffan a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, gan ei bod yn gwneud synnwyr i gael labelu gwirioneddol glir ar hyn. Ar hyn o bryd, mae llawer o bobl yn gwyrddgalchu eu cynnyrch yn wyrdd drwy ddweud, 'Mae hwn yn fioddiraddadwy.' Ydy, efallai ei fod ymhen 200 mlynedd, ond nid dyna beth rydyn ni'n sôn amdano mewn gwirionedd, nage?
Felly, yn amlwg, hoffwn i hefyd weld gweithredu cyflym ar blastig mewn cadachau gwlyb ac ar gynhyrchion mislif, oherwydd mae gen i ofn dweud bod pobl yn parhau, ac y byddant yn parhau i, roi cadachau gwlyb a chynhyrchion mislif i lawr y toiled oherwydd eu perthynas ddryslyd â'u cyrff a ddim eisiau eu gwaredu mewn mannau eraill. Mae llawer o dystiolaeth am hynny. Felly, mae gwir angen i ni weithio ar hynny, oherwydd yn sicr, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, maen nhw'n rhwystro'r carthffosydd a chreu'r mynyddoedd saim, felly mae'n costio llawer iawn o arian i ni ei dacluso.
Amlygodd Cadwch Gymru'n Daclus fod yna ddau blastig a oedd ar gynnydd. Un ohonynt oedd y cistiau fêpio hyn; mae angen i ni weithredu yn erbyn hynny. Ac, yn ail, sbwriel bwyd cyflym, y gwnaethon nhw ddweud oedd o ganlyniad i'r argyfwng costau byw. Felly, mae yna berthynas sobreiddiol mewn gwirionedd rhwng yr hyn y mae pobl yn ei feddwl yw'r ffordd fwyaf economaidd o fwydo eu hunain neu eu teulu yn hytrach na choginio pryd sylfaenol mewn gwirionedd. Ond, nid yw hynny ar gyfer y ddeddfwriaeth hon, mae’n rhywbeth i ddelio ag ef mewn mannau eraill. Serch hynny, rwy'n credu bod yna ffordd bwysig iawn mae angen i ni ddelio â siopau bwyd cyflym, a gweld beth allwn ni ei wneud i gymell pobl i ddod â'u cynwysyddion eu hunain i mewn pan fyddan nhw'n dod i godi cyri, yn hytrach na defnyddio mathau eraill o gynhyrchion. Mae hynny'n amlwg yn cysylltu'r ddeddfwriaeth hon â chyfrifoldebau'r cynhyrchwyr estynedig, a'n hymrwymiad cyffredinol, sy'n gorfod golygu lleihau, ailddefnyddio ac ailgylchu.
Felly, mae gwaith da ar y gweill. Mae angen i ni fwrw ymlaen ag ef nawr, ac mae angen i ni newid y diwylliant yn eithaf cyflym ynghylch peidio taflu pethau i ffwrdd a meddwl mai dyna ddiwedd y peth, mae wedi mynd—nid yw wedi mynd.
Good afternoon, Minister. I welcome this Bill; it is a landmark Bill. It is always tempting, isn't it, when we do something well—and I think that that's definitely happened—to say, 'Well done, but what about—?', and I just have one of those, if I may. But, I do want to say thank you very much for the work that's been done, and thank you for the reports from the other committees as well. We know that this is an issue that you have worked on and that you're very, very committed to, as is your colleague.
I wanted, really, just to say two things. One is to highlight some of those fantastic community campaigns that have been happening. Surfers Against Sewage have been running a towns accreditation scheme, plastic-free towns, whereby, as we know, communities take steps to work with local businesses, community groups, schools, et cetera, to reduce their use of plastics and to recycle them in productive ways. Twenty-eight towns in Wales have been accredited or are working towards that accreditation, and I think it's really important that we recognise and give thanks for the work that has been done at that community level because it really is important that we raise that awareness and try to change that culture. Just three towns in our region that have done this: Lampeter, Llanidloes and Aberystwyth. Thank you to all of those towns and the people within them for the work that they've done.
So, the 'but', for me, if I may, Minister, is I wonder if I could put pressure on you to go further on the deposit-return scheme, commonly referred to as a bottle-return scheme. As we know, in Norway, the bottle-return scheme has led to 95 per cent of bottles being recycled, but the UK Government continues to drag their feet despite committing to a roll-out of the scheme. It's my view that, once again, perhaps, we in Wales should lead the way on this, and should plan and implement our own scheme in order that we can push further, faster and forward in terms of our commitment, rather than waiting for Westminster to take this further.
So, I do welcome the Bill and thank you for the work that's been done, and I look forward to working with the Welsh Government, and perhaps to continuing the discussion to see how we can go further and faster. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Rwy'n croesawu'r Bil hwn; mae'n Fil nodedig. Mae bob amser yn demtasiwn, onid yw e, pan fyddwn ni'n gwneud rhywbeth da—ac rwy'n credu bod hynny'n bendant wedi digwydd—i ddweud, 'Da iawn, ond beth am—?', ac mae gen i un o'r rheini, os caf i. Ond, rwyf fi am ddweud diolch yn fawr iawn am y gwaith sydd wedi ei wneud, a diolch am yr adroddiadau o'r pwyllgorau eraill hefyd. Rydym ni'n gwybod bod hwn yn fater rydych chi wedi gweithio arno a'ch bod chi'n ymroddedig iawn, iawn, fel y mae eich cydweithiwr.
Roeddwn i eisiau, mewn gwirionedd, dweud dau beth. Un yw tynnu sylw at rai o'r ymgyrchoedd cymunedol gwych hynny sydd wedi bod yn digwydd. Mae Surfers Against Sewage wedi bod yn cynnal cynllun achredu trefi, trefi di-blastig, lle, fel rydyn ni'n gwybod, mae cymunedau'n cymryd camau i weithio gyda busnesau lleol, grwpiau cymunedol, ysgolion, ac ati, er mwyn lleihau eu defnydd o blastigau ac i'w hailgylchu mewn ffyrdd cynhyrchiol. Mae 28 o drefi yng Nghymru wedi cael eu hachredu neu'n gweithio tuag at yr achrediad yna, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod ac yn rhoi diolch am y gwaith sydd wedi cael ei wneud ar y lefel gymunedol yna achos mae wir yn bwysig ein bod ni'n codi'r ymwybyddiaeth yna ac yn ceisio newid y diwylliant yna. Dim ond tair tref yn ein rhanbarth ni sydd wedi gwneud hyn: Llanbedr Pont Steffan, Llanidloes ac Aberystwyth. Diolch i'r holl drefi hynny a'r bobl oddi mewn iddyn nhw am y gwaith maen nhw wedi ei wneud.
Felly, yr 'ond', i mi, os caf i, Gweinidog, yw tybed a allwn ni roi pwysau arnoch chi i fynd ymhellach ar y cynllun dychwelyd blaendal, y cyfeirir ato'n gyffredin fel cynllun dychwelyd potel. Fel y gwyddom, yn Norwy, mae'r cynllun dychwelyd poteli wedi arwain at ailgylchu 95 y cant o boteli, ond mae Llywodraeth y DU yn parhau i lusgo'u traed er iddynt ymrwymo i gyflwyno'r cynllun. Fy marn i, unwaith eto, efallai, yw y dylem ni yng Nghymru arwain y ffordd ar hyn, a dylen ni gynllunio a gweithredu cynllun ein hunain er mwyn i ni allu gwthio ymhellach, yn gyflymach ac ymlaen o ran ein hymrwymiad, yn hytrach nag aros i San Steffan fynd â hyn ymhellach.
Felly, rwy'n croesawu'r Bil ac yn diolch am y gwaith sydd wedi ei wneud, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru, ac efallai i barhau â'r drafodaeth i weld sut y gallwn ni fynd ymhellach ac yn gyflymach. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd nawr i ymateb i'r ddadl. Julie James.
The Minister for Climate Change now to reply to the debate. Julie James.
Diolch, Llywydd. I very much welcome all of the comments that have been made by Members today, and the spirit in which they've been made. Given time restraints, unfortunately I just do not have time to go through all of them. As I said in my opening remarks, I don't have time to go through every recommendation, but we will write back to the committees and I will make sure that a comprehensive response on each of the recommendations and the issues raised by various Members today pertaining to the committees will come back to you for perusal.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r holl sylwadau sydd wedi eu gwneud gan Aelodau heddiw yn fawr, a'r ysbryd mae'r sylwadau hyn wedi'i wneud ynddo. O ystyried cyfyngiadau amser, yn anffodus nid oes gen i amser i fynd trwy bob un ohonynt. Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, does gen i ddim amser i fynd trwy bob argymhelliad, ond byddwn ni'n ysgrifennu yn ôl at y pwyllgorau a byddaf yn gwneud yn siŵr y bydd ymateb cynhwysfawr ar bob un o'r argymhellion a'r materion a godwyd gan wahanol Aelodau heddiw yn ymwneud â'r pwyllgorau yn dod yn ôl atoch i'w hystyried.
I just wanted to, very specifically, cover off the point from the Chair of the legislation and justice committee on the case study that they included, however. Very respectfully, Huw, I'm very sorry to say that we just don't agree that the legislation and justice committee's case study is an accurate representation of the position. Our position is very much that the provisions of the Bill are within competence, are fully effective and enforceable. So, that includes the provisions that make it an offence to supply a prohibited single-use, oxo-biodegradable plastic product to a consumer in Wales, and it includes the supply of those items from outside Wales, including from other UK nations. So, the Counsel General, sitting beside me today, has repeatedly set out that our position is that UKIMA, as we call it, cannot and does not operate to reserved matters that are clearly within the Senedd's competence. The Bill makes provision in relation to non-reserved matters and in relation to Wales. Both the Counsel General and the Llywydd have said that its provisions are within competence, and so we consider they are fully effective and enforceable, and the market access principles in UKIMA simply do not apply to them. So, I just wanted to make that really plain today.
I will just make a couple of other points. I very much welcome all of the Members' contributions about going further and faster on various products. As I said in the committee, we had 60-odd suggestions in our response. That is a published response; you can look it up on the website. You can see the number of items that people suggested. Everybody has mentioned them again here today. There are others. For example, I've been discussing with the health Minister a number of products in the health service that we definitely need to look at in more detail.
And just on the wet wipes issue, we have, of course, worked with the manufacturer in Flint and elsewhere—three plants in Wales, actually—but as I said in the committee, and I just remind Janet, one of the big issues for us is that you don't currently have to label the product to say that it has plastic in it. So, obviously, it's much more difficult to enforce if you aren't able to say, accurately, what's in it. So, I'm very much hoping that the UK will change the labelling regime, so that if you have a product that looks like it should be compostable or biodegradable, but in fact has plastic in it, that that should be very clearly stated on the label. We have an issue with wet wipes, for sure, but we also have an issue with some tea bags having plastic in them, and so on. So, products that contain a plastic, which makes them no longer biodegradable or no longer compostable, need to be clearly labelled, because otherwise what are we to do with them? I can’t emphasise that enough, and I’ll bring that up in every inter-ministerial group I'm in, and I hope, Janet, you'll be able to do that with the Government there in Westminster. I'm sure the committees will do it as well.
But, in the meantime, we will work with our manufacturers here in Wales very carefully to make sure that they themselves remove the plastic from their products. Even if we don't ban them, we want them removed from the products. So, I just wanted to make that position very plain. I would very much have liked to have included wet wipes, but it's turned out to be impossible at the point of enforcement to do that. The Bill though, I'm very pleased to say, of course, does allow us to add in products as we do the research and as we work with our businesses. So, I'm very much looking forward to being able to do that. It deliberately puts a duty on Ministers, assuming that the Senedd eventually passes it in this form, so that we have to report back to the Senedd whether we are or are not including extra products. So, I think that extra holding of the feet to the fire—‘Why aren’t you going further?'—is something that the Senedd really should, I hope, endorse, as we take the Bill through its various stages.
The Bill fits into our comprehensive, wider strategies aimed at protecting and enhancing our environment. So, just in answer to Jane and I think a few of the others, obviously, this is part of a suite of measures, so we are taking forward the introduction of a deposit-return scheme, as it happens. There's also a new, extended producer responsibility scheme coming. So, we'll pick up the manufacturing point in the wider suite of measures. So, just because it's not in this Bill doesn't mean we’re not doing it, and the Senedd will have a chance to have a look at that, so I very much take the point. We are very clear on our global responsibilities, so I think it's very important that we do those things. So, just to remind Members that, just because it's not in here, it doesn't mean it's not coming or it's not included in the suite of measures.
It contributes to our programme for government, of course, on tackling the climate emergency. I'm very pleased, and I'll reiterate from the beginning, that I'm able to accept nearly all of the recommendations from the committees, and I'm very grateful for the amount of work you've done in very short order. In particular, as I said in my opening remarks, we will bring amendments forward to put the guidance as a duty, so we'll be able to address that, and we certainly will be addressing the Finance Committee's recommendations, which we're accepting all of—not a single one of those has been rejected.
But, Llywydd, in the end, I really do think that we are doing something pretty unique here. We are behind the other UK nations, but this goes further. Sometimes you can leapfrog, and I hope that the Senedd will take the opportunity to leapfrog today. This is something that we seem to have a collective will to do. It's something I think we must deliver. We have to take action to protect our current and future generations from the impact of this plastic. I very much hope that Members will approve both motions today. I look forward to further debate during Stage 2 scrutiny, and ask that Members today approve the motion and agree the general principles and financial resolution of the Environmental Protection (Single-use Plastic Products) (Wales) Bill. Diolch.
Roeddwn i eisiau, yn benodol iawn, rhoi sylw i’r pwynt gan Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder ar yr astudiaeth achos maen nhw wedi’i gynnwys, fodd bynnag. Yn barchus iawn, Huw, mae'n ddrwg iawn gen i ddweud nad ydyn ni'n cytuno bod astudiaeth achos y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder yn gynrychiolaeth gywir o'r safbwynt. Ein safbwynt yw bod darpariaethau'r Bil o fewn cymhwysedd, yn gwbl effeithiol ac yn orfodadwy. Felly, mae hynny'n cynnwys y darpariaethau sy'n ei gwneud yn drosedd i gyflenwi cynnyrch plastig untro, ocso-bioddiraddadwy gwaharddedig i ddefnyddiwr yng Nghymru, ac mae'n cynnwys cyflenwi'r eitemau hynny o'r tu allan i Gymru, gan gynnwys o wledydd eraill y DU. Felly, mae'r Cwnsler Cyffredinol, sy'n eistedd wrth fy ochr heddiw, wedi nodi dro ar ôl tro mai ein safbwynt ni yw na all UKIMA, fel rydyn ni'n ei alw, weithredu i faterion wedi'u cadw'n ôl sy'n amlwg o fewn cymhwysedd y Senedd, ac nad yw’n gwneud hynny. Mae'r Bil yn gwneud darpariaeth mewn perthynas â materion nad ydynt wedi’u cadw yn ôl ac mewn perthynas â Chymru. Mae'r Cwnsler Cyffredinol a'r Llywydd wedi dweud bod ei ddarpariaethau o fewn cymhwysedd, ac felly rydym ni o'r farn eu bod yn gwbl effeithiol ac yn orfodadwy, ac nid yw egwyddorion mynediad y farchnad yn UKIMA yn syml yn berthnasol iddynt. Felly, roeddwn i eisiau gwneud hynny'n wirioneddol blaen heddiw.
Fe wnaf i ychydig o bwyntiau eraill hefyd. Rwy'n croesawu cyfraniadau pob un o'r Aelodau yn fawr ynghylch mynd ymhellach a chyflymach ar wahanol gynhyrchion. Fel y dywedais i yn y pwyllgor, cawsom dros 60 o awgrymiadau yn ein hymateb. Hynny yw, ymateb sydd wedi'i gyhoeddi; gallwch edrych arno ar y wefan. Gallwch weld nifer yr eitemau a awgrymodd pobl. Mae pawb wedi sôn amdanyn nhw eto yma heddiw. Mae eraill hefyd. Er enghraifft, rwyf wedi bod yn trafod nifer o gynhyrchion yn y gwasanaeth iechyd gyda'r Gweinidog iechyd sydd bendant angen i ni edrych arnynt yn fanylach.
Ac ar y mater cadachau gwlyb, rydyn ni, wrth gwrs, wedi gweithio gyda'r gwneuthurwr yn y Fflint ac mewn mannau eraill—tair ffatri yng Nghymru, mewn gwirionedd—ond fel y dywedais i yn y pwyllgor, ac rwy'n atgoffa Janet, un o'r materion mawr i ni yw nad oes rhaid i chi labelu'r cynnyrch ar hyn o bryd i ddweud bod ganddo blastig ynddo. Felly, yn amlwg, mae'n llawer anoddach gorfodi os nad ydych chi'n gallu dweud, yn gywir, beth sydd ynddo. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y DU yn newid y drefn labelu, fel os oes gennych chi gynnyrch sy'n edrych fel y dylai allu gael ei gompostio neu fod yn fioddiraddadwy, ond mewn gwirionedd mae ganddo blastig ynddo, y dylid nodi hynny'n glir iawn ar y label. Mae gennym broblem gyda chadachau gwlyb, yn sicr, ond mae gennym ni broblem hefyd gyda rhai bagiau te gyda phlastig ynddynt, ac yn y blaen. Felly, mae angen labelu cynhyrchion sy'n cynnwys plastig, sy'n golygu nad ydynt yn fioddiraddadwy neu’n gallu cael eu compostio mwyach, oherwydd fel arall beth ydym ni i'w wneud â nhw? Allaf i ddim pwysleisio hynny ddigon, a byddaf i'n codi hynny ym mhob grŵp rhyng-weinidogol rydw i ynddo, a gobeithio, Janet, y byddwch chi'n gallu gwneud hynny gyda'r Llywodraeth yno yn San Steffan. Rwy'n siŵr y bydd y pwyllgorau yn ei wneud hefyd.
Ond, yn y cyfamser, byddwn ni'n gweithio gyda'n gweithgynhyrchwyr yma yng Nghymru yn ofalus iawn i wneud yn siŵr eu bod nhw eu hunain yn tynnu'r plastig o'u cynnyrch. Hyd yn oed os nad ydyn ni'n eu gwahardd, rydyn ni eisiau iddyn nhw gael eu tynnu o'r cynhyrchion. Felly, roeddwn i eisiau gwneud y sefyllfa yna'n blaen iawn. Fe fyddwn i'n hoffi'n fawr pe byddem wedi cynnwys cadachau gwlyb, ond mae wedi bod yn amhosib ar y pwynt gorfodi i wneud hynny. Er hynny, rwy’n falch iawn o ddweud, fod y Bil, wrth gwrs, yn caniatáu i ni ychwanegu cynhyrchion wrth i ni wneud yr ymchwil ac wrth i ni weithio gyda'n busnesau. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at allu gwneud hynny. Mae'n fwriadol yn rhoi dyletswydd ar Weinidogion, gan dybio bod y Senedd yn ei phasio yn y ffurf hon yn y pen draw, fel bod yn rhaid i ni adrodd yn ôl i'r Senedd ar p’un a ydym ni'n cynnwys cynhyrchion ychwanegol ai peidio. Felly, rwy'n credu dwyn i gyfrif yn y ffordd yna—'Pam nad ydych chi'n mynd ymhellach?'—yn rhywbeth y dylai'r Senedd mewn gwirionedd, gobeithio, ei gymeradwyo, wrth i ni fynd â'r Bil drwy ei wahanol gyfnodau.
Mae'r Bil yn ffitio i'n strategaethau cynhwysfawr, ehangach sydd â'r nod o ddiogelu a gwella ein hamgylchedd. Felly, mewn ateb i Jane ac ambell un o'r lleill rwy’n meddwl, yn amlwg, mae hyn yn rhan o gyfres o fesurau, felly rydyn ni'n bwrw ymlaen â chyflwyno cynllun dychwelyd blaendal, fel mae'n digwydd. Mae yna hefyd gynllun cyfrifoldeb cynhyrchydd newydd, estynedig yn dod. Felly, byddwn yn codi'r pwynt gweithgynhyrchu yn y gyfres ehangach o fesurau. Felly, dydy'r ffaith nad yw yn y Bil hwn ddim yn golygu nad ydym yn ei wneud, a bydd y Senedd yn cael cyfle i gael golwg ar hynny, felly rwy'n derbyn y pwynt yn fawr. Rydyn ni'n glir iawn ar ein cyfrifoldebau byd-eang, felly rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud y pethau hynny. Felly, dim ond i atgoffa'r Aelodau, dim ond am nad yw i mewn yma, nid yw'n golygu nad yw'n dod neu nad yw'n cael ei gynnwys yn y gyfres o fesurau.
Mae'n cyfrannu at ein rhaglen lywodraethu, wrth gwrs, ar fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Rwy'n falch iawn, a byddaf yn ailadrodd o'r dechrau, fy mod i'n gallu derbyn bron pob un o'r argymhellion gan y pwyllgorau, ac rwy'n ddiolchgar iawn am faint o waith rydych chi wedi'i wneud mewn amser byr iawn. Yn benodol, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, byddwn yn cyflwyno gwelliannau i osod y canllawiau fel dyletswydd, felly byddwn ni'n gallu mynd i'r afael â hynny, ac yn sicr byddwn yn mynd i'r afael ag argymhellion y Pwyllgor Cyllid, yr ydym yn derbyn pob un ohonynt—nid oes un o'r rheini wedi cael eu gwrthod.
Ond, Llywydd, yn y diwedd, rydw i wir yn credu ein bod ni'n gwneud rhywbeth eithaf unigryw yma. Rydym ni y tu ôl i wledydd eraill y DU, ond mae hyn yn mynd ymhellach. Weithiau gallwch chi neidio, a gobeithio y bydd y Senedd yn cymryd y cyfle i neidio heddiw. Mae hyn yn rhywbeth mae'n ymddangos bod gennym ni ewyllys cyfunol i'w wneud. Mae'n rhywbeth rwy'n credu bod yn rhaid i ni ei gyflawni. Mae'n rhaid i ni weithredu i ddiogelu ein cenedlaethau presennol a chenedlaethau'r dyfodol rhag effaith y plastig hwn. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Aelodau'n cymeradwyo'r ddau gynnig heddiw. Edrychaf ymlaen at drafodaeth bellach yn ystod gwaith craffu Cyfnod 2, ac rwy'n gofyn i Aelodau heddiw gymeradwyo'r cynnig a chytuno ar egwyddorion cyffredinol a phenderfyniad ariannol Bil Diogelu'r Amgylchedd (Cynhyrchion Plastig Untro) (Cymru). Diolch.
Y cynnig felly yw i dderbyn y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8, sef y cynnig i gytuno ar y penderfyniad ariannol mewn perthynas â'r Bil? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu y cynnig o dan eitem 8? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion under item 8, which is the financial resolution in relation to the Bill. Does any Member object the motion under item 8? No. That motion is also agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Dyna ddiwedd ein busnes ni am y dydd. Does dim cyfnod pleidleisio.
That brings our business to a close. There will be no voting time.
Excellent timing, just before the kick-off of the football at 6 o'clock. Nothing left to do other than to say, 'Pob lwc Cymru'.
Amseru ardderchog, ychydig cyn cic gyntaf y pêl-droed am 6 o'r gloch. Dim byd ar ôl i'w wneud heblaw dweud, 'Pob lwc Cymru'.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:46.
The meeting ended at 17:46.