Y Cyfarfod Llawn
Plenary
22/06/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Laura Anne Jones.
The first item is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Laura Anne Jones.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi pobl y mae materion cladin wedi effeithio arnynt? OQ58217
1. What steps is the Welsh Government taking to support people that have been affected by cladding issues? OQ58217

I’m committed to looking beyond cladding, taking a holistic approach to building safety. This includes changing regulations that govern building control, legislation and addressing existing building safety issues through the Welsh building safety fund. Aluminium composite material cladding removal from the majority of high-rise buildings is completed, with plans in place for all the rest.
Rwyf wedi ymrwymo i edrych y tu hwnt i gladin, gan fabwysiadu ymagwedd gyfannol at ddiogelwch adeiladau. Mae hyn yn cynnwys newid rheoliadau sy’n llywodraethu rheoli adeiladu, deddfwriaeth a mynd i’r afael â materion presennol sy'n ymwneud â diogelwch adeiladau drwy gronfa diogelwch adeiladau Cymru. Mae'r gwaith o gael gwared ar gladin deunydd cyfansawdd alwminiwm (ACM) oddi ar y rhan fwyaf o adeiladau uchel iawn wedi'i gwblhau, gyda chynlluniau ar waith ar gyfer y gweddill.
Thank you. Llywydd, I'd just like to declare an interest on this issue.
My question to you, Minister, is that I have constituents in buildings that are waiting for their properties to be made safe, as you've just outlined. At the moment, they're waiting for that process, and, in that time, they're not able to sell their properties, upsize—there are a whole host of issues obviously affected by that, and it's affecting the housing market. What are you doing and what active steps are you taking to ensure that that process is speeded up or resolved as soon as possible so that they are able to get those fire certificates so that they can sell their properties? Thank you.
Diolch. Lywydd, hoffwn ddatgan buddiant ar y mater hwn.
Fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw bod gennyf etholwyr mewn adeiladau sy’n aros i’w heiddo gael ei wneud yn ddiogel, fel rydych newydd ei amlinellu. Ar hyn o bryd, maent yn aros am y broses honno, ac yn y cyfamser, nid ydynt yn gallu gwerthu eu heiddo, symud i eiddo mwy o faint—mae hyn yn cael effaith ar lu o faterion, yn amlwg, ac mae'n effeithio ar y farchnad dai. Beth rydych yn ei wneud a pha gamau gweithredol a roddir ar waith gennych i sicrhau bod y broses honno’n cael ei chyflymu neu ei chwblhau cyn gynted â phosibl er mwyn iddynt allu cael tystysgrifau tân fel y gallant werthu eu heiddo? Diolch.
So, I have got a statement just on this next week actually to go into it in more detail, but just to say that we're very committed to making sure that all of the defects in the buildings, not just the ACM cladding, are remedied. So, the ACM cladding, we've sorted that out. The private sector buildings have all got plans in place that are under construction and approved to do that particular bit of it.
In the meantime, we’ve been doing the surveys. We’ve completed all of the desktop exercise surveys and begun the intrusive surveys. Intrusive surveys have to be done, obviously, in conjunction with the people living in the buildings because they are intrusive and therefore we’ve got to be sure that people are happy and they can cope with it in their everyday lives. And as soon as the intrusive surveys are complete on the buildings, then we’ll be able to commission the work to put the buildings right. I will go into a lot more detail next week in my statement rather than pre-announce things today.
Byddaf yn gwneud datganiad ar hyn yr wythnos nesaf i drafod y mater mewn mwy o fanylder, ond dylwn ddweud ein bod yn ymrwymedig iawn i sicrhau bod yr holl ddiffygion yn yr adeiladau, nid y cladin ACM yn unig, yn cael eu hunioni. Felly, y cladin ACM, rydym wedi unioni hynny. Mae gan yr adeiladau sector preifat gynlluniau ar waith sy'n cael eu hadeiladu ac sydd wedi'u cymeradwyo i wneud y rhan benodol honno o'r gwaith.
Yn y cyfamser, rydym wedi bod yn cynnal yr arolygon. Rydym wedi cwblhau pob un o’r arolygon ymarfer bwrdd gwaith ac wedi dechrau ar yr arolygon ymwthiol. Mae’n rhaid cynnal arolygon ymwthiol, yn amlwg, ar y cyd â’r bobl sy’n byw yn yr adeiladau, gan eu bod yn ymwthiol, ac felly mae’n rhaid inni fod yn siŵr fod pobl yn hapus ac y gallant ymdopi â hynny yn eu bywydau bob dydd. A chyn gynted ag y bydd yr arolygon ymwthiol wedi’u cwblhau ar yr adeiladau, byddwn yn gallu comisiynu gwaith i unioni’r adeiladau. Byddaf yn rhoi llawer mwy o fanylion yr wythnos nesaf yn fy natganiad yn hytrach na'u cyhoeddi ymlaen llaw heddiw.
Good afternoon, Minister. Last week, I hosted a vigil to mark five years since 72 people lost their lives in the Grenfell Tower fire, and many more people lost their homes as well. I was grateful to all the Members of the Senedd and campaigners who joined us. I wonder if I could ask about an issue concerning the relationship between the Welsh Government and your colleagues in Westminster. It seems to me that there is a total breakdown in inter-governmental working that has led to Welsh homeowners missing out on key developments in the UK Building Safety Act 2022. And I wonder if you could just outline what these issues are so that Welsh homeowners can have the same access to the same recourse as those in England and that, crucially, developers are required and offer the finance to start urgent and immediate work to put right their failures. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cynhaliais wylnos i nodi pum mlynedd ers i 72 o bobl golli eu bywydau yn nhân Tŵr Grenfell, a chollodd llawer mwy o bobl eu cartrefi hefyd. Roeddwn yn ddiolchgar i’r holl Aelodau o’r Senedd a’r ymgyrchwyr a ymunodd â ni. Tybed a gaf fi ofyn ynglŷn â mater sy’n ymwneud â’r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a’ch cyd-Aelodau yn San Steffan. Ymddengys i mi fod methiant llwyr mewn gweithio rhynglywodraethol wedi arwain at berchnogion tai o Gymru yn methu manteisio ar ddatblygiadau allweddol yn Neddf Diogelwch Adeiladu 2022 y DU. Tybed a wnewch chi amlinellu beth yw'r materion hyn fel y gall perchnogion tai Cymru gael yr un mynediad at yr un cymorth â phobl Lloegr, ac yn hollbwysig, fod yn rhaid i ddatblygwyr gynnig y cyllid i ddechrau gwaith brys ar unwaith i unioni eu methiannau, a'u bod yn gwneud hynny. Diolch yn fawr iawn.
Yes, as I say, I will go into a lot more detail on this next week, because I'll take up the whole of question time if I do it now. But, suffice it to say that, as a result of an inter-ministerial group meeting with Michael Gove, we've made some progress in making sure that we're included in the negotiations with the main developers. Next week, I'll be able to give some more detail of that. The issues that we were unhappy with were the last-minute additions to the Building Safety Act that we had no real time to consider. Although, we did not want to be involved in one aspect of that—that's where the leaseholders are the backstop payees, because we still take the view that leaseholders should not be made to pay for the remediation of the buildings even as a backstop, but I'll go into more detail in my statement next week.
Ie, fel y dywedaf, byddaf yn rhoi llawer mwy o fanylion am hyn yr wythnos nesaf, neu byddaf yn defnyddio'r sesiwn gwestiynau gyfan pe bawn yn gwneud hynny yn awr. Ond digon yw dweud, o ganlyniad i gyfarfod grŵp rhyngweinidogol gyda Michael Gove, ein bod wedi gwneud peth cynnydd ar sicrhau ein bod yn cael ein cynnwys yn y trafodaethau gyda’r prif ddatblygwyr. Yr wythnos nesaf, byddaf yn gallu rhoi rhagor o fanylion am hynny. Y materion yr oeddem yn anfodlon yn eu cylch oedd yr ychwanegiadau munud olaf i'r Ddeddf Diogelwch Adeiladau na chawsom fawr ddim amser i'w hystyried. Fodd bynnag, nid oeddem am gymryd rhan mewn un agwedd ar hynny—sef lle mae’r lesddeiliaid yn daleion wrth gefn, gan ein bod yn dal o’r farn na ddylid gorfodi lesddeiliaid i dalu am waith adfer ar yr adeiladau hyd yn oed fel mesur wrth gefn, ond byddaf yn rhoi mwy o fanylion yn fy natganiad yr wythnos nesaf.
2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o werth coed i amgylchedd iach? OQ58230
2. What assessment has the Welsh Government made of the value of trees to a healthy environment? OQ58230
Diolch. Trees provide a wide range of benefits, including carbon storage, biodiversity, flood alleviation and recreation. We have undertaken detailed evaluation of these benefits, including through the environmental and rural affairs modelling and monitoring programme's national forest evidence pack and work on natural capital accounts—sorry, that's hard to say: 'natural capital accounts'.
Diolch. Mae coed yn darparu ystod eang o fanteision, gan gynnwys storio carbon, bioamrywiaeth, lliniaru llifogydd a chyfleoedd hamdden. Rydym wedi cynnal gwerthusiad manwl o'r manteision hyn, gan gynnwys drwy becyn tystiolaeth coedwigoedd cenedlaethol rhaglen monitro a modelu’r amgylchedd a materion gwledig a'u gwaith ar gyfrifon cyfalaf naturiol.
Diolch am yr ymateb yna.
Thank you for that response.
I think we're all in principle in favour of planting a lot more trees, although, I must say, I have real concern about decisions taken by Welsh Government to buy good agricultural land to plant trees on. But that's not the focus of my question today; it's about protecting the trees we already have. In Holyhead, there's real anger about the plans that have been in place for a decade or so now to fell a large area of woodland at Penrhos, to make way for the construction of a leisure village. Now, the baseline area of outstanding natural beauty assessment report for that leisure development application itself tells us that Anglesey is one of the least wooded counties in the UK. But, at Penrhos, I think something like 27 acres of woodland is earmarked for felling, and it's in a much-loved area, a publicly used area, which will be lost. Does the Government consider it worth while to step in to protect trees, is it willing to take action to protect woodland, or is it just about buying up land to plant new ones?
Credaf fod pob un ohonom o blaid plannu llawer mwy o goed mewn egwyddor, er bod gennyf bryder gwirioneddol, mae'n rhaid dweud, ynghylch penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru i brynu tir amaethyddol da i blannu coed arno. Ond nid dyna yw ffocws fy nghwestiwn heddiw; mae'n ymwneud â diogelu'r coed sydd gennym eisoes. Yng Nghaergybi, mae dicter gwirioneddol ynglŷn â'r cynlluniau sydd wedi bod ar waith ers degawd neu ragor bellach i dorri rhan fawr o goetir ym Mhenrhos, i wneud lle i adeiladu pentref hamdden. Nawr, dywed adroddiad yr asesiad sylfaenol o ardal o harddwch naturiol eithriadol ar gyfer y cais am y datblygiad hamdden hwnnw wrthym fod Ynys Môn yn un o’r siroedd lleiaf coediog yn y DU. Ond ym Mhenrhos, credaf fod oddeutu 27 erw o goetir wedi’u clustnodi i gael eu torri, ac mae mewn ardal sy’n hoff gan lawer, ardal a ddefnyddir gan y cyhoedd, a fydd yn cael ei cholli. A yw’r Llywodraeth yn ystyried ei bod yn werth camu i mewn i ddiogelu coed, a yw’n fodlon cymryd camau i ddiogelu coetir, neu a yw ond am brynu tir i blannu coed newydd?
So, that's quite a complicated set of issues, Rhun, although I appreciate the sentiment and agree with it. So, just on the criticism of land purchased by NRW, we do purchase small amounts of land across Wales, and have done for very many years, as substitute planting land, particularly where we have windfarm siting on the Welsh woodland estate, and so the acreage of trees that comes down for each of the pillars is replaced as part of that policy. If Members haven't had a chance to do so, I recently went up to Pen y Cymoedd, to have a look at what happened with the replanting around the turbines there, and the increase in biodiversity is quite startling. And it's great, because they had a baseline when they put the windfarm in, and what they've got now. So, over those five years, it's the first time we've actually had some proper baseline to see what's happened. You can see that the change in the planting, to biodiverse, broadleaf mixed woodland, away from monocultural Sitkas has made a really serious difference there. So, that's replacement land. It's been done for ages, it's not a binary issue of any sort. We make sure that we don't do it on the best agricultural land, of course, and it's a mixture of land that is often done in conjunction with some of the young farmers scheme, just to be clear. I did say in committee the other day that if any Member had evidence of a particular farm that they wanted us to look at that's been purchased by either the Welsh Government or NRW, to let us know, because I'm not aware of any. That doesn't mean to say we know everything, of course, so if you have information, please let us know.
Going back to Anglesey, two things have happened on Anglesey, Ynys Môn. The first is that we've commissioned work on the red squirrel issue, which I know has been brought up. I know that's not the issue you've just talked about, but we were discussing that not very long ago, and I think Darren Millar, amongst others, has also raised it. So, I've commissioned a piece of work to tell us how best to protect the habitat in the productive forests there. So, we've got that piece of work, which I'm expecting to have very shortly, to base it on. On Penrhos, that's rather more complicated, because it's a planning authority planning application issue. So, I can't comment on the individual aspects of that, because, obviously, I'm the planning Minister and I might end up with an appellate role there. But, generally, it's the local planning authority that has responsibility for both instituting its policies in its local development plan and then taking them forward. So, obviously, that's Ynys Môn council.
Felly, mae honno’n set eithaf cymhleth o faterion, Rhun, er fy mod yn deall y teimladau sy'n sail i'ch cwestiwn, ac yn cytuno â hwy. Felly, ar y feirniadaeth o'r tir a brynwyd gan CNC, rydym yn prynu darnau bach o dir ledled Cymru, ac rydym wedi gwneud hynny ers blynyddoedd lawer, fel tir plannu amgen, yn enwedig lle mae ffermydd gwynt wedi’u lleoli ar ystad goed Cymru, ac felly, fel rhan o’r polisi hwnnw, caiff coed eu plannu am bob erw o goed sy’n cael eu torri ar gyfer pob un o’r colofnau. Os nad yw’r Aelodau wedi cael cyfle i wneud hynny, euthum i Ben y Cymoedd yn ddiweddar, i gael golwg ar yr hyn sy'n digwydd gydag ailblannu o amgylch y tyrbinau yno, ac mae'r cynnydd mewn bioamrywiaeth yn syfrdanol. Ac mae'n wych, gan fod ganddynt linell sylfaen pan oeddent yn adeiladu'r fferm wynt, a'r hyn sydd ganddynt bellach. Felly, dros y cyfnod hwnnw o bum mlynedd, dyma'r tro cyntaf inni gael llinell sylfaen wirioneddol, i weld beth sydd wedi digwydd. Gallwch weld bod y newid yn y plannu, i goetir cymysg llydanddail, bioamrywiol, yn hytrach na choed Sitka ungnwd, wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yno. Felly, tir cyfnewid yw hwnnw. Mae wedi bod yn digwydd ers oesoedd, nid yw'n fater deuaidd mewn unrhyw ffordd. Rydym yn sicrhau nad ydym yn gwneud hynny ar y tir amaethyddol gorau, wrth gwrs, ac mae’n gymysgedd o dir sy’n aml yn digwydd ar y cyd â'r cynllun cymorth i newydd-ddyfodiaid, er eglurder. Dywedais yn y pwyllgor y diwrnod o’r blaen, os oedd gan unrhyw Aelod dystiolaeth o fferm benodol yr oeddent am inni edrych arni sydd wedi’i phrynu naill ai gan Lywodraeth Cymru neu CNC, i roi gwybod i ni, gan nid wyf yn ymwybodol o unrhyw un. Nid yw hynny'n dweud ein bod yn gwybod popeth, wrth gwrs, felly os oes gennych wybodaeth, rhowch wybod i ni.
Os caf ddychwelyd at Ynys Môn, mae dau beth wedi digwydd ar Ynys Môn. Y cyntaf yw ein bod wedi comisiynu gwaith ar y wiwer goch, y gwn ei fod wedi’i godi. Gwn nad dyna’r mater yr ydych newydd sôn amdano, ond buom yn ei drafod heb fod yn hir yn ôl, a chredaf fod Darren Millar, ymhlith eraill, wedi'i godi hefyd. Felly, rwyf wedi comisiynu gwaith i ddweud wrthym beth yw’r ffordd orau o ddiogelu’r cynefin yn y coedwigoedd cynhyrchiol yno. Felly, mae gennym y gwaith hwnnw, rwy'n disgwyl iddo gael ei gwblhau cyn bo hir, fel sail i hynny. Ar Benrhos, mae hwnnw ychydig yn fwy cymhleth, gan ei fod yn fater sy'n ymwneud â chais cynllunio i awdurdod cynllunio. Felly, ni chaf wneud sylw ar yr agweddau unigol ar hynny, oherwydd yn amlwg, fi yw'r Gweinidog cynllunio, ac efallai y bydd gennyf rôl apeliadol yn y cyswllt hwnnw maes o law. Ond yn gyffredinol, yr awdurdod cynllunio lleol sy'n gyfrifol am greu ei bolisïau yn ei gynllun datblygu lleol cyn eu rhoi ar waith. Felly, yn amlwg, cyngor Ynys Môn a fyddai'n gwneud hynny.
As we all know, trees are very important to tackling climate change. But with the Welsh Government's decision recently to purchase Gilestone Farm in my community, I think I just heard you, Minister, say you do not plant on productive land. So, I'd just like some assurances from yourself, and for the community in my constituency, that you do not intend to plant trees on Gilestone Farm, which is what you've just said.
Also, a second question: with big corporations buying up vast swathes of farmland in my constituency for carbon offsetting, there are big concerns that these corporations can access funding from the Welsh Government to plant these trees, so could I have some assurances from you that you're looking at this, to make sure that actual grants to plant trees are focused on genuine farm businesses that want to diversify and not to help big corporations meet their climate change targets? Diolch, Llywydd.
Fel y gŵyr pob un ohonom, mae coed yn bwysig iawn ar gyfer mynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd. Ond gyda phenderfyniad diweddar Llywodraeth Cymru i brynu fferm Gilestone yn fy nghymuned, credaf fy mod newydd eich clywed yn dweud, Weinidog, nad ydych yn plannu ar dir cynhyrchiol. Felly, hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd gennych, ac ar gyfer y gymuned yn fy etholaeth, nad ydych yn bwriadu plannu coed ar fferm Gilestone, sef yr hyn rydych newydd ei ddweud.
Hefyd, ail gwestiwn: gyda chorfforaethau mawr yn prynu darnau mawr o dir fferm yn fy etholaeth at ddibenion gwrthbwyso carbon, ceir pryderon mawr y gall y corfforaethau hyn gael mynediad at gyllid gan Lywodraeth Cymru i blannu'r coed hyn, felly a gaf fi sicrwydd gennych eich bod yn edrych ar hyn, er mwyn sicrhau bod grantiau i blannu coed yn canolbwyntio ar fusnesau ffermio dilys sydd am arallgyfeirio, yn hytrach na chynorthwyo corfforaethau mawr i gyflawni eu targedau newid hinsawdd? Diolch, Lywydd.
So, Gilestone Farm, as I know the Member knows perfectly well, has been bought as part of the economic development portfolio attempt to secure the future of the Green Man festival, one of the only independent festivals left in Europe. And it's nothing to do with NRW or tree creation. Of course, I cannot promise not to plant a single tree on the land of Gilestone Farm—that would be ridiculous.
In terms of directing the woodland creation schemes to active farmers, this is a matter that's been rehearsed in this Chamber a number of times. And, of course, we encourage applications from charities and third sector organisations, such as the Woodland Trust, some of whom have headquarters outside of Wales, to make applications to increase the coverage of our biodiverse forest. The people on the benches opposite go on at me a lot about climate change and biodiversity rescue. We cannot do that unless we change the way that we use our land. The climate change committee has been very clear what acreage of land needs to be covered by biodiverse forests in Wales, and we are following that balanced pathway.
Mae fferm Gilestone, fel y gwn fod yr Aelod yn gwybod yn iawn, wedi’i phrynu fel rhan o ymgais y portffolio datblygu economaidd i sicrhau dyfodol gŵyl y Dyn Gwyrdd, un o’r unig wyliau annibynnol sydd ar ôl yn Ewrop. Ac nid yw'n ddim i'w wneud â CNC na chreu coed. Wrth gwrs, ni allaf addo na fydd yr un goeden yn cael ei phlannu ar dir fferm Gilestone—byddai hynny’n hurt.
O ran cyfeirio’r cynlluniau creu coetir at ffermwyr gweithredol, mae hwn yn fater sydd wedi cael ei drafod yn y Siambr hon sawl gwaith. Ac wrth gwrs, rydym yn annog ceisiadau gan elusennau a sefydliadau'r trydydd sector, megis Coed Cadw, y mae gan rai ohonynt bencadlys y tu allan i Gymru, i wneud ceisiadau i gynyddu faint o goetir bioamrywiol sydd gennym. Mae’r bobl ar y meinciau gyferbyn yn sôn wrthyf o hyd am newid hinsawdd ac achub bioamrywiaeth. Ni allwn wneud hynny oni bai ein bod yn newid y ffordd y defnyddiwn ein tir. Mae’r pwyllgor newid hinsawdd wedi dweud yn glir iawn sawl erw o dir y mae angen eu gorchuddio gyda choedwigoedd bioamrywiol yng Nghymru, ac rydym yn dilyn y llwybr cytbwys hwnnw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Minister, it is a fact that people on the lowest incomes in Wales are breathing in the most polluted air. Friends of the Earth have found that, in Wales, income-deprived areas disproportionately have the worst air pollution, and people of colour are 2.5 times more likely to live in an area with high particulate pollution, and five times more likely to live in a nitrogen oxide-polluted neighbourhood. Clearly, inaction by this Welsh Government is harming our black, our Asian, our minority ethnic communities and the poorest in society the most. Indeed, Joseph Carter, very well known to us here in the Chamber because of the work that he's done as chair of Healthy Air Cymru, was spot on when he said,
'This new research is shocking but not surprising.'
Even the First Minister knew of the seriousness of air pollution when he pledged in his 2018 Labour leadership manifesto to develop a new clean air Act. However, Minister, over three and a half years later, even you were unable to inform our climate change committee just last week whether the clean air legislation is drafted to the extent where it could be brought forward, if the First Minister decides. Now, whilst I would be pleased to understand whether or not you support the First Minister's delaying of clean air legislation, I would also be grateful if you could clarify why the consultation outcome of the White Paper on a clean air (Wales) Bill, which ended on 7 April, 2021—
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae’n ffaith mai pobl ar yr incwm isaf yng Nghymru sy’n anadlu’r aer mwyaf llygredig. Mae Cyfeillion y Ddaear wedi canfod, yng Nghymru, mai ardaloedd difreintiedig o ran incwm sydd â’r llygredd aer gwaethaf yn anghymesur, a bod pobl o liw 2.5 gwaith yn fwy tebygol o fyw mewn ardal â llygredd gronynnol uchel, a phum gwaith yn fwy tebygol o fyw mewn cymdogaeth sydd wedi'i llygru â nitrogen ocsid. Yn amlwg, mae diffyg camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru yn niweidio ein cymunedau du, asiaidd ac ethnig leiafrifol, a’r tlotaf mewn cymdeithas yn fwy na neb. Yn wir, roedd Joseph Carter, sy’n adnabyddus iawn i ni yma yn y Siambr oherwydd y gwaith y mae wedi’i wneud fel cadeirydd Awyr Iach Cymru, yn llygad ei le pan ddywedodd:
'Mae’r gwaith ymchwil newydd hwn yn syfrdanol, ond nid yw’n syndod.'
Roedd hyd yn oed y Prif Weinidog yn gwybod am ddifrifoldeb llygredd aer pan addawodd yn ei faniffesto ar gyfer arweinyddiaeth y Blaid Llafur yn 2018 i ddatblygu Deddf aer glân newydd. Fodd bynnag, Weinidog, dros dair blynedd a hanner yn ddiweddarach, nid oeddech hyd yn oed yn gallu dweud wrth ein pwyllgor newid hinsawdd yr wythnos diwethaf p'un a yw’r ddeddfwriaeth aer glân wedi’i drafftio i’r graddau y gellid ei chyflwyno, pe bai’r Prif Weinidog yn penderfynu gwneud hynny. Nawr, er y byddwn yn falch o wybod a ydych yn cefnogi penderfyniad y Prif Weinidog i ohirio'r ddeddfwriaeth aer glân ai peidio, byddwn yn ddiolchgar hefyd pe gallech egluro pam fod canlyniad ymgynghoriad y Papur Gwyn ar Fil aer glân (Cymru), a ddaeth i ben ar 7 Ebrill, 2021—
You have three questions, Janet Finch-Saunders, and you're way over in your first question. So, please come to a question.
Mae gennych dri chwestiwn, Janet Finch-Saunders, ac rydych ymhell dros eich amser ar eich cwestiwn cyntaf. Felly, gofynnwch gwestiwn os gwelwch yn dda.
—14 months ago, still has not been published.
—14 mis yn ôl, yn dal heb ei gyhoeddi.
Okay. Thank you.
Iawn. Diolch.
Well, I think that was five questions, actually. [Laughter.]
Wel, credaf fod hynny'n bum cwestiwn, a dweud y gwir. [Chwerthin.]
No, just the one question. Tell us why the report's not been—
Na, dim ond yr un cwestiwn. Dywedwch wrthym pam nad yw’r adroddiad wedi—
Well, which one would you like me to answer, Janet?
Wel, pa un fyddech chi'n hoffi i mi ei ateb, Janet?
The clean air—why the paper hasn't been published.
Y Bil aer glân—pam nad yw'r papur wedi'i gyhoeddi.
Okay, that's very straightforward. I'm pleased to say that we published on 7 June the engagement plan, which will help us with the information that we need in order to bring forward the clean air Act.
Iawn, mae hynny'n syml iawn. Rwy’n falch o ddweud ein bod wedi cyhoeddi, ar 7 Mehefin, y cynllun ymgysylltu a fydd yn ein helpu gyda’r wybodaeth sydd ei hangen arnom er mwyn cyflwyno’r Ddeddf aer glân.
Now that's an excellent way to do it—ask a short question, Janet, as you did towards the end and you get a short answer.
Nawr, dyna ffordd wych o'i wneud—gofynnwch gwestiwn byr, Janet, fel y gwnaethoch tua'r diwedd, ac fe gewch ateb byr.
That's the beauty of spokespersons' questions—we do have some leverage.
Dyna sy'n wych am gwestiynau'r llefarwyr—mae gennym rywfaint o ddylanwad.
No. I think I'd move quickly on if I was you, Janet.
Na. Rwy'n credu y byddwn yn symud ymlaen yn gyflym pe bawn yn eich lle chi, Janet.
The repeated delays by this Welsh Government are a mess, and if you don't believe me, listen to Haf Elgar, vice-chair of Healthy Air Cymru and director of Friends of the Earth Cymru, who states,
'If Wales wants to be a fair and just nation, as well as a green one, we must clean up our act now.'
Wales Environment Link and Healthy Air Cymru have stated that Wales needs access to environmental justice. Their letter to the Welsh Government highlights that, in Wales, 1,600 people die each year due to air pollution, only a fraction of our best nature sites on land and sea are in good condition, and that continued delays in passing laws to protect and improve our environment undermines people's right to environmental justice. What greater warning do 20 organisations and all members of WEL need to give you before you listen to our calls for you to take environmental justice seriously, put robust legislation in place to drive nature recovery, as well as the tools to hold your own Government to account?
Mae’r oedi cyson gan Lywodraeth Cymru yn llanast. Ac os nad ydych yn fy nghredu, gwrandewch ar Haf Elgar, is-gadeirydd Awyr Iach Cymru a chyfarwyddwr Cyfeillion y Ddaear Cymru, sy'n datgan:
'Os yw Cymru am fod yn genedl deg a chyfiawn, yn ogystal â bod yn genedl werdd, rhaid inni wella'r ffordd y gweithredwn yn awr.'
Mae Cyswllt Amgylchedd Cymru ac Awyr Iach Cymru wedi datgan bod angen mynediad at gyfiawnder amgylcheddol ar Gymru. Mae eu llythyr i Lywodraeth Cymru yn nodi bod 1,600 o bobl yn marw bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd llygredd aer, mai dim ond cyfran fach iawn o’n safleoedd natur gorau ar y tir a’r môr sydd mewn cyflwr da, a bod oedi parhaus cyn cyflwyno deddfau i warchod a gwella ein hamgylchedd yn tanseilio hawl pobl i gyfiawnder amgylcheddol. Faint yn fwy o rybudd y mae angen i 20 o sefydliadau a holl aelodau Cyswllt Amgylchedd Cymru ei roi i chi cyn y byddwch yn gwrando ar ein galwadau i fod o ddifrif ynglŷn â chyfiawnder amgylcheddol, rhoi deddfwriaeth gadarn ar waith i ysgogi adferiad byd natur, yn ogystal â’r arfau i ddwyn eich Llywodraeth eich hun i gyfrif?
So, once again, it's very fine words and absolutely no action from you. So, we have done a number of things already on the clean air (Wales) Bill, which we'll introduce in this Senedd term. It's one of a number of actions set out in the clean air plan for Wales, 'Healthy Air, Healthy Wales', which we are taking to improve air quality. The action taken includes, of course, the Welsh transport strategy, 'Llwybr Newydd', and the roads review, and the stopping of building of roads all over Wales, which increases both the emissions and the particulates. And you don't like those bits. The robust action that we do take, you're unable to support in any way. So, fine words, no action, once again, from the Tory benches.
Felly, unwaith eto, geiriau teg a dim gweithredu o gwbl gennych chi. Felly, rydym wedi gwneud nifer o bethau eisoes ar Fil aer glân (Cymru), y byddwn yn ei gyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Mae'n un o nifer o gamau gweithredu a nodir yn y cynllun aer glân i Gymru, 'Awyr Iach, Cymru Iach', yr ydym yn eu cymryd i wella ansawdd aer. Mae’r camau a gymerwyd yn cynnwys, wrth gwrs, strategaeth drafnidiaeth Cymru, ‘Llwybr Newydd’, a’r adolygiad ffyrdd, a rhoi'r gorau i adeiladu ffyrdd ledled Cymru, sy’n cynyddu allyriadau a gronynnau. Ac nid ydych yn hoffi'r darnau hynny. Y camau cadarn yr ydym yn eu cymryd, ni allwch eu cefnogi mewn unrhyw ffordd. Felly, geiriau teg, dim gweithredu, unwaith eto, oddi ar feinciau’r Torïaid.
It's fair to say that if the Welsh Conservatives were in Government and had your levers, then we'd actually be using them.
Now, despite England and Northern Ireland having the Office for Environmental Protection, Scotland having environmental standards, here in Wales we are still relying on temporary arrangements that WEL and Healthy Air Cymru have described as lacking legal powers, public strategy, and an easily navigable webiste. However, even more concerning is that the interim environmental protection assessor for Wales's annual report highlights, and I quote:
'One key issue identified during the review has been that demand for the service has been significantly higher than originally expected.'
Minister, in light of this, we have been working to put in place more robust processes to ensure that we are targeting our resources at issues where we can add the most value. In light of the high demand for assistance with environmental law, will you fast-track the process of establishing a permanent body?
Mae'n deg dweud, pe byddai'r Ceidwadwyr Cymreig mewn Llywodraeth, gyda'r ysgogiadau sydd gennych chi, byddem ni yn eu defnyddio.
Nawr, er bod gan Loegr a Gogledd Iwerddon Swyddfa Diogelu'r Amgylchedd, a bod gan yr Alban safonau amgylcheddol, yma yng Nghymru, rydym yn dal i ddibynnu ar y drefniadau dros dro y mae Cyswllt Amgylchedd Cymru ac Awyr Iach Cymru wedi’u disgrifio fel rhai heb bwerau cyfreithiol, strategaeth gyhoeddus, a gwefan hawdd ei defnyddio. Fodd bynnag, mae'n peri mwy fyth o bryder fod adroddiad blynyddol asesydd interim diogelu'r amgylchedd Cymru yn tynnu sylw at y canlynol:
'Un broblem allweddol a nodwyd yn ystod yr adolygiad oedd bod y galw am y gwasanaeth wedi bod yn fwy o lawer nag a ddisgwylid yn wreiddiol.'
Felly, Weinidog, yng ngoleuni hyn, rydym wedi bod yn gweithio i roi prosesau mwy cadarn ar waith i sicrhau ein bod yn targedu ein hadnoddau at faterion lle y gallwn ychwanegu’r gwerth mwyaf. Yn wyneb y galw mawr am gymorth gyda chyfraith amgylcheddol, a wnewch chi roi’r broses o sefydlu corff parhaol ar lwybr carlam?
So, Janet, again, once more, how many times have I got to say the same thing? We are absolutely committed to putting an environmental protection body in place. The interim environmental protection plan is working; it's actually highlighting how many people want their issues looked at, and in a much shorter timescale than was ever possible before. As you well know, we are working with the deep dive on biodiversity to put the standards in place that will have the targets that will hold our feet to the fire. Having a badge that says, 'I don't know what I want, but I want it now' is all very well, but it's actually important to have targets that mean something and that will actually push the thing forward, and not just, once more, a set of empty words.
Felly, Janet, eto, unwaith eto, sawl gwaith y mae'n rhaid imi ddweud yr un peth? Rydym wedi ymrwymo’n llwyr i roi corff diogelu’r amgylchedd ar waith. Mae'r cynllun interim diogelu'r amgylchedd yn gweithio; mewn gwirionedd, mae'n tynnu sylw at faint o bobl sydd am i'w problemau gael sylw, ac mewn amserlen lawer byrrach nag a oedd yn bosibl erioed o'r blaen. Fel y gwyddoch, rydym yn gweithio gyda’r archwiliad dwfn ar fioamrywiaeth i roi safonau ar waith gyda thargedau a fydd yn cadw'r pwysau arnom. Mae cael bathodyn sy'n dweud, 'Nid wyf yn gwybod beth rwyf ei eisiau, ond mae arnaf ei eisiau yn awr' yn un peth, ond mae'n bwysig cael targedau sy'n golygu rhywbeth ac a fydd yn gwthio'r mater yn ei flaen, yn hytrach na set o eiriau gwag, unwaith eto.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Hoffwn dynnu sylw at gyfraniad band eang ffeibr i'n taith i sero net a'n dyfodol cynaliadwy. Mae Llywodraeth Cymru wedi gosod nod i 30 y cant o'r gweithlu weithio o gartref yn rheolaidd, neu'n agos at gartref, erbyn 2030. Yr hyn sy'n amlwg ydy bod angen rhwydwaith band eang sy'n darparu profiad gwaith symlach a dibynadwy o'n cartrefi a chanolfannau cydweithio cymunedol. Mae ymchwil diweddar gan y Sefydliad Materion Cymreig wedi tynnu sylw at sut yn union y byddai uwchraddio'r rhwydwaith ffeibr llawn yn cefnogi ymdrechion datgarboneiddio, naill ai drwy ailddefnyddio pibellau a pholion ffôn presennol, neu oherwydd bod technolegau newydd yn rhyddhau 80 y cant yn llai o garbon hyd yn oed cyn ystyried defnyddio ynni digarbon. Felly, Weinidog, beth ydy rôl band eang ffeibr go iawn yn strategaeth ehangach Llywodraeth Cymru i gyrraedd allyriadau carbon sero net erbyn 2050 neu'n gynharach, plis?
Thank you, Llywydd. I'd like to highlight the contribution of fibre broadband as we move towards net zero and a sustainable future. The Welsh Government has set a target of 30 per cent of the workforce working from home, or close to home, regularly by 2030. What's apparent is that we need a broadband network that provides simpler, more reliable working experiences from our homes, community hubs and so on. Recent research by the Institute of Welsh Affairs has highlighted exactly how upgrading the full fibre network would support decarbonisation, either by reusing existing ducts and telegraph poles, or because new technologies emit 80 per cent less carbon even before factoring in the use of zero-carbon energies. So, Minister, what is the role of effective fibre broadband in the Government's broader strategy to achieve zero carbon emissions by 2050 or sooner?
Diolch, Delyth. I completely agree; a digital strategy is absolutely essential to doing that. You're absolutely right; we are committed to having at least 30 per cent of people working from home or near home—so, much less commuting time and hopefully much less polluting commuting type. In order to do that, of course, we have to provide them with facilities to be able to do that, both digitally and in an office environment. We are looking, as you know, at community hubs in various places in Wales to enable that to happen, and, actually, the social part of that is a big deal as well, because people can become isolated at home.
The Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters, recently outlined in the Chamber the fact that we've changed slightly our digital strategy for Wales, having had a very successful roll-out of Broadband Cymru, because actually this isn't a devolved area. We've intervened, because otherwise the UK Government would not have, and we would have had a large number of premises without any reliable broadband. But, recently, we've had another look at that, and we've had some success in getting the UK Government to look again at its strategy. They've just introduced a number of promises, which we hope will come to fruition, and we've been reusing some of our money. Very recently, in answer to a question from Rhun, I think it was, Lee Waters announced the work with Bangor University, for example, which is a really interesting new innovation that may well bring much better connectivity to people across Wales.
So, we broadly agree. We continue to put pressure on the UK Government, and we are targeting our own money much more specifically at premises—the white premises, as they're called—with no connectivity at all, rather than upgrading people who have connectivity to full fibre with our money, because we think that the UK Government should step up to its responsibilities and do that.
Diolch, Delyth. Rwy'n cytuno'n llwyr; mae strategaeth ddigidol yn gwbl hanfodol er mwyn gwneud hynny. Rydych yn llygad eich lle; rydym wedi ymrwymo i gael o leiaf 30 y cant o bobl yn gweithio gartref neu’n agos i’w cartref—felly, llawer llai o amser cymudo, a ffyrdd o gymudo sy'n llygru llawer llai, gobeithio. Er mwyn gwneud hynny, wrth gwrs, mae’n rhaid inni ddarparu cyfleusterau iddynt allu gwneud hynny, yn ddigidol ac mewn amgylchedd swyddfa. Rydym yn edrych, fel y gwyddoch, ar hybiau cymunedol mewn gwahanol fannau yng Nghymru i alluogi hynny i ddigwydd, ac mewn gwirionedd, mae’r rhan gymdeithasol o hynny’n bwysig iawn hefyd, gan y gall pobl fynd i deimlo'n ynysig yn eu cartrefi.
Amlinellodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, yn y Siambr yn ddiweddar y ffaith ein bod wedi gwneud ychydig o newidiadau i'n strategaeth ddigidol ar gyfer Cymru, ar ôl cael llawer o lwyddiant wrth gyflwyno Band Eang Cymru, oherwydd nid yw hwn yn faes datganoledig mewn gwirionedd. Rydym wedi ymyrryd, oherwydd fel arall, ni fyddai Llywodraeth y DU wedi gwneud hynny, a byddai gennym nifer fawr o adeiladau heb fand eang dibynadwy. Ond yn ddiweddar, rydym wedi cael golwg arall ar hynny, ac rydym wedi cael peth llwyddiant yn sicrhau bod Llywodraeth y DU yn edrych eto ar eu strategaeth. Maent newydd gyflwyno nifer o addewidion, y gobeithiwn y byddant yn dwyn ffrwyth, ac rydym wedi bod yn ailddefnyddio rhywfaint o’n harian. Yn ddiweddar iawn, mewn ateb i gwestiwn gan Rhun, rwy’n credu, cyhoeddodd Lee Waters y gwaith gyda Phrifysgol Bangor, er enghraifft, sy’n enghraifft newydd hynod ddiddorol o arloesi a allai ddarparu cysylltedd llawer gwell i bobl ledled Cymru.
Felly, rydym yn cytuno at ei gilydd. Rydym yn parhau i roi pwysau ar Lywodraeth y DU, ac rydym yn targedu ein harian ein hunain yn llawer mwy penodol at safleoedd—y safleoedd gwyn, fel y’u gelwir—nad oes ganddynt unrhyw gysylltedd o gwbl, yn hytrach nag uwchraddio pobl a chanddynt gysylltedd yn barod i ffeibr llawn gyda'n harian ni, gan y credwn y dylai Llywodraeth y DU gyflawni ei chyfrifoldebau a gwneud hynny.
Thank you for that, Minister. For my second and final question, I'd like to turn to deforestation and supply chains. At COP26, you said that you were determined to change the Welsh Government procurement policy to ensure that we're promoting supply chains that are fair, that are ethical and that are sustainable. I welcome that. That would not only reduce Wales's global footprint, it would also support local economies. We have an opportunity to become a leader in this place, following, or rather joining, pioneers like France and the state of California, which have introduced procurement policies to end deforestation and tackle climate change. Minister, there is evidence as well that the public are supportive of these actions. A recent WWF Cymru survey of rural Welsh communities found that 84 per cent of respondents agreed that public services that provide and sell food, like schools and hospitals, should not buy food from sources where it can contribute to nature loss and climate change both in Wales and overseas. So, could you tell us, Minister, what progress has been made to introduce deforestation-free targets, risk assessments and due diligence processes in public sector procurement practices, please?
Diolch, Weinidog. Ar gyfer fy ail gwestiwn a’r cwestiwn olaf gennyf fi, hoffwn droi at ddatgoedwigo a chadwyni cyflenwi. Yn COP26, fe ddywedoch eich bod yn benderfynol o newid polisi caffael Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn hyrwyddo cadwyni cyflenwi sy'n deg, yn foesegol ac yn gynaliadwy. Rwy'n croesawu hynny. Nid yn unig y byddai hynny'n lleihau ôl troed byd-eang Cymru, byddai hefyd yn cefnogi economïau lleol. Mae gennym gyfle i ddod yn arweinydd yn hyn o beth, gan ddilyn, neu'n hytrach, ymuno ag arloeswyr fel Ffrainc a thalaith Califfornia, sydd wedi cyflwyno polisïau caffael i roi terfyn ar ddatgoedwigo a mynd i’r afael â newid hinsawdd. Weinidog, ceir tystiolaeth hefyd fod y cyhoedd yn cefnogi’r camau hyn. Canfu arolwg diweddar gan WWF Cymru o gymunedau gwledig Cymru fod 84 y cant o’r ymatebwyr yn cytuno na ddylai gwasanaethau cyhoeddus sy’n darparu ac yn gwerthu bwyd, fel ysgolion ac ysbytai, brynu bwyd o ffynonellau a all gyfrannu at golledion i fyd natur a newid hinsawdd yng Nghymru a thramor. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym, Weinidog, pa gynnydd a wnaed ar gyflwyno targedau dim datgoedwigo, asesiadau risg a phrosesau diwydrwydd dyladwy yn arferion caffael y sector cyhoeddus, os gwelwch yn dda?
Yes, certainly, Delyth. Procurement is actually in Rebecca Evans's portfolio, but obviously I work very, very closely with Rebecca. She has recently announced a number of research issues into procurement, one of which is absolutely making sure that Wales does not use up more of the world's resources than is our fair share. Part of that is to make sure, when buying products or having supply chains here that rely on products that necessarily mean deforestation in other parts of the world, that we look to replace those products in the supply chain and assist the countries to come away from the practices that they have to reforestation.
We're very proud of our work in Africa, in Uganda, in Mbale, with the trees that we plant—one tree there, one tree here, for every child born in Wales. It's always worth reminding people of that. We're very proud of the reforestation that we've been able to do. I've promised to work with Size of Wales on a project that allows both the public sector and, as far as possible, the private sector in Wales to understand what its supply chains look like and to make sure that products that necessarily incur deforestation across the world are removed from those supply chains as fast as possible.
Gwnaf, yn sicr, Delyth. Mae caffael ym mhortffolio Rebecca Evans mewn gwirionedd, ond yn amlwg, rwy’n gweithio’n agos iawn gyda Rebecca. Yn ddiweddar, mae hi wedi cyhoeddi nifer o faterion ymchwil i'r maes caffael, ac un ohonynt yw sicrhau nad yw Cymru’n defnyddio mwy na’n cyfran deg o adnoddau’r byd. Rhan o hynny yw sicrhau, wrth brynu cynhyrchion neu gael cadwyni cyflenwi yma sy’n dibynnu ar gynhyrchion sydd o reidrwydd yn golygu datgoedwigo mewn rhannau eraill o’r byd, ein bod yn ceisio cael cynhyrchion yn lle'r rheini yn y gadwyn gyflenwi a chynorthwyo’r gwledydd i ymbellhau oddi wrth eu harferion, ac ailgoedwigo.
Rydym yn falch iawn o'n gwaith yn Affrica, yn Uganda, yn Mbale, gyda'r coed yr ydym yn eu plannu—un goeden yno, un goeden yma, ar gyfer pob plentyn sy'n cael ei eni yng Nghymru. Mae bob amser yn werth atgoffa pobl o hynny. Rydym yn falch iawn o'r ailgoedwigo y gallasom ei wneud. Rwyf wedi addo gweithio gyda Maint Cymru ar brosiect sy’n caniatáu i’r sector cyhoeddus, a chymaint â phosibl o'r sector preifat yng Nghymru, ddeall sut olwg sydd ar eu cadwyni cyflenwi ac i sicrhau y ceir gwared ar gynhyrchion sydd o reidrwydd yn arwain at ddatgoedwigo ledled y byd o'r cadwyni cyflenwi hynny cyn gynted â phosibl.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn Nyffryn Clwyd? OQ58226
3. What steps is the Welsh Government taking to improve public transport in the Vale of Clwyd? OQ58226
Our north Wales metro programme will transform rail, bus and active travel services across north Wales. The metros offer some of the best opportunities to meet our target of 45 per cent of journeys being made by public transport or active travel by 2040, helping reduce road congestion, carbon emissions and air pollution.
Bydd rhaglen metro gogledd Cymru yn trawsnewid gwasanaethau trên, bws a theithio llesol ar draws y gogledd. Mae’r metros yn cynnig rhai o’r cyfleoedd gorau i gyflawni ein targed o sicrhau bod 45 y cant o deithiau'n cael eu gwneud ar drafnidiaeth gyhoeddus neu drwy deithio llesol erbyn 2040, gan helpu i leihau tagfeydd ar y ffyrdd, allyriadau carbon a llygredd aer.
I appreciate your response, Minister. My inbox has been flooded with correspondence from gravely concerned constituents regarding local transport matters. Transport-related problems now total the second highest category of my casework. The problems that my constituents have to endure range from inadequate and infrequent bus timetabling, especially in more rural areas of the constituency, to overcrowded trains and a lack of forward planning by the rail services, with too few carriages being put on during known busy events such as Chester races and local sporting events. Given your Government has set ambitious aims to tackle climate change, it isn't rocket science that the problems I've outlined will need rectifying, especially if you want to attract more passengers onto public transport. So, Minister, what are you going to do to reassure my concerned constituents on these issues and enhance their experience of utilising public transport within the Vale of Clwyd?
Rwy’n gwerthfawrogi eich ymateb, Weinidog. Mae fy mewnflwch yn llawn gohebiaeth gan etholwyr sy'n hynod bryderus ynghylch materion trafnidiaeth lleol. Problemau sy’n ymwneud â thrafnidiaeth yw ail gategori mwyaf cyffredin fy ngwaith achos bellach. Mae’r problemau y mae’n rhaid i fy etholwyr eu dioddef yn amrywio o fysiau annigonol ac anfynych, yn enwedig yn ardaloedd mwy gwledig yr etholaeth, i drenau gorlawn a diffyg blaengynllunio gan y gwasanaethau rheilffyrdd, gyda rhy ychydig o gerbydau yn weithredol yn ystod digwyddiadau y gŵyr pawb eu bod yn brysur, megis rasys Caer a digwyddiadau chwaraeon lleol. O gofio bod eich Llywodraeth wedi pennu nodau uchelgeisiol i fynd i'r afael â newid hinsawdd, nid yw'n anodd deall y bydd angen unioni'r problemau a amlinellais, yn enwedig os ydych am ddenu mwy o deithwyr i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, Weinidog, beth a wnewch i dawelu meddwl fy etholwyr pryderus ynglŷn â'r materion hyn a gwella eu profiad o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn Nyffryn Clwyd?
Thank you. I understand you've raised concerns with Transport for Wales regarding the poor performance of trains in your constituency, and I think you've had a response from them. There have been occasions where TfW have had to make last-minute cancellations, and incidents where we needed to operate rail replacement services to ensure there are alternative journey options. Some 68 per cent of those cancelled services are related to Network Rail issues where they needed to investigate various incidents on the infrastructure. The track and signalling of the north Wales coast main line is managed and operated by Network Rail and this limits TfW's ability to operate when an incident arises. Unfortunately, some incidents, such as a trespasser on the line or a fatality, require sensitive attention and involve the British Transport Police.
Where possible, Transport for Wales attempt to replace the service to make sure that people can travel. Sometimes, the alternative would be to cancel it altogether. And although, of course, we are very sorry for the crowded conditions, it's sometimes better to have the service in crowded conditions than not to have it at all, which might be the other option. And of course we're working to improve the network overall. Recent strikes—yesterday's and tomorrow's—and today's disruption are caused by the way that Network Rail interacts with the rail operating companies. So, having a proper conversation with the UK Government about why that system put in place by the Conservatives really has been shown to fail in every single regard is one of the things that's top of our list.
Diolch. Rwy’n deall eich bod wedi codi pryderon gyda Trafnidiaeth Cymru ynghylch perfformiad gwael y trenau yn eich etholaeth, a chredaf eich bod wedi cael ymateb ganddynt. Bu achlysuron pan fu’n rhaid i Trafnidiaeth Cymru ganslo gwasanaethau ar y funud olaf, ac achosion lle roedd angen inni weithredu gwasanaethau amgen er mwyn sicrhau bod opsiynau teithio amgen ar gael. Mae oddeutu 68 y cant o’r gwasanaethau a gafodd eu canslo yn ymwneud â phroblemau Network Rail, lle roedd angen iddynt ymchwilio i ddigwyddiadau amrywiol ar y seilwaith. Mae’r traciau a’r signalau ar gyfer prif linell arfordir gogledd Cymru yn cael eu rheoli a’u gweithredu gan Network Rail, ac mae hyn yn cyfyngu ar allu Trafnidiaeth Cymru i weithredu pan fydd problem yn codi. Yn anffodus, mae rhai digwyddiadau, megis tresmaswr ar y rheilffordd neu farwolaeth, angen sylw sensitif a bydd angen i'r Heddlu Trafnidiaeth Prydeinig ymdrin â'r digwyddiadau hynny.
Lle bo modd, mae Trafnidiaeth Cymru yn ceisio cynnig gwasanaeth amgen i sicrhau bod pobl yn gallu teithio. Weithiau, y dewis arall fyddai ei ganslo'n gyfan gwbl. Ac er ei bod yn ddrwg iawn gennym am yr amodau gorlawn wrth gwrs, weithiau mae'n well cael gwasanaeth gorlawn na dim gwasanaeth o gwbl, sef yr opsiwn arall o bosibl. Ac wrth gwrs, rydym yn gweithio i wella'r rhwydwaith yn gyffredinol. Mae'r streiciau diweddar—ddoe ac yfory—a’r tarfu heddiw wedi'u hachosi gan y ffordd y mae Network Rail yn rhyngweithio â’r cwmnïau sy'n gweithredu'r trenau. Felly, mae cael sgwrs iawn gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â pam fod y system honno a roddwyd ar waith gan y Ceidwadwyr wedi methu ym mhob ffordd yn un o'r pethau cyntaf ar ein rhestr.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynyddu nifer y rhandiroedd cymunedol yn ne-ddwyrain Cymru? OQ58237
4. What is the Welsh Government doing to increase the number of community allotments in south-east Wales? OQ58237
Our allotment support grant is now in its second year and will allocate £750,000 across all of Wales's local authorities to help improve and increase allotment provision. In addition to this dedicated fund, a range of other programmes, such as Local Places for Nature, also help support the development of allotments.
Mae ein grant cymorth rhandiroedd bellach yn ei ail flwyddyn, a bydd yn dyrannu £750,000 ar draws holl awdurdodau lleol Cymru i helpu i wella a chynyddu darpariaeth rhandiroedd. Yn ogystal â’r gronfa benodedig hon, mae amrywiaeth o raglenni eraill, megis Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, hefyd yn helpu i gefnogi datblygiad rhandiroedd.
Thank you for that answer, Minister. The pandemic has shone a light on many inequalities in society, and access to green space was, for me, one of the greatest lessons we need to learn and address. For many in the most densely populated areas, stepping into the garden is not possible, and in city centre wards, such as those in my constituency, green spaces are often limited. Therefore, allotments and community gardens are a vital lifeline to nature and the social interactions that come with them. The benefits are far-reaching. On the most basic level, they help with food production, especially when the cost of living is biting, and they also help to address isolation and improve mental well-being. Community allotments are needed where people are most densely populated, however this is also where land is often at its most premium. How can the Welsh Government help to ease the process where disused land can be transformed into places that benefit the community, and what support can we give local authorities and housing associations to scope out those ignored pockets so that they can better support local people?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae’r pandemig wedi amlygu llawer o anghydraddoldebau yn y gymdeithas, ac roedd mynediad i fannau gwyrdd, i mi, yn un o’r gwersi mwyaf y mae angen inni eu dysgu a mynd i’r afael â hwy. I lawer yn yr ardaloedd mwyaf poblog, nid oes modd mynd allan i’r ardd, ac mewn wardiau yng nghanol dinasoedd, fel y rheini yn fy etholaeth i, mae mannau gwyrdd yn aml yn brin. Felly, mae rhandiroedd a gerddi cymunedol yn achubiaeth hanfodol i natur a’r rhyngweithio cymdeithasol a ddaw yn eu sgil. Mae'r manteision yn bellgyrhaeddol. Ar y lefel fwyaf sylfaenol, maent yn helpu gyda chynhyrchu bwyd, yn enwedig wrth i gostau byw gynyddu, ac maent hefyd yn helpu i fynd i'r afael ag ynysigrwydd ac yn gwella lles meddyliol. Mae angen rhandiroedd cymunedol yn y mannau gyda'r dwysedd poblogaeth mwyaf, ond yn aml, dyma lle mae tir ar ei ddrytaf hefyd. Sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i hwyluso’r broses lle y gellir trawsnewid tir nas defnyddir yn fannau sydd o fudd i’r gymuned, a pha gymorth y gallwn ei roi i awdurdodau lleol a chymdeithasau tai ar gyfer archwilio'r pocedi angof hyn o dir fel y gallant gefnogi pobl leol yn well?
I completely agree, Jayne; the pandemic certainly highlighted the need for people to have an outside space that was usable and actually connect back to nature, which is good for not just physical health but also very good for mental health, of course. We have Welsh Government guidance available that provides community groups with the knowledge and tools to take ownership of green spaces—actually, including wasteland spaces; they wouldn't necessarily be green right now. A variety of organisations provide expert advice and support the transfer of green spaces to community organisations. We fund the community land advisory service to provide support for local groups and identify and take ownership or control of green spaces for recreation and food growing. We've worked with over 200 groups since 2018 to help negotiate transfers of land to community groups, including, I'm pleased to say, two in Newport. I know that you're familiar with the Local Places for Nature programme, which has created over 300 green spaces across Wales in the last year alone, with 22 in Newport, including work I know you're familiar with at Pill community allotment.
Rwy'n cytuno'n llwyr, Jayne; yn sicr, mae'r pandemig wedi tynnu sylw at yr angen i bobl gael man yn yr awyr agored y gellir ei ddefnyddio ac i ddod i gysylltiad â natur, sydd nid yn unig o fudd i'w hiechyd corfforol, ond hefyd yn dda iawn i iechyd meddwl wrth gwrs. Mae gan Lywodraeth Cymru ganllawiau sy'n rhoi'r wybodaeth a'r arfau i grwpiau cymunedol sicrhau perchnogaeth ar fannau gwyrdd—gan gynnwys tir gwastraff; ni fyddent o reidrwydd yn wyrdd ar hyn o bryd. Mae amrywiaeth o sefydliadau yn darparu cyngor arbenigol ac yn cefnogi'r gwaith o drosglwyddo mannau gwyrdd i sefydliadau cymunedol. Rydym yn ariannu’r gwasanaeth cynghori ar dir cymunedol i roi cymorth i grwpiau lleol ac i nodi a pherchnogi neu reoli mannau gwyrdd at ddibenion hamdden a thyfu bwyd. Rydym wedi gweithio gyda dros 200 o grwpiau ers 2018 i helpu i negodi'r broses o drosglwyddo tir i grwpiau cymunedol, gan gynnwys dau yng Nghasnewydd, rwy’n falch o ddweud. Gwn eich bod yn gyfarwydd â rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, sydd wedi creu dros 300 o fannau gwyrdd ledled Cymru yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig, gyda 22 yng Nghasnewydd, gan gynnwys gwaith y gwn eich bod yn gyfarwydd ag ef yn rhandir cymunedol Pilgwenlli.
I'd like to thank my colleague Jayne Bryant for bringing this question to the forefront. Some schools in my region and elsewhere in Wales have surplus land available as part of their school grounds. Some such as, and pardon my pronunciation, Olchfa Comprehensive School in your constituency—[Interruption.] That's it, yes—are selling off their land for housing. However, some schools have surplus land that, although may not be large enough for housing development, may be suitable for allotments, thereby increasing the engagement of schools with the communities they serve and teaching pupils about where their food comes from and the importance of fresh vegetables for a healthy diet. What discussions have you had, Minister, with ministerial colleagues and others about potentially encouraging schools to turn over parts of their grounds for farming and growing in partnership with community organisations?
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Jayne Bryant, am roi sylw i'r cwestiwn hwn. Mae gan rai ysgolion yn fy rhanbarth i ac mewn mannau eraill yng Nghymru dir dros ben ar gael fel rhan o dir yr ysgol. Mae rhai megis, a maddeuwch fy ynganiad, Ysgol Gyfun yr Olchfa yn eich etholaeth—[Torri ar draws.] Dyna ni, ie—yn gwerthu eu tir er mwyn codi tai. Fodd bynnag, mae gan rai ysgolion dir dros ben, nad yw’n ddigon mawr ar gyfer datblygu tai efallai, ond a allai fod yn addas ar gyfer rhandiroedd, a thrwy hynny, gallai gynyddu ymgysylltiad yr ysgolion â’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu ac addysgu disgyblion ynglŷn ag o ble y daw eu bwyd a phwysigrwydd llysiau ffres er mwyn cael deiet iach. Pa drafodaethau a gawsoch chi gyda'ch cyd-Weinidogion ac eraill, Weinidog, ynglŷn ag annog ysgolion o bosibl i ddarparu rhywfaint o’u tir at ddibenion ffermio a thyfu mewn partneriaeth â sefydliadau cymunedol?
We already do that. It's part of the curriculum, apart from anything else. We of course encourage schools to encourage community use. I've had not only conversations but visits with my colleague Jeremy Miles to schools doing just that. We're very keen to get schools on board with that project, so if you know of any who aren't yet doing it who would like to, then we'd be very pleased to help.
Rydym eisoes yn gwneud hynny. Mae'n rhan o'r cwricwlwm, ar wahân i unrhyw beth arall. Wrth gwrs, rydym yn annog ysgolion i annog defnydd cymunedol. Nid yn unig fy mod wedi cael sgyrsiau, ond rwyf wedi ymweld ag ysgolion sy'n gwneud hynny, gyda fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles. Rydym yn awyddus iawn i ysgolion ymuno â'r prosiect hwnnw, felly os gwyddoch am unrhyw un nad ydynt yn gwneud hyn eto ac y byddent yn awyddus i'w wneud, byddem yn fwy na pharod i helpu.
5. Pa waith y mae'r Gweinidog yn ei wneud ar gynllunio defnydd tir i sicrhau y gwneir y defnydd gorau o dir yng nghyd-destun Cymru Sero Net? OQ58229
5. What work is the Minister doing on land use planning to ensure the best use is made of land in the context of Net Zero Wales? OQ58229
Thank you, Jenny. To meet our net-zero ambitions will require land use change. The majority of land in Wales is used for agriculture. The sustainable farming scheme will incentivise farmers to make best use of their land to deliver economic, social and environmental outcomes through a land sharing approach.
Diolch, Jenny. Er mwyn cyflawni ein huchelgeisiau sero net bydd angen newid defnydd tir. Defnyddir y rhan fwyaf o dir Cymru ar gyfer amaethyddiaeth. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cymell ffermwyr i wneud y defnydd gorau o’u tir i gyflawni canlyniadau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol drwy ddull rhannu tir.
I want to follow up on the questions that both Jayne Bryant and Natasha Asghar have asked, but in relation to growing food for sale. We obviously have to reduce our carbon emissions from food, including the miles that food has to travel. The Sustain report on fringe farming, published earlier this year, highlights the importance of protecting peri-urban land with grade 1 and grade 2 soils for growing food. I'm looking forward to the work that Food Cardiff is doing with Cardiff Council to map exactly who owns which pieces of land on the fringes of Cardiff as well as Newport. I particularly have my eye on the floodplain between Cardiff and Newport, which seems an ideal place for growing food. So, what action will the Welsh Government take to protect fertile peri-urban land on the edge of towns and cities for growing food as part of your ambition for sustainable urban communities?
Hoffwn ychwanegu at y cwestiynau y mae Jayne Bryant a Natasha Asghar wedi’u gofyn, ond mewn perthynas â thyfu bwyd i’w werthu. Mae’n amlwg fod yn rhaid inni leihau ein hallyriadau carbon o fwyd, gan gynnwys y milltiroedd y mae’n rhaid i fwyd eu teithio. Mae adroddiad Sustain ar ffermio ar gyrion trefi, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, yn tynnu sylw at bwysigrwydd diogelu tir o gwmpas trefi â phriddoedd gradd 1 a gradd 2 ar gyfer tyfu bwyd. Edrychaf ymlaen at y gwaith y mae Bwyd Caerdydd yn ei wneud gyda Chyngor Caerdydd i fapio pwy yn union sy’n berchen ar ba ddarnau o dir ar gyrion Caerdydd yn ogystal â Chasnewydd. Mae gennyf fy llygad yn benodol ar y gorlifdir rhwng Caerdydd a Chasnewydd, sy’n lle delfrydol ar gyfer tyfu bwyd yn ôl pob golwg. Felly, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu tir ffrwythlon ar gyrion trefi a dinasoedd ar gyfer tyfu bwyd fel rhan o'ch uchelgais ar gyfer cymunedau trefol cynaliadwy?
I'm very much on board with that, Jenny. We have a national plan system in Wales—a planned system that allows us to have a robust framework for ensuring agricultural land is protected for productive use through 'Planning Policy Wales' and 'Future Wales: the national plan 2040'. 'Planning Policy Wales' seeks to ensure the best use is made for land. For example, it has a clear preference for the use of suitable and sustainable previously developed land for development within existing settlements, it has a strong policy to protect peri-urban areas against development, including urban sprawl, and seeks to conserve the best and most versatile agricultural land as a finite resource for the future. It requires local planning authorities to undertake a search sequence when preparing local development plans to prioritise the allocation of suitable and sustainable sites. Best and most versatile agricultural land, grades 1, 2 and 3A, should only be developed if there is what's called 'an overriding need'. That's a legal term; it's a very high bar. It doesn't mean 'just because you can't think of anywhere better'; they have to show that no other suitable land is available before that's permitted to that overriding need.
We've also got a long-term strategy to promote a dietary shift and encourage Welsh consumers to eat a healthier, more sustainable food source. While we want to encourage people to buy high-quality, local Welsh produce, we can work with our food production sector to ensure it's produced in a truly sustainable manner and avoid simply offshoring emissions to other countries. I had a very good meeting with the Country Land and Business Association very recently where we discussed the various ways, for example, that you could produce Welsh breed cattle without importing any kind of soy produce, reducing not only the food miles if you buy and eat that meat, but the food miles to produce it in the first place. So, we're doing a very good piece of work with my colleague Lesley Griffiths on that while protecting the peri-urban land. And then, in conjunction with a conversation with Jayne and with Natasha, making sure that all available land is used to bring particularly urban populations back into touch with how food is grown and where it's best produced.
Rwy'n cefnogi hynny'n fawr, Jenny. Mae gennym system gynllunio genedlaethol yng Nghymru—system wedi’i chynllunio sy’n caniatáu inni gael fframwaith cadarn er mwyn sicrhau bod tir amaethyddol yn cael ei ddiogelu at ddefnydd cynhyrchiol drwy ‘Polisi Cynllunio Cymru’ a ‘Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040’. Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ceisio sicrhau y gwneir y defnydd gorau o dir. Er enghraifft, mae’n ffafrio defnyddio tir addas a chynaliadwy a ddatblygwyd eisoes ar gyfer datblygu o fewn aneddiadau presennol, mae ganddo bolisi cryf i ddiogelu ardaloedd o gwmpas trefi rhag datblygu, gan gynnwys blerdwf trefol, ac mae’n ceisio gwarchod y tir amaethyddol gorau a mwyaf amlbwrpas fel adnodd cyfyngedig ar gyfer y dyfodol. Mae’n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau cynllunio lleol ddefnyddio trefn chwilio wrth baratoi cynlluniau datblygu lleol i flaenoriaethu dyraniad safleoedd addas a chynaliadwy. Ni ddylid datblygu tir amaethyddol gorau a mwyaf amlbwrpas, graddau 1, 2 a 3A, onid oes angen 'sy’n drech na dim arall'. Mae hwnnw'n derm cyfreithiol; mae'n safon uchel iawn. Nid yw'n golygu 'am na allwch feddwl am unman gwell'; mae'n rhaid iddynt ddangos nad oes unrhyw dir addas arall ar gael cyn ei fod yn angen sy'n drech na dim arall.
Mae gennym hefyd strategaeth hirdymor i hyrwyddo newid deietegol ac i annog pobl Cymru i fwyta bwyd o ffynhonnell iachach a mwy cynaliadwy. Er ein bod yn awyddus i annog pobl i brynu cynnyrch Cymreig lleol o ansawdd uchel, gallwn weithio gyda’n sector cynhyrchu bwyd i sicrhau ei fod yn cael ei gynhyrchu mewn modd gwirioneddol gynaliadwy yn hytrach na'n bod yn trosglwyddo'r allyriadau i wledydd eraill. Cefais gyfarfod da iawn gyda’r Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad yn ddiweddar iawn, lle buom yn trafod y gwahanol ffyrdd, er enghraifft, y gallech gynhyrchu gwartheg brîd Cymreig heb fewnforio unrhyw fath o gynnyrch soi, gan leihau nid yn unig y milltiroedd bwyd os ydych yn prynu ac yn bwyta'r cig hwnnw, ond y milltiroedd bwyd i'w gynhyrchu yn y lle cyntaf. Felly, rydym yn gwneud gwaith da iawn ar hynny gyda fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, ac yn diogelu’r tir o gwmpas trefi ar yr un pryd. Ac yna, ynghyd â sgwrs gyda Jayne a Natasha, sicrhau bod yr holl dir sydd ar gael yn cael ei ddefnyddio i ddod â phoblogaethau trefol, yn enwedig, yn ôl i gysylltiad â'r modd y caiff bwyd ei dyfu a lle sydd orau i'w gynhyrchu.
Minister, the 'Net Zero Wales Carbon Budget 2' states that:
'Meeting net zero will require using more timber in sectors such as construction to replace currently high energy manufacture materials such as steel and concrete.'
and also that this Government intends to develop a new timber industrial strategy
'to develop a wood economy and encourage greater use of timber in construction.'
But my concern is none of this is particularly transparent in terms of how the carbon footprint of timber is calculated. It suggests that timber use in construction is somehow carbon free, when, in fact, it is manufactured product that needs energy inputs for harvesting and transportation, and then there is the carbon released from soil disturbance. It then needs to be processed using energy-intensive chemical preservatives and glues. And none of this takes account of the life cycle of carbon during the in-use phase of the building. Minister, I was disappointed in your response to my written question regarding carbon emissions from soil, because it highlighted the insufficient evidence there is to support this Government's plan going forward. Indeed, by the time your timber industry strategy even begins to come to fruition in 40 to 50 years' time, the concrete industry will already be completely decarbonised. With this in mind, Minister, what consideration has this Government given to measuring the potential of the concrete industry in the carbon sequestration process? And will the Minister agree to meet with me and representatives of the industry to discuss how concrete can play an important part in the decarbonisation of Wales? Thank you.
Weinidog, mae ‘Cymru Sero Net: Cyllideb Garbon 2' yn nodi:
‘Er mwyn gwireddu'r uchelgais sero net, bydd angen defnyddio mwy o bren mewn sectorau fel y sector adeiladu yn lle'r deunyddiau gweithgynhyrchu ynni uchel a ddefnyddir ar hyn o bryd, fel dur a choncrid.'
a hefyd bod y Llywodraeth hon yn bwriadu datblygu strategaeth ddiwydiannol newydd ar gyfer pren:
‘er mwyn datblygu economi coed ac annog mwy o ddefnydd o bren ym maes adeiladu’
Ond rwy’n pryderu nad yw hyn yn arbennig o dryloyw o ran sut y caiff ôl troed carbon pren ei gyfrif. Mae'n awgrymu rywsut fod pren a ddefnyddir i adeiladu yn ddi-garbon mewn rhyw fodd, ond mewn gwirionedd mae'n gynnyrch gweithgynhyrchu sydd angen mewnbwn ynni ar gyfer cynaeafu a chludo, ac ar ben hynny ceir y carbon a ryddheir o aflonyddu ar bridd. Yna mae angen ei brosesu gan ddefnyddio gludion a deunydd cadw cemegol ynni-ddwys, ac nid yw hyn yn cyfrif cylchred oes carbon yn ystod y cyfnod y defnyddir yr adeilad. Weinidog, cefais fy siomi gan eich ymateb i fy nghwestiwn ysgrifenedig ynghylch allyriadau carbon o bridd, oherwydd tynnodd sylw at y dystiolaeth annigonol sydd ar gael i gefnogi cynllun y Llywodraeth hon wrth symud ymlaen. Yn wir, erbyn i’ch strategaeth ddiwydiannol ar gyfer pren ddechrau dwyn ffrwyth ymhen 40 i 50 mlynedd, bydd y diwydiant concrit eisoes wedi’i ddatgarboneiddio’n llwyr. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa ystyriaeth y mae’r Llywodraeth hon wedi’i rhoi i fesur potensial y diwydiant concrit yn y broses atafaelu carbon? Ac a wnaiff y Gweinidog gytuno i gyfarfod â mi a chynrychiolwyr y diwydiant i drafod sut y gall concrit chwarae rhan bwysig yn y gwaith o ddatgarboneiddio Cymru? Diolch.
So, obviously, there's a complex series of calculations around carbon and carbon sequestration for a variety of different products. I can't pretend to be an expert in that, but we have a number of people advising us, including on the deep-dive panels and so on, who are. One of the things that we want to do is come, especially for soil, to an agreement with farmers for how they measure carbon on their land, for example, and their carbon emissions. So, we have a piece of work going on across the Government on agreeing a set of standards and standard measurement tools in order to do just that. We're very pleased to work with any industry in Wales that wants to decarbonise, and we're more than happy to meet you with any industry that wants to do that. For example, we've had a number of beneficial conversations with the steel industry about their decarbonisation journey, and I'm more than happy to do that for any industry in Wales that wants to go on that journey.
Felly, yn amlwg, ceir cyfres gymhleth o gyfrifiadau'n ymwneud â dal a storio carbon ac atafaelu carbon ar gyfer amrywiaeth o wahanol gynhyrchion. Ni allaf gymryd arnaf fy mod yn arbenigwr ar hynny, ond mae gennym nifer o bobl yn ein cynghori, gan gynnwys ar y paneli archwilio dwfn ac yn y blaen, sy'n arbenigwyr ar hynny. Un o’r pethau yr ydym eisiau ei wneud yw dod i gytundeb gyda ffermwyr, yn enwedig ar gyfer pridd, ynglŷn â sut y maent yn mesur carbon ar eu tir, er enghraifft, a’u hallyriadau carbon. Felly, rydym yn gweithio ar draws y Llywodraeth i geisio cytuno ar set o safonau ac offer mesur safonol er mwyn gwneud yn union hynny. Rydym yn falch iawn o weithio gydag unrhyw ddiwydiant yng Nghymru sydd eisiau datgarboneiddio, ac rydym yn fwy na pharod i gyfarfod gyda chi ag unrhyw ddiwydiant arall sydd eisiau gwneud hynny. Er enghraifft, rydym wedi cael nifer o sgyrsiau buddiol gyda’r diwydiant dur am eu taith ddatgarboneiddio, ac rwy’n fwy na pharod i wneud hynny gydag unrhyw ddiwydiant yng Nghymru sydd eisiau mynd ar y daith honno.
With over three quarters of all Welsh land being comprised of farmland, it's important that we utilise the products from this land on our journey to net zero. There is no product more natural than sheep's wool. Unfortunately, the price of a fleece of wool sits at around 20p—a price that is dwarfed by the £1.40 it costs to shear. I know that the Welsh Government pledged to use more wool in public buildings back in 2020, but we need to do more. The Irish Farmers Association called on the Irish Government to create incentives to ensure that domestic wool became the insulation of choice across their country. Would the Welsh Government be supportive of a scheme like this in Wales? And with the potential mammoth task of retrofitting the Welsh housing stock to be more energy efficient, will the Welsh Government explore the use of domestic wool as insulation in such a retrofitting programme to support our farmers and continue our journey to net zero?
O gofio bod dros dri chwarter o holl dir Cymru yn dir fferm, mae’n bwysig ein bod yn defnyddio’r cynnyrch o’r tir hwn ar ein taith i gyflawni sero net. Nid oes unrhyw gynnyrch mwy naturiol na gwlân dafad. Yn anffodus, mae pris cnu gwlân oddeutu 20c—pris sy’n llawer llai na'r £1.40 y mae’n ei gostio i'w gneifio. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi addo defnyddio mwy o wlân mewn adeiladau cyhoeddus yn ôl yn 2020, ond mae angen inni wneud mwy. Galwodd Cymdeithas Ffermwyr Iwerddon ar Lywodraeth Iwerddon i greu cymhellion i sicrhau bod mwy o bobl yn dewis gwlân domestig fel deunydd inswleiddio ar draws eu gwlad. A fyddai Llywodraeth Cymru yn gefnogol i gynllun fel hwn yng Nghymru? A gyda'r dasg enfawr bosibl o ôl-osod stoc dai Cymru i fod yn fwy effeithlon o ran eu defnydd o ynni, a wnaiff Llywodraeth Cymru archwilio'r defnydd o wlân domestig fel deunydd inswleiddio mewn rhaglen ôl-osod o'r fath i gefnogi ein ffermwyr a pharhau â'n taith tuag at sero net?
Yes. The very short answer to that is 'yes'. It's very much part of the optimised retrofit programme and the innovative housing programme. What those programmes do is they take a whole series of products and we build housing—new housing for the IHP and retrofitted housing for the ORP programme—and then we test out what the product has claimed against what it actually performs like. As I’ve said a number of times in this Chamber, we’re two years into the ORP, whereas five, I think I’m right in saying—maybe six—into the IHP programme, and that means we’ve got quite a lot of very good empirical data about how various types of things perform in conjunction with others. So, for example, for sheep’s wool, does that perform well sandwiched between two plasterboard walls, or two straw walls, or—? All that kind of thing. So, the programme is quite exhaustive. I’d encourage any Member who hasn’t visited one of the sites to do so. You’ll be given a comprehensive tour of the various types of tech. I visited one down in my colleague Mike Hedges’s constituency only yesterday, and it’s completely fascinating to see the data coming back. As a result of that, of course we will use that to increase the supply chains, help commercialise the product, develop a marketing strategy and get it into the main stream, as that’s the whole purpose of the programme.
Ie. Yr ateb byr iawn i hynny yw 'gwnawn'. Mae'n bendant yn rhan o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r rhaglen tai arloesol. Mae'r rhaglenni hynny'n cymryd cyfres gyfan o gynhyrchion ac rydym yn adeiladu tai—tai newydd ar gyfer y rhaglen tai arloesol a thai wedi'u hôl-osod ar gyfer y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio—ac yna rydym yn profi sut y mae'r cynnyrch wedi perfformio yn ôl yr hyn y mae wedi'i honni mewn gwirionedd. Fel y dywedais droeon yn y Siambr, rydym ddwy flynedd i mewn i'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, a phum mlynedd, rwy'n credu fy mod yn iawn yn dweud hynny—efallai chwe blynedd—i mewn i'r rhaglen tai arloesol, ac mae hynny'n golygu bod gennym gryn dipyn o ddata empirig da iawn ynglŷn â sut y mae gwahanol fathau o bethau'n perfformio ar y cyd ag eraill. Felly, er enghraifft, ar wlân defaid, a yw hwnnw'n perfformio'n dda rhwng dwy wal o blastrfwrdd, neu ddwy wal wellt, neu—? Y mathau hynny o bethau. Felly, mae'r rhaglen yn eithaf cynhwysfawr. Byddwn yn annog unrhyw Aelod nad yw wedi ymweld ag un o'r safleoedd i wneud hynny. Byddwch yn cael taith gynhwysfawr o'r gwahanol fathau o dechnoleg. Ymwelais ag un i lawr yn etholaeth fy nghyd-Aelod, Mike Hedges, ddoe ddiwethaf, ac mae'n eithriadol o ddiddorol gweld y data'n sy'n dod yn ôl. O ganlyniad i hynny, byddwn yn ei ddefnyddio i gynyddu'r cadwyni cyflenwi, yn helpu i fasnacheiddio'r cynnyrch, yn datblygu strategaeth farchnata ac yn ei fwydo i'r brif ffrwd, gan mai dyna yw holl bwrpas y rhaglen.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod seilwaith digonol ar waith lle cynigir datblygiadau tai newydd? OQ58232
6. What action is the Welsh Government taking to ensure adequate infrastructure is in place where new housing developments are proposed? OQ58232
Thank you, Darren. Placemaking principles underpin national planning policy. They require the provision of adequate infrastructure to support housing development and the promotion of quality places. Local planning authorities must take a strategic approach to the provision of infrastructure when planning for new housing, and the Government offers ongoing support to achieve this.
Diolch yn fawr, Darren. Mae egwyddorion creu lleoedd yn sail i bolisi cynllunio cenedlaethol. Maent angen seilwaith digonol i gefnogi datblygu tai a hyrwyddo lleoedd o ansawdd. Rhaid i awdurdodau cynllunio lleol fabwysiadu dull strategol o ddarparu seilwaith wrth gynllunio ar gyfer tai newydd, ac mae'r Llywodraeth yn cynnig cymorth parhaus i gyflawni hyn.
Thank you for that answer, Minister. I do appreciate the position of the Welsh Government on this matter. I’ve been contacted by many residents in Colwyn Bay regarding a potential development in the Pwllycrochan area in the town, and, unfortunately, as you will appreciate, many of the schools in the town are bursting at the seams, there’s a lack of dentists, our healthcare facilities are struggling as well to cope with the demands that are placed upon them, and we’ve got drainage problems in and around this site too. I appreciate you can’t comment on individual planning cases, but would you consider strengthening the guidance that you issue to local authorities to make sure that they do take these things into account fully and properly as part of the planning process, so that, when new developments are proposed, and people do move into an area, they can enjoy the facilities that they expect to be able to enjoy, and shouldn’t have a situation where flooding is a particular challenge too?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi safbwynt Llywodraeth Cymru ar y mater hwn. Mae llawer o drigolion Bae Colwyn wedi cysylltu â mi ynglŷn â datblygiad posibl yn ardal Pwllycrochan yn y dref, ac yn anffodus, fel y byddwch yn gwybod, mae llawer o'r ysgolion yn y dref yn orlawn, mae yna brinder deintyddion, mae ein cyfleusterau gofal iechyd yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r gofynion a osodir arnynt, ac mae gennym broblemau draenio yn y safle hwn ac o'i amgylch hefyd. Rwy'n sylweddoli na allwch wneud sylwadau am achosion cynllunio unigol, ond a fyddech yn ystyried cryfhau'r canllawiau yr ydych yn eu rhoi i awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn ystyried y pethau hyn yn llawn ac yn briodol fel rhan o'r broses gynllunio, oherwydd wedyn, pan gaiff datblygiadau newydd eu hargymell, a phan fo pobl yn symud i ardal, gallant fwynhau'r cyfleusterau y maent yn disgwyl gallu eu mwynhau, ac ni ddylent fod mewn sefyllfa lle mae llifogydd yn her arbennig hefyd?
Yes, so, I write to planning authorities all the time reinforcing various parts of ‘Planning Policy Wales’. We also have a planning officers forum and I’m very shortly to meet—I’m afraid I just can’t remember off the top of my head when—with the new cabinet members who are responsible for planning right across local government, as all authorities have now formed their new cabinets. I’ll be meeting with the leaders and the relevant cabinet members to reinforce how we work and what they should do. We’ve also asked all of our planning authorities to look again at their local development plan process, and you’ll be aware that my colleague Rebecca Evans is bringing forth the regulations to enable the new corporate joint committees to do the regional strategic planning arrangements, which will allow us to put the infrastructure in place at that regional level. So, the local authority will have to work regionally to ensure that across the region there are sufficient—well, all of the issues that you just raised.
So, the policy is strong already; they need to have regard to it. Obviously, if they don’t have regard to it, then they’re subject to challenge. But obviously I can’t comment on the individual application.
Ie, rwy'n ysgrifennu at awdurdodau cynllunio drwy'r amser yn atgyfnerthu gwahanol rannau o 'Polisi Cynllunio Cymru'. Mae gennym fforwm swyddogion cynllunio hefyd ac rwy'n cyfarfod yn fuan iawn—mae arnaf ofn na allaf gofio pryd yn union—gyda'r aelodau cabinet newydd sy'n gyfrifol am gynllunio ar draws llywodraeth leol, gan fod pob awdurdod bellach wedi ffurfio eu cabinetau newydd. Byddaf yn cyfarfod â'r arweinwyr a'r aelodau cabinet perthnasol i gadarnhau'r ffordd yr ydym yn gweithio a'r hyn y dylent ei wneud. Rydym hefyd wedi gofyn i bob un o'n hawdurdodau cynllunio edrych eto ar broses eu cynllun datblygu lleol, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, yn cyflwyno'r rheoliadau i alluogi'r cyd-bwyllgorau corfforaethol newydd i wneud y trefniadau cynllunio strategol rhanbarthol, a fydd yn ein galluogi i roi'r seilwaith ar waith ar y lefel ranbarthol honno. Felly, bydd yn rhaid i'r awdurdod lleol weithio'n rhanbarthol i sicrhau bod digon o faterion ar draws y rhanbarth—wel, yr holl faterion yr ydych newydd eu codi.
Felly, mae'r polisi'n gryf eisoes; mae angen iddynt roi sylw iddo. Yn amlwg, os nad ydynt yn rhoi sylw iddo, maent yn agored i her. Ond yn amlwg ni allaf wneud sylw ar y cais unigol.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi cymunedau sy'n cael eu taro gan lifogydd dro ar ôl tro? OQ58208
7. What is the Welsh Government doing to support communities hit by recurring floods? OQ58208
Thank you. Our funding objectives to reduce flood risk to communities are set out in our national flood strategy and the programme for government. This year, we announced a record level of investment of more than £214 million over the next three years to help protect at least 45,000 homes from flood risk.
Diolch. Mae ein hamcanion ariannu i leihau'r perygl o lifogydd i gymunedau wedi'u nodi yn ein strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd a'r rhaglen lywodraethu. Eleni, cyhoeddwyd y lefel uchaf erioed o fuddsoddiad o fwy na £214 miliwn dros y tair blynedd nesaf i helpu i ddiogelu o leiaf 45,000 o gartrefi rhag perygl llifogydd.
Thank you for that answer, Minister. I’ve heard accounts from many of my constituents really struggling to get insurance in subsequent years after flooding events. Some of these properties have not even been flooded, but they fall within the postcode area, and therefore are classed as high flood risk. These people have significantly less choice of insurance providers, often paying a lot higher for premiums, as there are few options for them to shop around. Those people are very fearful of even making very small insurance claims, for fear of actually losing their insurance altogether. So, what support can the Welsh Government give to these residents who are facing this impossible situation? Diolch, Llywydd.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwyf wedi clywed gan lawer o fy etholwyr eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn cael yswiriant yn y blynyddoedd dilynol ar ôl llifogydd. Nid yw peth o'r eiddo wedi dioddef llifogydd hyd yn oed, ond daw o fewn ardal y cod post, ac felly caiff ei ystyried yn eiddo lle mae'r risg o lifogydd yn uchel. Mae gan y bobl hyn lawer llai o ddewis o ddarparwyr yswiriant, ac maent yn aml yn talu premiymau llawer uwch, gan mai prin yw'r opsiynau sydd ar gael iddynt siopa o gwmpas. Mae'r bobl hynny'n ofni hawlio am symiau yswiriant bach iawn hyd yn oed, rhag ofn y byddant yn colli eu hyswiriant yn gyfan gwbl. Felly, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'r trigolion hyn sy'n wynebu'r sefyllfa amhosibl hon? Diolch, Lywydd.
Yes, there is a specialist insurance scheme, which I’m sure the Member is aware of, called Flood Re, which allows people who have properties in flood-risk areas—and I appreciate that it’s even more frustrating if they haven't actually been flooded—to obtain insurance through the Flood Re programme. That's a programme in which a number of insurers come together to spread the risk, effectively, of that. We also assist local authorities to assist people who really struggle to get the insurance as well. And, of course, we have a number of income support projects to do that. So, there is a programme for that in place. I appreciate it can be more expensive, then, to insure your house, and that's a matter I'm afraid that we have no power to intervene in, as the insurance industry is not devolved. But we work closely with the UK authorities and we've had a number of summits in the past, where we've got the insurance companies to the table—a number of my colleagues have been involved in those summits—to make sure that the Flood Re programme is fit for purpose and isn't just completely unaffordable for those people who are affected.
Mae yna gynllun yswiriant arbenigol, ac rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol ohono, o'r enw Flood Re, sy'n caniatáu i bobl sydd ag eiddo mewn ardaloedd lle y ceir perygl llifogydd—ac rwy'n sylweddoli ei bod hyd yn oed yn fwy rhwystredig os nad ydynt wedi dioddef llifogydd mewn gwirionedd—gael yswiriant drwy'r rhaglen Flood Re. Rhaglen yw hon lle mae nifer o yswirwyr yn dod at ei gilydd i rannu'r risg, i bob pwrpas. Rydym hefyd yn cynorthwyo awdurdodau lleol i helpu pobl sy'n ei chael hi'n anodd iawn cael yr yswiriant hefyd. Ac wrth gwrs, mae gennym nifer o brosiectau cymorth incwm i wneud hynny. Felly, mae rhaglen ar gyfer hynny ar waith. Rwy'n sylweddoli y gall fod yn ddrutach, felly, i yswirio eich tŷ, ac mae hwnnw'n fater y mae arnaf ofn nad oes gennym bŵer i ymyrryd ag ef, gan nad yw'r diwydiant yswiriant wedi'i ddatganoli. Ond rydym yn gweithio'n agos gydag awdurdodau'r DU ac rydym wedi cael nifer o uwchgynadleddau yn y gorffennol, gyda'r cwmnïau yswiriant yn bresennol—mae nifer o fy nghyd-Aelodau wedi bod yn rhan o'r uwchgynadleddau hynny—i sicrhau bod y rhaglen Flood Re yn addas i'r diben ac nad yw'n gwbl anfforddiadwy i'r bobl yr effeithir arnynt.
8. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i adfywio canol trefi yn Nwyrain De Cymru? OQ58220
8. What is the Government doing to regenerate town centres in South Wales East? OQ58220
Diolch. We have invested over £53.7 million in more than 100 projects that support the delivery of broader town-centre placemaking plans. We continue to invest and work in partnership with all sectors to make our towns and cities even better places to live, work and visit.
Diolch. Rydym wedi buddsoddi dros £53.7 miliwn mewn mwy na 100 o brosiectau sy'n cefnogi'r gwaith o gyflawni cynlluniau ehangach i greu lleoedd yng nghanol trefi. Rydym yn parhau i fuddsoddi a gweithio mewn partneriaeth â phob sector i wneud ein trefi a'n dinasoedd yn lleoedd hyd yn oed yn well i fyw a gweithio ynddynt, ac i ymweld â hwy.
Diolch, Minister. Many of the town centres within my region are struggling. A perfect storm of high business rates, the rise of online shopping and the cost-of-living crisis has made prospects look bleak for many traders. Despite investment of £900 million in Wales in the last eight years, one in seven shops on a high street remain empty, according to Audit Wales. They also say that:
'Powers that can help stimulate town-centre regeneration are not utilised effectively nor consistently.'
What plans has the Welsh Government to learn lessons from previous strategies to address this downward trend? Do future plans include any ideas to repurpose parts of town centres to provide more leisure accommodation and hot-desking opportunities for start-up businesses or people who may now be working from home permanently?
Diolch, Weinidog. Mae llawer o ganol trefi yn fy rhanbarth yn ei chael hi'n anodd. Mae'r storm berffaith o ardrethi busnes uchel, y cynnydd mewn siopa ar-lein a'r argyfwng costau byw wedi gwneud y rhagolygon yn llwm i lawer o fasnachwyr. Er gwaethaf buddsoddiad o £900 miliwn yng Nghymru yn yr wyth mlynedd diwethaf, mae un o bob saith siop ar y stryd fawr yn parhau i fod yn wag yn ôl Archwilio Cymru. Maent hefyd yn dweud:
'Nid yw pwerau a all helpu i ysgogi adfywiad canol trefi yn cael eu defnyddio'n effeithiol nac yn gyson.'
Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddysgu gwersi o strategaethau blaenorol i fynd i'r afael â'r duedd hon ar i lawr? A yw cynlluniau ar gyfer y dyfodol yn cynnwys unrhyw syniadau i addasu rhannau o ganol trefi i ddarparu mwy o gyfleoedd hamdden a desgiau poeth i fusnesau newydd neu bobl a allai fod yn gweithio gartref yn barhaol erbyn hyn?
Yes, absolutely, and this is a very difficult problem as the world changes around us. And so it's quite clear, isn't it, that many of us no longer shop in or go to town centres in the way that we used to in order to get ordinary goods and services. So, our 'town centre first' policy, which is embedded in the national planning framework, 'Future Wales', says that town centres should be the first consideration for all decisions on the location of workplaces and services, not just retail, so that we don't have out-of-town decisions made for everything you can think of, really, from the local college to entertainment venues and so on. That's to get the footfall and make the town a destination for people, which isn't just about retail.
You read out the list of challenges that we wrestle with every day. The town absolutely has to reinvent and reinvigorate itself into a place where people want to go, whether they want to go for an event or they want to go to socialise or to meet up with friends. So, it has to be a place that's welcoming and that has space that's family friendly and so on. During the pandemic, you'll know that we repurposed some road space for cafes and restaurants to make them more pleasant places to sit. It's a mystery, I think, to many of us why we don't do that in a more widespread way in Britain. We seem to feel that our weather is terrible, but anybody who has been to France in the winter will know that their weather is just as bad and they're still happily taking part in their outdoor spaces in their town squares and so on. So, we need to think again.
We've got a number of programmes across the Government designed to help local authorities do that thinking and to make sure that, when they make their decisions, as well as when we make our decisions, they think 'town centre first', to make sure that you get a concentration of services and people-pulls, if you like, into the town centre and you don't have this urban sprawl issue that, of course, knocks on to some of the other things we've discussed today about the use of peri-urban land and so on.
Yn hollol, ac mae hon yn broblem anodd iawn wrth i'r byd newid o'n cwmpas. Ac felly mae'n gwbl glir, onid yw, nad yw llawer ohonom bellach yn siopa yng nghanol trefi nac yn mynd i ganol trefi yn y ffordd yr arferem ei wneud er mwyn cael nwyddau a gwasanaethau cyffredin. Felly, mae ein polisi 'canol y dref yn gyntaf', sydd wedi'i wreiddio yn y fframwaith cynllunio cenedlaethol, 'Cymru'r Dyfodol', yn dweud y dylai canol trefi fod yn ystyriaeth gyntaf ar gyfer pob penderfyniad sy'n ymwneud â lleoliad gweithleoedd a gwasanaethau, nid manwerthu'n unig, fel nad oes gennym benderfyniadau cyrion y dref ar gyfer popeth y gallwch feddwl amdano mewn gwirionedd, o'r coleg lleol i leoliadau adloniant ac yn y blaen. Mae hynny er mwyn sicrhau ymwelwyr a gwneud y dref yn gyrchfan i bobl, ac nid mewn perthynas â manwerthu'n unig.
Rydych yn darllen y rhestr o heriau yr ydym yn ymgodymu â hwy bob dydd. Mae'n rhaid i'r dref ailddyfeisio ac ailfywiogi ei hun i fod yn fan lle mae pobl eisiau mynd iddo, boed i ddigwyddiad neu os ydynt eisiau cymdeithasu neu gyfarfod â ffrindiau. Felly, mae'n rhaid iddo fod yn lle sy'n groesawgar ac sydd â gofod sy'n ystyriol o deuluoedd ac yn y blaen. Yn ystod y pandemig, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi addasu rhywfaint o le ar ffyrdd i gaffis a bwytai i'w gwneud yn fannau mwy dymunol i eistedd. Mae'n ddirgelwch, rwy'n credu, i lawer ohonom pam nad ydym yn gwneud hynny mewn ffordd fwy eang ym Mhrydain. Mae'n ymddangos ein bod yn teimlo bod ein tywydd yn ofnadwy, ond bydd unrhyw un sydd wedi bod yn Ffrainc yn y gaeaf yn gwybod bod eu tywydd lawn mor wael a'u bod yn dal i fod yn hapus i ddefnyddio eu mannau awyr agored yn sgwâr y dref ac yn y blaen. Felly, mae angen inni ailfeddwl.
Mae gennym nifer o raglenni ar draws y Llywodraeth wedi'u cynllunio i helpu awdurdodau lleol i feddwl am y pethau hynny ac i sicrhau, pan fyddant yn gwneud eu penderfyniadau, yn ogystal â phan fyddwn ni'n gwneud ein penderfyniadau, eu bod yn meddwl 'canol y dref yn gyntaf', i sicrhau eich bod yn cael crynodiad o wasanaethau sy'n denu pobl, os mynnwch, i ganol y dref ac nad oes gennych flerdwf trefol sydd wrth gwrs yn bwydo i mewn i rai o'r pethau eraill yr ydym wedi'u trafod heddiw am y defnydd o dir o gwmpas trefi ac yn y blaen.
9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau'r perygl o lifogydd yn etholaeth Mynwy? OQ58200
9. What action is the Welsh Government taking to reduce the risk of flooding in the Monmouth constituency? OQ58200
Thank you, Peter. The programme for government commits us to reducing flood risk for over 45,000 homes over the lifetime of this administration. This year we are investing over £71 million through local authorities and Natural Resources Wales. This is the most funding ever provided in Wales in a single year.
Diolch, Peter. Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i leihau'r perygl o lifogydd i dros 45,000 o gartrefi dros y weinyddiaeth hon. Eleni rydym yn buddsoddi dros £71 miliwn drwy awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru. Dyma'r cyllid mwyaf a ddarparwyd erioed yng Nghymru mewn un flwyddyn.
Thanks very much, Minister, for that response. It seems funny, on a beautiful sunny day, to be thinking about flooding, but, Minister, you'll know very well that, over the past few years, communities across Monmouthshire have experienced some devastating flooding, particularly during those winter months, with the examples of Skenfrith constantly being flooded, and Monmouth, where mobile homes were washed away—indeed, the Welsh Water plant flooded and there was no water to the town for several days, which we managed to overcome—and, of course, Llanwenarth, the area there, where the Usk broke its banks, but we know Natural Resources Wales won't adopt those assets going forward. I know how committed you are to this area, Minister, but how is the Welsh Government working with risk management authorities, local authorities and communities to prepare for this autumn/winter to help reduce the impact of potential flooding events on life, business and property? And with climate change increasingly influencing the weather, what action are you taking to futureproof defences in the likes of Monmouthshire against these serious concerns?
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Mae'n ymddangos yn ddoniol, ar ddiwrnod heulog hardd, i fod yn meddwl am lifogydd, ond Weinidog, fe fyddwch yn gwybod yn iawn fod cymunedau ledled sir Fynwy, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, wedi dioddef llifogydd dinistriol, yn enwedig yn ystod misoedd y gaeaf, gyda llefydd fel Ynysgynwraidd yn dioddef llifogydd yn gyson, a Threfynwy, lle y cafodd cartrefi symudol eu golchi i ffwrdd—ac yn wir, cafwyd llifogydd yng ngwaith Dŵr Cymru a olygodd nad oedd dŵr i'r dref am sawl diwrnod, rhywbeth y llwyddasom i'w oresgyn—a Llanwenarth, wrth gwrs, yr ardal lle y gorlifodd afon Wysg, ond gwyddom na fydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn mabwysiadu'r asedau hynny wrth symud ymlaen. Gwn am eich ymrwymiad i'r maes hwn, Weinidog, ond sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau rheoli risg, awdurdodau lleol a chymunedau i baratoi ar gyfer yr hydref/gaeaf hwn i helpu i leihau effaith llifogydd posibl ar fywydau, busnesau ac eiddo? A chyda newid hinsawdd yn dylanwadu fwyfwy ar y tywydd, pa gamau yr ydych yn eu cymryd i sicrhau bod amddiffynfeydd tebyg i rai sir Fynwy yn addas ar gyfer y dyfodol mewn perthynas â'r pryderon difrifol hyn?
Thank you, Peter. The national flood strategy sets out how we will manage the risk over the next decade, and underlines the importance we place on tackling flood risk and the growing impacts of climate change. This year, in conjunction with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement, we announced a record level of investment of more than £240 million over the next three years to help us meet the programme for government commitments. We publish the annual flood and coastal programme online, and it features the list of schemes being funded and an accompanying map. We've also got an interactive map on DataMapWales, where the public can use the map to find out more detail about the schemes included within the programme for this year.
Monmouthshire County Council itself has had £360,000 to deliver eight different schemes benefiting 140 properties, which were some of the ones that you just mentioned as being impacted over the last couple of winter storms. And in co-operation with Plaid Cymru, again, we've commissioned an independent review of the local government section 19 and Natural Resources Wales reports into extreme flooding in the winters of 2020-21.
As you identified yourself, Peter, it's the responsibility of risk management authorities to identify the areas that require the flood alleviation works. The flood strategy makes that clear, and the decisions taken by NRW with regards to adopting privately owned defences has to consider the future funding implications. But we expect the RMAs and NRW to work together to put the plan in place, and then work towards protecting the communities at highest risk, obviously, in a descending hierarchy.
Diolch, Peter. Mae'r strategaeth llifogydd genedlaethol yn nodi sut y byddwn yn rheoli'r perygl dros y degawd nesaf, ac yn tanlinellu'r pwysigrwydd a roddwn ar fynd i'r afael â'r perygl o lifogydd ac effeithiau cynyddol newid hinsawdd. Eleni, ar y cyd â Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio, cyhoeddwyd y lefel uchaf erioed o fuddsoddiad, sef mwy na £240 miliwn dros y tair blynedd nesaf, i'n helpu i gyflawni ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu. Rydym yn cyhoeddi'r rhaglen flynyddol ar gyfer llifogydd ac arfordiroedd ar-lein, ac mae'n cynnwys y rhestr o gynlluniau sy'n cael eu hariannu ynghyd â map. Mae gennym hefyd fap rhyngweithiol ar DataMapWales, lle y gall y cyhoedd ddefnyddio'r map i gael rhagor o fanylion am y cynlluniau sydd wedi'u cynnwys yn y rhaglen ar gyfer eleni.
Mae Cyngor Sir Fynwy ei hun wedi cael £360,000 i ddarparu wyth cynllun gwahanol a fydd o fudd i 140 eiddo, sef rhai o'r rhai yr ydych newydd sôn amdanynt fel rhai yr effeithiwyd arnynt yn ystod yr un neu ddwy o stormydd gaeafol diwethaf. Ac mewn cydweithrediad â Phlaid Cymru unwaith eto, rydym wedi comisiynu adolygiad annibynnol o adroddiadau llywodraeth leol adran 19 a Cyfoeth Naturiol Cymru ar lifogydd eithafol yn ystod gaeafau 2020-21.
Fel y dywedoch chi eich hun, Peter, cyfrifoldeb awdurdodau rheoli risg yw nodi'r ardaloedd sydd angen y gwaith lliniaru llifogydd. Mae'r strategaeth llifogydd yn gwneud hynny'n glir, ac mae'n rhaid i'r penderfyniadau a wneir gan Cyfoeth Naturiol Cymru ynghylch mabwysiadu amddiffynfeydd preifat ystyried y goblygiadau ariannu yn y dyfodol. Ond rydym yn disgwyl i'r awdurdodau rheoli risg a Cyfoeth Naturiol Cymru weithio gyda'i gilydd i roi'r cynllun ar waith, a gweithio tuag at ddiogelu'r cymunedau sy'n wynebu'r perygl mwyaf, yn amlwg, a gweithio i lawr o hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan Ken Skates.
The next item is questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question today is from Ken Skates.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fuddsoddi yn Ne Clwyd drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain? OQ58198
1. Will the Minister make a statement on investment in Clwyd South through the twenty-first century schools programme? OQ58198

The education estate in the area of Clwyd South benefited from an investment of over £20 million during the first wave of funding through the sustainable communities for learning programme, and will continue to benefit with a further £22 million through the current wave of investment. This includes Welsh-medium capital grant funding.
Manteisiodd yr ystad addysg yn ardal De Clwyd ar fuddsoddiad o dros £20 miliwn yn ystod y don gyntaf o gyllid drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy, a bydd yn parhau i elwa ar £22 miliwn arall drwy'r don bresennol o fuddsoddiad. Mae hyn yn cynnwys arian grant cyfalaf cyfrwng Cymraeg.
Minister, thank you for your answer. That's superb news, and that £20 million has gone a long way in enhancing not just school estates, but also communities as a whole. I'd be extremely grateful if you could update Members and my constituents in Clwyd South on progress being made specifically in the community of Brymbo, in the north of the constituency, where a new twenty-first century school would be valued by all citizens, and particularly by learners.
Weinidog, diolch am eich ateb. Mae hwnnw'n newyddion gwych, ac mae'r £20 miliwn hwnnw wedi cyfrannu'n helaeth at wella nid yn unig ystadau ysgolion, ond cymunedau'n gyffredinol. Byddwn yn hynod ddiolchgar pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau a fy etholwyr yn Ne Clwyd am y cynnydd sy'n cael ei wneud yn benodol yng nghymuned Brymbo, yng ngogledd yr etholaeth, lle byddai ysgol newydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yn cael ei gwerthfawrogi gan bob dinesydd, ac yn enwedig gan ddysgwyr.
I thank the Member for that supplementary question, and also I'm aware that he has recently written to me in relation to this, and to confirm to him that a letter is about to be sent back in reply to that enquiry. Welsh Government officials are continuing to work with the local authority and the developers of the Brymbo site generally. As the Member is obviously very, very well aware, it's a site with a number of dimensions and a number of plans. In different ways, the school plan is one of those proposed developments, and officials are working to secure that comprehensive development of the site. My understanding is that good progress has been made on certain aspects of the land management, which are necessary in order for things to be able to move forward. So, that is progress, and I'll be reporting back in more detail to him in the letter that I'll send to him shortly.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw, ac rwy'n ymwybodol ei fod wedi ysgrifennu ataf yn ddiweddar ynglŷn â hyn, ac i gadarnhau bod llythyr ar fin cael ei anfon yn ôl mewn ymateb i'r ymholiad hwnnw. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r awdurdod lleol a datblygwyr safle Brymbo yn gyffredinol. Fel y mae'r Aelod yn amlwg yn ymwybodol iawn, mae'n safle sydd â nifer o ddimensiynau a nifer o gynlluniau. Mewn ffyrdd gwahanol, mae cynllun yr ysgol yn un o'r datblygiadau arfaethedig hynny, ac mae swyddogion yn gweithio i sicrhau datblygiad cynhwysfawr o'r safle. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae cynnydd da wedi'i wneud ar rai agweddau ar reoli tir, sy'n angenrheidiol er mwyn i bethau allu symud ymlaen. Felly, mae hwnnw'n gynnydd, a byddaf yn adrodd yn ôl mewn mwy o fanylder iddo yn y llythyr y byddaf yn ei anfon ato gyda hyn.
I thank the Member for Clwyd South for submitting this important and very timely question, because just last week I welcomed pupils from St Mary's Brymbo primary school to the Senedd here, and they took quite an interest in a lively, perhaps difficult Q&A at times, especially when I was asked about age restrictions on blades. But one of the specific questions, actually, was about the twenty-first century schools programme, which I was quite impressed that they had knowledge of. Obviously, it's important for them and their school. It became clear to me in the Q&A with those children from the school that more needs to be done to accelerate and see progress in the programme, especially at Brymbo. So, in light of this, Minister, I'd like to join the calls of the Member for Clwyd South and ask what assurances you can give me that this school is a priority for the programme, and what discussions you are having personally with Wrexham County Borough Council to facilitate progress of the programme there. Thank you.
Diolch i'r Aelod dros Dde Clwyd am gyflwyno'r cwestiwn pwysig ac amserol iawn hwn, oherwydd yr wythnos diwethaf croesewais ddisgyblion o ysgol gynradd y Santes Fair, Brymbo i'r Senedd yma, ac roedd ganddynt gryn ddiddordeb mewn sesiwn holi ac ateb fywiog, ac anodd ar adegau efallai, yn enwedig pan ofynnwyd i mi am gyfyngiadau oedran mewn perthynas â llafnau. Ond roedd un o'r cwestiynau penodol, mewn gwirionedd, yn ymwneud â rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac roeddwn yn rhyfeddu eu bod yn gwybod amdani. Yn amlwg, mae'n bwysig iddynt hwy a'u hysgol. Daeth yn amlwg i mi yn y sesiwn holi ac ateb gyda phlant yr ysgol fod angen gwneud mwy i gyflymu a sicrhau cynnydd yn y rhaglen, yn enwedig ym Mrymbo. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, hoffwn ymuno â galwadau'r Aelod dros Dde Clwyd a gofyn pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi fod yr ysgol hon yn flaenoriaeth i'r rhaglen, a pha drafodaethau yr ydych yn eu cael yn bersonol gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i hwyluso cynnydd y rhaglen yno. Diolch.
I thank Sam Rowlands for that. As I said in my answer to Ken Skates, my officials are working with the authority on this site. It has a number of dimensions. School development is one aspect of that. But, there has been good progress on a number of the key elements required for that to progress, which I'm happy to report. I congratulate him on engaging the pupils in his region on the potential of the school build programme. I think that there are good opportunities, in particular in relation to the net-zero schools of the future, to embed that learning in the curriculum itself, and to use the construction of the school as a teaching tool in its own terms.
Diolch i Sam Rowlands am hynny. Fel y dywedais yn fy ateb i Ken Skates, mae fy swyddogion yn gweithio gyda'r awdurdod ar y safle hwn. Mae iddo nifer o ddimensiynau. Mae datblygu ysgolion yn un agwedd ar hynny. Ond bu cynnydd da ar nifer o'r elfennau allweddol sydd eu hangen er mwyn i hynny symud ymlaen, ac rwy'n hapus i gofnodi hynny. Rwy'n ei longyfarch am ymgysylltu â disgyblion yn ei ranbarth mewn perthynas â photensial y rhaglen adeiladu ysgolion. Credaf fod cyfleoedd da, yn enwedig mewn perthynas ag ysgolion sero net y dyfodol, i ymgorffori'r dysgu hwnnw yn y cwricwlwm ei hun, ac i ddefnyddio'r gwaith o adeiladu'r ysgol fel adnodd addysgu ynddo'i hun.
2. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol am hyfforddi darpar feddygon drwy gyfrwng y Gymraeg yn ysgol feddygol Bangor? OQ58233
2. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services about training prospective doctors through the medium of Welsh at Bangor medical school? OQ58233
Rwy'n ymwybodol, o fy nhrafodaethau gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithsol, ei bod hi, mewn sgyrsiau gyda Bangor, wedi amlinellu ein disgwyliadau ni ynghylch y ddarpariaeth Gymraeg. Mae'r Gymraeg yn ystyriaeth greiddiol i Fangor, sy'n cymryd camau rhagweithiol i gynyddu’r ddarpariaeth Gymraeg wrth iddynt fynd ati i ddatblygu a gweithredu'r cwricwlwm newydd.
I have had discussions with the Minister for Health and Social Services and I know, through those conversations, that she, in conversation with Bangor, has set out our expectations around the Welsh language provision. The Welsh language is a core consideration for Bangor, who are actively engaging on increasing Welsh-medium provision as they look to develop and implement the new curriculum.
Mi wnes i holi’r Gweinidog iechyd yma yn y Siambr yn ddiweddar ynghylch sut y gallai’r ysgol feddygol newydd ym Mangor helpu i wireddu polisi ardderchog 'Mwy na Geiriau', ond rhaid imi ddweud, siomedig oedd yr ateb ges i. Dyna pam dwi’n parhau efo’r thema efo chi yma heddiw yma. O’r hyn dwi’n ei ddeall, prin ydy’r nifer o siaradwyr Cymraeg sy’n hyfforddi drwy’r ysgol feddygol ym Mangor ar hyn o bryd, ac mae hynny hefyd yn siomedig.
A ydych chi’n credu bod targedau digonol wedi cael eu gosod ar gyfer recriwtio siaradwyr Cymraeg ar gyfer y rhaglen hyfforddi meddygon ym Mangor? A wnewch chi ddod yn ôl ataf i, os gwelwch yn dda, efo esboniad llawn am sut rydych chi yn bwriadu gwella’r sefyllfa os ydy’r hyn dwi’n ei ddeall yn gywir? Mae gennym ni gyfle gwych efo sefydlu’r ysgol feddygol newydd i sefydlu targedau i gefnogi’r egwyddor bod angen gweithlu cyfrwng Cymraeg priodol ar gyfer diwallu egwyddorion 'Mwy na Geiriau', a hefyd strategaeth 'Cymraeg 2050'.
I asked the health Minister here in the Siambr recently how the new medical school in Bangor could help to achieve the excellent 'More than just words' policy, but I do have to say that I was disappointed by the response that I received. That's why I am continuing with this theme with you today. From what I understand, there are very few Welsh speakers training at the medical school in Bangor at present, and that is also disappointing.
Do you believe that adequate targets have been set to recruit Welsh speakers for the medical training programme in Bangor? Will you come back to me, please, with a full explanation about how you intend to improve the situation if what I understand is correct? We have an excellent opportunity with the establishment of the new medical school to set targets to support the principle that we need an appropriate Welsh-medium workforce to meet the principles of 'More than just words', and of course the 'Cymraeg 2050' strategy.
Rwy’n hapus iawn i ysgrifennu gyda mwy o fanylion at yr Aelod am y cwestiwn pellach y mae hi wedi’i ofyn. Fel y bydd hi’n gwybod, mae gwerthusiad wedi digwydd o gynllun 'Mwy na Geiriau', ac mae’r Gweinidog yn bwriadu gwneud datganiad pellach dros yr wythnosau nesaf ynglŷn â’r camau nesaf fydd yn dod yn sgil y gwaith y gwnaeth pwyllgor Marian Wyn Jones ar ein rhan ni yn ddiweddar.
Felly, heb fynd i fanylu ar hynny, mae’n glir mai gweithlu dwyieithog yw un o’r blaenoriaethau o fewn beth fydd yn digwydd yn y dyfodol o ran 'Mwy na Geiriau' a bod angen hefyd symud, efallai, o fframwaith i ddefnyddio’r polisi fel rhywbeth sydd yn fwy rhagweithiol ac yn gallu gyrru cynnydd, mewn ffordd rwy’n sicr y bydd yr Aelod yn ei chroesawu. Mae cefnogi a datblygu sgiliau Cymraeg y gweithlu presennol a gweithlu’r dyfodol, wrth gwrs, yn rhan greiddiol o hwnnw, a bydd rôl sicr gan yr ysgol feddygol ym Mangor i'w chwarae yn hynny.
I'd be more than happy to write to the Member with more details on the further question that she has asked. As she will know, an evaluation has taken place of the 'More than just words' plan, and the Minister intends to make a further statement over the next few weeks on the next steps that will result from the work that the Marian Wyn Jones committee carried out on our behalf recently.
So, without going into detail on that, it is clear that a bilingual workforce is one of the priorities for the future in terms of 'More than just words' and that we need to move away, perhaps, from a framework to using policy as something that is more proactive and can drive progress, in a way that I'm sure the Member would welcome. Supporting and developing the Welsh language skills of the current workforce and the future workforce is a core part of that, and there will certainly be a role for the medical school in Bangor to play in that.
I absolutely concur with the points that have been made by Siân Gwenllian about the need to make sure that we've got doctors coming through the system who are proficient in the Welsh language.
It's also really important, of course, that those who are in the education workforce, teaching, who do have Welsh language skills are able to continue to use them. I raised in the Senedd yesterday a situation in a further education institution, where there are courses currently delivered through the medium of Welsh, in a largely Welsh-speaking community and area in southern Denbighshire, and those are going to be relocated to the coast, where there are fewer Welsh speakers, and where the demand for those courses will be different. It's going to severely disadvantage those young people who want to take advantage of the opportunity to continue to learn through the medium of Welsh when they go into post-16 education.
What are you doing to make sure that, where we do have tutors, teachers and others in the education workforce who are able to currently deliver in Welsh, that those opportunities aren't diminished as a result of silly decisions, frankly, by further education institutions and, indeed, some schools too?
Cytunaf yn llwyr â'r pwyntiau a wnaed gan Siân Gwenllian am yr angen i sicrhau bod gennym feddygon yn dod drwy'r system sy'n rhugl yn y Gymraeg.
Mae hefyd yn bwysig iawn, wrth gwrs, fod y rhai hynny sydd yn y gweithlu addysg, yn addysgu, sydd â sgiliau iaith Gymraeg, yn gallu parhau i'w defnyddio. Yn y Senedd ddoe nodais sefyllfa mewn sefydliad addysg bellach, lle mae cyrsiau'n cael eu darparu drwy gyfrwng y Gymraeg ar hyn o bryd, mewn cymuned ac ardal Gymraeg ei hiaith i raddau helaeth yn ne sir Ddinbych, a bydd y rheini'n cael eu hadleoli i'r arfordir, lle y ceir llai o siaradwyr Cymraeg, a lle bydd y galw am y cyrsiau hynny'n wahanol. Bydd yn rhoi pobl ifanc sydd eisiau manteisio ar y cyfle i barhau i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg pan fyddant yn mynd i addysg ôl-16 dan anfantais ddifrifol.
Lle mae gennym diwtoriaid, athrawon ac eraill yn y gweithlu addysg sy'n gallu darparu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ar hyn o bryd, beth a wnewch i sicrhau nad yw'r cyfleoedd hynny'n cael eu lleihau o ganlyniad i benderfyniadau gwirion, a bod yn onest, gan sefydliadau addysg bellach, ac yn wir, gan rai ysgolion hefyd?
Well, I'm not going to comment on the particular decision, because obviously I'm not in a position to do that, but as he knows from the First Minister's answer yesterday, I will follow that up. We passed the third stage of a piece of legislation yesterday, which, in the particular context—the FE context—in which he frames the question, certainly yesterday and I think he was making the same point today, will, I think, see a step change in the provision of further education through the medium of Welsh. Obviously, one of the challenges has been making sure we have a workforce that is able to do that, and he will be aware, of course, of the plan that we brought forward to increase the educational workforce generally in Wales for those who are able to teach through the medium of Welsh.
In my discussions with further education colleges in all parts of Wales, there is absolutely a recognition that we need to do more and an enthusiasm to work together to do that, and so I look forward to doing that with them and I'll take up the point that he's raised specifically. Thank you.
Wel, nid wyf am wneud sylw am y penderfyniad penodol hwnnw, oherwydd yn amlwg nid wyf mewn sefyllfa i wneud hynny, ond fel y gŵyr o ateb y Prif Weinidog ddoe, byddaf yn mynd ar drywydd hynny. Rydym wedi pasio trydydd cyfnod darn o ddeddfwriaeth ddoe, a fydd, yn y cyd-destun penodol—y cyd-destun addysg bellach—y mae'n gofyn y cwestiwn, yn sicr ddoe a chredaf ei fod yn gwneud yr un pwynt heddiw, yn arwain at newid sylweddol yn narpariaeth addysg bellach drwy gyfrwng y Gymraeg. Yn amlwg, un o'r heriau oedd sicrhau bod gennym weithlu sy'n gallu gwneud hynny, ac fe fydd yn ymwybodol, wrth gwrs, o'r cynllun a gyflwynwyd gennym i gynyddu'r gweithlu addysgol yn gyffredinol yng Nghymru i'r rheini sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.
Yn fy nhrafodaethau â cholegau addysg bellach ym mhob rhan o Gymru, ceir cydnabyddiaeth yn bendant fod angen inni wneud mwy a brwdfrydedd i gydweithio i sicrhau hynny, ac felly edrychaf ymlaen at wneud hynny gyda hwy a byddaf yn mynd ar drywydd y pwynt penodol y mae wedi'i godi. Diolch.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd, ac yn gyntaf hoffwn ddiolch i'n cynghorau lleol am eu hymdrechion i ddod o hyd i leoliadau addysg ar gyfer plant o Wcráin. Mae pob awdurdod lleol wedi cyflawni i sicrhau bod pob plentyn o Wcráin yn cael mynediad at addysg. Mae hyn yn cynnwys, yn unol â'r wybodaeth ddiweddaraf, 73 o blant Wcráin mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg neu ddwyieithog yma yng Nghymru.
Yr hyn sy'n wych am ein hiaith yw ei bod yn perthyn i bawb. Gellir ei dysgu a'i charu gan unrhyw un o unrhyw gefndir, fel sy'n wir yma. Ond gall dysgu ein hiaith fod yn anodd, nid lleiaf i'r rhai sydd wedi eu dadleoli gan ryfel. Felly, Weinidog, a allwch amlinellu pa gymorth ychwanegol rydych wedi'i gynnig i athrawon cyfrwng Cymraeg sy'n darparu addysg ragorol i'r plant hyn tra'u bod nhw yn westeion yn ein gwlad?
Thank you, Llywydd, and first of all I'd like to thank our local authorities for their efforts to find educational placements for children from Ukraine. Every local authority has ensured that all Ukrainian children have access to education. This includes, according to the latest information, 73 Ukrainian children in Welsh-medium schools or bilingual schools here in Wales.
What's excellent about our language is that it belongs to everyone. It can be learnt and loved by anyone from any background, as is the case here. But learning our language can be difficult, not least for those who have been displaced by war. So, Minister, can you outline what additional support you have provided to Welsh-medium teachers providing excellent education to these children whilst they are guests in our country?
Wel, mae hi wedi bod yn flaenoriaeth i ni sicrhau bod addysg Gymraeg ar gael i'r rhai sydd eisiau cymryd mantais ar hynny o Wcráin, ac wedi bod yn sicrhau, o ran plant a hefyd oedolion, fod mynediad ar gael i wersi yn y Gymraeg, ac wedi gweithio gyda Rhieni dros Addysg Gymraeg i sicrhau bod hynny yn bosib, ac mae'r adnoddau sydd ar gael yn ddwyieithog yn sicrhau bod hynny yn hygyrch iddyn nhw. Byddwn i'n hoffi gweld mwy a mwy o blant o Wcráin yn dewis addysg Gymraeg, os taw hynny maen nhw eisiau ei wneud, a sicrhau bod angen cefnogaeth i ysgolion i allu darparu hynny hefyd.
Well, it has been a priority for us to ensure that Welsh-medium education is available to those who want to take advantage of it from Ukraine, and we've ensured, in terms of children and adults, that there is access to Welsh language lessons, and we've worked with Parents for Welsh Medium Education to ensure that that is possible, and the resources that are available bilingually ensure that that is accessible to them. I'd like to see more and more children from Ukraine choosing Welsh-medium education if that's what they want to do, and we need to ensure that there is support for schools to be able to provide that.
Diolch i chi am hynny, Weinidog, ac rwy'n siŵr y bydd yr Wcrainiaid ledled Cymru yn gwerthfawrogi'r ateb a'r cymorth hwnnw.
O ran addysg cyfrwng Cymraeg, hoffwn ddiolch i chi am ateb llythyr a halais atoch ynglŷn â'r hyn sy'n ymddangos fel pe bai'n blaenoriaethu addysg cyfrwng Cymraeg dros addysg cyfrwng Saesneg. Byddwch yn gwybod am enghreifftiau o gynnig cludiant am ddim i ddisgyblion cyfrwng Cymraeg ond nid disgyblion cyfrwng Saesneg. Yn eich ateb, rydych yn nodi mai cynghorau lleol sydd â'r cyfrifoldeb am gynllunio eu trefniadau addysg. Eto, mae canllawiau ein Llywodraeth ar y Gymraeg, yng nghyd-destun cynlluniau addysg strategol, yn annog awdurdodau lleol i drafod eu hanghenion unigol gyda Llywodraeth Cymru. Os yw'r canllawiau hynny yn wir, pam felly fod Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg sy'n creu anghydbwysedd yn y cymorth sydd ar gael?
Thank you for that, Minister, and I'm sure that Ukrainians the length and breadth of Wales will appreciate that answer and your support.
In terms of Welsh-medium education, I'd like to thank you for answering a letter I wrote to you about what appears to be the prioritisation of Welsh-medium education over English-medium education. You will know of offers of free transport to pupils from Welsh-medium schools but not English-medium schools. In your response, you note that local authorities have the responsibility for making their own education arrangements. However, Government guidance on the Welsh language, in the context of the Welsh in education strategic plans, encourage local authorities to discuss their individual needs with the Welsh Government. If the guidance is correct, why then is the Welsh Government approving Welsh in education strategic plans that create an imbalance in the support available?
Dwi ddim yn credu ein bod ni yn gwneud hynny.
I don't think we are doing that.
Dyna ni. Diolch. Ond o'r ateb a ges i yn y llythyr a ges i o'r Gweinidog, dwi'n credu bod angen edrych ar hwn unwaith eto. Dwi'n ddigon hapus i ddod ymlaen â chwestiynau eraill ynglŷn â hyn.
Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol o fy aelodaeth hir a phleserus o fudiad y ffermwyr ifanc, a hoffwn ddatgan diddordeb. Mae'n fudiad sydd wedi ei drwytho yn nhraddodiadau cefn gwlad Cymru, ac yn un sydd wedi cael effaith fawr ar ddatblygiad llawer o bobl ifanc ar draws ein gwlad. Mae sefydliadau ieuenctid fel y ffermwyr ifanc yn bwysig wrth helpu i gyflawni amcanion uchelgeisiol 'Cymraeg 2050'. Maent yn annog dysgu a datblygu sgiliau iaith dwy'r gymuned, ac yn ategu gwaith pwysig datblygiad yr ysgol. Er fy mod yn ymwybodol o gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'n clybiau ffermwyr ifanc, drwy gyllido swyddog iaith Gymraeg amser llawn, rwy'n awyddus i ddeall a yw sefydliadau ieuenctid eraill, megis mudiad y Sgowtiaid neu gadetiaid y fyddin, yn cael cynnig adnoddau tebyg. Diolch.
Okay. Thank you. But from the response in the correspondence from the Minister, I do think that we need to look at this again. I'm more than happy to bring further questions on the issue.
Minister, I'm sure you will be aware of my long and and gratifying membership of the federation of young farmers clubs, and I'd like to declare an interest here. The organisation is immersed in the traditions of rural communities in Wales, and has a huge impact on the development of many young people across our country. Youth organisations such as young farmers are important in delivering the ambitious objectives of 'Cymraeg 2050'. They encourage the learning and development of language skills in the community, and add to the hard work of our schools. Although I am aware of the Welsh Government's support for young farmers clubs, through funding for a Welsh language officer working on a full-time basis, I'm eager to know whether other organisations, such as the Scouts or the army cadets, are offered similar resources. Thank you.
Dwi ddim yn gwybod beth yw'r gyllideb benodol ar gyfer y mudiadau eraill mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw, ond mae gennym ni, wrth gwrs, gynllun o gefnogaeth ariannol i amryw o gyrff gwirfoddol, cyrff trydydd sector, cyrff ieuenctid hefyd. Rŷm ni'n edrych ar hyn o bryd ar adolygu cynllun grantiau hyrwyddo'r Gymraeg yn gyffredinol. Mae cwmni allanol wedi cael ei benodi ar gyfer edrych ar yr adolygiad hwnnw. Un o'r blaenoriaethau sydd gyda fi, fel rŷch chi'n gwybod, fel Gweinidog, yw sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth y gallwn ni i gynyddu nid jest nifer y bobl sy'n dysgu'r Gymraeg ond hefyd cyfleoedd i ddefnyddio'r Gymraeg a gofyn i'n partneriaid ni i edrych ar ffyrdd o allu grymuso pobl i ddefnyddio'r Gymraeg yn ein cymunedau ni. Felly, bydd y gwaith hwnnw'n dod i ben maes o law. Bydd yn gyfle inni edrych eto ar y cynllun grantiau yn gyffredinol, ond, yn sicr, mae'r gwaith y mae amryw o fudiadau, o'r math y mae e wedi bod yn sôn amdanyn nhw yn ei gwestiynau, yn ei wneud yn bwysig iawn.
I don't know what the specific budget for the other organisations that the Member mentions is, but of course we do have a scheme of financial support for various voluntary organisations, third sector organisations, and other youth organisations. We are currently looking to review grants to promote the Welsh language in general. An external organisation has been appointed to look at that particular review. One of my priorities, as you know, as a Minister, is to ensure that we do all we can to increase not just the number of people learning Welsh, but also opportunities to use the Welsh language and to ask our partners to look at ways of empowering people to use the Welsh language in our communities. So, that work will conclude in due course. It will be an opportunity for us to look again at the grant scheme in general, but certainly the work done by various organisations, of the kind that the Member mentioned in his questions, is very important.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
The Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Weinidog. Wales's level of research and innovation investment is significantly below that of the UK and EU averages, and this picture will get worse as Welsh universities are disproportionately disadvantaged by the losses of EU structural funding given the high level of historical dependency on that funding. By now, gross expenditure on research and innovation in Wales is one of the lowest of 12 UK regions. So, given this, the Welsh Government needs to address this huge gap in funding that will endanger our research and innovation capability. So, why has the Welsh Government abandoned the strategy suggested by Professor Graeme Reid’s reivew to address this very situation? Can the Minister tell me why the Welsh Government has abandoned this strategy aimed at the long-term transformation and support of the research and innovation landscape in Welsh higher education institutions? Diolch.
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Mae lefel buddsoddiad Cymru mewn ymchwil ac arloesi yn sylweddol is na chyfartaleddau'r DU a'r UE, a bydd y darlun hwn yn gwaethygu wrth i brifysgolion Cymru fod o dan anfantais anghymesur oherwydd colli arian strwythurol yr UE o ystyried y lefel uchel o ddibyniaeth ar y cyllid hwnnw yn y gorffennol. Erbyn hyn, mae gwariant gros ar ymchwil ac arloesi yng Nghymru ymhlith yr isaf o 12 rhanbarth y DU. Felly, o ystyried hyn, mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r bwlch enfawr hwn mewn cyllid a fydd yn peryglu ein gallu i ymchwilio ac arloesi. Felly, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi cefnu ar y strategaeth a awgrymwyd gan adolygiad yr Athro Graeme Reid i fynd i'r afael â'r union sefyllfa hon? A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthyf pam y mae Llywodraeth Cymru wedi cefnu ar y strategaeth hon sydd â'r nod hirdymor o drawsnewid a chefnogi'r dirwedd ymchwil ac arloesi yn sefydliadau addysg uwch Cymru? Diolch.
Well, this policy area is not mine; it's my colleague Vaughan Gething's, who's made a statement recently in relation to the Government's response to the Reid review. Part of that is about the implementation of a number of the points that Professor Reid recommended for us to take in that review, including in relation to opening an office specifically in London to access some of the other opportunities that arise there and the increase in quality research funding, which we have increased in excess, as I recall, of that which Professor Reid recommended. But there are a number of other contexts to the Government's response to the Reid review, which my colleague Vaughan Gething outlined in a recent statement. So, I refer the Member to that.
Wel, nid fy maes polisi i yw hwn; un fy nghyd-Aelod Vaughan Gething ydyw, sydd wedi gwneud datganiad yn ddiweddar mewn perthynas ag ymateb y Llywodraeth i adolygiad Reid. Mae rhan o hynny'n ymwneud â gweithredu nifer o'r pwyntiau a argymhellodd yr Athro Reid yn yr adolygiad hwnnw, gan gynnwys mewn perthynas ag agor swyddfa yn Llundain yn benodol i gael mynediad at rai o'r cyfleoedd eraill sy'n codi yno a'r cynnydd mewn cyllid ymchwil o ansawdd, yr ydym wedi'i gynyddu uwchben yr hyn a argymhellodd yr Athro Reid, yn ôl yr hyn a gofiaf. Ond mae nifer o gyd-destunau eraill i ymateb y Llywodraeth i adolygiad Reid, a amlinellwyd gan fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, mewn datganiad diweddar. Felly, cyfeiriaf yr Aelod at y datganiad hwnnw.
Diolch. Mae aildrefnu ysgolion yn ardal Pontypridd wedi bod yn bwnc llosg ers blynyddoedd bellach. Un o'r prif bryderon yw cau Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Siôn Norton yng Nghilfynydd, gan olygu y bydd rhaid i blant sydd yn byw yn Ynys-y-bŵl, Coed-y-cwm, Glyn-coch, Trallwn a Chilfynydd deithio milltiroedd yn bellach i dderbyn addysg Gymraeg. Cyflwynodd ymgyrchwyr dystiolaeth i Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf o ba mor niweidiol yw hyn i addysg Gymraeg, gan annog y cyngor i agor ysgol newydd Gymraeg ar safle yng Nglyn-coch. Brynhawn yma, mae cabinet y cyngor wedi cymeradwyo ysgol Saesneg newydd ar yr union safle hwn ac yn gwrthod cyflwyno ffrwd Gymraeg ynddi.
I rwbio halen yn y briw, yn yr adroddiad sydd wedi mynd i'r cabinet, dywedwyd bydd yr ysgol newydd hon yn gwella darpariaeth Saesneg yn yr ardal a chynyddu capasiti Saesneg. O ble daw y disgyblion ychwanegol hyn os nad o addysg Gymraeg? Bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu 81 y cant o gost yr ysgol newydd. Pa gamau sydd yn cael eu cymryd gennych i sicrhau nad yw'r Llywodraeth yn parhau i ariannu cynlluniau fel hyn sydd yn tanseilio addysg Gymraeg mewn ardaloedd lle mae dirfawr angen cynnydd, os ydym am gyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg? Ydych chi'n rhannu fy mhryder am y sefyllfa hon?
Thank you. School reorganisation in the Pontypridd area has been a contentious issue for years now. One of the main concerns is the closure of Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Siôn Norton in Cilfynydd, which will mean that the children living in Ynysybwl, Coedycwm, Glyncoch, Trallwng and Cilfynydd will have to travel miles further to receive Welsh-medium education. Campaigners presented evidence to Rhondda Cynon Taf County Borough Council of how damaging this is to Welsh-medium education, encouraging the council to open a new Welsh-medium school on a site in Glyncoch. This afternoon, the council's cabinet has approved a new English-medium school on this very site and refuses to introduce a Welsh-medium stream in that school.
To rub salt into the wound, the report that went to cabinet said that this new school would improve the provision of English-medium education in the area and increase capacity. From where will these new pupils come if not from Welsh-medium education? The Welsh Government will fund 81 per cent of the cost of the new school. What steps are being taken by you to ensure that the Government doesn't continue to fund such schemes that undermine Welsh-medium education in areas where there is great need for progress, if we are to reach the target of a million Welsh speakers? Do you share my concern about this situation?
O ran cynlluniau strategol a phob awdurdod lleol yng Nghymru, byddaf yn gwneud datganiad ynglŷn â lle maen nhw, ar ôl yr adolygiadau sy'n mynd rhagddyn nhw ar hyn o bryd, o fewn yr wythnosau nesaf, cyd diwedd y tymor, ac mae hynny'n cynnwys cynlluniau cyngor Rhondda Cynon Taf hefyd. Beth rydw i wedi'i ddweud yn y gorffennol yw ei bod yn bwysig ein bod ni'n sicrhau nid jest, fel petai, fod y niferoedd sy'n dysgu'r Gymraeg yn cynyddu ond bod daearyddiaeth—dosbarthiad iaith a mynediad i addysg Gymraeg—hefyd yn bwysig yn sgil y cynlluniau hynny yn y dyfodol. A byddaf eisiau gweld cynnydd o ran darpariaeth Gymraeg wrth edrych ar y cynnydd o fewn ystâd ysgolion Saesneg ar y cyd.
In terms of the strategic plans and every local authority in Wales, I'll be making a statement as to where they are, following the reviews that will happen within the next few weeks, before the end of term, and that includes the plans of RCT council. What I've said in the past is that it's important that we ensure that not just the number of those learning Welsh increases, but that geography—the language distribution and access to Welsh education—is also important in light of those plans in the future. And I'll want to see an increase in Welsh-language provision when looking jointly at increases in the English-medium schools estate.
Mae cwestiwn 3 [OQ58207] wedi ei dynnu yn ôl. Cwestiwn 4, Joel James.
Question 3 [OQ58207] has been withdrawn. Question 4, Joel James.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl y model consortia mewn ysgolion? OQ58228
4. Will the Minister make a statement on the role of the consortia model in schools? OQ58228
Yes. Regional consortia support schools to improve, including through professional learning, direct engagement and facilitating school-to-school working. I'll be publishing school improvement guidance next week, setting out how the Welsh Government expects regional consortia to support school improvement under the Curriculum for Wales.
Gwnaf. Mae consortia rhanbarthol yn cefnogi ysgolion i wella, gan gynnwys drwy ddysgu proffesiynol, ymgysylltu uniongyrchol a hwyluso gweithio rhwng ysgolion. Byddaf yn cyhoeddi canllawiau gwella ysgolion yr wythnos nesaf, i nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i gonsortia rhanbarthol gefnogi gwelliant ysgolion o dan y Cwricwlwm i Gymru.
Thank you, Minister. I was recently following the events of the National Association of Headteachers Conference in Telford, and my interest was peaked by a motion put forward by NAHT Cymru, which remarked that the quality of service provided by the consortium model has been, to date, inequitable, and for many schools it has been entirely inadequate. The motion by NAHT Cymru went further, and wanted to see the development of an accountability structure for Wales that supports the reformed curriculum and twenty-first century learning, and also that there was no further expansion, additional layers, or extra bodies created that could take away already limited funding and resources, away from the core purpose of schools and front-line education. With this in mind, Minister, what consideration have you given to reforming the consortia model, in light of these criticisms, and to develop a fit-for-purpose accountability structure in Wales that supports twenty-first century learning? Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddwn yn dilyn digwyddiadau Cynhadledd Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon (NAHT) yn Telford yn ddiweddar, a sylwais ar gynnig a gyflwynwyd gan NAHT Cymru, a oedd yn nodi bod ansawdd y gwasanaeth a ddarperir gan y model consortia wedi bod, hyd yma, yn annheg, ac i lawer o ysgolion mae wedi bod yn gwbl annigonol. Roedd y cynnig gan NAHT Cymru yn mynd ymhellach, ac roedd eisiau gweld strwythur atebolrwydd yn cael ei ddatblygu ar gyfer Cymru sy'n cefnogi'r cwricwlwm diwygiedig a dysgu yn yr unfed ganrif ar hugain, a hefyd na fyddai unrhyw ehangu pellach, haenau ychwanegol, na chyrff ychwanegol yn cael eu creu a allai fynd â chyllid ac adnoddau sydd eisoes yn gyfyngedig oddi wrth ddiben craidd ysgolion ac addysg rheng flaen. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa ystyriaeth a roesoch i ddiwygio'r model consortia yng ngoleuni'r feirniadaeth hon, ac i ddatblygu strwythur atebolrwydd addas i'r diben yng Nghymru sy'n cefnogi dysgu yn yr unfed ganrif ar hugain? Diolch.
I thank the Member for that question. I don't accept the funding takes money away from the school system; the funding is there in order to support the school improvement programme that we have right across Wales. And the majority of the funding that is made available to the regional consortia is delegated directly to schools, rather than being retained by the consortia themselves.
On the broader point that the Member makes, I think he's basing, or perhaps NAHT were basing some of their reflections on the thematic report from Estyn recently into the regional consortia and local authority support for curriculum design, which described the consortia as demonstrating the curriculum design progress and stages of curriculum development, developing stronger approaches to supporting collaboration between primary and secondary schools, and generally targeting support for schools that are causing concern, but also indicating that more work needed to be done in relation to maintaining consistency across the understanding of the quality of teaching and learning, for example.
So, I think that report was helpful, in that it identified a number of measures that we can take to further support our collective ambition for curriculum reform. My officials are working closely both with the consortia and, in those areas where there isn't a consortium, with the local authorities, to ensure that schools have the support that they need to prepare for the curriculum, and working also to develop a clearer model for capturing and understanding some of the information that is available in the system, in response to a specific recommendation that Estyn has made. And my officials have also ensured that the terms and conditions for grants to regional consortia for the coming financial year are clear and closely align to the priorities and requirements to support schools to implement the new curriculum.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Nid wyf yn derbyn bod y cyllid yn mynd ag arian oddi wrth y system ysgolion; mae'r cyllid yno er mwyn cefnogi'r rhaglen gwella ysgolion sydd gennym ledled Cymru. Ac mae mwyafswm y cyllid sydd ar gael i'r consortia rhanbarthol yn cael ei ddirprwyo'n uniongyrchol i ysgolion, yn hytrach na chael ei gadw gan y consortia eu hunain.
Ar y pwynt ehangach y mae'r Aelod yn ei wneud, credaf ei fod yn seilio, neu efallai fod NAHT yn seilio rhai o'u hystyriaethau ar yr adroddiad thematig gan Estyn yn ddiweddar i'r consortia rhanbarthol a chefnogaeth awdurdodau lleol i gynllunio'r cwricwlwm, a ddywedodd fod y consortia yn arddangos cynnydd wrth lunio'r cwricwlwm a chamau datblygu'r cwricwlwm, gan ddatblygu dulliau cryfach o gefnogi cydweithio rhwng ysgolion cynradd ac uwchradd, a thargedu cymorth yn gyffredinol ar gyfer ysgolion sy'n peri pryder, ond gan nodi hefyd fod angen gwneud mwy o waith mewn perthynas â chynnal cysondeb o ran y ddealltwriaeth o ansawdd yr addysgu a'r dysgu, er enghraifft.
Felly, credaf fod yr adroddiad hwnnw'n ddefnyddiol, gan ei fod wedi nodi nifer o fesurau y gallwn eu rhoi ar waith i gefnogi ymhellach ein huchelgais ar y cyd i ddiwygio'r cwricwlwm. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r consortia ac yn yr ardaloedd lle nad oes consortiwm, gyda'r awdurdodau lleol, i sicrhau bod ysgolion yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i baratoi ar gyfer y cwricwlwm, a chan gweithio hefyd i ddatblygu model cliriach ar gyfer casglu a deall rhywfaint o'r wybodaeth sydd ar gael yn y system, mewn ymateb i argymhelliad penodol y mae Estyn wedi'i wneud. Ac mae fy swyddogion hefyd wedi sicrhau bod y telerau a'r amodau ar gyfer grantiau i gonsortia rhanbarthol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf yn glir ac yn cyd-fynd yn agos â'r blaenoriaethau a'r gofynion ar gyfer cynorthwyo ysgolion i weithredu'r cwricwlwm newydd.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn ehangu addysg Gymraeg yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ58227
5. How is the Welsh Government expanding Welsh language education in Alyn and Deeside? OQ58227
Diolch, Jack. I gefnogi eu cynlluniau i dyfu addysg Gymraeg, mae’r cyngor wedi cael cymeradwyaeth mewn egwyddor i sefydlu ysgol gynradd newydd, trwy gyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru.
Thank you, Jack. To support their plans to grow Welsh-medium education, the council has received approval in principle to establish a new primary school, through Welsh Government capital funding.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. And I think it's clear that you agree that investing in Welsh-medium school buildings is going to be key if we really are truly to deliver and give all parents and children the chance of Welsh-medium education in Wales. Flintshire County Council have published an ambitious strategic plan to increase the number of Welsh speakers in Flintshire. I wonder if you could comment further, Minister, on how you will support this plan and this council's ambitions, and how you would invest in schools like Ysgol Croes Atti in Shotton, in my own constituency.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Ac rwy'n credu ei bod yn amlwg eich bod yn cytuno y bydd buddsoddi mewn adeiladau ysgolion cyfrwng Cymraeg yn allweddol os ydym am gyflawni o ddifrif a rhoi cyfle i bob rhiant a phlentyn gael addysg cyfrwng Cymraeg yng Nghymru. Mae Cyngor Sir y Fflint wedi cyhoeddi cynllun strategol uchelgeisiol i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg yn sir y Fflint. Tybed a wnewch chi roi sylwadau pellach, Weinidog, ynglŷn â sut y byddwch yn cefnogi'r cynllun hwn ac uchelgeisiau'r cyngor, a sut y byddech yn buddsoddi mewn ysgolion fel Ysgol Croes Atti yn Shotton, yn fy etholaeth i.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pellach ac am ei ddefnydd o'r Gymraeg yn ei gwestiwn cyntaf. Mae awdurdod lleol sir y Fflint wedi ymrwymo yn eu cynllun strategol Cymraeg mewn addysg drafft i gynyddu canran y dysgwyr mewn addysg cyfrwng Cymraeg o 6.3 y cant ar hyn o bryd i 15 y cant o fewn y 10 mlynedd nesaf. Fe wnes i gyhoeddi'n ddiweddar, ym mis Mawrth, 11 o brosiectau a fydd yn elwa o'r grant cyfalaf addysg Gymraeg—cronfa o ryw £30 miliwn—a bydd sir y Fflint yn un o'r naw awdurdod lleol a fydd yn elwa o'r cyllid hwn. Mae elfen wedi ei dyrannu'n barod i sefydlu ysgol Gymraeg newydd, ac mae ardal Bwcle yn etholaeth yr Aelod yn un o'r opsiynau ar gyfer y lleoliad hwnnw. A bydd sir y Fflint hefyd yn cyflwyno'u hachos busnes er mwyn buddsoddi yn Ysgol Croes Atti, i gefnogi'r galw cynyddol am addysg cyfrwng Cymraeg yn yr ardal, ac rwy'n edrych ymlaen i weld y cynllun hwnnw.
Can I thank the Member for that supplementary question and for his use of the Welsh language in his initial question? Flintshire local authority have committed in their draft Welsh in education strategic plan to increase the percentage of learners in Welsh-medium education from the current 6.3 per cent to 15 per cent within the next 10 years. I recently announced, in March, 11 projects that will benefit from the Welsh-medium capital grant—a fund of about £30 million—and Flintshire will be one of the nine local authorities that will benefit from that funding. An element has already been allocated to establish a new Welsh-medium school, and the Buckley area is one of the locations being considered for that. And Flintshire will also put forward a business case to invest in Ysgol Croes Atti, to support the increasing demand for Welsh-medium education in the area, and I look forward to seeing that plan.
Can I thank also the Member for Alyn and Deeside for submitting this question, as well, because I too have a keen interest in Welsh language education in Alyn and Deeside? And as stated by the Member, it is important that we enable Welsh language education and encourage more people to speak and learn Welsh.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy am gyflwyno'r cwestiwn hwn hefyd, oherwydd mae gennyf innau hefyd ddiddordeb brwd mewn addysg Gymraeg yn Alun a Glannau Dyfrdwy? Ac fel y dywedodd yr Aelod, mae'n bwysig ein bod yn galluogi addysg Gymraeg ac yn annog mwy o bobl i siarad a dysgu Cymraeg.
Ers dod yn Aelod o'r Senedd, rwyf wedi cael y pleser o ymuno â chynllun dysgu Cymraeg y Senedd, ac rwy'n mwynhau'n fawr iawn.
And since becoming a Senedd Member, I’ve had the pleasure of joining the Senedd’s Welsh language tuition scheme, and I'm thoroughly enjoying it.
But, as we do know, Minister, much of the provision and delivery of Welsh language education is largely down to our local authorities working with schools, working with regional consortia, such as GwE in north Wales. So, in light of this, what assessment have you made of the collaboration between local authorities in north Wales working with GwE, working with schools, so that they can work as a team to deliver ambitions around Welsh language education in my region? Diolch yn fawr iawn.
Ond fel y gwyddom, Weinidog, mae llawer o'r ddarpariaeth addysg Gymraeg yn deillio'n bennaf o waith ein hawdurdodau lleol gydag ysgolion, gan weithio gyda chonsortia rhanbarthol, megis GwE yn y gogledd. Felly, yng ngoleuni hyn, pa asesiad a wnaethoch o'r cydweithio rhwng awdurdodau lleol yn y gogledd sy'n gweithio gyda GwE, gan weithio gydag ysgolion, fel y gallant weithio fel tîm i gyflawni uchelgeisiau'n ymwneud ag addysg Gymraeg yn fy rhanbarth i? Diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddweud mor braf yw e i glywed mwy o Aelodau yn siarad Cymraeg yn y Siambr? Llongyfarchiadau i Sam, ynghyd â Jack, heddiw.
Ie, mae e wir yn bwysig, er mwyn i ni allu gweld y cynnydd rŷn ni eisiau ei weld o fewn darpariaeth Gymraeg, a bod mynediad hafal gan bob plentyn yng Nghymru i addysg Gymraeg yn unrhyw ran o Gymru, fod cynlluniau uchelgeisiol o ran cynlluniau strategol ar waith, ond hefyd fod gwaith da yn digwydd rhwng ysgolion, rhwng awdurdodau lleol a'r consortia. Ac rwy'n sicr bod hynny'n digwydd yng ngogledd Cymru fel mae e ym mhob rhan o Gymru.
Can I just say how good it is to hear more Members speaking Welsh in the Chamber? Congratulations to Sam, and to Jack too.
Yes, it is very important, in order for us to see the progress that we want to see in Welsh-medium provision, and that there is equal access for all children in Wales to Welsh-medium education in any part of Wales, that the WESPs are ambitious, but also that there is good work happening between schools and local authorities and the consortia. And I'm sure that's happening in north Wales, as it is in all parts of Wales.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi disgyblion sy'n cymryd eu arholiadau eleni o ystyried effaith COVID? OQ58231
6. What action is the Welsh Government taking to support pupils taking their exams this year given the impact of COVID? OQ58231
Mae pecyn cymorth cynhwysfawr ar waith, sydd yn werth £24 miliwn yn gyfan, i roi blaenoriaeth i ddysgwyr sy’n gwneud eu harholiadau. I gyd-fynd â hyn, mae mesurau ymarferol wedi’u cymryd hefyd, gan gynnwys addasu cynnwys yr arholiadau, rhoi gwybodaeth ymlaen llaw i ddysgwyr, a ffiniau graddau man canol er mwyn gwneud y broses o ailgydio mewn arholiadau mor deg â phosibl.
A comprehensive package of support totalling £24 million is in place, which prioritises exam-year learners. Along with this, practical steps have also been taken, including adapting exam content, providing advanced information for learners and mid-point grade boundaries to make the return to exams as fair as possible.
Diolch am yr ymateb yna. Dwi'n datgan diddordeb fel tad i un disgybl lefel A, ond dwi yn gwybod fy mod i'n siarad ar ran llawer o ddisgyblion a'u rhieni sydd wedi pryderu'n fawr am yr arholiadau lefel A eleni yng nghyd-destun COVID. Dyma i chi ddisgyblion sydd erioed wedi sefyll arholiad allanol o'r blaen achos bod eu TGAU nhw a'u AS nhw wedi cael eu canslo, ac eto mae mwy na'r arfer o'u gradd nhw, y radd gyfan i lawer, yn gwbl ddibynnol ar arholiad yr haf yma. Ac mae rhai sydd wedi colli efallai un o ddau arholiad yr haf yma oherwydd COVID, sy'n golygu bydd eu gradd nhw yn cael eu bennu ar sail eu perfformiad yn yr un papur maen nhw wedi llwyddo i'w sefyll. Mae o'n teimlo'n annheg i lawer. Felly, pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi y bydd y broses apêl yn cael ei chryfhau, er mwyn gallu delio yn gyflym a delio yn deg efo achosion lle mae yna deimlad bod yr amgylchiadau eleni wedi arwain at ddisgybl yn cael cam?
Thank you very much for that response. I declare an interest as the father of one pupil who's studying A-levels, but I know that I speak on behalf of many other pupils and parents who are very concerned about the A-level exams this year in the context of COVID. These are students who've never sat an external exam before because their GCSEs and AS-levels were cancelled. Yet, a greater proportion than usual of their grade, and the entire grade for many, is wholly based on their exam performance this year. And some have missed one out of two exams due to be taken this summer because of COVID, which means that their grade will be decided on the basis of the one paper that they've managed to sit. It feels very unfair to many. So, what certainty can the Minister give that the appeals process will be strengthened in order to be able to deal swiftly and fairly with cases where there is a sense that the circumstances this year have led to pupils being treated unfairly?
Wel, mae e wedi bod yn sefyllfa anodd eleni i'r rheini sydd heb sefyll arholiad allanol o'r blaen, ac mae hynny yn ddealladwy. Ac, felly, mae'r pryder sy'n dod yn sgil papurau oedd efallai yn annisgwyl i unigolion, wrth gwrs, wedyn yn cael effaith arnyn nhw. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o ran ambell bapur arholiad, yn cynnwys lefel A mathemateg, fod cwynion a phryderon wedi bod ynglŷn â chynnwys rhai o'r papurau hynny. Mae'r Aelod yn sicr wedi gweld ymateb y cyd-bwyllgor addysg i hynny ynglŷn â'r cynnwys, a bydd unrhyw gŵyn sydd yn cael ei gwneud iddyn nhw yn cael ymchwiliad trylwyr a review o'r papur hwnnw.
Mae un enghraifft o bapur Saesneg lle roedd cynnwys yn eisiau, ac mae hynny'n amlwg wedi bod yn gamgymeriad, a bydd review penodol yn digwydd yn sgil hwnnw, ond mae e'n bosib gosod y graddau wrth farcio'r papurau mewn ffordd sydd yn adlewyrchu'r ffaith bod cynnwys wedi bod yn eisiau, neu hefyd yn adlewyrchu'r ffaith bod rhai o'r cwestiynau yn anoddach na'r disgwyl.
Felly, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod ei bod hi'n bosib edrych ar y sgîm graddau wrth fynd ati i farcio'r papurau hynny, ond hefyd, wrth gwrs, bydd y trefniadau sydd ar gael o ran apêl yn gallu delio gyda rhai o'r cwestiynau eraill sydd yn codi. Ac, eleni, rŷn ni hefyd yn sicrhau na fydd cost apêl yn rhwystr i'r rheini efallai a fyddai'n stryglo i allu fforddio gwneud hynny fel arall, i sicrhau bod tegwch yn y system.
Well, it's been difficult for those pupils who haven't sat an external exam in the past, and that's understandable. And then concerns arising from exam papers that perhaps pupils hadn't expected, of course, also have an impact on them. And I am aware that, with few exam papers, including A-level maths, there were complaints and concerns about the content of some of those papers. The Member will certainly have seen the response of the WJEC on that, and any complaint made to them will be subject to a thorough inquiry and a review of that paper.
There is one example of an English paper where content was missing, and clearly that was an error, and specific steps will be taken as a result of that, but it is possible to grade in a way that reflects the fact the content was missing, or reflecting the fact that some questions were more difficult than expected.
So, I will give the Member an assurance that the grading scheme can be looked at as those papers are marked. But, also, appeal arrangements will be able to deal with some of the other questions that arise, and, this year, we will also ensure that the cost of appeal won't be a barrier to those who might struggle to pay for that appeal, so that there is fairness within the system.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
Minister, this is an issue I know I've raised with you previously as well, in terms of the extra support that students need to be supported due to missing education over the course of the pandemic. But I would ask you to what extent the mechanisms that you've developed to offer that additional support will remain in place after the pandemic, for perhaps other means where students need additional support. I'm particularly thinking of the new curriculum with that in mind as well.
Weinidog, mae hwn yn fater y gwn fy mod wedi'i godi gyda chi o'r blaen hefyd, a'r cymorth ychwanegol sydd ei angen ar fyfyrwyr yn sgil colli addysg yn ystod y pandemig. Ond hoffwn ofyn i chi i ba raddau y bydd y mecanweithiau a ddatblygwyd gennych i gynnig y cymorth ychwanegol hwnnw'n parhau ar ôl y pandemig, ar gyfer pethau eraill efallai, lle mae angen cymorth ychwanegol ar fyfyrwyr. Rwy'n meddwl yn arbennig am y cwricwlwm newydd wrth ystyried hynny hefyd.
I think that's a very good question. The Power Up campaign, as he knows from our previous exchanges and, I'm sure, his own experience, provides a package of revision support, but signposting for other support as well, as well as, in the case of this year, the adaptations to content for the exams specifically. It's a sort of comprehensive, if you like, one-stop shop. I think there are approaches from that that might be beneficial into the future, in particular some of the well-being approaches, because what we obviously know is that the pressures that exist for learners this year will not simply disappear for learners next year. So, we will be looking creatively at how we can maintain some of those resources. Some of them obviously lend themselves to being available into the future in any case; some are more specific to the exams for this summer. But, just to assure the Member, we are looking at what we can do with that to make it more widely available into the future as well.
Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn da iawn. Mae'r ymgyrch Lefel Nesa, fel y gŵyr o'n cyfathrebu blaenorol ac o'i brofiad ei hun, rwy'n siŵr, yn darparu pecyn o gymorth adolygu, ond yn cyfeirio at gymorth arall hefyd, yn ogystal ag addasiadau, eleni, i'r cynnwys ar gyfer yr arholiadau yn benodol. Mae'n fath o siop un stop gynhwysfawr, os mynnwch. Credaf fod dulliau gweithredu'n deillio o hynny a allai fod o fudd yn y dyfodol, yn enwedig rhai o'r elfennau llesiant, oherwydd yr hyn a wyddom wrth gwrs yw na fydd y pwysau sy'n bodoli i ddysgwyr eleni yn diflannu i ddysgwyr y flwyddyn nesaf. Felly, byddwn yn edrych yn greadigol ar sut y gallwn gynnal rhai o'r adnoddau hynny. Mae'n amlwg fod rhai ohonynt yn addas i fod ar gael yn y dyfodol beth bynnag; mae rhai'n fwy penodol ar gyfer yr arholiadau yr haf hwn. Ond os caf sicrhau'r Aelod, rydym yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud gyda hynny i wneud yn siŵr ei fod ar gael yn ehangach yn y dyfodol hefyd.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu addysg alwedigaethol yn sir Benfro? OQ58214
7. Will the Minister make a statement on the delivery of vocational education in Pembrokeshire? OQ58214
A range of vocational education opportunities are available at all levels to suit our learners in Pembrokeshire. Vocational qualifications play a vital role in delivering the skills and training that our learners need to address the demands of our economy.
Mae amrywiaeth o gyfleoedd addysg alwedigaethol ar gael ar bob lefel i weddu i'n dysgwyr yn sir Benfro. Mae cymwysterau galwedigaethol yn chwarae rhan hanfodol yn darparu'r sgiliau a'r hyfforddiant sydd eu hangen ar ein dysgwyr i fynd i'r afael â gofynion ein heconomi.
Thank you for that response. Minister, I recently visited Haverfordwest County AFC with my colleague Laura Anne Jones to learn more about their pre-apprenticeship programme, which is delivered by Achieve More Training. The programme provides local opportunities for young people in Pembrokeshire who want a career in education, sport or leisure, and helps to meet the skills gap in those sectors. So, Minister, will you join me in applauding Haverfordwest County AFC on their work to support and nurture young people by delivering apprenticeships in Pembrokeshire? And can you tell us what the Welsh Government is doing to support such initiatives?
Diolch ichi am yr ymateb hwnnw. Weinidog, yn ddiweddar ymwelais â Chlwb Pêl-droed Hwlffordd gyda fy nghyd-Aelod, Laura Anne Jones, i ddysgu mwy am eu rhaglen cyn prentisiaeth, a ddarperir gan Cyflawni Mwy o Hyfforddiant. Mae'r rhaglen yn darparu cyfleoedd lleol i bobl ifanc yn sir Benfro sydd am gael gyrfa mewn addysg, chwaraeon neu hamdden, ac yn helpu i gau'r bwlch sgiliau yn y sectorau hynny. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gymeradwyo Clwb Pêl-droed Hwlffordd am eu gwaith yn cefnogi ac yn meithrin pobl ifanc drwy ddarparu prentisiaethau yn sir Benfro? Ac a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi mentrau o'r fath?
Yes, I'd be very happy to join the Member in his congratulations to the college, and I'm looking forward to being with him tomorrow in Pembrokeshire College, where we'll have an opportunity to talk to many of the young learners there—and the advantages they're able to take of the range of opportunities that are available there as well. As he will know, in terms of our approach to apprenticeships, we are fully committed to increasing our apprenticeship opportunities across Wales, including obviously in Pembrokeshire. And, over the next three years, we'll be investing £366 million to deliver 125,000 apprenticeships across Wales, and we are working with Business Wales, the Skills Gateway for Business team and a range of others, to make sure that there's an efficient service available to employers looking to recruit an apprentice, so we'll make that process as smooth and as accessible to as many of our young learners as possible.
Rwy'n hapus iawn i ymuno â'r Aelod i longyfarch y coleg, ac rwy'n edrych ymlaen at fod gydag ef yfory yng Ngholeg Sir Benfro, lle y cawn gyfle i siarad â llawer o'r dysgwyr ifanc yno—a'r manteision y gallant eu cael o'r ystod o gyfleoedd sydd ar gael yno hefyd. Fel y gŵyr, o ran ein dull o ymdrin â phrentisiaethau, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gynyddu ein cyfleoedd prentisiaeth ledled Cymru, gan gynnwys yn sir Benfro, yn amlwg. A dros y tair blynedd nesaf, byddwn yn buddsoddi £366 miliwn i ddarparu 125,000 o brentisiaethau ledled Cymru, ac rydym yn gweithio gyda Busnes Cymru, tîm y Porth Sgiliau i Fusnes ac amrywiaeth o gyrff eraill, i sicrhau bod gwasanaeth effeithlon ar gael i gyflogwyr sy'n dymuno recriwtio prentis, felly byddwn yn gwneud y broses honno mor llyfn ac mor hygyrch i gynifer o'n dysgwyr ifanc â phosibl.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am baratoi ar gyfer arholiadau TGAU yr haf? OQ58218
8. Will the Minister provide an update on the preparation for summer GCSE examinations? OQ58218
In addition to the announced adaptations to exam content and grade boundaries, a £24 million support package was put in place, including the Lefel Nesa/Power Up campaign. This investment has provided learners with information, exam resources, hints and tips to help them prepare for the 2022 exam season.
Yn ogystal â'r addasiadau a gyhoeddwyd i gynnwys arholiadau a ffiniau graddau, rhoddwyd pecyn cymorth gwerth £24 miliwn ar waith, gan gynnwys yr ymgyrch Lefel Nesa. Mae'r buddsoddiad hwn wedi rhoi gwybodaeth, adnoddau arholiadau, a chynghorion i ddysgwyr i'w helpu i baratoi ar gyfer tymor arholiadau 2022.
Thank you, Minister. It's following on from a question that you had earier from Rhun, actually, about preparations for the exams this summer, considering that there were very concerning multiple reports that set texts had been missing off A-level English literature, as you've outlined already, and that pupils had unexpected content—that was in maths, with the difficulty, as you've already outlined, so I won't go over it. But what assurances can you give learners today that those lessons have been learnt by the examination board, and that we won't have repeat mistakes from the exam board this time for GCSE learners? Thank you.
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae hyn yn dilyn ymlaen o gwestiwn a gawsoch gan Rhun yn gynharach am baratoadau ar gyfer yr arholiadau yr haf hwn, o ystyried bod nifer o adroddiadau pryderus iawn fod testunau gosod wedi bod ar goll mewn llenyddiaeth Saesneg safon uwch, fel yr amlinellwyd gennych eisoes, a bod y cynnwys yn annisgwyl i ddisgyblion—hynny mewn mathemateg, gyda'r anhawster, fel y nodoch chi eisoes, felly nid wyf am ei ailadrodd. Ond pa sicrwydd y gallwch ei roi i ddysgwyr heddiw fod y gwersi hynny wedi'u dysgu gan y bwrdd arholi, ac na fydd camgymeriadau'r bwrdd arholi yn cael eu hailadrodd y tro hwn ar gyfer dysgwyr TGAU? Diolch.
I've obviously met with the exam board and with Qualifications Wales, as I do regularly, and have discussed this summer's exam season as part of our discussions generally. Learners this year have faced a particular set of challenges, being the first cohort perhaps not to have sat any external exams, but facing them for the first time this year. Clearly, as I was saying in the earlier answer, learners will feel very anxious as a consequence of that. You will have seen the response that the WJEC has given specifically on the question of examined content. Just to repeat the point, alongside the overall system-wide adjustment to the grades, which is the mid point between 2019 and 2021—that sort of overall adjustment—it is also possible to adjust grade boundaries on papers to reflect the content and the overall performance on that paper, which obviously captures some of the points that you were making. So, just to give that assurance. That set of decisions is made when the marking of the paper itself happens, so it can take into account the sorts of issues which the Member has raised. I do understand that learners are anxious, but I want to give them that assurance that there is a mechanism in the system that can respond to that.
Rwyf wedi cyfarfod â'r bwrdd arholi wrth gwrs a chyda Cymwysterau Cymru, fel rwy'n ei wneud yn rheolaidd, ac wedi trafod tymor arholiadau yr haf hwn yn rhan o'n trafodaethau yn gyffredinol. Mae dysgwyr eleni wedi wynebu cyfres arbennig o heriau, y garfan gyntaf efallai i beidio â bod wedi sefyll unrhyw arholiadau allanol, ond yn eu hwynebu am y tro cyntaf eleni. Yn amlwg, fel y dywedais yn yr ateb cynharach, bydd dysgwyr yn teimlo'n bryderus iawn o ganlyniad i hynny. Fe fyddwch wedi gweld yr ymateb y mae CBAC wedi'i roi yn benodol ar gynnwys arholiadau. I ailadrodd y pwynt, ochr yn ochr â'r addasiad cyffredinol ar draws y system i'r graddau, sef canol y cyfnod rhwng 2019 a 2021—y math hwnnw o addasiad cyffredinol—mae hefyd yn bosibl addasu ffiniau graddau ar bapurau i adlewyrchu'r cynnwys a'r perfformiad cyffredinol ar y papur hwnnw, sy'n amlwg yn adlewyrchu rhai o'r pwyntiau yr oeddech yn eu gwneud. Felly, os caf roi'r sicrwydd hwnnw. Gwneir y set honno o benderfyniadau pan fydd y papurau'n cael eu marcio, felly gellir ystyried y mathau o faterion y mae'r Aelod wedi'u crybwyll. Rwy'n deall bod dysgwyr yn bryderus, ond rwyf am roi sicrwydd iddynt fod mecanwaith yn y system sy'n gallu ymateb i hynny.
9. Sut y mae'r Llywodraeth yn annog plant yn Nwyrain De Cymru i ddechrau addysg bellach? OQ58221
9. How is the Government encouraging children in South Wales East to embark on further education? OQ58221
The 2022-23 settlement sees the highest level of investment in further education in recent history. We recognise that more learners are choosing to stay in post-16 education. Through the budget, we will ensure that learners in post-16 education are offered the best possible support, in particular following the impact of the pandemic.
Gwelir y lefel uchaf o fuddsoddiad mewn addysg bellach mewn hanes diweddar yn setliad 2022-23. Rydym yn cydnabod bod mwy o ddysgwyr yn dewis aros mewn addysg ôl-16. Drwy'r gyllideb, byddwn yn sicrhau bod dysgwyr mewn addysg ôl-16 yn cael cynnig y cymorth gorau posibl, yn enwedig yn dilyn effaith y pandemig.
Diolch yn fawr am yr ateb.
Thank you very much for that response.
The vast majority of my region is made up of working-class communities where the cost-of-living crisis is being felt most acutely. The announcement last week that interest rates on student loans would be capped at 7.3 per cent to prevent them rising to 12 per cent was a mercy, but a very small one at that. An interest rate of 7.3 per cent is still extortionate and off-putting. I fear this huge interest rise on student loans will deter many young people from working-class families from fulfilling their potential and attending university. This may only serve to increase the attainment gap between the haves and the have nots, something NUS Cymru has already spoken out about. How is the Welsh Government reacting to the latest developments in student loan interest rates, combined with the added pressure brought on by the cost-of-living crisis, to ensure that kids from working class families are not discouraged from entering higher education?
Mae'r rhan fwyaf o fy rhanbarth yn cynnwys cymunedau dosbarth gweithiol lle mae'r argyfwng costau byw i'w deimlo'n fwyaf difrifol. Roedd y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf y byddai cyfraddau llog ar fenthyciadau i fyfyrwyr yn cael eu capio ar 7.3 y cant i'w hatal rhag codi i 12 y cant yn drugaredd, ond yn un bach iawn er hynny. Mae cyfradd llog o 7.3 y cant yn dal i fod yn eithafol ac yn gwneud i bobl ailfeddwl. Mae arnaf ofn y bydd y cynnydd enfawr hwn mewn llog ar fenthyciadau i fyfyrwyr yn cymell llawer o bobl ifanc o deuluoedd dosbarth gweithiol rhag cyflawni eu potensial a mynd i'r brifysgol. Mae'n bosibl y bydd hyn yn cynyddu'r bwlch cyrhaeddiad rhwng y ffodus a'r anffodus, rhywbeth y mae Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr Cymru eisoes wedi siarad amdano. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r datblygiadau diweddaraf yng nghyfraddau llog benthyciadau i fyfyrwyr, ynghyd â'r pwysau ychwanegol a achosir gan yr argyfwng costau byw, er mwyn sicrhau nad yw plant o deuluoedd dosbarth gweithiol yn cael eu cymell i beidio â mynd i addysg uwch?
I thank the Member for his point. It's a really important question. He might have seen some of the remarks I made last week in particular about access to all kinds of education for young people from perhaps some of our most disadvantaged backgrounds. For the first time this year, and in each subsequent year, we will be able to provide—obviously, subject to the consent of the individual—for example, data through UCAS on the free school meals eligibility of individual learners to enable contextualised offers to be made.
He's making a slightly different point about the costs of going to university. I agree with him; the measures that we see the UK Government taking are a great concern, as well as some of the changes they are mooting in relation to requiring different grade thresholds for GCSE, which I think are regressive and have no place in any policy that is based on widening access to university.
As he may know, although the ability to fund student finance is devolved to Wales, some of the choices we make are constrained by our ability to be able to liaise with HMRC and the Student Loans Company, which are not, obviously, devolved. We continue to have in Wales the most progressive student finance support package of any part of the UK in terms of the mix between loans and grants, but also—which is not very often remarked upon—in Wales, as soon as you start to repay your debt, you immediately get a £1,500 discount on your repayment, which is the only part of the UK in which that happens.
But, I take very seriously the point that he's made. Whatever we can do, we will do. Obviously, we are committed to our progressive system here in Wales. On the point of interest rates in particular, what I would say is that that doesn't affect the monthly outgoing, it's the length of the loan that that affects. I don't diminish for a second that it's a very important point, but in terms of the immediate affordability, it won't have that immediate increase on the monthly outgoing. But, it's an important point, as it does extend the cost of tuition overall.
Diolch i'r Aelod am ei bwynt. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. Efallai ei fod wedi gweld rhai o'r sylwadau a wneuthum yr wythnos diwethaf yn benodol am fynediad at bob math o addysg i bobl ifanc o'r cefndiroedd mwyaf difreintiedig. Am y tro cyntaf eleni, ac ym mhob blwyddyn ddilynol, byddwn yn gallu darparu data—yn amodol ar gydsyniad yr unigolyn wrth gwrs—drwy UCAS, er enghraifft, ar gymhwysedd dysgwyr unigol i gael prydau ysgol am ddim fel bod modd gwneud cynigion cyd-destunol.
Mae'n gwneud pwynt ychydig yn wahanol am gostau mynd i'r brifysgol. Rwy'n cytuno; mae'r mesurau a welwn gan Lywodraeth y DU yn bryder mawr, yn ogystal â rhai o'r newidiadau y maent yn eu crybwyll mewn perthynas â gwneud trothwyon graddau gwahanol yn ofynnol ar gyfer TGAU, sydd, yn fy marn i, yn anflaengar ac nid oes unrhyw le iddynt mewn unrhyw bolisi sy'n seiliedig ar ehangu mynediad at addysg prifysgol.
Fel y gŵyr efallai, er bod y gallu i ariannu cyllid myfyrwyr wedi'i ddatganoli i Gymru, mae rhai o'r dewisiadau a wnawn wedi'u cyfyngu gan ein gallu i gysylltu â Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi a'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr, nad ydynt wedi'u datganoli wrth gwrs. Ni yng Nghymru sydd â'r pecyn cymorth cyllid i fyfyrwyr mwyaf blaengar o hyd o gymharu ag unrhyw ran arall o'r DU o ran y cymysgedd rhwng benthyciadau a grantiau, ond hefyd—er na cheir sôn am hynny'n aml iawn—yng Nghymru, cyn gynted ag y byddwch yn dechrau ad-dalu eich dyled, fe gewch ostyngiad o £1,500 ar unwaith ar eich ad-daliad, sef yr unig ran o'r DU lle mae hynny'n digwydd.
Ond rwy'n rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r pwynt y mae wedi'i wneud. Fe wnawn beth bynnag a allwn. Yn amlwg, rydym wedi ymrwymo i'n system flaengar yma yng Nghymru. Ar fater cyfraddau llog yn benodol, yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw nad yw hynny'n effeithio ar y gwariant misol, mae hynny'n effeithio ar hyd y benthyciad. Nid wyf yn gwadu am eiliad ei fod yn bwynt pwysig iawn, ond o ran fforddiadwyedd uniongyrchol, ni fydd yn achosi cynnydd uniongyrchol yn y gwariant misol. Ond mae'n bwynt pwysig, gan ei fod yn ymestyn cost dysgu yn gyffredinol.
10. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi dysgwyr sydd wedi colli cyfleoedd gwirfoddoli hanfodol o ganlyniad i’r pandemig? OQ58219
10. How is the Welsh Government supporting learners who have missed vital volunteering opportunities as a result of the pandemic? OQ58219
Mae cyfleoedd gwirfoddoli fel rhan o addysg yn hanfodol er mwyn creu cymdeithas o wirfoddolwyr a meithrin yr arfer o wirfoddoli ymysg pobl ifanc. Rydyn ni’n parhau i gefnogi cyrff seilwaith y trydydd sector a chynlluniau grant cenedlaethol i hwyluso mynediad at gyfleoedd gwirfoddoli i bobl ifanc.
Education-based volunteering is a critical component in helping create a volunteering society engendering volunteering habits in young people. We continue to support third sector infrastructure organisations and national grant schemes in order to improve access to volunteering opportunities for young people.
Diolch, Weinidog. Fel y byddwch chi'n ymwybodol, yn 2021, fe gomisiynodd ColegauCymru adroddiad oedd yn nodi bod nifer o ddysgwyr sy'n gwirfoddoli ers 2020 wedi colli cyfleoedd ymarferol i gymhwyso eu dysgu, gyda'r mwyafrif o'r rhain yn dod o gyrsiau chwaraeon. O ystyried bod Wythnos Gwirfoddolwyr wedi'i chynnal ar ddechrau'r mis hwn, ydych chi'n cytuno, Weinidog, bod rhaid i ni sicrhau bod y cyfleoedd hyn ar gael yn ehangach i ddysgwyr—dwi'n derbyn bod yna waith yn mynd rhagddo—a bod hyn yn bwysig nid yn unig ar gyfer nodau addysgol a'r cyfraniad at gymuedau, ond hefyd o ran iechyd meddwl a llesiant dysgwyr? Os felly, sut y gallwn sicrhau bod mwy o gyfleoedd ar gael iddynt?
Thank you, Minister. You will be aware that, in 2021, ColegauCymru commissioned a report that noted that many learners who volunteer since 2020 have missed out on practical opportunities to apply their learning, with the majority coming from sports courses. Given that Volunteers Week happened at the beginning of this month, do you agree, Minister, that we must ensure that these opportunities are more broadly available to learners—I understand that there is work ongoing—and that it's important not only to achieve educational aims and to contribute to communities, but also to support mental health and well-being of learners? If so, how can we ensure that more of these opportunities are available to them?
Diolch i Heledd Fychan am godi'r cwestiwn. Fe welson ni yn ystod cyfnod y pandemig gynnydd o bron i 4,500 o bobl ifanc, sy'n cynrychioli bron i 20 y cant o'r cofrestriadau newydd, ar blatfform Gwirfoddoli Cymru, sy'n galonogol, dwi'n credu. Mae gwirfoddoli yn ffordd bwysig o ddangos gwerthoedd dinasyddiaeth, ac yn ran bwysig o'r broses ddemocrataidd cymunedol hefyd. Dwi'n cwrdd yn rheolaidd gyda chyrff gwirfoddoli trydydd sector trwy'r WCVA i drafod cyfleoedd gwirfoddoli a sut mae hynny ar gael i bobl ifanc hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud hi'n flaenoriaeth i gefnogi'r sector gwirfoddoli gyda phecyn o gefnogaeth ariannol sylweddol, ac mae fy nghydweithiwr y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi sefydlu grŵp traws-sector arweinyddol i edrych ar beth mwy gallwn ni ei wneud i esbonio gwerth gwirfoddoli, yn cynnwys i bobl ifanc hefyd.
Thank you to Heledd Fychan for asking that question. We saw during the pandemic an increase of almost 4,500 young people, representing more than 20 per cent of new registrations, on the Volunteering Wales platform, which is very encouraging, I think. Volunteering is an important way of demonstrating the values of citizenship, and it's an important part of the community democratic process, too. I meet regularly with third sector voluntary organisations through the WCVA, to discuss volunteering opportunities and how they are available to young people. Welsh Government has made it a priority to support the volunteering sector with a package of significant financial support, and my colleague the Minister for Social Justice has established a cross-sectoral group to lead and to look at what more could be done to explain the value of volunteering, including to our young people.
We move on to item 3, topical questions. There were no topical questions accepted.
Symudwn ymlaen at eitem 3, sef y cwestiynau amserol. Ni ddaeth unrhyw gwestiynau amserol i law.
We'll go on to item 4, 90-second statements. I call on Elin Jones.
Symudwn ymlaen at eitem 4, y datganiadau 90 eiliad. Galwaf ar Elin Jones.
Mae'n bosib y bydd rhai heb sylwi ar ddigwyddiad pwysicaf yr wythnos yma. Ddydd Llun, lansiwyd A Repertory of Welsh Manuscripts and Scribes c.800-c.1800, gwaith y Dr Daniel Huws, a’i gyflwyno i’r Prif Weinidog. Bu Dr Huws yn gweithio ar y cyfrolau ers ei ymddeoliad o’r llyfrgell genedlaethol 30 mlynedd yn ôl, a mis yma mi fydd Daniel Huws yn 90 oed. Fe’i cynorthwywyd gan brosiect ar y cyd rhwng Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru a'r llyfrgell genedlaethol, ac yn benodol gan yr Athro Ann Parry Owen, Dr Maredudd ap Huw, Glenys Howells a Gruffudd Antur.
Mae’r tair cyfrol yn pwyso 5 kg ac yn cynnwys dros 1,500 o dudalennau. Mae cyfrol gyntaf y repertory yn cynnwys disgrifiadau o tua 3,300 o lawysgrifau Cymreig. Yng nghyfrol 2, ceir gwybodaeth fywgraffyddol am tua 1,500 o ysgrifwyr. Yng nghyfrol 3, ceir rhyw 900 delwedd sy’n cynnig enghreifftiau o amrywiol lawiau’r ysgrifwyr pwysicaf.
Mae'r cyfrolau yma yn gampwaith. Fe’u hymchwilwyd, lluniwyd, golygwyd a’u hargraffwyd yn bennaf yng Ngheredigion, ond nawr y maent yn perthyn i ysgolheictod y byd. Gall ambell un ddweud mai prin fydd y bobl fydd yn pori drwy’r tudalennau yma, ond mi fedra i ddweud, o’r tua 60 Aelod oedd yma yn y Senedd y prynhawn ddoe yn pleidleisio ar ddeddfwriaeth, mi oedd o leiaf un Aelod yn darllen drwy gyfrol 2 Daniel Huws. Fe gewch chi ddyfalu pwy.
Diolch i Daniel am y magnum opus yma a fydd yn adrodd hanes y Cymry i'r byd ac i'r canrifoedd i ddod am byth.
A number of you may not have noticed this week’s most important event, but on Monday, A Repertory of Welsh Manuscripts and Scribes c.800-c.1800 was launched by Dr Daniel Huws and presented to the First Minister. Dr Huws has been working on this project since his retirement from the national library 30 years ago. This month, Daniel Huws will turn 90. He was supported by a joint project between the Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies at the University of Wales and the national library, and specifically by Professor Ann Parry Owen, Dr Maredudd ap Huw, Glenys Howells and Gruffudd Antur.
The three volumes weigh 5 kg and contain over 1,500 pages. The first volume of the repertory contains concise descriptions of approximately 3,300 Welsh manuscripts. Volume 2 features biographical information on approximately 1,500 scribes. Volume 3 contains around 900 images of the handiwork of some of the most important scribes.
These volumes are a masterpiece. They were researched, designed, edited and published mainly in Ceredigion, but they now belong to scholarship worldwide. Some might say that few people will leaf through these pages, but I can say that of the approximately 60 Members in the Chamber yesterday afternoon as we voted on legislation, at least one Member was reading through volume 2 by Daniel Huws. I’ll leave it to you to guess who.
I thank Daniel for this magnum opus that will tell the story of Wales and Welsh people to the world for centuries to come and forever.
This week marks Armed Forces Week across the United Kingdom, a week that brings together our armed forces community, including servicepeople, their families and the organisations that support them. It provides an opportunity for people across the country to show our appreciation for the work that they do. As part of the week, we held Wales's Armed Forces Day in the city of Wrexham on Saturday, and Scarborough will be hosting the UK Armed Forces Day, which will take place this coming Saturday.
Wales, of course, has a proud association with our armed forces. In mid Wales, we have the headquarters of the army, the base of 160th (Welsh) Brigade, and a secure base now, thanks to a decision by the UK Government. And in north Wales, at RAF Valley, every single Royal Air Force pilot, jet pilot, is trained. Here in Cardiff, just down the road, we have HMS Cambria, Wales's only Royal Navy reservist unit. But today, we mark Reserves Day, an opportunity to show our appreciation for armed forces reservists who play a vital but often underappreciated role. There are more than 2,000 reservists in Wales who volunteer to balance their day jobs and a family life with a military career. And as the recent pandemic has shown us all, they are ready to serve when they're called upon.
So, as we mark this Armed Forces Week, and today as Reserves Day, let's renew our commitment to all those who are serving, or who have served, and work with the UK and Welsh Governments, our veterans commissioner, and others to give them the support that they so richly deserve.
Yr wythnos hon yw Wythnos y Lluoedd Arfog ledled y Deyrnas Unedig, wythnos sy'n dod â chymuned ein lluoedd arfog ynghyd, gan gynnwys milwyr, eu teuluoedd a'r sefydliadau sy'n eu cefnogi. Mae'n rhoi cyfle i bobl ledled y wlad ddangos ein gwerthfawrogiad o'r gwaith a wnânt. Fel rhan o'r wythnos, cynhaliwyd Diwrnod Lluoedd Arfog Cymru yn ninas Wrecsam ddydd Sadwrn, a bydd Scarborough yn cynnal Diwrnod Lluoedd Arfog y DU ddydd Sadwrn nesaf.
Mae gan Gymru, wrth gwrs, gysylltiad balch â'n lluoedd arfog. Yn y canolbarth, mae gennym bencadlys y fyddin, canolfan Brigâd 160 (Cymru), a chanolfan ddiogel yn awr, diolch i benderfyniad gan Lywodraeth y DU. Ac yn y gogledd, yn RAF y Fali, y caiff pob un o beilotiaid jet yr Awyrlu Brenhinol eu hyfforddi. Yma yng Nghaerdydd, ychydig i lawr y ffordd, mae gennym HMS Cambria, unig uned wrth gefn y Llynges Frenhinol yng Nghymru. Ond heddiw, rydym yn nodi Diwrnod y Milwyr wrth Gefn, cyfle i ddangos ein gwerthfawrogiad o filwyr wrth gefn y lluoedd arfog sy'n chwarae rôl hanfodol ond un sy'n aml yn cael ei thanbrisio. Ceir dros 2,000 o filwyr wrth gefn yng Nghymru sy'n gwirfoddoli i gydbwyso eu swyddi dydd a bywyd teuluol â gyrfa filwrol. Ac fel y mae'r pandemig diweddar wedi dangos i bawb ohonom, maent yn barod i wasanaethu pan fydd galw arnynt i wneud hynny.
Felly, wrth inni nodi Wythnos y Lluoedd Arfog, a Diwrnod y Milwyr wrth Gefn heddiw, gadewch inni adnewyddu ein hymrwymiad i bawb sy'n gwasanaethu, neu sydd wedi gwasanaethu, a gweithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ein comisiynydd cyn-filwyr, ac eraill i roi'r gefnogaeth y maent yn ei haeddu iddynt.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Yesterday marked Global Motor Neurone Disease Awareness Day, and I'd like to thank the many Members of the Senedd who yesterday joined with me in meeting people living with and affected by MND on the steps of the Senedd to raise awareness of this cruel disease. And those there very much appreciated you being there.
It's pleasing that significant changes have happened in Wales over the past two years, but more needs to be done quickly. MND sufferers desperately need more investment in areas that will better their quality of life. They need to see more investment in MND research in Wales, improvements to care and services, and there's the need for an all-Wales lead consultant neurologist for MND. And it's also important that local authorities need to find ways to fast-track home adaptations to enable those with MND to live with dignity and not suffer in what is already a terrible time in their lives. MND is truly devastating for both those living with it and their families, but this is where we, the Welsh Parliament, can make a difference by ensuring that their lives are not made even more difficult. In fact, each and every one of us in this Chamber, as Welsh parliamentarians, has a moral obligation to ensure that the voices of those with MND are heard and listened to. After all, MND sufferers do not have time to waste and desperately need more support now.
Ddoe oedd Diwrnod Ymwybyddiaeth o Glefyd Niwronau Motor y Byd, a hoffwn ddiolch i'r llu o Aelodau'r Senedd a ymunodd â mi ddoe i gyfarfod â phobl sy'n byw gyda MND ac yr effeithiwyd arnynt gan MND ar risiau'r Senedd i godi ymwybyddiaeth o'r clefyd creulon hwn. Ac roedd y rhai a oedd yno'n gwerthfawrogi'n fawr eich bod chi yno.
Mae'n braf fod newidiadau sylweddol wedi digwydd yng Nghymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ond mae angen gwneud mwy yn gyflym. Mae taer angen mwy o fuddsoddiad ar ddioddefwyr MND mewn meysydd a fydd yn gwella ansawdd eu bywydau. Mae angen iddynt weld mwy o fuddsoddi mewn ymchwil MND yng Nghymru, gwelliannau i ofal a gwasanaethau, ac mae angen niwrolegydd ymgynghorol arweiniol MND ar gyfer Cymru gyfan. Ac mae hefyd yn bwysig fod angen i awdurdodau lleol ddod o hyd i ffyrdd o gyflymu addasiadau i gartrefi er mwyn galluogi'r rhai sydd ag MND i fyw gydag urddas a pheidio â dioddef yn yr hyn sydd eisoes yn adeg ofnadwy yn eu bywydau. Mae MND yn wirioneddol ddinistriol i'r rhai sy'n byw gydag ef a'u teuluoedd, ond dyma lle y gallwn ni, Senedd Cymru, wneud gwahaniaeth drwy sicrhau nad yw eu bywydau'n cael eu gwneud hyd yn oed yn anos. Yn wir, mae gan bob un ohonom yn y Siambr hon, fel seneddwyr Cymreig, rwymedigaeth foesol i sicrhau bod lleisiau'r rheini sydd ag MND yn cael eu clywed. Wedi'r cyfan, nid oes gan ddioddefwyr MND amser i'w wastraffu ac mae taer angen mwy o gefnogaeth arnynt yn awr.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, y pedwerydd adroddiad i’r chweched Senedd o dan Reol Sefydlog 22.9. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Vikki Howells.
The next item is a debate on the Standards of Conduct Committee report, the fourth report to the sixth Senedd under Standing Order 22.9. I call on the Chair of the committee to move the motion—Vikki Howells.
Cynnig NDM8034 Vikki Howells
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad—Pedwerydd adroddiad i'r Chweched Senedd a osodwyd gerbron y Senedd ar 15 Mehefin 2022 yn unol â Rheol Sefydlog 22.9.
2. Yn cymeradwyo’r argymhelliad yn yr adroddiad.
Motion NDM8034 Vikki Howells
To propose that the Senedd:
1. Considers the Report of the Standards of Conduct Committee— Fourth Report to the Sixth Senedd laid before the Senedd on 15 June 2022 in accordance with Standing Order 22.9.
2. Endorses the recommendation in the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. As the Chair of the Standards of Conduct Committee, I formally move the motion.
The committee considered the report from the commissioner for standards in relation to a complaint made against Eluned Morgan MS regarding her conviction for speeding offences. The Standards of Conduct Committee gave the commissioner's report careful consideration, and our report sets out the committee's judgment as to the sanction that is appropriate in this case.
The facts relating to the complaint and the committee's reasons for its recommendation are set out in full in the committee's report. A number of other matters arose during the consideration of this complaint, which the committee thinks appropriate to note as matters of principle relating to the conduct of Members generally, and I draw Members' attention to those. In particular, I draw Members' attention to the commissioner's comments about Members informing him of convictions for any offence. The committee would like to reiterate that this is not only good practice, but also in line with the transparency principle in the code of conduct and helps to maintain the high standards that we have set for ourselves. The motion tabled invites the Senedd to endorse the committee's recommendation.
Diolch, Lywydd. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol.
Ystyriodd y pwyllgor yr adroddiad gan y comisiynydd safonau mewn perthynas â chŵyn a wnaed yn erbyn Eluned Morgan AS ynghylch ei heuogfarn am droseddau goryrru. Rhoddodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ystyriaeth ofalus i adroddiad y comisiynydd, ac mae ein hadroddiad yn nodi barn y pwyllgor ynglŷn â'r sancsiwn sy'n briodol yn yr achos hwn.
Mae'r ffeithiau sy'n ymwneud â'r gŵyn a rhesymau'r pwyllgor dros ei argymhelliad wedi'u nodi'n llawn yn adroddiad y pwyllgor. Cododd nifer o faterion eraill wrth ystyried y gŵyn hon, ac mae'r pwyllgor o'r farn ei bod yn briodol eu nodi fel materion o egwyddor sy'n ymwneud ag ymddygiad Aelodau yn gyffredinol, a thynnaf sylw'r Aelodau at y rheini. Yn benodol, tynnaf sylw'r Aelodau at sylwadau'r comisiynydd ynglŷn ag Aelodau'n rhoi gwybod iddo am euogfarnau am unrhyw drosedd. Hoffai'r pwyllgor ailadrodd bod hyn nid yn unig yn arfer da, ond hefyd yn cydymffurfio â'r egwyddor tryloywder yn y cod ymddygiad ac yn helpu i gynnal y safonau uchel yr ydym wedi'u gosod i ni'n hunain. Mae'r cynnig a gyflwynwyd yn gwahodd y Senedd i gymeradwyo argymhelliad y pwyllgor.
I'd like to thank the standards committee for their work and for their consideration of the standards commissioner's report. I'm aware that the role of elected representatives is to lead by example. There's an expectation on all of us to uphold the highest standards, and, throughout this process, I've accepted that I failed to do so through my actions in this case. I'd like to place on record in the Chamber my sincere remorse and deep regret for my actions and I confirm that I pleaded guilty and accepted the court's judgment. I apologise unreservedly and wholeheartedly to you, my fellow Senedd Members, and to the people of Wales for the embarrassing position that I've put myself and this respected institution in, and I want to say sorry to anyone who has been affected by my actions.
Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor safonau am eu gwaith ac am ystyried adroddiad y comisiynydd safonau. Rwy'n ymwybodol mai rôl cynrychiolwyr etholedig yw arwain drwy esiampl. Mae disgwyl i bob un ohonom gynnal y safonau uchaf, a thrwy gydol y broses hon, rwyf wedi derbyn fy mod wedi methu gwneud hynny drwy fy ngweithredoedd yn yr achos hwn. Hoffwn gofnodi yn y Siambr fy edifeirwch diffuant a fy ngofid mawr am fy ngweithredoedd a chadarnhaf fy mod wedi pledio'n euog ac wedi derbyn dyfarniad y llys. Ymddiheuraf yn ddiamod ac yn llwyr i chi, fy nghyd-Aelodau yn y Senedd, ac i bobl Cymru am y sefyllfa annifyr y rhoddais fy hun a'r sefydliad uchel ei barch hwn ynddi, ac rwyf am ymddiheuro wrth unrhyw un y mae fy ngweithredoedd wedi effeithio arnynt.
Dwi'n ymwybodol o’r cyfrifoldeb sydd arnom ni i gyd fel Aelodau i arwain drwy enghraifft, a dwi'n derbyn nad wyf fi wedi cadw at y safonau sydd yn ofynnol ohonom ni fel Aelodau Seneddol yn yr achos yma. Dwi eisiau ei wneud yn glir yn y Senedd heddiw fy mod i'n ymddiheuro i chi i gyd, fy nghyd-Aelodau, ac i bobl Cymru am y sefyllfa anffodus dwi wedi gosod fy hun ynddi, a dwi am ddweud ei fod yn flin gen i am unrhyw embaras dwi wedi achosi i'r sefydliad ac i unrhyw un sydd wedi dioddef fel canlyniad o fy ngweithredoedd. Dwi am gadarnhau fy mod i wedi pledio yn euog i'r cyhuddiad o oryrru a dwi wedi derbyn dyfarniad y llys. Diolch, Llywydd.
I am aware of the responsibility upon us all as Members to lead by example, and I accept that I haven't maintained the standards required of us as Members of the Senedd in this case. I want to make it clear in the Senedd today that I apologise to you all, my fellow Members, and to the people of Wales for the unfortunate situation that I have put myself in, and I wish to say that I am sorry for any embarrassment that I have caused to the institution and to anyone who has suffered as a result of my actions. I wish to confirm that I pleaded guilty to the charges of speeding and have accepted the court's decision. Thank you, Llywydd.
Ydy'r Cadeirydd eisiau ymateb?
Does the Chair wish to reply?
Diolch, Llywydd. I'd like to thank Eluned Morgan MS for her words here today. I'd also like to thank my fellow members of the Standards of Conduct Committee for their work on this matter and the clerking team for all of their hard work and professionalism in supporting our inquiry.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Eluned Morgan AS am ei geiriau yma heddiw. Hoffwn ddiolch hefyd i fy nghyd-aelodau o'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad am eu gwaith ar y mater hwn a'r tîm clercio am eu holl waith caled a'u proffesiynoldeb wrth gefnogi ein hymchwiliad.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Does dim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal, therefore, is to agree the motion. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion has been agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv). Y ddadl yma ar rymuso cymunedau. Dwi'n galw ar Luke Fletcher i wneud y cynnig.
The next item is the Member debate under Standing Order 11.21(iv), and this debate is on empowering communities. I call on Luke Fletcher to move the motion.
Cynnig NNDM8018 Mabon ap Gwynfor, Luke Fletcher, Buffy Williams
Cefnogwyd gan Adam Price, Carolyn Thomas, Heledd Fychan, Huw Irranca-Davies, Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Joel James, Llyr Gruffydd, Mark Isherwood, Paul Davies, Peredur Owen Griffiths, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Sarah Murphy, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod Cymru'n gartref i filoedd o grwpiau cymunedol lleol, gyda channoedd yn rhedeg asedau sylweddol sy'n gwneud eu cymunedau'n lleoedd gwell i fyw ynddynt.
2. Yn cydnabod y cyfraniad enfawr y mae grwpiau cymunedol wedi'i wneud o ran cefnogi pobl leol drwy heriau'r pandemig.
3. Yn nodi bod Llywodraeth flaenorol Cymru wedi cytuno ag argymhelliad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y dylai 'ddatblygu rhaglen o rymuso cymunedau ledled Cymru gyda’r sector gwirfoddol, gan weithredu fel gwladwriaeth alluogi ar gyfer gweithredu cymunedol'.
4. Yn nodi'r rôl bwysig y mae awdurdodau lleol yn aml yn ei chwarae o ran sicrhau perchnogaeth gymunedol ar asedau, a gweithio mewn partneriaeth â grwpiau cymunedol a sefydliadau eraill i sicrhau menter gymunedol lwyddiannus.
5. Yn nodi adroddiad diweddar y Sefydliad Materion Cymreig, Ein Tir: Cymunedau a Defnyddio Tir, a ganfu mai cymunedau Cymru yw'r rhai lleiaf grymus ym Mhrydain ac sy'n galw am ad-drefnu sylweddol ym maes polisi cymunedol yng Nghymru.
6. Yn nodi ymhellach adroddiad diweddar Canolfan Cydweithredol Cymru, Tir ac asedau sy’n eiddo i’r gymuned: galluogi cyflawni tai fforddiadwy a arweinir gan y gymuned yng Nghymru.
7. Yn nodi nad oes gan Gymru, yn wahanol i'r Alban a Lloegr, unrhyw ddeddfwriaeth sy'n rhoi'r hawl i gymunedau brynu asedau lleol o werth cymunedol.
8. Yn credu bod galluogi grwpiau cymunedol i gadw adeiladau a thir lleol fel cyfleusterau cymunedol a'u cefnogi i ddatblygu cymunedau gweithgar ac ymgysylltiedig yn allweddol i adeiladu Cymru fwy ffyniannus, cyfartal a gwyrddach.
9. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cydweithio i greu strategaeth cymunedau i ddatblygu gwladwriaeth sy'n galluogi gweithredu cymunedol;
b) edrych i mewn i'r opsiynau cyfreithiol ar gyfer sefydlu hawl gymunedol i brynu yng Nghymru.
Motion NNDM8018 Mabon ap Gwynfor, Luke Fletcher, Buffy Williams
Supported by Adam Price, Carolyn Thomas, Heledd Fychan, Huw Irranca-Davies, Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Joel James, Llyr Gruffydd, Mark Isherwood, Paul Davies, Peredur Owen Griffiths, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Sarah Murphy, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Notes that Wales is home to thousands of local community groups, with hundreds running significant assets that make their communities better places to live.
2. Recognises the huge contribution community groups have made in supporting local people through the challenges of the pandemic.
3. Notes that the previous Welsh Government agreed with the Equality, Local Government and Communities Committee's recommendation that it should 'develop a programme of empowering communities across Wales with the voluntary sector, acting as an enabling state for community action'.
4. Notes the important role that local authorities often play in ensuring community ownership of assets, and working in partnership with community groups and other organisations to ensure successful community venture.
5. Notes the recent IWA report, Our Land: Communities and Land Use, which finds that Welsh communities are the least empowered in Britain and calls for a major shake-up of community policy in Wales.
6. Further notes the Wales Cooperative Centre’s recently published report, Community ownership of land and assets: Enabling the delivery of community-led housing in Wales.
7. Notes that Wales, unlike Scotland and England, has no legislation giving communities the right to buy local assets of community value.
8. Believes that enabling community groups to retain local buildings and land as community facilities and supporting them to develop active and engaged communities is key to building a more prosperous, equal and greener Wales.
9. Calls on the Welsh Government to:
a) coproduce a communities strategy to develop an enabling state for community action;
b) explore the legal options for establishing a community right to buy in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. In a report published this year, the Bevan Foundation found that Wales has some of the weakest provisions for community rights of ownership and control in the UK. Another report found that communities face a now arduous and demoralising process, and that it was extremely likely that the situation in Wales has led to many assets being permanently lost to communities. Assets such as playing fields, historic buildings and areas of stunning natural beauty can end up in disrepair or disuse as a result of a poor and complicated system. As a country with a proud history of championing our communities, we cannot allow this to continue.
The COVID-19 pandemic and subsequent lockdowns meant that we all got to know a little bit more about our local respective towns, cities and villages. We were more aware of that nice little path around the corner, the new field down the road to take the dog to, or the playing fields that we hadn't visited since we were children. Despite the many wonderful sites across the country, we must be proactive in ensuring that they stay well maintained and well used within their communities. One of the best ways to ensure that the local park or whatever it may be is looked after is to place it in the hands of the community. After all, who is better placed to ensure a community asset is given the care and attention it needs and deserves than the community itself?
Following the pandemic, the latest 'Wellbeing of Wales' report showed a marked increase in the number of people who feel they can influence decisions in their local area. Across Wales, we saw a community-level response to COVID, which led to numerous examples of improved understanding, decision making and collaboration between communities and public bodies. We live in a nation where people are proud of their communities and want to be involved in their futures. But, despite being a country full of proud communities, we're yet to reach a position where the support is available to empower these communities. The recently published Institute of Welsh Affairs report, 'Our Land: Communities and Land Use' offers several recommendations that, if enacted, would allow residents to take control of their local area and ensure a strong and empowered future for their community, as well as the Wales Co-operative Centre report, 'Community ownership of land and assets: enabling the delivery of community-led housing in Wales'. However, the system that we currently find ourselves in is not fit for purpose. The community asset transfer system is one that is more suited to local authorities' cost cutting rather than community empowerment.
We don't need to look far for examples of community empowerment supported by Governments. The Scottish Land Fund has allowed a number of communities across Scotland to take control of local assets and mould them into something fit for local people. This is what we need in Wales. That's why we are calling on the Government to co-produce a community strategy, to develop an enabling state for community action, and for the Government to explore the legal options for establishing a community right to buy in Wales. For too long, our communities have been underpowered, at the mercy of outside interests. What we are proposing—Mabon, Buffy and I—is that we put the power back into the hands of the people. It's as simple as that.
Diolch, Lywydd. Mewn adroddiad a gyhoeddwyd eleni, canfu Sefydliad Bevan mai gan Gymru y mae rhai o'r darpariaethau gwannaf ar gyfer hawliau perchnogaeth a rheolaeth gymunedol yn y DU. Canfu adroddiad arall fod cymunedau'n wynebu proses sydd bellach yn anodd ac yn ddigalon, a'i bod yn debygol iawn fod y sefyllfa yng Nghymru wedi arwain at lawer o gymunedau'n colli asedau'n barhaol. Gall asedau fel caeau chwarae, adeiladau hanesyddol ac ardaloedd o harddwch naturiol trawiadol gael eu gadael i fynd yn adfail neu'n segur o ganlyniad i system wael a chymhleth. Fel gwlad sydd â hanes balch o hyrwyddo ein cymunedau, ni allwn ganiatáu i hyn barhau.
Golygodd y pandemig COVID-19 a'r cyfnodau o gyfyngiadau symud yn ei sgil ein bod i gyd wedi dod i wybod ychydig mwy am ein trefi, ein dinasoedd a'n pentrefi lleol. Roeddem yn fwy ymwybodol o'r llwybr bach braf hwnnw rownd y gornel, y cae newydd i lawr y ffordd i fynd â'r ci iddo, neu'r caeau chwarae nad oeddem wedi ymweld â hwy er pan oeddem yn blant. Er gwaethaf y nifer fawr o safleoedd gwych ledled y wlad, rhaid inni fod yn rhagweithiol a sicrhau eu bod yn cael eu cynnal a'u cadw'n dda a'u defnyddio'n dda yn eu cymunedau. Un o'r ffyrdd gorau o sicrhau bod y parc lleol neu beth bynnag y bo yn cael gofal yw ei roi yn nwylo'r gymuned. Wedi'r cyfan, pwy sydd mewn gwell sefyllfa i sicrhau bod ased cymunedol yn cael y gofal a'r sylw y mae ei angen ac yn ei haeddu na'r gymuned ei hun?
Yn dilyn y pandemig, dangosodd adroddiad diweddaraf 'Llesiant Cymru' gynnydd amlwg yn nifer y bobl sy'n teimlo y gallant ddylanwadu ar benderfyniadau yn eu hardal leol. Ledled Cymru, gwelsom ymateb ar lefel gymunedol i COVID, a arweiniodd at nifer o enghreifftiau o well dealltwriaeth, penderfyniadau a chydweithredu rhwng cymunedau a chyrff cyhoeddus. Rydym yn byw mewn gwlad lle mae pobl yn falch o'u cymunedau ac eisiau bod yn rhan o'u dyfodol. Ond er ein bod yn wlad sy'n llawn o gymunedau balch, nid ydym eto wedi cyrraedd sefyllfa lle mae'r gefnogaeth ar gael i rymuso'r cymunedau hyn. Mae adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig a gyhoeddwyd yn ddiweddar, 'Ein Tir: Cymunedau a Defnyddio Tir' yn cynnig nifer o argymhellion a fyddai, pe baent yn cael eu deddfu, yn caniatáu i drigolion reoli eu hardal leol a sicrhau dyfodol cryf a grymus i'w cymuned, yn ogystal ag adroddiad Canolfan Cydweithredol Cymru, 'Tir ac asedau sy'n eiddo i'r gymuned: galluogi cyflawni tai fforddiadwy a arweinir gan y gymuned yng Nghymru'. Fodd bynnag, nid yw'r system sydd gennym ar hyn o bryd yn addas i'r diben. Mae'r system trosglwyddo asedau cymunedol yn un sy'n fwy addas ar gyfer torri costau awdurdodau lleol yn hytrach na grymuso cymunedau.
Nid oes angen inni edrych yn bell am enghreifftiau o rymuso cymunedau a gefnogir gan Lywodraethau. Mae Cronfa Tir yr Alban wedi caniatáu i nifer o gymunedau ledled yr Alban sicrhau rheolaeth ar asedau lleol a'u mowldio'n rhywbeth sy'n addas i bobl leol. Dyma sydd ei angen yng Nghymru. Dyna pam ein bod yn galw ar y Llywodraeth i gydgynhyrchu strategaeth gymunedol, i ddatblygu gwladwriaeth sy'n galluogi gweithredu cymunedol, ac i'r Llywodraeth archwilio'r opsiynau cyfreithiol ar gyfer sefydlu hawl gymunedol i brynu yng Nghymru. Ers gormod o amser, nid yw ein cymunedau wedi cael digon o bŵer, ac maent ar drugaredd buddiannau allanol. Yr hyn a gynigiwn—Mabon, Buffy a minnau—yw ein bod yn rhoi'r pŵer yn ôl yn nwylo'r bobl. Mae mor syml â hynny.
I thank Mabon ap Gwynfor for submitting today's motion, also Buffy Williams and Luke Fletcher for co-submitting. In addition to this, of course, I was pleased to be able to record my support for today's motion, and, as I'm sure Members will be well aware, I never miss an opportunity to talk about our local communities, in particular empowering them, as is so, so important, as already outlined initially by Luke Fletcher just then. But, in contributing in today's debate, I'd like to focus on two key areas that I think are crucial in empowering our local communities before looking to address the two main action points in today's motion.
And the first point really is the importance and role of our councillors and councils in making this ambition a success. As I've stated time and time again in the Chamber, it's councillors who often know their communities best and often are true advocates of their communities, because they're democratically elected to do so. And it's councillors who need to be given the levers and power to deliver the change as needed in the community, to truly empower them and the residents that they represent.
Diolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r cynnig heddiw, hefyd i Buffy Williams a Luke Fletcher am ei gyd-gyflwyno. Yn ogystal â hyn, wrth gwrs, roeddwn yn falch o allu cofnodi fy nghefnogaeth i'r cynnig heddiw, ac fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, rwy'n siŵr, nid wyf byth yn colli cyfle i siarad am ein cymunedau lleol, yn enwedig eu grymuso, fel sydd mor bwysig, fel yr amlinellwyd eisoes ar y cychwyn gan Luke Fletcher. Ond wrth gyfrannu yn y ddadl heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar ddau faes allweddol sydd, yn fy marn i, yn hanfodol i rymuso ein cymunedau lleol cyn ceisio mynd i'r afael â'r ddau brif bwynt gweithredu yn y cynnig heddiw.
A'r pwynt cyntaf mewn gwirionedd yw pwysigrwydd a rôl ein cynghorwyr a'n cynghorau i wneud yr uchelgais hwn yn llwyddiant. Fel y dywedais dro ar ôl tro yn y Siambr, cynghorwyr sy'n adnabod eu cymunedau orau yn aml a hwy sy'n dadlau orau dros eu cymunedau, oherwydd cânt eu hethol yn ddemocrataidd i wneud hynny. Ac i gynghorwyr y dylid rhoi'r ysgogiadau a'r pŵer i gyflawni newid yn ôl yr angen yn y gymuned, er mwyn eu grymuso hwy a'r trigolion y maent yn eu cynrychioli.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
It states in point 4 of today's motion that 'local authorities often play' an important role
'in ensuring community ownership of assets,'
whilst working with community groups. Now, Luke Fletcher's point was well made in terms of that some of the existing powers perhaps aren't as transparent or easy for community groups to engage with as they should be.
But also, as outlined in point 2, it's these community groups and councillors who really went above and beyond during the COVID-19 pandemic, and we can't lose that enthusiasm. We really should be harnessing that. It's crucial that our locally elected champions are trusted and fully supported, if we want to maximise that enthusiasm that we've seen over recent years.
Secondly, when talking about empowering communities, I just want to mention the importance of having pride of place, being proud of the place that we work and live in. As we sadly know, many of our communities are in desperate need of some very basic improvements and perhaps don't receive the service that they deserve to have that pride in the place that they live in. Again, through the pandemic, didn't we, we saw a renewed sense of community and pride in our local areas, as Luke Fletcher already outlined—many people using our local parks, appreciating natural scenery, often taken for granted for a long time, but suddenly coming to life as we all took our one-hour daily exercise down the local footpath. Seeing those small improvements in the place that we live in makes such a difference, and a real sense of ownership also makes such a difference. We see the improvements elsewhere by seeing the physical improvements in the environment that we live in. We see communities flourish, that pride restored in the place that we live, and it's often community champions, our local residents, who are right at the heart of all this.
But in terms of the action points, as it were, in today's motion, the motion
'Calls on the Welsh Government to:
'a) coproduce a communities strategy to develop an enabling state for community action;
'b) explore the legal options for establishing a community right to buy in Wales.'
As you'd expect from me, a right to buy is something I certainly support in many different aspects. That's also why we on this side of the Chamber today are really happy to support today's motion, because, as we've outlined in our recent manifesto as Conservatives, we think that empowering local communities is really important, and being able to support them in protecting their local services is important as well. We've explored and thought about ideas around things like a community ownership fund, which perhaps could be within the thinking of Governments in the future as well. A community ownership fund would help local communities to buy facilities, such as a local pub, shop or library that needs saving, that perhaps is closing down, and just really empower those communities or groups to get hold of those things that are very important to their village or their town.
As I'm sure Members across the Chamber would agree, again, it's those local people, it's our residents that we serve at a very local level, who often know best what is needed for their area, but they haven't got the right powers and the tools at the moment to quickly enable them to do that—
Mae'n nodi ym mhwynt 4 y cynnig heddiw fod 'awdurdodau lleol yn aml yn chwarae rôl bwysig
'o ran sicrhau perchnogaeth gymunedol ar asedau,'
wrth weithio gyda grwpiau cymunedol. Nawr, gwnaeth Luke Fletcher bwynt da yn yr ystyr nad yw rhai o'r pwerau presennol efallai mor dryloyw nac mor hawdd ag y dylent fod i grwpiau cymunedol ymgysylltu â hwy.
Ond hefyd, fel yr amlinellir ym mhwynt 2, y grwpiau a'r cynghorwyr cymunedol hyn a aeth y tu hwnt i'r galw yn ystod y pandemig COVID-19, ac ni allwn golli'r brwdfrydedd hwnnw. Dylem ei harneisio mewn gwirionedd. Mae'n hanfodol fod ein hyrwyddwyr etholedig lleol yn ennyn ymddiriedaeth ac yn cael eu cefnogi'n llawn os ydym am fanteisio i'r eithaf ar y brwdfrydedd a welsom dros y blynyddoedd diwethaf.
Yn ail, wrth sôn am rymuso cymunedau, rwyf am sôn am bwysigrwydd balchder mewn lle, bod yn falch o'r lle yr ydym yn gweithio ac yn byw ynddo. Fel y gwyddom, yn anffodus, mae angen dybryd am welliannau sylfaenol iawn yn llawer o'n cymunedau ac efallai nad ydynt yn cael y gwasanaeth y maent yn ei haeddu i bobl fod â balchder o'r fath yn y lle y maent yn byw ynddo. Unwaith eto, drwy'r pandemig, gwelsom ymdeimlad newydd o gymuned a balchder yn ein hardaloedd lleol, fel yr amlinellodd Luke Fletcher eisoes—roedd nifer o bobl yn defnyddio ein parciau lleol, yn gwerthfawrogi golygfeydd naturiol, sy'n aml wedi eu cymryd yn ganiataol ers amser hir, ond yn sydyn yn dod yn fyw wrth i bawb ohonom wneud ein hawr o ymarfer corff dyddiol ar hyd y llwybr troed lleol. Mae gweld y gwelliannau bach hynny yn y lle yr ydym yn byw ynddo yn gwneud cymaint o wahaniaeth, ac mae ymdeimlad gwirioneddol o berchnogaeth hefyd yn gwneud cymaint o wahaniaeth. Gwelwn y gwelliannau mewn mannau eraill drwy weld y gwelliannau ffisegol yn yr amgylchedd yr ydym yn byw ynddo. Rydym yn gweld cymunedau'n ffynnu, balchder newydd yn y lle yr ydym yn byw ynddo, ac yn aml hyrwyddwyr cymunedol, ein trigolion lleol, sydd wrth wraidd hyn i gyd.
Ond ar y camau gweithredu, fel petai, yn y cynnig heddiw, mae'r cynnig
'Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
'a) cydweithio i greu strategaeth cymunedau i ddatblygu gwladwriaeth sy'n galluogi gweithredu cymunedol;
'b) edrych i mewn i'r opsiynau cyfreithiol ar gyfer sefydlu hawl gymunedol i brynu yng Nghymru.'
Fel y byddech yn ei ddisgwyl gennyf fi, mae hawl i brynu yn rhywbeth rwy'n sicr yn ei chefnogi mewn sawl ffordd wahanol. Dyna pam ein bod ni ar yr ochr hon i'r Siambr heddiw yn hapus iawn i gefnogi'r cynnig heddiw, oherwydd, fel yr amlinellwyd gennym yn ein maniffesto diweddar fel Ceidwadwyr, credwn fod grymuso cymunedau lleol yn bwysig iawn, ac mae gallu eu cefnogi i ddiogelu eu gwasanaethau lleol yn bwysig hefyd. Rydym wedi archwilio ac wedi meddwl am syniadau ynglŷn â phethau fel cronfa perchnogaeth gymunedol, a allai fod yn rhywbeth y gallai Llywodraethau feddwl amdano yn y dyfodol hefyd. Byddai cronfa perchnogaeth gymunedol yn helpu cymunedau lleol i brynu cyfleusterau, megis tafarn, siop neu lyfrgell leol y mae angen eu hachub ac sydd efallai'n cau, ac yn grymuso'r cymunedau neu'r grwpiau hynny o ddifrif i sicrhau perchnogaeth ar y pethau sy'n bwysig iawn i'w pentref neu i'w tref.
Fel rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr yn cytuno, unwaith eto, y bobl leol hynny, ein trigolion a wasanaethir gennym ar lefel leol iawn, sy'n aml yn gwybod orau beth sydd ei angen ar gyfer eu hardal, ond nid oes ganddynt y pwerau a'r arfau cywir ar hyn o bryd i'w galluogi i wneud hynny'n gyflym—
Would you possibly take an intervention?
Tybed a wnewch chi dderbyn ymyriad?
Certainly, Rhianon.
Yn sicr, Rhianon.
Thank you so much. Nobody would disagree with any of those sentiments—
Diolch yn fawr iawn. Ni fyddai neb yn anghytuno ag unrhyw un o'r safbwyntiau hynny—
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
—and comments, but my question, really, is: surely, empowering communities is about having the funding within those communities so that we have libraries and leisure centres and vibrant schools, and would you say that the austerity agenda, deliberate cuts to Wales, has diminished that capacity?
—a'r sylwadau hynny, ond fy nghwestiwn i, mewn gwirionedd, yw hwn: onid yw grymuso cymunedau'n ymwneud â chael cyllid o fewn y cymunedau hynny fel bod gennym lyfrgelloedd a chanolfannau hamdden ac ysgolion gweithgar, ac a fyddech yn dweud bod yr agenda cyni, toriadau bwriadol i Gymru, wedi lleihau'r gallu hwnnw?
You're exactly right; as I said, funding is an important element of this, and local authorities have a role to play in that. I think what we're talking about here, though, today, is actually assets, the ownership of things, not just going through local authorities, but at an even more local level, with community groups, anybody who sees something that they think makes a big difference to their community getting hold of that and actually doing a good job of running that facility.
But thank you for your opening comments there, Rhianon; I always appreciate being supported by you over there. I can't remember where I was up to in terms of what I was saying there; you threw me there.
But, in addition to these points just made then, empowering local communities also looks like local neighbourhood plans as well. I think, at times, our planning system, with all the legal restraints that it has and has to have, sometimes can miss out on that very local involvement with people having decision making about how things look and feel within their locality, how things look and feel in terms of of what is built around them as well.
So, just in closing today, it is a great opportunity, I think, for us as Members across the Senedd, across the political Chamber, to come together to recognise the importance of our local communities and support the aspiration of empowering them, as Rhianon so eloquently said. In light of this, I'd like to again thank Mabon for submitting today's motion, and I look forward to hearing many more contributions and hopefully be able to contribute myself further as the debate goes on. Diolch yn fawr iawn.
Rydych chi'n hollol gywir; fel y dywedais, mae cyllid yn elfen bwysig o hyn, ac mae gan awdurdodau lleol rôl i'w chwarae yn hynny. Er hynny, credaf mai'r hyn y soniwn amdano yma yw asedau mewn gwirionedd, perchnogaeth ar bethau, nid mynd drwy awdurdodau lleol yn unig, ond ar lefel fwy lleol fyth, gyda grwpiau cymunedol, unrhyw un sy'n gweld rhywbeth y maent yn credu ei fod yn gwneud gwahaniaeth mawr i'w cymuned i gael gafael arno a gwneud gwaith da o redeg y cyfleuster hwnnw mewn gwirionedd.
Ond diolch am eich sylwadau agoriadol yno, Rhianon; rwyf bob amser yn gwerthfawrogi cael fy nghefnogi gennych draw acw. Ni allaf gofio lle roeddwn wedi'i gyrraedd yn yr hyn yr oeddwn yn ei ddweud; fe wnaethoch fy nrysu.
Ond yn ogystal â'r pwyntiau a wnaed, mae grymuso cymunedau lleol hefyd yn edrych fel cynlluniau cymdogaeth lleol hefyd. Ar adegau, rwy'n credu y gall ein system gynllunio, gyda'r holl gyfyngiadau cyfreithiol sydd arni ac sy'n rhaid eu cael, fod yn amddifad o gysylltiad lleol iawn â phobl yn cael penderfynu ynglŷn â sut y mae pethau'n edrych ac yn teimlo yn eu hardal, sut y mae pethau'n edrych ac yn teimlo am yr hyn sydd wedi ei adeiladu o'u cwmpas hefyd.
Felly, wrth gloi heddiw, rwy'n credu ei fod yn gyfle gwych i ni fel Aelodau ar draws y Senedd, ar draws y Siambr wleidyddol, ddod at ein gilydd i gydnabod pwysigrwydd ein cymunedau lleol a chefnogi'r dyhead i'w grymuso, fel y dywedodd Rhianon mor huawdl. Yng ngoleuni hyn, hoffwn ddiolch eto i Mabon am gyflwyno'r cynnig heddiw, ac edrychaf ymlaen at glywed llawer mwy o gyfraniadau ac at allu cyfrannu ymhellach fy hun, gobeithio, wrth i'r ddadl fynd rhagddi. Diolch yn fawr iawn.
I think this is a very important debate to make people feel that they have some control over their communities, when so much seems to be not in people's control. Therefore, it's really important that we equip communities with better tools to protect themselves from external interests with no stake in an area, who just want to monetise everything they can get their hands on.
Dom Phillips and Bruno Pereira paid with their lives trying to highlight the galloping destruction of the Amazon, the largest rainforest in the world. Tragically, the rule of law has been undermined or ignored, not least by the current Brazilian Government. Commercial interests—some commercial interests—know no bounds in the search for profit, untroubled by the impact on nature, the Amazonian Indians who have lived there for millennia, and the devastating impact that this is likely to have on the future of our planet collectively. It's an extreme example, but it's not an isolated incident, so I particularly want to focus on point 8 in the motion, about enabling communities to retain local buildings and land as community facilities.
I recently visited the site of the Llanishen and Lisvane reservoirs, which is on the border of Cardiff Central and Cardiff North, which will in a couple of years' time return to being a community asset open to the public. The amenity would have been completely lost were it not for the efforts of the community, spearheaded by the Reservoir Action Group, known as RAG, and a 10-year campaign to combat one of the largest American mulitinationals—Pennsylvania Power & Light—who wanted to turn it into housing because, obviously, that is much more profitable than being the custodian of a former water reservoir.
As soon as it was acquired from Welsh Water in 2004, Pennsylvania Power & Light set about kicking off the sailing club that was on the site, refusing permission to the fishing club and putting up huge barriers to prevent people getting on to the site to enjoy this very special site of special scientific interest, due to the presence of a wide variety of grassland fungi and the over-wintering birds that land on Lisvane reservoir.
So, Pennsylvania Power & Light, through its subsidiary, Western Power Distribution, were arguing that this amenity was no longer needed, and it was only the efforts of RAG that enabled it to become a listed building, and it took three public inquiries to defeat Pennsylvania Power & Light. They finally threw in the towel in 2010—no, I think a little bit later, in 2013, but not until they had already completely drained the Llanishen reservoir, which is a multimillion pound venture to refill and repair, given the strict restrictions around reservoirs, for good reasons. So, it is an irony that this asset is now back in the hands of Dŵr Cymru due to the efforts of the much-loved and long-lamented Carl Sargeant, who persuaded them to take back the site that they had sold off in the first place.
It will be a wonderful site, but if it wasn't for the real efforts of a very large-scale community campaign, we would simply not have this, and it's really been down to the community to protect it. So, it's really illustrating of just how determined people need to be and also the fact that the planning regime and the community asset regulations that exist in other parts of Britain are simply absent in Wales, and that needs to be rectified.
So, for current problems, there's a pub called the Roath Park in my constituency, on City Road. It is the last remaining Victorian-era pub on that road, and it's destined for demolition because it's cheaper to simply tear it down and put up some modern flats instead. I'm sure they'll be hideous. And instead, they could be amending this fine building to make dwellings for future use. So, there has to be an alternative to this. Cadw refuse to list it, and even had it been locally listed by Cardiff Council, that wouldn't have protected it.
So, we need to look again at how we can protect things in our communities that people value and want to preserve. And if people are there saying, 'We will take this on', then they shouldn't have people who just simply have the money and just want to make a quick buck to prevent them doing so. And if we don't do this, there's no way we're going to be able to develop the 15-minute city that's being developed in Paris and Nottingham and other places, which is the only way forward if we are going to meet our sustainability goals.
Credaf fod hon yn ddadl bwysig iawn i wneud i bobl deimlo bod ganddynt rywfaint o reolaeth dros eu cymunedau, pan ymddengys bod cymaint nad yw o dan reolaeth pobl. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn paratoi cymunedau'n well i ddiogelu eu hunain rhag buddiannau allanol heb unrhyw fudd mewn ardal, sydd ond am roi gwerth ariannol i bopeth y gallant gael eu dwylo arno.
Talodd Dom Phillips a Bruno Pereira gyda'u bywydau wrth geisio tynnu sylw at ddinistr enfawr yr Amazon, y goedwig law fwyaf yn y byd. Yn drasig, mae rheolaeth y gyfraith wedi'i thanseilio neu ei hanwybyddu, yn enwedig gan Lywodraeth bresennol Brasil. Nid yw buddiannau masnachol—rhai buddiannau masnachol—yn cydnabod unrhyw ffiniau wrth chwilio am elw, heb eu poeni gan yr effaith ar natur, Indiaid yr Amazon sydd wedi byw yno ers milenia, a'r effaith ddinistriol y mae hyn gyda'i gilydd yn debygol o'i chael ar ddyfodol ein planed. Mae'n enghraifft eithafol, ond nid yw'n ddigwyddiad ynysig, felly rwyf am ganolbwyntio'n benodol ar bwynt 8 yn y cynnig, ynglŷn â galluogi cymunedau i gadw adeiladau a thir lleol fel cyfleusterau cymunedol.
Ymwelais yn ddiweddar â safle cronfeydd dŵr Llanisien a Llys-faen, sydd ar y ffin rhwng Caerdydd Canolog a Gogledd Caerdydd, a fydd ymhen ychydig flynyddoedd yn dychwelyd i fod yn ased cymunedol sy'n agored i'r cyhoedd. Byddai'r amwynder wedi'i golli'n llwyr oni bai am ymdrechion y gymuned, wedi'u harwain gan Grŵp Gweithredu'r Gronfa (RAG) ac ymgyrch 10 mlynedd i ymladd un o'r cwmnïau rhyngwladol Americanaidd mwyaf—Pennsylvania Power & Light—a oedd am ei droi'n dai oherwydd, yn amlwg, mae hynny'n llawer mwy proffidiol na bod yn geidwad hen gronfa ddŵr.
Cyn gynted ag y cafodd ei brynu gan Dŵr Cymru yn 2004, aeth Pennsylvania Power & Light ati i gychwyn y clwb hwylio a oedd ar y safle, gwrthod caniatâd i'r clwb pysgota a gosod rhwystrau enfawr i atal pobl rhag mynd ar y safle i fwynhau'r safle arbennig hwn o ddiddordeb gwyddonol arbennig yn sgil presenoldeb amrywiaeth eang o ffyngau glaswelltir ac adar sy'n gaeafu sy'n glanio ar gronfa ddŵr Llys-faen.
Felly, roedd Pennsylvania Power & Light, drwy ei is-gwmni, Western Power Distribution, yn dadlau nad oedd angen yr amwynder hwn mwyach, a dim ond ymdrechion RAG a'i galluogodd i ddod yn adeilad rhestredig, a chymerodd dri ymchwiliad cyhoeddus i drechu Pennsylvania Power & Light. Rhoesant y gorau iddi yn y pen draw yn 2010—na, ychydig yn ddiweddarach rwy'n credu, yn 2013, ond nid nes eu bod eisoes wedi draenio cronfa ddŵr Llanisien yn llwyr, proses sy'n costio miliynau o bunnoedd i ail-lenwi ac atgyweirio, o ystyried y cyfyngiadau llym mewn perthynas â chronfeydd dŵr, am resymau da. Felly, mae'n eironig fod yr ased hwn bellach yn ôl yn nwylo Dŵr Cymru oherwydd ymdrechion yr annwyl Carl Sargeant, y gwelir ei golli'n fawr, a'u perswadiodd i ailfeddiannu'r safle yr oeddent wedi'i werthu yn y lle cyntaf.
Bydd yn safle gwych, ond oni bai am ymdrechion gwirioneddol ymgyrch gymunedol ar raddfa fawr iawn, ni fyddai'r safle gennym, a'r gymuned sydd wedi ei ddiogelu mewn gwirionedd. Felly, mae'n dangos pa mor benderfynol y mae angen i bobl fod a hefyd y ffaith bod y gyfundrefn gynllunio a'r rheoliadau asedau cymunedol sy'n bodoli mewn rhannau eraill o Brydain yn absennol yng Nghymru, ac mae angen unioni hynny.
Felly, o ran problemau presennol, mae yna dafarn o'r enw Roath Park yn fy etholaeth i, ar Heol y Ddinas. Dyma'r dafarn oes Fictoria olaf sydd ar ôl ar y ffordd honno, ac mae'n cael ei dymchwel oherwydd ei bod yn rhatach ei chwalu ac adeiladu fflatiau modern yn lle hynny. Rwy'n siŵr y byddant yn erchyll. Ac yn lle hynny, gallent addasu'r adeilad cain hwn i wneud anheddau i'w defnyddio yn y dyfodol. Felly, rhaid bod opsiwn arall yn lle hyn. Gwrthododd Cadw ei restru, a hyd yn oed pe bai wedi'i restru'n lleol gan Gyngor Caerdydd, ni fyddai hynny wedi'i ddiogelu.
Felly, mae angen inni edrych eto ar sut y gallwn ddiogelu pethau yn ein cymunedau y mae pobl yn eu hystyried yn werthfawr ac am eu cadw. Ac os yw pobl yno'n dweud, 'Fe wnawn rywbeth am hyn', ni ddylai pobl sydd ag arian i wneud hynny ac am wneud elw sydyn allu eu hatal rhag gwneud hynny. Ac os na wnawn hyn, nid oes unrhyw ffordd y byddwn yn gallu datblygu'r ddinas 15 munud sy'n cael ei datblygu ym Mharis a Nottingham a lleoedd eraill, sef yr unig ffordd ymlaen os ydym am gyflawni ein nodau cynaliadwyedd.
Fel y gwyddom ni oll, mae grwpiau cymunedol yn chwarae rôl bwysig a hanfodol yn ein cymunedau a hoffwn ddechrau drwy ddiolch, o waelod calon, i bob grŵp cymunedol sydd yn weithgar yn y rhanbarth rwyf yn ei gynrychioli. Ac er bod nifer o grwpiau cymunedol yn derbyn cefnogaeth gan awdurdodau lleol, mae nifer yn wynebu heriau hefyd. Yr hyn yr hoffwn i yn bersonol ei weld yn deillio o'r cynnig hwn yw ei gwneud hi'n haws i gymunedau berchnogi asedau lleol o werth cymunedol.
O fis Hydref 2021 i Ebrill eleni, fe dderbyniodd fy swyddfa 11 ymholiad gan grwpiau cymunedol yn ceisio cymorth yn benodol o ran y broses trosglwyddo asedau cymunedol. Mae un enghraifft o grŵp cymunedol sydd eisiau achub caeau chwarae lleol a'u hadfer ar gyfer deunydd cymunedol, tra bod y cyngor lleol, sydd berchen y tir, eisiau gwerthu'r tir ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol. Profiad y grŵp cymunedol hwn oedd bod swyddogion y cyngor, oedd i fod i gefnogi trosglwyddo asedau cymunedol, wedi cael eu cyfaddawdu oherwydd bod barn bendant gan y cyngor o ran dyfodol y llecyn hwnnw o dir. Ble, felly, oedd y gefnogaeth ar gyfer y grŵp penodol hwn?
Yn wir, mae tir yn cael ei werthu'n rheolaidd gan gynghorau lleol heb i gymunedau fod yn ymwybodol nac ychwaith gael cyfle i'w diogelu fel asedau cymunedol. Mae llawer o'r rhain yn ddarnau bychan o dir o fewn cymunedau presennol sy'n cael trafferth gyda materion lluosog megis parcio, mynediad i wefru cerbydau trydan, ac, wrth gwrs, efo'r argyfwng costau byw, ddim efo llecyn er mwyn tyfu bwyd yn lleol. Byddai hawl cymunedol i brynu yn ei gwneud yn ofynnol i adrannau ystadau ymgysylltu â chymunedau lleol ynghylch cynlluniau i werthu parseli o dir, ac ymgysylltu â'r gymuned i sefydlu diddordeb a phenderfynu sut y gellid defnyddio asedau o'r fath i ddiwallu anghenion lleol.
Mae grŵp arall a gysylltodd â'm swyddfa newydd sicrhau'r brydles ar eu hased cymunedol, bum mlynedd ar ôl dechrau eu trafodaethau â'r awdurdod lleol. Gall y broses hirfaith hon roddi pwysau aruthrol ar wirfoddolwyr sy'n rhan o grwpiau cymunedol a rhoi cyllid y mae dirfawr ei angen arnynt mewn perygl, a hefyd bygwth dyfodol yr asedau y mae cymunedau'n gweithio'n galed i'w hachub, oherwydd rydym ni'n gwybod eu bod nhw'n mynd i ddirywio os nad ydy'r buddsoddiad yna'n dod tra maen nhw'n aros penderfyniad gan y cynghorau lleol.
Profiad cymunedau sydd wedi cysylltu â mi, felly, yw bod rhai awdurdodau lleol yn trin cymunedau fel pe baent yn endidau masnachol yn hytrach na fel rhan allweddol o'r gymuned y mae'r awdurdod wedi ymrwymo i’w gwasanaethu. Mae'n sicr bod yn rhaid inni roi rhyw fesur ar waith. Dydy'r system fel y mae hi ddim yn gweithio, a dwi'n ddiolchgar i Mabon ap Gwynfor am godi'r pwnc pwysig eithriadol hwn. Wedi'r cyfan, rydym ni i gyd yn elwa os ydym ni'n grymuso ein cymunedau. Rydym ni i gyd yn elwa os ydy adeiladau hanesyddol neu ddarnau o dir yn cael defnydd sydd er budd i ni oll. Felly dwi'n falch iawn o gefnogi, ond mae angen hefyd gweld gweithredu gan y Llywodraeth ar hyn. Diolch.
As we all know, community groups play an important and vital role in their communities and I'd like to begin by thanking, from the bottom of my heart, every community group that is active in the region that I represent. And although a number of community groups receive support from local authoriti