National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Eitem 1, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Buffy Williams.

Credaf eich bod wedi eich dadfudo yn awr.

Yn Rhondda Cynon Taf, mae 14,716 o aelwydydd wedi derbyn taliad o £200 gennym drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Mae amcanestyniadau a gyhoeddwyd ym mis Ebrill 2022 yn awgrymu y gallai hyd at 45 y cant o holl aelwydydd Cymru fod mewn tlodi tanwydd ac y gallai hyd at 98 y cant o aelwydydd incwm is fod mewn tlodi tanwydd bellach.

Diolch, Weinidog. Gan gymryd yr amcangyfrifon tlodi tanwydd a fodelwyd yn 2021 a'u diwygio gan ddefnyddio prisiau tanwydd ar 1 Ebrill 2022, gallai hyd at 45 y cant neu 640,000 o aelwydydd fod mewn tlodi tanwydd yn dilyn y cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, ac mae cynnydd mewn prisiau ynni'n debygol o gael effaith anghymesur ar aelwydydd incwm is. Roeddwn yn gweithio yn y trydydd sector cyn cael fy ethol i’r lle hwn, a gwelais â fy llygaid fy hun yr effeithiau dinistriol y mae tlodi tanwydd yn eu cael, ond rwyf hefyd yn ymwybodol o'r gwahaniaeth y gall elusennau a sefydliadau'r trydydd sector ei wneud. Felly, gyda'r wybodaeth hon, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol i ddiogelu'r teuluoedd sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod teuluoedd yn cael y diogelwch sydd ei angen arnynt ar gyfer y cynnydd nesaf ym mhrisiau ynni y gaeaf hwn?

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn, Buffy Williams. Mae’r trydydd sector wedi chwarae rhan bwysig, yn genedlaethol ac yn lleol, o ran mynd i’r afael â’r materion hyn ar ran y teuluoedd hynny—felly, y nifer o aelwydydd y maent yn gweithio gyda hwy sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd.

Nawr, gwnaethom gynnal uwchgynhadledd bord gron yn ôl ar 17 Chwefror gyda rhanddeiliaid allanol allweddol, gan gynnwys y trydydd sector, National Energy Action, Ymddiriedolaeth Trussell a Cyngor ar Bopeth, a buom yn archwilio beth arall y gellid ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r argyfwng costau byw hwn. Cawsom un arall ar drechu tlodi bwyd. Ond yn hollbwysig, bydd ein grŵp cynghori ar dlodi tanwydd yn cyfarfod ar 13 Mehefin, a byddant yn rhoi cymorth i ni gan y sector gwirfoddol a'r sector ynni i gydgysylltu camau gweithredu i wella cydnerthedd aelwydydd cyn y gaeaf.

Weinidog, heb os, mae’r cynnydd yng nghost gyfanwerthol ynni yn gwthio llawer o aelwydydd ledled y wlad i mewn i dlodi tanwydd, a chroesawaf ymdrechion Llywodraeth y DU i gynorthwyo aelwydydd sy’n ei chael hi’n anodd drwy ddarparu gwerth £15 biliwn o gymorth, sy’n cynnwys ad-daliad biliau ynni o £400 i bob teulu yn yr hydref a gwerth £650 o daliadau ychwanegol ar gyfer wyth miliwn o gartrefi tlotaf y wlad.

Fel y gwyddoch, rheswm arall a all arwain at filiau ynni uchel yw aneffeithlonrwydd ynni ein cartrefi. Yng Nghymru, mae rhywfaint o’n stoc dai ymhlith y mwyaf aneffeithlon o ran ynni yn y DU, ac mae hyn yn ffactor sy’n cyfrannu’n sylweddol at dlodi tanwydd aelwydydd. O'r stoc dai domestig yn Rhondda Cynon Taf, mae gan 71 y cant o eiddo sgôr perfformiad ynni o D neu is. Os ydych yn canolbwyntio ar y Rhondda yn unig, mae'r ffigur hwn yn codi i 81 y cant. A dweud y gwir, dim ond 62 eiddo â sgôr A sydd i'w cael yn y Rhondda. Golyga hyn fod y rhan fwyaf o bobl yn y Rhondda yn mynd i deimlo effaith y cynnydd cyfanwerthol mewn prisiau yn anghymesur. Golyga hefyd ei bod yn annhebygol y bydd sgôr ynni'r cartrefi hyn wedi gwella'n sylweddol ymhen pum neu 10 mlynedd heb fuddsoddiad enfawr, sy'n eu gwneud yn agored i ergydion cynnydd pellach yn eu biliau. A ydych yn cytuno â mi, a llawer o Aelodau yn y Siambr hon, Weinidog, yn hytrach na gwario £100 miliwn ar 36 Aelod arall i'r Siambr hon, y byddai’n well pe bai'r Llywodraeth yn gwario’r arian hwnnw ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl ac yn eu cynorthwyo i ddod allan o dlodi tanwydd, ac os nad ydych, a all y Gweinidog egluro pam fod 36 yn rhagor o Aelodau yn fwy o flaenoriaeth na chartrefi cynhesach?

Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn am ynni cartref. Ers 2009-2010 hyd at ddiwedd mis Mawrth 2021, mae dros £394 miliwn wedi’i fuddsoddi i wella effeithlonrwydd ynni cartref drwy raglen Cartrefi Clyd, ac mae hynny wedi bod o fudd i fwy na 67,100 o aelwydydd incwm is, a hefyd, yn bwysig, cyngor ar effeithlonrwydd ynni, drwy raglen Cartrefi Clyd—mae 160,000 o bobl yn cael y cyngor hwnnw hefyd. Ac mae gennym bellach, wrth gwrs, ein rhaglen ymgynghori Cartrefi Clyd ar waith. Yr hyn sy'n hollbwysig yw ein bod yn buddsoddi mewn trechu tlodi tanwydd a thlodi bwyd, ac mewn gwirionedd, rydym wedi—. Er ein bod yn croesawu llawer o’r cyhoeddiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, maent yn gyhoeddiadau tymor byr, a’r hyn rydym wedi’i wneud, o ran buddsoddiad o £380 miliwn i fynd i’r afael â’r argyfwng costau byw a thlodi tanwydd a thlodi bwyd, yw parhau i ofyn i Lywodraeth y DU leihau biliau tanwydd cartrefi drwy gael gwared ar yr holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ynghlwm wrth filiau ynni cartrefi a thalu am y costau hyn drwy drethiant cyffredinol. Mewn gwirionedd, cyfarfûm â darparwyr ynni bythefnos yn ôl, ac roedd llawer ohonynt yn galw am hynny, yn ogystal â chyflwyno cap is ar brisiau ar gyfer aelwydydd incwm isel er mwyn sicrhau y gallant dalu costau eu hanghenion ynni, yn awr ac yn y dyfodol. Ond pwynt allweddol arall, y gobeithiaf y byddai’r Aelod yn ymuno â mi i alw amdano, yw cynnydd yng nghyfraddau'r lwfans tai lleol a rhagor o gyllid ar gyfer taliadau disgresiwn at gostau tai, gan fod hyn hefyd yn un o effeithiau eraill yr argyfwng costau byw, o ran dyled a’r anhawster a’r perygl y bydd mwy o bobl yn ddigartref o ganlyniad i ôl-ddyledion rhent.

Rwyf wedi ymgysylltu’n rheolaidd â Gweinidogion cyfiawnder Llywodraeth y DU, sy’n arwain ar y rhaglen waith bwysig hon, a byddaf yn parhau â’r dull cydweithredol hwn wrth i'r gwaith o ddatblygu'r ganolfan breswyl i fenywod fynd rhagddo.

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, fe sonioch am y ganolfan breswyl i fenywod honno yn Abertawe, sydd i fod i agor, gobeithio, yn 2024. Ac er fy mod yn croesawu'r fenter newydd arloesol i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol troseddu lefel isel ymhlith menywod, a'r cydweithredu rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU wrth ddod â'r ganolfan i Abertawe, mae angen inni sicrhau bod hyn yn digwydd ar y cyd â'r gymuned leol yn Abertawe. Er bod pob un ohonom yn dymuno gweld yr unigolion dan sylw yn cael eu hadsefydlu, ceir rhywfaint o bryder ymhlith y trigolion y byddant yn cael eu cartrefu yn yr ardal hon gyda’r lleoliadau penodol hyn. Rwy'n falch o weld y bydd y ganolfan yn mynd i'r afael â'r ffactorau sylfaenol a chymhleth sydd ynghlwm wrth droseddu lefel isel, ond mae angen inni sicrhau bod y gymuned yn Abertawe yn gwbl gefnogol i'r syniad. Rydym ni fel Aelodau’n ymwybodol o bwysigrwydd y fenter nid yn unig i fenywod yn fy rhanbarth i, ond ledled Cymru, a’r hyn sydd ei angen arnom er mwyn i’r fenter hon lwyddo, y gyntaf o’i math, os mynnwch, yw cefnogaeth y gymuned leol. Heb y gefnogaeth gymunedol honno, ni fyddwn yn gweld manteision llawn y prosiect; ni fydd y ganolfan yn llwyddo heb y gefnogaeth honno. Felly, o ystyried ei bod yn fenter mor newydd, rwy'n ofni nad gwneud mwy o’r un peth o ran ymgysylltu statudol yw’r ffordd o wneud hyn, o bosibl—mae arnom angen mwy o ymgysylltu gan randdeiliaid ar bob lefel, i dynnu sylw at bwysigrwydd a manteision cynllun o'r fath. Felly, a gaf fi ofyn i’r Gweinidog ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid eraill i dynnu sylw at fanteision y cynllun ac i sicrhau bod y gymuned yn parhau i fod yn ganolog i'r prosiect, ac i ymrwymo i fynd y tu hwnt i’r gofynion ymgysylltu statudol i sicrhau bod y prosiect yn cael ei wireddu?

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, ac yn wir, am ei gefnogaeth i'r ganolfan breswyl arloesol hon i fenywod. Ac rwy’n siŵr y bydd yn ymuno â mi i groesawu’r ffaith bod Cymru’n arwain y ffordd. Mae hyn wedi digwydd o ganlyniad i bartneriaeth. Er mai cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw hyn, rwyf wedi gwthio’n galed iawn i sicrhau bod canolfan breswyl i fenywod yn cael ei threialu yng Nghymru. Mewn gwirionedd, fy rhagflaenydd, Alun Davies, a ddechreuodd y trafodaethau hyn. Mae'n elfen allweddol o'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder menywod, a gallaf roi sicrwydd i chi y cafwyd ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid. Mae gweithio mewn partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, y Weinyddiaeth Gyfiawnder, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, comisiynwyr heddlu a throseddu Cymru ac awdurdodau lleol wedi bod yn ganolog i’r gwaith hwn.

Ond unwaith eto, hoffwn achub ar y cyfle i ddatgan beth fydd y ganolfan breswyl i fenywod hon: dyma’r gyntaf yng Nghymru, ac mae’n beilot ar gyfer y DU. Bydd yn darparu llety i hyd at 12 o fenywod, gydag ystod eang o anghenion, fel y gallant aros yn agos at eu cartrefi a’u cymunedau. Bydd yn cynnig gwasanaethau sy’n mynd i’r afael ag achosion sylfaenol troseddu—er enghraifft, cymorth mewn perthynas â cham-drin domestig ac iechyd meddwl. Ac mae'n ganolfan breswyl i fenywod a fydd yn cefnogi menywod—menywod lleol—i gadw mewn cysylltiad â'u plant, eu teuluoedd, a chymunedau lleol, gan annog cyswllt ac ymweliadau fel y bo'n briodol. A bydd yn darparu canolfan gymunedol i fenywod fel opsiwn am y tro cyntaf yng Nghymru, gan gynnig cymorth ychwanegol yr elfen breswyl, a hefyd, yn bwysig iawn, o ran cyfraniadau cadarnhaol i'r gymuned leol a chyda'r gymuned leol, wrth iddynt symud i lety sefydlog. Felly, o ran y cyfleoedd a fydd yn deillio o hyn, y buddsoddiad a fydd yn digwydd a’r gweithio mewn partneriaeth, credaf y bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei groesawu yn y gymuned yn Abertawe.

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, a diolch i'r Gweinidog am ei holl waith mewn perthynas â'r ganolfan werthfawr hon i fenywod yn Abertawe. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o fy mhryderon ei fod yn gynllun peilot pum mlynedd nad yw’n dechrau tan 2024 ar y cynharaf, ac y bydd ond yn gallu cefnogi 12 o fenywod fan bellaf yn ardal Abertawe. Fy mhryder i yw beth sy’n digwydd i'r menywod eraill yng Nghymru. Ni fydd y peilot yn dod i ben tan ddiwedd y degawd, bydd cyfnod o ddadansoddi wedyn, ac yn y cyfamser, bydd menywod Cymru yn cael eu hanfon ymhell oddi wrth eu teuluoedd i garchardai yn Lloegr. Beth allwch chi ei wneud, Weinidog, ar y cyd, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU i gefnogi’r menywod hyn o Gymru?

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Mae hwn yn gam mawr ymlaen, onid yw, y trawsnewidiad hwnnw. Ni all ddod yn rhy fuan yn fy marn i—mae 2024 yn teimlo ymhell i ffwrdd, ac ni allwn fod yn aros wedyn i weld sut y mae hyn yn gweithio. Mae'n cael ei gynllunio i sicrhau y bydd yn gweithio; bydd yn cynnig yr holl wasanaethau a ddisgrifiais. Ac mae angen inni ddechrau rhoi pwysau—diolch am y cwestiwn ac am wneud y pwynt—ar unwaith i ymestyn y ddarpariaeth hon, gan y credaf mai'r hyn a fydd mor bwysig am hyn yw ei fod yn fuddsoddiad yn y menywod a'u teuluoedd, ac yn y gymuned, gan y bydd yn gwella'u sgiliau, eu hiechyd a'u perthynas ag eraill, a byddant yn edrych ymlaen at eu rhagolygon wrth iddynt adael y ganolfan breswyl i fenywod. Ac mae'n sicr yn rhan o ddull y rhaglen fraenaru i fenywod.

Ond byddwn hefyd yn dweud bod hyn yn rhywbeth, o ran y ffordd anghyfiawn y caiff menywod eu trin yn y system cyfiawnder troseddol, lle—. Siaradais mewn uwchgynhadledd rithwir ddiwedd mis Mawrth, lle y clywais fod o leiaf 57 y cant o fenywod a ddaw i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd yn ddioddefwyr cam-drin domestig. Mae 63 y cant o ferched a menywod ifanc sy'n bwrw dedfryd yn y gymuned wedi cael eu treisio neu wedi dioddef cam-drin domestig gan bartner mewn perthynas agos. Rwyf wedi cyfarfod â menywod mewn carchardai y tu allan i Gymru sydd yno, yn y bôn, oherwydd tlodi a chyni a cham-drin domestig. Ac yn y digwyddiad hwn, mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi clywed gan fenyw ifanc—a byddaf yn cyfarfod â hi, Ellie Anderson—a rannodd ei phrofiad o fod yn blentyn i fenyw a fu yn y carchar sawl gwaith. Magwyd Ellie yng Nghymru, ac roedd ei mam yn y carchar y tu allan i Gymru, a byddaf yn cyfarfod â hi cyn bo hir.

Felly, gyda’n gilydd, a chyda’ch cefnogaeth chi, byddwn yn pwyso i ehangu'r ddarpariaeth hon, nid yn unig ymhen pum mlynedd, ond cyn gynted â phosibl.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Wel, fel y clywsom, 13 diwrnod yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth y DU becyn cymorth costau byw newydd gwerth £15 biliwn wedi’i dargedu at filiynau o aelwydydd incwm isel, gan ddod â chyfanswm ei chymorth costau byw hyd yn hyn i £37 biliwn. Fel y clywsom yn gynharach, mae hyn yn cynnwys taliadau costau byw o £650 i bob aelwyd sy'n cael budd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd, a dyblu gostyngiad mis Hydref i filiau ynni o £200 i £400, gan gael gwared ar y gofyniad i’w ad-dalu, rhywbeth y gwn eich bod chi wedi galw amdano hefyd. Mae hefyd yn cyflwyno taliad costau byw o £300 i bob aelwyd pensiynwr sy'n cael taliadau tanwydd y gaeaf; £150 o daliadau costau byw i bobl sy’n cael budd-daliadau anabledd, a £0.5 biliwn ychwanegol ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd bresennol. Bydd y pecyn newydd hwn yn golygu y bydd yr aelwydydd ar yr incwm isaf yng Nghymru yn cael dros £1,000 o gymorth ychwanegol eleni. Bydd cyllid canlyniadol o £25 miliwn yn dod i Lywodraeth Cymru hefyd yn sgil ymestyn y gronfa gymorth i aelwydydd. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd yr holl gyllid hwn yn cael ei dargedu at yr aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf gan y cynnydd mewn costau byw, y tu hwnt i'r cyhoeddiadau cyllid a wnaethoch cyn i'r cyllid ychwanegol hwn gael ei gyhoeddi?

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn. Fe wnaethom alw am y cyhoeddiad, a oedd i’w groesawu’n fawr, gan Ganghellor y Trysorlys ar 26 Mai. Fe wnaethom alw am gymorth ychwanegol i aelwydydd, ac yn wir, fe wnaethom alw am y ffaith nad yn unig y dylem gael y cyllid, ond y dylid ei dargedu’n glir at y rheini sydd fwyaf agored i niwed. Felly, mae'n galonogol iawn y bydd biliau cartrefi yn cael yr ad-daliad biliau ynni hwnnw o £400 ym mis Hydref. Fe wnaethom alw am iddo gael ei dalu fel grant yn hytrach na benthyciad. Roedd bob amser yn gwbl anghywir dweud y dylai fod yn fenthyciad y byddai'n rhaid ei ad-dalu. Felly, gwn fod Llywodraeth y DU wedi gwrando arnom, wedi gwrando ar Lywodraeth Cymru a galwadau o’r ochr hon i’r Siambr, am gamau gweithredu.

Rydym yn dal i fod wedi galw am weithredu gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'r ffaith mai rhywbeth untro yw hyn, ac mae angen inni weld mwy o gymorth yn cael ei roi o hyd o ran, er enghraifft, y gostyngiad cartrefi cynnes, a gynlluniwyd ar hyn o bryd i fod yn £150. Felly, rydym wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, fel y dywedwch, y £380 miliwn, ac rydym wedi cyflwyno cynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Dyma lle rydym yn dysgu pa mor effeithiol y gall hynny fod a sut y gallwn ymestyn ein cronfa cymorth dewisol. Efallai ei fod yn gyfle i roi’r wybodaeth ddiweddaraf fod awdurdodau lleol, hyd at 30 Ebrill, wedi talu cymorth hanfodol i 166,049 o aelwydydd drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Felly, byddwn yn edrych ar yr holl ffyrdd y gallwn gefnogi a dysgu o'n buddsoddiad nid yn unig o ran trechu tlodi tanwydd, ond trechu tlodi bwyd hefyd, gan gryfhau partneriaethau bwyd cymunedol yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o gredyd fforddiadwy.

Diolch. Wrth gwrs, rydym ninnau wedi galw am hynny, fel nifer fawr o ASau Ceidwadol, ynghyd ag ASau Llafur a phleidiau eraill hefyd. Gobeithiaf fod yr ateb hwnnw’n golygu y bydd yr holl arian hwnnw’n mynd i’r aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf. Nid oedd yn hollol glir. Ond ar y cwestiwn penodol ynghylch tlodi tanwydd, gan fod fy nghwestiwn cyntaf yn fwy cyffredinol ynghylch tlodi tanwydd yng Nghymru, mae National Energy Action—NEA—yn amcangyfrif y bydd y cynnydd yn y cap ar brisiau o fis Ebrill ymlaen yn gwthio 100,000 o aelwydydd eraill yng Nghymru i mewn i dlodi tanwydd, gan ddod â'r cyfanswm i dros 280,000. Wrth eich holi yma ym mis Ionawr, cyfeiriais at gyhoeddi'r cynllun ymdopi â thywydd oer a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fod yn byw mewn cartref oer. Gofynnais sut ydych chi'n ymateb i bryder ac adborth gan aelodau'r gynghrair tlodi tanwydd yr hoffent weld mwy o fanylion ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a chytuno ar yr hyn y gall y sector iechyd ei wneud i’w gefnogi. Pan ddaethoch i gyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni ar 14 Mawrth, a diolch i chi eto am ddod i’r cyfarfod hwnnw, gofynnais i chi sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a sefydlu rhwydweithiau atgyfeirio rhwng gweithredwyr iechyd a phartneriaid cynghori. Mewn ymateb, fe ofynnoch chi i'ch swyddogion drafod ymhellach gyda mi a'r grŵp trawsbleidiol sut y gallai Llywodraeth Cymru weithio gydag asiantaethau iechyd yn y modd hwn. Hyd yn hyn, nid wyf wedi clywed unrhyw beth. Felly, pryd y bydd hyn yn digwydd? A pha gamau sydd wedi'u cymryd hyd yn hyn?

Roeddwn yn ddiolchgar iawn am y cyfle i ddod i siarad, fel rwyf wedi'i wneud fwy nag unwaith, rwy’n credu, gyda'ch grŵp trawsbleidiol ar drechu tlodi tanwydd. Gwyddoch fod ein cynllun tlodi tanwydd yn ymrwymo i fuddsoddiad parhaus yn rhaglen Cartrefi Clyd, yn enwedig y gwaith o ddatblygu a chyhoeddi’r cynllun ymdopi â thywydd oer. Wrth gwrs, mae’r ffactor allweddol, o ran iechyd a llesiant, yn hollbwysig i hynny. Felly, roeddwn yn ddiolchgar am eich cwestiwn, ac am yr alwad arnom i edrych ar bartneriaeth â’r gwasanaeth iechyd. Yn wir, rwyf eisoes wedi codi hyn gyda'r Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae hyn yn rhywbeth a fydd hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y pwyllgor cynghori ar dlodi tanwydd y soniais amdano yn gynharach. Mae hyn yn rhoi cyfle inni fynd i'r afael â hyn wrth inni symud ymlaen nid yn unig â'n cynllun tlodi tanwydd, ond â'n rhaglen Cartrefi Clyd. Rwyf am ddweud hefyd fod hwn yn fater lle mae rhaglen Cartrefi Clyd wedi’i hanelu’n benodol at fynd i’r afael â’r gwendidau y mae pobl yn eu hwynebu o ran tlodi tanwydd. Ac roeddech yn llygad eich lle unwaith eto, Mark Isherwood, wrth ddweud wrthym eto yn y Siambr hon beth a wynebwn mewn perthynas â thlodi tanwydd o ganlyniad i’r argyfwng costau byw. Mae angen gwneud mwy o lawer. Mae angen mwy o gyllid arnom gan Lywodraeth y DU fel y gallwn wneud hyn—mynd i’r afael â phroblemau effeithlonrwydd ynni cartrefi, ond hefyd ymestyn y lwfansau a’r ad-daliadau y maent yn eu talu, fel y gallwn chwarae ein rhan yn effeithiol.

Diolch. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai eich swyddogion, fel y dywedoch chi, barhau i weithio gyda’r grŵp a minnau fel cadeirydd pan fydd y wybodaeth honno ganddynt.

Gan newid y pwnc, cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, yn gynharach at ganolfannau preswyl i fenywod yng Nghymru. Cyhoeddwyd strategaeth troseddwyr benywaidd Llywodraeth y DU ym mis Mehefin 2018 er mwyn dargyfeirio troseddwyr benywaidd agored i niwed rhag dedfrydau byr o garchar lle bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol, a sefydlu pum canolfan breswyl beilot i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru. Fis diwethaf, fe ysgrifennoch chi at yr Aelodau i nodi eich bod wedi bod yn gweithio'n agos gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU a chyhoeddi y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yn ne Cymru. Yr wythnos wedyn, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig i’r Aelodau gyda’r wybodaeth ddiweddaraf ar gyflawniad y glasbrintiau ar gyfiawnder ieuenctid a chyfiawnder menywod. Gan gyfeirio at leoliad y ganolfan breswyl i fenywod yng Nghymru, fe ddywedoch chi y byddai hyn yn gwella bywydau menywod yng Nghymru, gan ddarparu dull mwy cyfannol, sy'n ystyriol o drawma, o ddarparu gwasanaethau i fenywod sy'n dod i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru. Yn bwysig, bydd hefyd yn caniatáu i fenywod aros yn agosach at adref a chynnal cysylltiadau teuluol hanfodol, yn enwedig gyda'u plant. Fodd bynnag, sut y bydd lleoli'r ganolfan hon yn Abertawe yn helpu troseddwyr benywaidd yng ngogledd, canolbarth a gorllewin Cymru i gael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt yn nes at adref ac i gynnal eu cysylltiadau teuluol hollbwysig? Pa gamau rydych yn eu cymryd i gefnogi lleoli canolfan yn y gogledd yn y dyfodol?

Mae hwnnw’n bwynt difrifol iawn, ac mae'n dilyn y cwestiynau gan Tom Giffard a Rhys ab Owen, gan fod angen mwy nag un ganolfan breswyl i fenywod arnom. Mae’r pwyntiau allweddol, ac nid wyf am eu hailadrodd, o ran yr hyn y bydd y ganolfan hon yn ei wneud, yn ymwneud â gwasanaethu’r gymuned leol, gwasanaethu menywod lleol a’u teuluoedd yn eu cymuned leol. Mae hynny’n briodol ar gyfer y ffordd y mae’r canolfannau preswyl hyn i fenywod yn datblygu. Credaf fod gennyf gefnogaeth ddefnyddiol iawn gan y Ceidwadwyr Cymreig, dan eich arweiniad chi, Mark Isherwood, i bartneriaeth ac ymateb llawer cliriach gan Lywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder o ran y ffordd ymlaen. Credaf yn wir fod hyn yn dangos—. Hynny yw, mae eich rhwystredigaeth yn debyg i'n rhwystredigaeth ni, a phe bai gennym fwy o bwerau dros gyfiawnder, credaf y byddai modd inni symud ymlaen yn gyflymach a gallu cynnig canolfan i fenywod yng ngogledd Cymru. Byddaf yn sicr yn cefnogi eich galwad am ganolfan ar gyfer y gogledd, Mark Isherwood.

Llefarydd Plaid Cymru nawr. Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Lywydd. Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais â banc bwyd Rhisga gyda fy nghyd-Aelod o Blaid Cymru, Delyth Jewell. Yno, clywsom am y galw cynyddol am eu gwasanaethau, nad yw'n fawr o syndod o ystyried yr argyfwng costau byw sy’n parhau ledled Cymru ac sy'n effeithio ar ein cymunedau. Ofnaf fod y galw ar fin mynd yn llawer uwch yn ein banciau bwyd ledled y wlad. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo gwirfoddoli yn y gymuned yn ogystal ag edrych ar atebion cymunedol i’r broblem hon, megis hybiau bwyd cymunedol? Gallai’r rhain ddarparu cynaliadwyedd i gymunedau lleol, darparu parseli bwyd, a bod yn ffynhonnell addysg amaethyddol.

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n siŵr fod Aelodau ar draws y Siambr wedi bod yn ymweld ac wedi bod yn ymwybodol nid yn unig o'u banciau bwyd ond o rai o’r mentrau bwyd cymunedol, fel y pantrïoedd sydd wedi'u sefydlu, a’r berthynas â FareShare yn benodol o ran cael gafael ar fwyd o’n harchfarchnadoedd. Soniais am y ffaith inni gael uwchgynhadledd bord gron ar dlodi bwyd yn ogystal â’r argyfwng costau byw yn gyffredinol. Ers 2019, rydym wedi buddsoddi mwy na £14 miliwn er mwyn cefnogi a hybu banciau bwyd, ehangu partneriaethau bwyd cymunedol, datblygu hybiau cymunedol ac ehangu mentrau bwyd. Nid wyf yn siŵr a yw prosiect Big Bocs Bwyd yn gweithredu yn eich rhanbarth—credaf ei fod, yn ôl pob tebyg—prosiect a ddechreuodd yn ysgol Tregatwg yn y Barri ond sydd bellach yn weithredol drwy'r Cymoedd, ac yn wir, ledled Cymru. Mae honno’n enghraifft arloesol o ffyrdd y gallwn ddatblygu partneriaethau bwyd cymunedol ar y cyd ag ysgolion a chysylltu hynny â’r cwricwlwm ac opsiynau bwyd iach.

Diolch yn fawr. Rhywbeth arall y sylwais arno ar nifer o ymweliadau ledled y rhanbarth oedd proffil oedran rhai o’r gwirfoddolwyr allweddol sydd eu hangen i gynnal y lleoliadau a’r clybiau hyn. Mae llawer yn hŷn, a phrin fod unrhyw dystiolaeth o gynllunio ar gyfer olyniaeth, sy’n peri pryder ynghylch hyfywedd rhai o’r mentrau allweddol hyn yn ein cymunedau yn y blynyddoedd i ddod. A all Llywodraeth Cymru wneud mwy i greu strwythurau o amgylch gwirfoddoli anffurfiol? Gallai hyn hybu parhad gwasanaethau a fyddai wedyn, efallai, yn caniatáu i rai o wahanol gefndiroedd a phroffiliau oedran gymryd rhan.

Mae hwnnw'n gwestiwn dilys iawn, gan y gwyddom fod proffil oedran ein gwirfoddolwyr yn codi, ac mae'r pwysau ar eu bywydau hwythau, o ran yr argyfwng costau byw, yn sylweddol, felly rydym yn sicr yn edrych ar effaith tlodi bwyd a thanwydd ar bensiynwyr a phobl hŷn, gyda llawer ohonynt yn wirfoddolwyr.

Cadeiriais gyngor partneriaeth y trydydd sector yn ddiweddar, lle roedd yr argyfwng costau byw ar ein hagenda, ac mae llawer o’n sefydliadau gwirfoddol yn y trydydd sector, yn lleol ac yn genedlaethol, yn pryderu am yr effaith y mae'r argyfwng costau byw'n ei chael ar eu capasiti, ar eu seilwaith ac ar eu costau eu hunain. Ond maent yn deall ac yn cydnabod hyn wrth recriwtio a chadw gwirfoddolwyr a sicrhau y gallwn eu cefnogi drwy'r cyfnod anodd hwn. Dyma’r henoed gweithgar hefyd sydd am chwarae’r rhan honno, sydd â’r tosturi a’r parodrwydd hwnnw a’r awydd i helpu, ac mae llawer o enghreifftiau o bobl o'r fath, fel y byddwch wedi’i weld ymhlith y gwirfoddolwyr yn ein banciau bwyd.

Rwy’n parhau i drafod ein hymrwymiad ar y cyd i gryfhau hawliau pobl anabl gyda fy nghyd-Weinidogion. Ategir ein gwaith gan y model cymdeithasol o anabledd, a sefydlwyd y tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo' er mwyn mynd i'r afael â'r rhwystrau a'r anghydraddoldebau y mae pobl anabl yn eu hwynebu.

Diolch, Weinidog. Hoffwn ddychwelyd at bwnc a godais yn ddiweddar mewn datganiad busnes yma yn y Siambr. Mae gormod o bobl anabl yn dal i wynebu anawsterau a gwahaniaethau yn y gweithle. Yn ôl yr ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Ebrill y llynedd, mae 52.3 y cant o bobl anabl mewn gwaith; mae hyn yn cymharu ag 82 y cant o bobl nad ydynt yn anabl. Yng Nghymru, mae’r bwlch cyflog anabledd yn 18 y cant, sy'n ffigur syfrdanol, gyda menywod anabl yn cael eu heffeithio waethaf, gan ennill, ar gyfartaledd, 36 y cant yn llai na’u cymheiriaid nad ydynt yn anabl. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, y gall cyflogi gweithwyr anabl ddarparu manteision sylweddol i fusnesau yng Nghymru? Pa drafodaethau a gawsoch chi yn bersonol gyda’ch cyd-Aelodau yn y Llywodraeth ynglŷn â sut i annog cyflogwyr i beidio â diystyru gweithwyr medrus am fod ganddynt anabledd?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Natasha Asghar, gan mai dyma nod allweddol ein hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl—mae gennym rwydwaith newydd sy'n helpu i godi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr o gyfleoedd gweithio hyblyg. Maent yn bobl anabl sy'n arwain y ffordd; maent wedi sefydlu rhwydwaith cryf o gyflogwyr, ond maent hefyd yn dangos y gellir newid agwedd cyflogwyr fel eu bod yn cydnabod manteision cyflogi pobl anabl. Ond hoffwn ddweud hefyd fy mod yn croesawu’r ffaith eich bod yn cydnabod y bwlch cyflog anabledd, ac felly, mae hynny'n un o’n cerrig milltir cenedlaethol. Rydym yn edrych ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, y bwlch cyflog hiliol a'r bwlch cyflog anabledd, ac mae honno'n garreg filltir genedlaethol yr ydym wedi cytuno arni ac y mae'r Senedd wedi cytuno arni. Ond hefyd, mae gennym bellach uned tystiolaeth cydraddoldeb anabledd fel rhan o'n huned tystiolaeth cydraddoldeb i edrych ar y materion hyn. Felly, byddwn yn edrych ar y mater yn ei gyfanrwydd, ac yn wir, mae hyn yn hollbwysig i'n contract economaidd gyda chyflogwyr.

Weinidog, rydych yn haeddu clod aruthrol am eich gwaith ar gyflwyno hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl yn nhymor blaenorol y Senedd; maent yn amhrisiadwy i filoedd lawer o bobl yma yng Nghymru. Beth yw eich asesiad o hawliau pobl anabl a llesiant pobl anabl ers 2010, o ganlyniad i fesurau Llywodraeth y DU? Yma yng Nghymru, pa fath o ddefnydd y credwch y gallwn ei wneud o bartneriaeth gymdeithasol, ac fel rydych wedi'i grybwyll, y contract economaidd, i ddarparu cymaint o gyfleoedd gwaith â phosibl i bobl sy’n wynebu rhwystrau sy’n anablu?

Diolch yn fawr iawn, Ken Skates, ac a gaf fi ddiolch ichi am y gefnogaeth a roesoch yn eich rôl flaenorol, nid yn unig i'r rhwydwaith o lysgenhadon cyflogaeth i'r anabl, gyda chefnogaeth Gweinidog yr Economi, ond hefyd am ddatblygu'r contract economaidd hollbwysig hwnnw, sydd, mewn gwirionedd, o ran y pedair colofn, yn cynnwys gwaith teg? Mae'n cynnwys y gofyniad i fusnes ddangos yr hyn y mae'n ei wneud i sicrhau gweithle cyfartal ac amrywiol. Felly, credaf ein bod ar y blaen yng Nghymru ar fabwysiadu'r mentrau polisi hyn. Ond byddwn hefyd yn dweud ein bod wedi cyhoeddi 'Gweithio’n ddoethach: strategaeth gweithio o bell i Gymru' yn gynharach eleni. Mae hyn yn ymwneud â gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol, gan nodi'r ffyrdd y gallwn annog gweithio o bell gyda'r sector cyhoeddus yn chwarae rôl arweiniol. Ond mae hyn yn rhoi mwy o gyfle a hefyd mwy o hyblygrwydd i rai pobl anabl—a menywod hefyd, a rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu—ond mae angen deialog dda a dibynadwy rhwng cyflogwr a gweithiwr. Felly, byddwn yn dweud bod partneriaeth gymdeithasol yn hanfodol i hynny.

Dywed Age Cymru y bydd yr argyfwng costau byw yn cynyddu canran yr incwm net y mae pensiynwyr yn ei wario ar nwyddau a gwasanaethau hanfodol o 58 y cant yn 2021-22 i 73 y cant yn y flwyddyn ariannol hon. Mae pobl hŷn yn grŵp blaenoriaeth ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, a phobl hŷn yw 33 y cant o’r rhai sy’n gofyn am gyngor.

A gaf fi ddiolch ichi, Weinidog? Mae’r rhan fwyaf o bobl hŷn ar incwm sefydlog o bensiwn y wladwriaeth, pensiynau preifat a’r pensiwn atodol. Wrth i chwyddiant godi, ac ynni a bwyd yn arbennig yn bethau sy’n effeithio’n anghymesur ar bobl hŷn, a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen cymorth ychwanegol a chynyddu'r pensiwn atodol, ac a wnaiff y Gweinidog bwyso ar Lywodraeth San Steffan i wneud taliad o’r fath? Hefyd, a oes cymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi? Mae gennym broblem yn yr ystyr fod pensiynwyr a phobl hŷn eraill yn llai tebygol o ddefnyddio banciau bwyd na phobl iau, ac mae hynny’n golygu y bydd llawer ohonynt yn mynd heb fwyd.

Wel, Mike Hedges, rydych yn gwneud pwyntiau hollbwysig ac yn darparu tystiolaeth o'r rheswm pam y mae angen y cynnydd hwnnw arnom gan Lywodraeth y DU i bensiynau’r wladwriaeth. Nid yn unig y mae angen ychwanegu atynt, mae angen eu huwchraddio hefyd. Hynny yw, mae gennym y sefyllfa gyda'r holl fudd-daliadau ar ôl iddo gael ei uwchraddio 3.1 y cant ym mis Ebrill, ac eto, dyma ni gyda chyfraddau chwyddiant o 10 y cant ac maent yn codi. Felly, bydd diffyg ac effaith enfawr o ran tlodi tanwydd a bwyd, ac rydych yn gwneud pwynt hollbwysig ynglŷn â'r ffordd y gallai pobl hŷn fod mewn sefyllfa lle mae’n rhaid iddynt ddewis rhwng gwresogi neu fwyta y gwyddom o dystiolaeth ei bod yn realiti—realiti ofnadwy i fywydau pobl. Felly, rwy’n awyddus iawn i bob Aelod ar draws y Siambr gefnogi ein hymgyrch genedlaethol i annog defnydd o fudd-daliadau. Mae gennym weithgor sy'n edrych yn benodol ar hyrwyddo credyd pensiwn, ac mewn gwirionedd, mae hynny'n cynnwys swyddogion a rhanddeiliaid yr Adran Gwaith a Phensiynau, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ac Age Concern, felly bydd galw ar bensiynwyr i weithredu. Ond yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle rydym ni—. Mewn perthynas â mynd i’r afael â’r materion hyn—ac roedd yn ddefnyddiol iawn cyfarfod â’ch grŵp trawsbleidiol ddoe—mae costau byw bellach yn allweddol ar eu hagenda o ran cefnogi pobl hŷn.

Weinidog, mae cyhoeddiad diweddar y Canghellor o £25 miliwn ychwanegol i Gymru ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd yn dystiolaeth bellach o’r ymrwymiad i gefnogi pobl hŷn drwy'r cyfnodau anodd sydd o’u blaenau, ochr yn ochr â’r taliad tanwydd y gaeaf ychwanegol a chymorth ariannol pellach i dalu costau ynni. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd pobl hŷn yn elwa o’r gronfa gymorth i aelwydydd yng Nghymru, a pha gamau pellach y byddwch yn eu cymryd i helpu i leihau biliau ar gyfer pobl hŷn? Diolch.

Diolch i chi, Altaf Hussain, ac rwyf newydd sôn am ffyrdd yr ydym yn canolbwyntio’n benodol ar anghenion pobl hŷn, yn enwedig gyda’r ymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau, ond hefyd drwy sicrhau, wrth imi gyfarfod â’r comisiynydd pobl hŷn, Age Cymru a grwpiau trawsbleidiol, ein bod yn ystyried profiad bywyd pobl hŷn ac yn rhannu hwnnw, nid yn unig gyda’r trydydd sector, ond gyda’r sefydliadau sydd â chyfrifoldeb mewn perthynas â darparu cyngor a chymorth a defnydd o'n cronfeydd.

Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog i gefnogi gwasanaethau cynghori felly gallwn fod yn hyderus fod rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn gallu cael gafael ar gyngor ar ddyledion a budd-daliadau lles. Mae'r gwasanaethau a ddarperir ganddynt yn achubiaeth i lawer o bobl sy'n cael anhawster gyda'r argyfwng costau byw.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn arfer gweithio i Cyngor ar Bopeth, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi y byddant yn achubiaeth i filoedd o bobl yng Nghymru dros y misoedd nesaf. Nawr, mae llawer o bobl agored i niwed, wrth gwrs, angen cyngor wyneb yn wyneb, a hoffwn ofyn am eich sicrwydd fod cymorth yn cael ei roi i sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth i sicrhau y bydd cyngor wyneb yn wyneb yn parhau i fod ar gael i bawb sydd ei angen, ac nad ydym yn gweld gormod o ffocws yn cael ei roi ar gyngor sydd ar gael dros y ffôn neu’n ddigidol yn unig, oherwydd heb gyngor wyneb yn wyneb, bydd llawer o bobl heb wybod lle i droi am gymorth. Rwy’n arbennig o bryderus am gleientiaid sydd mewn dyled, oherwydd hwy yw’r rhai mwyaf tebygol o roi'r gorau iddi hanner ffordd drwy’r broses gynghori, ac os yw cynghorwyr ond wedi gorfod ymdrin ag achosion o bell, ni fyddant wedi sefydlu’r un berthynas, a chyda’r rhaglen Gofyn, hefyd, lle mae cleientiaid sydd â phroblemau dyled neu broblemau tai yn cael eu holi’n rheolaidd am gamdriniaeth—ni fydd hynny’n ddiogel nac yn bosibl os nad yw’r cyngor yn cael ei ddarparu wyneb yn wyneb. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd i mi, os gwelwch yn dda, Weinidog, y bydd sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth yn cael eu cefnogi i barhau i gynnig y rhyngweithio wyneb yn wyneb hanfodol hwnnw â chleientiaid?

Diolch, Delyth Jewell. Mae eich rôl a'ch profiad o weithio yn Cyngor ar Bopeth yn werthfawr iawn, ac mae'n ddefnyddiol cael y ffocws penodol hwnnw ar sut y gallwn adfer ar ôl y pandemig a mynd yn ôl i weld cleientiaid wyneb yn wyneb, rhywbeth y gwyddom ei fod yn werthfawr iawn i bobl hŷn, ond hefyd i bobl a all fod ag anghenion a phroblemau cymhleth yn aml. Eleni, rwyf wedi sicrhau bod dros £13 miliwn ar gael ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl fel y gall pobl gael y cymorth hwnnw. Rwy’n credu bod tystiolaeth yn dangos ei fod yn gwneud gwahaniaeth—fe soniaf fod gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, ers mis Ionawr y llynedd, wedi helpu 116,000 o bobl i ymdrin â dros 532,000 o broblemau lles cymdeithasol, ac mae hynny mewn gwirionedd wedi eu helpu i hawlio incwm ychwanegol o dros £67 miliwn a’u helpu i ddileu cyfanswm o £20 miliwn o ddyledion. Felly, mae cymorth i’r sector, a Cyngor ar Bopeth fel partner allweddol, yn hollbwysig, a byddwn yn edrych yn arbennig ar grwpiau blaenoriaeth allweddol yn eu gwaith a’u darpariaeth, gan gynnwys pobl hŷn, pobl anabl a phobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau i ddarparu cymorth i gyn-filwyr ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ariannu swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog, buddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl a chefnogi Diwrnod y Lluoedd Arfog yn Wrecsam ar 18 Mehefin.

Diolch i chi am eich ymateb, Ddirprwy Weinidog. Rhaid imi ddweud ei bod yn bleser eich gweld chi hefyd yn y salíwt ynnau yma ym Mae Caerdydd yr wythnos diwethaf, ac mae eich cefnogaeth i gyn-filwyr, rwy’n gwybod, yn cael ei werthfawrogi. Ond yn ddiweddar, cefais y pleser hefyd o gyfarfod â’r Lleng Brydeinig Frenhinol, ac fe wnaethant dynnu fy sylw at y ffaith eu bod eisiau ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai i bum mlynedd ar gyfer y rhai sydd wedi gadael gwasanaeth milwrol, ac fel sy'n digwydd yn Lloegr, sicrhau y gall gwŷr a gwragedd a phartneriaid aelodau o’r lluoedd arfog yng Nghymru sydd wedi ysgaru neu wahanu gael cymorth tai ar yr un telerau â theuluoedd eraill y lluoedd arfog. Felly, yng ngoleuni hyn, Ddirprwy Weinidog, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai a pha drafodaethau a gawsoch gyda chynrychiolwyr cyn-filwyr i sicrhau bod eu pryderon pwysig yn cael sylw. Diolch.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn ystyriol iawn. Gwn fod yr Aelod yn angerddol iawn ynglŷn â'r maes hwn a’i fod wedi ymrwymo i’w gefnogi yn ei rôl fel Aelod dros Ogledd Cymru, ac roedd yn hyfryd taro arnoch wrth imi ddod oddi ar HMS Severn. Cefais y fraint o fynd ar daith o'i chwmpas ar ôl y salíwt ynnau brenhinol ddydd Iau, er na fyddwn yn argymell i’r Aelodau ddod oddi ar long yn gwisgo sodlau uchel. [Chwerthin.] Roedd yn orchest ynddi’i hun.

I fod o ddifrif, ar y pwynt a wnaethoch—mae ein rhaglen lywodraethu yn nodi ein hymrwymiad i ddiwygio’r gyfraith dai a gweithredu argymhellion y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd yn sylfaenol er mwyn canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu cyflym. Ac felly, bydd y diwygiad deddfwriaethol hwn yn ystyried pob angen blaenoriaethol er mwyn cyflawni'r newid trawsnewidiol i ailgartrefu cyflym, sy'n galw, yn amlwg, fel y gwyddoch, am atebion hirdymor i bawb sydd ag angen tai difrifol, ac nid yn unig y rhai yr ystyrir eu bod mewn categori angen blaenoriaethol. Felly, bydd hyn yn cynnwys ystyriaeth o anghenion ac ymgysylltiad ag amrywiaeth o grwpiau, gan gynnwys cymuned y lluoedd arfog yn ei hystyr ehangaf, oherwydd rydych yn codi'r pwynt ei fod yn ymwneud â mwy na'r bobl sydd wedi gwasanaethu eu hunain—mae'n ymwneud â’r rhwydweithiau teulu o'u cwmpas hefyd sydd wedi bod yn allweddol yn ystod y cyfnod pan oeddent yn gwasanaethu a phan oeddent yn gadael y lluoedd arfog hefyd. Felly, yn rhan o'r diwygio hwn, gallaf ddweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y pwyntiau a godwyd gennych chi a’r Lleng Brydeinig Frenhinol. Mae’r Lleng Brydeinig Frenhinol yn rhan o’n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, felly byddaf yn ymrwymo i barhau i ymgysylltu â hwy yn rhan o hynny, a hefyd y rôl y mae swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog yn parhau i’w chwarae yn bwydo’r wybodaeth honno ar lawr gwlad i gefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ar draws gogledd Cymru a ledled y wlad hefyd.

Mae tua 2,000 o Wcreiniaid bellach wedi cyrraedd Cymru o dan gynllun Cartrefi i Wcráin. Noddwyd tua 500 o'r rhain gan Lywodraeth Cymru. Mae canllawiau ar gael i awdurdodau lleol a noddwyr yn ogystal â'n gwefan Noddfa ar gyfer Wcreiniaid. Mae ein canolfan gyswllt 24/7 a'n partneriaid yn y trydydd sector hefyd yn darparu cymorth.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich diweddariad a'ch datganiad ysgrifenedig cynharach ar hyn hefyd, ond hoffwn dynnu eich sylw at y gefnogaeth a'r cymorth a gynigir i unigolion sydd wedi darparu eu heiddo fel rhan o raglen Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru. Ar ôl siarad â nifer o deuluoedd yn sir Benfro a sir Gaerfyrddin sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglen hon, mae'n amlwg iawn fod fframwaith cymorth byr ar gael i'r rhai sy'n rhoi llety i deuluoedd o Wcráin. Mae tasgau o ddydd i ddydd megis helpu i agor cyfrifon banc, hebrwng teuluoedd i ac o apwyntiadau ysbyty a rhoi amser i helpu i hebrwng plant i'r ysgol i gyd yn golygu aberthu amser o'r gwaith. Yn wir, y realiti yw nad cynnig ystafell wely sbâr yn unig y mae'r rhai sy'n rhan o'r rhaglen Cartrefi i Wcráin, maent yn cynnig cyfle i ddod yn aelod integredig o'u teulu. O ystyried hyn a'ch datganiad ysgrifenedig heddiw yn disgrifio oedi i geisiadau newydd, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth sydd ar gael y tu hwnt i'r taliad 'diolch' presennol o £350 y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i deuluoedd sy'n cynnal ac yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin? Diolch.

Diolch yn fawr am y cwestiwn a'r pwyntiau allweddol hynny, sydd, rwy'n siŵr, yn cael eu rhannu ar draws y Siambr o ran yr ymrwymiad enfawr—a gwneuthum y pwynt hwn yn fy natganiad—ymrwymiad enfawr y teuluoedd noddi hynny, sydd wedi agor eu cartrefi, fel y dywedais, a helpu pobl i gael eu cefnau atynt wrth iddynt ddechrau ar eu bywydau yng Nghymru. Gweithredoedd eithriadol o garedigrwydd yr ydym yn dra diolchgar amdanynt. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae awdurdodau lleol yn chwarae rôl allweddol hefyd yn cefnogi'r noddwyr ac yn ymgysylltu â hwy. Felly, mae dinasyddion Cymru'n chwarae rhan wych yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Mae gennym hefyd rwydwaith o fudiadau trydydd sector a grwpiau gwirfoddol sydd hefyd yn helpu ac yn cynorthwyo teuluoedd gyda'r cynlluniau hyn, ac rwy'n siŵr fod pobl ar draws y Siambr hefyd yn ymgysylltu ac yn rhoi pobl mewn cysylltiad â'i gilydd i ddarparu'r math hwnnw o gymorth.

Rwy'n credu bod ein gwefan, gwefan Noddfa Cymru, yn ddefnyddiol iawn. Mae'n rhoi cyngor ac arweiniad i noddwyr yn ogystal ag awdurdodau lleol, ac mae hefyd yn cyfeirio pobl at unrhyw gyfleoedd ariannu. Credaf ei bod yn anffodus iawn nad yw Llywodraeth y DU yn darparu'r cyllid sydd ei angen yn ddybryd ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i roi cefnogaeth briodol i bobl sy'n cyrraedd o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin. Felly, rydym yn annog, rhaid imi ddweud—. Pan fyddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog, yr Arglwydd Harrington, mae fy nghyfaill, Neil Gray, o'r Alban, y Gweinidog, a minnau'n annog Llywodraeth y DU i ddarparu, i'r teuluoedd hynny, gyda llawer ohonynt wedi dod, yn ogystal â'r ffigurau rwyf wedi'u rhoi, o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin—. Rydym yn annog y dylent hwy hefyd gael cymorth oherwydd cânt eu cefnogi gan aelodau o'u teuluoedd heb unrhyw gymorth o gwbl. Ond rwyf am ddweud y gall unrhyw deulu sy'n dod gael gafael ar arian cyhoeddus, credyd cynhwysol, cymorth digartrefedd, prydau ysgol am ddim, yn ogystal â Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill a'r holl wasanaethau eraill sydd eu hangen arnynt.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

Mae ein rhaglen Cartrefi Clyd ar gyfer aelwydydd incwm is yn arbed £300 y flwyddyn ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd oedran gweithio cymwys hefyd yn elwa ar daliad cymorth tanwydd y gaeaf o £200, ac mae taliad costau byw o £150 yn cael ei wneud i bob eiddo ym mandiau’r dreth gyngor A i D.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. Wrth gwrs, mae'n dda clywed am y cymorth sydd ar gael ar hyn o bryd i rai pobl. Mae'r cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, wrth gwrs, yn mynd i fod yn heriol i bawb. Yn ôl yr elusen National Energy Action, fe allwn ni weld hyd at 45 y cant o bob aelwyd yng Nghymru yn dioddef tlodi tanwydd oherwydd codi'r cap. Mae hyn yn ffigur brawychus. Rydyn ni'n sôn am 614,000 o aelwydydd yng Nghymru. 

Ond dwi am ganolbwyntio ar fesuryddion rhagdaliad, pre-payment meters, yn fy nghwestiwn i. Mae un o bob pump o gwsmeriaid trydan safonol yn talu drwy ragdaliad yng ngogledd Cymru, ac mae'r ffigur yna yn sicr am fod yn uwch yn Nwyfor Meirionnydd. Oherwydd bod y cap wedi codi ers mis Ebrill, mae cwsmeriaid sy'n talu drwy ragdaliad am weld eu costau cynyddu o £1,309 i £2,017 y flwyddyn. Yn amlach na pheidio, y rhain hefyd ydy'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas. Mae angen mwy o gymorth na'r hyn rydych chi wedi sôn amdano eisoes ar y bobl sy'n talu drwy ragdaliad na phobl eraill. Mae pob cymorth ychwanegol o fudd, ond pa gymorth arall fedrwch chi ei gynnig i bobl sy'n talu drwy ragdaliad, a pha drafodaethau ydych chi'n eu cael efo landlordiaid, boed yn gymdeithasau tai neu'n breifat, er mwyn sicrhau nad ydy pobl yn mynd i mewn i dlodi tanwydd oherwydd y mesuryddion rhagdaliad yma?

Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. Rwy'n credu y byddwch yn cofio trafodaeth bwerus rhwng y Prif Weinidog a Ken Skates ychydig wythnosau'n ôl am effaith tlodi tanwydd, a'r ffaith y gallai pobl fod yn hunan-ddatgysylltu mesuryddion rhagdalu. Felly, rwy'n falch eich bod wedi tynnu ein sylw at hyn. Thema fy nghwestiynau heddiw oedd effaith costau byw a thlodi tanwydd—yr argyfwng costau byw a'r effaith a gaiff ar dlodi tanwydd. Felly, diolch ichi eto am rannu'r wybodaeth honno. Rydym wedi bod yn annog Ofgem i ddarparu'r wybodaeth am yr amcangyfrifon hunan-ddogni. Maent yn awgrymu mewn gwirionedd fod 34 y cant o aelwydydd mesuryddion deallus yn hunan-ddatgysylltu a bod 13 y cant yn dibynnu'n rheolaidd ar gredyd brys. Ond rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod am y rhai sy'n cael eu taro galetaf ac sydd hefyd yn talu mwy am fesuryddion rhagdalu. Nawr, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn edrych arno, ac ymwelais â banc bwyd ym Mlaenau Gwent yn ddiweddar, lle mae ganddynt gynllun talebau tanwydd ar gyfer mesuryddion rhagdalu. Mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu ac yn dilyn pob trywydd i allu cefnogi'r 200,000 o aelwydydd sydd â mesuryddion rhagdalu ar gyfer trydan a nwy.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

Diolch am y cwestiwn. Gwnaethom nodi egwyddorion ar gyfer system gyfiawnder ddatganoledig yn ein cyhoeddiad diweddar, 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Byddwn yn defnyddio hwn i gydgynhyrchu gweledigaeth o sut y gellir darparu cyfiawnder yn well, drwy sgyrsiau â'r rhai sydd ag arbenigedd yn y system gyfiawnder. Bydd ystyried adnoddau yn elfen bwysig o hynny.

Er gwaethaf trydariad diweddar Andrew R.T. Davies yn datgan na fydd y Ceidwadwyr Cymreig byth yn cefnogi datganoli cyfiawnder, dwi, a dwi'n gwybod chi, hefyd, Cwnsler Cyffredinol, yn cytuno gyda geiriau'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd—mae mater o bryd yn hytrach nag os yw datganoli cyfiawnder i'r lle hwn. A chyda pethau'n symud yn sydyn iawn yn San Steffan, fe all datganoli cyfiawnder ddigwydd yn gynt nag rŷn ni'n ei feddwl. I wneud hynny, bydd angen trosglwyddiad teg o arian, er, yn bersonol, dwi'n credu y byddai datganoli cyfiawnder i Gymru yn arbed arian i drethdalwyr. Ond ydy'r Llywodraeth yn gwybod—ac os nad ydyn nhw'n gwybod, pryd gwnawn nhw wybod—faint o arian sydd angen arnyn nhw o Drysorlys y Deyrnas Unedig?

Wel, diolch am eich cwestiwn atodol. Rwy'n sicr yn cytuno â chi ei bod yn siomedig fod datganiad wedi'i wneud yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol na fyddai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli. Roedd hyn cyn iddynt hyd yn oed gael cyfle i ddarllen y ddogfen, a darllen y dadleuon a nodir yn y ddogfen honno. Credaf fod hwnnw'n ffordd siomedig iawn o fynd ati, oherwydd mae bob amser yn ymddangos i mi ei bod yn bwysig ystyried y dystiolaeth cyn ymateb yn ddifeddwl. Fel ag y mae, un o'r problemau, wrth gwrs, mewn perthynas â datganoli cyfiawnder yw bod rhai meysydd lle mae gwaith yn mynd rhagddo gyda Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, mae gan Gomisiwn y Gyfraith gynigion mewn perthynas â thribiwnlysoedd, sy'n elfen bwysig o'n system gyfiawnder, a fydd yn destun deddfwriaeth maes o law. 

Mae gwybod cost y system gyfiawnder yn gymhleth iawn mewn gwirionedd. Byddai'n dibynnu, rwy'n credu, ar drafodaethau gyda'r Llywodraeth, trafodaethau ynghylch trosglwyddo cyfrifoldebau, yr hyn a olygwn wrth gyfiawnder. Pan ystyriodd comisiwn Thomas hyn, pan edrychasant ar yr holl agweddau ar gyfiawnder, boed yn dribiwnlysoedd, yn feysydd cyfiawnder cymdeithasol yr ydym yn ymwneud â hwy, meysydd comisiynwyr yr heddlu a throseddu a'n cyfraniadau at blismona ac yn y blaen, gwyddom yr amcangyfrifwyd ei fod tua £442 miliwn. Felly, rydym eisoes yn gwario ac yn cyfrannu llawer iawn tuag at hynny. 

O ystyried datblygiad cyfiawnder ac o ystyried sut y bydd y trafodaethau hynny'n datblygu maes o law—. Ac rwy'n cytuno â chi, hyd yn oed os nad yw'r Llywodraeth hon yn cytuno y dylid datganoli cyfiawnder, rwy'n weddol sicr y bydd ar agenda'r Llywodraeth nesaf i ystyried datganoli cyfiawnder, ac yn sicr bydd holl oblygiadau hynny'n cael eu hystyried. 

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae gorfodi deddfwriaeth pysgodfeydd yn hanfodol i gynaliadwyedd ein pysgodfeydd a diogelu'r amgylchedd morol. Er na allaf wneud sylwadau ar achosion penodol sy'n mynd rhagddynt rwy'n cadarnhau ein bod wedi erlyn pysgotwyr anghyfreithlon yn llwyddiannus dros y flwyddyn ddiwethaf.

Iawn. Diolch am yr ateb, Gwnsler Cyffredinol. Mae pysgota anghyfreithlon nid yn unig yn niweidiol i economi Cymru, mae hefyd yn gostus i'n hamgylcheddau arfordirol. Mae technegau pysgota heb eu rheoleiddio yn effeithio ar fioamrywiaeth a chynefinoedd morol, gan arwain at orbysgota, sy'n tanseilio ymdrechion i sicrhau stociau pysgod cynaliadwy. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â physgota anghyfreithlon yng ngogledd Cymru i ddiogelu ein stociau pysgod a'n harferion cynaliadwy yn y diwydiant? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch. Mae'n faes gwaith pwysig a maes pwysig o gyfraith Cymru, ac wrth gwrs rwy'n goruchwylio'r erlyniadau yn y maes hwnnw. Bydd gorfanteisio ar ein pysgodfeydd yn arwain at bysgodfeydd anghynaliadwy, fel rydych wedi'i ddweud, a bydd yn arwain at niweidio ein pysgodfeydd a'n hamgylchedd morol. Felly, dyna pam mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd unrhyw weithgareddau anghyfreithlon yn ei dyfroedd yn cael eu cosbi'n llym. Felly, mae gennym swyddogion gorfodi morol, sy'n parhau i sicrhau bod y pysgotwyr yn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth berthnasol sydd ar waith a bod camau priodol yn cael eu cymryd yn erbyn perchennog llong, capten neu bysgotwr sy'n mynd yn groes i'r ddeddfwriaeth honno. Ac fel Cwnsler Cyffredinol, rwyf o ddifrif ynghylch gorfodi rheoliadau pysgodfeydd. Byddwn yn argymell bod yr holl berchnogion llongau a physgotwyr sy'n gweithredu yn nyfroedd Cymru yn cydymffurfio â'r rheolau a'r rheoliadau perthnasol.

Ers 2021, gallaf ddweud wrthych fod 11 achos o dorri rheolau wedi cael eu harchwilio. Asesir ac ymdrinnir ag achosion drwy rybuddion swyddogol neu erlyniadau. Mae saith achos yn cael eu herlyn gan fy swyddfa ar hyn o bryd. Credaf y dylai'r erlyniadau a wnaed hyd yma fod yn rhybudd clir iawn i bysgotwyr fod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chosbi troseddau pysgota yng Nghymru, a byddaf innau fel Cwnsler Cyffredinol yn rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i gynnal y cyfreithiau hynny.   

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Weinidog, gan fod y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd bellach wedi cyhoeddi ei adroddiad, a ydych wedi ystyried a oes gan y Senedd y pwerau i gyflawni argymhellion y pwyllgor? 

Wel, y pwynt cyntaf y byddwn yn ei wneud yw y bydd dadl, wrth gwrs—credaf fod dwy awr wedi'u dyrannu ar gyfer hyn y prynhawn yma—ac rwy'n siŵr y bydd yr holl faterion sy'n ymwneud ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig yn cael eu hystyried. Fy rôl i a rôl Llywodraeth Cymru, os bydd y Senedd yn derbyn y cynigion yn yr adroddiad hwnnw, yw ystyried y rheini'n fanwl ac yn ofalus ac edrych ar y ffordd orau o weithredu'r cynigion hynny mewn deddfwriaeth ymarferol a chadarn. 

O gofio mai eich Prif Weinidog a ysgrifennodd y crynodeb gweithredol, i bob pwrpas, gydag arweinydd Plaid Cymru, byddwn wedi meddwl y byddech wedi gwneud ychydig o waith eisoes, a dweud y gwir, i ystyried a oedd gan y Senedd gymhwysedd i weithredu'r argymhellion hyn. Oherwydd, fel cyn-aelod o'r pwyllgor hwnnw, gallaf ddweud wrthych fod y cyngor cyfreithiol, yn ein trafodaethau, yn gwbl glir: mae'r maes cyfle cyfartal yn faes nad yw wedi'i ddatganoli; nid oes gan y Senedd bwerau i osod cwotâu rhywedd statudol i fynd i'r afael â gwahaniaethu yn erbyn menywod. Roedd y cyngor cyfreithiol hwnnw'n glir i ni, ac roedd yn dweud, i bob pwrpas, pe baem yn gweithredu i fynd i'r afael â gwahaniaethu neu driniaeth lai ffafriol i fenywod, y byddai'n sicr y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Felly, ni waeth beth fo rhinweddau unrhyw gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â diffyg amrywiaeth yn y Senedd, a ydych yn derbyn, os bydd eich Llywodraeth yn bwrw ymlaen â chwotâu rhywedd statudol, y byddai mewn gwirionedd yn peryglu holl agenda ddiwygio'r Senedd, ac na fyddai'n llwyddo i'w chyflawni erbyn 2026?

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n siŵr ei fod yn fater a fydd yn cael ei godi eto yn ddiweddarach y prynhawn yma. Hoffwn ddweud yn gyntaf, serch hynny, ynglŷn ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig, nad wyf yn rhagdybio canlyniad y penderfyniad y prynhawn yma; mater i'r Senedd ydyw. Ac mae'n bwysig iawn mai'r Senedd sy'n gwneud unrhyw benderfyniad a wneir mewn perthynas â chynigion ar gyfer diwygio ac nid y Llywodraeth, ac mae'r gwahaniaeth hwnnw'n un eithriadol o bwysig. Mae'r holl faterion cyfreithiol a allai godi o ystyriaethau o'r hyn a dderbynnir gan y Senedd y prynhawn yma, os o gwbl, yn rhai a gaiff sylw mewn perthynas â'r gwaith o lunio deddfwriaeth i weithredu penderfyniadau neu argymhellion y Senedd. 

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais unrhyw eglurder yn eich ateb ynglŷn ag a ydych yn credu bod gan y Senedd gymhwysedd i allu cyflwyno cwotâu rhywedd ar hyn o bryd. Mae'n gwestiwn syml iawn. Gwn eich bod yn dal i gyfeirio at y ddadl a fydd yn cael ei chynnal ymhen dwy awr. Rwy'n tybio nad oes gennych ateb yn eich ymateb i'r ddadl honno ychwaith ar y mater hwn. Os oes gennych, efallai y gallaf bwyso arnoch ar y mater eto. A ydych yn derbyn nad oes gan y Senedd gymhwysedd ar hyn o bryd, oherwydd bod cyfle cyfartal wedi'i gadw'n ôl, i weithredu cwotâu rhywedd mewn gwirionedd, ac os byddwch yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—os bydd y Senedd yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—y gallai hynny beryglu holl agenda diwygio'r Senedd? Oherwydd os ydych yn derbyn hynny—ac o'r dystiolaeth a gawsom, nid yn unig gan ein cyfreithwyr ein hunain, ond gan bawb arall heblaw am un tyst unigol, roedd yn ymddangos i mi nad yw'r cymhwysedd hwnnw gennym—ac os byddwch yn bwrw ymlaen ar y sail hon byddwch yn peri i agenda diwygio'r Senedd fethu i bob pwrpas. Efallai mai dyna yw eich bwriad; nid wyf yn gwybod. Byddwn yn gobeithio nad dyna yw eich bwriad; byddwn yn gobeithio nad ydych am wastraffu amser pawb—[Torri ar draws.] [Anghlywadwy.]

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod—a dywedaf hyn yn rhinwedd dwy swydd; yn gyntaf, fel Gweinidog yn y Llywodraeth, ond hefyd yn rhinwedd fy nghyfrifoldebau swyddog y gyfraith fel Cwnsler Cyffredinol—yw y byddaf yn rhoi ystyriaeth fanwl iawn, a bydd y Llywodraeth yn gwneud yr un peth, i'r argymhellion a gyflwynir, a gaiff eu pasio gan y Senedd, ac y byddaf yn gweithio wedyn i weld sut y gellir llunio deddfwriaeth gadarn ac ymarferol i weithredu'r argymhellion gan y Senedd.  

Mae arnaf ofn y bydd angen i ni gymryd seibiant technegol. Ar hyn o bryd, dim ond microffon y Gweinidog, fy un i a Carolyn Thomas sy'n gweithio. Nid oedd un Darren Millar yn gweithio, ond rwy'n dawel fy meddwl fod eich llais yn ddigon cryf i'w glywed yn y darllediad, ond efallai nad yw hynny'n wir am bob Aelod, felly yn anffodus, bydd angen inni gymryd seibiant technegol byr.

A yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni wrando arno eto? [Chwerthin.]

Nac ydy.

A gaf fi groesawu pawb yn ôl? Diolch i'r tîm technegol am ddatrys y problemau. Gobeithio y gallwn barhau am weddill y prynhawn heb ragor o anawsterau. Symudwn ymlaen yn awr at gwestiynau llefarydd Plaid Cymru—Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fe fyddwch yn fwy ymwybodol nag unrhyw Aelod yma o'r garreg filltir enbyd a basiwyd dros y toriad hanner tymor o 100 diwrnod ers ymosodiad di-synnwyr Putin ar Wcráin a'i phobl. Fel swyddog y gyfraith yn Llywodraeth Cymru, pa waith a wnaethoch gyda swyddogion y gyfraith eraill ledled y Deyrnas Unedig i ymchwilio i'r troseddau rhyfel a'r erchyllterau hawliau dynol a gyflawnwyd yn erbyn pobl Wcráin gan Vladimir Putin?

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'n fater sy'n dod i'r amlwg ledled y byd yn awr—y comisiwn troseddau rhyfel ac ymchwiliadau gan y Llys Troseddau Rhyngwladol ac yn wir, gan y Cenhedloedd Unedig eu hunain. Mae'r dystiolaeth yn llethol iawn. Rwyf wedi cael cyfarfod gyda swyddogion y gyfraith—y Twrnai Cyffredinol, Arglwydd Adfocad yr Alban ac Adfocad Cyffredinol Gogledd Iwerddon—ac rydym wedi trafod y dull sy'n cael ei fabwysiadu o ran y gefnogaeth i'r ymchwiliadau. Mae'r ymchwiliadau, wrth gwrs, yn cael eu dwyn gerbron gan yr erlynydd cyffredinol yn Wcráin. Rwyf wedi awgrymu y byddai manteision i ddull sy'n cynnwys y pedwar swyddog y gyfraith o ran y gefnogaeth i'r gwaith. Rwy'n gwybod bod cynghorydd arbennig wedi'i benodi gan Lywodraeth y DU i gynorthwyo'r erlynydd cyffredinol yn Wcráin.

Wrth gwrs, cafwyd dau achos troseddau rhyfel eisoes yn erbyn unigolion, ac mae nifer fawr o rai eraill yn cael eu hymchwilio. Mae'r niferoedd yn y miloedd. Wrth gwrs, ceir cyfreithwyr y mae eu gwasanaethau hefyd yn cael eu cyfeirio at gefnogi'r ymchwiliadau hynny. Byddaf yn cysylltu â'r erlynydd cyffredinol fy hun ynghylch unrhyw waith a chymorth penodol y gallwn ei ddarparu o Gymru, boed yn foesol neu'n ymarferol o ran ymgysylltu ag aelodau o'r gymuned gyfreithiol yng Nghymru sydd ag arbenigedd yn y maes hwn. Mae hynny'n rhywbeth lle yr hoffwn weld maes penodol iawn o gefnogaeth Gymreig os ystyrir ei bod o fudd i'r gwaith pwysig sy'n digwydd—yn awr, yn ystod y rhyfel, ond yn yr un modd ar gyfer y blynyddoedd lawer ar ôl hynny fel sy'n anochel gyda'r mathau hyn o achosion.

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi cyhoeddi'n ddiweddar eu bod wedi prynu bloc swyddfa wrth ymyl yr Old Bailey am £111 miliwn. Fel bargyfreithiwr ifanc yn 2009, roedd pobl yn cwyno bryd hynny am gyflwr annigonol y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd. Mae pobl wedi parhau i gwyno amdani ers hynny. Mewn gwirionedd, pan ymwelodd y Goruchaf Lys â Chaerdydd am y tro cyntaf, cafodd ei gynnal yn Nhŷ Hywel, sy'n codi llawer o gwestiynau eraill, yn hytrach nag yn y ganolfan cyfiawnder sifil. Ymateb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw, 'Byddwn yn darparu ffynnon ddŵr ychwanegol a byddwn o'r diwedd yn trwsio'r lifft sydd wedi torri.' Y mae ychydig fel fflat Del Boy, yn hytrach na chanolfan cyfiawnder sifil. Felly, Gwnsler Cyffredinol, pryd y mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn mynd i fod o ddifrif ynglŷn â chyfiawnder yng Nghymru ac yn sicrhau canolfan cyfiawnder sifil sy'n gweddu i brifddinas fel Caerdydd?

Diolch am hynny. Nid oes amheuaeth o gwbl nad yw'r ganolfan cyfiawnder sifil yn addas i'r diben. Nid oes amheuaeth o gwbl ychwaith fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ymwybodol o hynny. Rwyf i a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyfarfod â Dominic Raab, yr Arglwydd Ganghellor, a chodwyd y mater penodol hwn gydag ef. Fe'i codwyd gennym hefyd yn ystod cyfarfodydd ar sawl achlysur gyda'r Arglwydd Wolfson, a ymddiswyddodd wedi hynny—nid oherwydd y cwestiwn ond oherwydd materion eraill. Felly, maent yn ymwybodol iawn o'r pryderon. Hefyd, rwyf wedi'i gwneud yn glir iawn, rwy'n credu, mewn atebion i gwestiynau yn y Siambr hon ei bod yn gwbl annerbyniol fod prifddinas Caerdydd yn cael ei thrin fel hyn. Pe bai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli, ni fyddem yn goddef cyfleusterau o'r fath, cyfleusterau sydd nid yn unig yn annigonol i ddefnyddwyr y llys—y dinasyddion, y cyfreithwyr, a'r farnwriaeth—ond nad ydynt ychwaith yn briodol o ran y ddelwedd yr ydym am ei chael o system gyfreithiol Cymru a'r ffordd yr ydym am weld yr economi gyfreithiol yng Nghymru yn tyfu.

Serch hynny, gallaf ddweud wrthych fy mod yn y broses o ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn benodol ar y pwynt hwn—mor rhyfedd yw hi, ar ôl cael gwybod nad oes digon o arian, fod miliynau o bunnoedd ar gael ar gyfer canolfan arall yn Llundain, tra bod y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd yn cael ei hanwybyddu'n llwyr. Rwy'n falch o weld, wrth gwrs, fod rhywun wedi'i benodi yn lle yr Arglwydd Wolfson bellach. Y Gweinidog cyfiawnder newydd yw Syr Christopher Bellamy, a fu'n rhan o'r adolygiad diweddar o gymorth cyfreithiol wrth gwrs. Byddaf yn ceisio cael trafodaethau gydag ef ynghyd â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, lle bydd hyn hefyd yn un o'r eitemau ar yr agenda. Rhaid imi ddweud, un o'r pethau rwy'n meddwl amdanynt yw efallai y dylem gael ein cyfarfod wyneb yn wyneb nesaf yn y ganolfan cyfiawnder sifil.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil Trefn Gyhoeddus yn cynnwys darpariaethau sy'n effeithio ar hawl pobl i brotestio. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i egluro i Lywodraeth y DU ei gwrthwynebiad i'r ymosodiad hwn ar hawliau domestig.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Nid wyf yn credu y gallai neb yn y Siambr hon wadu'n rhesymol fod protestio neu fudiadau protest wedi newid Cymru a'r Deyrnas Unedig er gwell. Rwy'n gwybod bod gennych chi eich hun, Gwnsler Cyffredinol, hanes o herio'r pwerus pan fydd angen gwneud hynny, gan gynnwys eich gwaith ysbrydoledig gydag eraill i herio erchyllterau apartheid yn Ne Affrica. Dylem i gyd boeni am gymhellion unrhyw Lywodraeth sy'n ceisio herio'r hawl i brotestio. Gwnsler Cyffredinol, i ba raddau y mae'r Bil hwn, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU, yn cyfyngu ar hawl pobl i brotestio, a beth yw eich asesiad o'i effaith ar ein democratiaeth?

Diolch am hynny. Rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn, yn y Bil hwn, ei fod yn atgyfodi cyfres o gymalau a wrthodwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi am yr union resymau y mae'r Aelod newydd eu nodi heddiw. Mae'r cynigion, yn fy marn i, yn ergyd sylweddol i'r hawl i brotestio ac yn ymosodiad uniongyrchol ar ddemocratiaeth a rhyddid mynegiant. Mae Llywodraeth Cymru yn gadarn ei gwrthwynebiad iddynt. Rwyf am wneud y pwynt—ac nid wyf yn ei wneud gyda thafod yn y boch o gwbl—fod yr hawl i brotestio, bod yr hawl i herio awdurdod mor sylfaenol i'n democratiaeth, ac efallai mai dim ond y dechrau yw hyn. Pan edrychwch ar y ffordd y mae deddfwriaeth debyg wedi'i chyflwyno yn Rwsia Putin, lle mae hyd yn oed sefyll gyda phlacard, neu hyd yn oed esgus dal un, yn gallu arwain at gosbau sydd bron yr un fath â'r hyn sy'n cael ei gynnig yn y ddeddfwriaeth benodol hon, mae hynny'n fygythiad i bob un ohonom, ac mae'n fygythiad i ddemocratiaeth. Ar ei ffurf bresennol, mae'r Bil wedi'i gadw'n ôl i Lywodraeth y DU, ac ni fyddwn yn gosod cynnig cydsyniad deddfwriaethol am y rheswm hwnnw. Fodd bynnag, os cyflwynir gwelliannau, byddwn yn dadansoddi'r rheini'n ofalus i sicrhau bod llais y Senedd yn cael ei glywed lle bynnag y bo'n berthnasol. Byddwn hefyd yn parhau fel Llywodraeth i wneud ein gwrthwynebiadau i'r Bil yn glir yn ein cysylltiadau â Llywodraeth y DU a swyddogion. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig ddoe sy'n tynnu sylw at ein gwrthwynebiadau i gynigion yn y Bil hwnnw.

Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gan dribiwnlysoedd Cymru gyfleusterau digonol, yn awr ac yn y dyfodol, ac wrth inni fwrw ymlaen â'r broses o ddiwygio strwythur y tribiwnlysoedd datganoledig i greu system dribiwnlysoedd wedi'i moderneiddio ar gyfer Cymru.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae’n deg dweud nad yw cyfleusterau ein tribiwnlysoedd Cymreig ddim yn ddigon da. Dwi'n cofio siarad ag un barnwr a hi'n dweud mai ei gorchwyl cyntaf hi bob dydd oedd symud y bordydd a'r cadeiriau er mwyn gwneud yn siŵr bod yr ystafell yn barod ar gyfer achos. Gyda'r brydles yn Oak House yng Nghasnewydd yn dirwyn i ben y flwyddyn nesaf—yr unig adeilad dynodedig i dribiwnlysoedd Cymru—beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod adeiladau a chyfleusterau addas ar gyfer ein tribiwnlysoedd?

Diolch yn fawr iawn. Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn, oherwydd wrth inni weithio ac edrych ar ddeddfu mewn perthynas ag argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio tribiwnlysoedd, rhaid inni edrych ar nifer o faterion, ac un ohonynt wrth gwrs yw sicrhau annibyniaeth y farnwriaeth, ond hefyd sicrhau bod cyfleusterau tribiwnlys priodol ar gael i'w defnyddio, a chyda statws a chydnabyddiaeth briodol i bwysigrwydd y tribiwnlysoedd hynny.

Ar y pwynt a godwch ynglŷn ag Oak House, rwy'n cydnabod pwysigrwydd ystafell y tribiwnlys yn Oak House, oherwydd dyma'r unig gyfleuster tribiwnlys penodol sydd ar gael gennym i'r tribiwnlysoedd. Mae yna broblem wedi codi; mae'r landlord wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ond mae ein hawliau fel tenantiaid yno yn aros yr un fath. Mae ein prydles i fod i ddod i ben, ond mae bwriad i'w hadnewyddu. Felly, credaf fod hwnnw'n fater a gaiff ei ddatrys. Ond rydych yn iawn ynghylch mater ehangach y ffordd yr edrychwn ar yr annibyniaeth yn y dyfodol a'r cyfleusterau yn y dyfodol. Pe bai gennym ganolfan cyfiawnder sifil newydd, gallai honno hyd yn oed fod yn adnodd ar gyfer hynny, ac efallai fod hynny'n un o'r pwyntiau yr hoffem eu gwneud maes o law.

Gwnsler Cyffredinol, prynhawn da. Hoffwn ofyn cwestiwn ynglŷn â pholisi Llywodraeth y DU ar y posibilrwydd o anfon ceiswyr lloches i Rwanda. Roeddwn yn awyddus iawn i ganolbwyntio ar blant sy'n cael eu hasesu'n anghywir fel oedolion. Rydym wedi clywed pryderon brawychus ar ben hynny, sef bod yr heddlu, meddygon a gorsafoedd heddlu yn cynnal rhywbeth a elwir yn brofion aeddfedrwydd rhywiol. Mae hyn yn peri pryder, ac rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â mi i gondemnio'r ddau beth, oherwydd gallent olygu bod plant yn cael eu hasesu fel oedolion ac y gallent fod yn rhan o'r garfan honno sy'n cael ei hanfon i Rwanda. Gwnsler Cyffredinol, tybed a wnewch chi godi'r mater hwn gyda Llywodraeth y DU a mynegi eich pryderon ynglŷn â'r mater penodol hwn. Diolch yn fawr iawn.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Byddaf yn sicr yn gwneud hynny, ac rwy'n gwybod i sicrwydd bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn codi'r materion penodol hyn yn helaeth. Maent yn peri pryder. Rwy'n credu bod Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig wedi bod yn glir ynghylch ei barn fod y mesurau yn y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, sy'n cynnwys anfon ceiswyr lloches i Rwanda i brosesu eu cais yno, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid. Rwy'n credu y derbynnir hefyd fod y dull dideimlad hwn yn tanseilio statws y DU yn y byd. Mae'n ofid mawr fod y Bil hwnnw bellach wedi cael Cydsyniad Brenhinol. Fel cenedl noddfa, mae'r materion hyn wedi'u codi. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Kevin Foster, ar y cyd â Llywodraeth yr Alban, ar 19 Mai, i fynegi pryderon Llywodraeth Cymru am y cynigion ynghylch Rwanda, ac i ofyn am gyfarfod pedair gwlad i drafod y mater. Ni chafwyd ymateb i'r cais hyd yma, ond gwn y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i fynd ar drywydd y pwynt. Mae'n amlwg ei bod wedi clywed y pwyntiau a godwyd gennych. Ar y dull o ymdrin â fisâu a mewnfudo ac yn y blaen, nid oes ond raid ichi edrych ar yr anawsterau a gafwyd gyda'r sefyllfa fisa mewn perthynas ag Wcráin, a chredaf fod hyn oll yn erydu enw da y DU yn rhyngwladol fel arweinydd byd-eang ym maes diogelu hawliau dynol. 

Mae cwestiwn 5 [OQ58127] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.

Diolch am y cwestiwn. Mater i'r ddeddfwrfa honno yw penderfynu ar gyfansoddiad y ddeddfwrfa. Rhaid i Gymru gael ei chynrychioli'n llawn ac yn deg yn Nhŷ'r Cyffredin er mwyn sicrhau bod ei buddiannau mewn deddfwriaeth a gadwyd yn ôl—a lle bo'n briodol, deddfwriaeth wedi'i datganoli—yn cael eu hadlewyrchu'n briodol.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae gen i ryw syniad y bydd elfennau o'r drafodaeth yma yn cael eu gwyntyllu eto maes o law yn y Siambr yma, ond wrth ein bod ni'n gweld cwymp sylweddol yn y nifer o'n cynrychiolwyr ni yn San Steffan a, diolch byth, mwy o gyfrifoldebau yn dod drosodd i'r ddeddfwrfa hon, ydy'r Gweinidog yn cytuno felly bod angen mwy o Aelodau etholedig yma er mwyn craffu a sicrhau ein bod yn cael y ddeddfwriaeth orau posib i wasanaethu pobl Cymru, ac, mewn gwirionedd, nad refferendwm ar gynyddu faint o Aelodau sydd yn y Senedd yma sydd ei angen, ond yn hytrach, pan ddaw'r amser, refferendwm ar annibyniaeth i Gymru? 

Wel, a gaf fi ddiolch ichi am y cwestiwn atodol a'r pwyntiau a godwch? Efallai y caf droi at y pwynt olaf yn gyntaf, hynny yw, mae'n ddiddorol, onid yw, fod y feirniadaeth yr eir ar ei thrywydd yn ymwneud â refferendwm. Mae fy marn i'n glir iawn, ac rwyf wedi gwirio ac mae maniffesto Llafur Cymru 2021, maniffesto Democratiaid Rhyddfrydol Cymru 2021, maniffesto Plaid Cymru 2021, a maniffestos cyn hynny, rwy'n credu, yn rhoi mandad cryf iawn o ran diwygio. Pe bai refferendwm ar newid cyfansoddiadol fel y cyfryw, ac ar nifer yr Aelodau, mae'n ddiddorol iawn, onid yw, na fu refferendwm wrth benodi 84 o Arglwyddi newydd gan y Prif Weinidog presennol ers iddo ddod i rym heb fod yn hir yn ôl. Newidiadau i system bleidleisio meiri yn Lloegr i'w gwneud yn haws i'r Ceidwadwyr ennill seddi—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Cyflwyno dulliau adnabod pleidleiswyr a chyfyngiadau eraill ar bleidleisio—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Ac wrth gwrs, ni chafwyd refferendwm ar y gostyngiad yn nifer y seddi seneddol yng Nghymru—ni chafwyd refferendwm ar hynny. O leiaf mae gennym fandad a hawl i ddilyn y mandadau hynny y cawsom ein hethol arnynt.

Ond a gaf fi drafod y pwyntiau pwysig ar graffu? Mae rôl graffu deddfwrfa yn gwbl hanfodol i ddemocratiaeth iach, felly yn fy marn i mae cynyddu nifer yr Aelodau o'r Senedd yn adlewyrchu rôl a chyfrifoldebau'r Senedd, sydd wedi cynyddu'n sylweddol ers i'r sefydliad hwn agor ei ddrysau am y tro cyntaf ym 1999. Mae bellach yn Senedd. Mae ei chyfrifoldebau a'i swyddogaethau yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r rhai a fodolai pan gafodd ei sefydlu'n wreiddiol. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod gwerth democratiaeth yn rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom ei ystyried ein hunain, a phwysigrwydd hynny. Yn anffodus, gyda'r Ceidwadwyr, maent yn gwybod pris popeth, fel y dywedodd Aneurin Bevan, a gwerth dim byd. Ac rwy'n ystyried bod ein democratiaeth yn werthfawr iawn, ond rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau hyn i gyd yn cael eu gwneud heb fod yn rhy hir.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth y DU, ar sawl achlysur, wedi dangos diffyg ystyriaeth annerbyniol o gonfensiwn Sewel. Rydym wedi mynegi ein pryderon ynglŷn â'r tramgwyddau hyn yn rymus a byddwn yn parhau i bwyso am roi'r confensiwn ar sail briodol.

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Cytunaf â'r hyn yr ydych newydd ei ddweud. Roeddwn hefyd yn falch o glywed bod y Torïaid Cymreig wedi cefnu ar eu hymdrechion penderfynol i amddiffyn penderfyniad Llywodraeth y DU i atal cyllid sy'n gysylltiedig â HS2 i Gymru. Nawr, rydym yn gwybod onid ydym, Gwnsler Cyffredinol, fod y setliad presennol, fodd bynnag, yn dal i ganiatáu i Dorïaid y DU esgus bod rheilffordd rhwng Llundain a Manceinion o fudd i Gymru, felly nad oes angen cyllid. Safbwynt rhyfedd iawn i'w arddel. Gwnsler Cyffredinol, pa wahaniaeth y byddai codeiddio'r confensiwn yn ei wneud i'r safbwynt hwn sy'n amlwg yn fondigrybwyll? 

Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw. Ar y pwynt olaf a wnaethoch am HS2, a gaf fi ddweud fy mod yn falch dros ben fod y Ceidwadwyr Cymreig bellach yn cytuno â'r pwynt a wnaethom y dylid cael cyllid? Rwy'n siŵr y gwrandewir ar eu dylanwad sylweddol yn San Steffan ac edrychwn ymlaen at weld y siec yn cyrraedd yn y dyfodol agos [Chwerthin.]

Ar gonfensiwn Sewel, mae hyn yn rhywbeth a godwyd gennyf fi a'r Prif Weinidog yng nghyfarfod cyntaf y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol. Fe wnaethom dynnu sylw'r pwyllgor at yr adroddiad gan Bwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi, yr adroddiad 'Respect and Co-operation: Building a Stronger Union for the 21st century', lle maent yn galw ar Lywodraethau'r Deyrnas Unedig i barchu confensiwn Sewel. Galwasom hefyd am godeiddio confensiwn Sewel a chryfhau mecanweithiau adrodd i'r Seneddau perthnasol. O ganlyniad, mae swyddogion o bob un o'r Llywodraethau wedi bod yn edrych ar gonfensiwn Sewel a'r egwyddorion ar gyfer gweithio yn y dyfodol, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Fel Llywodraeth, rydym yn parhau o'r farn mai gosod confensiwn Sewel ar sail statudol a thraddodadwy yw'r ffordd fwyaf priodol o hyd o ddiogelu'r setliad datganoli a diogelu'r Deyrnas Unedig, a byddwn yn parhau i bwysleisio'r pwynt hwn.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

Diolch am y cwestiwn. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 13 Mai a oedd yn cynnwys fy nadansoddiad o raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU, ac yn benodol o ran lle mae'n debygol y byddai angen cydsyniad y Senedd.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae Araith y Frenhines yn sôn am ddeddfwriaeth am faterion sydd yn dod o dan gymhwysedd ein Senedd, megis y Bil addasu genetaidd, er enghraifft. Bydd hyn yn sicr yn golygu y gwelwn ni ragor o LCMs yma, ond fel yr ydym yn ei wybod o brofiad, mae trefn yr LCMs yn gwbl annigonol. Does gennym ni ddim amser i graffu, heb sôn am ymgynghori, a phob yn damaid, wrth i'r LCMs fynd heibio, mae Cymru'n colli ychydig yn fwy o'n grymoedd datganoledig, wrth i San Steffan gymryd y grym yma yn ôl damaid bach ar y tro. Pa gamau, felly, ydych chi'n eu cymryd i sicrhau, yn gyntaf, fod gennym ni ddigon o amser i graffu? Ac yn olaf, ydych chi'n cytuno y byddai'r drefn yn llawer gwell ac yn fwy taclus os byddai'r materion yma wedi cael eu datganoli yn llwyr i Gymru?

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n credu fy mod yn cytuno â llawer o'r sylwadau. Mewn perthynas ag Araith y Frenhines, hynny yw, rydych yn iawn, mae nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth y mae'n rhaid inni eu hystyried, gyda rhai ohonynt yn effeithio ar feysydd datganoledig. Yn unol â'n Rheolau Sefydlog a'n rhwymedigaethau cyfansoddiadol ein hunain, rhaid inni ystyried y rheini a phenderfynu a fyddwn yn cytuno i gydsynio i'r ddeddfwriaeth honno ai peidio, ac mae hyn yn anochel yn arwain at brosesau trafod a negodi sy'n aml yn anodd iawn. Mae'n glir yn achos rhai meysydd p'un a ydynt wedi'u datganoli neu eu cadw'n ôl, efallai y bydd materion trawsffiniol yn codi yn achos rhai ohonynt ac yn y blaen. Felly, mae llawer o bethau'n codi. Un ohonynt, er enghraifft, fydd mater y Bil rhyddid yn sgil Brexit fel y'i gelwir a mater cyfreithiau a gedwir gan yr UE, ac wrth gwrs, yn yr achos hwnnw, rydym o leiaf wedi cael addewid y byddwn yn cael ein cynnwys yn y gwaith cynnar o lunio'r ddeddfwriaeth neu nodi'r materion sy'n berthnasol i Gymru.

Un o'r problemau o ran adnoddau, wrth gwrs, yw os mai dim ond diwrnod o rybudd a roddir i chi ynghylch darn o ddeddfwriaeth, mae'r gallu i'r Senedd hon ystyried y materion hynny'n briodol wedi'i gyfyngu'n helaeth. Mae'n broses gwbl annigonol, un sydd wedi cael ei cham-drin yn sylweddol, rwy'n credu. Cafwyd enghreifftiau lle y cafwyd gweithio cydweithredol a chynhyrchiol iawn, megis ar y fframweithiau cyffredin er enghraifft. Ond roedd Araith y Frenhines yn cynnwys nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth. Rwy'n credu mai'r pwynt sy'n codi yn y pen draw, er mwyn ymdrin â'r cyfrifoldebau hynny, yw bod arnom angen nifer digonol o Aelodau yn y Siambr hon sy'n gallu datblygu lefelau arbenigedd yn y meysydd hynny. Oherwydd mae'n ymwneud â mwy na'r gwaith yr ydym yn ei greu ein hunain mewn perthynas â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae'n rhaid inni ymgysylltu â Seneddau eraill y DU, gan gynnwys Senedd San Steffan, mewn perthynas â'u deddfwriaeth hwy a'r effeithiau a gaiff honno ar Gymru.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 3 sydd nesaf, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a bydd holl gwestiynau y prynhawn yma yn cael eu hateb gan y Llywydd. Yr wyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 3. Cwestiwn 1, Jack Sargeant.

Mae cynllun pensiwn y staff cymorth yn cael ei redeg gan Aviva. Nid yw'r Comisiwn yn ymwneud â phenderfyniadau sut i fuddsoddi yr asedau. Mae penderfyniadau ar fuddsoddiadau pensiynau staff cymorth yn nwylo ymgynghorwyr buddsoddi arbenigol Aviva, sy'n ymgysylltu â chwmnïau ar faterion amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethu. Gall staff cymorth hefyd ddewis y cronfeydd i fuddsoddi ynddynt.

Mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, yn gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i'w buddsoddi. Telir buddion o refeniw treth yn hytrach nag o asedau a neilltuwyd i'w talu.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o fy ymgyrch i ddadfuddsoddi cronfeydd pensiwn y sector cyhoeddus o danwydd ffosil, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau a gefnogodd y cynnig, sy'n golygu y bydd Cymru'n arwain y ffordd yn y maes hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i Heledd Fychan am godi mater pensiynau ein staff cymorth ein hunain yn ystod y ddadl a gyflwynais ychydig wythnosau'n ôl.

Nawr, Lywydd, rwyf wedi siarad ag ychydig o staff cymorth sy'n awyddus iawn i leisio'u barn ar ddadfuddsoddi eu cronfa o danwydd ffosil, y rhai yn adeilad y Senedd yn ogystal â'r rhai yn ein swyddfeydd rhanbarthol ac etholaethol. Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedoch chi yn eich ymateb i fy nghwestiwn cychwynnol, nad gwaith y Comisiwn yw gwneud hynny, ond sut y gall y Comisiwn gefnogi ein staff cymorth i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed gan fuddsoddwyr eu cronfa bensiwn? Diolch.

Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, a deallaf fod gan y cynllun staff cymorth grŵp llywodraethiant sydd â staff arweiniol y Comisiwn ar gael i gynghori, ac felly, cysylltu â'r grŵp llywodraethiant hwnnw yw'r ffordd fwyaf priodol i staff etholaethol neu staff sy'n cefnogi Aelodau yma yn y Senedd godi unrhyw broblemau sydd ganddynt ynghylch y modd y caiff eu hasedau eu buddsoddi.

Diolch, Llywydd. Cwestiwn tebyg iawn, yn amlwg; mae Jack Sargeant a minnau'n mynd ar ôl yr un pwynt. Dwi'n meddwl mai'r pryder sydd gennym ni ydy bod yna ddim cefnogaeth ffurfiol, felly, a gweld a oedd yna rôl gan y Comisiwn i fod yn helpu’r aelodau staff hyn—. Yn sicr, o brofiad aelod o staff yn fy nhîm, mae o wedi gorfod ymgyrchu ar ei ben ei hun a ffeindio ei fod o'n gorfod gwneud lot fawr o hyn jest ar ei ben ei hun a bod yr holl wybodaeth ddim yn dryloyw chwaith o ran staff. Mae o hefyd yn anodd i ni fel Aelodau pan fo hi'n dod i recriwtio i fod yn medru rhoi'r wybodaeth honno i staff. Felly dim ond i ategu Jack Sargeant, a dweud y gwir: oes yna unrhyw beth y gall y Comisiwn fod yn ei wneud i bwysleisio bod angen edrych ar hyn a rhoi cefnogaeth i'r staff, yn lle ei fod o i fyny i bob unigolyn fynd ar ôl hyn?

Diolch hefyd am y cwestiwn yna, sy'n gofyn ynglŷn â thryloywder y wybodaeth yma i aelodau staff cymorth, ac fe wnaf i'n siŵr ein bod ni'n edrych eto ar argaeledd y wybodaeth yna o ble i chwilio am gymorth a chyngor ar bensiynau gan staff Aelodau. Fel soniais i, mae yna grŵp llywodraethu ar y cynllun pensiwn i staff cymorth yr Aelodau. Mae yna aelodau penodol o staff y Comisiwn ar gael i roi cyngor ar unrhyw fater yn ymwneud â hyn i staff cymorth. Mae cyfarwyddwr cyllid y Comisiwn a'r pennaeth pensiwn yn ddwy o'r rheini, ac felly mae'r wybodaeth yna gyda fi o'm blaen i ar y foment yma. Fe wnaf i'n siŵr, ar ôl y cwestiynau yma heddiw, fod y wybodaeth yna'n glir ac ar gael i holl aelodau staff cymorth yr Aelodau.

Yng nghynllun pensiwn yr Aelodau, gwneir penderfyniadau gan yr ymddiriedolwyr pensiwn yn dilyn cyngor proffesiynol. Y cynrychiolwyr presennol ar y bwrdd ymddiriedolwyr pensiwn yw Nick Ramsay a minnau, yn cynrychioli'r Aelodau, ac yn amlwg, byddwn yn hapus i ateb cwestiynau ar gynllun yr Aelodau gan unrhyw Aelod sy'n dymuno eu codi. Mae gan y Comisiwn ddau gynrychiolydd ar gynllun pensiwn yr Aelodau, ond ar hyn o bryd nid oes Comisiynydd yn yr un o'r swyddi hyn. A fyddai'r Comisiynwyr yn ystyried rhoi un o'u haelodau ar y cynllun pensiwn neu a fyddai'r Llywydd—a phan ysgrifennais hwn, nid oeddwn yn gwybod eich bod yn mynd i fod yn ei ateb, felly gallaf ofyn i chi'n uniongyrchol—a fyddai'r Llywydd, ar sail flynyddol, yn hoffi i mi ateb cwestiynau ar gynllun pensiwn yr Aelodau sydd, i bob pwrpas, yn gwestiynau i'r Comisiwn?

Os wyf wedi eich deall yn iawn, rydych yn gwirfoddoli i ateb cwestiynau ar yr elfen pensiynau Aelodau—

Ydw.

—byddwn yn falch iawn pe baech chi'n ateb cwestiynau ar bensiynau yn hytrach na fy mod i'n gwneud, ac rwy'n credu y byddech yn llawer mwy gwybodus, yn amlwg, ac yn fwy hyddysg na fi yn y materion hyn. Rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny fel ffordd ymlaen a fyddai'n arwain, rwy'n tybio, at atebion mwy ystyrlon ar bensiynau na'r rhai y gallech fod wedi'u clywed eisoes y prynhawn yma.

Mae manyleb contract arlwyo'r Comisiwn yn cynnwys amcanion cynaliadwyedd ac amgylcheddol. Mae gan y contractwr arlwyo achrediad ISO 14001, sy'n ymwneud â pherfformiad amgylcheddol gwell. Mae ganddynt hefyd achrediad efydd nod arlwyo Bwyd am Oes Cymdeithas y Pridd. Cymeradwyaeth annibynnol yw hon i fwyd iach, wedi'i baratoi'n ffres o ffynhonnell gynaliadwy. Nod y gwasanaeth arlwyo yw defnyddio cynhyrchion sy'n cynnwys olew palmwydd cynaliadwy yn unig. Nododd adolygiad diweddar o gyflenwadau arlwyo, gan gynnwys cynhwysion ar gyfer bwyd sy'n cael ei goginio ar y safle, un cynhwysyn ar gyfer cacennau a oedd yn cynnwys olew palmwydd nad oedd yn gynaliadwy. Ni fydd y cynhwysyn hwn yn cael ei ddefnyddio o hyn ymlaen. Ac er mwyn i bawb gael gwybod, sglodion siocled oedd y cynnyrch. [Chwerthin.]

Diolch. Mae'n wych clywed hynny—roedd yn ateb gwych. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i glywed gan ddisgyblion Ysgol Cystennin ym Mochdre ar sawl achlysur, ac mae eu hangerdd dros fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd yn ysbrydoledig. Gwnaeth y disgyblion gyflwyniad craff yn ystod Wythnos Newid Hinsawdd ynglŷn â'r effaith ddinistriol y mae olew palmwydd anghynaliadwy yn ei chael ar ein planed a’r bywyd gwyllt yr ydym yn rhannu'r blaned ag ef. Maent yn gweithio ochr yn ochr â Sw Caer ar fenter sydd wedi arwain at statws Caer fel unig ddinas olew palmwydd cynaliadwy y byd hyd yma. Ac Ysgol Cystennin yw'r ysgol a'r gymuned Gymraeg gyntaf i gymryd rhan yn y prosiect. Ac mae'n wych fod y Senedd eisoes yn gwneud hyn, ac nid oeddwn yn disgwyl hynny, felly mae'n wych. Oherwydd roeddwn yn mynd i ofyn—byddai'n hyfryd pe bai'r Senedd yn senedd gyntaf i fod yn rhan o'r prosiect hwn. Ond a wnaiff y Comisiwn gytuno i gyfarfod â’r disgyblion i glywed eu hangerdd dros hyn, ac er mwyn iddynt glywed gennych chi am yr hyn y mae’r Comisiwn eisoes yn ei wneud, sy’n wych?

Wel, gallaf gadarnhau y byddai Senedd sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy yn fwy na pharod i gyfarfod â’r ysgol sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy i drafod y mater hwn. Rwy’n siŵr y gallwn, fel Comisiwn, sicrhau ein bod yn gallu cyfarfod â chynrychiolwyr o’r ysgol, a diolch i chi am yr holl waith y maent yn ei wneud fel pobl ifanc i arwain y ffordd ar y materion hyn.

Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i iechyd, diogelwch a lles y gweithlu. Darperir gofal bugeiliol yn unol â strategaeth iechyd a lles y Comisiwn. Mae enghreifftiau'n amrywio o gymorth iechyd galwedigaethol, codi ymwybyddiaeth, i dudalennau iechyd a lles penodol ar fewnrwyd y staff. Adolygir yr effaith yn rheolaidd. Dwi ar ddeall bod dros 90 y cant o staff y Comisiwn yn dweud bod eu rheolwr llinell yn ystyriol o’u lles.

Diolch yn fawr iawn i'r Llywydd am yr ateb hwnnw. Fel rydych chi'n gwybod, mae'r wlad yn wynebu cyfnod anodd iawn, wrth i gostau byw wasgu ar bobl, gan wthio pobl mewn i dlodi, ac, yn wir, tlodi enbyd. Bydd yna bwysau cynyddol ar staff i ymateb i nifer fawr o achosion, rhai yn achosion dirdynnol, gan ddod â phwysau emosiynol yn ei sgil. Ydy'r Comisiwn wedi paratoi am y senario yma, ac oes modd gwneud yn glir i bob un o'r staff ynghylch pa gymorth sydd ar gael i fynd i'r afael â'r heriau emosiynol, sydd yn debygol o gynyddu?

Diolch am y cwestiwn amserol iawn yna. Ac mae hyn yn agwedd newydd o waith y Comisiwn, wrth baratoi cyfeiriadau a chanllawiau ariannol, a fydd yn nodwedd o'r cymorth sydd ar gael gan y Comisiwn. Ac mae'r cymorth ar gyfer blaendaliadau cyflog a chymorth iechyd galwedigaethol ychwanegol bellach ar waith, er mwyn sicrhau bod y cymorth sy'n briodol i'r cyfnod yma dŷn ni'n byw drwyddo ar gael i'n staff ni oll—yn eich etholaethau chi, yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yma yn y Senedd.

Rydych chi'n dod yn agosach, onid ydych? [Chwerthin.]

Yn ystod y Senedd ddiwethaf a’r Senedd bresennol, mae’r Comisiwn wedi cefnogi Aelodau i bwyso am rôl i ddeddfwrfeydd datganoledig yn y Cynulliad Partneriaeth Seneddol. Mae'r trafodaethau hyn wedi'u datblygu'n bennaf gan Gadeiryddion pwyllgorau, gyda chefnogaeth staff y Comisiwn. Yn dilyn hyn, y gwahoddwyd y Senedd i anfon dau arsylwr i gyfarfod cyntaf y Cynulliad Partneriaeth Seneddol ym mis Mai, a chawsom ein cynrychioli—yn dda, mae'n debyg—gan Alun Davies a Sam Kurtz. Ar 26 o Fai, cytunodd fforwm y Cadeiryddion y dylai ymgysylltiad â'r Cynulliad Partneriaeth Seneddol gysylltu'n agos â gwaith y pwyllgorau perthnasol. Bydd dirprwyaethau'r dyfodol yn cynnwys Cadeiryddion neu aelodau a enwebir o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Ac rôn i'n falch iawn, yn sicr, o glywed i ddechrau fod Alun Davies a Sam Kurtz wedi cynrychioli'r Senedd hon gydag anrhydedd. Ond rŷn ni hefyd yn falch iawn o ddarllen eu llythyr nhw, wedi iddynt ein cynrychioli ni. Mae'n dda ein bod ni wedi cael ein cynrychioli, yn enwedig gan ddau mor barchus â'r ddau yma, ond, yn sicr, mae angen mwy na jest seen and not heard, ac mae'n rhaid ei bod hi'n anodd iawn i Alun Davies to be seen and not heard. Felly, dyw e ddim yn gwneud unrhyw synnwyr o gwbl bod cynrychiolwyr o'r lle yma yn methu cyfrannu at ddadleuon yn ymwneud â meysydd datganoledig. Felly, ydy'r Comisiwn yma wedi cyflwyno'r safbwynt yma i'r cynulliad, a phryd bydd y rheol yma yn newid?

Fel soniais i yn yr ateb gwreiddiol, hawliau arsylwi sydd gan gynrychiolwyr o'r Senedd ar hyn o bryd, ac mae gan hynny ei gyfyngiadau, fel mae'r Aelod wedi'i grybwyll. Fe fyddwn ni fel Comisiwn, a swyddogion y Comisiwn, yn barod iawn i weithio gyda'r Aelodau sy'n ein cynrychioli ni, a'r pwyllgorau rôn i'n sôn amdano, yn hyrwyddo unwaith eto hawliau ychwanegol i'n cynrychiolwyr ni fel Senedd, fel y gallwn ni chwarae rhan gwbl gyflawn yng ngwaith y cynulliad penodol yma. 

Ac yn olaf, Alun Davies. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac ydy, mae cael eich gweld yn hytrach na'ch clywed yn dipyn o anhawster. Ond roedd yn anoddach, wrth gwrs, i Ogledd Iwerddon, oherwydd yn y dadleuon hir yr adroddwyd arnynt yn y cyfryngau, ynglŷn â dyfodol Gogledd Iwerddon—lle siaradodd pobl o bob rhan o Ewrop, o bob rhan o'r Deyrnas Unedig—nid oedd unrhyw un yno i gynrychioli Gogledd Iwerddon. A chredaf fod hynny o ddifrif yn crisialu'r argyfwng sydd gennym yng nghynrychiolaeth y DU yn y materion hyn. Dylem dalu teyrnged i Syr Oliver Heald ac i Hilary Benn, cadeirydd ac is-gadeirydd dirprwyaeth y DU, a wnaeth eu gorau i sicrhau ein bod yn cael croeso mawr ac yn rhan o ddirprwyaeth y DU, ac rwy’n ddiolchgar i Syr Oliver yn arbennig, fel cadeirydd ac fel arweinydd dirprwyaeth y DU, am ei waith yn gwneud hynny.

Ond mae'n broblem wirioneddol pan nad yw Seneddau sydd â chapasiti, cymhwysedd a hawl i siarad ar faterion penodol yn cael eu cynrychioli pan fydd y materion hynny'n cael eu dadlau a'u trafod. A chredaf ei fod yn fater ehangach sy'n ymwneud â'r cynulliad seneddol yr ydym yn ei drafod y prynhawn yma. Roedd yn fater penodol, ond mae’n fater ehangach ynglŷn â strwythur y ffordd y mae’r Deyrnas Unedig yn gweithio, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Llywydd a Llywodraeth Cymru weithio gyda’i gilydd i edrych ar y materion hynny i sicrhau bod y lle hwn yn cael ei gynrychioli’n briodol fel aelodau llawn o ddirprwyaethau’r DU lle bo hynny’n briodol yn y dyfodol.

Wel, gallwch gael fy sicrwydd i fel Llywydd y byddwn yn fwy na balch o'n gweld yn aelodau llawn gyda hawliau siarad llawn ar lawer o’r sefydliadau partneriaeth yr ydym yn ymwneud â hwy fel Senedd. Roedd Alun Davies a minnau'n Weinidogion amaeth yn yr Undeb Ewropeaidd. Hilary Benn, mewn gwirionedd, oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amaethyddiaeth pan oeddwn i'n Weinidog amaeth. Hyd yn oed bryd hynny, roedd materion yn codi mewn perthynas â hawliau siarad i Weinidogion o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r materion hynny’n parhau hyd heddiw, ac ar draws y Siambr, ni waeth beth fo’n gwahaniaethau gwleidyddol, rwy’n siŵr ein bod yn credu ei bod yn iawn, lle y ceir meysydd y mae Aelodau o’r Senedd a Gweinidogion yn gyfrifol amdanynt yma, fod gan y bobl sy'n ein cynrychioli hawl i siarad a gwneud y sylwadau sydd angen eu gwneud ar ran pobl Cymru.

Diolch, Llywydd.

Symudwn ymlaen nawr i'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Gweinidog Newid Hinsawdd. Rhys ab Owen. 

Bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn cryfhau hawliau tenantiaid yn sylweddol. Gwnaed y gohiriad byr mewn ymateb i’r pwysau digynsail sy’n wynebu landlordiaid cymdeithasol. Mae gennym lu o fesurau ar waith i gefnogi rhentwyr, a bydd hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn dilyn y datganiad ysgrifenedig a wnaed dros y toriad, pan gyhoeddwyd yr oedi byr, mae etholwyr wedi cysylltu â mi i fynegi eu pryderon ynglŷn â'r mater. Rwyf innau hefyd yn pryderu ynghylch y rheini sy'n meddwl eu bod eisoes wedi'u diogelu, ac roeddent yn pryderu bod yr oedi i'w weld yn datrys pryderon landlordiaid, yn hytrach na diogelu rhentwyr. Cafodd y Ddeddf hon—mae angen inni atgoffa ein hunain—ei phasio fisoedd cyn refferendwm Brexit, ar ddechrau mis Ionawr 2016. Ym mis Hydref 2019, tynnodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru sylw at yr oedi hir cyn i’r Ddeddf ddod yn weithredol, a nododd hynny fel enghraifft o ddiffyg arweiniad ac atebolrwydd gan Lywodraeth Cymru ym maes cyfiawnder. Felly, sut y byddech yn ymateb i bryderon rhentwyr, Weinidog? Ac a ydych yn cytuno â thrydariad Aelod Llafur o’r meinciau cefn fod angen ymchwiliad i’r chwe blynedd o oedi cyn i'r Ddeddf hon ddod yn weithredol?

Diolch. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o’r cytundeb cydweithio. Anaml iawn y gwelwn ddiwygiadau mawr o’r math y mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) yn eu gwneud, ac yn erbyn cefndir o bwysau cwbl ddigynsail, rydym am wneud popeth a allwn i sicrhau bod landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn cael digon o amser i wneud y paratoadau angenrheidiol i gydymffurfio â gofynion y Ddeddf a chael pethau'n iawn ar gyfer eu tenantiaid. Rydym yn deall, wrth gwrs, fod yr oedi'n peri rhwystredigaeth, ac rwy’n rhannu’r rhwystredigaeth honno, fel y nodais yn fy natganiad ysgrifenedig. Fodd bynnag, rwy’n llwyr gydnabod bod paratoi contractau meddiannaeth newydd a sicrhau bod y eiddo’n bodloni’r safonau addasrwydd a amlinellir yn y ddeddfwriaeth yn gryn dipyn o waith, yn enwedig i’n landlordiaid cymdeithasol, sy’n gyfrifol am lawer o adeiladau a thenantiaid.

Rwy’n arbennig o bryderus ynghylch effaith gohirio’r Ddeddf ar denantiaid preifat. Roedd yr adroddiad y llynedd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyled a’r pandemig yn unfrydol ynghylch yr angen i osgoi unrhyw fwlch rhwng diwedd y rheoliadau dros dro presennol, sydd wedi diogelu tenantiaid yn ystod y cyfyngiadau symud COVID, a'r adeg y daw'r Ddeddf rhentu cartrefi i rym. Felly, mae gohirio gweithredu'r Ddeddf yn gadael bwlch enfawr yn yr amddiffyniadau hynny, a chan mai yn fy etholaeth i y mae’r gyfran fwyaf o aelwydydd rhent preifat yng Nghymru, rwy’n wirioneddol bryderus am y llu o achosion o droi allan a allai ddigwydd yn sgil y gohirio. Felly, mae landlordiaid wedi cael chwe blynedd i baratoi ar gyfer y Ddeddf rhentu cartrefi, fel y nodwyd eisoes gan ein cyd-Aelod, Rhys ab Owen, ond pa sylwadau a gawsoch gan denantiaid? A pha gynlluniau sydd gennych i ailgyflwyno'r gwaharddiad ar droi pobl allan heb fai gyda rhybudd o lai na chwe mis hyd nes y gallwn roi'r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith?

Diolch, Jenny. Felly, yn amlwg, mae'n destun gofid ein bod wedi gorfod cymryd y cam hwn, ond rydym mewn cyfnod digynsail. Yn benodol, mae landlordiaid cymdeithasol ledled Cymru yn ein helpu gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin, ac mae gennym nifer fawr o achosion o ddigartrefedd ledled Cymru y bydd yn rhaid inni ymdrin â hwy ar yr un pryd. Nid yw landlordiaid wedi cael chwe blynedd i roi’r Ddeddf ar waith. Pasiwyd y Ddeddf chwe blynedd yn ôl, ond o ran y rheoliadau a oedd yn gysylltiedig â'r Ddeddf, nid yw pob un o’r rheini'n weithredol ar hyn o bryd; bydd pob un ohonynt yn weithredol erbyn diwedd tymor y Senedd hon. Y rheoliadau hynny sy’n nodi ffurf a chynnwys y contractau meddiannaeth, er enghraifft, ac yn gwbl briodol, rhoesom chwe mis i landlordiaid rhwng pasio’r rheini a rhoi’r Ddeddf ar waith.

Ni allai unrhyw un fod yn fwy siomedig na minnau na fu modd inni sicrhau bod amddiffyniadau'r rheoliadau COVID yn parhau'n ddi-dor i mewn i'r Ddeddf hon, a gwnaethom ymdrechu'n galed iawn i wneud hynny, ac ni fu'n bosibl. Ond hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod nad oes unrhyw fudd i landlordiaid droi tenant allan yn awr a chychwyn contract meddiannaeth newydd, oherwydd byddent yn cael eu dal gan y Ddeddf pan ddaw i rym wrth gwrs. Felly, mae'n anodd iawn deall pam y byddent yn gwneud hynny, oni bai eu bod am ddod allan o'r sector rhentu preifat yn gyfan gwbl, am eu bod am feddiannu'r tŷ eu hunain neu am eu bod am ei werthu, ac os felly, byddent yn gwneud hynny beth bynnag, yn annibynnol ar weithrediad y Ddeddf.

Rydym yn gweithio’n galed iawn gyda Shelter Cymru i sicrhau bod ein holl rentwyr yn cael y cyngor cywir. Rydym yn rhoi grant o £1,491,847 i Shelter Cymru bob blwyddyn i dalu am wasanaethau cyngor a gwybodaeth yn y maes tai, gwasanaeth atal digartrefedd cynnar, gwasanaeth ymwybyddiaeth LHDT+ a Daliwch Sylw. Rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i Cyngor ar Bopeth ar gyfer cyflwyno llinell gymorth dyledion ar gyfer y sector rhentu preifat, lle y gall tenantiaid siarad â chynghorwyr annibynnol, hyfforddedig a all eu helpu i gynyddu eu hincwm, eu cynorthwyo i hawlio budd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt, a chynnal asesiad o fforddiadwyedd i helpu gydag ôl-ddyledion rhent neu ddyledion eraill y cartref.

Rwyf hefyd, wrth gwrs, wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i gwyno am eu bod, yn llechwraidd yn ôl pob golwg, wedi rhewi’r lwfans tai lleol, sy’n lleihau faint o arian y mae pobl ar gredyd cynhwysol yn y sector rhentu preifat yn ei gael tuag at eu costau tai. Rydym yn gweithio'n galed iawn gyda nifer o gynghorau a landlordiaid cymdeithasol i sicrhau ein bod yn derbyn unrhyw eiddo gan landlord sector preifat sy'n barod i'w drosglwyddo i ni yn hirdymor yn unol â'n strategaeth lesio.

Felly, er na allai unrhyw un fod yn fwy rhwystredig na mi ynglŷn â’r angen i wneud hyn, rwy’n derbyn yn llwyr fod y landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn ei chael hi’n anodd rhoi hyn ar waith wrth iddynt ein cynorthwyo, yn fwyaf arbennig, gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin ar hyn o bryd. O dan yr amgylchiadau hynny, fe wnaethom gytuno, yn gyndyn, i ohirio gweithredu'r Ddeddf.

Mae'n llawer rhy amlwg fod senario wedi'i chreu lle y ceir bwlch yn y diogelwch rhag troi allan heb fai rhwng y rheoliadau brys COVID a'r amddiffyniad a gynigir gan Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sydd bellach wedi'i gohirio, fel y clywsom, tan ddiwedd 2022, gan gynnig hyd yn oed mwy o amser i landlordiaid preifat diegwyddor droi tenantiaid allan cyn iddynt gael eu clymu i gontractau newydd o dan y Ddeddf. Mae angen diogelwch ar denantiaid yn awr yn fwy nag erioed, yn enwedig gyda'r cynnydd mewn rhenti a'r argyfwng costau byw. Mae gwaith achos Shelter Cymru yn cynnwys deirgwaith yn fwy o achosion o droi allan heb fai ar hyn o bryd na'r niferoedd yr oeddent yn eu gweld cyn y pandemig. Mae bron bob un ohonynt bellach yn cynnwys cyfnod rhybudd o ddau fis, sy'n gadael fawr iawn o amser ar gyfer atal digartrefedd. Mae nifer yn pryderu y bydd yr ansicrwydd hwn yn parhau tan fis Rhagfyr. Mae llawer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo oherwydd prisiau tai uchel a'r ansicrwydd economaidd sydd o'u blaenau, sy'n golygu bod gohirio'r Ddeddf rhentu cartrefi wedi'i amseru'n wael iawn yn wir ar gyfer gwasanaethau digartrefedd. Nid yw'r cyflenwad o dai cymdeithasol yn agos at fodloni'r galw, mae rhestrau aros yn enfawr ac mae tenantiaid yn wynebu bygythiadau difrifol. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu amddiffyn tenantiaid rhag cael eu troi allan hyd nes y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi ar waith o'r diwedd, a sut y maent yn bwriadu sicrhau bod y cyflenwad o dai cymdeithasol yn bodloni'r galw, a hynny ar fyrder?

Diolch, Mabon. Credaf imi ateb rhan sylweddol o hynny yn fy ateb i Jenny Rathbone. Rydym yn ariannu ystod eang o asiantaethau cynghori, yn fwy penodol, Shelter Cymru, i roi cyngor a chymorth i denantiaid sydd mewn sefyllfa lle y gallent fod yn cael eu troi allan. Rydym hefyd yn darparu cryn dipyn o gymorth grant wrth gwrs, gan gynnwys cymorth grant i denantiaid yr effeithiwyd arnynt gan ôl-ddyledion rhent o ganlyniad i bandemig COVID-19, ac mae’r mandad hwnnw’n parhau i fod ar waith. Rydym hefyd mewn sefyllfa lle rydym yn cynorthwyo nifer o gynghorau, yn arbennig, a landlordiaid cymdeithasol i gymryd meddiant ar eiddo sector rhentu preifat lle bo hynny'n briodol.

Dywed Mabon ap Gwynfor fod nifer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo. Nid oes unrhyw dystiolaeth o hynny yn y cofrestriadau o landlordiaid sector preifat. Mae gennym nifer o landlordiaid sector preifat yn dod oddi ar gofrestr Rhentu Doeth Cymru, ond mae gennym nifer cyfartal yn ymuno. Rydym yn cadw llygad barcud ar hynny am ein bod yn cael clywed yn gyson fod y sector rhentu preifat yn crebachu o ganlyniad i ymyriadau amrywiol a wnaethom, gan gynnwys y Ddeddf rhentu cartrefi, os caf ddweud, ond mewn gwirionedd, nid oes unrhyw dystiolaeth wirioneddol o hynny ar hyn o bryd.

Rwy’n ymwybodol iawn fod tenantiaid yn wynebu rhenti cynyddol, fodd bynnag, yn enwedig mewn ardaloedd lle y ceir galw mawr fel canol Caerdydd, fel y nododd Jenny Rathbone yn glir, ac yn wir yng nghanol fy etholaeth fy hun, yn Abertawe. Rydym yn ymwybodol iawn o hynny ac fel y dywedais, rydym wedi gwneud nifer o sylwadau ar y lwfans tai lleol, ac rydym yn parhau i ymdrechu i sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o’n cynlluniau lesio i roi incwm gwarantedig iddynt os ydynt yn barod i roi eu tŷ i ni am gyfnod o amser er mwyn inni sicrhau ei fod yn cyrraedd y safon. Felly, rydym yn gwneud nifer o drefniadau eisoes i ddiogelu rhentwyr, mae’n parhau i fod yn flaenoriaeth uchel iawn i’r Llywodraeth, ac wrth gwrs, rydym yn awyddus i roi’r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith cyn gynted â phosibl.

Fodd bynnag, rydym am ei rhoi ar waith mewn ffordd sy’n rhoi sicrwydd i rentwyr pan fydd yn weithredol, ac er mwyn iddynt ddeall beth yn union yw eu hawliau a’r hyn y mae ganddynt hawl iddo. Mae hwn yn newid seismig i'r cydbwysedd grym rhwng landlordiaid a thenantiaid, ac yn sicr, rydym yn awyddus i wneud hyn yn iawn ar ran y tenantiaid hynny er mwyn rhoi'r amddiffyniad y bydd y Ddeddf yn ei gynnig, ac rydym am wneud hynny'n drefnus er mwyn sicrhau bod y Ddeddf yn gynaliadwy yn fwy hirdymor.

Hoffwn ddiolch i Rhys ab Owen am gyflwyno’r cwestiwn amserol hwn gan y credaf ei fod yn fater gwirioneddol bwysig. Rwy’n siomedig iawn, ond nid wyf am ddweud fy mod yn synnu, fod dyddiad gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 wedi’i ohirio. A wnaiff y Gweinidog gynhyrchu cod gwirfoddol gan gynnwys gweithredu cap rhenti nes y bydd y Ddeddf yn weithredol? Mae gan landlordiaid preifat fuddiant ariannol mewn troi pobl allan, gan gynyddu’r rhent wedyn ar gyfer y tenant nesaf, ac mae hynny’n digwydd yn amlach o lawer nag y byddai llawer ohonom yn hoffi ei weld.

Diolch, Mike. Felly, un o'r pethau amlwg y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn ei wneud pan gaiff ei gweithredu yw rhoi nifer o fesurau ar waith yn erbyn achosion dialgar o droi allan o'r math yr ydych newydd ei ddisgrifio. Ar hyn o bryd, nid oes gan rentwyr amddiffyniad rhag hynny, ac nid oes ganddynt amddiffyniad ychwaith rhag rhai o'r agweddau eraill ar y Ddeddf. Rwy’n dal i fod mor rhwystredig â phawb arall nad ydym wedi gallu rhoi’r Ddeddf ar waith mor gyflym ag yr hoffem. Bydd Aelodau—Aelodau sydd wedi gwasanaethu am gyfnod hwy yn enwedig—yn cofio inni gael cryn drafferth mewn perthynas â diweddaru systemau TG y llysoedd, a’n rhwystrodd rhag pennu dyddiad gweithredu. Mae'r broblem honno wedi’i datrys yn llwyddiannus, ond mae’n un o’r rhai mwyaf arwyddocaol a manwl a basiwyd gan y Senedd erioed.

Mae natur radical y Ddeddf hefyd wedi golygu y bu angen edrych drwy’r holl ddeddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth yn drylwyr er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei gweithredu mor ddidrafferth â phosibl. Er enghraifft, mae angen gwneud newidiadau i Ddeddf Cyfraith Teulu 1996 mewn perthynas â thrin tenantiaeth mewn achos o wahanu, sy'n amlwg yn galw am ddadansoddiad gofalus er mwyn sicrhau canlyniad teg i'r ddwy ochr. Ceir nifer o ddarpariaethau cymhleth iawn o’r fath y mae angen inni fod yn sicr yn eu cylch cyn gweithredu, ac mae gennym un gyfran o reoliadau ar ôl i fynd drwyddynt.

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn amserol nesaf yw'r un i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Jayne Bryant.

Gallaf gadarnhau bod rhiant-gwmni canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd wedi cofnodi ansolfedd, ac o ganlyniad, mae'r ganolfan yn debygol o gau yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae'r GIG yng Nghymru yn sicrhau bod cleifion sydd wedi dechrau eu triniaeth yn gallu cwblhau eu triniaeth.FootnoteLink

Diolch am eich ateb, Weinidog. Canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd oedd y gyntaf yn y DU i gynnig therapi pelydr proton egni uchel, cyfleuster preifat o’r radd flaenaf sydd hefyd yn trin cleifion y GIG. Mae’r cwmni wedi nodi nifer o resymau dros benodi datodwr, ond bydd colli’r cyfleuster hwn yma yng Nghymru yn drueni mawr. Mae’r cyfleuster yn darparu gwasanaethau diagnosteg canser a thriniaeth canser ar adeg pan fo angen y staff a’r offer arnom i glirio’r ôl-groniad o gleifion canser cyn gynted â phosibl. A wnaiff y Gweinidog roi sicrwydd i mi na fydd unrhyw un o gleifion gwasanaethau'r GIG a gomisiynir yn lleol yn cael eu peryglu gan benderfyniad y cwmni i benodi’r datodwr? Ac er fy mod yn sylweddoli y bydd proses ar waith er mwyn dod o hyd i brynwr newydd, a wnaiff Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i ystyried yr achos busnes dros ddefnyddio'r ganolfan hon i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion canser, fel canolfan ddiagnostig yn y lle cyntaf, ond o bosibl, o ran triniaeth canser hefyd?

Diolch yn fawr iawn, ac yn amlwg, mae’r newyddion hwn yn hynod o drist i’r staff yng Nghasnewydd a’r cleifion sy’n cael triniaeth yno, ac wrth gwrs, i’r economi leol. Nawr, ein blaenoriaeth, yn gyntaf oll, oedd sicrhau bod pobl sydd hanner ffordd drwy eu triniaeth yn gallu parhau â'u therapi, boed yn gleifion GIG neu breifat, gan mai diogelwch cleifion yw ein prif bryder wrth gwrs. Diolch byth, mae nifer y cleifion na fyddant wedi gorffen eu triniaeth erbyn i’r ganolfan gau yn fach iawn. Ni allaf ddweud faint yn union o gleifion yr effeithir arnynt oherwydd, a dweud y gwir, mae’r nifer mor fach, efallai y byddai’n hawdd canfod pwy ydynt. Ond y pwynt pwysig yw bod y GIG yn ailatgyfeirio unrhyw gleifion os cawsant eu hatgyfeirio yno, ac rydym hefyd yn gofalu am gleifion preifat sydd wedi dechrau triniaeth radiotherapi ond heb ei chwblhau. Ac o ran dyfodol y ganolfan yng Nghasnewydd, mae'r GIG yng Nghymru yn ystyried opsiynau i wneud defnydd o'r cyfleuster, ond mae arnaf ofn na allaf wneud sylwadau pellach ar hyn o bryd.

Peredur Owen—. Natatsha Asghar yn gyntaf. Natatsha Asghar.

Diolch, Lywydd. Weinidog, fel y mae fy nghyd-Aelod newydd ei grybwyll, mae’r newyddion y bydd canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd yn cau yn siomedig iawn, a bydd yn peri cryn bryder i ddioddefwyr canser yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o fanteision therapi pelydr proton, sy'n lladd celloedd canser gan ddefnyddio technoleg sganio pelydr pensil ac sy'n caniatáu i driniaeth gael ei darparu ar union siâp y man a dargedir, ac yn wahanol i radiotherapi confensiynol, mae'r targedu manwl yn arbed meinwe iach y tu hwnt i'r tiwmor ei hun. Mae grŵp Rutherford Health wedi dweud bod pandemig y coronafeirws wedi effeithio'n andwyol ar eu busnes, gyda phobl yn wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, ac oedi cyn cael eu hatgyfeirio am driniaeth yn y pen draw. Mewn ymgais i liniaru hyn, mae'r cwmni'n dweud iddynt wneud sawl cynnig i'r GIG, ac er iddynt sicrhau rhai contractau, nid oeddent yn ddigon i arbed y cwmni rhag datodiad.

Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn: pryd y daethoch yn ymwybodol gyntaf o'r problemau ariannol a oedd yn bygwth hyfywedd canolfan ganser Rutherford? Yn ail, pa gamau a gymerwyd gennych i gynyddu nifer y cleifion canser a atgyfeiriwyd i’r ganolfan am driniaeth i ddiogelu buddsoddiad Llywodraeth Cymru o £10 miliwn yn y busnes ei hun? Ac yn olaf, a wnewch chi ymrwymo—ac rwy'n ymddiheuro am ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod o Orllewin Casnewydd newydd ei ddweud—i wneud popeth yn eich gallu i geisio dod o hyd i gwmni i ymgymryd â'r gwaith o redeg y ganolfan i sicrhau bod therapi pelydr proton yn parhau i fod ar gael yng Nghymru er budd dioddefwyr canser Cymru? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae hwn yn fater y tynnwyd fy sylw ato sawl wythnos yn ôl, felly yn amlwg, rydym wedi bod yn dilyn y mater yn agos iawn a chyda’r pryder mwyaf ar ran y bobl sy’n cael eu triniaeth yno. Mae therapi pelydr proton, fel y mae'r ddau siaradwr wedi nodi'n glir, yn ddull arbenigol iawn o drin canser. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i ymyrryd i brynu'r cyfleuster. Yn amlwg, mae'n hynod arbenigol, a'r rheswm ein bod yn gwneud hyn yw nad ydym o'r farn ei fod er budd y cyhoedd. Yn syml, nid oes gennym y sylfaen boblogaeth i gynnal hynny.

Felly, byddwn yn cadw llygad ar y sefyllfa, wrth gwrs. Mae gan y cwmni bum prif ganolfan. Mae pedair o’r canolfannau hyn y tu allan i Gymru, felly yn amlwg, byddai wedi bod yn anodd inni gamu i mewn pan fo problemau mwy o lawer ynghlwm wrth hyn nag achub cangen Rutherford yng Nghymru yn unig.

Adleisiaf rai o’r cwestiynau gan Jayne Bryant a Natasha Asghar, ac roeddwn innau'n bryderus iawn wrth glywed y newyddion am hyn y bore yma. Hoffwn i'r Gweinidog roi gwybod i'r Senedd faint o ddiwydrwydd dyladwy a wnaed cyn i'r swm sylweddol o £10 miliwn gael ei fuddsoddi. Onid oedd y Llywodraeth yn ymwybodol o’r hyn a ddisgrifiwyd mewn datganiad gan Schroder UK Public Private Trust fel ‘strategaeth ehangu ddiffygiol’ gan y cwmni o’r flwyddyn y gwnaed y buddsoddiad? Ac a ydych yn credu bod unrhyw obaith y gellir adfer rhywfaint o'r arian cyhoeddus a'i ailddefnyddio ym maes triniaeth canser yma yng Nghymru?

Diolch yn fawr. Wel, gwnaed y buddsoddiad yn Rutherford gan reolwr cronfa a oedd yn gweithredu o dan gontract i Fanc Datblygu Cymru, ac yn amlwg, mae hynny hyd braich oddi wrth Lywodraeth Cymru. Felly, o ran diwydrwydd dyladwy, eu cyfrifoldeb hwy fyddai hynny. Mae’r gronfa'n gronfa bortffolio, ac wrth gwrs, mae risgiau uchel ynghlwm wrth rai buddsoddiadau, ac wrth gwrs, ni allwn ddisgwyl i bob un ohonynt lwyddo. Cyrhaeddodd y gronfa ei charreg filltir gyntaf yn 2019, ac fe ddarparodd bron i £20 miliwn i Fanc Datblygu Cymru.

Diolch i'r Gweinidog.

Y datganiadau 90 eiliad yw'r eitem nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Jenny Rathbone.

Heddiw, mae'n ddeugain mlynedd er pan fu farw'r nifer mwyaf o bobl mewn un digwyddiad yn rhyfel y Falklands. Roedd y rhan fwyaf o'r 48 a laddwyd a'r dros 150 a anafwyd o ganlyniad i fomio'r Sir Galahad yn aelodau o'r Gwarchodlu Cymreig. Ac yn wahanol i'r ymladd agos a ddigwyddodd mewn brwydrau fel brwydr Goose Green, digwyddodd y colledion ar fwrdd y llong a oedd wedi'i hangori ym mae Fitzroy o flaen ein llygaid, ac rwy'n siŵr y bydd y rheini sy'n ddigon hen yn dal i allu cofio'r digwyddiad ar ein sgriniau teledu.

Roedd y Gwarchodlu Cymreig wedi cael eu cludo dan lenni'r nos i ochr arall yr ynys i ddod â hwy yn nes at yr ymosodiad nesaf ar Port Stanley, ond erbyn iddynt gyrraedd bae Fitzroy, roedd hi'n olau dydd. Ac roedd yn ddiwrnod braf a chlir. Roeddent yn gallu gweld, ac roeddent i'w gweld am filltiroedd, gan gynnwys gan filwyr yr Ariannin a oedd yn meddiannu'r bryniau uwch eu pennau. Roeddent yn darged hawdd i awyrlu'r Ariannin. Roedd eu dyfodiad yn annisgwyl ac roedd swyddogion y Gwarchodlu Cymreig yn mynnu cael eu cludo ymhellach i fyny'r arfordir i gildraeth Bluff, i ymuno â gweddill bataliwn y Gwarchodlu Cymreig a oedd yno eisoes. Ond tybiai'r arbenigwyr a oedd yn bresennol fod hynny'n llawer rhy beryglus, ac felly, wrth iddynt aros am ragor o orchmynion, gorffennodd yr un cwch glanio a oedd ar gael yn y bae ddadlwytho llong arall yn llawn o arfau cyn dechrau dod â’r bobl ar y Sir Galahad i'r lan. Chwe awr ar ôl i'r Sir Galahad gyrraedd, digwyddodd y trychineb, a dim ond arwriaeth y rheini ar yr hofrenyddion a hedfanodd i mewn i'r mwg du, ymdrechion y meddygon a'r criw i achub y rhai a anafwyd, a lwyddodd i atal mwy fyth o fywydau rhag cael eu colli.

Mae angen arweiniad da, logisteg da, lwc dda yn ogystal â dewrder i ennill brwydrau milwrol, ac yn anffodus mae'r drasiedi hon yn dangos pa mor hawdd y gallai canlyniad y Falklands fod wedi mynd y ffordd arall.

Fel y gŵyr y rhan fwyaf o'r Aelodau yn y Siambr hon, yr wythnos hon yw Wythnos Ddathlu Bwyd a Ffermio Cymru NFU Cymru, dathliad gwych o amaethyddiaeth Cymru, ein cynnyrch byd-enwog a chryfderau sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Ffermio yw conglfaen diwydiant bwyd a diod Cymru sy'n werth £7.5 biliwn, ac sy'n cyflogi dros 229,000 o weithwyr gan gyfrannu miliynau o bunnoedd i economi Cymru o flwyddyn i flwyddyn.

Mae ein bwyd a'n cynnyrch gwych wedi cyrraedd pob cwr o'r byd. O gig oen morfa heli Gŵyr i datws cynnar sir Benfro a godir â llaw ac sydd wedi ennill gwobrau lu, mae ein ffermwyr yn gweithio 24/7, 365 diwrnod y flwyddyn i roi bwyd o'r radd flaenaf o Gymru ar ein byrddau. Mae'r wythnos hon yn gyfle perffaith i bob un ohonom roi eiliad i ddiolch i'n ffermwyr gweithgar am bopeth a wnânt. Ein ffermwyr yw ceidwaid naturiol ein tir, ac maent yn arwain ar safonau lles anifeiliaid mawr eu bri, a datblygu mentrau sy'n ystyriol o'r hinsawdd i ddiogelu ein planed, ac mae ein cymuned amaethyddol yn gwneud cymaint i ddiogelu ac ymgorffori ein hiaith a'n diwylliant Cymreig gwych. 

A chyda hynny, Ddirprwy Lywydd, y cyfan rwy'n ei ofyn yw i'r Aelodau ymuno â mi i achub ar y cyfle a dweud, 'Diolch yn fawr iawn' wrth ein ffermwyr i gydnabod eu hymrwymiad diysgog a'u cyfraniadau hanfodol i Gymru. Diolch. 

Nesaf yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Darren Millar. 

Rwy'n cynnig.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 6 y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Huw Irranca-Davies.

Yn gyntaf, hoffwn ddweud cymaint o fraint oedd cael gwahoddiad i gadeirio'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd. Mae hefyd wedi bod yn bleser mawr cadeirio pwyllgor lle mae'r aelodau unigol—Jane Dodds yn cynrychioli'r Democratiaid Rhyddfrydol; Jayne Bryant ar ran Llafur; Siân Gwenllian ar ran Plaid Cymru; a, hyd nes inni ei golli yn yr ychydig wythnosau olaf, Darren Millar i'r Ceidwadwyr hefyd, a diolchwn iddo am ei gyfraniadau meddylgar niferus i drafodaethau'r pwyllgor dros y saith mis diwethaf; ynghyd ag Elin Jones mewn rôl arsylwi—wedi astudio'r dystiolaeth a gwrando ar safbwyntiau ei gilydd, wedi canfod tir cyffredin yn aml a sefydlu meysydd o arlliwiau neu anghytundeb llawn ar adegau eraill tra'n cadw parch at safbwyntiau ei gilydd, a pharch at bwysigrwydd y gwaith y gofynnwyd inni ei gyflawni gan y Senedd. Ar ran y pwyllgor cyfan, hoffwn ddiolch hefyd i'r tîm integredig o swyddogion sydd wedi darparu gwasanaeth rhagorol inni. Ni ellid bod wedi cyflawni ein tasg heb gefnogaeth anweledig y gweision cyhoeddus nodedig hyn. Hoffem ddiolch hefyd i’r rheini a ymgysylltodd â’r pwyllgor, sydd wedi ein herio ac sydd wedi rhannu eu syniadau, eu tystiolaeth a’u profiad â ni.

Os na chymeraf ymyriadau y tro hwn, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwneud hynny o gwrteisi i'r hyn y tybiaf y bydd yn nifer fawr o siaradwyr sydd am gyfrannu heddiw, nid o amarch at y rhai sydd eisiau gwneud ymyriad.

Dechreuwyd ar ein gwaith yr hydref diwethaf, ac rydym bellach wedi cyflawni ein tasg, a roddwyd inni gennych chi, y Senedd, i gyflwyno argymhellion ar gyfarwyddiadau polisi ar gyfer Bil Llywodraeth Cymru ar ddiwygio'r Senedd erbyn diwedd mis Mai 2022. Caiff ein pwyllgor ei ddiddymu yn dilyn y ddadl hon yn y Cyfarfod Llawn ar ein hadroddiad terfynol. Felly, mae ein hamser yn prysur ddod i ben.

Mae adroddiad ein pwyllgor yn nodi pecyn integredig o gynigion ar gyfer Senedd gryfach i gynrychioli pobl Cymru yn well, a chynllun i'n helpu i wireddu hynny. Credwn y gall ein cynigion ennyn cefnogaeth o leiaf y 40 Aelod sy'n angenrheidiol ar gyfer uwchfwyafrif yma yn y Senedd hon. Fel y dywedwn yn yr adroddiad, credwn yn gryf fod y diwygiadau hyn yn hanfodol a'u bod yn gyraeddadwy cyn 2026, ond i wneud hynny, ni allwn betruso nac oedi. 

Heddiw, gallwn ni yn y Siambr hon ddewis anfon neges glir i'r Llywodraeth fod yna gonsensws yn awr y dylem symud ymlaen. Wrth gyflwyno'r adroddiad hwn, rwyf fi ac aelodau'r pwyllgor yn ymwybodol ein bod yn wir yn sefyll ar ysgwyddau cewri, ac nid dim ond un neu ddau gawr ychwaith: y diweddar Arglwydd Richard, Syr Paul Silk, yr Athro Laura McAllister ac aelodau'r panel arbenigol annibynnol, cyn Gadeirydd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, Dawn Bowden, ein Haelod Senedd ein hunain, i enwi ond ychydig. Ac fel y clywsom mewn trafodaethau ddoe yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog, mae penseiri a chynheiliaid Senedd gryfach a llais cryfach i bobl Cymru yn mynd yn ôl ymhellach fyth i'n hanes. 

Ac eto, mae hanes datganoli'n llawn o adroddiadau a geisiai symud stori datganoli yn ei blaen, symud y Senedd hon yn ei blaen. Yn fwyaf diweddar, pwysodd adroddiad ein pwyllgor ar y sylfeini a sefydlwyd gan y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol, a'r Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, ond ni wnaethom geisio ailadrodd y dystiolaeth a gasglwyd yn flaenorol drwy eu hymgynghoriad cyhoeddus a'u trafodaethau arbenigol. Ni chafodd yr un o'r adroddiadau a'r ymchwiliadau mwy diweddar hynny yr effaith uniongyrchol y byddai eu hawduron wedi dymuno iddynt ei chael, ond maent wedi bod o fudd i ni.

Heddiw, wrth drafod adroddiad ein pwyllgor, 'Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru', cawn funud mewn amser yn ogystal, munud mewn cenhedlaeth o bosibl, lle y gallwn ddewis symud ymlaen a chyfarwyddo'r Llywodraeth i gyflwyno cynigion deddfwriaethol. Felly, edrychwn ymlaen at glywed Aelodau'n mynegi eu barn ar y cynigion heddiw, a bydd yr Aelodau yn gwbl briodol eisiau mynegi eu barn eu hunain ar eu hoff system, neu eu system ddelfrydol hyd yn oed, a'r ffordd orau ymlaen yn eu barn hwy.

Wrth wneud hynny, byddwn yn awgrymu bod dau bwynt yn haeddu eich ystyriaeth. Yn gyntaf, ni cheir un pecyn perffaith digymysg o ddiwygio etholiadol a fydd yn bodloni pawb. Ac eto, ceir rhai systemau, neu gyfuniadau o systemau, a allai geisio cyflawni nifer o amcanion mewn ffordd well, megis gwahanol fynegiadau o gymesuredd, symlrwydd, amrywiaeth, ac yn y blaen. Yn ail, ac yn anochel, yr amcan a nodwyd gan ein pwyllgor oedd dod o hyd i argymhellion y mae'n rhaid iddynt hefyd ennill cefnogaeth ar draws y Senedd gyfan—yr uwchfwyafrif hwnnw y clywir amdano mewn mythau a chwedlau—nid ceisio sicrhau rhyw weledigaeth o berffeithrwydd, a thrwy hynny aberthu ymarferoldeb a gallu i'w gyflawni erbyn 2026. 

Gadewch imi droi at flociau adeiladu allweddol ein pecyn o ddiwygiadau, sef maint, system etholiadol, ffiniau, mesurau cydraddoldeb rhwng y rhywiau, gan gydnabod bod y materion hyn wedi'u plethu'n anorfod; maent yn hybu ac yn dylanwadu ar ei gilydd. Yn gyntaf, ar faint, rydym wedi dod i'r casgliad, fel pob corff aruchel a'n rhagflaenodd, nad yw'r Senedd wedi'i phweru'n ddigonol i wneud y gwaith y gofynnir iddi ei wneud. Yn fyr, nid oes digon ohonom ni ar y meinciau cefn i wneud ein gwaith yn effeithiol ar gyfer dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Mae ein pŵer craffu wedi'i gyfyngu. Nid yw ein gallu i arbenigo, i ymchwilio'n ddyfnach, i herio'n galetach, yn ddigon cryf yn ôl pob cymharydd cenedlaethol a rhyngwladol; nid oes digon ohonom.

Mae hyn yn ymwneud â chydnabod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau hollbwysig sy'n effeithio ar fywydau miliynau o bobl yng Nghymru, yn rheoli cyllideb o bron i £20 biliwn, a bod angen craffu ar y penderfyniadau hynny a'u herio yn y modd mwyaf effeithiol. Rydym yn argymell, felly, y dylid cynyddu maint y Senedd i 96, nifer y dylid ei nodi mewn deddfwriaeth sylfaenol. Byddai'n sicrhau bod Cymru'n dilyn yn fras y lefelau sydd eisoes ar waith yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, er y byddent yn dal i fod, er gwybodaeth, yn is na rhai o'r cymaryddion rhyngwladol. Nid yw'n rhif hud, ond mae wedi'i glymu'n annatod wrth y pecyn ehangach o ddiwygiadau, ac yn hollbwysig, bydd hefyd yn ein galluogi i wneud cynnig cydlynol ar gyfer diwygio y gellir ei gyflawni erbyn 2026.

Gadewch imi wneud y pwynt, os methwn fanteisio ar y cyfle hwn i arfogi ein Senedd yng Nghymru, y Senedd hon, â'r capasiti i gyflawni'r cyfrifoldebau ychwanegol sydd gennym yn awr—y pwerau deddfu sylfaenol, y pwerau amrywio trethi a benthyca; y beichiau deddfwriaethol, polisi a rhyngseneddol ychwanegol a pharhaus a roddwyd arnom mewn senario ôl-Brexit; yr ymwybyddiaeth gynyddol o'n cyfrifoldebau ymhlith y cyhoedd, yn enwedig oherwydd y pandemig; a'r potensial hwnnw, nad yw'n afrealistig, o gyfrifoldebau ychwanegol yn y dyfodol—nid sefyll yn ein hunfan yn unig y byddwn yn ei wneud, byddwn yn mynd wysg ein cefnau fel Senedd, a byddwn yn peri i'r Senedd hon fethu.

Mae ein pecyn o ddiwygiadau hefyd yn cynnwys newidiadau i'r system etholiadol ei hun. Mae'n bosibl fod y system Aelodau cymysg hybrid sydd gennym ar hyn o bryd wedi cyflawni ei diben i ddechrau, ond nid yw'n addas i'r diben yn awr nac ar gyfer y dyfodol; mae'n gymhleth i'r cyhoedd, mae'n arwain at ddau fath o Aelod ac yn y blaen. Bydd ein cynigion ar gyfer system gynrychiolaeth gyfrannol gan ddefnyddio rhestrau caeedig, yn gymesur â'r system bresennol fan lleiaf, neu'n well na hi; mae'n fath o bleidleisio sy'n gyfarwydd i bleidleiswyr ac mae'n hawdd ei ddeall, gan ei bod yn cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd yn rhan o system etholiadol bresennol y Senedd.

Mae'r newidiadau i'r system etholiadol, a'r cynnydd yn aelodaeth y Senedd, yn ei dro, yn rhoi cyfle inni ystyried mesurau i sicrhau bod y Senedd yn adlewyrchu amrywiaeth Cymru yn well, gan reoli'r risgiau cymhwysedd deddfwriaethol ar yr un pryd. Felly, rydym yn cynnig y dylid cyflwyno cwotâu rhywedd deddfwriaethol a mesurau eraill i hyrwyddo a sefydlu gwell cydraddoldeb ac amrywiaeth yn aelodaeth ein Senedd yn hirdymor. Gallwn fod yn falch o'n hanes mewn perthynas â rhywedd, ond ni allwn fod yn fodlon. Rhaid inni gymryd y cam nesaf yn awr i sicrhau mai ni fydd y wlad gyntaf yn y DU i ymgorffori cydbwysedd rhwng y rhywiau yn ddeddfwriaethol yn ein Senedd. Y tu hwnt i'r cynigion deddfwriaethol uniongyrchol, mae ein hadroddiad hefyd yn argymell camau gweithredu ar amrywiaeth ehangach hefyd.

Ar y ffiniau a'r mecanwaith adolygu ffiniau y bydd ei angen yn awr, roedd ardaloedd etholiadol cyfartal yn un o alwadau mawr gwrthryfel y Siartwyr yng Nghasnewydd ym 1839. Roeddent yn iawn, ac eto mae ein ffiniau presennol yn gwarantu pleidleisiau anghyfartal. Mae ffiniau etholiadol ein Senedd hefyd yn anhyblyg bellach, heb unrhyw fecanwaith i'w hadolygu. Nid dyma'r ffordd i gynnal democratiaeth. Felly, rhaid inni gymryd y cam hwn i lunio comisiwn ffiniau annibynnol a all bennu ffiniau Cymru yn unol ag anghenion Cymru ei hun, gan ddarparu'r pwerau i Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol presennol Cymru, ond bod hwnnw'n cael ei ailenwi a'i ailgyfansoddi i adlewyrchu ei swyddogaethau newydd. Mae'r cynigion hyn yn ein galluogi i sefydlu etholaethau mwy cyfartal ac aml-Aelod cyn 2026, yn seiliedig ar baru etholaethau newydd San Steffan.

Gan edrych ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau heddiw, gadewch imi gloi drwy ddweud bod yr adroddiad hwn ymhell o ddiwedd y daith i ddiwygio'r Senedd. Bydd angen mynd i'r afael â Bil Llywodraeth Cymru i sicrhau bod newid yn digwydd yn ddi-oed. Yna, bydd gennym gyfleoedd pellach i graffu ar y ddeddfwriaeth honno. Ond, heddiw, rhaid inni gymryd y cam cyntaf.

Heddiw, gallwn anfon mandad clir at Lywodraeth Cymru i gyflwyno'r ddeddfwriaeth sydd ei hangen ac i nodi llwybr clir ar gyfer diwygio ein Senedd. Gallwn ddewis rhoi llais cryfach i bobl Cymru a chynnwys cydraddoldeb ac amrywiaeth cynrychiolaeth wrth wraidd y Senedd hon, lle mae'r pleidleisiau'n fwy cyfartal. Gallwn lunio Senedd sy'n addas ar gyfer heddiw ac sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Mae'r achos dros newid yn fater brys; mae'n hanfodol, ac mae modd ei gyflawni cyn 2026. Ddirprwy Lywydd, edrychaf ymlaen at glywed gan Aelodau eraill.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei eiriau caredig am fy nghyfranogiad ynddo. Cynigiaf y gwelliannau, sydd wedi'u cyflwyno yn fy enw i, ac ni fydd yn syndod o gwbl i neb yn y Siambr hon y byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig sydd ger ein bron heddiw, oherwydd ni allwn gefnogi, ar feinciau'r Ceidwadwyr Cymreig, cynnydd yn nifer yr Aelodau o'r Senedd, a diwygiad sylweddol i'r newid yn y ffordd y caiff Aelodau'r Senedd hon eu hethol, heb i bobl Cymru gael dweud eu barn yn glir. Rwyf wedi'i ddweud droeon o'r blaen ac fe'i dywedaf eto—rwyf wedi'i ddweud yn gynharach heddiw—mae ar Gymru angen mwy o feddygon, deintyddion, nyrsys ac athrawon, nid mwy o wleidyddion, ac mae arnom angen Llywodraeth Cymru sy'n canolbwyntio'n llwyr ar fynd i'r afael â'r problemau dwys sydd gennym yn ein gwasanaeth iechyd, ein system addysg a'n heconomi, ar helpu pobl gyda'r heriau costau byw y maent yn eu hwynebu, ar gefnogi busnesau wrth iddynt ymadfer yn sgil y pandemig, ac ar helpu pobl i gael mynediad at yr apwyntiadau meddygol sydd eu hangen arnynt. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.

Credaf fod y Cadeirydd yn hael iawn am eich ymyriadau niferus, rwy'n credu mai dyna a ddywedodd, yn y pwyllgor. Mae'r rheini ohonom sydd wedi bod yn aelodau o bwyllgorau gyda chi wedi arfer â'ch ymyriadau yn y materion hyn, wrth gwrs. Sawl gwaith y gwnaethoch chi ddadlau o blaid refferendwm?

Mae mater refferendwm yn dod ar ddiwedd y trafodaethau a'r ystyriaethau, onid yw? Ac rydym ar y pwynt lle mae argymhellion wedi'u gwneud gan y pwyllgor, a phan edrychwch ar y newidiadau sylweddol sydd wedi'u hargymell, dyna pryd y mae'n rhaid ichi dderbyn nad yw'r cyhoedd yng Nghymru wedi cael dweud eu barn.

Nawr, rydym yn cydnabod bod mwyafrif yn y Siambr hon o blaid diwygio'r Senedd. Rydym wedi bod yn ddigon gonest i dderbyn mai dyna'r sefyllfa, ac ar y sail honno y cymerasom ran yn nhrafodion y pwyllgor hwn, ac ar y sail honno y cefais fy mhenodi i'r pwyllgor hwnnw er mwyn cynrychioli'r Ceidwadwyr. Cymerasom ran yn y broses honno oherwydd dywedwyd wrthym fod cyfle gwirioneddol i siapio ei waith, i siapio'r argymhellion a fyddai'n deillio ohono. Ond daeth yn gwbl glir i mi, ar 10 Mai, yn dilyn cyhoeddi datganiad gan y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru, a gyhoeddwyd i'r wasg yn gyntaf cyn iddo gael ei ddosbarthu i Aelodau'r Senedd hon, yn gwbl amharchus, ein bod wedi camymddiried yn y broses honno, oherwydd roedd y casgliadau yn yr adroddiad ger ein bron yr un peth i bob pwrpas â'r cyfarwyddiadau a gyhoeddwyd gan y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru. Yn y cytundeb gweithredol, nid ydynt ond yn ailddweud, i bob pwrpas, y rhestr o geisiadau a galwadau a wnaed yn y fargen ystafell gefn byglyd a wnaeth arweinydd Plaid Cymru gyda'r Prif Weinidog.

Gofynnaf i bawb yn y Siambr hon: beth ar y ddaear yw diben sefydlu pwyllgorau yn y Senedd hon, penodi Aelodau, penodi clercod, penodi ymchwilwyr a chynghorwyr cyfreithiol, casglu tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig gan bobl, ystyried y dystiolaeth honno'n ofalus, rhoi cnawd ar rai syniadau, ac yna methu cwblhau ei waith oherwydd bod y tir yn cael ei dynnu o dan eich traed ar ddiwedd y broses? Oherwydd dyna a ddigwyddodd, ac roedd yr ymddygiad hwnnw'n warthus a dweud y gwir. Roedd yn amharchus i'r pwyllgor, yn sarhad ar y sefydliad hwn, ac mewn gwirionedd, mae ymddygiad y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru yn tanseilio'r union Senedd y maent yn dweud eu bod eisiau ei chryfhau. Beth ar y ddaear yw pwynt hynny?

Nawr, rydym i gyd yn gwybod, yn y Siambr hon, nad yw'r mwyafrif llethol o aelodau'r cyhoedd yn cefnogi cynnydd ym maint y Senedd. Dyna pam eich bod yn arswydo cymaint rhag cael refferendwm ar y mater hwn. Pe baech yn credu mewn gwirionedd y byddai'r cyhoedd yn cefnogi'r pecyn hwn o ddiwygiadau, byddech yn rhoi'r dewis i'r bobl ac yn caniatáu iddynt ddweud eu barn. Nid oedd y Blaid Lafur yn ddigon dewr i nodi ei syniadau yn ei maniffesto hyd yn oed. Fe ddarllenaf y dyfyniad ar ddiwygio'r Senedd yn eich maniffesto i chi, i'ch atgoffa, oherwydd gwn na wnaeth y rhan fwyaf ohonoch, mae'n debyg, ddarllen eich maniffesto eich hun. Roedd yn dweud hyn—. Roedd yn dweud hyn ac rwyf am ddyfynnu. Mae ar dudalen 64. Dyma a ddywedodd:

'Byddwn yn adeiladu ar waith Pwyllgor y Senedd ar ddiwygio etholiadol... ac yn datblygu cynigion i wella cynrychiolaeth pobl Cymru yn eu Senedd.'

Nid oedd yn dweud unrhyw beth, dim byd o gwbl, am fwy o Aelodau. Nid oedd yn dweud unrhyw beth o gwbl am ddileu'r system bleidleisio. Dim byd o gwbl am gwotâu rhywedd. Ac nid oedd unrhyw gyfeiriad o gwbl at ddileu'r cyfle i aelodau'r cyhoedd bleidleisio dros ymgeisydd unigol o'u dewis.

Nawr, o leiaf roedd maniffesto Plaid Cymru yn fwy gonest. A bod yn deg â Phlaid Cymru—. A chymerodd amser hir imi ddod o hyd i'r cyfeiriad, gyda llaw, yn eich maniffesto sydd oddeutu 100 tudalen o hyd. Gallaf ddweud wrthych ei fod yn ddeunydd darllen da iawn ar gyfer pobl sy'n methu cysgu. Cyrhaeddais y dudalen o'r diwedd, tudalen 117, ac roedd yn dweud hyn:

'Byddwn ni’n gweithredu argymhellion y Panel Arbenigol ar Ddiwygio Etholiadol y Cynulliad, yn benodol',

meddai,

'yn benodol ar y Bleidlais Sengl Drosglwyddadwy, cwotâu rhywedd, ac ehangu’r Senedd.'

Felly, roedd rhywfaint o sôn o leiaf am ehangu'r Senedd a chwotâu rhywedd, ond wrth gwrs, maent wedi rhoi'r gorau i'w haddewid i gyflwyno, yn arbennig, pleidlais sengl drosglwyddadwy—y cyfeiriad penodol hwn yr oeddent yn teimlo'n gryf iawn yn ei gylch yn yr adroddiad penodol hwnnw. Felly, os nad oedd pobl a bleidleisiodd dros Lafur yn pleidleisio o blaid y cynigion yn adroddiad y pwyllgor heddiw am na chyfeiriwyd atynt, ac os oedd ymrwymiad maniffesto Plaid Cymru yn wahanol iawn o ran y system bleidleisio i'r hyn a oedd yn y fargen—y fargen ystafell gefn, yn y coridorau pŵer tywyll y mae Adam Price yn hoffi treulio'i amser ynddynt—os oedd y fargen a wnaed yn wahanol iawn, nid oes unrhyw fandad cyhoeddus o gwbl i gyflwyno'r newidiadau hyn. Rwy'n sylweddoli y gallai fod gennych farn wahanol, a dyna pam y dywedais, 'Rhowch y dewis i'r cyhoedd.' Rydym yn barod i brofi'r cyhoedd ac os bydd y cyhoedd yn pleidleisio drosto, byddwn yn ei gefnogi 100 y cant, yn union fel y gwnaethom gyda Brexit, oherwydd rydym yn parchu democratiaeth, yn wahanol i chi.

Felly, gadewch inni edrych ar yr hyn a ddigwyddodd yn y gorffennol o ran y gallu i newid y system bleidleisio. Wrth gwrs, rhoddodd Llywodraeth y DU, Jenny Rathbone—gallaf weld eich bod yn talu sylw mawr—rhoddodd Llywodraeth y DU, Jenny Rathbone, gyfle i bobl Cymru a'r DU gyfan bleidleisio ar gynigion i newid y system bleidleisio, i gael gwared ar y system cyntaf i'r felin a chyflwyno'r system pleidlais amgen ar gyfer etholiadau. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. A hoffech wneud ymyriad? [Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. Dewch.

A yw'n ymwybodol o'r nifer a bleidleisiodd? Beth oedd y nifer a bleidleisiodd ar gyfer y refferendwm hwnnw ar y bleidlais amgen?

Nid oes gennyf nodyn o'r nifer a bleidleisiodd.

Pedwar deg dau y cant.

Ond mae gennyf nodyn o—[Torri ar draws.]—mae gennyf nodyn o'r canlyniad, a gwrthododd dwy ran o dair o bobl Cymru gael gwared ar y system cyntaf i'r felin. Gwrthododd dwy ran o dair o'r bobl a bleidleisiodd y syniad hwnnw, a dyna pam y mae'n rhaid iddynt gael cyfle i bleidleisio a dweud a ydynt am wrthod y system cyntaf i'r felin yma yn y Senedd. Oherwydd mae'r gallu i bobl bleidleisio dros unigolyn, nid plaid yn unig, yn bwysig iawn, a dyna pam fod y systemau rhestrau caeedig hyn yn amhriodol a dweud y gwir. Mae yna ffyrdd eraill—mae yna ffyrdd eraill—gan ragdybio eich bod am gyflwyno system sy'n seiliedig ar restr, a buom yn archwilio'r rhain yn y pwyllgor. Buom yn archwilio'r rhain yn y pwyllgor. Os ydych am gyflwyno system sy'n seiliedig ar restr, beth am gyflwyno system hyblyg sy'n seiliedig ar restr? Mae cyfeiriad bychan ato yn yr adroddiad. Nid oes esboniad pam y diystyrwyd y system honno. Fe ddywedaf wrthych pam y'i diystyrwyd, am nad dyna'r fargen a gafodd ei tharo rhwng y ddau unigolyn a oedd i'w gweld yn cyfarwyddo aelodau eu pleidiau ar y ffordd y bydd y pethau hyn yn gweithio. Nid yw'n system dda ar gyfer democratiaeth; mae rhestrau hyblyg yn caniatáu i bobl bleidleisio dros blaid neu unigolyn. Maent yn llawer gwell.

Mae gennym bryderon hefyd ynglŷn â'r argymhelliad yn yr adroddiad hwn ar gyfer cwotâu rhywedd, ac mae gennyf bryderon am ddau reswm: (1) gallai ddifetha eich Bil yn llwyr, oherwydd gallai fod—. Yn wir, dywedwyd wrthym—y cyngor cyfreithiol i ni oedd y byddai gallu deddfu ar gyfer cwotâu rhywedd y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Dyna un rheswm pam na ddylai hynny fod yn rhan o unrhyw becyn o ddiwygiadau, oherwydd mae cyfle cyfartal yn fater a gadwyd yn ôl yn llwyr i Senedd y DU. Yr ail reswm pam nad ydym yn cefnogi nac yn hybu cwotâu rhywedd yw eu bod yn hyrwyddo un agwedd ar amrywiaeth dros un arall. Nid yw'n mynd i'r afael â materion amrywiaeth—[Torri ar draws.] Nid yw'n mynd i'r afael â materion—. Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad. A hoffech chi wneud ymyriad? [Torri ar draws.] A hoffech chi wneud ymyriad? Iawn.

Felly, pe na bai cwotâu rhywedd gorfodol yn ein Bil, a fyddai'r Blaid Geidwadol yn ystyried dilyn esiampl y Blaid Lafur yng Nghymru, a chael cydbwysedd rhwng y rhywiau ers sefydlu'r Senedd?

Mae'r Blaid Geidwadol yn feritocratiaeth. Credwn—[Torri ar draws.] Credwn—[Torri ar draws.]

Hoffwn glywed diwedd cyfraniad yr Aelod, ac mae'n ymwybodol o'r amser hefyd.

Credwn—[Torri ar draws.]  Rwyf wedi derbyn nifer o ymyriadau.

Rwy'n ymwybodol o'r ymyriadau, Darren.