Y Cyfarfod Llawn

Plenary

08/06/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. 

13:30
1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol
1. Questions to the Minister for Social Justice

Eitem 1, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Buffy Williams.

The first item is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Buffy Williams.

I think you're unmuted now.

Credaf eich bod wedi eich dadfudo yn awr.

Tlodi Tanwydd
Fuel Poverty

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am lefelau tlodi tanwydd yn etholaeth Rhondda? OQ58137

1. Will the Minister provide an update on the level of fuel poverty in the Rhondda constituency? OQ58137

In Rhondda Cynon Taf, 14,716 households have received our £200 winter fuel support scheme payment. Projections published in April 2022 suggest up to 45 per cent of all households in Wales could be in fuel poverty and up to 98 per cent of lower income households could now be in fuel poverty.

Yn Rhondda Cynon Taf, mae 14,716 o aelwydydd wedi derbyn taliad o £200 gennym drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Mae amcanestyniadau a gyhoeddwyd ym mis Ebrill 2022 yn awgrymu y gallai hyd at 45 y cant o holl aelwydydd Cymru fod mewn tlodi tanwydd ac y gallai hyd at 98 y cant o aelwydydd incwm is fod mewn tlodi tanwydd bellach.

Thank you, Minister. Taking the 2021 modelled estimated fuel poverty and revising them using fuel prices from 1 April 2022, up to 45 per cent or 640,000 households could be in fuel poverty following the price cap increase, and energy price rises are likely to hit lower income households disproportionately. Having worked in the third sector before being elected to this place, I've seen first hand the devastating effects that fuel poverty has, but I also know the difference that third sector organisations and charities can make. So, with this knowledge, how is the Welsh Government working with the voluntary sector to safeguard families hit the hardest by the Tory cost-of-living crisis? And what steps are Welsh Government taking to ensure families have the security they need for the next energy price increase this winter?

Diolch, Weinidog. Gan gymryd yr amcangyfrifon tlodi tanwydd a fodelwyd yn 2021 a'u diwygio gan ddefnyddio prisiau tanwydd ar 1 Ebrill 2022, gallai hyd at 45 y cant neu 640,000 o aelwydydd fod mewn tlodi tanwydd yn dilyn y cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, ac mae cynnydd mewn prisiau ynni'n debygol o gael effaith anghymesur ar aelwydydd incwm is. Roeddwn yn gweithio yn y trydydd sector cyn cael fy ethol i’r lle hwn, a gwelais â fy llygaid fy hun yr effeithiau dinistriol y mae tlodi tanwydd yn eu cael, ond rwyf hefyd yn ymwybodol o'r gwahaniaeth y gall elusennau a sefydliadau'r trydydd sector ei wneud. Felly, gyda'r wybodaeth hon, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol i ddiogelu'r teuluoedd sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod teuluoedd yn cael y diogelwch sydd ei angen arnynt ar gyfer y cynnydd nesaf ym mhrisiau ynni y gaeaf hwn?

Well, thank you very much, Buffy Williams, for that question. The third sector has been very involved nationally and locally in terms of addressing these issues for those families—so, many households they work with that are hardest hit by the Tory cost-of-living crisis.

Now, we held a round-table summit back on 17 February with key external stakeholders, including the third sector, National Energy Action, the Trussell Trust and Citizens Advice, and we explored what more could be done to support hard-pressed families through this cost-of-living crisis. We had a further one on tackling food poverty. But, importantly, our fuel poverty advisory group is taking place on 13 June, and they will help us from the voluntary and energy sector to co-ordinate action to improve household resilience in advance of winter.

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiwn, Buffy Williams. Mae’r trydydd sector wedi chwarae rhan bwysig, yn genedlaethol ac yn lleol, o ran mynd i’r afael â’r materion hyn ar ran y teuluoedd hynny—felly, y nifer o aelwydydd y maent yn gweithio gyda hwy sydd wedi'u taro galetaf gan yr argyfwng costau byw Torïaidd.

Nawr, gwnaethom gynnal uwchgynhadledd bord gron yn ôl ar 17 Chwefror gyda rhanddeiliaid allanol allweddol, gan gynnwys y trydydd sector, National Energy Action, Ymddiriedolaeth Trussell a Cyngor ar Bopeth, a buom yn archwilio beth arall y gellid ei wneud i gefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi â'r argyfwng costau byw hwn. Cawsom un arall ar drechu tlodi bwyd. Ond yn hollbwysig, bydd ein grŵp cynghori ar dlodi tanwydd yn cyfarfod ar 13 Mehefin, a byddant yn rhoi cymorth i ni gan y sector gwirfoddol a'r sector ynni i gydgysylltu camau gweithredu i wella cydnerthedd aelwydydd cyn y gaeaf.

Minister, it is without doubt that the rise in the wholesale cost of energy is pushing many households across the country into fuel poverty, and I welcome the efforts of the UK Government to help struggling households by providing £15 billion-worth of support, which includes a £400 energy bill rebate for all families in the autumn and additional payments worth £650 for 8 million of the country's poorest households.

As you know, another reason that can lead to high energy bills is the energy inefficiency of our homes. In Wales, we have some of the most energy-inefficient housing stock in the UK and this is a major contributing factor to household fuel poverty. Out of the domestic housing stock in RCT, 71 per cent of properties have energy performance ratings rated D or below. If you single out the Rhondda, this number rises to 81 per cent. In fact, only 62 properties in the Rhondda are rated A. This means that most people in the Rhondda are going to disproportionately feel the impact of wholesale price rises. It also means that it's unlikely that these homes will have improved energy ratings significantly in five or 10 years' time without massive investment, making them susceptible to further bill shocks. Do you agree with me, and many Members in this Chamber, Minister, that rather than spend £100 million on another 36 Members for this Chamber, the Government would be better off spending that money on improving the energy efficiency of people's homes and helping them out of fuel poverty, and, if not, can the Minister explain why 36 more Members is a greater priority than warmer homes?

Weinidog, heb os, mae’r cynnydd yng nghost gyfanwerthol ynni yn gwthio llawer o aelwydydd ledled y wlad i mewn i dlodi tanwydd, a chroesawaf ymdrechion Llywodraeth y DU i gynorthwyo aelwydydd sy’n ei chael hi’n anodd drwy ddarparu gwerth £15 biliwn o gymorth, sy’n cynnwys ad-daliad biliau ynni o £400 i bob teulu yn yr hydref a gwerth £650 o daliadau ychwanegol ar gyfer wyth miliwn o gartrefi tlotaf y wlad.

Fel y gwyddoch, rheswm arall a all arwain at filiau ynni uchel yw aneffeithlonrwydd ynni ein cartrefi. Yng Nghymru, mae rhywfaint o’n stoc dai ymhlith y mwyaf aneffeithlon o ran ynni yn y DU, ac mae hyn yn ffactor sy’n cyfrannu’n sylweddol at dlodi tanwydd aelwydydd. O'r stoc dai domestig yn Rhondda Cynon Taf, mae gan 71 y cant o eiddo sgôr perfformiad ynni o D neu is. Os ydych yn canolbwyntio ar y Rhondda yn unig, mae'r ffigur hwn yn codi i 81 y cant. A dweud y gwir, dim ond 62 eiddo â sgôr A sydd i'w cael yn y Rhondda. Golyga hyn fod y rhan fwyaf o bobl yn y Rhondda yn mynd i deimlo effaith y cynnydd cyfanwerthol mewn prisiau yn anghymesur. Golyga hefyd ei bod yn annhebygol y bydd sgôr ynni'r cartrefi hyn wedi gwella'n sylweddol ymhen pum neu 10 mlynedd heb fuddsoddiad enfawr, sy'n eu gwneud yn agored i ergydion cynnydd pellach yn eu biliau. A ydych yn cytuno â mi, a llawer o Aelodau yn y Siambr hon, Weinidog, yn hytrach na gwario £100 miliwn ar 36 Aelod arall i'r Siambr hon, y byddai’n well pe bai'r Llywodraeth yn gwario’r arian hwnnw ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl ac yn eu cynorthwyo i ddod allan o dlodi tanwydd, ac os nad ydych, a all y Gweinidog egluro pam fod 36 yn rhagor o Aelodau yn fwy o flaenoriaeth na chartrefi cynhesach?

Well, the Member makes a very important point about home energy. Since 2009-10 to the end of March 2021, more than £394 million has been invested to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, and that's benefited more than 67,100 lower income households, and also, importantly, energy efficiency advice, through the Warm Homes programme—160,000 people also receiving that. And we, of course, now have our Warm Homes programme consultation programme moving forward. What is crucial is that we invest in tackling both fuel poverty and food poverty, and we have actually—. Although we welcome many of the announcements made by the UK Government, these are very short term, and what we have done, in terms of a £380 million investment into tackling the cost-of-living crisis and fuel and food poverty, is still ask the UK Government to reduce household fuel bills by removing all social and environmental policy costs from household energy bills, and for these costs to be met from general taxation. In fact, I met with energy providers only two weeks ago, and many of them were calling for that, as well as introducing a lower price cap for low-income households to ensure they can meet the costs of their energy needs, now and in the future. But another key point, which I hope the Member would join me in calling for, is an increase in local housing allowance rates and increased funding for discretionary housing payments, because this is also another impact of the cost-of-living crisis, in terms of debt and the difficulty and the potential for more people to become homeless as a result of rent arrears.

Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn am ynni cartref. Ers 2009-2010 hyd at ddiwedd mis Mawrth 2021, mae dros £394 miliwn wedi’i fuddsoddi i wella effeithlonrwydd ynni cartref drwy raglen Cartrefi Clyd, ac mae hynny wedi bod o fudd i fwy na 67,100 o aelwydydd incwm is, a hefyd, yn bwysig, cyngor ar effeithlonrwydd ynni, drwy raglen Cartrefi Clyd—mae 160,000 o bobl yn cael y cyngor hwnnw hefyd. Ac mae gennym bellach, wrth gwrs, ein rhaglen ymgynghori Cartrefi Clyd ar waith. Yr hyn sy'n hollbwysig yw ein bod yn buddsoddi mewn trechu tlodi tanwydd a thlodi bwyd, ac mewn gwirionedd, rydym wedi—. Er ein bod yn croesawu llawer o’r cyhoeddiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, maent yn gyhoeddiadau tymor byr, a’r hyn rydym wedi’i wneud, o ran buddsoddiad o £380 miliwn i fynd i’r afael â’r argyfwng costau byw a thlodi tanwydd a thlodi bwyd, yw parhau i ofyn i Lywodraeth y DU leihau biliau tanwydd cartrefi drwy gael gwared ar yr holl gostau polisi cymdeithasol ac amgylcheddol sydd ynghlwm wrth filiau ynni cartrefi a thalu am y costau hyn drwy drethiant cyffredinol. Mewn gwirionedd, cyfarfûm â darparwyr ynni bythefnos yn ôl, ac roedd llawer ohonynt yn galw am hynny, yn ogystal â chyflwyno cap is ar brisiau ar gyfer aelwydydd incwm isel er mwyn sicrhau y gallant dalu costau eu hanghenion ynni, yn awr ac yn y dyfodol. Ond pwynt allweddol arall, y gobeithiaf y byddai’r Aelod yn ymuno â mi i alw amdano, yw cynnydd yng nghyfraddau'r lwfans tai lleol a rhagor o gyllid ar gyfer taliadau disgresiwn at gostau tai, gan fod hyn hefyd yn un o effeithiau eraill yr argyfwng costau byw, o ran dyled a’r anhawster a’r perygl y bydd mwy o bobl yn ddigartref o ganlyniad i ôl-ddyledion rhent.

13:35
Canolfan Breswyl i Fenywod
A Residential Women's Centre

2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch sefydlu canolfan breswyl i fenywod yn Abertawe? OQ58122

2. What discussions has the Minister had with the UK Government regarding the establishment of a residential women's centre in Swansea? OQ58122

I've regularly engaged with UK Government justice Ministers, who are leading on this important programme of work, and I will continue this collaborative approach as the development of the residential women’s centre progresses.

Rwyf wedi ymgysylltu’n rheolaidd â Gweinidogion cyfiawnder Llywodraeth y DU, sy’n arwain ar y rhaglen waith bwysig hon, a byddaf yn parhau â’r dull cydweithredol hwn wrth i'r gwaith o ddatblygu'r ganolfan breswyl i fenywod fynd rhagddo.

Thank you, Minister. Obviously, you mentioned that residential women's centre in Swansea, which is set to open, hopefully, in 2024. And while I welcome the pioneering new initiative to tackle the root causes of low-level female offending, and the collaboration between Welsh and UK Governments bringing the centre to Swansea, we need to make sure that it's done in tandem with the local community in Swansea. While we all want to see the rehabilitation of the individuals involved, there is some concern from residents that these will be housed in this area with these specific settings. I'm pleased to see that the centre will tackle underlying and complex factors surrounding low-level crime, but we need to ensure that the community in Swansea are fully on board with it. We as Members know the importance of the initiative not only to women in my region, but across Wales, and what we need for this first-of-its-kind initiative, if you like, to succeed is buy-in from the local community. Without that community support, we won't see the full benefits of the project; the centre won't succeed without that buy-in. So, given it's such a new initiative, I fear doing more of the same when it comes to statutory engagement perhaps isn't the way to go here—we need more engagement from stakeholders at all levels, to highlight the importance and the benefits of such a scheme. Therefore, can I ask the Minister to commit to work with stakeholders and other partners to highlight the benefits of the scheme and to keep the community at the heart of the project, and to commit to going beyond the statutory minimum of engagement to ensure that the project becomes a reality?

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, fe sonioch am y ganolfan breswyl i fenywod honno yn Abertawe, sydd i fod i agor, gobeithio, yn 2024. Ac er fy mod yn croesawu'r fenter newydd arloesol i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol troseddu lefel isel ymhlith menywod, a'r cydweithredu rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU wrth ddod â'r ganolfan i Abertawe, mae angen inni sicrhau bod hyn yn digwydd ar y cyd â'r gymuned leol yn Abertawe. Er bod pob un ohonom yn dymuno gweld yr unigolion dan sylw yn cael eu hadsefydlu, ceir rhywfaint o bryder ymhlith y trigolion y byddant yn cael eu cartrefu yn yr ardal hon gyda’r lleoliadau penodol hyn. Rwy'n falch o weld y bydd y ganolfan yn mynd i'r afael â'r ffactorau sylfaenol a chymhleth sydd ynghlwm wrth droseddu lefel isel, ond mae angen inni sicrhau bod y gymuned yn Abertawe yn gwbl gefnogol i'r syniad. Rydym ni fel Aelodau’n ymwybodol o bwysigrwydd y fenter nid yn unig i fenywod yn fy rhanbarth i, ond ledled Cymru, a’r hyn sydd ei angen arnom er mwyn i’r fenter hon lwyddo, y gyntaf o’i math, os mynnwch, yw cefnogaeth y gymuned leol. Heb y gefnogaeth gymunedol honno, ni fyddwn yn gweld manteision llawn y prosiect; ni fydd y ganolfan yn llwyddo heb y gefnogaeth honno. Felly, o ystyried ei bod yn fenter mor newydd, rwy'n ofni nad gwneud mwy o’r un peth o ran ymgysylltu statudol yw’r ffordd o wneud hyn, o bosibl—mae arnom angen mwy o ymgysylltu gan randdeiliaid ar bob lefel, i dynnu sylw at bwysigrwydd a manteision cynllun o'r fath. Felly, a gaf fi ofyn i’r Gweinidog ymrwymo i weithio gyda rhanddeiliaid a phartneriaid eraill i dynnu sylw at fanteision y cynllun ac i sicrhau bod y gymuned yn parhau i fod yn ganolog i'r prosiect, ac i ymrwymo i fynd y tu hwnt i’r gofynion ymgysylltu statudol i sicrhau bod y prosiect yn cael ei wireddu?

I thank Tom Giffard for the question, and, indeed, for his support for this pioneering residential women's centre. And I'm sure he will join me in welcoming the fact that Wales is leading the way. This has come about as the result of a partnership. Although it's the responsibility of the Ministry of Justice, I've pushed very hard for a residential women's centre to be piloted in Wales. In fact, my predecessor Alun Davies actually started these discussions. It's a key element of the women's justice blueprint, and I can assure you that there has been extensive engagement with stakeholders. Close partnership working with the Welsh Government, the Ministry of Justice, Her Majesty's Prison and Probation Service, Wales's police and crime commissioners and local authorities have been pivotal to this work.

But, again, I take the opportunity to state what this residential women's centre will be: it is the first in Wales, and it's a pilot for the UK. It will provide accommodation for up to 12 women, with a wide range of needs, so that they may stay close to their homes and communities. It will offer services that tackle the underlying causes of offending—for example, support for domestic abuse and mental health. And it's a residential women's centre that will be supporting women—local women—to maintain contact with their children, their families and local communities, encouraging contact and visiting as appropriate. And it will provide the first community centre option for women in Wales, offering the additional support of a residential element, and also, very importantly, in terms of positive contributions to and with the local community, as they move into settled accommodation. So, I think, in terms of the opportunities that this will have, the investment that will take place and the partnership working, this will be something that will be welcomed in the community in Swansea. 

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, ac yn wir, am ei gefnogaeth i'r ganolfan breswyl arloesol hon i fenywod. Ac rwy’n siŵr y bydd yn ymuno â mi i groesawu’r ffaith bod Cymru’n arwain y ffordd. Mae hyn wedi digwydd o ganlyniad i bartneriaeth. Er mai cyfrifoldeb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw hyn, rwyf wedi gwthio’n galed iawn i sicrhau bod canolfan breswyl i fenywod yn cael ei threialu yng Nghymru. Mewn gwirionedd, fy rhagflaenydd, Alun Davies, a ddechreuodd y trafodaethau hyn. Mae'n elfen allweddol o'r glasbrint ar gyfer cyfiawnder menywod, a gallaf roi sicrwydd i chi y cafwyd ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid. Mae gweithio mewn partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, y Weinyddiaeth Gyfiawnder, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, comisiynwyr heddlu a throseddu Cymru ac awdurdodau lleol wedi bod yn ganolog i’r gwaith hwn.

Ond unwaith eto, hoffwn achub ar y cyfle i ddatgan beth fydd y ganolfan breswyl i fenywod hon: dyma’r gyntaf yng Nghymru, ac mae’n beilot ar gyfer y DU. Bydd yn darparu llety i hyd at 12 o fenywod, gydag ystod eang o anghenion, fel y gallant aros yn agos at eu cartrefi a’u cymunedau. Bydd yn cynnig gwasanaethau sy’n mynd i’r afael ag achosion sylfaenol troseddu—er enghraifft, cymorth mewn perthynas â cham-drin domestig ac iechyd meddwl. Ac mae'n ganolfan breswyl i fenywod a fydd yn cefnogi menywod—menywod lleol—i gadw mewn cysylltiad â'u plant, eu teuluoedd, a chymunedau lleol, gan annog cyswllt ac ymweliadau fel y bo'n briodol. A bydd yn darparu canolfan gymunedol i fenywod fel opsiwn am y tro cyntaf yng Nghymru, gan gynnig cymorth ychwanegol yr elfen breswyl, a hefyd, yn bwysig iawn, o ran cyfraniadau cadarnhaol i'r gymuned leol a chyda'r gymuned leol, wrth iddynt symud i lety sefydlog. Felly, o ran y cyfleoedd a fydd yn deillio o hyn, y buddsoddiad a fydd yn digwydd a’r gweithio mewn partneriaeth, credaf y bydd hyn yn rhywbeth a fydd yn cael ei groesawu yn y gymuned yn Abertawe.

13:40

I thank Tom Giffard for his question, and I thank the Minister for all her work with regard to this valuable women's centre in Swansea. The Minister will be aware of my concerns that it's a five-year pilot not starting until 2024 at the earliest, and will only be able to support 12 women at maximum in the Swansea area. My concern is what happens to the other women in Wales. The pilot doesn't come to an end until the end of this decade, there will be an analysis period afterwards, and in all of this time Welsh women are being sent far away from their families to prisons in England. What can you do, Minister, in combination, in partnership, with the UK Government to support these Welsh women?

Diolch i Tom Giffard am ei gwestiwn, a diolch i'r Gweinidog am ei holl waith mewn perthynas â'r ganolfan werthfawr hon i fenywod yn Abertawe. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o fy mhryderon ei fod yn gynllun peilot pum mlynedd nad yw’n dechrau tan 2024 ar y cynharaf, ac y bydd ond yn gallu cefnogi 12 o fenywod fan bellaf yn ardal Abertawe. Fy mhryder i yw beth sy’n digwydd i'r menywod eraill yng Nghymru. Ni fydd y peilot yn dod i ben tan ddiwedd y degawd, bydd cyfnod o ddadansoddi wedyn, ac yn y cyfamser, bydd menywod Cymru yn cael eu hanfon ymhell oddi wrth eu teuluoedd i garchardai yn Lloegr. Beth allwch chi ei wneud, Weinidog, ar y cyd, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU i gefnogi’r menywod hyn o Gymru?

Thank you. Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. This is a major step forward, isn't it, to have that transformation. It can't come too soon as far as I'm concerned—2024 feels a long way off, and it cannot be then just waiting to see how this works. It is being planned so that it will work; it will offer all those services that I have described. And we need to start the pressure—thank you for the question and making the point—now to extend this provision, because I think what's going to be so important about this is it's an investment in the women and their families, and in the community, because it's going to improve their skills, their health and relationships, and they will look forward to their prospects as they leave the women's residential centre. And it's very much part of the women pathfinder approach. 

But I would also say that this is something where, in terms of the unjust way women are treated in the criminal justice system—. I spoke at a virtual summit at the end of March, where I heard that at least 57 per cent of women currently coming into contact with the criminal justice system are victims of domestic abuse. Sixty-three per cent of girls and young women serving sentences in the community have experienced rape or domestic abuse in an intimate partner relationship. I've met women in prison outside of Wales who are there basically because of poverty and austerity and domestic abuse. And, actually, at this event, I have to say that I heard from a young woman—and I'm meeting with her, Ellie Anderson—who shared her childhood experience of being a child of a woman who'd been in prison several times. Ellie grew up in Wales, and her mother was in prison outside of Wales, and I'm meeting her shortly. 

So, together, and with your support, we will press for this provision to be extended, not just in five years' time, but as soon as possible. 

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Mae hwn yn gam mawr ymlaen, onid yw, y trawsnewidiad hwnnw. Ni all ddod yn rhy fuan yn fy marn i—mae 2024 yn teimlo ymhell i ffwrdd, ac ni allwn fod yn aros wedyn i weld sut y mae hyn yn gweithio. Mae'n cael ei gynllunio i sicrhau y bydd yn gweithio; bydd yn cynnig yr holl wasanaethau a ddisgrifiais. Ac mae angen inni ddechrau rhoi pwysau—diolch am y cwestiwn ac am wneud y pwynt—ar unwaith i ymestyn y ddarpariaeth hon, gan y credaf mai'r hyn a fydd mor bwysig am hyn yw ei fod yn fuddsoddiad yn y menywod a'u teuluoedd, ac yn y gymuned, gan y bydd yn gwella'u sgiliau, eu hiechyd a'u perthynas ag eraill, a byddant yn edrych ymlaen at eu rhagolygon wrth iddynt adael y ganolfan breswyl i fenywod. Ac mae'n sicr yn rhan o ddull y rhaglen fraenaru i fenywod.

Ond byddwn hefyd yn dweud bod hyn yn rhywbeth, o ran y ffordd anghyfiawn y caiff menywod eu trin yn y system cyfiawnder troseddol, lle—. Siaradais mewn uwchgynhadledd rithwir ddiwedd mis Mawrth, lle y clywais fod o leiaf 57 y cant o fenywod a ddaw i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd yn ddioddefwyr cam-drin domestig. Mae 63 y cant o ferched a menywod ifanc sy'n bwrw dedfryd yn y gymuned wedi cael eu treisio neu wedi dioddef cam-drin domestig gan bartner mewn perthynas agos. Rwyf wedi cyfarfod â menywod mewn carchardai y tu allan i Gymru sydd yno, yn y bôn, oherwydd tlodi a chyni a cham-drin domestig. Ac yn y digwyddiad hwn, mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi clywed gan fenyw ifanc—a byddaf yn cyfarfod â hi, Ellie Anderson—a rannodd ei phrofiad o fod yn blentyn i fenyw a fu yn y carchar sawl gwaith. Magwyd Ellie yng Nghymru, ac roedd ei mam yn y carchar y tu allan i Gymru, a byddaf yn cyfarfod â hi cyn bo hir.

Felly, gyda’n gilydd, a chyda’ch cefnogaeth chi, byddwn yn pwyso i ehangu'r ddarpariaeth hon, nid yn unig ymhen pum mlynedd, ond cyn gynted â phosibl.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Llywydd. Well, as we heard, 13 days ago, the UK Government announced a new £15 billion cost-of-living support package targeted towards millions of low-income households, bringing its total cost-of-living support so far to £37 billion. As we heard earlier, this includes £650 cost-of-living payments for every household on means-tested benefits, and doubling of the October energy bill discount from £200 to £400, with the requirement to pay it back scrapped, something I know that you had also called for. It also introduces a £300 pensioner cost-of-living payment for every pensioner household in receipt of winter fuel payments, £150 disability cost-of-living payments for those in receipt of disability benefits, and an additional £0.5 billion for the existing household support fund. This new package will mean that the lowest income households in Wales will receive over £1,000 of extra support this year. There will also be a £25 million consequential funding flow to the Welsh Government from the extension to the household support fund. So, how will the Welsh Government ensure that this funding will be targeted in its entirety at households hardest hit by the cost-of-living increases, beyond the funding announcements you made before this additional funding was announced?

Diolch, Lywydd. Wel, fel y clywsom, 13 diwrnod yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth y DU becyn cymorth costau byw newydd gwerth £15 biliwn wedi’i dargedu at filiynau o aelwydydd incwm isel, gan ddod â chyfanswm ei chymorth costau byw hyd yn hyn i £37 biliwn. Fel y clywsom yn gynharach, mae hyn yn cynnwys taliadau costau byw o £650 i bob aelwyd sy'n cael budd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd, a dyblu gostyngiad mis Hydref i filiau ynni o £200 i £400, gan gael gwared ar y gofyniad i’w ad-dalu, rhywbeth y gwn eich bod chi wedi galw amdano hefyd. Mae hefyd yn cyflwyno taliad costau byw o £300 i bob aelwyd pensiynwr sy'n cael taliadau tanwydd y gaeaf; £150 o daliadau costau byw i bobl sy’n cael budd-daliadau anabledd, a £0.5 biliwn ychwanegol ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd bresennol. Bydd y pecyn newydd hwn yn golygu y bydd yr aelwydydd ar yr incwm isaf yng Nghymru yn cael dros £1,000 o gymorth ychwanegol eleni. Bydd cyllid canlyniadol o £25 miliwn yn dod i Lywodraeth Cymru hefyd yn sgil ymestyn y gronfa gymorth i aelwydydd. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd yr holl gyllid hwn yn cael ei dargedu at yr aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf gan y cynnydd mewn costau byw, y tu hwnt i'r cyhoeddiadau cyllid a wnaethoch cyn i'r cyllid ychwanegol hwn gael ei gyhoeddi?

I thank Mark Isherwood for that question. We called for what was a very welcome announcement by the Chancellor of the Exchequer on 26 May. We actually called for additional support for households and, indeed, we called for the fact that we should not just get the funding, but that it should be clearly targeted at those who are most vulnerable. So, it is welcome that there will be that energy bill rebate of £400 to be applied to household bills in October. We called for it to be paid as a grant not a loan. It was always utterly wrong to say that it should have been a loan to be repaid. So, the UK Government has listened to us, listened to the Welsh Government and calls from this side of the Chamber, I know, for action.

We have still called for action from the UK Government in terms of the fact that this is a one-off, and we still do need to see more support given in terms of, for example, the warm homes discount, currently planned at £150. So, we have made that commitment, as you say, the £380 million, and we had our winter fuel support scheme. This is where we are learning how effective that can be and how we can extend our discretionary assistance fund. Perhaps it's an opportunity to update that, as of 30 April, local authorities have paid 166,049 households with crucial support from our winter fuel support scheme. So, we will be looking at all the ways in which we can support and learn from our investment not just in terms of tackling fuel poverty, but tackling food poverty as well, bolstering community food partnerships and also raising awareness of affordable credit.

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn. Fe wnaethom alw am y cyhoeddiad, a oedd i’w groesawu’n fawr, gan Ganghellor y Trysorlys ar 26 Mai. Fe wnaethom alw am gymorth ychwanegol i aelwydydd, ac yn wir, fe wnaethom alw am y ffaith nad yn unig y dylem gael y cyllid, ond y dylid ei dargedu’n glir at y rheini sydd fwyaf agored i niwed. Felly, mae'n galonogol iawn y bydd biliau cartrefi yn cael yr ad-daliad biliau ynni hwnnw o £400 ym mis Hydref. Fe wnaethom alw am iddo gael ei dalu fel grant yn hytrach na benthyciad. Roedd bob amser yn gwbl anghywir dweud y dylai fod yn fenthyciad y byddai'n rhaid ei ad-dalu. Felly, gwn fod Llywodraeth y DU wedi gwrando arnom, wedi gwrando ar Lywodraeth Cymru a galwadau o’r ochr hon i’r Siambr, am gamau gweithredu.

Rydym yn dal i fod wedi galw am weithredu gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'r ffaith mai rhywbeth untro yw hyn, ac mae angen inni weld mwy o gymorth yn cael ei roi o hyd o ran, er enghraifft, y gostyngiad cartrefi cynnes, a gynlluniwyd ar hyn o bryd i fod yn £150. Felly, rydym wedi gwneud yr ymrwymiad hwnnw, fel y dywedwch, y £380 miliwn, ac rydym wedi cyflwyno cynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Dyma lle rydym yn dysgu pa mor effeithiol y gall hynny fod a sut y gallwn ymestyn ein cronfa cymorth dewisol. Efallai ei fod yn gyfle i roi’r wybodaeth ddiweddaraf fod awdurdodau lleol, hyd at 30 Ebrill, wedi talu cymorth hanfodol i 166,049 o aelwydydd drwy gynllun cymorth tanwydd y gaeaf. Felly, byddwn yn edrych ar yr holl ffyrdd y gallwn gefnogi a dysgu o'n buddsoddiad nid yn unig o ran trechu tlodi tanwydd, ond trechu tlodi bwyd hefyd, gan gryfhau partneriaethau bwyd cymunedol yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o gredyd fforddiadwy.

13:45

Thank you. Of course, we've also called for that, as have large numbers of Conservative MPs, alongside Labour MPs and other parties also. I hope that answer meant that that money will be going in its entirety to hardest-hit households. It wasn't exactly clear. But on the directly related question of fuel poverty, because my first question was more general around fuel poverty in Wales, National Energy Action—NEA—estimate that the increase to the price cap from April will push an additional 100,000 households in Wales into fuel poverty, bringing the total to over 280,000. Questioning you here in January, I referred to the publication of the Welsh Government's cold weather resilience plan for people at risk of living in a cold home. I asked how you respond to concern and feedback from fuel poverty coalition members that they would like to see strengthened detail and how the Welsh Government will work with the health sector to achieve the plan's aims and agree what the health sector can do to support it. When you attended the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency meeting on 14 March, and I thank you again for attending that meeting, I asked you how the Welsh Government intends to work with the health sector to achieve the plan's aims and establish referral networks between health actors and advice partners. In response, you asked your officials to follow up with me and the cross-party group on how Welsh Government could look to work with health agencies in this way. Thus far, I've heard nothing. So, when, therefore, will this be happening? And what action has so far been taken? 

Diolch. Wrth gwrs, rydym ninnau wedi galw am hynny, fel nifer fawr o ASau Ceidwadol, ynghyd ag ASau Llafur a phleidiau eraill hefyd. Gobeithiaf fod yr ateb hwnnw’n golygu y bydd yr holl arian hwnnw’n mynd i’r aelwydydd sydd wedi'u taro galetaf. Nid oedd yn hollol glir. Ond ar y cwestiwn penodol ynghylch tlodi tanwydd, gan fod fy nghwestiwn cyntaf yn fwy cyffredinol ynghylch tlodi tanwydd yng Nghymru, mae National Energy Action—NEA—yn amcangyfrif y bydd y cynnydd yn y cap ar brisiau o fis Ebrill ymlaen yn gwthio 100,000 o aelwydydd eraill yng Nghymru i mewn i dlodi tanwydd, gan ddod â'r cyfanswm i dros 280,000. Wrth eich holi yma ym mis Ionawr, cyfeiriais at gyhoeddi'r cynllun ymdopi â thywydd oer a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fod yn byw mewn cartref oer. Gofynnais sut ydych chi'n ymateb i bryder ac adborth gan aelodau'r gynghrair tlodi tanwydd yr hoffent weld mwy o fanylion ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a chytuno ar yr hyn y gall y sector iechyd ei wneud i’w gefnogi. Pan ddaethoch i gyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni ar 14 Mawrth, a diolch i chi eto am ddod i’r cyfarfod hwnnw, gofynnais i chi sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda’r sector iechyd i gyflawni amcanion y cynllun a sefydlu rhwydweithiau atgyfeirio rhwng gweithredwyr iechyd a phartneriaid cynghori. Mewn ymateb, fe ofynnoch chi i'ch swyddogion drafod ymhellach gyda mi a'r grŵp trawsbleidiol sut y gallai Llywodraeth Cymru weithio gydag asiantaethau iechyd yn y modd hwn. Hyd yn hyn, nid wyf wedi clywed unrhyw beth. Felly, pryd y bydd hyn yn digwydd? A pha gamau sydd wedi'u cymryd hyd yn hyn?

I was very grateful for the opportunity to come and speak, as I have more than once, I think, to your cross-party group on tackling fuel poverty. You know that our fuel poverty plan commits to continued investment in the Warm Homes programme, particularly in the development and publication of the cold weather resilience plan. Of course, the key factor, in terms of health and well-being, is crucial to that. So, I was grateful for that question, and for that call on us to look at partnership with the health service. Indeed, I've already raised this with the health and social services Minister. This is something that will also be reflected in terms of the fuel poverty advisory committee that I mentioned earlier on. This does provide us with an opportunity to address this as we move forward with not just our fuel poverty plan, but our Warm Homes programme. I will also say that this is something where the Warm Homes programme is very geared to addressing the vulnerabilities that people face in terms of fuel poverty. And you were right again, Mark Isherwood, to tell us again in this Chamber what we are facing in terms of fuel poverty as a result of the cost-of-living crisis. A lot more needs to be done. We need more funding from the UK Government in order for us to do this—to address the home energy efficiency issues, but also to extend the allowances and the rebates that they are paying, so that we can play our part effectively. 

Roeddwn yn ddiolchgar iawn am y cyfle i ddod i siarad, fel rwyf wedi'i wneud fwy nag unwaith, rwy’n credu, gyda'ch grŵp trawsbleidiol ar drechu tlodi tanwydd. Gwyddoch fod ein cynllun tlodi tanwydd yn ymrwymo i fuddsoddiad parhaus yn rhaglen Cartrefi Clyd, yn enwedig y gwaith o ddatblygu a chyhoeddi’r cynllun ymdopi â thywydd oer. Wrth gwrs, mae’r ffactor allweddol, o ran iechyd a llesiant, yn hollbwysig i hynny. Felly, roeddwn yn ddiolchgar am eich cwestiwn, ac am yr alwad arnom i edrych ar bartneriaeth â’r gwasanaeth iechyd. Yn wir, rwyf eisoes wedi codi hyn gyda'r Gweinidog iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Mae hyn yn rhywbeth a fydd hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y pwyllgor cynghori ar dlodi tanwydd y soniais amdano yn gynharach. Mae hyn yn rhoi cyfle inni fynd i'r afael â hyn wrth inni symud ymlaen nid yn unig â'n cynllun tlodi tanwydd, ond â'n rhaglen Cartrefi Clyd. Rwyf am ddweud hefyd fod hwn yn fater lle mae rhaglen Cartrefi Clyd wedi’i hanelu’n benodol at fynd i’r afael â’r gwendidau y mae pobl yn eu hwynebu o ran tlodi tanwydd. Ac roeddech yn llygad eich lle unwaith eto, Mark Isherwood, wrth ddweud wrthym eto yn y Siambr hon beth a wynebwn mewn perthynas â thlodi tanwydd o ganlyniad i’r argyfwng costau byw. Mae angen gwneud mwy o lawer. Mae angen mwy o gyllid arnom gan Lywodraeth y DU fel y gallwn wneud hyn—mynd i’r afael â phroblemau effeithlonrwydd ynni cartrefi, ond hefyd ymestyn y lwfansau a’r ad-daliadau y maent yn eu talu, fel y gallwn chwarae ein rhan yn effeithiol.

13:50

Thank you. I would be grateful if, as you stated, your officials would follow up with the group and myself as chair when they have the information to hand.

Changing tack, reference was made earlier by my colleague Tom Giffard to residential women's centres in Wales. The UK Government's female offender strategy was published in June 2018 to divert vulnerable female offenders away from short prison sentences wherever possible, invest in community services, and establish five pilot residential women's centres, including one in Wales. Last month, you wrote to Members stating you'd been working closely with the UK Ministry of Justice and announcing that one of these centres would be near Swansea in south Wales. The following week, you issued a written statement to Members with an update on the delivery of the youth justice and women's justice blueprints. With reference to the location of the residential women's centre in Wales, you stated that this would improve the lives of women in Wales, providing a more holistic, trauma-informed approach to delivering services for women who may find themselves involved in the criminal justice system in Wales. Importantly, it will also allow women to stay closer to home and to maintain crucial family ties, especially with their children. However, how will the location of this centre in Swansea help women offenders in north, mid and west Wales to access the services they need closer to home and to maintain their crucial family ties? What action are you taking to support the location of a future centre, hopefully in north Wales?

Diolch. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai eich swyddogion, fel y dywedoch chi, barhau i weithio gyda’r grŵp a minnau fel cadeirydd pan fydd y wybodaeth honno ganddynt.

Gan newid y pwnc, cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, Tom Giffard, yn gynharach at ganolfannau preswyl i fenywod yng Nghymru. Cyhoeddwyd strategaeth troseddwyr benywaidd Llywodraeth y DU ym mis Mehefin 2018 er mwyn dargyfeirio troseddwyr benywaidd agored i niwed rhag dedfrydau byr o garchar lle bynnag y bo modd, buddsoddi mewn gwasanaethau cymunedol, a sefydlu pum canolfan breswyl beilot i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru. Fis diwethaf, fe ysgrifennoch chi at yr Aelodau i nodi eich bod wedi bod yn gweithio'n agos gyda Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU a chyhoeddi y byddai un o'r canolfannau hyn ger Abertawe yn ne Cymru. Yr wythnos wedyn, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig i’r Aelodau gyda’r wybodaeth ddiweddaraf ar gyflawniad y glasbrintiau ar gyfiawnder ieuenctid a chyfiawnder menywod. Gan gyfeirio at leoliad y ganolfan breswyl i fenywod yng Nghymru, fe ddywedoch chi y byddai hyn yn gwella bywydau menywod yng Nghymru, gan ddarparu dull mwy cyfannol, sy'n ystyriol o drawma, o ddarparu gwasanaethau i fenywod sy'n dod i gysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru. Yn bwysig, bydd hefyd yn caniatáu i fenywod aros yn agosach at adref a chynnal cysylltiadau teuluol hanfodol, yn enwedig gyda'u plant. Fodd bynnag, sut y bydd lleoli'r ganolfan hon yn Abertawe yn helpu troseddwyr benywaidd yng ngogledd, canolbarth a gorllewin Cymru i gael mynediad at y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt yn nes at adref ac i gynnal eu cysylltiadau teuluol hollbwysig? Pa gamau rydych yn eu cymryd i gefnogi lleoli canolfan yn y gogledd yn y dyfodol?

That is a very serious point and it really follows on from the questions from Tom Giffard and Rhys ab Owen, because we need more than one women's residential centre. The key points, and I don't want to repeat them, in terms of what this centre is going to do, are about serving the local community, serving local women and their families in their local community. That is appropriate for the way these residential women's centres are developing. I think I've got very useful backing from the Welsh Conservatives, led by you, Mark Isherwood, for a much clearer partnership and response from the UK Government and the Ministry of Justice in terms of the way forward. I think, indeed, it actually just spells out—. I mean, your frustration is like our frustration, and I think if we had more powers over justice then we'd be able to move forward faster, I believe, in terms of expanding the women's centre offer to north Wales. I'll certainly be backing your call for a north Wales centre, Mark Isherwood.

Mae hwnnw’n bwynt difrifol iawn, ac mae'n dilyn y cwestiynau gan Tom Giffard a Rhys ab Owen, gan fod angen mwy nag un ganolfan breswyl i fenywod arnom. Mae’r pwyntiau allweddol, ac nid wyf am eu hailadrodd, o ran yr hyn y bydd y ganolfan hon yn ei wneud, yn ymwneud â gwasanaethu’r gymuned leol, gwasanaethu menywod lleol a’u teuluoedd yn eu cymuned leol. Mae hynny’n briodol ar gyfer y ffordd y mae’r canolfannau preswyl hyn i fenywod yn datblygu. Credaf fod gennyf gefnogaeth ddefnyddiol iawn gan y Ceidwadwyr Cymreig, dan eich arweiniad chi, Mark Isherwood, i bartneriaeth ac ymateb llawer cliriach gan Lywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder o ran y ffordd ymlaen. Credaf yn wir fod hyn yn dangos—. Hynny yw, mae eich rhwystredigaeth yn debyg i'n rhwystredigaeth ni, a phe bai gennym fwy o bwerau dros gyfiawnder, credaf y byddai modd inni symud ymlaen yn gyflymach a gallu cynnig canolfan i fenywod yng ngogledd Cymru. Byddaf yn sicr yn cefnogi eich galwad am ganolfan ar gyfer y gogledd, Mark Isherwood.

Llefarydd Plaid Cymru nawr. Peredur Owen Griffiths.

Plaid Cymru spokesperson now. Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Llywydd. A couple of weeks ago, I visited the Risca foodbank, along with my Plaid Cymru colleague Delyth Jewell. There, we heard about the increasing demand for their services, which is hardly surprising with the cost-of-living crisis that continues throughout Wales and affecting our communities. I fear that the demand is set to get much higher in our foodbanks throughout the country. What is the Welsh Government doing to promote volunteering within the community as well as looking at community-based solutions to this issue, such as community food hubs? These could bring sustainability to local communities, provide food parcels, and be a source of agricultural education.

Diolch yn fawr, Lywydd. Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais â banc bwyd Rhisga gyda fy nghyd-Aelod o Blaid Cymru, Delyth Jewell. Yno, clywsom am y galw cynyddol am eu gwasanaethau, nad yw'n fawr o syndod o ystyried yr argyfwng costau byw sy’n parhau ledled Cymru ac sy'n effeithio ar ein cymunedau. Ofnaf fod y galw ar fin mynd yn llawer uwch yn ein banciau bwyd ledled y wlad. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo gwirfoddoli yn y gymuned yn ogystal ag edrych ar atebion cymunedol i’r broblem hon, megis hybiau bwyd cymunedol? Gallai’r rhain ddarparu cynaliadwyedd i gymunedau lleol, darparu parseli bwyd, a bod yn ffynhonnell addysg amaethyddol.

Thank you very much. I'm sure Members across this Chamber have been visiting and been aware of not just their foodbanks but some of the community food initiatives, like the pantries that have been set up, and the relationships with FareShare particularly in terms of access to food from our supermarkets. I mentioned the fact that we had a round-table on food poverty as well as the cost-of-living crisis as a whole. Since 2019, we have invested more than £14 million to support and bolster foodbanks, expand community food partnerships, develop community hubs and extend food initiatives. I'm not sure if you've got in your region—I think you probably have—the Big Bocs Bwyd project, which actually started at Cadoxton school in Barry but is being rolled out across the Valleys and indeed across Wales. That is a pioneering example of ways in which we can develop community food partnerships in conjunction with schools and linking that to the curriculum and healthy food options.

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n siŵr fod Aelodau ar draws y Siambr wedi bod yn ymweld ac wedi bod yn ymwybodol nid yn unig o'u banciau bwyd ond o rai o’r mentrau bwyd cymunedol, fel y pantrïoedd sydd wedi'u sefydlu, a’r berthynas â FareShare yn benodol o ran cael gafael ar fwyd o’n harchfarchnadoedd. Soniais am y ffaith inni gael uwchgynhadledd bord gron ar dlodi bwyd yn ogystal â’r argyfwng costau byw yn gyffredinol. Ers 2019, rydym wedi buddsoddi mwy na £14 miliwn er mwyn cefnogi a hybu banciau bwyd, ehangu partneriaethau bwyd cymunedol, datblygu hybiau cymunedol ac ehangu mentrau bwyd. Nid wyf yn siŵr a yw prosiect Big Bocs Bwyd yn gweithredu yn eich rhanbarth—credaf ei fod, yn ôl pob tebyg—prosiect a ddechreuodd yn ysgol Tregatwg yn y Barri ond sydd bellach yn weithredol drwy'r Cymoedd, ac yn wir, ledled Cymru. Mae honno’n enghraifft arloesol o ffyrdd y gallwn ddatblygu partneriaethau bwyd cymunedol ar y cyd ag ysgolion a chysylltu hynny â’r cwricwlwm ac opsiynau bwyd iach.

13:55

Diolch yn fawr. Something else that struck me on a number of visits throughout the region was the age profile of some of the key volunteers that these venues and clubs need to keep them ticking over. Many are older and there's little evidence of succession planning, which is a concern for the viability of some of these key pillars of our community in the years to come. Can the Welsh Government do more to create structures around informal volunteering? This could promote a continuation of services that would, perhaps, allow those from different backgrounds and age profiles to get involved.

Diolch yn fawr. Rhywbeth arall y sylwais arno ar nifer o ymweliadau ledled y rhanbarth oedd proffil oedran rhai o’r gwirfoddolwyr allweddol sydd eu hangen i gynnal y lleoliadau a’r clybiau hyn. Mae llawer yn hŷn, a phrin fod unrhyw dystiolaeth o gynllunio ar gyfer olyniaeth, sy’n peri pryder ynghylch hyfywedd rhai o’r mentrau allweddol hyn yn ein cymunedau yn y blynyddoedd i ddod. A all Llywodraeth Cymru wneud mwy i greu strwythurau o amgylch gwirfoddoli anffurfiol? Gallai hyn hybu parhad gwasanaethau a fyddai wedyn, efallai, yn caniatáu i rai o wahanol gefndiroedd a phroffiliau oedran gymryd rhan.

That's a really valid question, because we know that the age profile of our volunteers is increasing, and the pressures on their lives, as well, in terms of the cost-of-living crisis are considerable, so we are very much looking at the impact of food and fuel poverty on pensioners and older people, many of whom are volunteers.

I actually chaired a third sector partnership council recently where we had the cost-of-living crisis on the agenda, and many of our third sector voluntary organisations, locally and nationally, are concerned about the impact that the cost-of-living crisis is having on their capacity, on their infrastructures and their costs themselves. But they're factoring in that understanding and recognition of this in terms of recruiting and retaining volunteers and ensuring that we can support them through this difficult time. This is also the active elderly who want to play that part, who have that compassion and willingness and desire to help, and there are many examples, as you will have seen from the volunteers in our foodbanks, of people of this kind.

Mae hwnnw'n gwestiwn dilys iawn, gan y gwyddom fod proffil oedran ein gwirfoddolwyr yn codi, ac mae'r pwysau ar eu bywydau hwythau, o ran yr argyfwng costau byw, yn sylweddol, felly rydym yn sicr yn edrych ar effaith tlodi bwyd a thanwydd ar bensiynwyr a phobl hŷn, gyda llawer ohonynt yn wirfoddolwyr.

Cadeiriais gyngor partneriaeth y trydydd sector yn ddiweddar, lle roedd yr argyfwng costau byw ar ein hagenda, ac mae llawer o’n sefydliadau gwirfoddol yn y trydydd sector, yn lleol ac yn genedlaethol, yn pryderu am yr effaith y mae'r argyfwng costau byw'n ei chael ar eu capasiti, ar eu seilwaith ac ar eu costau eu hunain. Ond maent yn deall ac yn cydnabod hyn wrth recriwtio a chadw gwirfoddolwyr a sicrhau y gallwn eu cefnogi drwy'r cyfnod anodd hwn. Dyma’r henoed gweithgar hefyd sydd am chwarae’r rhan honno, sydd â’r tosturi a’r parodrwydd hwnnw a’r awydd i helpu, ac mae llawer o enghreifftiau o bobl o'r fath, fel y byddwch wedi’i weld ymhlith y gwirfoddolwyr yn ein banciau bwyd.

Hawliau Pobl Anabl
Rights of Disabled People

3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'i chyd-Weinidogion ynghylch hyrwyddo hawliau pobl anabl? OQ58115

3. What discussions has the Minister had with Ministerial colleagues about promoting the rights of disabled people? OQ58115

I continue to discuss with my ministerial colleagues our shared commitment to strengthening the rights of disabled people. Our work is underpinned by the social model of disability and the disability taskforce established to respond to the 'Locked Out' report to address the barriers and inequalities that disabled people face.

Rwy’n parhau i drafod ein hymrwymiad ar y cyd i gryfhau hawliau pobl anabl gyda fy nghyd-Weinidogion. Ategir ein gwaith gan y model cymdeithasol o anabledd, a sefydlwyd y tasglu hawliau pobl anabl i ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo' er mwyn mynd i'r afael â'r rhwystrau a'r anghydraddoldebau y mae pobl anabl yn eu hwynebu.

Thank you, Minister. I wish to return to a subject that I recently raised during a business statement here in the Chamber. Too many disabled people still face difficulties and disparities in the workplace. According to the research published in April last year, 52.3 per cent of disabled people are in employment; this compares to 82 per cent of the able-bodied population. In Wales, the disability pay gap is a staggering 18 per cent, with disabled women most affected, earning on average 36 per cent less than their non-disabled counterparts. Do you agree with me, Minister, that employing disabled workers can bring great benefits to businesses in Wales? What discussions have you personally had with your colleagues in Government about how to encourage employers not to overlook skilled workers just because they have a disability?

Diolch, Weinidog. Hoffwn ddychwelyd at bwnc a godais yn ddiweddar mewn datganiad busnes yma yn y Siambr. Mae gormod o bobl anabl yn dal i wynebu anawsterau a gwahaniaethau yn y gweithle. Yn ôl yr ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Ebrill y llynedd, mae 52.3 y cant o bobl anabl mewn gwaith; mae hyn yn cymharu ag 82 y cant o bobl nad ydynt yn anabl. Yng Nghymru, mae’r bwlch cyflog anabledd yn 18 y cant, sy'n ffigur syfrdanol, gyda menywod anabl yn cael eu heffeithio waethaf, gan ennill, ar gyfartaledd, 36 y cant yn llai na’u cymheiriaid nad ydynt yn anabl. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, y gall cyflogi gweithwyr anabl ddarparu manteision sylweddol i fusnesau yng Nghymru? Pa drafodaethau a gawsoch chi yn bersonol gyda’ch cyd-Aelodau yn y Llywodraeth ynglŷn â sut i annog cyflogwyr i beidio â diystyru gweithwyr medrus am fod ganddynt anabledd?

Thank you so much for that question, Natasha Asghar, because this is the key aim of our disabled people's employment champions—we've got a new network who help raise awareness amongst employers of flexible working opportunities. They are disabled people who are leading the way; they've established a strong network of employers, but also, they are showing that attitudinal changes can be made with employers to recognise the benefits of employing disabled people. But I would also like to say that I really welcome the fact that you acknowledge that there is a disability pay gap, and so, that's one of our national milestones. We look at gender, race and disability pay gaps, and that's a national milestone that we've agreed and the Senedd has agreed. But also, we now have a disability equality evidence unit as part of our equality evidence unit to look at these issues. So, we will be looking at it across the board, and, indeed, this is crucial to our economic contract with employers.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Natasha Asghar, gan mai dyma nod allweddol ein hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl—mae gennym rwydwaith newydd sy'n helpu i godi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr o gyfleoedd gweithio hyblyg. Maent yn bobl anabl sy'n arwain y ffordd; maent wedi sefydlu rhwydwaith cryf o gyflogwyr, ond maent hefyd yn dangos y gellir newid agwedd cyflogwyr fel eu bod yn cydnabod manteision cyflogi pobl anabl. Ond hoffwn ddweud hefyd fy mod yn croesawu’r ffaith eich bod yn cydnabod y bwlch cyflog anabledd, ac felly, mae hynny'n un o’n cerrig milltir cenedlaethol. Rydym yn edrych ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, y bwlch cyflog hiliol a'r bwlch cyflog anabledd, ac mae honno'n garreg filltir genedlaethol yr ydym wedi cytuno arni ac y mae'r Senedd wedi cytuno arni. Ond hefyd, mae gennym bellach uned tystiolaeth cydraddoldeb anabledd fel rhan o'n huned tystiolaeth cydraddoldeb i edrych ar y materion hyn. Felly, byddwn yn edrych ar y mater yn ei gyfanrwydd, ac yn wir, mae hyn yn hollbwysig i'n contract economaidd gyda chyflogwyr.

Minister, you deserve immense credit for pursuing the establishment of disabled people's employment champions in the previous Senedd term; they're proving to be invaluable for many, many thousands of people here in Wales. What sort of assessment would you make of the rights of disabled people and the well-being of disabled people since 2010, as a result of UK Government measures? Here in Wales, what sort of use do you think that we can make of social partnership, and, as you've mentioned, the economic contract, in providing as many work opportunities as possible for people who face disabling barriers?

Weinidog, rydych yn haeddu clod aruthrol am eich gwaith ar gyflwyno hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl yn nhymor blaenorol y Senedd; maent yn amhrisiadwy i filoedd lawer o bobl yma yng Nghymru. Beth yw eich asesiad o hawliau pobl anabl a llesiant pobl anabl ers 2010, o ganlyniad i fesurau Llywodraeth y DU? Yma yng Nghymru, pa fath o ddefnydd y credwch y gallwn ei wneud o bartneriaeth gymdeithasol, ac fel rydych wedi'i grybwyll, y contract economaidd, i ddarparu cymaint o gyfleoedd gwaith â phosibl i bobl sy’n wynebu rhwystrau sy’n anablu?

14:00

Thank you very much, Ken Skates, and can I thank you for the support that you gave in your former role, not just for the network of disabled employment ambassadors, supported by the economy Minister, but also for developing that crucial economic contract, which, actually, in terms of the four pillars, includes fair work? It does include the requirement for a business to demonstrate what they're doing to ensure an equal and diverse workplace. So, I do believe we're ahead in Wales in terms of taking these policy initiatives. But I just also would say we published earlier this year 'Smarter working: a remote working strategy for Wales'. This is very much about fair work and social partnership, setting out the ways in which we can encourage remote working with the public sector playing a leadership role. But this gives more opportunity and also greater flexibility for some disabled people—women also, those with caring responsibilities—but it does need a good dialogue and trusted dialogue between employer and worker. So, I would say social partnership is essential to that.

Diolch yn fawr iawn, Ken Skates, ac a gaf fi ddiolch ichi am y gefnogaeth a roesoch yn eich rôl flaenorol, nid yn unig i'r rhwydwaith o lysgenhadon cyflogaeth i'r anabl, gyda chefnogaeth Gweinidog yr Economi, ond hefyd am ddatblygu'r contract economaidd hollbwysig hwnnw, sydd, mewn gwirionedd, o ran y pedair colofn, yn cynnwys gwaith teg? Mae'n cynnwys y gofyniad i fusnes ddangos yr hyn y mae'n ei wneud i sicrhau gweithle cyfartal ac amrywiol. Felly, credaf ein bod ar y blaen yng Nghymru ar fabwysiadu'r mentrau polisi hyn. Ond byddwn hefyd yn dweud ein bod wedi cyhoeddi 'Gweithio’n ddoethach: strategaeth gweithio o bell i Gymru' yn gynharach eleni. Mae hyn yn ymwneud â gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol, gan nodi'r ffyrdd y gallwn annog gweithio o bell gyda'r sector cyhoeddus yn chwarae rôl arweiniol. Ond mae hyn yn rhoi mwy o gyfle a hefyd mwy o hyblygrwydd i rai pobl anabl—a menywod hefyd, a rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu—ond mae angen deialog dda a dibynadwy rhwng cyflogwr a gweithiwr. Felly, byddwn yn dweud bod partneriaeth gymdeithasol yn hanfodol i hynny.

Chwyddiant a Phobl Hŷn
Inflation and Older People

4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith y gyfradd chwyddiant bresennol ar bobl hŷn yng Nghymru? OQ58138

4. What assessment has the Minister made of the effect of the current rate of inflation on older people in Wales? OQ58138

Age Cymru reports the cost-of-living crisis will increase the percentage of net income that pensioners spend on essential goods and services from 58 per cent in 2021-22 to 73 per cent this financial year. Older people are a priority group for single advice fund services, making up 33 per cent of those accessing advice.

Dywed Age Cymru y bydd yr argyfwng costau byw yn cynyddu canran yr incwm net y mae pensiynwyr yn ei wario ar nwyddau a gwasanaethau hanfodol o 58 y cant yn 2021-22 i 73 y cant yn y flwyddyn ariannol hon. Mae pobl hŷn yn grŵp blaenoriaeth ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, a phobl hŷn yw 33 y cant o’r rhai sy’n gofyn am gyngor.

Can I thank you, Minister? Most older people are on fixed incomes from the state pension, private pensions and the supplementary pension. As inflation is rising, especially energy and food are items that disproportionately affect people who are older, does the Minister agree with me that there is a need for additional support and a supplementary pension increase, and will the Minister press the Westminster Government to make such a payment? Also, is there further support that the Welsh Government can give? We have a problem in that pensioners and other older people are less likely to use food banks than younger people, and that means that many of them will go hungry.

A gaf fi ddiolch ichi, Weinidog? Mae’r rhan fwyaf o bobl hŷn ar incwm sefydlog o bensiwn y wladwriaeth, pensiynau preifat a’r pensiwn atodol. Wrth i chwyddiant godi, ac ynni a bwyd yn arbennig yn bethau sy’n effeithio’n anghymesur ar bobl hŷn, a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen cymorth ychwanegol a chynyddu'r pensiwn atodol, ac a wnaiff y Gweinidog bwyso ar Lywodraeth San Steffan i wneud taliad o’r fath? Hefyd, a oes cymorth pellach y gall Llywodraeth Cymru ei roi? Mae gennym broblem yn yr ystyr fod pensiynwyr a phobl hŷn eraill yn llai tebygol o ddefnyddio banciau bwyd na phobl iau, ac mae hynny’n golygu y bydd llawer ohonynt yn mynd heb fwyd.

Well, Mike Hedges, you make crucial points and provide evidence of why we do need that increase, from the UK Government, in terms of state pensions. That needs to be not just supplemented but uprated. I mean, we have the situation in terms of all benefits where it was uprated by 3.1 per cent in April, and yet, here we are with inflation rates of 10 per cent and rising. So, there's going to be a huge shortfall and impact in terms of fuel and food poverty, and you make a crucial point in terms of ways in which older people might then go through the heating-or-eating scenarios that we know from evidence is such a reality—a terrible reality for people's lives. So, I am very keen that all Members across the Chamber support our national benefit take-up campaign. We've got a working group specifically looking at promoting pension credit, and, actually, that does include Department for Work and Pensions officials and stakeholders, the Older People's Commissioner for Wales and Age Concern, so it's going to be a call to action for pensioners. But, clearly, this is something where we—. In terms of addressing these issues—and meeting with your cross-party group yesterday was very helpful to see—cost of living is now key on their agenda in terms of supporting older people.

Wel, Mike Hedges, rydych yn gwneud pwyntiau hollbwysig ac yn darparu tystiolaeth o'r rheswm pam y mae angen y cynnydd hwnnw arnom gan Lywodraeth y DU i bensiynau’r wladwriaeth. Nid yn unig y mae angen ychwanegu atynt, mae angen eu huwchraddio hefyd. Hynny yw, mae gennym y sefyllfa gyda'r holl fudd-daliadau ar ôl iddo gael ei uwchraddio 3.1 y cant ym mis Ebrill, ac eto, dyma ni gyda chyfraddau chwyddiant o 10 y cant ac maent yn codi. Felly, bydd diffyg ac effaith enfawr o ran tlodi tanwydd a bwyd, ac rydych yn gwneud pwynt hollbwysig ynglŷn â'r ffordd y gallai pobl hŷn fod mewn sefyllfa lle mae’n rhaid iddynt ddewis rhwng gwresogi neu fwyta y gwyddom o dystiolaeth ei bod yn realiti—realiti ofnadwy i fywydau pobl. Felly, rwy’n awyddus iawn i bob Aelod ar draws y Siambr gefnogi ein hymgyrch genedlaethol i annog defnydd o fudd-daliadau. Mae gennym weithgor sy'n edrych yn benodol ar hyrwyddo credyd pensiwn, ac mewn gwirionedd, mae hynny'n cynnwys swyddogion a rhanddeiliaid yr Adran Gwaith a Phensiynau, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ac Age Concern, felly bydd galw ar bensiynwyr i weithredu. Ond yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle rydym ni—. Mewn perthynas â mynd i’r afael â’r materion hyn—ac roedd yn ddefnyddiol iawn cyfarfod â’ch grŵp trawsbleidiol ddoe—mae costau byw bellach yn allweddol ar eu hagenda o ran cefnogi pobl hŷn.

Minister, the Chancellor's recent announcement of an additional £25 million to Wales for the household fund is further evidence of a commitment to supporting older people through some difficult times ahead, alongside the additional winter fuel payment and further financial support to meet the cost of energy. Can the Minister outline how older people will benefit from the household fund in Wales, and what further steps will you take to help reduce bills for older people? Thank you.

Weinidog, mae cyhoeddiad diweddar y Canghellor o £25 miliwn ychwanegol i Gymru ar gyfer y gronfa gymorth i aelwydydd yn dystiolaeth bellach o’r ymrwymiad i gefnogi pobl hŷn drwy'r cyfnodau anodd sydd o’u blaenau, ochr yn ochr â’r taliad tanwydd y gaeaf ychwanegol a chymorth ariannol pellach i dalu costau ynni. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd pobl hŷn yn elwa o’r gronfa gymorth i aelwydydd yng Nghymru, a pha gamau pellach y byddwch yn eu cymryd i helpu i leihau biliau ar gyfer pobl hŷn? Diolch.

Thank you, Altaf Hussain. I've just mentioned ways in which we are specifically focusing on the needs of older people, particularly with the national benefit take-up campaign, but also by ensuring, as I meet with the older people's commissioner, Age Cymru and cross-party groups, that we take into account the lived experience of older people and share that particularly, not just with the third sector, but with those organisations who have got responsibility in terms of giving advice, support and accessing our funds.

Diolch i chi, Altaf Hussain, ac rwyf newydd sôn am ffyrdd yr ydym yn canolbwyntio’n benodol ar anghenion pobl hŷn, yn enwedig gyda’r ymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau, ond hefyd drwy sicrhau, wrth imi gyfarfod â’r comisiynydd pobl hŷn, Age Cymru a grwpiau trawsbleidiol, ein bod yn ystyried profiad bywyd pobl hŷn ac yn rhannu hwnnw, nid yn unig gyda’r trydydd sector, ond gyda’r sefydliadau sydd â chyfrifoldeb mewn perthynas â darparu cyngor a chymorth a defnydd o'n cronfeydd.

14:05
Gwasanaethau Cynghori
Advice Services

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl gwasanaethau fel Cyngor ar Bopeth yn ystod yr argyfwng costau byw? OQ58132

5. Will the Minister make a statement on the role of services like Citizens Advice during the cost-of-living crisis? OQ58132

Welsh Government has a long-standing commitment to supporting advice services so we can be confident some of the most vulnerable people in our society have access to advice on debt and welfare benefit issues. The services they provide are a lifeline for many people struggling with the cost-of-living crisis.

Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad hirsefydlog i gefnogi gwasanaethau cynghori felly gallwn fod yn hyderus fod rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn gallu cael gafael ar gyngor ar ddyledion a budd-daliadau lles. Mae'r gwasanaethau a ddarperir ganddynt yn achubiaeth i lawer o bobl sy'n cael anhawster gyda'r argyfwng costau byw.

Diolch, Gweinidog. I used to work for Citizens Advice, so I really do agree with you that they will be a lifeline for thousands of people in Wales over the coming months. Now, many vulnerable people, of course, need advice in person. I'd like to seek your assurance that support is being given to organisations like Citizens Advice to ensure that in-person advice will continue to be available for everyone who needs it, that we don't see too much of a focus being put on advice only being available over the telephone or digitally, because without face-to-face advice, many people won't know where to go for help. I'm particularly concerned about debt clients, because they're the most likely to disengage part way through the advice process, and if advisers have had to deal only with cases remotely, they won't have established the same relationship, and with the Ask programme, as well, where clients who present with debt issues or housing issues are routinely asked about abuse—that won't be safe or possible if the advice isn't being given face to face. So, could you give me an assurance, please, Minister, that organisations like Citizens Advice will be supported to continue to offer that vital face-to-face interaction with clients?

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn arfer gweithio i Cyngor ar Bopeth, felly rwy'n cytuno'n llwyr â chi y byddant yn achubiaeth i filoedd o bobl yng Nghymru dros y misoedd nesaf. Nawr, mae llawer o bobl agored i niwed, wrth gwrs, angen cyngor wyneb yn wyneb, a hoffwn ofyn am eich sicrwydd fod cymorth yn cael ei roi i sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth i sicrhau y bydd cyngor wyneb yn wyneb yn parhau i fod ar gael i bawb sydd ei angen, ac nad ydym yn gweld gormod o ffocws yn cael ei roi ar gyngor sydd ar gael dros y ffôn neu’n ddigidol yn unig, oherwydd heb gyngor wyneb yn wyneb, bydd llawer o bobl heb wybod lle i droi am gymorth. Rwy’n arbennig o bryderus am gleientiaid sydd mewn dyled, oherwydd hwy yw’r rhai mwyaf tebygol o roi'r gorau iddi hanner ffordd drwy’r broses gynghori, ac os yw cynghorwyr ond wedi gorfod ymdrin ag achosion o bell, ni fyddant wedi sefydlu’r un berthynas, a chyda’r rhaglen Gofyn, hefyd, lle mae cleientiaid sydd â phroblemau dyled neu broblemau tai yn cael eu holi’n rheolaidd am gamdriniaeth—ni fydd hynny’n ddiogel nac yn bosibl os nad yw’r cyngor yn cael ei ddarparu wyneb yn wyneb. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd i mi, os gwelwch yn dda, Weinidog, y bydd sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth yn cael eu cefnogi i barhau i gynnig y rhyngweithio wyneb yn wyneb hanfodol hwnnw â chleientiaid?

Diolch, Delyth Jewell. Your role and your experience of working in Citizens Advice are very valuable, and it's useful to have that particular focus on how we can move through the pandemic to recovery and back to the face-to-face, which we know is very valuable for older people, but also for people who can often have complex needs and problems. This year I've made available over £13 million for single advice fund services so that people can get that help. I think evidence that it's making a difference—I'll just quote that, since January last year, single advice fund services have helped 116,000 people to deal with over 532,000 social welfare problems, and that's actually helped them claim additional income of over £67 million and have debts totalling £20 million written off. So, support for the sector, and Citizens Advice as a key partner, is crucial, and we will be looking particularly at key priority groups in their work and delivery, including older people, disabled people and people from black, Asian and minority ethnic communities.

Diolch, Delyth Jewell. Mae eich rôl a'ch profiad o weithio yn Cyngor ar Bopeth yn werthfawr iawn, ac mae'n ddefnyddiol cael y ffocws penodol hwnnw ar sut y gallwn adfer ar ôl y pandemig a mynd yn ôl i weld cleientiaid wyneb yn wyneb, rhywbeth y gwyddom ei fod yn werthfawr iawn i bobl hŷn, ond hefyd i bobl a all fod ag anghenion a phroblemau cymhleth yn aml. Eleni, rwyf wedi sicrhau bod dros £13 miliwn ar gael ar gyfer gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl fel y gall pobl gael y cymorth hwnnw. Rwy’n credu bod tystiolaeth yn dangos ei fod yn gwneud gwahaniaeth—fe soniaf fod gwasanaethau’r gronfa gynghori sengl, ers mis Ionawr y llynedd, wedi helpu 116,000 o bobl i ymdrin â dros 532,000 o broblemau lles cymdeithasol, ac mae hynny mewn gwirionedd wedi eu helpu i hawlio incwm ychwanegol o dros £67 miliwn a’u helpu i ddileu cyfanswm o £20 miliwn o ddyledion. Felly, mae cymorth i’r sector, a Cyngor ar Bopeth fel partner allweddol, yn hollbwysig, a byddwn yn edrych yn arbennig ar grwpiau blaenoriaeth allweddol yn eu gwaith a’u darpariaeth, gan gynnwys pobl hŷn, pobl anabl a phobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol.

Cyn-filwyr
Veterans

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi cyn-filwyr yng Ngogledd Cymru? OQ58143

6. What action is the Welsh Government taking to support veterans in North Wales? OQ58143

The Welsh Government is committed to continuing to provide support for veterans across Wales. This includes funding armed forces liaison officers, investing in mental health services and supporting Armed Forces Day in Wrexham on 18 June.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau i ddarparu cymorth i gyn-filwyr ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys ariannu swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog, buddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl a chefnogi Diwrnod y Lluoedd Arfog yn Wrecsam ar 18 Mehefin.

Thank you, Deputy Minister, for your response. I must say it was a pleasure to see you also at the gun salute here in Cardiff Bay last week, and your support for veterans, I know, is appreciated. But recently I also had the pleasure of meeting the Royal British Legion, and they raised an area with me, which was they're looking to extend housing priority need to cover five years for those who've left military service, and, as is in place in England, to ensure that divorced or separated spouses and partners of service personnel in Wales can access housing support on the same terms as other armed forces families. So, in light of this, Deputy Minister, I wonder what consideration have you had to extend the housing priority need and what discussions are you having with representatives of veterans to ensure that their important concerns are looked at. Thank you.

Diolch i chi am eich ymateb, Ddirprwy Weinidog. Rhaid imi ddweud ei bod yn bleser eich gweld chi hefyd yn y salíwt ynnau yma ym Mae Caerdydd yr wythnos diwethaf, ac mae eich cefnogaeth i gyn-filwyr, rwy’n gwybod, yn cael ei werthfawrogi. Ond yn ddiweddar, cefais y pleser hefyd o gyfarfod â’r Lleng Brydeinig Frenhinol, ac fe wnaethant dynnu fy sylw at y ffaith eu bod eisiau ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai i bum mlynedd ar gyfer y rhai sydd wedi gadael gwasanaeth milwrol, ac fel sy'n digwydd yn Lloegr, sicrhau y gall gwŷr a gwragedd a phartneriaid aelodau o’r lluoedd arfog yng Nghymru sydd wedi ysgaru neu wahanu gael cymorth tai ar yr un telerau â theuluoedd eraill y lluoedd arfog. Felly, yng ngoleuni hyn, Ddirprwy Weinidog, tybed pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ymestyn yr angen blaenoriaethol am dai a pha drafodaethau a gawsoch gyda chynrychiolwyr cyn-filwyr i sicrhau bod eu pryderon pwysig yn cael sylw. Diolch.

I thank the Member for his very considered question. I know this is an area that the Member is very passionate and committed to supporting in his role as a Member for North Wales, and it was lovely to bump into you as I actually got off the HMS Severn. I had the privilege of a tour around there after the royal gun salute on Thursday, although I would not recommend to Members disembarking a ship wearing high heels. [Laughter.] It was a feat in itself.

In all seriousness, the point you made—our programme for government does set out our commitment to reform housing law and implement the homeless action group's recommendations to fundamentally reform homelessness services to focus on prevention and rapid rehousing. And so this legislative reform will actually include consideration of all priority need in order to achieve the transformational shift to rapid rehousing, which requires, obviously, as you know, long-term solutions for everyone in acute housing need, and not just those considered in a priority-need category. So, this will actually include consideration of the needs of and engagement with a range of groups, including the armed forces community in its widest sense, because you do raise the point in terms of it's not just about the people that have served themselves—it is the family networks around them as well who've been instrumental during that period when they've served and when they transition as well. So, as part of this reform, I can say that Welsh Government will consider the points that you raised and the Royal British Legion have raised as well. The Royal British Legion are part of our armed forces expert group, so I will commit to continuing to engage with them as part of that, and also the role that armed forces liaison officers continue to play with feeding in that information on the ground in support of veterans in communities across north Wales and across the country as well.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn ystyriol iawn. Gwn fod yr Aelod yn angerddol iawn ynglŷn â'r maes hwn a’i fod wedi ymrwymo i’w gefnogi yn ei rôl fel Aelod dros Ogledd Cymru, ac roedd yn hyfryd taro arnoch wrth imi ddod oddi ar HMS Severn. Cefais y fraint o fynd ar daith o'i chwmpas ar ôl y salíwt ynnau brenhinol ddydd Iau, er na fyddwn yn argymell i’r Aelodau ddod oddi ar long yn gwisgo sodlau uchel. [Chwerthin.] Roedd yn orchest ynddi’i hun.

I fod o ddifrif, ar y pwynt a wnaethoch—mae ein rhaglen lywodraethu yn nodi ein hymrwymiad i ddiwygio’r gyfraith dai a gweithredu argymhellion y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd i ddiwygio gwasanaethau digartrefedd yn sylfaenol er mwyn canolbwyntio ar atal ac ailgartrefu cyflym. Ac felly, bydd y diwygiad deddfwriaethol hwn yn ystyried pob angen blaenoriaethol er mwyn cyflawni'r newid trawsnewidiol i ailgartrefu cyflym, sy'n galw, yn amlwg, fel y gwyddoch, am atebion hirdymor i bawb sydd ag angen tai difrifol, ac nid yn unig y rhai yr ystyrir eu bod mewn categori angen blaenoriaethol. Felly, bydd hyn yn cynnwys ystyriaeth o anghenion ac ymgysylltiad ag amrywiaeth o grwpiau, gan gynnwys cymuned y lluoedd arfog yn ei hystyr ehangaf, oherwydd rydych yn codi'r pwynt ei fod yn ymwneud â mwy na'r bobl sydd wedi gwasanaethu eu hunain—mae'n ymwneud â’r rhwydweithiau teulu o'u cwmpas hefyd sydd wedi bod yn allweddol yn ystod y cyfnod pan oeddent yn gwasanaethu a phan oeddent yn gadael y lluoedd arfog hefyd. Felly, yn rhan o'r diwygio hwn, gallaf ddweud y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y pwyntiau a godwyd gennych chi a’r Lleng Brydeinig Frenhinol. Mae’r Lleng Brydeinig Frenhinol yn rhan o’n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, felly byddaf yn ymrwymo i barhau i ymgysylltu â hwy yn rhan o hynny, a hefyd y rôl y mae swyddogion cysylltu â’r lluoedd arfog yn parhau i’w chwarae yn bwydo’r wybodaeth honno ar lawr gwlad i gefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ar draws gogledd Cymru a ledled y wlad hefyd.

14:10
Cartrefi i Wcráin
Homes for Ukraine

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru? OQ58136

7. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's Homes for Ukraine scheme? OQ58136

Around 2,000 Ukrainians have now arrived in Wales under the Homes for Ukraine scheme. Around 500 of these have been sponsored by the Welsh Government. Guidance for local authorities and sponsors as well as our Sanctuary website for Ukrainians are available. Our 24/7 contact centre and third sector partners are also providing support.

Mae tua 2,000 o Wcreiniaid bellach wedi cyrraedd Cymru o dan gynllun Cartrefi i Wcráin. Noddwyd tua 500 o'r rhain gan Lywodraeth Cymru. Mae canllawiau ar gael i awdurdodau lleol a noddwyr yn ogystal â'n gwefan Noddfa ar gyfer Wcreiniaid. Mae ein canolfan gyswllt 24/7 a'n partneriaid yn y trydydd sector hefyd yn darparu cymorth.

Diolch yn fawr, Weinidog. I appreciate your update and your earlier written statement on this as well, however I do wish to draw your attention to the support and assistance offered to individuals who have provided their properties as part of the Welsh Government's Homes for Ukraine programme. Having spoken to several Pembrokeshire and Carmarthenshire families who've participated in this programme, it's very clear that there is a brief support framework available for those hosting Ukrainian families. Day-to-day task such as assisting with opening bank accounts, taxying families back and forth for hospital appointments and taking the time to support with the school run all involve sacrificing time off work. In fact, the reality is that those participating in the Homes for Ukraine programme are not just offering a spare bedroom, they are offering the chance to become an integrated member of their family. Given this and your written statement today outlining a pause to new applications, can the Minister outline what support beyond the existing £350 'thank you' payment the Welsh Government is giving to families who are hosting and supporting Ukrainian refugees? Diolch.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi eich diweddariad a'ch datganiad ysgrifenedig cynharach ar hyn hefyd, ond hoffwn dynnu eich sylw at y gefnogaeth a'r cymorth a gynigir i unigolion sydd wedi darparu eu heiddo fel rhan o raglen Cartrefi i Wcráin Llywodraeth Cymru. Ar ôl siarad â nifer o deuluoedd yn sir Benfro a sir Gaerfyrddin sydd wedi cymryd rhan yn y rhaglen hon, mae'n amlwg iawn fod fframwaith cymorth byr ar gael i'r rhai sy'n rhoi llety i deuluoedd o Wcráin. Mae tasgau o ddydd i ddydd megis helpu i agor cyfrifon banc, hebrwng teuluoedd i ac o apwyntiadau ysbyty a rhoi amser i helpu i hebrwng plant i'r ysgol i gyd yn golygu aberthu amser o'r gwaith. Yn wir, y realiti yw nad cynnig ystafell wely sbâr yn unig y mae'r rhai sy'n rhan o'r rhaglen Cartrefi i Wcráin, maent yn cynnig cyfle i ddod yn aelod integredig o'u teulu. O ystyried hyn a'ch datganiad ysgrifenedig heddiw yn disgrifio oedi i geisiadau newydd, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth sydd ar gael y tu hwnt i'r taliad 'diolch' presennol o £350 y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i deuluoedd sy'n cynnal ac yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin? Diolch.

Thank you very much for that question and key points, which I'm sure would be shared across this Chamber in terms of the huge commitment—and I made this point in my statement—the huge commitment of those sponsor families, opening up their homes, as I said, and helping people find their feet as they start lives in Wales. Extraordinary acts of kindness, which we're fully grateful for. And also, I have to say, there's the key role of local authorities as well, in supporting the sponsors and engaging with them as well. So, Welsh citizens are really playing a fantastic role in terms of supporting refugees from Ukraine. We have got also a network of third sector organisations and voluntary groups who are also assisting and assisting families with these schemes, and I'm sure across the Chamber as well people are engaging and putting people into contact with each other to provide that kind of support.

I do think that our website, the Sanctuary Wales website, is very helpful. It provides advice and guidance for sponsors as well as local authorities, and it does actually also steer people to any funding opportunities. I think it's very unfortunate that the UK Government is not providing Welsh Government or local authorities with the funding that they really need to properly support people arriving under the family scheme. So, we are urging, I have to say—. When I meet with the Minister, Lord Harrington, my colleague Neil Gray, from Scotland, the Minister, and I urge the UK Government to provide to those families, many who've come, in addition to the figures I've given, under the family scheme—. We urge that they should also get support because they are being supported by their family members with no support at all. But I will say that any family that's coming can access public funds, universal credit, homelessness support, free school meals, and also English to speakers of other languages and all of the other services that they need.

Diolch yn fawr am y cwestiwn a'r pwyntiau allweddol hynny, sydd, rwy'n siŵr, yn cael eu rhannu ar draws y Siambr o ran yr ymrwymiad enfawr—a gwneuthum y pwynt hwn yn fy natganiad—ymrwymiad enfawr y teuluoedd noddi hynny, sydd wedi agor eu cartrefi, fel y dywedais, a helpu pobl i gael eu cefnau atynt wrth iddynt ddechrau ar eu bywydau yng Nghymru. Gweithredoedd eithriadol o garedigrwydd yr ydym yn dra diolchgar amdanynt. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae awdurdodau lleol yn chwarae rôl allweddol hefyd yn cefnogi'r noddwyr ac yn ymgysylltu â hwy. Felly, mae dinasyddion Cymru'n chwarae rhan wych yn cefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Mae gennym hefyd rwydwaith o fudiadau trydydd sector a grwpiau gwirfoddol sydd hefyd yn helpu ac yn cynorthwyo teuluoedd gyda'r cynlluniau hyn, ac rwy'n siŵr fod pobl ar draws y Siambr hefyd yn ymgysylltu ac yn rhoi pobl mewn cysylltiad â'i gilydd i ddarparu'r math hwnnw o gymorth.

Rwy'n credu bod ein gwefan, gwefan Noddfa Cymru, yn ddefnyddiol iawn. Mae'n rhoi cyngor ac arweiniad i noddwyr yn ogystal ag awdurdodau lleol, ac mae hefyd yn cyfeirio pobl at unrhyw gyfleoedd ariannu. Credaf ei bod yn anffodus iawn nad yw Llywodraeth y DU yn darparu'r cyllid sydd ei angen yn ddybryd ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i roi cefnogaeth briodol i bobl sy'n cyrraedd o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin. Felly, rydym yn annog, rhaid imi ddweud—. Pan fyddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog, yr Arglwydd Harrington, mae fy nghyfaill, Neil Gray, o'r Alban, y Gweinidog, a minnau'n annog Llywodraeth y DU i ddarparu, i'r teuluoedd hynny, gyda llawer ohonynt wedi dod, yn ogystal â'r ffigurau rwyf wedi'u rhoi, o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin—. Rydym yn annog y dylent hwy hefyd gael cymorth oherwydd cânt eu cefnogi gan aelodau o'u teuluoedd heb unrhyw gymorth o gwbl. Ond rwyf am ddweud y gall unrhyw deulu sy'n dod gael gafael ar arian cyhoeddus, credyd cynhwysol, cymorth digartrefedd, prydau ysgol am ddim, yn ogystal â Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill a'r holl wasanaethau eraill sydd eu hangen arnynt.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

And finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.

Tlodi Tanwydd
Fuel Poverty

8. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i'r afael a thlodi tanwydd yn Nwyfor Meirionnydd? OQ58128

8. What steps is the Government taking to tackle fuel poverty in Dwyfor Meirionnydd? OQ58128

Mae ein rhaglen Cartrefi Clyd ar gyfer aelwydydd incwm is yn arbed £300 y flwyddyn ar gyfartaledd drwy wella effeithlonrwydd ynni. Mae aelwydydd oedran gweithio cymwys hefyd yn elwa ar daliad cymorth tanwydd y gaeaf o £200, ac mae taliad costau byw o £150 yn cael ei wneud i bob eiddo ym mandiau’r dreth gyngor A i D.

Our Warm Homes programme for lower income households saves an average of £300 a year by improving energy efficiency. Eligible working-age households are also benefiting from a £200 winter fuel support payment, and a £150 cost-of-living payment is being made to properties in council tax bands A to D.

14:15

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb yna. Wrth gwrs, mae'n dda clywed am y cymorth sydd ar gael ar hyn o bryd i rai pobl. Mae'r cynnydd yn y cap ar brisiau ynni, wrth gwrs, yn mynd i fod yn heriol i bawb. Yn ôl yr elusen National Energy Action, fe allwn ni weld hyd at 45 y cant o bob aelwyd yng Nghymru yn dioddef tlodi tanwydd oherwydd codi'r cap. Mae hyn yn ffigur brawychus. Rydyn ni'n sôn am 614,000 o aelwydydd yng Nghymru. 

Ond dwi am ganolbwyntio ar fesuryddion rhagdaliad, pre-payment meters, yn fy nghwestiwn i. Mae un o bob pump o gwsmeriaid trydan safonol yn talu drwy ragdaliad yng ngogledd Cymru, ac mae'r ffigur yna yn sicr am fod yn uwch yn Nwyfor Meirionnydd. Oherwydd bod y cap wedi codi ers mis Ebrill, mae cwsmeriaid sy'n talu drwy ragdaliad am weld eu costau cynyddu o £1,309 i £2,017 y flwyddyn. Yn amlach na pheidio, y rhain hefyd ydy'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas. Mae angen mwy o gymorth na'r hyn rydych chi wedi sôn amdano eisoes ar y bobl sy'n talu drwy ragdaliad na phobl eraill. Mae pob cymorth ychwanegol o fudd, ond pa gymorth arall fedrwch chi ei gynnig i bobl sy'n talu drwy ragdaliad, a pha drafodaethau ydych chi'n eu cael efo landlordiaid, boed yn gymdeithasau tai neu'n breifat, er mwyn sicrhau nad ydy pobl yn mynd i mewn i dlodi tanwydd oherwydd y mesuryddion rhagdaliad yma?

I thank the Minister for that response. Of course, it's good to hear of the support currently available for some people. The increase in the cap on fuel prices, of course, will be challenging for all. According to the National Energy Action charity, we could see up to 45 per cent of all households in Wales suffering fuel poverty because of the rise in the cap. This is frightening. We're talking about 614,000 households in Wales.

But I want to focus on pre-payment meters in my question. One in five standard tariff electricity customers in north Wales pay through pre-payment meters, and that will certainly be higher in Dwyfor Meirionnydd. Because the cap has been increased since April, customers paying through pre-payment meters will see their costs increasing from £1,309 to £2,017 a year. Very often, these are the poorest people in society. They need more support than what you've outlined already, those using pre-payment meters, compared to others. All additional support is of benefit, of course, but what other support can you provide to people using pre-payment meters, and what discussions have you had with landlords, be they housing association or private landlords, in order to ensure that people won't enter fuel poverty because of these pre-payment meters?

Diolch yn fawr. It's a really important question. I think you will recall a powerful exchange between the First Minister and Ken Skates a few weeks ago about the impact of fuel poverty, and the fact that people may be self-disconnecting in terms of pre-payment meters. So, I'm glad that you've brought this to our attention. The theme of my questions today has been very much the impact of the cost of living and fuel poverty—the cost-of-living crisis and the impact it will have on fuel poverty. So, thank you again for giving that information. We've been urging Ofgem to give us the information about the estimates in terms of self-rationing. They do actually suggest 34 per cent of smart meter households are self-disconnecting and 13 per cent are regularly reliant on emergency credit. But I think we all know of those who are the hardest hit and also pay more for pre-payment meters. Now, this is something that we are looking at, and I recently visited a Blaenau Gwent foodbank, where they actually also have a fuel voucher scheme as well for pre-payment meters. It's crucial that we do everything that we can and look at every avenue for supporting those 200,000 households on pre-payment meters for electricity and gas.

Diolch yn fawr. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. Rwy'n credu y byddwch yn cofio trafodaeth bwerus rhwng y Prif Weinidog a Ken Skates ychydig wythnosau'n ôl am effaith tlodi tanwydd, a'r ffaith y gallai pobl fod yn hunan-ddatgysylltu mesuryddion rhagdalu. Felly, rwy'n falch eich bod wedi tynnu ein sylw at hyn. Thema fy nghwestiynau heddiw oedd effaith costau byw a thlodi tanwydd—yr argyfwng costau byw a'r effaith a gaiff ar dlodi tanwydd. Felly, diolch ichi eto am rannu'r wybodaeth honno. Rydym wedi bod yn annog Ofgem i ddarparu'r wybodaeth am yr amcangyfrifon hunan-ddogni. Maent yn awgrymu mewn gwirionedd fod 34 y cant o aelwydydd mesuryddion deallus yn hunan-ddatgysylltu a bod 13 y cant yn dibynnu'n rheolaidd ar gredyd brys. Ond rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod am y rhai sy'n cael eu taro galetaf ac sydd hefyd yn talu mwy am fesuryddion rhagdalu. Nawr, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn edrych arno, ac ymwelais â banc bwyd ym Mlaenau Gwent yn ddiweddar, lle mae ganddynt gynllun talebau tanwydd ar gyfer mesuryddion rhagdalu. Mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu ac yn dilyn pob trywydd i allu cefnogi'r 200,000 o aelwydydd sydd â mesuryddion rhagdalu ar gyfer trydan a nwy.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad
2. Questions to the Counsel General and Minister for the Constitution

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

The next item is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Rhys ab Owen.

Datganoli Cyfiawnder
Devolution of Justice

1. A yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynnal ymarfer cwmpasu i asesu faint o adnoddau ychwanegol y byddai angen i Drysorlys y DU eu darparu i gynnal system gyfiawnder ddatganoledig gynaliadwy a llwyddiannus yng Nghymru? OQ58120

1. Is the Welsh Government planning to undertake a scoping exercise to assess the amount of extra resources that would be required from the UK Treasury to run a sustainable, successful devolved system of justice in Wales? OQ58120

Thank you for the question. We set out principles for a devolved justice system in our publication recently, ‘Delivering Justice for Wales’. We will use this to co-produce a vision of how justice can be delivered better, through conversations with those with expertise in the justice system. Considering resources will be an important element of that.

Diolch am y cwestiwn. Gwnaethom nodi egwyddorion ar gyfer system gyfiawnder ddatganoledig yn ein cyhoeddiad diweddar, 'Sicrhau Cyfiawnder i Gymru'. Byddwn yn defnyddio hwn i gydgynhyrchu gweledigaeth o sut y gellir darparu cyfiawnder yn well, drwy sgyrsiau â'r rhai sydd ag arbenigedd yn y system gyfiawnder. Bydd ystyried adnoddau yn elfen bwysig o hynny.

Er gwaethaf trydariad diweddar Andrew R.T. Davies yn datgan na fydd y Ceidwadwyr Cymreig byth yn cefnogi datganoli cyfiawnder, dwi, a dwi'n gwybod chi, hefyd, Cwnsler Cyffredinol, yn cytuno gyda geiriau'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd—mae mater o bryd yn hytrach nag os yw datganoli cyfiawnder i'r lle hwn. A chyda pethau'n symud yn sydyn iawn yn San Steffan, fe all datganoli cyfiawnder ddigwydd yn gynt nag rŷn ni'n ei feddwl. I wneud hynny, bydd angen trosglwyddiad teg o arian, er, yn bersonol, dwi'n credu y byddai datganoli cyfiawnder i Gymru yn arbed arian i drethdalwyr. Ond ydy'r Llywodraeth yn gwybod—ac os nad ydyn nhw'n gwybod, pryd gwnawn nhw wybod—faint o arian sydd angen arnyn nhw o Drysorlys y Deyrnas Unedig?

Despite a recent tweet from Andrew R.T. Davies declaring that the Welsh Conservatives would never support the devolution of justice, I, and, I know, you too, Counsel General, would agree with the words of Lord Thomas of Cwmgiedd that it's a matter of when rather than if justice is devolved to this place. With things moving very quickly in Westminster, the devolution of justice could happen sooner than we might expect. To do that, we will need a fair transfer of funding, although personally I think that devolving justice to Wales would save money for taxpayers. But does the Government know—and if they don't know, when will they know—how much money they will need from the Treasury in the UK?

14:20

Well, thank you for your supplementary. I certainly agree with you that it was disappointing that, at the Conservative Party conference, a statement was made that there would be no devolution of justice. This was before they'd even had an opportunity to read the document, to read the arguments that are set out within that document. I think that is a very disappointing approach, because it always seems to me it's important to consider the evidence before having a knee-jerk reaction. That being as it is, one of the issues of course in terms of the devolution of justice is that there are certain areas where there is ongoing work with the UK Government. And, of course, as you know, there are the Law Commission's proposals in respect of tribunals, which is an important element of our justice system, which will be the subject in due course of legislation. 

Knowing the cost of the justice system is actually very complex. It's one that would depend, really, I think, on negotiations with Government, negotiations over the transfer of responsibilities, what we mean by justice. We know that when the Thomas commission considered this, when they looked at all the aspects of justice, whether it be the tribunals, the areas of social justice that we're involved in, the areas of police and crime commissioners and our contributions to policing and so on, it was estimated at around £442 million. So, we already spend and contribute an enormous amount towards that. 

Considering the development of justice and considering how those negotiations will develop in due course—. And I agree with you that, even if it is not this Government that is agreeable to the devolution of justice, I'm fairly certain that it will certainly be on the agenda of the next Government to consider the devolution of justice, and certainly all the implications of that will be under consideration. 

Wel, diolch am eich cwestiwn atodol. Rwy'n sicr yn cytuno â chi ei bod yn siomedig fod datganiad wedi'i wneud yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol na fyddai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli. Roedd hyn cyn iddynt hyd yn oed gael cyfle i ddarllen y ddogfen, a darllen y dadleuon a nodir yn y ddogfen honno. Credaf fod hwnnw'n ffordd siomedig iawn o fynd ati, oherwydd mae bob amser yn ymddangos i mi ei bod yn bwysig ystyried y dystiolaeth cyn ymateb yn ddifeddwl. Fel ag y mae, un o'r problemau, wrth gwrs, mewn perthynas â datganoli cyfiawnder yw bod rhai meysydd lle mae gwaith yn mynd rhagddo gyda Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, fel y gwyddoch, mae gan Gomisiwn y Gyfraith gynigion mewn perthynas â thribiwnlysoedd, sy'n elfen bwysig o'n system gyfiawnder, a fydd yn destun deddfwriaeth maes o law. 

Mae gwybod cost y system gyfiawnder yn gymhleth iawn mewn gwirionedd. Byddai'n dibynnu, rwy'n credu, ar drafodaethau gyda'r Llywodraeth, trafodaethau ynghylch trosglwyddo cyfrifoldebau, yr hyn a olygwn wrth gyfiawnder. Pan ystyriodd comisiwn Thomas hyn, pan edrychasant ar yr holl agweddau ar gyfiawnder, boed yn dribiwnlysoedd, yn feysydd cyfiawnder cymdeithasol yr ydym yn ymwneud â hwy, meysydd comisiynwyr yr heddlu a throseddu a'n cyfraniadau at blismona ac yn y blaen, gwyddom yr amcangyfrifwyd ei fod tua £442 miliwn. Felly, rydym eisoes yn gwario ac yn cyfrannu llawer iawn tuag at hynny. 

O ystyried datblygiad cyfiawnder ac o ystyried sut y bydd y trafodaethau hynny'n datblygu maes o law—. Ac rwy'n cytuno â chi, hyd yn oed os nad yw'r Llywodraeth hon yn cytuno y dylid datganoli cyfiawnder, rwy'n weddol sicr y bydd ar agenda'r Llywodraeth nesaf i ystyried datganoli cyfiawnder, ac yn sicr bydd holl oblygiadau hynny'n cael eu hystyried. 

Pysgota Anghyfreithlon
Illegal Fishing

2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am erlyniadau mewn perthynas â physgota anghyfreithlon? OQ58126

2. Will the Counsel General provide an update on prosecutions in respect of illegal fishing? OQ58126

Thank you for that question. The enforcement of fisheries legislation is vital for the sustainability of our fisheries and the protection of the marine environment. Although I'm unable to comment on specific, ongoing cases, I confirm we have successfully prosecuted illegal fishers over the past year.

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae gorfodi deddfwriaeth pysgodfeydd yn hanfodol i gynaliadwyedd ein pysgodfeydd a diogelu'r amgylchedd morol. Er na allaf wneud sylwadau ar achosion penodol sy'n mynd rhagddynt rwy'n cadarnhau ein bod wedi erlyn pysgotwyr anghyfreithlon yn llwyddiannus dros y flwyddyn ddiwethaf.

Okay. Thank you for the answer, Counsel General. Illegal fishing is not only damaging to the Welsh economy, but is also costly for our coastal environments. Unregulated fishing techniques impact on biodiversity and marine habitats, leading to overfishing, which undermines attempts to secure sustainable fish stocks. What steps are the Welsh Government taking to crack down on illegal fishing in north Wales to protect our fish stocks and sustainable practices in the industry? Thank you. 

Iawn. Diolch am yr ateb, Gwnsler Cyffredinol. Mae pysgota anghyfreithlon nid yn unig yn niweidiol i economi Cymru, mae hefyd yn gostus i'n hamgylcheddau arfordirol. Mae technegau pysgota heb eu rheoleiddio yn effeithio ar fioamrywiaeth a chynefinoedd morol, gan arwain at orbysgota, sy'n tanseilio ymdrechion i sicrhau stociau pysgod cynaliadwy. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â physgota anghyfreithlon yng ngogledd Cymru i ddiogelu ein stociau pysgod a'n harferion cynaliadwy yn y diwydiant? Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. It is an important area of work and of Welsh law, and it is of course an area where I oversee the prosecutions in that area. The over-exploitation of our fisheries will lead to unsustainable fisheries, as you've said, and will result in damage to our fisheries and marine environment. So, it's for this reason that the Welsh Government ensures stringent enforcement on any illegal activities within its waters. So, we have marine enforcement officers, who continue to ensure that the fishers comply with the relevant legislation in place and appropriate action is taken against a vessel owner, master or fisher who contravenes that legislation. And, as Counsel General, I particularly take the enforcement of fisheries regulations very seriously. I'd recommend that all the vessel owners and fishers operating in Welsh waters comply with the relevant rules and regulations.

Since 2021, I can tell you that there have been 11 infringements investigated. Cases are assessed and dealt with by official warnings or prosecution. There are seven ongoing cases that are being prosecuted by my office. The prosecutions taken to date I think should serve as a very clear warning to fishers that the Welsh Government takes its enforcement of fishing offences in Wales seriously, and I as Counsel General will take the necessary steps to uphold those laws.   

Diolch. Mae'n faes gwaith pwysig a maes pwysig o gyfraith Cymru, ac wrth gwrs rwy'n goruchwylio'r erlyniadau yn y maes hwnnw. Bydd gorfanteisio ar ein pysgodfeydd yn arwain at bysgodfeydd anghynaliadwy, fel rydych wedi'i ddweud, a bydd yn arwain at niweidio ein pysgodfeydd a'n hamgylchedd morol. Felly, dyna pam mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd unrhyw weithgareddau anghyfreithlon yn ei dyfroedd yn cael eu cosbi'n llym. Felly, mae gennym swyddogion gorfodi morol, sy'n parhau i sicrhau bod y pysgotwyr yn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth berthnasol sydd ar waith a bod camau priodol yn cael eu cymryd yn erbyn perchennog llong, capten neu bysgotwr sy'n mynd yn groes i'r ddeddfwriaeth honno. Ac fel Cwnsler Cyffredinol, rwyf o ddifrif ynghylch gorfodi rheoliadau pysgodfeydd. Byddwn yn argymell bod yr holl berchnogion llongau a physgotwyr sy'n gweithredu yn nyfroedd Cymru yn cydymffurfio â'r rheolau a'r rheoliadau perthnasol.

Ers 2021, gallaf ddweud wrthych fod 11 achos o dorri rheolau wedi cael eu harchwilio. Asesir ac ymdrinnir ag achosion drwy rybuddion swyddogol neu erlyniadau. Mae saith achos yn cael eu herlyn gan fy swyddfa ar hyn o bryd. Credaf y dylai'r erlyniadau a wnaed hyd yma fod yn rhybudd clir iawn i bysgotwyr fod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chosbi troseddau pysgota yng Nghymru, a byddaf innau fel Cwnsler Cyffredinol yn rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i gynnal y cyfreithiau hynny.   

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Darren Millar. 

Minister, now that the Special Purpose Committee on Senedd Reform has published its report, what consideration have you given as to whether the Senedd has the powers to deliver on the committee's recommendations? 

Weinidog, gan fod y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd bellach wedi cyhoeddi ei adroddiad, a ydych wedi ystyried a oes gan y Senedd y pwerau i gyflawni argymhellion y pwyllgor? 

14:25

Well, the first point I would make is that, of course, there will be a debate—I think two hours have been allocated for this afternoon—where I'm sure all the issues in respect of the special purpose committee's report will be considered. My role and that of Welsh Government is, if the proposals that are in that report are accepted by the Senedd, then to consider those in detail carefully and to look at the best way of implementing those proposals into viable and robust legislation. 

Wel, y pwynt cyntaf y byddwn yn ei wneud yw y bydd dadl, wrth gwrs—credaf fod dwy awr wedi'u dyrannu ar gyfer hyn y prynhawn yma—ac rwy'n siŵr y bydd yr holl faterion sy'n ymwneud ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig yn cael eu hystyried. Fy rôl i a rôl Llywodraeth Cymru, os bydd y Senedd yn derbyn y cynigion yn yr adroddiad hwnnw, yw ystyried y rheini'n fanwl ac yn ofalus ac edrych ar y ffordd orau o weithredu'r cynigion hynny mewn deddfwriaeth ymarferol a chadarn. 

Given that your First Minister wrote the executive summary, effectively, along with the leader of Plaid Cymru, I'd have thought that you'd have done a bit of work already, frankly, to consider whether the Senedd had the competence to implement these recommendations. Because, as a former member of that committee, I can tell you that, in our deliberations, the legal advice was absolutely clear: the field of equal opportunities is a non-devolved matter; the Senedd does not have the powers to impose statutory gender quotas to tackle discrimination against women. That legal advice was clear to us, and it said that, effectively, if we took any action to address discrimination or the less favourable treatment of women, then it would be firmly outside of the Senedd's competence. So, regardless of the merits of any action being taken to address a lack of diversity in the Senedd, do you accept that, if your Government presses ahead with statutory gender quotas, it would actually jeopardise the whole Senedd reform agenda, and fail to deliver it by 2026?

O gofio mai eich Prif Weinidog a ysgrifennodd y crynodeb gweithredol, i bob pwrpas, gydag arweinydd Plaid Cymru, byddwn wedi meddwl y byddech wedi gwneud ychydig o waith eisoes, a dweud y gwir, i ystyried a oedd gan y Senedd gymhwysedd i weithredu'r argymhellion hyn. Oherwydd, fel cyn-aelod o'r pwyllgor hwnnw, gallaf ddweud wrthych fod y cyngor cyfreithiol, yn ein trafodaethau, yn gwbl glir: mae'r maes cyfle cyfartal yn faes nad yw wedi'i ddatganoli; nid oes gan y Senedd bwerau i osod cwotâu rhywedd statudol i fynd i'r afael â gwahaniaethu yn erbyn menywod. Roedd y cyngor cyfreithiol hwnnw'n glir i ni, ac roedd yn dweud, i bob pwrpas, pe baem yn gweithredu i fynd i'r afael â gwahaniaethu neu driniaeth lai ffafriol i fenywod, y byddai'n sicr y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Felly, ni waeth beth fo rhinweddau unrhyw gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â diffyg amrywiaeth yn y Senedd, a ydych yn derbyn, os bydd eich Llywodraeth yn bwrw ymlaen â chwotâu rhywedd statudol, y byddai mewn gwirionedd yn peryglu holl agenda ddiwygio'r Senedd, ac na fyddai'n llwyddo i'w chyflawni erbyn 2026?

I thank you for that question, and I'm sure it's a matter that will be raised again later on this afternoon. Can I just say firstly, though, in terms of the report of the special purpose committee, I don't presume the outcome of the decision this afternoon; it is a matter for the Senedd? And it is a very important matter that whatever decision is taken in respect of proposals for reform is taken by the Senedd and not taken by the Government, and that distinction is an extremely important one. All the legal issues that may arise out of the consideration of whatever is passed by the Senedd this afternoon, if at all, are ones that will be taken into account when it comes to constructing legislation to implement the decisions or the recommendations of the Senedd. 

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw, ac rwy'n siŵr ei fod yn fater a fydd yn cael ei godi eto yn ddiweddarach y prynhawn yma. Hoffwn ddweud yn gyntaf, serch hynny, ynglŷn ag adroddiad y pwyllgor diben arbennig, nad wyf yn rhagdybio canlyniad y penderfyniad y prynhawn yma; mater i'r Senedd ydyw. Ac mae'n bwysig iawn mai'r Senedd sy'n gwneud unrhyw benderfyniad a wneir mewn perthynas â chynigion ar gyfer diwygio ac nid y Llywodraeth, ac mae'r gwahaniaeth hwnnw'n un eithriadol o bwysig. Mae'r holl faterion cyfreithiol a allai godi o ystyriaethau o'r hyn a dderbynnir gan y Senedd y prynhawn yma, os o gwbl, yn rhai a gaiff sylw mewn perthynas â'r gwaith o lunio deddfwriaeth i weithredu penderfyniadau neu argymhellion y Senedd. 

I'm sorry, I didn't actually hear any clarity in your answer as to whether you believe that the Senedd has the competence to be able to introduce gender quotas at present. It's a very simple question. I know that you keep referring to the debate that is going to be taking place in two hours later on. I suspect you don't have an answer in your response to that debate either on this issue. If you have, perhaps I could press you on the matter again. Do you accept that the Senedd doesn't have competence at the moment, because of the equal opportunities reservation, to actually implement gender quotas, and that if you do press forward with a piece of legislation—if the Senedd presses forward with a piece of legislation—that could jeopardise the whole of the Senedd reform agenda? Because if you do accept that—and from the evidence that we received from not just our own lawyers, but from pretty much everybody else bar one individual witness, it seemed to me, we don't have that competence—and if you press ahead on this basis you're effectively setting up the Senedd reform agenda to fail. Perhaps that is your intention; I don't know. I would hope not; I would hope that you don't want to waste everybody's time—[Interruption.] [Inaudible.]

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais unrhyw eglurder yn eich ateb ynglŷn ag a ydych yn credu bod gan y Senedd gymhwysedd i allu cyflwyno cwotâu rhywedd ar hyn o bryd. Mae'n gwestiwn syml iawn. Gwn eich bod yn dal i gyfeirio at y ddadl a fydd yn cael ei chynnal ymhen dwy awr. Rwy'n tybio nad oes gennych ateb yn eich ymateb i'r ddadl honno ychwaith ar y mater hwn. Os oes gennych, efallai y gallaf bwyso arnoch ar y mater eto. A ydych yn derbyn nad oes gan y Senedd gymhwysedd ar hyn o bryd, oherwydd bod cyfle cyfartal wedi'i gadw'n ôl, i weithredu cwotâu rhywedd mewn gwirionedd, ac os byddwch yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—os bydd y Senedd yn bwrw ymlaen â deddfwriaeth—y gallai hynny beryglu holl agenda diwygio'r Senedd? Oherwydd os ydych yn derbyn hynny—ac o'r dystiolaeth a gawsom, nid yn unig gan ein cyfreithwyr ein hunain, ond gan bawb arall heblaw am un tyst unigol, roedd yn ymddangos i mi nad yw'r cymhwysedd hwnnw gennym—ac os byddwch yn bwrw ymlaen ar y sail hon byddwch yn peri i agenda diwygio'r Senedd fethu i bob pwrpas. Efallai mai dyna yw eich bwriad; nid wyf yn gwybod. Byddwn yn gobeithio nad dyna yw eich bwriad; byddwn yn gobeithio nad ydych am wastraffu amser pawb—[Torri ar draws.] [Anghlywadwy.]

What I can tell the Member—and I say in this in two capacities; one as a Government Minister, but also in terms of my law officer responsibilities as Counsel General—is that I will give very detailed consideration, and the Government will, to the recommendations that are put forward, that are passed by the Senedd, and that I will work then to see how robust and viable legislation can be constructed to implement those recommendations from the Senedd.  

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod—a dywedaf hyn yn rhinwedd dwy swydd; yn gyntaf, fel Gweinidog yn y Llywodraeth, ond hefyd yn rhinwedd fy nghyfrifoldebau swyddog y gyfraith fel Cwnsler Cyffredinol—yw y byddaf yn rhoi ystyriaeth fanwl iawn, a bydd y Llywodraeth yn gwneud yr un peth, i'r argymhellion a gyflwynir, a gaiff eu pasio gan y Senedd, ac y byddaf yn gweithio wedyn i weld sut y gellir llunio deddfwriaeth gadarn ac ymarferol i weithredu'r argymhellion gan y Senedd.  

I'm afraid we're going to need to take a technical break. At the moment, only the Minister's microphone, mine and Carolyn Thomas's is working. Darren Millar's was not working, but I'm reassured that your voice is loud enough to be carried on the broadcast, but that may not be the case for all Members, so we're going to need, unfortunately, to take a short technical break.

Mae arnaf ofn y bydd angen i ni gymryd seibiant technegol. Ar hyn o bryd, dim ond microffon y Gweinidog, fy un i a Carolyn Thomas sy'n gweithio. Nid oedd un Darren Millar yn gweithio, ond rwy'n dawel fy meddwl fod eich llais yn ddigon cryf i'w glywed yn y darllediad, ond efallai nad yw hynny'n wir am bob Aelod, felly yn anffodus, bydd angen inni gymryd seibiant technegol byr.

14:30

Does that mean we have to listen to him again? [Laughter.]

A yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni wrando arno eto? [Chwerthin.]

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:30.

Plenary was suspended at 14:30.

14:55

Ailymgynullodd y Senedd am 14:59, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:59, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

Can I welcome everyone back? I thank the technical team for resolving the problems we were facing. Hopefully, we will be able to continue for the rest of the afternoon without any more difficulties. We move on now to spokesperson's questions from Plaid Cymru—Rhys ab Owen.

A gaf fi groesawu pawb yn ôl? Diolch i'r tîm technegol am ddatrys y problemau. Gobeithio y gallwn barhau am weddill y prynhawn heb ragor o anawsterau. Symudwn ymlaen yn awr at gwestiynau llefarydd Plaid Cymru—Rhys ab Owen.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, you'll be more aware than any Member here of the grim milestone passed over the half-term recess of 100 days since Putin's senseless attack on Ukraine and its people. As the Welsh Government's law officer, what work have you undertaken with other law officers across the United Kingdom to investigate the war crimes and human rights atrocities perpetrated against the Ukrainian people by Vladimir Putin?

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Fe fyddwch yn fwy ymwybodol nag unrhyw Aelod yma o'r garreg filltir enbyd a basiwyd dros y toriad hanner tymor o 100 diwrnod ers ymosodiad di-synnwyr Putin ar Wcráin a'i phobl. Fel swyddog y gyfraith yn Llywodraeth Cymru, pa waith a wnaethoch gyda swyddogion y gyfraith eraill ledled y Deyrnas Unedig i ymchwilio i'r troseddau rhyfel a'r erchyllterau hawliau dynol a gyflawnwyd yn erbyn pobl Wcráin gan Vladimir Putin?

15:00

Thank you for that question. It is an issue that is very much coming to the fore across the world now—the commission of war crimes and investigations by the International Criminal Court and, indeed, by the United Nations themselves. The evidence there is extremely overwhelming. I have had a meeting with the law officers—the Attorney General, the Lord Advocate for Scotland and the Advocate General for Northern Ireland—and we have discussed the approach that's being taken in respect of the support for the investigations. The investigations are, of course, brought by the prosecutor general in Ukraine. I have suggested that there would be benefits to a four-law-officers approach in terms of the support for the work. I know that a special adviser has been appointed by the UK Government to assist the prosecutor general in Ukraine.

There, of course, have been two war crimes trials already of individuals, and there are a large number of others that are under investigation. The numbers are in the thousands. There are lawyers, of course, whose services are also being directed towards supporting those investigations. I will be approaching the prosecutor general myself in respect of any specific work and support that we can provide from Wales, whether it be moral or whether it be practical in terms of engagement with members of the legal community in Wales who have expertise in this area. That is something where I would like to see a very specific area of Welsh support if it is considered to be beneficial to the important work that is going on—now, during the war, but equally so for the many years after that that these sorts of cases inevitably involve.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'n fater sy'n dod i'r amlwg ledled y byd yn awr—y comisiwn troseddau rhyfel ac ymchwiliadau gan y Llys Troseddau Rhyngwladol ac yn wir, gan y Cenhedloedd Unedig eu hunain. Mae'r dystiolaeth yn llethol iawn. Rwyf wedi cael cyfarfod gyda swyddogion y gyfraith—y Twrnai Cyffredinol, Arglwydd Adfocad yr Alban ac Adfocad Cyffredinol Gogledd Iwerddon—ac rydym wedi trafod y dull sy'n cael ei fabwysiadu o ran y gefnogaeth i'r ymchwiliadau. Mae'r ymchwiliadau, wrth gwrs, yn cael eu dwyn gerbron gan yr erlynydd cyffredinol yn Wcráin. Rwyf wedi awgrymu y byddai manteision i ddull sy'n cynnwys y pedwar swyddog y gyfraith o ran y gefnogaeth i'r gwaith. Rwy'n gwybod bod cynghorydd arbennig wedi'i benodi gan Lywodraeth y DU i gynorthwyo'r erlynydd cyffredinol yn Wcráin.

Wrth gwrs, cafwyd dau achos troseddau rhyfel eisoes yn erbyn unigolion, ac mae nifer fawr o rai eraill yn cael eu hymchwilio. Mae'r niferoedd yn y miloedd. Wrth gwrs, ceir cyfreithwyr y mae eu gwasanaethau hefyd yn cael eu cyfeirio at gefnogi'r ymchwiliadau hynny. Byddaf yn cysylltu â'r erlynydd cyffredinol fy hun ynghylch unrhyw waith a chymorth penodol y gallwn ei ddarparu o Gymru, boed yn foesol neu'n ymarferol o ran ymgysylltu ag aelodau o'r gymuned gyfreithiol yng Nghymru sydd ag arbenigedd yn y maes hwn. Mae hynny'n rhywbeth lle yr hoffwn weld maes penodol iawn o gefnogaeth Gymreig os ystyrir ei bod o fudd i'r gwaith pwysig sy'n digwydd—yn awr, yn ystod y rhyfel, ond yn yr un modd ar gyfer y blynyddoedd lawer ar ôl hynny fel sy'n anochel gyda'r mathau hyn o achosion.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. You'll be aware that, recently, the Ministry of Justice announced that they've bought an office block next to the Old Bailey for £111 million. As a baby barrister in 2009, people were complaining then about the inadequate state of the civil justice centre in Cardiff. People have continued to complain about it ever since. In fact, when the Supreme Court visited Cardiff for the first time, they were hosted in Tŷ Hywel, which causes a lot of other questions, rather than in the civil justice centre. The Ministry of Justice response is, 'We'll provide an extra water fountain and we'll finally fix the broken lift.' It's a bit like Del Boy's flat, rather than a civil justice centre. So, when, Counsel General, will the Ministry of Justice take Welsh justice seriously and ensure a civil justice centre that befits a capital city like Cardiff?

Diolch yn fawr, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi cyhoeddi'n ddiweddar eu bod wedi prynu bloc swyddfa wrth ymyl yr Old Bailey am £111 miliwn. Fel bargyfreithiwr ifanc yn 2009, roedd pobl yn cwyno bryd hynny am gyflwr annigonol y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd. Mae pobl wedi parhau i gwyno amdani ers hynny. Mewn gwirionedd, pan ymwelodd y Goruchaf Lys â Chaerdydd am y tro cyntaf, cafodd ei gynnal yn Nhŷ Hywel, sy'n codi llawer o gwestiynau eraill, yn hytrach nag yn y ganolfan cyfiawnder sifil. Ymateb y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw, 'Byddwn yn darparu ffynnon ddŵr ychwanegol a byddwn o'r diwedd yn trwsio'r lifft sydd wedi torri.' Y mae ychydig fel fflat Del Boy, yn hytrach na chanolfan cyfiawnder sifil. Felly, Gwnsler Cyffredinol, pryd y mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn mynd i fod o ddifrif ynglŷn â chyfiawnder yng Nghymru ac yn sicrhau canolfan cyfiawnder sifil sy'n gweddu i brifddinas fel Caerdydd?

Thank you for that. There is absolutely no doubt whatsoever that the civil justice centre is not fit for purpose. There is absolutely no doubt as well that the Ministry of Justice are aware. Myself and the Minister for Social Justice met with Dominic Raab, the Lord Chancellor, and we raised this particular issue with him. We raised it also in terms of meetings on several occasions with Lord Wolfson, who subsequently resigned—not because of the question but for other matters. So, they're well aware of the concerns. Also, I've made it very clear, I think, in answers to questions in this Chamber that it is wholly unacceptable for the capital city of Cardiff to be treated in this particular way. If justice were devolved, we would not tolerate such facilities being there, which are not only inadequate for those users of the court—the citizens, the lawyers, and the judiciary—but are also not appropriate in respect of the image we want of the Welsh legal system and the way in which we want to see the legal economy in Wales actually grow.

I can tell you, though, that I'm in the process of writing to the UK Government specifically on this particular point—how bizarre it is, after being told there isn't sufficient money, that millions of pounds are being made available for another centre in London, whilst the civil justice centre in Cardiff is being totally ignored. I am pleased to see, of course, that Lord Wolfson has now been replaced. The new justice Minister is Sir Christopher Bellamy, who of course was involved in the recent legal aid review. I will be seeking to have discussions with him alongside the Minister for Social Justice as well, where this will also be one of the items on the agenda. I have to say, one of the things I'm thinking is that perhaps we ought to have our next face-to-face meeting actually in the civil justice centre.

Diolch am hynny. Nid oes amheuaeth o gwbl nad yw'r ganolfan cyfiawnder sifil yn addas i'r diben. Nid oes amheuaeth o gwbl ychwaith fod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ymwybodol o hynny. Rwyf i a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyfarfod â Dominic Raab, yr Arglwydd Ganghellor, a chodwyd y mater penodol hwn gydag ef. Fe'i codwyd gennym hefyd yn ystod cyfarfodydd ar sawl achlysur gyda'r Arglwydd Wolfson, a ymddiswyddodd wedi hynny—nid oherwydd y cwestiwn ond oherwydd materion eraill. Felly, maent yn ymwybodol iawn o'r pryderon. Hefyd, rwyf wedi'i gwneud yn glir iawn, rwy'n credu, mewn atebion i gwestiynau yn y Siambr hon ei bod yn gwbl annerbyniol fod prifddinas Caerdydd yn cael ei thrin fel hyn. Pe bai cyfiawnder yn cael ei ddatganoli, ni fyddem yn goddef cyfleusterau o'r fath, cyfleusterau sydd nid yn unig yn annigonol i ddefnyddwyr y llys—y dinasyddion, y cyfreithwyr, a'r farnwriaeth—ond nad ydynt ychwaith yn briodol o ran y ddelwedd yr ydym am ei chael o system gyfreithiol Cymru a'r ffordd yr ydym am weld yr economi gyfreithiol yng Nghymru yn tyfu.

Serch hynny, gallaf ddweud wrthych fy mod yn y broses o ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn benodol ar y pwynt hwn—mor rhyfedd yw hi, ar ôl cael gwybod nad oes digon o arian, fod miliynau o bunnoedd ar gael ar gyfer canolfan arall yn Llundain, tra bod y ganolfan cyfiawnder sifil yng Nghaerdydd yn cael ei hanwybyddu'n llwyr. Rwy'n falch o weld, wrth gwrs, fod rhywun wedi'i benodi yn lle yr Arglwydd Wolfson bellach. Y Gweinidog cyfiawnder newydd yw Syr Christopher Bellamy, a fu'n rhan o'r adolygiad diweddar o gymorth cyfreithiol wrth gwrs. Byddaf yn ceisio cael trafodaethau gydag ef ynghyd â'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, lle bydd hyn hefyd yn un o'r eitemau ar yr agenda. Rhaid imi ddweud, un o'r pethau rwy'n meddwl amdanynt yw efallai y dylem gael ein cyfarfod wyneb yn wyneb nesaf yn y ganolfan cyfiawnder sifil.

15:05
Y Bil Trefn Gyhoeddus
Public Order Bill

3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion eraill y gyfraith mewn perthynas â Bil Trefn Gyhoeddus Llywodraeth y DU? OQ58123

3. What discussions has the Counsel General had with other law officers in respect of the UK Government’s Public Order Bill? OQ58123

Thank you for the question. The Public Order Bill includes provisions that impact on people’s right to protest. The Welsh Government will continue to make clear to the UK Government its opposition to this attack on domestic rights.

Diolch am y cwestiwn. Mae'r Bil Trefn Gyhoeddus yn cynnwys darpariaethau sy'n effeithio ar hawl pobl i brotestio. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i egluro i Lywodraeth y DU ei gwrthwynebiad i'r ymosodiad hwn ar hawliau domestig.

I thank the Counsel General for his answer there. I don't think anyone in this Chamber could reasonably deny that protest or protest movements have changed Wales and the United Kingdom for the better. I know you yourself, Counsel General, have a history of challenging the powerful when it needs to be done, including your inspiring work with others to challenge the horrors of apartheid in South Africa. We should all be worried about the motives of any Government that seeks to challenge the right to protest. Counsel General, to what extent does this Bill, brought forward by the UK Conservative Government, restrict people's right to protest, and what is your assessment of its impact on our democracy?

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Nid wyf yn credu y gallai neb yn y Siambr hon wadu'n rhesymol fod protestio neu fudiadau protest wedi newid Cymru a'r Deyrnas Unedig er gwell. Rwy'n gwybod bod gennych chi eich hun, Gwnsler Cyffredinol, hanes o herio'r pwerus pan fydd angen gwneud hynny, gan gynnwys eich gwaith ysbrydoledig gydag eraill i herio erchyllterau apartheid yn Ne Affrica. Dylem i gyd boeni am gymhellion unrhyw Lywodraeth sy'n ceisio herio'r hawl i brotestio. Gwnsler Cyffredinol, i ba raddau y mae'r Bil hwn, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU, yn cyfyngu ar hawl pobl i brotestio, a beth yw eich asesiad o'i effaith ar ein democratiaeth?

Thank you for that. It's very disappointing that, within this Bill, it resurrects a series of clauses that were rejected in the House of Lords for, I think, the very reasons that the Member has just raised today. The proposals, in my view, are a dagger to the heart of the right to protest and a direct attack on democracy and freedom of expression. The Welsh Government fundamentally stands against them. I make the point—and I don't make it tongue in cheek at all—that the right to protest, the right to challenge authority is so fundamental to our democracy, and this may only be the thin end of the wedge. When you look at the way in which similar legislation has been introduced in Putin's Russia, where even standing with a placard, even pretending to hold one, can lead to penalties almost equivalent to what is being proposed in this particular legislation, then that is a threat to all of us, and it is a threat to democracy. In its current form, the Bill is reserved to the UK Government, and we will not be looking to lay a legislative consent motion for that reason. However, if there are amendments that are tabled, then we will analyse those closely to ensure that the voice of the Senedd is heard wherever relevant. We will continue also as a Government to make our objections to the Bill clear in our liaisons with the UK Government and officials. The Minister for Social Justice has laid a written statement yesterday that highlights our objections to proposals in that Bill.

Diolch am hynny. Rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn, yn y Bil hwn, ei fod yn atgyfodi cyfres o gymalau a wrthodwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi am yr union resymau y mae'r Aelod newydd eu nodi heddiw. Mae'r cynigion, yn fy marn i, yn ergyd sylweddol i'r hawl i brotestio ac yn ymosodiad uniongyrchol ar ddemocratiaeth a rhyddid mynegiant. Mae Llywodraeth Cymru yn gadarn ei gwrthwynebiad iddynt. Rwyf am wneud y pwynt—ac nid wyf yn ei wneud gyda thafod yn y boch o gwbl—fod yr hawl i brotestio, bod yr hawl i herio awdurdod mor sylfaenol i'n democratiaeth, ac efallai mai dim ond y dechrau yw hyn. Pan edrychwch ar y ffordd y mae deddfwriaeth debyg wedi'i chyflwyno yn Rwsia Putin, lle mae hyd yn oed sefyll gyda phlacard, neu hyd yn oed esgus dal un, yn gallu arwain at gosbau sydd bron yr un fath â'r hyn sy'n cael ei gynnig yn y ddeddfwriaeth benodol hon, mae hynny'n fygythiad i bob un ohonom, ac mae'n fygythiad i ddemocratiaeth. Ar ei ffurf bresennol, mae'r Bil wedi'i gadw'n ôl i Lywodraeth y DU, ac ni fyddwn yn gosod cynnig cydsyniad deddfwriaethol am y rheswm hwnnw. Fodd bynnag, os cyflwynir gwelliannau, byddwn yn dadansoddi'r rheini'n ofalus i sicrhau bod llais y Senedd yn cael ei glywed lle bynnag y bo'n berthnasol. Byddwn hefyd yn parhau fel Llywodraeth i wneud ein gwrthwynebiadau i'r Bil yn glir yn ein cysylltiadau â Llywodraeth y DU a swyddogion. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig ddoe sy'n tynnu sylw at ein gwrthwynebiadau i gynigion yn y Bil hwnnw.

Tribiwnlysoedd Cymru
Welsh Tribunals

4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau cyfleusterau digonol ar gyfer Tribiwnlysoedd Cymru? OQ58119

4. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's plans to ensure adequate facilities for the Welsh Tribunals? OQ58119

Thank you for the question. We are committed to ensuring that the Welsh tribunals have adequate facilities, both now and in the future, and as we take forward structural reform of the devolved tribunals to create a modernised tribunal system for Wales.

Diolch am y cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gan dribiwnlysoedd Cymru gyfleusterau digonol, yn awr ac yn y dyfodol, ac wrth inni fwrw ymlaen â'r broses o ddiwygio strwythur y tribiwnlysoedd datganoledig i greu system dribiwnlysoedd wedi'i moderneiddio ar gyfer Cymru.

Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. Mae’n deg dweud nad yw cyfleusterau ein tribiwnlysoedd Cymreig ddim yn ddigon da. Dwi'n cofio siarad ag un barnwr a hi'n dweud mai ei gorchwyl cyntaf hi bob dydd oedd symud y bordydd a'r cadeiriau er mwyn gwneud yn siŵr bod yr ystafell yn barod ar gyfer achos. Gyda'r brydles yn Oak House yng Nghasnewydd yn dirwyn i ben y flwyddyn nesaf—yr unig adeilad dynodedig i dribiwnlysoedd Cymru—beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod adeiladau a chyfleusterau addas ar gyfer ein tribiwnlysoedd?

Thank you very much, Counsel General. It's fair to say that the facilities of the Welsh tribunals are not adequate. I remember speaking to one judge and she said that her first task every day was moving the tables and chairs in order to ensure that the room was ready for a case. With the lease in Oak House in Newport coming to an end next year—the only designated building for Welsh tribunals—what are the Welsh Government's plans to ensure that there are adequate buildings for our tribunals?

Thank you very much. It is a very important point that you do raise, because as we work and look to legislate with regard to the recommendations of the Law Commission on the reform of tribunals, we have to look at a number of issues, one of which of course is ensuring the independence of the judiciary, but also ensuring that there are proper tribunal facilities available for use, and with the proper status and recognition of the importance that those tribunals actually play.

With regard to the point you raise with regard to Oak House, I do recognise the importance of the tribunal room at Oak House, because it is the only dedicated tribunal facility that we have available to the tribunals. There is an issue that has arisen; the landlord has gone into administration, but our rights as tenants there do remain the same. Our lease is due to come to an end, but there is a view to renew that. So, I think that is an issue that will be resolved. But you are right in terms of the broader issue in terms of the way we want to look at the future independence and the future facilities. If we had a new civil justice centre, that potentially might even be a resource for that, and that may be one of the points that we wish to make in due course.

Diolch yn fawr iawn. Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn, oherwydd wrth inni weithio ac edrych ar ddeddfu mewn perthynas ag argymhellion Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio tribiwnlysoedd, rhaid inni edrych ar nifer o faterion, ac un ohonynt wrth gwrs yw sicrhau annibyniaeth y farnwriaeth, ond hefyd sicrhau bod cyfleusterau tribiwnlys priodol ar gael i'w defnyddio, a chyda statws a chydnabyddiaeth briodol i bwysigrwydd y tribiwnlysoedd hynny.

Ar y pwynt a godwch ynglŷn ag Oak House, rwy'n cydnabod pwysigrwydd ystafell y tribiwnlys yn Oak House, oherwydd dyma'r unig gyfleuster tribiwnlys penodol sydd ar gael gennym i'r tribiwnlysoedd. Mae yna broblem wedi codi; mae'r landlord wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ond mae ein hawliau fel tenantiaid yno yn aros yr un fath. Mae ein prydles i fod i ddod i ben, ond mae bwriad i'w hadnewyddu. Felly, credaf fod hwnnw'n fater a gaiff ei ddatrys. Ond rydych yn iawn ynghylch mater ehangach y ffordd yr edrychwn ar yr annibyniaeth yn y dyfodol a'r cyfleusterau yn y dyfodol. Pe bai gennym ganolfan cyfiawnder sifil newydd, gallai honno hyd yn oed fod yn adnodd ar gyfer hynny, ac efallai fod hynny'n un o'r pwyntiau yr hoffem eu gwneud maes o law.

15:10

Counsel General, good afternoon. I'd like to ask a question with regard to the UK Government's policy on sending asylum seekers potentially to Rwanda. I really wanted to concentrate on children who are incorrectly age assessed as adults. We've heard worrying concerns on top of that, which is that police, doctors and police stations are actually undertaking something called sexual maturity tests. These are both worrying concerns, and I'm sure you would share with me and join with me in condemning both, because they potentially mean that children are assessed as adults and could be part of that cohort being sent to Rwanda. Counsel General, I wonder if you can take up this issue with the UK Government and raise your concerns in relation to this particular issue. Diolch yn fawr iawn. Thank you.

Gwnsler Cyffredinol, prynhawn da. Hoffwn ofyn cwestiwn ynglŷn â pholisi Llywodraeth y DU ar y posibilrwydd o anfon ceiswyr lloches i Rwanda. Roeddwn yn awyddus iawn i ganolbwyntio ar blant sy'n cael eu hasesu'n anghywir fel oedolion. Rydym wedi clywed pryderon brawychus ar ben hynny, sef bod yr heddlu, meddygon a gorsafoedd heddlu yn cynnal rhywbeth a elwir yn brofion aeddfedrwydd rhywiol. Mae hyn yn peri pryder, ac rwy'n siŵr y byddech yn ymuno â mi i gondemnio'r ddau beth, oherwydd gallent olygu bod plant yn cael eu hasesu fel oedolion ac y gallent fod yn rhan o'r garfan honno sy'n cael ei hanfon i Rwanda. Gwnsler Cyffredinol, tybed a wnewch chi godi'r mater hwn gyda Llywodraeth y DU a mynegi eich pryderon ynglŷn â'r mater penodol hwn. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for that question. I certainly will do, and I certainly know the Minister for Social Justice has very much been raising these particular issues. They are of concern. The UN Refugee Agency has, I think, been clear that its own view is that the measures in the Nationality and Borders Bill, which include sending asylum seekers to Rwanda to process their claim there, are at odds with the refugee convention. I think it's also accepted that this callous approach is really undermining the standing of the UK in the world. It's a great regret that that Bill has now received Royal Assent. As a nation of sanctuary, these issues have been raised. I know the Minister for Social Justice wrote to Kevin Foster, jointly with the Scottish Government, on 19 May, to express the Welsh Government's concerns for the Rwanda proposals, and to ask for a four-nations meeting to discuss this issue. There has been no response to this request to date, but I know that the Minister for Social Justice will continue to pursue the point. She's obviously heard the points that you have raised. On the approach to visas and to immigration and so on, you only have to look at the difficulties that there have been with the visa situation with regard to Ukraine as well, all of which I think erodes the standing of the UK in respect of its international reputation as a world leader in respect of human rights protection. 

Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Byddaf yn sicr yn gwneud hynny, ac rwy'n gwybod i sicrwydd bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn codi'r materion penodol hyn yn helaeth. Maent yn peri pryder. Rwy'n credu bod Asiantaeth Ffoaduriaid y Cenhedloedd Unedig wedi bod yn glir ynghylch ei barn fod y mesurau yn y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, sy'n cynnwys anfon ceiswyr lloches i Rwanda i brosesu eu cais yno, yn groes i'r confensiwn ffoaduriaid. Rwy'n credu y derbynnir hefyd fod y dull dideimlad hwn yn tanseilio statws y DU yn y byd. Mae'n ofid mawr fod y Bil hwnnw bellach wedi cael Cydsyniad Brenhinol. Fel cenedl noddfa, mae'r materion hyn wedi'u codi. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ysgrifennu at Kevin Foster, ar y cyd â Llywodraeth yr Alban, ar 19 Mai, i fynegi pryderon Llywodraeth Cymru am y cynigion ynghylch Rwanda, ac i ofyn am gyfarfod pedair gwlad i drafod y mater. Ni chafwyd ymateb i'r cais hyd yma, ond gwn y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn parhau i fynd ar drywydd y pwynt. Mae'n amlwg ei bod wedi clywed y pwyntiau a godwyd gennych. Ar y dull o ymdrin â fisâu a mewnfudo ac yn y blaen, nid oes ond raid ichi edrych ar yr anawsterau a gafwyd gyda'r sefyllfa fisa mewn perthynas ag Wcráin, a chredaf fod hyn oll yn erydu enw da y DU yn rhyngwladol fel arweinydd byd-eang ym maes diogelu hawliau dynol. 

Mae cwestiwn 5 [OQ58127] wedi'i dynnu'n ôl. Felly, cwestiwn 6, Mabon ap Gwynfor.

Question 5 [OQ58127] is withdrawn. Question 6, Mabon ap Gwynfor.

Aelodau Seneddol Cymru yn Senedd y DU
Welsh Members of the UK Parliament

6. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y bydd torri niferoedd Aelodau Seneddol Cymru yn Senedd y DU yn ei chael ar y broses o graffu ar ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â Chymru? OQ58131

6. What assessment has the Counsel General made of the impact that cutting the number of Welsh Members of the UK Parliament will have on the process of scrutinising legislation that relates to Wales? OQ58131

Thank you for the question. The composition of a legislature is a matter for that legislature to determine. Wales must be fully and fairly represented in the House of Commons to ensure that its interests in reserved—and, where appropriate, devolved—legislation are properly reflected.

Diolch am y cwestiwn. Mater i'r ddeddfwrfa honno yw penderfynu ar gyfansoddiad y ddeddfwrfa. Rhaid i Gymru gael ei chynrychioli'n llawn ac yn deg yn Nhŷ'r Cyffredin er mwyn sicrhau bod ei buddiannau mewn deddfwriaeth a gadwyd yn ôl—a lle bo'n briodol, deddfwriaeth wedi'i datganoli—yn cael eu hadlewyrchu'n briodol.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae gen i ryw syniad y bydd elfennau o'r drafodaeth yma yn cael eu gwyntyllu eto maes o law yn y Siambr yma, ond wrth ein bod ni'n gweld cwymp sylweddol yn y nifer o'n cynrychiolwyr ni yn San Steffan a, diolch byth, mwy o gyfrifoldebau yn dod drosodd i'r ddeddfwrfa hon, ydy'r Gweinidog yn cytuno felly bod angen mwy o Aelodau etholedig yma er mwyn craffu a sicrhau ein bod yn cael y ddeddfwriaeth orau posib i wasanaethu pobl Cymru, ac, mewn gwirionedd, nad refferendwm ar gynyddu faint o Aelodau sydd yn y Senedd yma sydd ei angen, ond yn hytrach, pan ddaw'r amser, refferendwm ar annibyniaeth i Gymru? 

Thank you for that response. I have a feeling that elements of this discussion will be aired again soon in this Chamber, but as we see a large decline in the number of our Members in Westminster, and hopefully more responsibilities coming over to this legislature, does the Minister agree with me that we need more elected Members here in order to scrutinise and to ensure that we get the best possible legislation to serve the people of Wales, and, in reality, that it's not a referendum on increasing the number of Members in this Parliament that we need, but rather, when the time comes, a referendum on independence for Wales?

15:15

Well, can I thank you for the supplementary question and the points you raise? Perhaps if I take the last point first, I mean, it's interesting, isn't it, that the line of criticism that's being pursued is one in terms of a referendum. I'm very clear in my own view, and I've checked there and the Welsh Labour manifesto 2021, the Welsh Liberal Democrat manifesto 2021, the Plaid Cymru manifesto 2021, and manifestos earlier to that, I think, give a very strong mandate in terms of reform. If there were to be a referendum on constitutional change, as such, and the number of Members, it's very interesting, isn't it, that there's been no referendum in the appointment of 84 new Lords by the current Prime Minister since he came to office not long ago. Changes to the voting system of mayors in England to make it easier for the Conservatives to win seats—there was no referendum on that. The introduction of voter ID and other restrictions to voting—there was no referendum on that. And, of course, there was no referendum on the reduction in the number of Welsh parliamentary seats—no referendum on that. At least we have a mandate and an entitlement to pursue those mandates on which we were elected.

But can I take on the important points in terms of scrutiny? The scrutiny role of a legislature is absolutely vital to a healthy democracy, so increasing the number of Members of the Senedd reflects, I think, the role and responsibilities of the Senedd, which have grown considerably since it first opened its doors in 1999. This institution now is a Parliament. Its responsibilities and its functions go way beyond those that existed when it was originally established. What I would say is that the value of democracy is something that we all have to take account of ourselves, and the importance of it. Unfortunately, with the Conservatives, they know the price of everything, as Aneurin Bevan said, but the value of nothing. And I value our democracy very strongly, but I'm sure that these points are all going to be made in the not-too-distant future.

Wel, a gaf fi ddiolch ichi am y cwestiwn atodol a'r pwyntiau a godwch? Efallai y caf droi at y pwynt olaf yn gyntaf, hynny yw, mae'n ddiddorol, onid yw, fod y feirniadaeth yr eir ar ei thrywydd yn ymwneud â refferendwm. Mae fy marn i'n glir iawn, ac rwyf wedi gwirio ac mae maniffesto Llafur Cymru 2021, maniffesto Democratiaid Rhyddfrydol Cymru 2021, maniffesto Plaid Cymru 2021, a maniffestos cyn hynny, rwy'n credu, yn rhoi mandad cryf iawn o ran diwygio. Pe bai refferendwm ar newid cyfansoddiadol fel y cyfryw, ac ar nifer yr Aelodau, mae'n ddiddorol iawn, onid yw, na fu refferendwm wrth benodi 84 o Arglwyddi newydd gan y Prif Weinidog presennol ers iddo ddod i rym heb fod yn hir yn ôl. Newidiadau i system bleidleisio meiri yn Lloegr i'w gwneud yn haws i'r Ceidwadwyr ennill seddi—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Cyflwyno dulliau adnabod pleidleiswyr a chyfyngiadau eraill ar bleidleisio—ni chafwyd refferendwm ar hynny. Ac wrth gwrs, ni chafwyd refferendwm ar y gostyngiad yn nifer y seddi seneddol yng Nghymru—ni chafwyd refferendwm ar hynny. O leiaf mae gennym fandad a hawl i ddilyn y mandadau hynny y cawsom ein hethol arnynt.

Ond a gaf fi drafod y pwyntiau pwysig ar graffu? Mae rôl graffu deddfwrfa yn gwbl hanfodol i ddemocratiaeth iach, felly yn fy marn i mae cynyddu nifer yr Aelodau o'r Senedd yn adlewyrchu rôl a chyfrifoldebau'r Senedd, sydd wedi cynyddu'n sylweddol ers i'r sefydliad hwn agor ei ddrysau am y tro cyntaf ym 1999. Mae bellach yn Senedd. Mae ei chyfrifoldebau a'i swyddogaethau yn ymestyn ymhell y tu hwnt i'r rhai a fodolai pan gafodd ei sefydlu'n wreiddiol. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod gwerth democratiaeth yn rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom ei ystyried ein hunain, a phwysigrwydd hynny. Yn anffodus, gyda'r Ceidwadwyr, maent yn gwybod pris popeth, fel y dywedodd Aneurin Bevan, a gwerth dim byd. Ac rwy'n ystyried bod ein democratiaeth yn werthfawr iawn, ond rwy'n siŵr y bydd y pwyntiau hyn i gyd yn cael eu gwneud heb fod yn rhy hir.

Confensiwn Sewel
Sewel Convention

7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud ynghylch i ba raddau y mae Llywodraeth y DU yn glynu wrth egwyddorion confensiwn Sewel? OQ58124

7. What assessment has the Counsel General made of the UK Government’s adherence to the principles of the Sewel convention? OQ58124

Thank you for the question. The UK Government has, on a number of occasions, demonstrated an unacceptable disregard in observing the Sewel convention. We have forcefully expressed our concerns about these breaches and we will continue to push for the convention to be placed on a proper footing.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth y DU, ar sawl achlysur, wedi dangos diffyg ystyriaeth annerbyniol o gonfensiwn Sewel. Rydym wedi mynegi ein pryderon ynglŷn â'r tramgwyddau hyn yn rymus a byddwn yn parhau i bwyso am roi'r confensiwn ar sail briodol.

Thank you, Counsel General. I agree with what you've just said there. I was also pleased to hear that the Welsh Tories have abandoned their determined attempts to defend the UK Government's decision to withhold funding linked to HS2 from Wales. Now, we know, don't we, Counsel General, that the current settlement, however, still allows the UK Tories to pretend that a line from London to Manchester benefits Wales, so that no funding, therefore, is required. A simply bizarre position to take. Counsel General, what difference would codifying this convention make to this obviously ludicrous position? 

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Cytunaf â'r hyn yr ydych newydd ei ddweud. Roeddwn hefyd yn falch o glywed bod y Torïaid Cymreig wedi cefnu ar eu hymdrechion penderfynol i amddiffyn penderfyniad Llywodraeth y DU i atal cyllid sy'n gysylltiedig â HS2 i Gymru. Nawr, rydym yn gwybod onid ydym, Gwnsler Cyffredinol, fod y setliad presennol, fodd bynnag, yn dal i ganiatáu i Dorïaid y DU esgus bod rheilffordd rhwng Llundain a Manceinion o fudd i Gymru, felly nad oes angen cyllid. Safbwynt rhyfedd iawn i'w arddel. Gwnsler Cyffredinol, pa wahaniaeth y byddai codeiddio'r confensiwn yn ei wneud i'r safbwynt hwn sy'n amlwg yn fondigrybwyll? 

Thank you for that supplementary. Can I just say, in respect of the latter point you made about HS2, how pleased I am that the Welsh Conservatives now actually agree with the point we've made that there should be funding? I'm sure that their considerable influence will be listened to in Westminster and we look forward to the cheque arriving in the near future [Laughter.]

With regard to the Sewel convention, this is something that myself and the First Minister raised at the inaugural meeting of the Interministerial Standing Committee. We drew the committee's attention to the report by the House of Lords Constitution Committee, the 'Respect and Co-operation: Building a Stronger Union for the 21st century' report, in which they call for the Governments of the United Kingdom to respect the Sewel convention. We also called for the codification of the Sewel convention and the strengthening of reporting mechanisms to respective Parliaments. Consequently, officials from each of the Governments have been looking at the Sewel convention and principles for future working, and those discussions are ongoing. As a Government, we remain of the view that placing the Sewel convention on a statutory and a justiciable footing remains the most appropriate way to protect the devolution settlement and to safeguard the United Kingdom, and we will continue to press this point.

Diolch ichi am y cwestiwn atodol hwnnw. Ar y pwynt olaf a wnaethoch am HS2, a gaf fi ddweud fy mod yn falch dros ben fod y Ceidwadwyr Cymreig bellach yn cytuno â'r pwynt a wnaethom y dylid cael cyllid? Rwy'n siŵr y gwrandewir ar eu dylanwad sylweddol yn San Steffan ac edrychwn ymlaen at weld y siec yn cyrraedd yn y dyfodol agos [Chwerthin.]

Ar gonfensiwn Sewel, mae hyn yn rhywbeth a godwyd gennyf fi a'r Prif Weinidog yng nghyfarfod cyntaf y Pwyllgor Sefydlog Rhyngweinidogol. Fe wnaethom dynnu sylw'r pwyllgor at yr adroddiad gan Bwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi, yr adroddiad 'Respect and Co-operation: Building a Stronger Union for the 21st century', lle maent yn galw ar Lywodraethau'r Deyrnas Unedig i barchu confensiwn Sewel. Galwasom hefyd am godeiddio confensiwn Sewel a chryfhau mecanweithiau adrodd i'r Seneddau perthnasol. O ganlyniad, mae swyddogion o bob un o'r Llywodraethau wedi bod yn edrych ar gonfensiwn Sewel a'r egwyddorion ar gyfer gweithio yn y dyfodol, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Fel Llywodraeth, rydym yn parhau o'r farn mai gosod confensiwn Sewel ar sail statudol a thraddodadwy yw'r ffordd fwyaf priodol o hyd o ddiogelu'r setliad datganoli a diogelu'r Deyrnas Unedig, a byddwn yn parhau i bwysleisio'r pwynt hwn.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mabon ap Gwynfor.

And finally, question 8, Mabon ap Gwynfor.

15:20
Araith y Frenhines
The Queen's Speech

8. Pa asesiad mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith Araith y Frenhines ar faterion sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd? OQ58129

8. What assessment has the Counsel General made of the impact of the Queen's Speech on issues that are within the Senedd's legislative competence? OQ58129

Thank you for the question. I issued a written statement on 13 May that contained my analysis of the UK Government's legislative programme, and particularly on where the consent of the Senedd would likely be required.

Diolch am y cwestiwn. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 13 Mai a oedd yn cynnwys fy nadansoddiad o raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU, ac yn benodol o ran lle mae'n debygol y byddai angen cydsyniad y Senedd.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb. Mae Araith y Frenhines yn sôn am ddeddfwriaeth am faterion sydd yn dod o dan gymhwysedd ein Senedd, megis y Bil addasu genetaidd, er enghraifft. Bydd hyn yn sicr yn golygu y gwelwn ni ragor o LCMs yma, ond fel yr ydym yn ei wybod o brofiad, mae trefn yr LCMs yn gwbl annigonol. Does gennym ni ddim amser i graffu, heb sôn am ymgynghori, a phob yn damaid, wrth i'r LCMs fynd heibio, mae Cymru'n colli ychydig yn fwy o'n grymoedd datganoledig, wrth i San Steffan gymryd y grym yma yn ôl damaid bach ar y tro. Pa gamau, felly, ydych chi'n eu cymryd i sicrhau, yn gyntaf, fod gennym ni ddigon o amser i graffu? Ac yn olaf, ydych chi'n cytuno y byddai'r drefn yn llawer gwell ac yn fwy taclus os byddai'r materion yma wedi cael eu datganoli yn llwyr i Gymru?

Thank you for that response. The Queen's Speech mentions legislation on issues that are within the competence of our Senedd, such as the genetic modification Bill, for example. This will certainly mean that we will see more LCMs here, but as we know from experience, the LCM system is entirely inadequate. We don't have time to scrutinise, never mind consult, and bit by bit, as the LCMs go by, Wales loses a few more of our devolved powers, as Westminster takes this power back a little bit at a time. So, what steps are you taking to ensure, first of all, that we have sufficient time to scrutinise, and, secondly, do you agree that the system would be far better if these issues had been devolved fully to Wales?

Thank you for the question. I think much of the comments I agree with. Just in respect of the Queen's Speech, I mean, you're right, there are a whole number of pieces of legislation that we have to consider, some of which impact on devolved areas. In accordance with our own Standing Orders and constitutional obligations, we have to consider those and decide whether or not we will agree to consent to that legislation, and this inevitably results in often very torturous processes of discussion and negotiation. Certain areas are clear as to whether they're devolved or reserved, some may have cross-border issues and so on. So, there are many issues there. One of them will be, for example, the issue of the so-called Brexit freedom Bill and the issue of EU-retained law, and, of course, in that instance, we have at least been promised that we'll be involved in the early construction of the legislation or the identification of those issues relevant to Wales.

One of the problems, of course, in terms of resources, is if you are only given a day's notice for a piece of legislation, the ability for this Parliament to be able to properly consider those issues becomes very, very limited. It's a wholly inadequate process, one that has been subject, I think, to considerable abuse. There have been examples where there's been very co-operative and productive working, such as, for example, on the common frameworks. But the Queen's Speech involved a large number of pieces of legislation. I think the ultimate point that really arises from it is that in order to deal with those responsibilities, we need a sufficient number of Members in this Chamber who actually are able to develop the levels of expertise and specialism in those areas. Because it is not only the work we create ourselves in terms of our own legislative programme, but the way in which we have to engage with the other Parliaments of the UK, including the Westminster Parliament, in respect of their legislation and the impacts that has on Wales.

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n credu fy mod yn cytuno â llawer o'r sylwadau. Mewn perthynas ag Araith y Frenhines, hynny yw, rydych yn iawn, mae nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth y mae'n rhaid inni eu hystyried, gyda rhai ohonynt yn effeithio ar feysydd datganoledig. Yn unol â'n Rheolau Sefydlog a'n rhwymedigaethau cyfansoddiadol ein hunain, rhaid inni ystyried y rheini a phenderfynu a fyddwn yn cytuno i gydsynio i'r ddeddfwriaeth honno ai peidio, ac mae hyn yn anochel yn arwain at brosesau trafod a negodi sy'n aml yn anodd iawn. Mae'n glir yn achos rhai meysydd p'un a ydynt wedi'u datganoli neu eu cadw'n ôl, efallai y bydd materion trawsffiniol yn codi yn achos rhai ohonynt ac yn y blaen. Felly, mae llawer o bethau'n codi. Un ohonynt, er enghraifft, fydd mater y Bil rhyddid yn sgil Brexit fel y'i gelwir a mater cyfreithiau a gedwir gan yr UE, ac wrth gwrs, yn yr achos hwnnw, rydym o leiaf wedi cael addewid y byddwn yn cael ein cynnwys yn y gwaith cynnar o lunio'r ddeddfwriaeth neu nodi'r materion sy'n berthnasol i Gymru.

Un o'r problemau o ran adnoddau, wrth gwrs, yw os mai dim ond diwrnod o rybudd a roddir i chi ynghylch darn o ddeddfwriaeth, mae'r gallu i'r Senedd hon ystyried y materion hynny'n briodol wedi'i gyfyngu'n helaeth. Mae'n broses gwbl annigonol, un sydd wedi cael ei cham-drin yn sylweddol, rwy'n credu. Cafwyd enghreifftiau lle y cafwyd gweithio cydweithredol a chynhyrchiol iawn, megis ar y fframweithiau cyffredin er enghraifft. Ond roedd Araith y Frenhines yn cynnwys nifer fawr o ddarnau o ddeddfwriaeth. Rwy'n credu mai'r pwynt sy'n codi yn y pen draw, er mwyn ymdrin â'r cyfrifoldebau hynny, yw bod arnom angen nifer digonol o Aelodau yn y Siambr hon sy'n gallu datblygu lefelau arbenigedd yn y meysydd hynny. Oherwydd mae'n ymwneud â mwy na'r gwaith yr ydym yn ei greu ein hunain mewn perthynas â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni, mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae'n rhaid inni ymgysylltu â Seneddau eraill y DU, gan gynnwys Senedd San Steffan, mewn perthynas â'u deddfwriaeth hwy a'r effeithiau a gaiff honno ar Gymru.

3. Cwestiynau i Gomisiwn y Senedd
3. Questions to the Senedd Commission

Eitem 3 sydd nesaf, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a bydd holl gwestiynau y prynhawn yma yn cael eu hateb gan y Llywydd. Yr wyf wedi cytuno i grwpio cwestiwn 1 a chwestiwn 3. Cwestiwn 1, Jack Sargeant.

Item 3 is next, questions to the Senedd Commission, and all the questions this afternoon will be answered by the Llywydd. I have agreed to group questions 1 and 3. Question 1, Jack Sargeant.

Datgarboneiddio Pensiynau
Decarbonising Pensions

1. Pa gamau y mae'r Comisiwn wedi'u cymryd i ddadfuddsoddi pensiynau staff o danwydd ffosil? OQ58125

1. What steps has the Commission taken to disinvest staff pensions from fossil fuels? OQ58125

3. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau bod pensiynau staff y Senedd a staff sy'n cefnogi aelodau yn cael eu datgarboneiddio? OQ58133

3. What steps is the Commission taking to ensure that the pensions of staff and Member support staff are decarbonised? OQ58133

Mae cynllun pensiwn y staff cymorth yn cael ei redeg gan Aviva. Nid yw'r Comisiwn yn ymwneud â phenderfyniadau sut i fuddsoddi yr asedau. Mae penderfyniadau ar fuddsoddiadau pensiynau staff cymorth yn nwylo ymgynghorwyr buddsoddi arbenigol Aviva, sy'n ymgysylltu â chwmnïau ar faterion amgylcheddol, cymdeithasol a llywodraethu. Gall staff cymorth hefyd ddewis y cronfeydd i fuddsoddi ynddynt.

Mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, sydd ar gael i staff y Comisiwn, yn gynllun heb ei ariannu, ac felly nid oes ganddo asedau i'w buddsoddi. Telir buddion o refeniw treth yn hytrach nag o asedau a neilltuwyd i'w talu.

The support staff pension scheme is run by Aviva. The Commission is not involved in deciding how the assets are invested. Decisions on the investments of support staff pensions rests with Aviva’s specialist investment advisers, who engage with companies on environmental, social and governance issues. Support staff can also select the funds in which to invest.

The civil service pension scheme, which is available to Commission staff, is an unfunded scheme and therefore has no assets to invest. Benefits are paid from tax revenues rather than from assets set aside to pay them.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Members will be aware of my campaign to disinvest public sector pension funds from fossil fuels, and I'm grateful to Members who supported the motion, which means Wales will lead the way in this arena. I too would like to thank Heledd Fychan for raising the matter of our own support staff's pensions during the debate I tabled a few weeks ago.

Now, Llywydd, I've spoken to a few support staff who are very keen to have their voices heard to disinvest their fund from fossil fuels, both those in the Senedd building themselves and including those in our regional and constituency offices. I've heard what you've said in your response to my initial question, that it's not the Commission's job to do so, but how can the Commission support our own support staff to make sure their voices are heard by their pension fund investors? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o fy ymgyrch i ddadfuddsoddi cronfeydd pensiwn y sector cyhoeddus o danwydd ffosil, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau a gefnogodd y cynnig, sy'n golygu y bydd Cymru'n arwain y ffordd yn y maes hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i Heledd Fychan am godi mater pensiynau ein staff cymorth ein hunain yn ystod y ddadl a gyflwynais ychydig wythnosau'n ôl.

Nawr, Lywydd, rwyf wedi siarad ag ychydig o staff cymorth sy'n awyddus iawn i leisio'u barn ar ddadfuddsoddi eu cronfa o danwydd ffosil, y rhai yn adeilad y Senedd yn ogystal â'r rhai yn ein swyddfeydd rhanbarthol ac etholaethol. Rwyf wedi clywed yr hyn a ddywedoch chi yn eich ymateb i fy nghwestiwn cychwynnol, nad gwaith y Comisiwn yw gwneud hynny, ond sut y gall y Comisiwn gefnogi ein staff cymorth i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed gan fuddsoddwyr eu cronfa bensiwn? Diolch.

15:25

Thank you for that supplementary, and it's my understanding that the support staff scheme does have a governance group that has lead staff of the Commission available to advise, and, therefore, it's the most appropriate way for either constituency staff or staff based supporting Members here in the Senedd building to approach that governance group to raise any issues that they have on how their assets are invested.

Diolch am y cwestiwn atodol hwnnw, a deallaf fod gan y cynllun staff cymorth grŵp llywodraethiant sydd â staff arweiniol y Comisiwn ar gael i gynghori, ac felly, cysylltu â'r grŵp llywodraethiant hwnnw yw'r ffordd fwyaf priodol i staff etholaethol neu staff sy'n cefnogi Aelodau yma yn y Senedd godi unrhyw broblemau sydd ganddynt ynghylch y modd y caiff eu hasedau eu buddsoddi.

Diolch, Llywydd. Cwestiwn tebyg iawn, yn amlwg; mae Jack Sargeant a minnau'n mynd ar ôl yr un pwynt. Dwi'n meddwl mai'r pryder sydd gennym ni ydy bod yna ddim cefnogaeth ffurfiol, felly, a gweld a oedd yna rôl gan y Comisiwn i fod yn helpu’r aelodau staff hyn—. Yn sicr, o brofiad aelod o staff yn fy nhîm, mae o wedi gorfod ymgyrchu ar ei ben ei hun a ffeindio ei fod o'n gorfod gwneud lot fawr o hyn jest ar ei ben ei hun a bod yr holl wybodaeth ddim yn dryloyw chwaith o ran staff. Mae o hefyd yn anodd i ni fel Aelodau pan fo hi'n dod i recriwtio i fod yn medru rhoi'r wybodaeth honno i staff. Felly dim ond i ategu Jack Sargeant, a dweud y gwir: oes yna unrhyw beth y gall y Comisiwn fod yn ei wneud i bwysleisio bod angen edrych ar hyn a rhoi cefnogaeth i'r staff, yn lle ei fod o i fyny i bob unigolyn fynd ar ôl hyn?

Thank you, Llywydd. My question is very similar. Clearly, Jack Sargeant and myself are pursuing the same point. I think the concern that we have is that there is no formal support, and I was wondering whether there was a role for the Commission to assist these staff members. Certainly from the experience of a member of staff in my team, he has had to campaign alone and has found that he's had to work on this alone and that information isn't transparently available to staff. It's also difficult for us as Members when it comes to recruitment to provide that information to staff. So, just to echo Jack Sargeant's point, is there anything that the Commission could be doing to emphasise that this does need to be looked at and to support staff, rather than it being up to every individual to pursue this?

Diolch hefyd am y cwestiwn yna, sy'n gofyn ynglŷn â thryloywder y wybodaeth yma i aelodau staff cymorth, ac fe wnaf i'n siŵr ein bod ni'n edrych eto ar argaeledd y wybodaeth yna o ble i chwilio am gymorth a chyngor ar bensiynau gan staff Aelodau. Fel soniais i, mae yna grŵp llywodraethu ar y cynllun pensiwn i staff cymorth yr Aelodau. Mae yna aelodau penodol o staff y Comisiwn ar gael i roi cyngor ar unrhyw fater yn ymwneud â hyn i staff cymorth. Mae cyfarwyddwr cyllid y Comisiwn a'r pennaeth pensiwn yn ddwy o'r rheini, ac felly mae'r wybodaeth yna gyda fi o'm blaen i ar y foment yma. Fe wnaf i'n siŵr, ar ôl y cwestiynau yma heddiw, fod y wybodaeth yna'n glir ac ar gael i holl aelodau staff cymorth yr Aelodau.

Thank you for that question, which is asking about the transparency of the information for support staff members. I will ensure that we look again at the availability of that information in terms of where to look for support and advice on pensions for Members' staff. As I mentioned, there is a governance group on the pension scheme for Members' support staff, and there are specific members of Commission staff available to provide advice on any issues relating to this for support staff. The finance director of the Commission and the head of pensions are two of those. I have that information at present and I will ensure that, after we complete these questions today, that information is clear and available to all the support staff of the Members.

In the Members' pension scheme, decisions are made by the pension trustees following professional advice. The current representatives on the pension trustee board are Nick Ramsay and myself, representing Members, and, obviously, I'd be happy to answer questions on the Members' scheme from any Members who wish to raise them. The Commission have two representatives on the Members' pension scheme, but currently not one of those posts is held by a Commissioner. Would the Commissioners consider putting one of their members onto the pension scheme or would the Presiding Officer—and when I wrote this, I didn't know you were going to be answering it, so I can ask you directly—would the Presiding Officer like, on an annual basis, for me to answer questions on the Members' pension scheme at what are, effectively, Commission questions?

Yng nghynllun pensiwn yr Aelodau, gwneir penderfyniadau gan yr ymddiriedolwyr pensiwn yn dilyn cyngor proffesiynol. Y cynrychiolwyr presennol ar y bwrdd ymddiriedolwyr pensiwn yw Nick Ramsay a minnau, yn cynrychioli'r Aelodau, ac yn amlwg, byddwn yn hapus i ateb cwestiynau ar gynllun yr Aelodau gan unrhyw Aelod sy'n dymuno eu codi. Mae gan y Comisiwn ddau gynrychiolydd ar gynllun pensiwn yr Aelodau, ond ar hyn o bryd nid oes Comisiynydd yn yr un o'r swyddi hyn. A fyddai'r Comisiynwyr yn ystyried rhoi un o'u haelodau ar y cynllun pensiwn neu a fyddai'r Llywydd—a phan ysgrifennais hwn, nid oeddwn yn gwybod eich bod yn mynd i fod yn ei ateb, felly gallaf ofyn i chi'n uniongyrchol—a fyddai'r Llywydd, ar sail flynyddol, yn hoffi i mi ateb cwestiynau ar gynllun pensiwn yr Aelodau sydd, i bob pwrpas, yn gwestiynau i'r Comisiwn?

If I've understood you correctly, you're volunteering yourself to answer questions on the pensions aspect for Members—

Os wyf wedi eich deall yn iawn, rydych yn gwirfoddoli i ateb cwestiynau ar yr elfen pensiynau Aelodau—

—I'd love for you to be answering questions on pensions rather than myself, and I think you would be far more informed, obviously, and expert on these matters than I am. I'm more than happy to look at that as a way forward that would lead, I suspect, to more meaningful answers on pensions than the ones you may have heard already this afternoon.

—byddwn yn falch iawn pe baech chi'n ateb cwestiynau ar bensiynau yn hytrach na fy mod i'n gwneud, ac rwy'n credu y byddech yn llawer mwy gwybodus, yn amlwg, ac yn fwy hyddysg na fi yn y materion hyn. Rwy'n fwy na pharod i edrych ar hynny fel ffordd ymlaen a fyddai'n arwain, rwy'n tybio, at atebion mwy ystyrlon ar bensiynau na'r rhai y gallech fod wedi'u clywed eisoes y prynhawn yma.

Olew Palmwydd
Palm Oil

2. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau nad yw bwydydd sy'n cynnwys olew palmwydd anghynaliadwy yn cael eu gweini ar ystâd y Senedd? OQ58149

2. What steps is the Commission taking to ensure foods containing unsustainable palm oil are not served on the Senedd estate? OQ58149

The Commission catering contract specification contains sustainability and environmental objectives. The catering contractor holds ISO 14001 accreditation, relating to enhanced environmental performance. They also have bronze accreditation from the Soil Association's Food for Life catering mark. This is an independent endorsement of food that is healthy, freshly prepared and sustainably sourced. The catering service aims to only use products that contain sustainably sourced palm oil. A recent review of catering supplies, including ingredients for food cooked on site, identified one ingredient for cakes that contained palm oil unsustainably sourced. This ingredient will be discontinued. And, for the record, it was chocolate chips. [Laughter.]

Mae manyleb contract arlwyo'r Comisiwn yn cynnwys amcanion cynaliadwyedd ac amgylcheddol. Mae gan y contractwr arlwyo achrediad ISO 14001, sy'n ymwneud â pherfformiad amgylcheddol gwell. Mae ganddynt hefyd achrediad efydd nod arlwyo Bwyd am Oes Cymdeithas y Pridd. Cymeradwyaeth annibynnol yw hon i fwyd iach, wedi'i baratoi'n ffres o ffynhonnell gynaliadwy. Nod y gwasanaeth arlwyo yw defnyddio cynhyrchion sy'n cynnwys olew palmwydd cynaliadwy yn unig. Nododd adolygiad diweddar o gyflenwadau arlwyo, gan gynnwys cynhwysion ar gyfer bwyd sy'n cael ei goginio ar y safle, un cynhwysyn ar gyfer cacennau a oedd yn cynnwys olew palmwydd nad oedd yn gynaliadwy. Ni fydd y cynhwysyn hwn yn cael ei ddefnyddio o hyn ymlaen. Ac er mwyn i bawb gael gwybod, sglodion siocled oedd y cynnyrch. [Chwerthin.]

15:30

Thank you. That's really good to hear, actually—it was a great answer. I've been fortunate enough to hear from pupils at Ysgol Cystennin in Mochdre on several occasions, and their passion for tackling the climate crisis is inspirational. The pupils gave an insightful presentation during Climate Change Week about the devastating impact unsustainable palm oil is having on our planet and the wildlife we share it with. They are working alongside Chester Zoo on an initiative that has so far seen Chester become the only sustainable palm oil city in the world. And Ysgol Cystennin are the first Welsh school and community to get involved with the project. And it's wonderful that the Senedd are already doing this, which is great, and I wasn't expecting it, so that's wonderful. Because I was going to ask—it would be lovely if the Senedd would be the first parliament involved in this project. But would the Commission agree to still meet with the pupils, just to hear their passion about this, and so they could actually hear as well from you about what the Commission are actually already doing, which is fantastic?

Diolch. Mae'n wych clywed hynny—roedd yn ateb gwych. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i glywed gan ddisgyblion Ysgol Cystennin ym Mochdre ar sawl achlysur, ac mae eu hangerdd dros fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd yn ysbrydoledig. Gwnaeth y disgyblion gyflwyniad craff yn ystod Wythnos Newid Hinsawdd ynglŷn â'r effaith ddinistriol y mae olew palmwydd anghynaliadwy yn ei chael ar ein planed a’r bywyd gwyllt yr ydym yn rhannu'r blaned ag ef. Maent yn gweithio ochr yn ochr â Sw Caer ar fenter sydd wedi arwain at statws Caer fel unig ddinas olew palmwydd cynaliadwy y byd hyd yma. Ac Ysgol Cystennin yw'r ysgol a'r gymuned Gymraeg gyntaf i gymryd rhan yn y prosiect. Ac mae'n wych fod y Senedd eisoes yn gwneud hyn, ac nid oeddwn yn disgwyl hynny, felly mae'n wych. Oherwydd roeddwn yn mynd i ofyn—byddai'n hyfryd pe bai'r Senedd yn senedd gyntaf i fod yn rhan o'r prosiect hwn. Ond a wnaiff y Comisiwn gytuno i gyfarfod â’r disgyblion i glywed eu hangerdd dros hyn, ac er mwyn iddynt glywed gennych chi am yr hyn y mae’r Comisiwn eisoes yn ei wneud, sy’n wych?

Well, I can confirm that the sustainably sourced palm oil Senedd would be more than happy to meet with the sustainably sourced palm oil school in order to discuss this matter. I'm sure that we can, as a Commission, ensure that we are able to meet with representatives from the school, and thank you for all the work that they're doing as young people to lead the way on these matters.

Wel, gallaf gadarnhau y byddai Senedd sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy yn fwy na pharod i gyfarfod â’r ysgol sy'n defnyddio olew palmwydd o ffynonellau cynaliadwy i drafod y mater hwn. Rwy’n siŵr y gallwn, fel Comisiwn, sicrhau ein bod yn gallu cyfarfod â chynrychiolwyr o’r ysgol, a diolch i chi am yr holl waith y maent yn ei wneud fel pobl ifanc i arwain y ffordd ar y materion hyn.

Gofal Bugeiliol
Pastoral Care

4. A wnaiff y Comisiwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gofal bugeiliol y mae'n ei gynnig i'w weithlu? OQ58130

4. Will the Commission provide an update on the pastoral care that it provides to its workforce? OQ58130

Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i iechyd, diogelwch a lles y gweithlu. Darperir gofal bugeiliol yn unol â strategaeth iechyd a lles y Comisiwn. Mae enghreifftiau'n amrywio o gymorth iechyd galwedigaethol, codi ymwybyddiaeth, i dudalennau iechyd a lles penodol ar fewnrwyd y staff. Adolygir yr effaith yn rheolaidd. Dwi ar ddeall bod dros 90 y cant o staff y Comisiwn yn dweud bod eu rheolwr llinell yn ystyriol o’u lles.

The Commission is committed to the health, safety and well-being of its workforce. Pastoral care is provided in line with the Commission’s health and well-being strategy. Examples range from occupational health support, awareness raising, to dedicated health and well-being pages on the staff intranet. The impact is reviewed regularly. I'm advised that over 90 per cent of Commission staff report that their line manager cares about their well-being.

Diolch yn fawr iawn i'r Llywydd am yr ateb hwnnw. Fel rydych chi'n gwybod, mae'r wlad yn wynebu cyfnod anodd iawn, wrth i gostau byw wasgu ar bobl, gan wthio pobl mewn i dlodi, ac, yn wir, tlodi enbyd. Bydd yna bwysau cynyddol ar staff i ymateb i nifer fawr o achosion, rhai yn achosion dirdynnol, gan ddod â phwysau emosiynol yn ei sgil. Ydy'r Comisiwn wedi paratoi am y senario yma, ac oes modd gwneud yn glir i bob un o'r staff ynghylch pa gymorth sydd ar gael i fynd i'r afael â'r heriau emosiynol, sydd yn debygol o gynyddu?

I thank the Llywydd for that response. As you know, the nation is facing a very difficult time, as the cost-of-living crisis has an impact on people, pushing people into poverty, and terrible poverty in some cases. There will be increasing pressure on staff to respond to some of these cases, bringing emotional pressures in their wake. Is the Commission prepared for this scenario, and could it be made clear to all staff as to what support is available for the emotional challenges, which are likely to increase?

Diolch am y cwestiwn amserol iawn yna. Ac mae hyn yn agwedd newydd o waith y Comisiwn, wrth baratoi cyfeiriadau a chanllawiau ariannol, a fydd yn nodwedd o'r cymorth sydd ar gael gan y Comisiwn. Ac mae'r cymorth ar gyfer blaendaliadau cyflog a chymorth iechyd galwedigaethol ychwanegol bellach ar waith, er mwyn sicrhau bod y cymorth sy'n briodol i'r cyfnod yma dŷn ni'n byw drwyddo ar gael i'n staff ni oll—yn eich etholaethau chi, yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yma yn y Senedd.

Thank you for that very timely question. And this is a new aspect of the Commission's work, in preparing financial guidance, which will be a characteristic of the support that will be available from the Commission. And advance payments and additional occupational health support are already in place, to ensure that the support that's appropriate for this period that we are living through is available for all of our staff—in your constituencies, and also the staff working in the Senedd.

Y Cynulliad Partneriaeth Seneddol
Parliamentary Partnership Assembly

5. Pa drafodaethau y mae'r Comisiwn wedi'u cael i sicrhau mwy o lais i Gymru ar y Cynulliad Partneriaeth Seneddol: fforwm newydd yr UE a'r DU a sefydlwyd o dan y cytundeb masnach a chydweithredu? OQ58121

5. What discussions has the Commission had to ensure more of a voice for Wales on the Parliamentary Partnership Assembly: the new EU-UK forum set up under the trade and cooperation agreement? OQ58121

You're getting closer, aren't you? [Laughter.]

Rydych chi'n dod yn agosach, onid ydych? [Chwerthin.]

Yn ystod y Senedd ddiwethaf a’r Senedd bresennol, mae’r Comisiwn wedi cefnogi Aelodau i bwyso am rôl i ddeddfwrfeydd datganoledig yn y Cynulliad Partneriaeth Seneddol. Mae'r trafodaethau hyn wedi'u datblygu'n bennaf gan Gadeiryddion pwyllgorau, gyda chefnogaeth staff y Comisiwn. Yn dilyn hyn, y gwahoddwyd y Senedd i anfon dau arsylwr i gyfarfod cyntaf y Cynulliad Partneriaeth Seneddol ym mis Mai, a chawsom ein cynrychioli—yn dda, mae'n debyg—gan Alun Davies a Sam Kurtz. Ar 26 o Fai, cytunodd fforwm y Cadeiryddion y dylai ymgysylltiad â'r Cynulliad Partneriaeth Seneddol gysylltu'n agos â gwaith y pwyllgorau perthnasol. Bydd dirprwyaethau'r dyfodol yn cynnwys Cadeiryddion neu aelodau a enwebir o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig. 

During the last and current Senedd, the Commission has supported Members to press for a role for devolved legislatures in the Parliamentary Partnership Assembly. These discussions have primarily been taken forward by committee Chairs, supported by Commission staff. Following this, the Senedd was invited to send two observers to the inaugural meeting of the PPA in May, and we were well represented, apparently, by Alun Davies and Sam Kurtz. On 26 May, the Chairs' forum agreed that engagement with the PPA should link closely with the work of relevant committees, and future delegations will include the Chairs or nominated members of the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Economy, Trade and Rural Affairs Committee. 

15:35

Diolch yn fawr, Llywydd. Ac rôn i'n falch iawn, yn sicr, o glywed i ddechrau fod Alun Davies a Sam Kurtz wedi cynrychioli'r Senedd hon gydag anrhydedd. Ond rŷn ni hefyd yn falch iawn o ddarllen eu llythyr nhw, wedi iddynt ein cynrychioli ni. Mae'n dda ein bod ni wedi cael ein cynrychioli, yn enwedig gan ddau mor barchus â'r ddau yma, ond, yn sicr, mae angen mwy na jest seen and not heard, ac mae'n rhaid ei bod hi'n anodd iawn i Alun Davies to be seen and not heard. Felly, dyw e ddim yn gwneud unrhyw synnwyr o gwbl bod cynrychiolwyr o'r lle yma yn methu cyfrannu at ddadleuon yn ymwneud â meysydd datganoledig. Felly, ydy'r Comisiwn yma wedi cyflwyno'r safbwynt yma i'r cynulliad, a phryd bydd y rheol yma yn newid?

Thank you very much, Llywydd. And I was very pleased to hear, first of all, that Alun Davies and Sam Kurtz had represented this Senedd with honour. But I was also very pleased to read their letter, having represented us. It's good that we were represented, particularly by two such honourable Members, but, certainly, we need to be more than seen and not heard, and it must be very difficult for Alun Davies to be seen and not heard. It makes no sense whatsoever that representatives of this place can't contribute to debates related to devolved areas. So, has the Commission put forward that view to the PPA, and when will this rule change?

Fel soniais i yn yr ateb gwreiddiol, hawliau arsylwi sydd gan gynrychiolwyr o'r Senedd ar hyn o bryd, ac mae gan hynny ei gyfyngiadau, fel mae'r Aelod wedi'i grybwyll. Fe fyddwn ni fel Comisiwn, a swyddogion y Comisiwn, yn barod iawn i weithio gyda'r Aelodau sy'n ein cynrychioli ni, a'r pwyllgorau rôn i'n sôn amdano, yn hyrwyddo unwaith eto hawliau ychwanegol i'n cynrychiolwyr ni fel Senedd, fel y gallwn ni chwarae rhan gwbl gyflawn yng ngwaith y cynulliad penodol yma. 

As I mentioned in the original answer, the representatives of the Senedd have observer status at present, and that does have its restrictions, as the Member has mentioned. As a Commission, and Commission officials, we'll be very willing and ready to work with the Members who represent us, and the committees that I mentioned, promoting once again additional rights for our representatives as a Senedd, so that we can play a full role in the work of this specific assembly. 

I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and yes, being seen and not heard is something of a difficulty. But it was more difficult, of course, for Northern Ireland, because in the long debates, which were reported in the media, about the future of Northern Ireland—and people spoke from all parts of Europe, from all parts of the United Kingdom—there was nobody there to represent Northern Ireland. And that really crystallizes the crisis, I think, we have in UK representation in these matters. We should pay tribute to Sir Oliver Heald and to Hilary Benn, the chair and vice-chair of the UK delegation, who did their best to ensure that we were made very welcome and a part of the UK delegation, and I'm grateful to Sir Oliver particularly, as chair and as leader of the UK delegation, for the work he did in doing so.

But there's a real issue when Parliaments that have the capacity, the competence and the right to speak on particular issues are not represented when those issues are debated and discussed. And I think it's a wider issue of the parliamentary assembly that we're debating this afternoon. It was a particular issue, but it is a wider issue about the structure of how the United Kingdom works, and I'd be grateful if the Presiding Officer and the Welsh Government could work together on looking at those issues to ensure that this place is properly represented as full members of UK delegations where that's appropriate in the future.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac ydy, mae cael eich gweld yn hytrach na'ch clywed yn dipyn o anhawster. Ond roedd yn anoddach, wrth gwrs, i Ogledd Iwerddon, oherwydd yn y dadleuon hir yr adroddwyd arnynt yn y cyfryngau, ynglŷn â dyfodol Gogledd Iwerddon—lle siaradodd pobl o bob rhan o Ewrop, o bob rhan o'r Deyrnas Unedig—nid oedd unrhyw un yno i gynrychioli Gogledd Iwerddon. A chredaf fod hynny o ddifrif yn crisialu'r argyfwng sydd gennym yng nghynrychiolaeth y DU yn y materion hyn. Dylem dalu teyrnged i Syr Oliver Heald ac i Hilary Benn, cadeirydd ac is-gadeirydd dirprwyaeth y DU, a wnaeth eu gorau i sicrhau ein bod yn cael croeso mawr ac yn rhan o ddirprwyaeth y DU, ac rwy’n ddiolchgar i Syr Oliver yn arbennig, fel cadeirydd ac fel arweinydd dirprwyaeth y DU, am ei waith yn gwneud hynny.

Ond mae'n broblem wirioneddol pan nad yw Seneddau sydd â chapasiti, cymhwysedd a hawl i siarad ar faterion penodol yn cael eu cynrychioli pan fydd y materion hynny'n cael eu dadlau a'u trafod. A chredaf ei fod yn fater ehangach sy'n ymwneud â'r cynulliad seneddol yr ydym yn ei drafod y prynhawn yma. Roedd yn fater penodol, ond mae’n fater ehangach ynglŷn â strwythur y ffordd y mae’r Deyrnas Unedig yn gweithio, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai’r Llywydd a Llywodraeth Cymru weithio gyda’i gilydd i edrych ar y materion hynny i sicrhau bod y lle hwn yn cael ei gynrychioli’n briodol fel aelodau llawn o ddirprwyaethau’r DU lle bo hynny’n briodol yn y dyfodol.

Well, you can have the assurance from this Presiding Officer that I would be more than happy to see us as full members and having full speaking rights on many of these partnership organisations that we as a Senedd are involved in. Both Alun Davies and myself were agriculture Ministers within the European Union. Hilary Benn, in fact, was the Secretary of State for Agriculture when I was agriculture Minister. Even at that time, there were issues around speaking rights for Ministers within the European Union. Those issues continue to this day, and I'm sure that, across this Chamber, whatever our political differences may be, we believe that it is right that, where there are areas that are the responsibility of Senedd Members and Ministers here, those people representing us have the right to speak and make the representations that need to be made on behalf of the people of Wales. 

Wel, gallwch gael fy sicrwydd i fel Llywydd y byddwn yn fwy na balch o'n gweld yn aelodau llawn gyda hawliau siarad llawn ar lawer o’r sefydliadau partneriaeth yr ydym yn ymwneud â hwy fel Senedd. Roedd Alun Davies a minnau'n Weinidogion amaeth yn yr Undeb Ewropeaidd. Hilary Benn, mewn gwirionedd, oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amaethyddiaeth pan oeddwn i'n Weinidog amaeth. Hyd yn oed bryd hynny, roedd materion yn codi mewn perthynas â hawliau siarad i Weinidogion o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Mae’r materion hynny’n parhau hyd heddiw, ac ar draws y Siambr, ni waeth beth fo’n gwahaniaethau gwleidyddol, rwy’n siŵr ein bod yn credu ei bod yn iawn, lle y ceir meysydd y mae Aelodau o’r Senedd a Gweinidogion yn gyfrifol amdanynt yma, fod gan y bobl sy'n ein cynrychioli hawl i siarad a gwneud y sylwadau sydd angen eu gwneud ar ran pobl Cymru.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions

Symudwn ymlaen nawr i'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Gweinidog Newid Hinsawdd. Rhys ab Owen. 

We'll move on now to the topical questions, and the first question this afternoon will be answered by the Minister for Climate Change, and will be asked by Rhys ab Owen. 

Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016
The Renting Homes (Wales) Act 2016

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i amddiffyn rhentwyr ar ôl gohirio gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016? TQ632

1. What steps is the Welsh Government taking to protect renters following the deferral of implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016? TQ632

The renting homes Act will considerably strengthen tenants' rights. The short delay is in response to the unprecedented pressures facing social landlords. We have in place a raft of measures to support renters, and this will remain a priority for the Government. 

Bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn cryfhau hawliau tenantiaid yn sylweddol. Gwnaed y gohiriad byr mewn ymateb i’r pwysau digynsail sy’n wynebu landlordiaid cymdeithasol. Mae gennym lu o fesurau ar waith i gefnogi rhentwyr, a bydd hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

15:40

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Diolch yn fawr, Weinidog. Following the written statement made over recess, which announced the short delay, I've received correspondence from constituents who are concerned about the issue. I'm also concerned about those who think they are already protected, and they were concerned that the delay appeared to be addressing the concerns of landlords, rather than the protection of renters. This Act—we need to remind ourselves—was passed months before the Brexit referendum, at the beginning of January 2016. In October 2019, the Commission on Justice in Wales highlighted the long delay in the implementation of the Act, and highlighted it as an example of the lack of leadership and accountability by Welsh Government in justice areas. So, how would you answer the concerns of renters, Minister? And do you agree with the tweet of a backbench Labour Member that there needs to be an inquiry into the six years' delay in implementing this Act? 

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn dilyn y datganiad ysgrifenedig a wnaed dros y toriad, pan gyhoeddwyd yr oedi byr, mae etholwyr wedi cysylltu â mi i fynegi eu pryderon ynglŷn â'r mater. Rwyf innau hefyd yn pryderu ynghylch y rheini sy'n meddwl eu bod eisoes wedi'u diogelu, ac roeddent yn pryderu bod yr oedi i'w weld yn datrys pryderon landlordiaid, yn hytrach na diogelu rhentwyr. Cafodd y Ddeddf hon—mae angen inni atgoffa ein hunain—ei phasio fisoedd cyn refferendwm Brexit, ar ddechrau mis Ionawr 2016. Ym mis Hydref 2019, tynnodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru sylw at yr oedi hir cyn i’r Ddeddf ddod yn weithredol, a nododd hynny fel enghraifft o ddiffyg arweiniad ac atebolrwydd gan Lywodraeth Cymru ym maes cyfiawnder. Felly, sut y byddech yn ymateb i bryderon rhentwyr, Weinidog? Ac a ydych yn cytuno â thrydariad Aelod Llafur o’r meinciau cefn fod angen ymchwiliad i’r chwe blynedd o oedi cyn i'r Ddeddf hon ddod yn weithredol?

Thank you. This is, of course, part of the co-operation agreement. Wholesale reform of the type that the Renting Homes (Wales) Act is bringing about happens very rarely, and, against a backdrop of absolutely unprecedented pressures, we want to do all we can to ensure that social landlords in particular have adequate time to make the necessary preparations to comply with the requirements of the Act and get it right for their tenants. We understand, of course, that the delay is a source of frustration, and I share those frustrations, as I pointed out in my written statement. However, I absolutely recognise that preparing new occupation contracts and ensuring that properties meet the fitness standards set out in the legislation are major undertakings, particularly for our social landlords, who are responsible for a large number of properties and tenants. 

Diolch. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhan o’r cytundeb cydweithio. Anaml iawn y gwelwn ddiwygiadau mawr o’r math y mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) yn eu gwneud, ac yn erbyn cefndir o bwysau cwbl ddigynsail, rydym am wneud popeth a allwn i sicrhau bod landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn cael digon o amser i wneud y paratoadau angenrheidiol i gydymffurfio â gofynion y Ddeddf a chael pethau'n iawn ar gyfer eu tenantiaid. Rydym yn deall, wrth gwrs, fod yr oedi'n peri rhwystredigaeth, ac rwy’n rhannu’r rhwystredigaeth honno, fel y nodais yn fy natganiad ysgrifenedig. Fodd bynnag, rwy’n llwyr gydnabod bod paratoi contractau meddiannaeth newydd a sicrhau bod y eiddo’n bodloni’r safonau addasrwydd a amlinellir yn y ddeddfwriaeth yn gryn dipyn o waith, yn enwedig i’n landlordiaid cymdeithasol, sy’n gyfrifol am lawer o adeiladau a thenantiaid.

I'm particularly concerned about the deferral of the Act on private tenants. Last year's report by the Equality and Social Justice Committee into debt and the pandemic was unanimous on the need to avoid any gap between the end of the current temporary regulations, which protected tenants during the COVID lockdown, and the coming into force of the renting homes Act. So, deferring implementation leaves a gaping hole in those protections and, as my constituency has the largest proportion of private rented households in Wales, I am seriously dreading the flood of evictions that could result from this deferral. So, landlords have had six years to get ready for the renting homes Act, as has already been said by our colleague Rhys ab Owen, but what representations have you had from tenants? And what plans do you have to reintroduce the ban on no-fault evictions shorter than six months until such time as we are able to implement the renting homes Act? 

Rwy’n arbennig o bryderus ynghylch effaith gohirio’r Ddeddf ar denantiaid preifat. Roedd yr adroddiad y llynedd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyled a’r pandemig yn unfrydol ynghylch yr angen i osgoi unrhyw fwlch rhwng diwedd y rheoliadau dros dro presennol, sydd wedi diogelu tenantiaid yn ystod y cyfyngiadau symud COVID, a'r adeg y daw'r Ddeddf rhentu cartrefi i rym. Felly, mae gohirio gweithredu'r Ddeddf yn gadael bwlch enfawr yn yr amddiffyniadau hynny, a chan mai yn fy etholaeth i y mae’r gyfran fwyaf o aelwydydd rhent preifat yng Nghymru, rwy’n wirioneddol bryderus am y llu o achosion o droi allan a allai ddigwydd yn sgil y gohirio. Felly, mae landlordiaid wedi cael chwe blynedd i baratoi ar gyfer y Ddeddf rhentu cartrefi, fel y nodwyd eisoes gan ein cyd-Aelod, Rhys ab Owen, ond pa sylwadau a gawsoch gan denantiaid? A pha gynlluniau sydd gennych i ailgyflwyno'r gwaharddiad ar droi pobl allan heb fai gyda rhybudd o lai na chwe mis hyd nes y gallwn roi'r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith?

Thank you, Jenny. So, obviously it's a matter of some regret that we've had to take this step, but we are in unprecedented times. In particular, social landlords across Wales are helping us with the Ukrainian refugee crisis and we have a large number of presentations of homelessness across Wales, which we're having to deal with at the same time. Landlords have not had six years to implement the Act. The Act was passed into law six years ago, but the regulations that went with the Act, not all of those are in place at the moment; we will have them all in place by the end of this Senedd term. Those regulations are the ones that set out the form and content of the occupation contracts, for example, and we rightly gave landlords six months from the point of passing those to implement the Act.

Nobody could be more disappointed than I that we were not able to continue the COVID regulation protections seamlessly into this Act, and we've actually tried very hard to do that and it has not been possible. But I want to reassure the Member that there's no benefit in landlords evicting tenants now and then starting up a new occupation contract, because, of course, they then would be caught by the Act when it comes into force. So, it's very hard to understand why they would be doing that, unless they wanted to come out of the PRS altogether, because they wanted to occupy the house themselves or they wanted to sell it on, in which case they would be doing that anyway, regardless of the implementation of the Act.

We are working very hard with Shelter Cymru to make sure that we get the right advice to all of our renters. We grant fund Shelter Cymru £1,491,847 on an annual basis to cover housing advice and information services, and an early prevention service, an LGBTQ+ aware service and Take Notice. We've also provided extra funding for Citizen's Advice to establish the private rented sector debt helpline, where tenants can speak to independent, trained advisers who can help them maximise their income, support them to claim benefits they are entitled to, and undertake an assessment of affordability to help with rent arrears or other household debt.

I've also, of course, written to the UK Government to complain about the fact that they have by stealth, it seems, frozen the local housing allowance, which reduces the amount of money that people on universal credit in the private rented sector get for their housing costs. We are working very hard with a number of councils and social landlords to make sure that we take on board any property from a private sector landlord who is prepared to hand it over to us for the long term in accordance with our leasing strategy.

So, whilst nobody could be more frustrated than I am at the need to do this, I absolutely accept that the social landlords in particular are really struggling to implement this alongside assisting us, in particular, with the current Ukrainian refugee crisis. In those circumstances, we reluctantly agreed to the delay in implementation.

Diolch, Jenny. Felly, yn amlwg, mae'n destun gofid ein bod wedi gorfod cymryd y cam hwn, ond rydym mewn cyfnod digynsail. Yn benodol, mae landlordiaid cymdeithasol ledled Cymru yn ein helpu gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin, ac mae gennym nifer fawr o achosion o ddigartrefedd ledled Cymru y bydd yn rhaid inni ymdrin â hwy ar yr un pryd. Nid yw landlordiaid wedi cael chwe blynedd i roi’r Ddeddf ar waith. Pasiwyd y Ddeddf chwe blynedd yn ôl, ond o ran y rheoliadau a oedd yn gysylltiedig â'r Ddeddf, nid yw pob un o’r rheini'n weithredol ar hyn o bryd; bydd pob un ohonynt yn weithredol erbyn diwedd tymor y Senedd hon. Y rheoliadau hynny sy’n nodi ffurf a chynnwys y contractau meddiannaeth, er enghraifft, ac yn gwbl briodol, rhoesom chwe mis i landlordiaid rhwng pasio’r rheini a rhoi’r Ddeddf ar waith.

Ni allai unrhyw un fod yn fwy siomedig na minnau na fu modd inni sicrhau bod amddiffyniadau'r rheoliadau COVID yn parhau'n ddi-dor i mewn i'r Ddeddf hon, a gwnaethom ymdrechu'n galed iawn i wneud hynny, ac ni fu'n bosibl. Ond hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod nad oes unrhyw fudd i landlordiaid droi tenant allan yn awr a chychwyn contract meddiannaeth newydd, oherwydd byddent yn cael eu dal gan y Ddeddf pan ddaw i rym wrth gwrs. Felly, mae'n anodd iawn deall pam y byddent yn gwneud hynny, oni bai eu bod am ddod allan o'r sector rhentu preifat yn gyfan gwbl, am eu bod am feddiannu'r tŷ eu hunain neu am eu bod am ei werthu, ac os felly, byddent yn gwneud hynny beth bynnag, yn annibynnol ar weithrediad y Ddeddf.

Rydym yn gweithio’n galed iawn gyda Shelter Cymru i sicrhau bod ein holl rentwyr yn cael y cyngor cywir. Rydym yn rhoi grant o £1,491,847 i Shelter Cymru bob blwyddyn i dalu am wasanaethau cyngor a gwybodaeth yn y maes tai, gwasanaeth atal digartrefedd cynnar, gwasanaeth ymwybyddiaeth LHDT+ a Daliwch Sylw. Rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i Cyngor ar Bopeth ar gyfer cyflwyno llinell gymorth dyledion ar gyfer y sector rhentu preifat, lle y gall tenantiaid siarad â chynghorwyr annibynnol, hyfforddedig a all eu helpu i gynyddu eu hincwm, eu cynorthwyo i hawlio budd-daliadau y mae ganddynt hawl iddynt, a chynnal asesiad o fforddiadwyedd i helpu gydag ôl-ddyledion rhent neu ddyledion eraill y cartref.

Rwyf hefyd, wrth gwrs, wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i gwyno am eu bod, yn llechwraidd yn ôl pob golwg, wedi rhewi’r lwfans tai lleol, sy’n lleihau faint o arian y mae pobl ar gredyd cynhwysol yn y sector rhentu preifat yn ei gael tuag at eu costau tai. Rydym yn gweithio'n galed iawn gyda nifer o gynghorau a landlordiaid cymdeithasol i sicrhau ein bod yn derbyn unrhyw eiddo gan landlord sector preifat sy'n barod i'w drosglwyddo i ni yn hirdymor yn unol â'n strategaeth lesio.

Felly, er na allai unrhyw un fod yn fwy rhwystredig na mi ynglŷn â’r angen i wneud hyn, rwy’n derbyn yn llwyr fod y landlordiaid cymdeithasol yn enwedig yn ei chael hi’n anodd rhoi hyn ar waith wrth iddynt ein cynorthwyo, yn fwyaf arbennig, gydag argyfwng ffoaduriaid Wcráin ar hyn o bryd. O dan yr amgylchiadau hynny, fe wnaethom gytuno, yn gyndyn, i ohirio gweithredu'r Ddeddf.

15:45

It's all too apparent that a scenario has been created where there's a gap in protection from no-fault evictions between the emergency COVID regulations and the protection offered by the Renting Homes (Wales) Act 2016, which has now been delayed, as we've learned, until the end of 2022, offering even more time for unscrupulous private landlords to evict tenants before they're tied into new contracts under the Act. Tenants need protection now more than ever, especially with rent increases and the cost-of-living crisis. No-fault evictions are currently occurring in Shelter Cymru's casework at treble the numbers that they saw before the pandemic. Almost all are now with a two-month notice period, which leaves very little time for homelessness prevention. Many are concerned that this insecurity will be continuing until December. Many landlords are selling up due to high house prices and the economic uncertainty ahead, making the renting homes Act's delay very poor timing indeed for homelessness services. The supply of social housing is nowhere near meeting the demand, waiting lists are enormous and tenants are facing serious threats. So, can I ask the Minister how the Welsh Government aims to safeguard tenants from eviction until the delayed implementation of the renting homes Act, and how they aim to ensure the supply of social housing meets demand with urgency?

Mae'n llawer rhy amlwg fod senario wedi'i chreu lle y ceir bwlch yn y diogelwch rhag troi allan heb fai rhwng y rheoliadau brys COVID a'r amddiffyniad a gynigir gan Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sydd bellach wedi'i gohirio, fel y clywsom, tan ddiwedd 2022, gan gynnig hyd yn oed mwy o amser i landlordiaid preifat diegwyddor droi tenantiaid allan cyn iddynt gael eu clymu i gontractau newydd o dan y Ddeddf. Mae angen diogelwch ar denantiaid yn awr yn fwy nag erioed, yn enwedig gyda'r cynnydd mewn rhenti a'r argyfwng costau byw. Mae gwaith achos Shelter Cymru yn cynnwys deirgwaith yn fwy o achosion o droi allan heb fai ar hyn o bryd na'r niferoedd yr oeddent yn eu gweld cyn y pandemig. Mae bron bob un ohonynt bellach yn cynnwys cyfnod rhybudd o ddau fis, sy'n gadael fawr iawn o amser ar gyfer atal digartrefedd. Mae nifer yn pryderu y bydd yr ansicrwydd hwn yn parhau tan fis Rhagfyr. Mae llawer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo oherwydd prisiau tai uchel a'r ansicrwydd economaidd sydd o'u blaenau, sy'n golygu bod gohirio'r Ddeddf rhentu cartrefi wedi'i amseru'n wael iawn yn wir ar gyfer gwasanaethau digartrefedd. Nid yw'r cyflenwad o dai cymdeithasol yn agos at fodloni'r galw, mae rhestrau aros yn enfawr ac mae tenantiaid yn wynebu bygythiadau difrifol. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu amddiffyn tenantiaid rhag cael eu troi allan hyd nes y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi ar waith o'r diwedd, a sut y maent yn bwriadu sicrhau bod y cyflenwad o dai cymdeithasol yn bodloni'r galw, a hynny ar fyrder?

Thank you, Mabon. I think I answered a substantial part of that in my answer to Jenny Rathbone. We fund a large range of advice agencies, more specifically Shelter Cymru, to give advice and support to tenants who find themselves in a position where they may be being evicted. We also supply, of course, a large amount of grant aid, including grant aid for tenants who were affected by rent arrears as a result of the COVID-19 pandemic, and that mandate remains in place. We also are in a position where we are assisting a number of councils, in particular, and social landlords to take over PRS properties where that's appropriate.

Mabon ap Gwynfor says that a number of landlords are selling up. There's no evidence of that from the registrations of private sector landlords. We have a number of private sector landlords coming off the register of Rent Smart Wales, but we have an equal number joining. We keep a careful eye on that because we're constantly being told that the PRS is shrinking as a result of various interventions we've made, including the renting homes Act, I might like to say, but actually there's no real evidence of that at the moment.

I am acutely aware that tenants are facing rising rents, however, particularly in areas of high demand like the centre of Cardiff, as Jenny Rathbone made plain, and indeed in the centre of my own constituency, in Swansea. We are very aware of that and we have, as I said, made a number of representations on the local housing allowance, and we continue to make efforts to ensure that landlords are aware of our leasing schemes to give them a guaranteed income if they are prepared to give their house over for a period of time for us to bring it up to standard. So, we make a number of arrangements already to protect renters, it remains a very high priority for the Government, and of course we want to implement the renting homes Act as soon as possible.

However, we want to implement it in a way that allows renters to have security once it's implemented, and for them to understand exactly what their rights and entitlements are. This is a seismic shift in the balance of power between landlords and tenants and we absolutely want to get it right for those tenants to give them the protection that the Act will afford, and we want to do that in good order and so that the Act is sustainable longer term.

Diolch, Mabon. Credaf imi ateb rhan sylweddol o hynny yn fy ateb i Jenny Rathbone. Rydym yn ariannu ystod eang o asiantaethau cynghori, yn fwy penodol, Shelter Cymru, i roi cyngor a chymorth i denantiaid sydd mewn sefyllfa lle y gallent fod yn cael eu troi allan. Rydym hefyd yn darparu cryn dipyn o gymorth grant wrth gwrs, gan gynnwys cymorth grant i denantiaid yr effeithiwyd arnynt gan ôl-ddyledion rhent o ganlyniad i bandemig COVID-19, ac mae’r mandad hwnnw’n parhau i fod ar waith. Rydym hefyd mewn sefyllfa lle rydym yn cynorthwyo nifer o gynghorau, yn arbennig, a landlordiaid cymdeithasol i gymryd meddiant ar eiddo sector rhentu preifat lle bo hynny'n briodol.

Dywed Mabon ap Gwynfor fod nifer o landlordiaid yn gwerthu eu heiddo. Nid oes unrhyw dystiolaeth o hynny yn y cofrestriadau o landlordiaid sector preifat. Mae gennym nifer o landlordiaid sector preifat yn dod oddi ar gofrestr Rhentu Doeth Cymru, ond mae gennym nifer cyfartal yn ymuno. Rydym yn cadw llygad barcud ar hynny am ein bod yn cael clywed yn gyson fod y sector rhentu preifat yn crebachu o ganlyniad i ymyriadau amrywiol a wnaethom, gan gynnwys y Ddeddf rhentu cartrefi, os caf ddweud, ond mewn gwirionedd, nid oes unrhyw dystiolaeth wirioneddol o hynny ar hyn o bryd.

Rwy’n ymwybodol iawn fod tenantiaid yn wynebu rhenti cynyddol, fodd bynnag, yn enwedig mewn ardaloedd lle y ceir galw mawr fel canol Caerdydd, fel y nododd Jenny Rathbone yn glir, ac yn wir yng nghanol fy etholaeth fy hun, yn Abertawe. Rydym yn ymwybodol iawn o hynny ac fel y dywedais, rydym wedi gwneud nifer o sylwadau ar y lwfans tai lleol, ac rydym yn parhau i ymdrechu i sicrhau bod landlordiaid yn ymwybodol o’n cynlluniau lesio i roi incwm gwarantedig iddynt os ydynt yn barod i roi eu tŷ i ni am gyfnod o amser er mwyn inni sicrhau ei fod yn cyrraedd y safon. Felly, rydym yn gwneud nifer o drefniadau eisoes i ddiogelu rhentwyr, mae’n parhau i fod yn flaenoriaeth uchel iawn i’r Llywodraeth, ac wrth gwrs, rydym yn awyddus i roi’r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith cyn gynted â phosibl.

Fodd bynnag, rydym am ei rhoi ar waith mewn ffordd sy’n rhoi sicrwydd i rentwyr pan fydd yn weithredol, ac er mwyn iddynt ddeall beth yn union yw eu hawliau a’r hyn y mae ganddynt hawl iddo. Mae hwn yn newid seismig i'r cydbwysedd grym rhwng landlordiaid a thenantiaid, ac yn sicr, rydym yn awyddus i wneud hyn yn iawn ar ran y tenantiaid hynny er mwyn rhoi'r amddiffyniad y bydd y Ddeddf yn ei gynnig, ac rydym am wneud hynny'n drefnus er mwyn sicrhau bod y Ddeddf yn gynaliadwy yn fwy hirdymor.

15:50

I would like to thank Rhys ab Owen for tabling this topical question because I think it really is an important issue. I'm very disappointed, but I will say not surprised, that the Renting Homes (Wales) Act 2016 implementation has been deferred. Will the Minister produce a voluntary code including implementing a rent cap until the Act is eventually implemented? Private landlords have got a pecuniary interest in evicting, then increasing the rent for the next tenant, and that happens far more often than many of us would like to see.

Hoffwn ddiolch i Rhys ab Owen am gyflwyno’r cwestiwn amserol hwn gan y credaf ei fod yn fater gwirioneddol bwysig. Rwy’n siomedig iawn, ond nid wyf am ddweud fy mod yn synnu, fod dyddiad gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 wedi’i ohirio. A wnaiff y Gweinidog gynhyrchu cod gwirfoddol gan gynnwys gweithredu cap rhenti nes y bydd y Ddeddf yn weithredol? Mae gan landlordiaid preifat fuddiant ariannol mewn troi pobl allan, gan gynyddu’r rhent wedyn ar gyfer y tenant nesaf, ac mae hynny’n digwydd yn amlach o lawer nag y byddai llawer ohonom yn hoffi ei weld.

Thank you, Mike. So, one of the obvious things that the renting homes Act does when implemented is it has a number of measures aimed against retaliatory evictions of the sort that you've just described. At the moment, renters do not have protection from that, nor do they have protection from some of the other aspects of the Act. I remain as frustrated as everybody else that we haven't been able to implement this Act as fast as we'd like. Members—longer serving Members in particular—will remember that we had a major issue relating to the updating of court IT systems, which prevented us from setting a date for implementation. That has been successfully resolved, but it is one of the most significant and detailed passed by the Senedd ever.

The radical nature of the Act has also entailed carrying out a thorough trawl of all primary and secondary legislation to ensure implementation takes place as smoothly as possible. For one example, changes are being required to the Family Law Act 1996 regarding the treatment of a tenancy in a separation, which clearly requires careful analysis to ensure a fair outcome is achieved for both parties. There are a number of very complex provisions of that sort that we require certainty of to implement, and we have one lot of regulations still to go.

Diolch, Mike. Felly, un o'r pethau amlwg y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi yn ei wneud pan gaiff ei gweithredu yw rhoi nifer o fesurau ar waith yn erbyn achosion dialgar o droi allan o'r math yr ydych newydd ei ddisgrifio. Ar hyn o bryd, nid oes gan rentwyr amddiffyniad rhag hynny, ac nid oes ganddynt amddiffyniad ychwaith rhag rhai o'r agweddau eraill ar y Ddeddf. Rwy’n dal i fod mor rhwystredig â phawb arall nad ydym wedi gallu rhoi’r Ddeddf ar waith mor gyflym ag yr hoffem. Bydd Aelodau—Aelodau sydd wedi gwasanaethu am gyfnod hwy yn enwedig—yn cofio inni gael cryn drafferth mewn perthynas â diweddaru systemau TG y llysoedd, a’n rhwystrodd rhag pennu dyddiad gweithredu. Mae'r broblem honno wedi’i datrys yn llwyddiannus, ond mae’n un o’r rhai mwyaf arwyddocaol a manwl a basiwyd gan y Senedd erioed.

Mae natur radical y Ddeddf hefyd wedi golygu y bu angen edrych drwy’r holl ddeddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth yn drylwyr er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei gweithredu mor ddidrafferth â phosibl. Er enghraifft, mae angen gwneud newidiadau i Ddeddf Cyfraith Teulu 1996 mewn perthynas â thrin tenantiaeth mewn achos o wahanu, sy'n amlwg yn galw am ddadansoddiad gofalus er mwyn sicrhau canlyniad teg i'r ddwy ochr. Ceir nifer o ddarpariaethau cymhleth iawn o’r fath y mae angen inni fod yn sicr yn eu cylch cyn gweithredu, ac mae gennym un gyfran o reoliadau ar ôl i fynd drwyddynt.

Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn amserol nesaf yw'r un i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Jayne Bryant.

I thank the Minister. The next topical question is to be answered by the Minister for health and to be asked by Jayne Bryant.

Canolfan Ganser Rutherford
The Rutherford Cancer Centre

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y newyddion y bydd y grŵp sy'n berchen ar Ganolfan Ganser Rutherford yng Nghasnewydd yn cael ei ddiddymu? TQ633

2. Will the Minister provide an update on the news that the group that owns the Rutherford Cancer Centre in Newport is to go into liquidation? TQ633

I can confirm that the parent company of the Rutherford cancer centre in Newport has filed for insolvency and, as a result, the centre's likely to close later this week. The NHS in Wales is ensuring that patients who have started their treatment can complete their treatment.FootnoteLink

Gallaf gadarnhau bod rhiant-gwmni canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd wedi cofnodi ansolfedd, ac o ganlyniad, mae'r ganolfan yn debygol o gau yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae'r GIG yng Nghymru yn sicrhau bod cleifion sydd wedi dechrau eu triniaeth yn gallu cwblhau eu triniaeth.FootnoteLink

Thank you for that answer, Minister. The Rutherford cancer centre in Newport was the first in the UK to offer high-energy, proton-beam therapy, a state-of-the-art private facility that also treats NHS patients. The company has cited a number of reasons for appointing a liquidator, however it will be an enormous shame to lose this facility here in Wales. The facility provides cancer diagnostic and cancer treatment services at a moment in time when we need the staff and equipment to clear the cancer backlog as quickly as possible. Can the Minister assure me that none of the locally commissioned NHS patients will be compromised by the company's decision to appoint the liquidator? And while I realise there will be a process involved in finding a new buyer, will the Welsh Government leave no stone unturned in looking at the business case for using this centre for tackling the cancer backlog, in the first instance as a diagnostic centre, but possibly in terms of cancer treatment too?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd oedd y gyntaf yn y DU i gynnig therapi pelydr proton egni uchel, cyfleuster preifat o’r radd flaenaf sydd hefyd yn trin cleifion y GIG. Mae’r cwmni wedi nodi nifer o resymau dros benodi datodwr, ond bydd colli’r cyfleuster hwn yma yng Nghymru yn drueni mawr. Mae’r cyfleuster yn darparu gwasanaethau diagnosteg canser a thriniaeth canser ar adeg pan fo angen y staff a’r offer arnom i glirio’r ôl-groniad o gleifion canser cyn gynted â phosibl. A wnaiff y Gweinidog roi sicrwydd i mi na fydd unrhyw un o gleifion gwasanaethau'r GIG a gomisiynir yn lleol yn cael eu peryglu gan benderfyniad y cwmni i benodi’r datodwr? Ac er fy mod yn sylweddoli y bydd proses ar waith er mwyn dod o hyd i brynwr newydd, a wnaiff Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i ystyried yr achos busnes dros ddefnyddio'r ganolfan hon i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion canser, fel canolfan ddiagnostig yn y lle cyntaf, ond o bosibl, o ran triniaeth canser hefyd?

Thanks very much and, obviously, this news is desperately sad for the staff at Newport and the patients who are undergoing treatment there and, of course, for the local economy. Now, our priority, first and foremost, has been to ensure that people who are midway through their treatment can continue their therapy, whether they're NHS or whether they're private, as, obviously, patient safety is our primary concern. Thankfully, the number of patients who will not have finished their treatment by the time the centre closes is very, very small. I can't say exactly how many patients are affected because, frankly, the number is so small it might be easy to identify them. But, the important point is that the NHS is repatriating any patients if they've been referred there, and we are also looking after private patients that have started radiotherapy but haven't completed it. And just in terms of the future of the centre in Newport, the NHS in Wales is considering options to make use of the facility, but I'm afraid I can't comment any further at this time.

Diolch yn fawr iawn, ac yn amlwg, mae’r newyddion hwn yn hynod o drist i’r staff yng Nghasnewydd a’r cleifion sy’n cael triniaeth yno, ac wrth gwrs, i’r economi leol. Nawr, ein blaenoriaeth, yn gyntaf oll, oedd sicrhau bod pobl sydd hanner ffordd drwy eu triniaeth yn gallu parhau â'u therapi, boed yn gleifion GIG neu breifat, gan mai diogelwch cleifion yw ein prif bryder wrth gwrs. Diolch byth, mae nifer y cleifion na fyddant wedi gorffen eu triniaeth erbyn i’r ganolfan gau yn fach iawn. Ni allaf ddweud faint yn union o gleifion yr effeithir arnynt oherwydd, a dweud y gwir, mae’r nifer mor fach, efallai y byddai’n hawdd canfod pwy ydynt. Ond y pwynt pwysig yw bod y GIG yn ailatgyfeirio unrhyw gleifion os cawsant eu hatgyfeirio yno, ac rydym hefyd yn gofalu am gleifion preifat sydd wedi dechrau triniaeth radiotherapi ond heb ei chwblhau. Ac o ran dyfodol y ganolfan yng Nghasnewydd, mae'r GIG yng Nghymru yn ystyried opsiynau i wneud defnydd o'r cyfleuster, ond mae arnaf ofn na allaf wneud sylwadau pellach ar hyn o bryd.

Peredur Owen—. Natatsha Asghar yn gyntaf. Natatsha Asghar.

Peredur Owen—. Natatsha Asghar, first. Natatsha Asghar.

Thank you, Presiding Officer. Minister, as my colleague just mentioned, news that the Rutherford cancer centre in Newport is to close is deeply disappointing and will be met with great concern by cancer sufferers in Wales. We all know the benefits of proton-beam therapy, which kills cancer cells using pencil-beam scanning that allows treatment to be delivered to the exact shape of the target area and, unlike conventional radiotherapy, this precise targeting spares healthy tissue beyond the tumour itself. The Rutherford Health group has said that their business was adversely impacted by the coronavirus pandemic, with delays in people being diagnosed with cancer and, ultimately, being referred for treatment. In an attempt to alleviate this, the company says it made several offers to the NHS, and whilst they secured some contracts, they were insufficient to save the company from going into liquidation.

So, Minister, can I ask: when were you first made aware of the financial problems threatening the viability of the Rutherford cancer centre? Secondly, what action did you take to increase the number of cancer patients referred to the centre for treatment to protect the Welsh Government's £10 million investment in the business itself? And lastly, will you commit—and I apologise for reiterating what my colleague from Newport West has just said—to leaving no stone unturned in seeking a company to take over the running of the centre to ensure proton-beam therapy continues to be available in Wales for the benefit of Welsh cancer sufferers? Thank you.

Diolch, Lywydd. Weinidog, fel y mae fy nghyd-Aelod newydd ei grybwyll, mae’r newyddion y bydd canolfan ganser Rutherford yng Nghasnewydd yn cau yn siomedig iawn, a bydd yn peri cryn bryder i ddioddefwyr canser yng Nghymru. Mae pob un ohonom yn ymwybodol o fanteision therapi pelydr proton, sy'n lladd celloedd canser gan ddefnyddio technoleg sganio pelydr pensil ac sy'n caniatáu i driniaeth gael ei darparu ar union siâp y man a dargedir, ac yn wahanol i radiotherapi confensiynol, mae'r targedu manwl yn arbed meinwe iach y tu hwnt i'r tiwmor ei hun. Mae grŵp Rutherford Health wedi dweud bod pandemig y coronafeirws wedi effeithio'n andwyol ar eu busnes, gyda phobl yn wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, ac oedi cyn cael eu hatgyfeirio am driniaeth yn y pen draw. Mewn ymgais i liniaru hyn, mae'r cwmni'n dweud iddynt wneud sawl cynnig i'r GIG, ac er iddynt sicrhau rhai contractau, nid oeddent yn ddigon i arbed y cwmni rhag datodiad.

Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn: pryd y daethoch yn ymwybodol gyntaf o'r problemau ariannol a oedd yn bygwth hyfywedd canolfan ganser Rutherford? Yn ail, pa gamau a gymerwyd gennych i gynyddu nifer y cleifion canser a atgyfeiriwyd i’r ganolfan am driniaeth i ddiogelu buddsoddiad Llywodraeth Cymru o £10 miliwn yn y busnes ei hun? Ac yn olaf, a wnewch chi ymrwymo—ac rwy'n ymddiheuro am ailadrodd yr hyn y mae fy nghyd-Aelod o Orllewin Casnewydd newydd ei ddweud—i wneud popeth yn eich gallu i geisio dod o hyd i gwmni i ymgymryd â'r gwaith o redeg y ganolfan i sicrhau bod therapi pelydr proton yn parhau i fod ar gael yng Nghymru er budd dioddefwyr canser Cymru? Diolch.

15:55

Thanks very much. Well, this is an issue that I was made aware of several weeks ago, so we've been, obviously, following the issue very closely and with the utmost concern for the people who are receiving their treatment there. Proton-beam therapy, as both speakers have been clear, is a very specialised approach to cancer treatment. The Welsh Government has no intention of intervening to purchase the facility. Obviously it's extremely specialised, and the reason we're doing this is because we don't think it's in the public interest. We simply don't have the population base to maintain that. 

So, we will keep an eye on the situation, of course. The company has five main centres. Four of these centres are not in Wales, so obviously it would have been difficult for us to go riding in on a white horse when actually there were much greater issues at play than simply saving the Welsh branch of Rutherford.

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae hwn yn fater y tynnwyd fy sylw ato sawl wythnos yn ôl, felly yn amlwg, rydym wedi bod yn dilyn y mater yn agos iawn a chyda’r pryder mwyaf ar ran y bobl sy’n cael eu triniaeth yno. Mae therapi pelydr proton, fel y mae'r ddau siaradwr wedi nodi'n glir, yn ddull arbenigol iawn o drin canser. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i ymyrryd i brynu'r cyfleuster. Yn amlwg, mae'n hynod arbenigol, a'r rheswm ein bod yn gwneud hyn yw nad ydym o'r farn ei fod er budd y cyhoedd. Yn syml, nid oes gennym y sylfaen boblogaeth i gynnal hynny.

Felly, byddwn yn cadw llygad ar y sefyllfa, wrth gwrs. Mae gan y cwmni bum prif ganolfan. Mae pedair o’r canolfannau hyn y tu allan i Gymru, felly yn amlwg, byddai wedi bod yn anodd inni gamu i mewn pan fo problemau mwy o lawer ynghlwm wrth hyn nag achub cangen Rutherford yng Nghymru yn unig.

I echo some of the questions from Jayne Bryant and Natasha Asghar, and I was also very concerned to hear about the news of this development this morning. I'd like the Minister to inform the Senedd about the extent of the due diligence that was conducted before a considerable sum of £10 million was invested. Was the Government not awake to what had been described, in a statement by Schroder UK Public Private Trust, as a 'flawed expansion strategy' that was pursued by the company from the same year of the investment? And do you think there's any prospect that some of the public money can be clawed back and be reused in cancer treatment here in Wales?

Adleisiaf rai o’r cwestiynau gan Jayne Bryant a Natasha Asghar, ac roeddwn innau'n bryderus iawn wrth glywed y newyddion am hyn y bore yma. Hoffwn i'r Gweinidog roi gwybod i'r Senedd faint o ddiwydrwydd dyladwy a wnaed cyn i'r swm sylweddol o £10 miliwn gael ei fuddsoddi. Onid oedd y Llywodraeth yn ymwybodol o’r hyn a ddisgrifiwyd mewn datganiad gan Schroder UK Public Private Trust fel ‘strategaeth ehangu ddiffygiol’ gan y cwmni o’r flwyddyn y gwnaed y buddsoddiad? Ac a ydych yn credu bod unrhyw obaith y gellir adfer rhywfaint o'r arian cyhoeddus a'i ailddefnyddio ym maes triniaeth canser yma yng Nghymru?

Thanks very much. Well, the investment made into Rutherford was undertaken by a fund manager who was operating under contract to the Development Bank of Wales, and obviously that's at arm's length from the Welsh Government. So, in terms of due diligence, that would have been their responsibility. The fund is a portfolio fund and, of course, there are investments where there are high risks, and of course we can't expect every one of them to deliver. The fund achieved its first exit in 2019 and it did return nearly £20 million to the Development Bank of Wales.

Diolch yn fawr. Wel, gwnaed y buddsoddiad yn Rutherford gan reolwr cronfa a oedd yn gweithredu o dan gontract i Fanc Datblygu Cymru, ac yn amlwg, mae hynny hyd braich oddi wrth Lywodraeth Cymru. Felly, o ran diwydrwydd dyladwy, eu cyfrifoldeb hwy fyddai hynny. Mae’r gronfa'n gronfa bortffolio, ac wrth gwrs, mae risgiau uchel ynghlwm wrth rai buddsoddiadau, ac wrth gwrs, ni allwn ddisgwyl i bob un ohonynt lwyddo. Cyrhaeddodd y gronfa ei charreg filltir gyntaf yn 2019, ac fe ddarparodd bron i £20 miliwn i Fanc Datblygu Cymru.

5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Y datganiadau 90 eiliad yw'r eitem nesaf, ac mae'r datganiad cyntaf gan Jenny Rathbone.

We move now to the 90-second statements, and the first statement is from Jenny Rathbone.

Today is the fortieth anniversary of the biggest loss of life of the Falklands war. Most of the 48 killed and over 150 injured from the bombing of Sir Galahad were Welsh Guards. And unlike the hand-to-hand fighting that occurred in battles like Goose Green, the casualties on board the ship anchored at Fitzroy bay occurred in plain sight, which I'm sure those who are old enough will still be able to remember on our television screens.

The Welsh Guards had been taken round under cover of darkness to the other side of the island to bring them closer to the next impending assault on Port Stanley, but by the time they arrived at Fitzroy bay, it was daylight. And it was a beautiful, clear day. They could see and be seen for miles, including by the Argentinian troops occupying the hills above them. They were a sitting duck for the Argentinian air force. Their arrival was unexpected and the officers in charge of the Welsh Guards were insisting on being taken further round the coast to Bluff cove, to join up with the rest of the Welsh Guards battalion that was already there. But that was considered far too risky by the experts at the scene, and so, whilst they were awaiting further orders, the single landing craft available in the bay completed offloading another ship stuffed with ammunition before starting to bring the people onboard the Sir Galahad ashore. Six hours after Sir Galahad's arrival, disaster struck, and it is only the heroism of those on helicopters who flew into the black smoke, the efforts of doctors and crew to rescue the wounded, that prevented an even greater loss of life.  

Good leadership, good logistics, good luck as well as bravery are all needed to win military conflicts, and this tragedy unfortunately illustrates how easily the outcome of the Falklands could have gone the other way. 

Heddiw, mae'n ddeugain mlynedd er pan fu farw'r nifer mwyaf o bobl mewn un digwyddiad yn rhyfel y Falklands. Roedd y rhan fwyaf o'r 48 a laddwyd a'r dros 150 a anafwyd o ganlyniad i fomio'r Sir Galahad yn aelodau o'r Gwarchodlu Cymreig. Ac yn wahanol i'r ymladd agos a ddigwyddodd mewn brwydrau fel brwydr Goose Green, digwyddodd y colledion ar fwrdd y llong a oedd wedi'i hangori ym mae Fitzroy o flaen ein llygaid, ac rwy'n siŵr y bydd y rheini sy'n ddigon hen yn dal i allu cofio'r digwyddiad ar ein sgriniau teledu.

Roedd y Gwarchodlu Cymreig wedi cael eu cludo dan lenni'r nos i ochr arall yr ynys i ddod â hwy yn nes at yr ymosodiad nesaf ar Port Stanley, ond erbyn iddynt gyrraedd bae Fitzroy, roedd hi'n olau dydd. Ac roedd yn ddiwrnod braf a chlir. Roeddent yn gallu gweld, ac roeddent i'w gweld am filltiroedd, gan gynnwys gan filwyr yr Ariannin a oedd yn meddiannu'r bryniau uwch eu pennau. Roeddent yn darged hawdd i awyrlu'r Ariannin. Roedd eu dyfodiad yn annisgwyl ac roedd swyddogion y Gwarchodlu Cymreig yn mynnu cael eu cludo ymhellach i fyny'r arfordir i gildraeth Bluff, i ymuno â gweddill bataliwn y Gwarchodlu Cymreig a oedd yno eisoes. Ond tybiai'r arbenigwyr a oedd yn bresennol fod hynny'n llawer rhy beryglus, ac felly, wrth iddynt aros am ragor o orchmynion, gorffennodd yr un cwch glanio a oedd ar gael yn y bae ddadlwytho llong arall yn llawn o arfau cyn dechrau dod â’r bobl ar y Sir Galahad i'r lan. Chwe awr ar ôl i'r Sir Galahad gyrraedd, digwyddodd y trychineb, a dim ond arwriaeth y rheini ar yr hofrenyddion a hedfanodd i mewn i'r mwg du, ymdrechion y meddygon a'r criw i achub y rhai a anafwyd, a lwyddodd i atal mwy fyth o fywydau rhag cael eu colli.

Mae angen arweiniad da, logisteg da, lwc dda yn ogystal â dewrder i ennill brwydrau milwrol, ac yn anffodus mae'r drasiedi hon yn dangos pa mor hawdd y gallai canlyniad y Falklands fod wedi mynd y ffordd arall.

16:00

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

As most of the Members in this Siambr will know, this week marks NFU Cymru's Celebration of Welsh Food and Farming Week, a fantastic celebration of Welsh agriculture, our world-renowned produce and climate-friendly credentials. Welsh farming is the cornerstone of Wales's £7.5 billion food and drink industry, employing over 229,000 workers and contributing millions of pounds to Wales's economy year on year.

Our fantastic food and produce has reached every corner of the world. From Gower salt marsh lamb to Pembrokeshire's very own multi-award-winning handpicked early potatoes, our farmers work 24/7, 365 days a year to put world-class Welsh food on our tables. This week marks the perfect opportunity for us all to take a moment to thank our hard-working farmers for all that they do. It's our farmers who are the natural custodians of our land, taking the lead with celebrated animal welfare standards, developing climate-friendly initiatives to protect our planet, and it's our agricultural community that does so much to safeguard and enshrine our beautiful Welsh language and culture. 

And with that, Dirprwy Lywydd, all I ask is for Members to join me in taking the opportunity and saying, 'Diolch yn fawr iawn' to our farmers in recognition of their unwavering commitment and vital contributions to Wales. Diolch. 

Fel y gŵyr y rhan fwyaf o'r Aelodau yn y Siambr hon, yr wythnos hon yw Wythnos Ddathlu Bwyd a Ffermio Cymru NFU Cymru, dathliad gwych o amaethyddiaeth Cymru, ein cynnyrch byd-enwog a chryfderau sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Ffermio yw conglfaen diwydiant bwyd a diod Cymru sy'n werth £7.5 biliwn, ac sy'n cyflogi dros 229,000 o weithwyr gan gyfrannu miliynau o bunnoedd i economi Cymru o flwyddyn i flwyddyn.

Mae ein bwyd a'n cynnyrch gwych wedi cyrraedd pob cwr o'r byd. O gig oen morfa heli Gŵyr i datws cynnar sir Benfro a godir â llaw ac sydd wedi ennill gwobrau lu, mae ein ffermwyr yn gweithio 24/7, 365 diwrnod y flwyddyn i roi bwyd o'r radd flaenaf o Gymru ar ein byrddau. Mae'r wythnos hon yn gyfle perffaith i bob un ohonom roi eiliad i ddiolch i'n ffermwyr gweithgar am bopeth a wnânt. Ein ffermwyr yw ceidwaid naturiol ein tir, ac maent yn arwain ar safonau lles anifeiliaid mawr eu bri, a datblygu mentrau sy'n ystyriol o'r hinsawdd i ddiogelu ein planed, ac mae ein cymuned amaethyddol yn gwneud cymaint i ddiogelu ac ymgorffori ein hiaith a'n diwylliant Cymreig gwych. 

A chyda hynny, Ddirprwy Lywydd, y cyfan rwy'n ei ofyn yw i'r Aelodau ymuno â mi i achub ar y cyfle a dweud, 'Diolch yn fawr iawn' wrth ein ffermwyr i gydnabod eu hymrwymiad diysgog a'u cyfraniadau hanfodol i Gymru. Diolch. 

Cynnig i ethol Aelod i bwyllgor
Motion to elect a Member to a committee

Nesaf yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Darren Millar. 

The next item is a motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Darren Millar. 

Cynnig NDM8021 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14:

1. Yn ethol James Evans (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelod o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn lle Peter Fox (Ceidwadwyr Cymreig).

Motion NDM8021 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14:

1. Elects James Evans (Welsh Conservatives) as a member of the Legislation, Justice and Constitution Committee in place of Peter Fox (Welsh Conservatives).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd—Diwygio ein Senedd: Llais cryfach i bobl Cymru
6. Debate on the Report of the Special Purpose Committee on Senedd Reform—Reforming our Senedd: A stronger voice for the people of Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Darren Millar.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Darren Millar.