National Assembly for Wales

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma. Mae'r rheini wedi eu nodi ar yr agenda.

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.

Mae’r broses o asesu eiddo hunanarlwyo ar gyfer trethi lleol wedi’i hen sefydlu ac nid ydym yn disgwyl y bydd angen adnoddau ychwanegol ar awdurdodau lleol. Mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn cynnal ailasesiadau rheolaidd i sicrhau bod eiddo'n parhau i fodloni'r meini prawf perthnasol, ac mae'n rhoi gwybod i awdurdodau lleol ynglŷn ag unrhyw newidiadau.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Gan ichi grybwyll y cynigion newydd sy'n cael eu cyflwyno gan Lywodraeth Cymru, nodaf y newid yn y meini prawf i lety hunanarlwyo fod yn agored i ardrethi busnes yn hytrach na thalu eu treth gyngor, ac felly hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar yr effaith y bydd hyn yn debygol o'i chael ar rôl cynghorau a'u rhan yn hyn o beth. Oherwydd mae'n debygol, wrth gwrs, mai cynghorau a swyddogion cyngor fydd y rhai a fydd yn gorfod sicrhau bod eiddo a landlordiaid yn glynu at yr hyn y dylent fod yn glynu ato, ac mai hwy yw'r rhai sy'n debygol o orfod monitro defnydd o eiddo dros yr amser hwn hefyd. Felly, wrth gwrs, bydd angen i swyddogion cynghorau a chynghorau ddefnyddio cryn dipyn o adnoddau i sicrhau bod hyn yn digwydd. Felly, tybed pa sgyrsiau yr ydych yn eu cael gyda chynghorau, a pha drafodaethau yr ydych yn eu cael gyda chynghorau, ynglŷn â'u rôl yn sicrhau bod y cynigion a gyflwynwch i ddod i rym ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, mwy na thebyg, a'r adnoddau sydd ganddynt yn gallu cefnogi'r cynigion hyn.

Diolch am eich cwestiwn. Gwnaethom ymgynghori’n eang iawn ynghylch y cynigion hyn, wedi i fwy na 1,000 o ymatebion i’r ymgynghoriad ddod i law, ac yn amlwg, fe wnaethom eu hystyried yn ofalus cyn dod i’r casgliadau ar y newidiadau i’r meini prawf.

Fe ddywedaf mai Asiantaeth y Swyddfa Brisio sy’n gwneud y rhan fwyaf o’r gwaith ar yr asesiadau a chydymffurfiaeth â meini prawf, ac rydym yn cyllido'r asiantaeth i wneud y gwaith hwnnw ac i gynnal asesiadau rheolaidd. Yn amlwg, gallai unrhyw ymgais i gamarwain yr asiantaeth, neu i ddarparu gwybodaeth ffug neu anghywir yn fwriadol, arwain at erlyniad neu dwyll, felly mae'r gofyniad i fusnesau wneud datganiadau cywir yn un difrifol iawn.

Rwyf am ddweud, ac mae’r Aelod wedi cyfeirio at y ffaith, na fydd y newidiadau hyn yn dod i rym tan fis Ebrill 2023, felly mae hynny’n rhoi digon o amser i’r newidiadau a’r goblygiadau gael eu hystyried gan y perchnogion eiddo a allai gael eu heffeithio. Ond mae gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio dîm penodol i ddilysu'r dystiolaeth a ddarparwyd am eiddo hunanarlwyo a rhestru cofnodion yng Nghymru. Mae'n cynnal hapwiriadau yn rheolaidd hefyd, ac yn ymchwilio i unrhyw bryderon a nodir. Felly, os bydd yr awdurdod lleol, neu aelodau’r cyhoedd yn wir, yn pryderu am y ffordd y caiff eiddo ei restru a’i ddefnyddio ac nad yw’r ddau beth o reidrwydd yn cyd-fynd â'i gilydd, gall yr unigolyn godi hynny gyda’r awdurdod lleol, a gallant hwy roi gwybod i'r asiantaeth, a fydd yn cynnal eu hymchwiliad.

Mae’r fformiwla y cytunwyd arni ar gyfer dosbarthu cyfalaf heb ei neilltuo ar gyfer awdurdodau lleol yn ystyried ffactorau megis poblogaeth, hyd ffyrdd, teneurwydd poblogaeth a chyflwr y stoc dai. Roedd lefel y cyllid cyfalaf a gawsom gan Lywodraeth y DU yn siomedig ac nid yw’n ddigon i gyflawni ein huchelgeisiau i fuddsoddi yn nyfodol Cymru.

A dwi'n sicr yn cyd-fynd efo'r Gweinidog ar yr angen i sicrhau lefel uwch o wariant gyfalaf. Mae sicrhau cyllid cyfalaf ddigonol yn gwbl angenrheidiol er mwyn gallu buddsoddi yn y dyfodol. Mae gan Gyngor Sir Ynys Môn, o dan arweinyddiaeth Plaid Cymru, drac record arbennig yn ddiweddar wrth ddarparu eiddo ar gyfer busnesau ar yr ynys, er enghraifft efo buddsoddiad pwysig yn Llangefni ac yng Nghaergybi, ac mae yna gynlluniau pellach i fuddsoddi mewn ardaloedd eraill er mwyn sicrhau bod llewyrch yn cael ei ledaenu ar draws yr ynys, i ardal Amlwch, er enghraifft. Pa sicrwydd all y Llywodraeth ei rhoi y bydd Gweinidogion yn barod i weithio efo cyngor Môn i alluogi delifro ar gyfer cefnogi mwy o fusnesau a chreu mwy o swyddi ar yr ynys?

Credaf fod gan Lywodraeth Cymru hanes cryf iawn o weithio'n agos iawn ag Ynys Môn. Dros y pum mlynedd diwethaf, er enghraifft, mae bron i hanner buddsoddiad cyfalaf y cyngor wedi’i ariannu drwy grantiau cyfalaf, sy’n dangos, yn fy marn i, y gwaith partneriaeth effeithiol rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol. Ac o’r cyllid cyfalaf a ddarparwyd gennym yn y gyllideb, a gytunwyd gennym ddoe, gwn fod rhai meysydd penodol o ddiddordeb cyffredin i'n pleidiau, gan gynnwys, ledled Cymru, bron i £300 miliwn i gymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu, £10 miliwn i'r gronfa sero net, a bron i £20 miliwn i addysg cyfrwng Cymraeg. A chredaf fod y rheini'n adlewyrchu ein blaenoriaethau addysg a newid hinsawdd, sy'n flaenoriaethau a rennir. Ond fel y dywedais, mae llawer o wariant cyfalaf Ynys Môn wedi’i gefnogi gan gyllid Llywodraeth Cymru, ac yn amlwg, rydym yn awyddus i barhau’r berthynas gynhyrchiol honno.

Er y bydd cyllid refeniw llywodraeth leol ar gyfer 2022-23 yn cynyddu 9.4 y cant, mae elfen o ddwyn o'r naill law i dalu'r llall yma, gyda chyllid cyfalaf cyffredinol awdurdodau lleol ledled Cymru, ac yn Ynys Môn, i lawr 16 y cant. Yn ychwanegol at hynny, er mai lefelau ffyniant fesul y pen Ynys Môn yw'r isaf yng Nghymru, ychydig yn llai na hanner y lefelau yng Nghaerdydd, a bod Ynys Môn ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle y caiff 30 y cant neu fwy o weithwyr gyflogau is na’r cyflog byw gwirfoddol, gwelodd Ynys Môn un o’r toriadau mwyaf i'r setliad llywodraeth leol yn 2019-20, un o’r codiadau isaf i'r setliad llywodraeth leol yn 2020-21 a 2021-22, a dim ond saith o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, gan gynnwys Gwynedd, a fydd yn derbyn cynnydd is i'r setliad llywodraeth leol yn 2022-23. O ystyried bod Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym fod ei fformiwla llywodraeth leol wedi ei dylanwadu’n drwm gan ddangosyddion amddifadedd, pam felly fod Ynys Môn ar ei cholled?

Mae’r cwestiwn yn ymwneud â chyllid cyfalaf a’r setliad cyfalaf, a chyfeiriodd y siaradwr at ddwyn o'r naill law i dalu'r llall. Nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Rydym yn cael setliad refeniw gan Lywodraeth y DU, ac rydym yn cael setliad cyfalaf gan Lywodraeth y DU. Rydym wedi rhoi'r ddau ar waith yn llawn. Rydym wedi gor-raglennu ar gyfer cyfalaf ac rydym yn bwriadu tynnu'r benthyciad i lawr yn llawn. Felly, nid oes unrhyw elfen o ddwyn o'r naill law i dalu'r llall. Yr hyn a welwn yn y setliad cyfalaf yw effaith uniongyrchol setliad cyfalaf gwael iawn Llywodraeth y DU i Gymru. Byddwn yn gweld ein cyllid cyfalaf yn gostwng bob blwyddyn dros y tair blynedd nesaf, o gymharu ag eleni. Ac nid dyna'r ffordd i fuddsoddi pan fyddwn yn dod allan o bandemig, pan fo angen buddsoddi mewn seilwaith, mewn creu swyddi, ac ni chredaf y dylid torri gwariant cyfalaf yn y ffordd honno. Yn sicr, mae ein hawdurdodau lleol yn erfyn am arian ychwanegol. A dyna un o'r rhesymau pam y bu modd imi ddarparu £70 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol i awdurdodau lleol eleni, er mwyn iddynt ei ddefnyddio yn lle cyllid eleni, gallant ei roi yn y cronfeydd wrth gefn a chynllunio i'w wario yn y blynyddoedd i ddod. Ac rwy'n gobeithio y bydd hynny’n lleddfu rhywfaint ar yr anfantais y byddant yn ei theimlo o ganlyniad i setliad cyfalaf gwael iawn Llywodraeth y DU yn yr adolygiad o wariant.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Mae Ewrop, ac yn wir, y byd i gyd, wedi’u syfrdanu gan y digwyddiadau yn Wcráin. Bydd rhyfel cwbl ddiangen ac anwaraidd, a achoswyd gan unigolyn a ddallwyd gan ei olwg wrthnysig ei hun ar y byd, yn arwain at ganlyniadau ymhell y tu hwnt i ffiniau dwyrain Ewrop. Rwy'n hyderus y byddai pob Aelod sy'n eistedd yn y Siambr hon yn cytuno â hynny. Mae gennym rwymedigaeth foesol yma yng Nghymru i wneud popeth a allwn i gefnogi ein ffrindiau o Wcráin sy'n ffoi rhag y rhyfel. Dyna pam rwy'n croesawu'r ffaith bod yr Ysgrifennydd amddiffyn, Ben Wallace, wedi datgan y gall ac y bydd Llywodraeth y DU yn gwneud mwy.

Ond mae’r argyfwng presennol yn codi cwestiynau hollbwysig ynghylch parodrwydd ein gwasanaethau cyhoeddus, a fydd yn hollbwysig wrth ddarparu’r cymorth a’r gefnogaeth angenrheidiol i’n cyfeillion o Wcráin a fydd yn ceisio ailadeiladu bywydau newydd yma yng Nghymru. Dyma lle bydd ein hawdurdodau lleol, a’r gwasanaethau cyhoeddus a gwirfoddol ehangach, unwaith eto, ar y rheng flaen. Ond er mwyn iddynt ymateb i'r her, mae'n rhaid rhoi'r offer iddynt wneud y gwaith. Nawr, Weinidog, gwn ichi ddweud ddoe eich bod wedi cynnal sgyrsiau cychwynnol gyda phartneriaid llywodraeth leol ar y mater. Fodd bynnag, bydd blaengynllunio'n hanfodol wrth baratoi ar gyfer pa senario bynnag a all godi, gan y gwn y bydd angen ystod eang o wasanaethau i gefnogi ein ffrindiau o Wcráin. Fodd bynnag, mae’r gwasanaethau hyn, ac awdurdodau lleol yn wir, eisoes o dan bwysau aruthrol oherwydd y pandemig. Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o'r adnoddau y bydd eu hangen ar gynghorau i ddarparu gwasanaethau i bobl sy’n cyrraedd Cymru, megis llety, cyflogaeth, addysg, tai, mynediad at gyllid personol, ac adnoddau hanfodol eraill? Ac yn olaf, pa drafodaethau a gawsoch gyda chyd-Aelodau o bob rhan o Lywodraeth Cymru am y gwersi y gellir eu dysgu o'r cynllun i adsefydlu dinasyddion Affganistan, fel y gall cynllun newydd ddarparu'r cymorth a'r gefnogaeth orau sy'n bosibl?

Diolch i Peter Fox am ei gwestiwn, ac rwy’n cytuno'n fawr â’r sylwadau ar ddechrau ei gyfraniad mewn perthynas ag arswyd yr ymosodiad digymell a’n dymuniad i wneud popeth a allwn i gefnogi pobl yn Wcráin, gan ddefnyddio’r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni. Hoffwn roi sicrwydd i fy holl gyd-Aelodau fod gwaith yn mynd rhagddo drwy'r dydd, bob dydd, mewn perthynas â hyn ar draws Llywodraeth Cymru, ac ar draws llywodraeth leol er mwyn paratoi i groesawu ffoaduriaid o Wcráin i Gymru. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn arbennig ym maes tai. Yn amlwg, mae angen inni sicrhau fod gennym fannau addas i dderbyn pobl i mewn i Gymru, ac yna, i symud ymlaen i'r cymunedau a fydd yn eu croesawu. Ac mewn perthynas â'i chynllun noddi, rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ystyried darparu'r math hwnnw o rôl gydgysylltu i Lywodraeth Cymru gan ein bod wedi gwneud hynny o'r blaen. Rydym wedi gwneud hynny'n llwyddiannus iawn, yn fy marn i, drwy’r pandemig, lle rydym wedi wynebu her debyg i gartrefu niferoedd mawr o bobl yn gyflym iawn, ac rydym wedi gwneud hynny drwy ein hymateb i ddigartrefedd a chysgu allan yn ystod y pandemig. Felly, mae gennym brofiad diweddar y gallwn adeiladu arno yn hynny o beth.

Rydym wedi cael sgyrsiau gwirioneddol gynhyrchiol a chadarnhaol ar lefel swyddogol gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â chyllid. Yr hyn y byddem yn disgwyl ei weld fyddai cynllun ariannu y pen, fel y gwelsom gyda chynlluniau adsefydlu blaenorol, yn hytrach na swm canlyniadol Barnett, gan nad dyna fyddai’r mecanwaith priodol yn yr achos penodol hwn. Ond rydym yn cael y trafodaethau hynny ynglŷn ag anghenion gofal iechyd, anghenion tai, integreiddio, a chynorthwyo pobl i gael gwaith hefyd pan fyddant yn cyrraedd yma.

Diolch am eich ymateb, Weinidog; mae hynny'n galonogol, a bydd y rheini ohonom ar y meinciau hyn yn gwneud popeth a allwn i helpu'r ymdrech i sicrhau'r canlyniadau cadarnhaol hynny.

Nawr, Weinidog, yr wythnos diwethaf, adroddodd y BBC fod oddeutu £200 miliwn o gynlluniau pensiwn llywodraeth leol Cymru wedi'u clymu mewn cronfeydd a chwmnïau Rwsiaidd ar hyn o bryd. Mewn cyfnodau mwy arferol, byddai buddsoddiadau o’r fath yn arferol, ond wrth gwrs, nid ydym mewn cyfnod arferol. Felly, mae'n gwbl hanfodol sicrhau bod Cymru'n chwarae ei rhan i gosbi Rwsia am eu hymosodiad anghyfreithlon drwy sicrhau nad yw'r un geiniog o arian cyhoeddus Cymru yn cefnogi cyfundrefn Rwsia yn anfwriadol mewn unrhyw ffordd. Fel y gwyddoch, Weinidog, y cynghorau fydd yn penderfynu pa gamau i’w cymryd ar y mater hwn, ond bydd llawer o gynghorau yn pendroni pa gyngor y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi ynghylch dyfodol cronfeydd pensiwn llywodraeth leol, yn ogystal â lleihau unrhyw effaith ariannol ar bensiynau pobl yma yng Nghymru. Wrth ddweud hyn, rwy’n cydnabod nad mater i gynghorau Cymru yn unig yw hyn, nac i wasanaethau cyhoeddus eraill yn wir. Ac felly, Weinidog, byddai gennyf fi, a’r cyhoedd yn gyffredinol, rwy’n siŵr, ddiddordeb mewn gwybod pa asesiad a wnaethoch o’r graddau y mae arian cyhoeddus Cymru wedi'i glymu wrth asedau Rwsiaidd ar hyn o bryd. Er budd Cymru, mae angen inni gael gwybod ar unwaith a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw asedau wedi'u clymu yn Rwsia, ac rwy'n mawr obeithio y gallwch sôn am hynny. A fydd Llywodraeth Cymru yn adolygu ei rôl o ran cefnogi polisïau buddsoddi cyfrifol i helpu i sicrhau bod arian Cymru yn cael ei ddefnyddio i gefnogi mentrau cadarnhaol yng Nghymru a thu hwnt?

Rwy’n ddiolchgar i chi am godi’r mater penodol hwnnw, a thros gyfnod o amser, rwyf wedi cael trafodaethau da iawn gyda chynrychiolwyr y cynllun pensiwn llywodraeth leol mewn perthynas ag amryw o faterion—er enghraifft, rhoi'r gorau i fuddsoddi mewn tanwydd ffosil, sydd unwaith eto yn faes pryder cyffredin rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol. Ond mewn perthynas â phensiynau yn benodol, mae hyn yn rhywbeth yr oeddwn yn dymuno ymchwilio iddo ers dechrau'r argyfwng, a chawsom sgyrsiau â llywodraeth leol yn y cyfarfod yr ydych wedi clywed amdano, a gynhaliwyd yn agos at ddechrau'r argyfwng. Bryd hynny, rhoddodd llywodraeth leol sicrwydd eu bod wedi gwneud rhywfaint o ymchwilio cynnar a'u bod yn tybio bod llai nag 1 y cant o'u cynllun pensiwn yn agored i fuddiannau Rwsiaidd, os caf ei roi felly. Ac yn amlwg, maent yn awyddus i wneud yr hyn a allant i symud y buddsoddiad hwnnw a'i addasu at ddibenion gwahanol yn rhywle arall. Felly, gofynnais y cwestiwn hwnnw i lywodraeth leol yn gynnar, ond nid oeddwn yn hapus i wneud hynny hyd nes fy mod wedi gofyn yr un cwestiwn i mi fy hun. Felly, rydym yn aros am wybodaeth gan dîm pensiwn y Senedd hefyd i sicrhau bod gennym drefn arnom ein hunain, os mynnwch, o ran ein pensiynau.

Yn ehangach, yn y sector cyhoeddus, dim ond y cynllun pensiwn llywodraeth leol sy’n cael ei ariannu, felly mae’n defnyddio cyfraniadau gan aelodau i fuddsoddi mewn asedau i ddarparu incwm yn y dyfodol ar gyfer costau pensiwn yn y dyfodol. Mae’r rhan fwyaf os nad yr holl gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru yn rhan o gynlluniau nad ydynt yn cael eu hariannu. Felly, mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, cynllun pensiwn y GIG, y cynllun pensiwn athrawon ac yn y blaen yn defnyddio refeniw treth cyfredol a chyfraniadau aelodau cyfredol i ariannu’r costau pensiwn cyfredol hynny, felly nid ydynt yn buddsoddi mewn asedau. Ac unwaith eto, yn ehangach, wrth feddwl am asedau, nid oes gan Lywodraeth Cymru y mathau hynny o asedau dramor yn y ffordd y mae gan Lywodraethau eraill, felly nid oes angen inni boeni am hynny.

Mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Diolch am hynny, Weinidog. Weinidog, mae’r gymuned ryngwladol wedi dod at ei gilydd, yn gwbl briodol, i osod sancsiynau eang ar Putin a’i gyfeillion. Wrth gwrs, mae’r rhain yn gwbl angenrheidiol, ac mae’r rhain yn debygol o gael eu cynyddu. Fodd bynnag, bydd pawb yn teimlo effaith y sancsiynau hyn—o deuluoedd sy’n gweithio’n galed i fusnesau bach a mawr, ac yn wir, ein gwasanaethau cyhoeddus ein hunain. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o effaith y sancsiynau a’r rhyfel ar economi Cymru a theuluoedd ledled Cymru? Er enghraifft, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael ag effaith cynnydd sylweddol ym mhris tanwydd ar drafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru? Ac yn olaf, Weinidog, efallai y bydd y rhyfel yn effeithio ar gost ac argaeledd nwyddau sy'n cael eu mewnforio i Gymru, pa asesiad a wnaethoch o'r effaith ar gaffael cyhoeddus?

Unwaith eto, diolch am eich cwestiwn. Mae sawl elfen yn eich cwestiwn, a cheisiaf roi sylw iddynt yn fyr, ond yn amlwg, rwy'n awyddus i gael trafodaeth bellach gyda'r Aelodau, os oes ganddynt ddiddordeb, ar elfennau penodol ohono. Felly, rydym wedi gwneud llawer o waith dadansoddi ar draws Llywodraeth Cymru i ddeall beth y gallai'r effeithiau fod, o ran sancsiynau, ond hefyd y sefyllfa ehangach mewn perthynas â'r argyfwng. Felly, rydym wedi edrych ar farchnadoedd ynni a chwyddiant cyffredinol. Mae’r effeithiau yng Nghymru, o ran ein defnydd o nwy ac olew o Rwsia, yn llai nag mewn rhannau eraill o Ewrop: mae llai na 5 y cant o’n nwy, er enghraifft, yn dod o Rwsia, gyda’r gweddill yn dod o fôr y Gogledd a Norwy, yn ogystal â nwy naturiol hylifedig o wledydd fel Qatar a'r Unol Daleithiau. Ond wrth gwrs, mae prisiau ynni yn cael eu gosod ar sail fyd-eang, felly mae'n anochel y byddwn yn teimlo effaith rhywfaint o hynny, ac rydym wedi gwneud gwaith ychwanegol i edrych ar beth fyddai'r effaith ar yr economi pe bai pris casgen o olew yn codi'n uwch na $100. Rydym wedi edrych ar wahanol senarios, a'r effaith bosibl, a'r dewisiadau posibl wedyn gan Fanc Lloegr o ran cyfraddau llog ac ati.

Rydym hefyd wedi edrych yn benodol ar fwyd. Atebodd y Prif Weinidog gwestiynau ddoe ynghylch prisiau a'r hyn y bydd hynny’n ei olygu i’r gallu i gynnal prisiau yma yng Nghymru. Credaf ein bod yn debygol o weld prisiau’n codi o ganlyniad i’r sefyllfa. Gwrtaith: unwaith eto, soniodd y Prif Weinidog am hynny ddoe. Rydym hefyd wedi gwneud ymchwil ar fetelau a diemwntau. Ceir rhai materion sy’n benodol i Gymru yma, er enghraifft yn y diwydiant modurol. Mae Fforwm Modurol Cymru wedi siarad ag aelodau sy'n cyflenwi cydrannau i gyfleusterau gweithgynhyrchu ceir Rwsiaidd, ac felly rydym yn aros i ddeall yr effeithiau posibl ar werthiant ac effeithiau pellach posibl y tu hwnt i hynny. Ac yn amlwg, y diwydiant awyrofod—daw oddeutu hanner titaniwm y byd ar gyfer awyrofod o Rwsia, ac mae awyrofod a'r diwydiant modurol yn ddiwydiannau pwysig iawn i ni yma yng Nghymru. Felly, rydym wedi gwneud gwaith dadansoddi mewn perthynas â hynny hefyd. Felly, mae gennym yr effeithiau mawr posibl hyn ar yr economi, ond hefyd effeithiau ar aelwydydd unigol. Ac nid wyf am ailadrodd y pecyn cymorth a roddwyd ar waith gennym, ond bydd yr Aelodau'n gyfarwydd bellach â'r pecyn sy'n ymwneud â phrisiau tanwydd a'r taliad o £150 ac yn y blaen.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Weinidog, byddwch chi'n gwybod, dwi'n siwr, fod pob 1 y cant yn ychwanegol o werth caffael cyhoeddus sydd yn aros yng Nghymru yn gyfwerth â 2,000 o swyddi newydd, a dyna pam roedd maniffesto Plaid Cymru, wrth gwrs, eisiau gweld cynnydd, o'r 52 y cant o'r gwerth yna sy'n aros yng Nghymru ar hyn o bryd i 75 y cant, fel bod hynny, wrth gwrs, yn ei dro, yn creu 46,000 o swyddi ychwanegol yng Nghymru.

Nawr, yn y cyfamser, mae awdurdodau lleol o dan arweiniad Plaid Cymru wedi bod yn gweithio i sicrhau bod mwy o'u cyllid nhw yn aros oddi mewn i'r economi leol yna. Mae Cyngor Gwynedd, er enghraifft, wedi treialu strategaeth 'cadw'r budd yn lleol', sy'n ystyried y ffordd orau o ddefnyddio'u harian yn lleol, a dros bedair blynedd wedi cynyddu gwariant lleol y cyngor o £56 miliwn i £78 miliwn, sy'n gynnydd sylweddol iawn o 39 y cant. A chyngor sir Gaerfyrddin, eto o dan arweiniad Plaid Cymru, oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i roi y cynllun adfer COVID ar waith, gan ddiogelu 10,000 o swyddi a chefnogi llawer iawn mwy o feicrofusnesau a fyddai fel arall wedi llithro drwy rwyd cymorth y Llywodraeth. A thrwy'r cytundeb cydweithredu, wrth gwrs, rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, dwi'n hynod o falch fod y nod yma o sefydlu targed caffael nawr yn cael ei edrych arno o ddifri er mwyn sicrhau'r budd uchaf posib i'r economi yma yng Nghymru.

Nawr, mae angen sicrhau, wrth gwrs, ar yr un pryd, fod unrhyw nodau neu dargedau cenedlaethol yn cael eu trosglwyddo i'r lefel leol. Gaf i ofyn, felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod yr arfer da rŷn ni'n gweld mewn awdurdodau lleol sy'n cael eu harwain gan Blaid Cymru yn cael ei efelychu gan awdurdodau eraill?

Byddwn yn dweud bod gennym arferion da ledled Cymru, a bod yn deg â'r holl awdurdodau lleol sy’n cael eu rhedeg gan amrywiaeth o bleidiau gwahanol wrth gwrs. Rydym yn gweld arferion da ledled Cymru, ac rwy’n falch iawn fod rhan o’n cytundeb cydweithio'n ymwneud â chynyddu faint o arian sy’n cael ei wario yma yng Nghymru a'i gadw yma yng Nghymru yn y math o economi sylfaenol yr ydym yn awyddus iawn i'w rhoi ar waith. Cyfeiriwyd at 52 y cant—cefais gyfarfod â’ch Aelod dynodedig yn ddiweddar lle buom yn sôn am rai o heriau’r ffigur hwnnw yn yr ystyr ei fod ond yn cyfeirio at ble y caiff yr anfoneb ei hanfon, yn y bôn, yn hytrach na chanfod ble y caiff y gwariant ei wneud, ac yn enwedig ble y caiff y gwariant ei wneud yn y cadwyni cyflenwi. Felly, mae gennym waith yn mynd rhagddo i geisio mireinio'r ffigur hwnnw ymhellach i gael gwell dealltwriaeth ohono, ac mae rhan o'r gwaith hwnnw wedyn yn ymwneud ag edrych ar ble y ceir bylchau yn y gadwyn gyflenwi. Felly, rydym yn caffael pethau o'r tu allan i Gymru—beth ydynt, ac a allwn eu gwneud yma, ac a allwn eu gwneud yn well, ac a allwn eu gwneud mewn ffordd sy'n creu swyddi lleol? Felly, mae hwnnw'n waith pwysig a fydd, rwy’n siŵr, yn ein cynorthwyo i gyflawni'r uchelgais a rennir gennym i gynyddu faint o arian a gedwir yma yng Nghymru o'r sector cyhoeddus.

Ac mae'r wobr yna o ddegau o filoedd o swyddi ychwanegol, wrth gwrs, yn medru digwydd heb wario pres ychwanegol, oherwydd mae'n bres rŷn ni'n gwario ar gaffael yn barod, ond mae yna fodd i'w wario fe mewn ffordd wahanol. Felly, dwi'n croesawu'r ffaith bod hyn yn cael ei edrych arno o ddifrif.

Ond nid dim ond buddion economaidd, wrth gwrs, sy'n dod yn sgil cryfhau a gwella polisi caffael; mae yna lwyth o elfennau positif eraill. Rŷn ni'n gwybod y gallai helpu i leihau allyriadau carbon. Does ond angen meddwl am dorri milltiroedd bwyd, er enghraifft, fel un enghraifft. Mae'n gallu cryfhau yr economi gylchol, mae'n gallu gwella safonau cynnyrch, ac yn y cyd-destun bwyd eto mae hynny'n gallu arwain at well canlyniadau o safbwynt iechyd cyhoeddus hefyd.

Ac mae'r sector bwyd a'r diwydiant amaeth yn benodol yn un elfen bwysig iawn o'r gwaith yma, achos mi fyddai darparu bwyd lleol maethlon drwy ysgolion, drwy ysbytai, drwy sefydliadau gofal ac yn y blaen nid yn unig yn creu marchnadoedd domestig newydd a fyddai'n cryfhau'r sector yn economaidd, ond mi fyddai hefyd, wrth gwrs, yn lleihau rhywfaint ar fewnforio. Ac yn y cyd-destun rhyngwladol y clywon ni amdano fe yn y cwestiynau blaenorol, mi ddylai fod creu mwy o gydnerthedd bwyd a mwy o ddiogelwch bwyd yn flaenoriaeth i ni i gyd.

Gaf i ofyn, felly, pa drafodaethau ydych chi fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am gaffael o fewn y Llywodraeth wedi'u cael gyda'r Gweinidog cefn gwlad ynglŷn â'r Bil amaeth, gan ei bod hi'n gwbl allweddol, wrth gwrs, fod y cynlluniau a'r amcanion caffael, rŷn ni i gyd dwi'n siŵr yn eu rhannu fan hyn, yn clymu i mewn yn agos â'r Bil, a bod y Bil hefyd wedyn yn ategu ac yn cefnogi'r ymdrechion i greu marchnadoedd lleol newydd?

Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy’n rhan o’r ymagwedd tuag at y Bil amaethyddiaeth, ac mae’n un o’r pethau y gwn fod y Gweinidog materion gwledig hefyd wedi bod yn eu trafod gyda Peter Fox mewn perthynas â’i gynigion ar gyfer Bil, a fyddai’n ceisio sicrhau ein bod yn caffael mwy o fwyd yn lleol. Credaf fod hwn yn un maes lle mae gennym arferion da yn dod i'r amlwg yn y gwaith sy'n cael ei arwain gan Gaerffili. Maent yn arwain ar gaffael bwyd i geisio sicrhau bod mwy o gyfle i'r sector cyhoeddus gaffael ar y cyd, er mwyn gwneud i arbedion maint weithio iddynt. Rydym yn edrych hefyd ar beth arall y gallwn ei wneud i ddechrau—. Mewn gwirionedd, mae hyn yn rhan o broblem y bylchau yn y gadwyn gyflenwi, ond ar raddfa lai o lawer, ond mae'n ymwneud ag edrych o ble rydym yn caffael ein bwyd. Felly, er gwaethaf yr holl ffermydd ieir sy'n ymddangos ledled Cymru, un o'r pethau rhyfedd yw ei bod yn ymddangos nad ydym yn gallu llunio contractau dofednod gyda ffermwyr Cymru, a'r rheswm am hynny yw ei bod yn well ganddynt werthu i'r archfarchnadoedd ar hyn o bryd. Felly, rydym yn cael trafodaethau ynglŷn â sut y gallwn greu llinell ddofednod a fyddai wedyn yn defnyddio'r marchnadoedd i mewn i'r sector cyhoeddus. Felly, rydym yn gweithio'n galed yn y maes penodol hwn, weithiau mewn ffordd fanwl a phenodol iawn.

Mae pennu lefelau’r dreth gyngor yn parhau i fod yn gyfrifoldeb ar bob awdurdod lleol, ynghyd ag ystyried yr holl ffynonellau cyllid sydd ar gael a blaenoriaethau lleol ar gyfer darparu gwasanaethau. Mae'n rhaid i awdurdodau sicrhau cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau a'r pwysau ariannol ar aelwydydd.

Diolch, Weinidog. Fel y gŵyr pob un ohonom, mae teuluoedd ledled Cymru gyfan yn wynebu un o’r argyfyngau costau byw mwyaf difrifol ers degawdau. Mae costau cynyddol, prisiau ynni cynyddol a chyflogau sy'n aros yn eu hunfan yn golygu bod miloedd o aelwydydd yn fy rhanbarth yn ei chael hi'n anodd talu am eitemau bob dydd. Ac ym mis Ebrill, wrth gwrs, bydd costau ynni'n codi hyd yn oed ymhellach, bydd codiadau treth yn taro cartrefi, a ddoe, rhagwelodd Sefydliad Resolution sut y bydd y rhyfel ofnadwy yn Wcráin hefyd yn gwaethygu'r argyfwng hwn.

Ar hyn o bryd, sir Castell-nedd Port Talbot yn fy rhanbarth sydd â'r lefel dreth gyngor uchaf ond dwy yng Nghymru, ac mae wedi bod ag un o’r lefelau treth gyngor uchaf yng Nghymru ers dros 25 mlynedd. Mae llawer o fy etholwyr wedi dweud wrthyf pa mor annheg yw hyn yn eu barn hwy. Roedd setliad y gyllideb gan Lywodraeth Cymru i’r cyngor yn well nag arfer eleni, a byddai wedi bod yn bosibl torri’r dreth gyngor a buddsoddi yng ngwasanaethau’r cyngor hefyd. Cyflwynodd cynghorwyr Plaid Cymru a chynghorwyr annibynnol ar y cyngor gynnig ar y cyd i dorri'r dreth 2.75 y cant, a fyddai wedi gadael cronfeydd wrth gefn cyffredinol o bron i £18.5 miliwn i'r cyngor, yr uchaf yng Nghymru, ond gwrthodwyd hyn gan y cyngor a reolir gan Lafur.

Mae’r dreth gyngor yn effeithio’n anghymesur ar bobl ar incwm isel yn ein cymunedau, felly pa sgyrsiau y mae’r Gweinidog yn eu cael gydag arweinwyr cynghorau i sicrhau eu bod yn gwneud popeth a allant i gadw lefel y dreth gyngor mor isel â phosibl eleni? Ac a wnaiff y Llywodraeth ystyried galwad Plaid Cymru i ddileu dyled treth gyngor fel rhan o’n cynllun gweithredu ar yr argyfwng costau byw?

Diolch am eich cwestiwn, ac rwyf am ailadrodd eto fod yn rhaid i awdurdodau sicrhau'r cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau ac ystyried y pwysau ar aelwydydd, heb gael fy nenu i wneud sylwadau ar benderfyniadau unrhyw awdurdod penodol, oherwydd penderfyniadau i awdurdodau lleol yw'r rhain, ac nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw pennu beth y dylent fod. Wrth gwrs, mae pŵer gennym i osod cap ar gynnydd, ond nid yw hwnnw'n bŵer a ddefnyddiwyd gennym hyd yma, ac o'r hyn a glywaf am y math o lefelau y mae awdurdodau yn meddwl amdanynt, er y ceir ystod, nid ydym wedi cyrraedd y pwynt lle'r ydym ymhell i mewn i ffigurau dwbl a fyddai'n golygu y byddem o ddifrif yn ystyried defnyddio'r pŵer hwnnw i osod cap ac yn y blaen. Felly, credaf mai dewisiadau i'r awdurdodau lleol yw'r rhain ar hyn o bryd.

Ar y pwynt ynglŷn â choelcerth dyledion, y gwn ei fod yn rhywbeth sydd wedi’i godi gan sawl un—rwyf wedi edrych ar hyn i weld a fyddai hyd yn oed yn bosibl. Nid oes gan awdurdodau lleol bŵer cyfreithiol i ddileu dyledion yn y ffordd honno. Mae ganddynt bŵer i weithio gydag unigolion ac yna i wneud penderfyniadau ar sail unigol, ond nid oes ganddynt bŵer o'r fath i ddileu dyledion. Felly, yn gyfreithiol, nid yw hynny'n opsiwn. Ond gallant weithio gydag unigolion, a buom yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu fframwaith iddynt wneud hynny er mwyn sicrhau eu bod yn gallu nodi aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd a gweithio ochr yn ochr â hwy wedyn i archwilio a ydynt yn hawlio'r holl fudd-daliadau y mae ganddynt hawl i'w cael ac yn y blaen, neu a oes angen rhyw fath o gymorth ychwanegol ar y teulu neu’r aelwyd. Felly, nid wyf yn mynd i gael fy nenu i sôn am gynghorau unigol, ond fe ddywedaf fod ganddynt alluoedd i ddarparu cymorth unigol i aelwydydd.

Weinidog, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhoi £175 miliwn i Gymru i helpu teuluoedd gweithgar yng Nghymru gydag achubiaeth ariannol i helpu i leddfu pwysau costau byw. [Torri ar draws.] 'Hwrê', yn hollol. Croesawaf benderfyniad Llywodraeth Cymru i ddilyn Lloegr a darparu ad-daliad arian parod o £150 i gartrefi ym mandiau treth gyngor A i D, ac i greu cronfa ddewisol i roi cymorth pellach i aelwydydd sy’n ei chael hi’n anodd. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r cyllid ychwanegol hwn gan San Steffan, ac a wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am eich trafodaethau gydag awdurdodau lleol ynglŷn â sut a phryd y bydd ad-daliad y dreth gyngor yn cael ei ddarparu i aelwydydd sydd eisoes yn teimlo’r pwysau ar eu cyllidebau dyddiol? Diolch.

Wel, bydd Natasha Asghar yn falch iawn o glywed ein bod wedi rhoi mwy na'r hyn y mae Llywodraeth y DU wedi'i ddarparu i dalwyr y dreth gyngor yn Lloegr, ac wedi mynd ymhellach o lawer drwy allu darparu pecyn cymorth sy'n werth bron i ddwbl yr hyn sydd ar gael dros y ffin yn Lloegr. Felly, bydd awdurdodau—mae'n ddrwg gennyf, bydd aelwydydd—yn cael y taliad o £150 ym mhob cartref ym mandiau A i D, ond hefyd, yng Nghymru, os ydych yn dderbynnydd cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, byddwch hefyd yn cael y taliad hwnnw, ni waeth ym mha fand yr ydych ynddo. Yn ogystal, wrth gwrs, mae aelwydydd yng Nghymru wedi gallu cael taliad o £200 os ydynt yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd i'w helpu gyda phrisiau uchel y gaeaf, neu'r prisiau tanwydd uchel, a welir ar hyn o bryd, a byddwn hefyd yn gallu cyflawni'r cynllun hwnnw eto o fis Hydref nesaf ymlaen i sicrhau ein bod yn rhoi cymorth i deuluoedd tuag at ddiwedd y flwyddyn, pan fydd pethau'n brathu o ran yr angen i ddefnyddio mwy o danwydd ac yn y blaen.

Yn ogystal, rydym wedi rhoi £25 miliwn i awdurdodau lleol allu darparu cymorth dewisol, gan gydnabod na fydd pob cartref yn gallu perthyn i un o'r categorïau hyn. Felly, rydym wedi mynd y tu hwnt i'r hyn a oedd ar gael yn Lloegr. Nid wyf am fynd i drafod a oedd yn arian ychwanegol ai peidio, gan fy mod wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid ar y mater hwnnw, yn nodi amserlen digwyddiadau a gwybodaeth a rannodd y Trysorlys gyda ni, a oedd yn golygu mewn gwirionedd ein bod yn waeth ein byd ar ôl cyhoeddiad Llywodraeth y DU am yr ad-daliad o £150 dros y ffin. Ond rwy'n hapus i roi copi o'r llythyr hwnnw yn y Llyfrgell er mwyn i bawb gael golwg arno yn eu hamser eu hunain.

Weinidog, yfory bydd cyngor Rhondda Cynon Taf yn pleidleisio ar eu cyllideb ar gyfer 2022-23. Diolch i'ch setliad llywodraeth leol, sy'n grymuso cynghorau Cymru, o dan y cynigion hyn bydd gwasanaethau'n cael eu diogelu, a bydd arian ychwanegol yn cael ei ddyrannu i ysgolion, gwasanaethau cymdeithasol ac i gefnogi isafswm cyflog sy'n uwch na'r cyflog byw go iawn, a'r cyfan gan gyfyngu'r cynnydd yn y dreth gyngor i 1 y cant, sydd, rwy'n credu, ymhlith yr isaf yng Nghymru. A ydych yn cytuno bod hon yn enghraifft wych o awdurdod dan arweiniad Llafur yn cefnogi ei drigolion yn ystod yr argyfwng costau byw gan ddiogelu'r gwasanaethau allweddol y maent i gyd yn dibynnu arnynt ar yr un pryd?

Wel, rwyf mewn sefyllfa braidd yn anodd yn awr, ar ôl ymrwymo i beidio â gwneud sylwadau ar benderfyniadau awdurdodau unigol, ond mae'r Aelod yn gwneud pwynt rhagorol.

Mae gan Lywodraeth Cymru gynllun cymorth ariannol brys i ddarparu cymorth ariannol arbennig i awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt gan argyfyngau difrifol fel llifogydd. Nid ydym wedi derbyn unrhyw geisiadau hyd yma i agor y cynllun yn dilyn y stormydd diweddar. 

Mae fy etholaeth i, a chymunedau yn fy etholaeth i, fel etholaethau fy nghyd-Aelodau, wedi cael ei heffeithio yn gyson yn y blynyddoedd diweddaf, wrth gwrs, gan y ffenomenon o stormydd mwy niferus a mwy difrifol. Mae Cyngor Sir Caerfyrddin, sy'n cael ei arwain gan Blaid Cymru, wrth gwrs, wedi bod yn rhagweithiol o ran cefnogi'r cymunedau yna, o ran cynnig iawndal a help ymarferol. Ond mae yna rwystredigaeth gyffredinol, Gweinidog, yn eu gallu nhw i gynnig y buddsoddiad ataliol, ac o ran lliniaru effaith y llifogydd ar y cymunedau, yn arbennig oherwydd ein bod ni'n sôn, wrth gwrs, am ardaloedd gwledig ar hyd y Teifi a Thawe gwasgarog. Dŷn nhw ddim bob amser yn cyrraedd y meini prawf o ran nifer y trigolion a fyddai caniatáu'r buddsoddiad sydd ei angen. A fydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn helaeth mewn cynlluniau atal llifogydd fel ein bod ni'n gallu cael chwarae teg nid yn unig o ran y Gymru drefol lle mae angen dybryd, ond hefyd o ran y Gymru wledig, wrth i'r ffenomen yma, yn anffodus, waethygu yn y blynyddoedd nesaf?

Ie, diolch am godi hyn, ac wrth gwrs, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio sydd gennym gyda Phlaid Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £24 miliwn ychwanegol o refeniw dros y tair blynedd nesaf a chyfanswm o £102 miliwn o gyfalaf hyd at 2024-25 i helpu i gyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd. Ac wrth gwrs, mae'r gwaith hwn yn cynnwys adeiladu asedau llifogydd newydd, cynnal a chadw'r seilwaith llifogydd a draenio presennol, a datblygu cynlluniau yn y dyfodol, rheoli llifogydd yn naturiol a mesurau gwrthsefyll llifogydd ar gyfer eiddo, yn ogystal â mapio a modelu a chodi ymwybyddiaeth. Bydd hyn yn darparu diogelwch ychwanegol i fwy na 45,000 o gartrefi.

Fe ofynnaf i fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog sy'n gyfrifol am newid hinsawdd, ac felly am lifogydd, ystyried y pwyntiau a godwyd gennych ynglŷn â meini prawf cymhwysedd. Rwyf wedi paratoi rhestr o gynlluniau sydd wedi'u cynllunio neu ar y gweill yn sir Gaerfyrddin, ac mae gan rai ohonynt lai o eiddo ynddynt o ganlyniad i geisio ymateb i anghenion cymunedau penodol a sicrhau nad yw cymunedau gwledig dan anfantais. Ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Weinidog edrych ar hynny, ac fe gaf sgwrs yn ei gylch hefyd. 

Yn ystod yr ymchwiliad pwyllgor a gynhaliwyd gennym i ymateb Llywodraeth Cymru i lifogydd mis Chwefror 2020 ac adegau eraill pan gafwyd llifogydd yn sir Gaerfyrddin ac mewn etholaethau eraill, amlygodd adroddiad pwyllgor a gyhoeddwyd yn 2020 fod lefel y cyllid refeniw yn golygu bod awdurdodau ymhell o fod wedi'u paratoi'n llawn ac yn gallu gwrthsefyll llifogydd, a bod awdurdodau wedi cael yr un lefel o gyllid refeniw ni waeth beth oedd y perygl o lifogydd yn eu hardal eu hunain. Ni all hynny fod yn iawn. Felly, gwnaeth ein pwyllgor argymhelliad clir y dylai dull Llywodraeth Cymru o ddyrannu refeniw ar gyfer llifogydd ystyried y perygl o lifogydd ar hyn o bryd a'r perygl a ragwelid yn y dyfodol ym mhob ardal awdurdod lleol. Ddydd Llun, eglurodd y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd fod dyrannu refeniw'r blynyddoedd i ddod yn seiliedig ar berygl llifogydd a/neu erydu arfordirol ar hyn o bryd neu yn y dyfodol yn rhywbeth y gallent ei ystyried. Felly, Weinidog, a wnewch chi egluro pam y mae'r dyraniad refeniw yn dal i fethu ystyried perygl llifogydd i gymunedau, megis sir Gaerfyrddin ac ardaloedd eraill, er gwaethaf ein hargymhelliad clir fel pwyllgor? Diolch. 

Mae'r meini prawf gwariant ar gyfer cynlluniau perygl llifogydd ychydig y tu allan i fy maes cyfrifoldeb ac arbenigedd, felly byddai'n well imi ofyn i fy nghyd-Aelod ysgrifennu at Janet Finch-Saunders er mwyn iddi gael ateb manwl gywir. 

Gwnaf. Mae cyllideb y cynllun buddsoddi i arbed dros y tair blynedd nesaf yn £7 miliwn. Mae'r gyllideb hon yn ganlyniad i ad-daliadau a wneir mewn perthynas â buddsoddiadau blaenorol. Felly, mae'r gyllideb rhwng 2022-23 a 2024-25 tua £25 miliwn, sy'n cynnwys £4 miliwn o gyfalaf.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw? Fel y gŵyr yr Aelodau yma, rwyf wedi bod yn gefnogol iawn i'r cynllun buddsoddi i arbed a'r cynllun arloesi i arbed dros nifer o flynyddoedd. Cawsant eu darparu ers sawl blwyddyn. A wnaiff y Gweinidog egluro sut y caiff cynlluniau llwyddiannus eu cyflwyno ar draws sectorau a faint o gynlluniau a gynlluniwyd ar gyfer y flwyddyn nesaf a fydd yn seiliedig ar gynlluniau llwyddiannus blaenorol? Fy mhryder yw bod rhai prosiectau buddsoddi i arbed rhagorol yn digwydd ond nid ydym yn dysgu ganddynt, ac nid yw'r budd a allai ddod i'r pwrs cyhoeddus drwy ei wneud ledled Cymru ond yn mynd i'r un lle sy'n ei wneud y tro cyntaf. 

Ie, fel y dywed Mike Hedges, mae wedi cefnogi buddsoddi i arbed ers amser maith ac arloesi i arbed hefyd, ac mae wedi herio'r modd y dangoswn fod yr arferion da hyn yn teithio. Felly, o ganlyniad i hynny, fe wnaethom gomisiynu Prifysgol Caerdydd i wneud ymchwil ar ein rhan fel y gallem ddeall yn iawn beth yw'r profiadau a gafwyd o'r cynlluniau hynny.

O ganlyniad i'r ymchwil honno, nodwyd bod rhwystrau penodol o ran y modd y mae arferion da yn teithio, gan gynnwys argaeledd y cyllid—felly, ar ôl i gynllun ddod i ben, a oes gan sefydliadau eraill allu i wneud gwaith tebyg? Yn amlwg, mae rhai pethau y gallwn edrych arnynt mewn ymateb i hynny. Roedd argaeledd adnoddau staff gyda'r sgiliau cywir i weithredu newid yn her arall, ochr yn ochr â chymorth uwch arweinwyr i weithredu newid, parodrwydd i gymryd risgiau ac i ba raddau y maent yn ystyried tystiolaeth o gynlluniau eraill, ac yna'n olaf, ymrwymiadau cytundebol wrth gwrs, a allai olygu y byddai rhai newidiadau'n arwain at gosbau ariannol pe baent yn cael eu torri. Felly, mae'r rheini'n heriau a nodwyd gan yr ymchwil honno yn ddiweddar, heriau y mae angen inni eu hystyried yn awr wrth inni ddechrau datblygu cynlluniau. Ond rwyf am ddweud ein bod yn buddsoddi mewn prosiect lleihau carbon sylweddol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn 2022-23, ac mae hynny'n dilyn llawer o'r mentrau eraill mewn byrddau iechyd ledled Cymru sy'n ymwneud â lleihau allyriadau carbon, felly rydym wedi dysgu o'r cynlluniau llai hynny ac rydym bellach yn ei weithredu mewn cynllun mwy.

Ac rydym yn canolbwyntio yn awr ar gynigion sy'n hyrwyddo agenda'r rhaglen lywodraethu, a byddwn yn defnyddio'r profiad o'r cynlluniau blaenorol hynny i helpu'r mentrau hyn, ac edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y rhain cyn bo hir.

Weinidog, cefais y fraint fawr o fod yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid pan oedd yn ystyried y cynllun buddsoddi i arbed yn ôl yn 2013, ac roedd yr Aelodau i gyd yn cydnabod rhinweddau'r cynllun ar gyfer helpu i sicrhau gwell gwerth am arian i'n gwasanaethau cyhoeddus.

Nawr, wrth inni edrych ymlaen, mae'n gwbl hanfodol fod prosiectau sy'n cael cyllid buddsoddi i arbed yn sicrhau arbedion effeithlonrwydd yn hirdymor, ac felly, Weinidog, gan adeiladu ar y cwestiwn a ofynnwyd gan yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i brofi effeithiolrwydd prosiectau a gwblhawyd ac i asesu effeithiolrwydd y cynllun buddsoddi i arbed yn ehangach, i sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu ar gyfer y dyfodol?

Gwnaf. Rydym yn gwerthuso'r prosiectau sy'n cael eu hariannu drwy'r cynllun, ac mae hynny'n ein helpu i ddeall i ble yr awn yn y dyfodol. Wrth gwrs, nid yw pob cynllun yn llwyddiant mawr; mae'n debyg fod hynny'n rhan o bwynt y mathau hyn o brosiectau, ein bod yn profi'r hyn sy'n gweithio, ac rydym wedi cael rhai yn y gorffennol a fu'n llai llwyddiannus ond rhan o'r her wedyn yw dysgu pam na lwyddodd a'r hyn y gallwn ei wneud yn wahanol yn y dyfodol.

Rydym wedi gweld cynnydd da iawn yn y cynlluniau sy'n cefnogi plant a phobl ifanc mewn gofal ac sy'n gadael gofal, ac mae hwnnw'n faes penodol lle'r ydym yn bwriadu buddsoddi yn y dyfodol. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd dan arweiniad swyddogion gofal cymdeithasol i nodi'r hyn y gallwn ei wneud yn y maes hwn i gefnogi'r rhai sy'n gadael gofal gyda'r model arloesi i arbed hwnnw.

Rwyf wedi codi'r argyfwng costau byw gyda Thrysorlys y DU droeon. Er gwaethaf y sefyllfa anodd sy'n ein hwynebu am nad yw cymorth Llywodraeth y DU yn mynd yn ddigon pell, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo pobl ledled Cymru trwy gydol yr argyfwng.

Rwy'n mynd i—er siom i lawer, rwy'n gwybod—dynnu'r wleidyddiaeth allan yn llwyr ar gyfer hyn. Mewn democratiaeth aeddfed ledled y DU, pan fyddwn yn wynebu sawl argyfwng ar unwaith—mae gennym yr argyfwng newid hinsawdd; mae gennym yr argyfwng a welwn mewn materion rhyngwladol yn awr yn Wcráin a'r drychineb ddyngarol yno; ac mae gennym yr argyfwng costau byw, sy'n mynd i waethygu, nid gwella—mae'n ymddangos i mi fod gwir angen i Seneddau a Llywodraethau ledled y DU ymgysylltu yn adeiladol, yn gydweithredol ac yn ystyrlon, fel y gall syniadau lifo yn ôl ac ymlaen, a bod proses wirioneddol ryngweithiol ar waith.

Rwy'n gofyn i'r Gweinidog fy ngoleuo ynghylch ansawdd yr ymgysylltu, gan wybod, rhaid imi ddweud, hyd yn oed yn Whitehall ei hun, fod Gweinidogion y DU wedi cael anawsterau wrth siarad â'r Trysorlys—maent yn griw go oer a gochelgar—a geir ymgysylltiad o ansawdd a all roi sicrwydd i fy etholwyr fod Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd mewn gwirionedd i ddatrys yr argyfwng costau byw?

Credaf ei bod yn hanfodol i bob Llywodraeth yn y DU weithio gyda'i gilydd i ddatrys y materion hyn, ac rydym yn cael cyfarfodydd rhagorol gyda chymheiriaid yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban sy'n rhannu llawer o'n pryderon am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ymateb i'r argyfwng costau byw yn benodol, ac rydym wedi cynnig syniadau am bethau syml y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud i ddefnyddio'r dulliau at ei defnydd tra byddwn ni'n gwneud popeth a allwn.

Gallai pethau y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud ar hyn o bryd gynnwys cyflwyno tariff cymdeithasol, er enghraifft ar gyfer biliau ynni, i sicrhau nad pobl ar yr incwm isaf sy'n talu fwyaf. Roeddwn yn siarad â rhywun y bore yma ynglŷn â sut y byddwch chi'n mynd i'r siop, os ydych chi'n talu am eich trydan ar fesurydd, ac yn talu cymaint mwy na phobl eraill yn y pen draw, a dyna'r ffordd gwbl anghywir o wneud y pethau hyn. Felly, gallai tariff cymdeithasol wedi'i dracio fod yn rhywbeth y gallai ei wneud yn gyflym.

Byddai dileu—neu adfer—y cynnydd o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol yn gwneud gwahaniaeth enfawr i bobl sy'n mynd i wynebu sefyllfa gynyddol anodd yn y cyfnod sydd i ddod. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu'n adeiladol, gan roi pethau i Lywodraeth y DU y gallant eu gwneud. Ac yn y cyfarfodydd hyn, rwyf bob amser yn gwneud pwynt o ddweud, 'Dyma'r hyn y gofynnwn i Lywodraeth y DU ei wneud, ond gallwch fod yn sicr ein bod ni yn gwneud ein rhan', ac rwy'n rhoi gwybod i Lywodraeth y DU am yr ymyriadau yr ydym yn eu cyflawni yma hefyd.

Rwy'n croesawu'r sylwadau a wnaeth yr Aelod dros Ogwr a'r Gweinidog ar hynny. Os ydym am oresgyn yr argyfwng costau byw, mae angen i'r Llywodraeth gydweithio ar bob lefel. Ac mae'n rhaid inni gofio mai Putin a ddechreuodd yr argyfwng wrth iddo geisio bygwth cyflenwadau nwy ac olew i Ewrop drwy gau'r tapiau. Mae'r ffaith y gallai'r byd i gyd gael ei ddal yn wystl gan biliwnyddion o unbeniaid yn frawychus ac yn ofidus. Bydd effaith y rhyfel yn Wcráin yn gorfodi prisiau ynni a phrisiau bwyd i godi ymhellach fyth. Mae'r rhagolygon yn dynodi y bydd aelwydydd yn y DU yn gweld y gostyngiad mwyaf mewn incwm ers hanner canrif. Weinidog, er bod y ffocws yn gwbl briodol ar helpu dioddefwyr uniongyrchol rhyfel Putin, pobl Wcráin, pa drafodaethau a gawsoch gyda Thrysorlys y DU ynghylch ffyrdd o liniaru'r effaith y bydd y gwrthdaro'n ei chael ar deuluoedd Cymru?

Yn fy ymateb i Huw Irranca-Davies, nodais rai o'r ffyrdd y buom yn pwyso ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio'r dulliau sydd ar gael iddi i helpu teuluoedd a chartrefi yma yng Nghymru. Ond mae gan Lywodraeth y DU gyfle gwirioneddol yn awr ar 23 Mawrth, pan fydd yn cyflwyno ei datganiad cyllidol nesaf, ac mae hwnnw'n gyfle yn fy marn i i Lywodraeth y DU nodi ymyriadau cryf iawn i gefnogi pobl drwy'r argyfwng hwn. Er enghraifft, gallent gynyddu budd-daliadau yn unol â chwyddiant. Credaf y byddai hynny'n ddechrau. A gallai ailystyried rhai o'r dewisiadau treth y mae'n eu gwneud ar gyfer y dyfodol agos, oherwydd unwaith eto, yn amlwg, nid oedd y dewis a wnaeth mewn perthynas â chyfraniadau yswiriant gwladol yn un y byddem ni wedi'i ddewis, er enghraifft. Felly, mae yna ddewisiadau y gall Llywodraeth y DU eu gwneud a gallant barhau i archwilio gwahanol ffyrdd o gefnogi pobl.

Rydym wrthi'n ymgynghori ar amrywiadau lleol posibl i gyfraddau'r dreth trafodiadau tir ar gyfer ail gartrefi, a daw'r ymgynghoriad hwnnw i ben ar 28 Mawrth.

Diolch, Weinidog. Mae trethi ar eiddo a brynir yng Nghymru ymhlith yr uchaf a godir yn y Deyrnas Unedig. Cost tŷ yn nhref Aberhonddu yn fy etholaeth i ar gyfartaledd yw £261,000. Yn seiliedig ar y pris hwn, bydd prynwr tro cyntaf, sydd wedi cael trafferth dod o hyd i'r blaendal hyd yn oed, yn talu treth o £3,000 i Lywodraeth Cymru. Mae hyn yn cymharu â ffigur o £2,050 yn yr Alban, dim yng Ngogledd Iwerddon a dim yn Lloegr. Weinidog, a allwch egluro pam y mae eich polisi trethiant yma yn ei gwneud yn anos i'r bobl ifanc hyn yng Nghymru fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain? Ac yn eich rôl fel Gweinidog cyllid, a wnewch chi o leiaf ymrwymo i glustnodi rhywfaint o'r arian a gesglir o'r dreth trafodiadau tir i'w ddefnyddio i adeiladu tai fforddiadwy yng Nghymru i leddfu'r argyfwng tai?

Rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn gweld rhywfaint o'r eironi yn y ffordd y mae'r Ceidwadwyr wedi gwrthwynebu ein hymdrechion i weithredu ar sefyllfa ail gartrefi, pan fydd pobl, fel y dywed yr Aelod, yn ei chael hi'n anodd prynu dim ond un, ac i lawer, ni fydd modd gwneud hynny byth. Felly, dyma un o'r rhesymau pam ein bod yn gweithredu ar fater ail gartrefi. Ond o ran ein cyfradd gychwynnol ar gyfer treth trafodiadau tir, mae'n dechrau ar £180,000, felly mae ein prif drothwy cychwyn yn sylweddol uwch nag unrhyw ran arall o'r DU. Ac yn y flwyddyn hyd yma, mae hyn wedi golygu bod y rhan fwyaf o drafodiadau preswyl yng Nghymru yn is na'r trothwy hwnnw, ac nid yw hyn yn wir am wledydd eraill yn y DU.

Mae'r rhan fwyaf o brynwyr tro cyntaf yng Nghymru yn dal i elwa o beidio â thalu unrhyw dreth o gwbl, ond gyda'n dull ni o weithredu, gall pobl eraill sydd dan bwysau hefyd elwa o beidio â thalu unrhyw dreth. Oherwydd pris tŷ ar gyfartaledd yng Nghymru yw £204,835 mewn gwirionedd, ond y pris ar gyfartaledd i brynwr tro cyntaf yw £175,908. Felly, fe welwch yn glir fod y prynwr tro cyntaf cyffredin yn gallu prynu'r tŷ hwnnw heb dalu unrhyw dreth o gwbl.

Gwnaf. Mae asedau cymunedol fel mannau gwyrdd ac adeiladau cymunedol yn hanfodol i iechyd a lles ein cymunedau. Rydym yn cefnogi perchnogaeth gymunedol ar yr asedau hyn, a dyna pam ein bod yn gweithio gyda phartneriaid i gyflawni argymhellion ein hymchwil ar drosglwyddo asedau cymunedol.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y trafodwyd ddoe yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac er gwaethaf cysyniadau fod cymunedau yng Nghymru yn fwy cymunedol o gymharu â chymunedau eraill ledled Prydain, Cymru sydd â'r lleiaf o hawliau statudol o bell ffordd mewn perthynas â thir. Er bod ychydig o fecanweithiau cyfyngedig yn bodoli ar gyfer rheolaeth gymunedol, megis trosglwyddo asedau cymunedol sy'n caniatáu i gymunedau gymryd perchnogaeth ar gyfleusterau a'u rheoli, a Deddf Llywodraeth Leol 1972: Caniatâd Gwaredu Cyffredinol (Cymru) 2003 sy'n caniatáu i awdurdodau lleol a rhai cyrff cyhoeddus eraill werthu tir am lai na gwerth y farchnad os—ac rwy'n dyfynnu—yw'r awdurdod o'r farn y byddai'r gwerthiant yn gwella lles economaidd, cymdeithasol neu amgylcheddol ardal, prosesau yw'r rhain sy'n cael eu gyrru gan awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus yn y pen draw yn hytrach na chymunedau.

Mae'r Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol yng Nghymru yn cynorthwyo prosiectau mannau gwyrdd cymunedol i gaffael tir a chael yr holl ganiatadau angenrheidiol i sefydlu a rheoli mannau gwyrdd, ond nid oes unrhyw hawl statudol i gymunedau yng Nghymru brynu tir neu asedau fel yn yr Alban, a dim hawl i gynnig, herio nac adeiladu fel yn Lloegr. Gan gofio sylwadau'r Prif Weinidog ddoe, pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth hon wedi'i rhoi i Fil grymuso cymunedol sy'n sefydlu cofrestr o asedau cymunedol ac yn rhoi hawl gyntaf statudol i gymunedau wrthod yr asedau hyn pan gânt eu cynnig i'w gwerthu neu eu trosglwyddo? Diolch.

Diolch am ofyn y cwestiwn hwn. Yn amlwg, byddwn yn cysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i'r mater ddoe. Rydym wedi edrych ar y sefyllfa yn Lloegr a phan gyflwynwyd y cofrestri, gwn fod ymateb eithaf cymysg wedi bod i'r cynllun pan gafodd ei gyflwyno yn Lloegr mewn gwirionedd. Ac nid yw ymchwil Llywodraeth Cymru ar drosglwyddo asedau cymunedol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn tynnu sylw at yr angen am ateb deddfwriaethol. Yn hytrach, mae'n argymell gweithio gydag awdurdodau lleol a chyda throsglwyddeion i ddatblygu a rhannu arferion gorau. A dyna yw ein ffocws ar hyn o bryd.

Credaf fod gennym enghreifftiau rhagorol o gynlluniau yma yng Nghymru. Mae gennym ein cronfa benthyciadau asedau cymunedol a gaiff ei gweithredu ar ein rhan gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ac mae honno'n darparu benthyciadau hirdymor i grwpiau cymunedol corfforedig sy'n ceisio prynu'r asedau cymunedol hynny. A hefyd ein rhaglen cyfleusterau cymunedol ragorol sy'n darparu grantiau cyfalaf i grwpiau cymunedol ar gyfer prynu neu wella asedau cymunedol a gaiff eu defnyddio'n dda ac sydd eu hangen yn fawr. Felly, credaf fod y math o gymorth a ddarparwn yma yng Nghymru yn drawiadol, yn enwedig cymorth cyllidol, ond hefyd o ran rhannu arferion gorau ac yn y blaen. A chredaf y bydd y rhan fwyaf ohonom, os nad pob un ohonom, yn gyfarwydd iawn â chynlluniau cymunedol yn lleol sydd wedi elwa o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol sy'n darparu grantiau ledled Cymru.

Peredur Owen Griffiths, yn olaf.

Gwrandewais ar eich ateb ac rwy'n gobeithio eich bod wedi edrych ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig ar rymuso cymunedau a oedd ac a ddylai fod wedi bod yn agoriad llygad i'r Llywodraeth, gan i'r adroddiad hwnnw ganfod mai cymunedau yng Nghymru yw'r rhai sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU. Mae hyn yn cyd-fynd â sgyrsiau a gefais yr wythnos hon, mewn gwirionedd, gyda rhywun sy'n ymwneud â'r prosiect i ailagor sefydliad y glowyr yn Abertyleri. Gyda dagrau yn eu llygaid, dywedodd yr unigolyn hwnnw wrthyf fod llawer o bobl yn anobeithio a'u bod yn credu na fyddai pethau'n newid yn eu cymuned. Mae'n anomaledd gwirioneddol fod gan bobl yng Nghymru lawer llai o hawliau dros eu hasedau cymunedol na chymheiriaid eraill yn yr Alban a hyd yn oed yn Lloegr, sydd, na foed ichi anghofio, yn cael ei llywodraethu gan Blaid Dorïaidd nad yw'n enwog yn draddodiadol am ddal datblygwyr yn ôl. Pryd y gall cymunedau yng Nghymru, gyda'u hysbryd cymunedol ysbrydoledig, fwynhau'r un hawliau â chymunedau ledled gweddill y DU?

Fel y dywedais mewn ymateb i'r siaradwr blaenorol, rydym wedi cyflawni ein hymchwil ein hunain nad oedd yn dynodi angen am ateb deddfwriaethol. Ond rydym yn edrych gyda diddordeb ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig yn ogystal â'r gwaith gan Ganolfan Cydweithredol Cymru, 'Perchenogaeth gymunedol ar dir ac asedau: galluogi i dai a arweinir gan y gymuned gael eu darparu yng Nghymru', a gyhoeddwyd yn ddiweddar iawn hefyd. Felly, rydym yn edrych yn ofalus ar y ddau adroddiad i weld beth y gallwn ei ddysgu ganddynt. Ond rwy'n credu bod gennym waith rhagorol ar y gweill eisoes, ond mae'n fater o sut i sicrhau yn y ffordd orau mai dyna yw'r norm yn hytrach na'r eithriad.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, a'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.

Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi eich caniatâd i grwpio cwestiynau 1 a 3. Daeth yr ymgynghoriad ar raglen adnewyddedig i ddileu TB i ben ar 8 Chwefror 2022. Daeth 246 o ymatebion i law, ac mae'r rhain yn cael eu dadansoddi ar hyn o bryd. Byddaf yn gwneud datganiad ar raglen adnewyddedig i ddileu TB ym mis Gorffennaf eleni.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Hoffwn atgoffa'r Aelodau hefyd fy mod yn ffermwr, fel y nodwyd yn fy nghofrestr buddiannau, ac nid oes gennyf TB ar hyn o bryd.

Weinidog, roedd eich ymgynghoriad diweddar ar y cynllun adnewyddedig i ddileu TB yn argymell newidiadau i'r system bresennol ar gyfer prisio anifeiliaid a laddwyd yn orfodol gan Lywodraeth Cymru o ganlyniad i TB mewn gwartheg. Fodd bynnag, ceir pryderon nad yw system brisio dablaidd yn deg, gan fod system sy'n seiliedig ar gyfartaledd yn debygol o greu llawer o achosion o orbrisio neu danbrisio. Nid yw system o'r fath yn ystyried nifer o ffactorau pwysig sy'n ymwneud â nodweddion unigol anifail a allai effeithio ar ei brisiad. Yn y cyfamser, yn yr ymgynghoriad ei hun, mae'r Llywodraeth yn awgrymu bod ei hargymhellion yn ganlyniad i orwario ei chyllideb TB. Yr unig ffordd o leihau gorwariant yw sicrhau bod y clefyd yn cael ei reoli'n gyflym ac yn effeithiol, fel bod y clefyd yn cael yr effaith leiaf bosibl ar y fuches genedlaethol.

Weinidog, oni chytunwch mai'r unig ffordd o ddigolledu ffermwyr yn deg am anifeiliaid a gollir o ganlyniad i TB yw eu prisio ar sail eu gwerth unigol? A sut y bydd eich strategaeth adnewyddedig yn mynd i'r afael â'r clefyd mewn bywyd gwyllt drwy strategaeth ddileu gynhwysfawr i leihau'r angen i ladd gwartheg yn y lle cyntaf? Diolch.

Rwy'n credu mai'r peth cyntaf yr hoffwn ei ddweud yw nad wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad. Nid wyf wedi gweld unrhyw ymatebion eto. Fel y dywedaf, mae fy swyddogion wrthi'n eu dadansoddi ar hyn o bryd. Ac yn amlwg, bydd yr wybodaeth a gyflwynir o'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn bwydo i mewn wedyn i'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB y byddaf yn gwneud datganiad arni ym mis Gorffennaf. Felly, credaf mai dyna'r peth cyntaf i'w ddweud.

Rydych yn llygad eich lle, prisio yw un o'r agweddau yr ydym yn edrych arnynt yn yr ymgynghoriad, a chredaf, unwaith eto, ei bod yn deg iawn dweud bod gennym ddyletswydd statudol i ddigolledu ffermwyr mewn perthynas â TB, ac rydym bob amser yn gorwario. Mae'n gyllideb o fewn fy nghyllideb gyfan sydd bob amser yn cael ei gorwario, ac mae'n rhaid imi ddod o hyd i'r cyllid hwnnw bob amser. Ac yn amlwg, arian cyhoeddus yw hwnnw, ac mae angen inni sicrhau bod yr arian cyhoeddus hwnnw'n cael ei wario'n briodol. Credaf fod y ffordd y gwnawn y prisiadau yn awr yn gywir. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol iawn fod gwerth anifail ar y farchnad wedi ei ddiffinio fel pris y gellid ei ddisgwyl yn rhesymol am yr anifail yn y farchnad pe na bai TB arno, ac mae'n gwbl seiliedig ar bris y farchnad. Fel Llywodraeth, rydym yn penodi panel o briswyr dan gontract i asesu gwerth anifeiliaid sydd i'w lladd oherwydd TB. Ond mae hyn yn rhan bwysig o'r ymgynghoriad, ac fel y dywedaf, nid wyf am achub y blaen ar yr hyn y byddwn yn ei gyflwyno.

Rwy'n llwyr sylweddoli ei fod yn gyflwr gofidus iawn. Rwyf wedi bod ar ffermydd lle mae ffermwyr yn aros am ganlyniadau profion TB neu'n llawn gofid am ei fod yn agosáu, ac rwy'n deall yn iawn y dinistr y mae'n ei achosi. A dyna pam y mae'n bwysig iawn fod y rhaglen i ddileu TB yn gwneud yr hyn yr ydym eisiau iddi ei wneud, sef dileu TB yma yng Nghymru.

Rwy'n siŵr eich bod yn cytuno, Weinidog, ei bod yn straen fawr i deulu ffermio a busnes ffermio pan fyddant o dan gyfyngiadau TB. Ac rwy'n siŵr y byddwch am i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i gyfyngu ar y straen a'r pryder y mae'n rhaid i fusnesau a theuluoedd fferm fynd drwyddynt. Un mater a godwyd gyda mi dros nifer o flynyddoedd yw'r diffyg cyfathrebu rhwng busnesau fferm a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Gofynnais i'ch rhagflaenydd ynglŷn â hyn; mae'n dal i fod yn broblem. Felly, a gaf fi ofyn, a ydych yn cydnabod bod problem gyfathrebu yn atal ffermwyr rhag cael cyswllt uniongyrchol â'r asiantaeth? Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i wella cyfathrebu yn hynny o beth?

Ac yn olaf, Weinidog, y llynedd, nodwyd ardal â phroblem TB ym Mhennal yn fy etholaeth i, a gosodwyd mesurau llym ar ffermwyr yn yr ardal honno. A yw'r mesurau hynny, y mesurau caeth iawn hynny, yn dwyn ffrwyth bellach? A beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer mesurau rheoli yn yr ardal honno, ac unwaith eto, gyda chyfathrebu?

Diolch, ac roeddwn yn gobeithio fy mod wedi nodi, yn fy ateb i Peter Fox, fy mod yn deall yn iawn pa mor anodd a gofidus y gall TB fod i deulu fferm. Credaf eich bod yn iawn ynglŷn â chyfathrebu. Pan wneuthum y datganiad ar y rhaglen TB fis Tachwedd diwethaf yma yn y Siambr, pan gyhoeddais yr ymgynghoriad, un o'r pethau a gyhoeddais oedd sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen. Rwyf am i'r grŵp gorchwyl a gorffen ystyried sut y gallwn ymgysylltu a sut y gallwn gyfathrebu'n well â'r diwydiant ffermio fel Llywodraeth. Rydym wedi recriwtio aelodau'r grŵp gorchwyl a gorffen. Fe wnaethant gyfarfod am y tro cyntaf yr wythnos diwethaf ar 2 Mawrth. Rwy'n aros am nodyn o'r cyfarfod cyntaf hwnnw. Fe wnaethant gyfarfod ym Mhrifysgol Aberystwyth. Byddant yn cyfarfod eto'n fuan ac rwy'n disgwyl adroddiad terfynol ganddynt ddiwedd y gwanwyn, cyn imi allu cyhoeddi'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB. Fe sonioch chi am yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn benodol; gwahoddwyd swyddogion yr asiantaeth i gymryd rhan yn y grŵp gorchwyl a gorffen fel cynghorwyr yn hytrach na'u bod yn aelodau llawn o'r grŵp. Ond rwy'n cydnabod, wrth gwrs, y gallwn bob amser gyfathrebu'n well, oni allwn ni, ac ymgysylltu'n well. Dyna'r rheswm pam y sefydlais y grŵp gorchwyl a gorffen. Fe gyfeirioch chi at ardal yn eich etholaeth, a gwn fod nifer o'n hardaloedd TB yn sir Drefaldwyn ynghyd â gweddill canolbarth Cymru. Credaf ein bod yn gweld gwelliant yn y ffigurau yn yr ardal y cyfeirioch chi ati. Cafodd yr ystadegau TB diweddaraf eu rhyddhau y bore yma.

Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi rhybuddio y bydd y cynigion yn y rhaglen adnewyddedig i ddileu TB yn cael effaith andwyol ar iechyd meddwl ffermwyr. Wrth gwrs, rydym eisoes yn gweld 50 o weithwyr amaethyddol yn cyflawni hunanladdiad bob blwyddyn, ac mae milfeddygon dair i bedair gwaith yn fwy tebygol o gyflawni hunanladdiad nag unrhyw broffesiwn arall. Yng ngoleuni hynny, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa ystyriaethau y mae'r Gweinidog wedi'u rhoi i effeithiau'r cynigion hyn ar gyflwr meddyliol cymunedau gwledig, oherwydd yn ôl Undeb Amaethwyr Cymru, mae'r ffaith na chafwyd asesiad o'r effaith yn ddiffyg sylfaenol.

Gwelais y sylwadau gan Undeb Amaethwyr Cymru. Rwy'n cwrdd â hwy yn un o fy nghyfarfodydd rheolaidd gydag Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Llun nesaf, ac yn sicr bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed pam eu bod yn arddel y safbwyntiau hynny. Gan ddychwelyd at yr hyn a ddywedais mewn atebion cynharach, rwy'n llwyr gydnabod y straen y gall profion TB ei greu i ffermwyr. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith sylweddol a wneuthum ar wella iechyd meddwl ffermwyr. Rwyf wedi gweithio'n agos iawn, yn enwedig dros y pandemig—rwyf wedi mynychu'r grŵp cynghori a chefnogi a sefydlwyd gennym, rwyf wedi ariannu rhai o'r elusennau yn y sector amaethyddol i gynorthwyo yn y modd hwn. Felly, bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed yr hyn y mae Undeb Amaethwyr Cymru yn ei ddweud a pham eu bod yn teimlo bod hynny'n wir. Fel y dywedais, nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad—mae'n ymgynghoriad ystyrlon ac nid wyf eisiau i bobl feddwl na fyddwn yn gwrando ar eu barn. Mae'n bwysig iawn ein bod yn ystyried pob agwedd gan gynnwys y rhai yr ydych newydd gyfeirio atynt. Ond bydd gennyf ddiddordeb penodol mewn clywed pam fod Undeb Amaethwyr Cymru yn credu hynny.

Ar ôl ymgynghori ar y rhaglen adnewyddedig i ddileu TB, byddaf yn gwneud datganiad ar hyn ym mis Gorffennaf, pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad wedi'u dadansoddi a'u hadolygu. Bydd hyn yn cynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf am iawndal TB a phrisiadau.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fe wnaethoch ateb rhai o'r cwestiynau yr oeddwn am eu gofyn mewn ymateb cynharach i Peter Fox, ond yr hyn yr hoffwn gyfeirio ato, Weinidog, yw'r ffaith ichi ddweud bod y gyllideb ar gyfer iawndal wedi'i gorwario bron bob blwyddyn ers 2015, sy'n profi bod angen gwneud gwaith pwysig iawn i geisio dileu'r clefyd ofnadwy hwn ledled Cymru. A wnewch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf ar ein sefyllfa mewn perthynas â chyflwyno brechlyn ac a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu rhoi unrhyw gamau pellach ar waith, ar wahân i'r brechlyn, i fynd i'r afael â TB buchol? Diolch.

Nid wyf yn hollol siŵr a ydych yn cyfeirio at frechlyn ar gyfer moch daear neu frechlyn gwartheg. 

Y brechlyn ar gyfer moch daear. 

Ar y brechlyn ar gyfer moch daear, fe fyddwch yn ymwybodol o'r cynllun grant a fu gennym. Rydym yn parhau i gefnogi brechu moch daear ar ffermydd ledled Cymru. Fis Tachwedd diwethaf, rwy'n credu, cyhoeddais £100,000 ychwanegol a fyddai ar gael i ehangu'r cynllun brechu moch daear yng Nghymru. Credaf fod y dyddiad cau yfory, mewn gwirionedd, 10 Mawrth, felly hoffwn annog unrhyw un sy'n dymuno cwblhau'r ffurflen hon i wneud hynny cyn yfory, oherwydd mae'n rhoi cyfle go iawn i'n ffermwyr, i'n tirfeddianwyr ac i sefydliadau eraill frechu moch daear rhag TB buchol.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn 2019, buddsoddodd Llywodraeth Cymru £1.29 miliwn i gefnogi a thyfu sector moch Cymru, gyda Cyswllt Ffermio yn dweud bod cynhyrchiant moch yn profi adfywiad yng Nghymru. Yn anffodus, mae digwyddiadau byd-eang, megis colli'r farchnad allforio i Tsieina yn achos rhai proseswyr moch, yr aflonyddwch rhyngwladol i gyflenwadau carbon deuocsid, a'r prinder llafur byd-eang, wedi golygu bod diwydiant moch Cymru wedi wynebu sawl her dros y misoedd diwethaf. Fodd bynnag, rwy'n pryderu'n benodol am y ffermwyr moch sy'n wynebu caledi ariannol oherwydd proseswyr sy'n gwrthod cyflawni eu contractau. Gan fod hwn yn sector y mae Llywodraeth Cymru wedi dangos diddordeb arbennig ynddo, fel y nodais, rwy'n synnu nad yw Llywodraeth Cymru wedi darparu unrhyw gefnogaeth uniongyrchol i'r sector ar yr adeg hon. Mae ffermwyr moch sy'n ei chael hi'n anodd yn yr Alban, Gweriniaeth Iwerddon, Gogledd Iwerddon, Ffrainc, yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a Gwlad Pwyl wedi cael cefnogaeth gan eu Llywodraethau. Pam nad ydych chi wedi cefnogi ffermwyr moch sy'n ei chael hi'n anodd yng Nghymru?

Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am y sector moch. Fel Gweinidog, credaf mai dim ond dwy fferm foch yr ymwelais â hwy erioed, am ei fod yn rhan fach iawn o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru. Pan oeddem yn ystyried a ddylem gefnogi'r sector moch ai peidio—fe sonioch chi am broblemau gyda'r cyflenwad carbon deuocsid yn arbennig, ac rwy'n credu mai o gwmpas yr adeg honno pan oedd hynny'n cyrraedd uchafbwynt y gwnaethom edrych ar hynny—penderfynwyd peidio â gwneud hynny, oherwydd nifer y ffermydd a oedd wedi bod mewn trafodaethau gyda swyddogion ynglŷn â hynny. Ond rwyf bob amser yn agored i hynny; os oes gennych ffermwyr moch penodol yn eich etholaeth, cysylltwch â mi yn eu cylch. Ond nid oedd yn rhywbeth a laniodd ar fy nesg yn yr un ffordd ag y gwnaeth gyda phethau eraill, megis y sector llaeth, er enghraifft.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'n galonogol gwybod, hyd yn oed os oes llai ohonynt, nad ydynt yn cael eu trin yn llai cyfartal na rhannau eraill o'r diwydiant amaethyddol. Wrth symud ymlaen, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi codi'r angen i ddiogelu cyllid ar gyfer swydd cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt Cymru droeon, swydd sy'n cael ei gwneud gan Rob Taylor ar hyn o bryd. Rwy'n falch fod eich cyd-Weinidog, y Gweinidog newid hinsawdd, ar ôl fy ngalwadau mynych, wedi cadarnhau wrthyf fod cyllid wedi'i gadarnhau am dair blynedd arall. Mae hwn yn newyddion cadarnhaol. Un o'r materion allweddol y mae Rob a minnau wedi'i drafod yw ymosodiadau cŵn ar anifeiliaid fferm, a defaid yn arbennig. I ddefnyddio eich rhanbarth eich hun yn y gogledd fel enghraifft, yn 2018, cafodd 52 o gŵn eu saethu o ganlyniad i ymosodiadau ar anifeiliaid fferm, sy'n cyfateb i 648 o anifeiliaid unigol a laddwyd gan gŵn afreolus. Os cymharwn hyn â Dyfnaint a Chernyw, ardal gyda chefndir gwledig tebyg, ond gyda phoblogaeth lawer mwy, dim ond 10 ci a gafodd eu saethu, a dim ond 205 o anifeiliaid unigol a gollwyd. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cydnabod yr effeithiau ariannol ac emosiynol y mae ymosodiadau o'r fath yn eu cael ar ein cymuned ffermio. O ystyried y pryderon hyn, a oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth ar waith sy'n gweithio ochr yn ochr â ffermwyr a'r cyhoedd i fynd i'r afael â'r duedd hon sy'n peri pryder mewn ymosodiadau ar anifeiliaid fferm?

Mae'n duedd bryderus iawn, ac rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae Rob Taylor wedi bod yn ei wneud, ynghyd â'r comisiynwyr heddlu a throseddu, yn arbennig. Rwy'n falch iawn fod fy nghyd-Aelod Julie James wedi cyflwyno cyllid ar gyfer y swydd am dair blynedd arall. Tua phedair blynedd yn ôl mae'n debyg, cyn i Rob ddechrau yn y swydd hon, ond pan oedd ganddo ddiddordeb penodol yn y mater yn y tîm troseddu gwledig yn y gogledd, ceisiais lobïo'r Ysgrifennydd Cartref ynglŷn â hyn, oherwydd fe fyddwch yn deall bod llawer o'r ddeddfwriaeth yn nwylo Llywodraeth y DU. Credaf fod rhywfaint ohoni'n dyddio'n ôl i'r 1800au, yn llythrennol—mae wedi dyddio'n llwyr, ac nid yw'n addas i'r diben o gwbl. Credaf y byddai'n dda iawn pe gallai Llywodraeth y DU edrych ar y ddeddfwriaeth honno, a'n bod yn gallu cynorthwyo yn y ffordd honno. Yn sicr, pan oedd yr Arglwydd Gardiner yn Weinidog yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, roedd yn rhywbeth yr oedd yn awyddus iawn i'w ddatblygu, ond credaf fod pethau wedi arafu ychydig. Mae gennyf gyfarfod grŵp rhyngweinidogol DEFRA wythnos i ddydd Llun, a byddwn yn falch iawn o weld a oes unrhyw beth pellach y byddai'r Ysgrifennydd Gwladol yn ystyried ei wneud, gyda'r Ysgrifennydd Cartref, i geisio sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn addas i'r diben ac yn addas ar gyfer 2022.

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Weinidog, oherwydd gwn fod Rob yn angerddol iawn ynglŷn â'r mater hwn, ac mae wedi siarad yn helaeth amdano yn San Steffan, mewn sesiynau pwyllgor dethol yno. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech godi'r mater yn eich cyfarfod rhynglywodraethol.

Yn olaf, rwy'n falch eich bod yn y Siambr ddoe pan gododd fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies y pryderon ynghylch sefyllfa ansicr diogelwch bwyd Cymru, o gofio'r ymosodiad anghyfreithlon ar Wcráin. Mae'r rhyfel wedi dangos bod y gorllewin wedi mynd yn orddibynnol ar nwyddau a gwasanaethau a fewnforir, a bydd yr ymosodiad ar Wcráin, basged fara Ewrop, yn cael effaith ar wledydd ledled y byd, ac effaith ar brisiau bwyd yn enwedig. Yn wir, mae arbenigwyr wedi dweud bod prinder bwyd ar y gorwel, sy'n peri pryder o gofio bod y gyfradd o gynhyrchiant bwyd sy'n hunangynhaliol yng Nghymru oddeutu 60 y cant.

Weinidog, mae'n rhwystredig oherwydd ceir beirniadaeth, ar y naill law, o gytundebau masnach y DU, sy'n llenwi'r bwlch cynhyrchiant hwn, ac eto, ar y llaw arall, ein nod yma yng Nghymru yw cyflwyno Bil amaethyddiaeth sy'n cynyddu ein dibyniaeth ar fewnforion. Credaf fod gwir angen inni ailfeddwl am gyfeiriad teithio polisi amaethyddol Cymru, a chredaf yn gryf fod yn rhaid rhoi blaenoriaeth i gynyddu ein hunangynhaliaeth ein hunain yma yng Nghymru i dros 80 y cant fan lleiaf. O ystyried hyn, a'r galwadau gan fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies, a wnewch chi ymrwymo i uwchgynhadledd fwyd i ffermwyr, proseswyr a manwerthwyr fel y gallwn feithrin cadernid, diogelwch bwyd a hunangynhaliaeth ym mholisi amaethyddol Cymru?

Nid wyf yn credu bod angen uwchgynhadledd fwyd arnom ar hyn o bryd. Credaf ei bod yn bwysig fy mod yn parhau i gael trafodaethau gyda'r sector ffermio, gyda chynhyrchwyr, a chyda phroseswyr hefyd. Credaf ei fod yn bwysig iawn, oherwydd mae'r gadwyn cyflenwi bwyd mor hanfodol ledled y DU. Soniais yn fy ateb i gwestiwn Andrew R.T. Davies yn ystod y datganiad busnes fy mod wedi gofyn i hyn gael ei gynnwys ar agenda grŵp rhyngweinidogol DEFRA wythnos i ddydd Llun. Fodd bynnag, mae pethau'n symud yn gyflym iawn mewn gwleidyddiaeth, onid ydynt; mewn gwirionedd, rwy'n credu y byddaf yn cyfarfod â DEFRA a fy nghymheiriaid o'r Alban a Gogledd Iwerddon yfory, oherwydd mae'n amlwg fod hwn yn rhywbeth sy'n peri mwy a mwy o bryder.

Credaf fod y DU gyfan, y byd i gyd yn wir, yn wynebu cyfnod hir ac ansefydlog o aflonyddwch mewn perthynas â bwyd oherwydd yr ymosodiad ar Wcráin. Fel y dywedwch, mae'n cyflenwi llawer iawn o wenith i'r byd. Felly, rwy'n awyddus iawn i ofyn i DEFRA beth yw eu hasesiad diweddaraf o'r sefyllfa, sut y gallai effeithio ar y diwydiant bwyd-amaeth, a'r hyn y mae'n ei olygu i'r cyhoedd. Rwy'n siŵr ei fod yn golygu prisiau uwch am fwyd ledled y byd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni gadw llygad arno. Nid wyf yn credu bod angen uwchgynhadledd fwyd yn y ffordd yr awgrymodd Andrew R. T. Davies ar hyn o bryd. Soniais mewn ateb cynharach fy mod yn cyfarfod ag Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Llun. Rwyf hefyd yn cyfarfod ag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, felly mae'n bwysig iawn clywed beth sydd ganddynt i'w ddweud ar y mater hwn hefyd.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Dwi am barhau efo thema'r diciâu, os caf fi. Droeon dros y ddwy flynedd diwethaf, mae'r Llywodraeth yma wedi sôn am yr angen i ddilyn y wyddoniaeth pan fo'n dod at COVID. Dylid, wrth gwrs, defnyddio'r un egwyddor wrth ymdrin â heintiau eraill, megis y diciâu. Mae'r gwaith a wnaed yn ddiweddar yng Nghaerloyw a Gwlad yr Haf, lle mae moch daear wedi cael eu rheoli, wedi dangos gostyngiad o 66 y cant a 37 y cant yn y nifer o achosion o'r diciâu mewn gwartheg ar ôl pedair blynedd o weithredu. Mae Iwerddon, Seland Newydd a gwledydd eraill wedi canfod ffyrdd o fynd i'r afael â'r haint yma. Mae angen felly tynnu'r arbenigedd sydd gennym ni yng Nghymru, ac yn rhyngwladol, at ei gilydd yma er mwyn datblygu polisi a fydd yn gweithio i Gymru. A wnewch chi, Weinidog, ystyried sefydlu tasglu annibynnol i gynghori'r Llywodraeth a datblygu ymateb effeithiol sydd yn seiliedig ar y wyddoniaeth?

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn dilyn y wyddoniaeth. Efallai eich bod yn gwybod bod gennym Glyn Hewinson yn ei le erbyn hyn ym Mhrifysgol Aberystwyth yn ein cynghori mewn perthynas â'n rhaglen i ddileu TB. Unwaith eto, nid wyf am achub y blaen. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn atebion cynharach i Aelodau Ceidwadol fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweld yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Rydym wedi cael 246, sy'n nifer go arwyddocaol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gwrando ar farn pobl.

Diolch, Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Ond i barhau efo'r diciâu, ddwy flynedd yn ôl, fe gyhoeddodd DEFRA adroddiad yn dangos effaith ariannol y diciâu ar ffermydd gwartheg yng Nghymru ac yn Lloegr. Mae'n dangos bod canolrif y gost sy'n cael ei thalu'n uniongyrchol gan eu busnesau yn anferthol. Dros naw mis, mae fferm sydd yn gorfod ymdopi ag achos cronig o'r diciâu yn gorfod talu £16,000. Er mwyn rhoi'r ffigwr yna yn ei gyd-destun, incwm cyfartalog busnesau fferm yng Nghymru ddwy flynedd yn ôl oedd £26,200. Mae'n rhaid gwneud mwy felly i gefnogi ffermwyr sy'n gweld yr haint yma ar eu ffermydd. Mae hyn heb sôn am yr effaith ar iechyd meddwl y teuluoedd ar y ffermydd yma ac ar y gymuned. Ond eto, er hyn, dydy'r Llywodraeth ddim wedi nodi'r costau yma neu unrhyw effeithiau a ddaw o'r cynigion ar fusnesau amaethyddol Cymru yn yr ymgynghoriad diweddar. Bydd cynigion y Llywodraeth ar y diciâu yn arwain at effeithiau sylweddol ar amaeth yma, ond eto, dydy'r Llywodraeth ddim wedi cyhoeddi asesiad effaith rheoleiddiol llawn na chynhwysfawr ochr yn ochr â'r ddogfen ymgynghori. Mae'n rhaid cael asesiad effaith rheoleiddiol. Weinidog, pryd gawn ni un? 

Soniais fod yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn cael eu dadansoddi a'u hadolygu ar hyn o bryd. Fy nghynllun wedyn yw cyflwyno'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB, a byddaf yn gwneud datganiad. Rwy'n dychmygu y bydd y ddau'n mynd law yn llaw—cyhoeddi'r rhaglen adnewyddedig a'r datganiad—ym mis Gorffennaf eleni, a dyna pryd y caiff yr holl ddogfennau ynglŷn â hynny eu cyhoeddi, er y byddaf yn cyhoeddi'r ymatebion i'r ymgynghoriad cyn hynny. 

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth cynhwysfawr ac yn hyrwyddo tyfu llysiau yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys hyfforddiant a chyngor pwrpasol a ddarperir gan Tyfu Cymru a Cyswllt Ffermio, ac mae ein prosbectws amaethyddiaeth mewn amgylchedd a reolir yn cynnig cyngor ac yn annog buddsoddi yn y rhan hon o'r sector amaethyddol.   

Diolch yn fawr iawn. Rydym eisoes wedi trafod yr aflonyddwch i farchnadoedd bwyd sy'n digwydd o ganlyniad i Brexit a'r rhyfel yn Wcráin, ond hoffwn ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, oherwydd un o'r cytundebau pwysicaf o fewn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yw darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd. Felly, yn unol ag amcanion economi sylfaenol Llywodraeth Cymru a'n rhwymedigaethau cyfreithiol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, pa gamau y mae eich swyddogion yn eu cymryd i hyrwyddo garddwriaeth yng Nghymru fel y gall awdurdodau addysgol lleol ddod o hyd i'r tunelli ychwanegol o lysiau ffres y bydd eu hangen arnynt er mwyn iddynt allu cydymffurfio â safonau bwyta'n iach, a helpu i gryfhau economïau bwyd lleol hefyd? 

Efallai eich bod wedi clywed y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, yn ei hateb i gwestiwn ynghylch caffael bwyd, sy'n amlwg yn rhan o'r prydau ysgol am ddim a'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar y materion hyn—. Mae'r gwaith yn cael ei arwain gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac maent yn edrych ar sut y gallwn gynyddu'r cyflenwad o fwyd o Gymru mewn prydau ysgol. A soniais am y gefnogaeth rydym yn ei rhoi i ffermio, oherwydd os yw ffermio moch yn rhan fach iawn o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru, mae garddwriaeth hyd yn oed yn llai; dim ond 1 y cant o'r sector amaethyddiaeth ydyw. Felly, fel y gwyddoch, mae'n rhywbeth y bûm yn awyddus iawn i'w hyrwyddo, a byddwn yn cynnig cymorth i annog ffermwyr, os ydynt yn dymuno troi at ochr arddwriaethol ffermio. 

Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gyflenwyr lleol ac annog mwy o gynhyrchwyr i fod yn rhan o hyn, credaf mai un o'r pethau sy'n rhaid inni ei wneud yw newid caffael cyhoeddus. Mae gwir angen inni symud oddi wrth y gost isaf mewn tendrau bwyd a sicrhau ein bod yn cynnwys gwerth cymdeithasol a gwerth amgylcheddol, ac ystyriaethau ansawdd hefyd. Rwy'n credu bod angen i bobl werthfawrogi gwerth tarddiad lleol. Felly, mae hwn yn waith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, yn enwedig mewn perthynas â phrydau ysgol am ddim, fel y dywedwch, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio. 

Mae garddwriaeth yng Nghymru wedi bod yn dirywio ers amser, gyda llai na 3,000 hectar bellach yn cael eu trin ar gyfer tatws, llysiau maes, perllannau ffrwythau bach a pherllannau masnachol. Mae nifer yr hectarau wedi haneru mewn 40 mlynedd. Nawr, yn ôl Prifysgol Caerdydd, er mwyn i Gymru gynhyrchu'r ffrwythau a llysiau sydd eu hangen i fodloni argymhellion maethol pump y dydd, byddai angen 2 y cant o arwynebedd tir Cymru i'w gynhyrchu. Nawr, fel y gwyddoch, Weinidog, credaf y dylai Llywodraeth Cymru wobrwyo ac annog ein ffermwyr yng Nghymru i barhau i gynhyrchu bwyd, gan fynd â ni gam yn nes at fod yn fwy hunangynhaliol. Felly, tybed a wnewch chi egluro i ba raddau y mae Bil amaethyddol (Cymru) yn gyfle inni geisio hybu cynhyrchiant bwyd lleol yng Nghymru, yn hytrach na'n gwneud yn fwy dibynnol ar fewnforion o'r tu allan i Gymru ar gyfer ein cig, ein llaeth, ein ffrwythau a'n llysiau? Diolch. 

Nid wyf yn cydnabod y ffigurau y mae Janet Finch-Saunders yn cyfeirio atynt, ac yn ddiddorol, nid wyf yn gwybod a oeddech yn y Siambr yr wythnos diwethaf pan ddaeth Jenny Rathbone i mewn yn cario cenhinen a gofyn imi faint o gennin sy'n cael eu tyfu yng Nghymru, felly rwyf wedi gwneud yn siŵr fod gennyf y ffigur hwnnw rhag ofn i Jenny ofyn imi eto heddiw.

Beth yw'r ffigur?

Nid y ffigur unigol, ond tyfwyd 1,500 tunnell o gennin gan Puffin Produce yn unig, ac maent yn gobeithio tyfu 50 y cant yn fwy eto y flwyddyn nesaf. Felly, ni fyddwn yn dweud bod y sector garddwriaethol yn dirywio. Soniais yn fy ateb gwreiddiol i Jenny ein bod wedi cyhoeddi prosbectws 'Amaethyddiaeth mewn Amgylchedd a Reolir' ym mis Medi 2021. Mae wedi bod yn ddiddorol iawn gweld y diddordeb yn hwnnw. Ymwelais â fferm fefus ym Mro Morgannwg sy'n defnyddio technegau amaethyddiaeth mewn amgylchedd a reolir, ac mae'n dda iawn gweld y dull economi gylchol a fabwysiadwyd ganddynt.

Roedd eich cwestiwn penodol yn ymwneud â'r Bil amaethyddiaeth. Fe fyddwch yn gwybod bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn rhan o'r Bil amaethyddiaeth, ac mae'r ffordd y caiff bwyd ei gynhyrchu, sicrhau'r bwyd cynaliadwy hwnnw, yn gwbl hanfodol i'r cynllun ffermio cynaliadwy a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i gynorthwyo ein ffermwyr. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn wahanol i gynllun y taliad sylfaenol. Yr hyn a wnawn yw gwobrwyo ein ffermwyr—yr arian cyhoeddus a gânt am ddarparu nwyddau cyhoeddus—ac er ein bod bob amser wedi dweud nad yw bwyd yn nwydd cyhoeddus, yr hyn y byddwn yn ei wneud yn y Bil amaethyddiaeth yw hyrwyddo cynhyrchiant bwyd cynaliadwy a thalu amdano. 

Diolch. Mae ymateb i'r argyfwng natur yn un o amcanion allweddol ein cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Bydd cymorth i ffermydd yn y dyfodol yn gwobrwyo ffermwyr sy'n gweithredu i gynnal a chreu ecosystemau cadarn. Bydd hyn yn helpu i greu'r amodau a fydd yn galluogi inni adfer rhywogaethau ar raddfa fferm a thirwedd.

Chwe wythnos yn ôl, mewn ymateb ysgrifenedig i mi, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd

'Yn fwy hirdymor, bydd y Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn fecanwaith pwysig ac yn ffynhonnell arian i fynd i'r afael â cholli cynefinoedd a dirywiad rhywogaethau, gan gynnwys rhai o'n hadar fferm eiconig megis y gylfinir. Bydd sylwadau gan bartneriaeth Gylfinir Cymru yn cael eu hystyried gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd wrth i'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy gael ei ddatblygu.'

Ond gyda'r bygythiad y byddant wedi diflannu ar lefel gwlad erbyn 2033, rwy'n gobeithio y byddech yn cytuno nad oes gennym amser i aros. Gan y bydd yn cymryd y rhan orau o ddegawd i gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy ledled Cymru, sut y bydd hyn yn helpu i adfer poblogaethau o rywogaethau prin a bregus fel y gylfinir, sy'n galw am weithredu ar frys yn awr os nad ydym yn mynd i'w colli yng Nghymru? Ac a all y Gweinidog gadarnhau ei bod yn derbyn cais Gylfinir Cymru am gyfarfod ar y safle gyda ffermwyr, rheolwyr tir a phartneriaid Gylfinir Cymru i drafod adferiad y gylfinir, y manteision lluosog ac amlrywogaethol ehangach, a chefnogi datblygu polisi fel y cynllun ffermio cynaliadwy o bosibl?

Diolch. Wel, gan ein bod eisoes ynghanol argyfwng hinsawdd a natur, rydych yn llygad eich lle nad oes gennym amser i'w wastraffu. Felly, ni fyddwn eisiau i bobl feddwl ein bod yn aros i'r cynllun ffermio cynaliadwy ymddangos cyn diogelu ein rhywogaethau, a bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn o lawer o gynlluniau sydd bellach yn rhan o bortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd—y cynllun rheoli cynaliadwy, er enghraifft, sydd eisoes yn gwella cadernid ein hecosystemau, mae'n gwella ein bioamrywiaeth, ac wrth gwrs mae'n mynd i'r afael â newid hinsawdd. Mae cyllid sylweddol—oddeutu £235 miliwn, rwy'n credu—eisoes wedi'i ddarparu i oddeutu 50 o brosiectau ledled Cymru. Mae gennym hefyd y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd, sy'n helpu i gynyddu cadernid ecosystemau ein mawndiroedd yng Nghymru. Felly, bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn edrych ar arferion da y cynlluniau hyn ac yn adeiladu arnynt. 

Diolch. Mae gweithio mewn partneriaeth yn un o egwyddorion allweddol ein fframwaith iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio ag ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys ceidwaid anifeiliaid, awdurdodau lleol ac asiantaethau cyflawni i godi safonau iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n croesawu'r ffaith bod cynlluniau megis y gwaharddiad ar werthu cŵn bach a chathod bach gan drydydd partïon—cyfraith Lucy—yn dod i rym, ond mae hyn hefyd yn cynyddu rolau arolygu a gorfodi ein cynghorau yng Nghymru. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo cynghorau i gyflawni'r swyddogaethau hyn, ac a oes unrhyw rôl i ddarparu cyfrifoldebau statudol tebyg i'r RSPCA, er enghraifft, fel y gallant hwy hefyd wneud eu rhan?

Diolch. Mewn perthynas â rhan olaf eich cwestiwn, nid oes rôl i roi pwerau i'r RSPCA o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006. Mae hwnnw'n rhywbeth rwy'n edrych arno ochr yn ochr â materion iechyd a lles anifeiliaid eraill. Ar eich cwestiwn ynghylch cefnogi awdurdodau lleol, pan gyflwynwyd y rheoliadau y cyfeiriwch atynt, fe wnaethom edrych ar eu heffeithiau ar awdurdodau lleol, ac o safbwynt ariannol, yn y gorffennol, roedd yn ofynnol i werthwyr masnachol wneud cais am drwydded gan awdurdod lleol ac roeddent yn destun arolygiadau parhaus. Ond yn y ffordd y gwnaethom lunio'r rheoliadau newydd, rhagwelwyd y bydd y rhai sy'n gymwys i fasnachu ac sy'n bodloni'r safonau gofynnol ar gyfer trwyddedu yn parhau i weithredu ac y byddent ond yn gwerthu'n uniongyrchol i'w cwsmeriaid. Byddai'r rhai anghymwys yn peidio â masnachu wedyn, ac ar y sail honno ni fyddai, neu ni ddylai fod baich ariannol ychwanegol i awdurdodau lleol. Byddant yn gallu pennu ffi newydd y drwydded, a dylai'r ffi a bennir fod yn ddigon i dalu cost ddisgwyliedig cofrestru, arolygu a gorfodi.

Weinidog, er bod angen sicrhau bod pob sefydliad yn glynu wrth safonau iechyd a lles anifeiliaid wrth gwrs, credaf fod llawer o fentrau angen cael eu hannog yn hytrach na'u gwthio. Dylai mentrau fel llochesau a chanolfannau achub ac ailgartrefu fod yn ddarostyngedig i reoliadau, ond mae'r mwyafrif llethol yn cynnal y safonau lles anifeiliaid mwyaf llym. Mae llawer o lochesi anifeiliaid wedi cael trafferth yn ystod y pandemig wrth i ffynonellau ariannu sychu, rhywbeth a all gael effaith andwyol ar eu gallu i ofalu am anifeiliaid anwes a adawyd. Weinidog, beth arall y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod llochesi anifeiliaid, megis y gymdeithas ragorol yn Nyserth sy'n achub anifeiliaid anwes, yn cael eu cefnogi'n ariannol? Diolch.

Diolch. Wel, fe fyddwch yn gwybod bod llawer o sefydliadau, nid yn unig o fewn fy mhortffolio i, wedi dioddef oherwydd y pandemig, a gwnaethom bopeth yn ein gallu i'w cefnogi, yn enwedig yn ariannol. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i ymweld â llawer o elusennau a sefydliadau a llochesau yn ystod fy nghyfnod yn y portffolio hwn, a chredaf mai un o'r pethau yr ydym yn sicr yn edrych arno yw pa reoliadau sydd eu hangen mewn perthynas â llochesau.

Rwyf wedi cael trafodaethau gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ac rwy'n parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a byrddau iechyd i sicrhau bod bwyd a diod gan gyflenwyr lleol ar gael mewn ysgolion, ysbytai a chartrefi gofal.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y cawn ein hatgoffa'n aml gan Jenny Rathbone, mae cynifer o bethau cadarnhaol yn deillio o ailadeiladu economi fwyd leol: mae'n creu swyddi, mae'n wych i'r amgylchedd hefyd, ac mae cymaint o gyfleoedd busnes rhagorol yma, gan fod y galw lleol yn llawer mwy na'r cyflenwad lleol ar hyn o bryd. Rydym wedi cael ein hatgoffa eto yn ddiweddar, onid ydym, am bwysigrwydd peidio â bod yn orddibynnol ar fewnforio bwyd i'r wlad hon. Mae angen rhoi cyfle i bobl ifanc aros yn eu cymunedau a chael eu cefnogi gan sefydliadau'r sector cyhoeddus. Nawr, roedd fy nghyfaill Rhun ap Iorwerth yn canmol cyngor Ynys Môn, soniodd fy nghyfaill Llyr Gruffydd am gyngor Caerfyrddin a Chyngor Gwynedd. Wel, Lywydd, rwyf am sôn am gyngor Ceredigion yn awr, oherwydd mae yna enghraifft wych pan wnaeth cyngor Ceredigion, dan arweiniad Plaid Cymru, yn siŵr mai'r cynnyrch lleol gorau a gâi ei gynnwys yn eu holl barseli bwyd i bobl agored i niwed yn ystod y pandemig COVID. Ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad pwysig yn y cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru y bydd prydau ysgol am ddim yn defnyddio cynhwysion a gynhyrchir yn lleol, er budd i ffermydd a busnesau lleol ledled Cymru. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno bod mwy i'w wneud, felly a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y mater a sut y gallwn sicrhau bod bwyd lleol ar gael ac yn cael ei annog ledled Cymru ym mhob sector? Diolch yn fawr.

Rydych wedi mynd â fi yn ôl ddwy flynedd i'r nosweithiau di-gwsg oherwydd y blychau bwyd ar ddechrau'r pandemig COVID. Roedd yn waith gwych, ac rwy'n sicr yn talu teyrnged i gyngor Ceredigion. Fe wnaethant weithio'n ddygn i sicrhau eu bod yn defnyddio bwyd lleol, a chredaf ei bod yn enghraifft wych o'r hyn y gallwn ei wneud i gefnogi ein cynhyrchwyr bwyd a diod rhagorol o Gymru yn llawer gwell.

Fe fyddwch wedi clywed y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn sôn am y gwaith y mae'n ei wneud ar gaffael mewn perthynas â chynyddu'r cyflenwad bwyd o Gymru yn ein prydau ysgol, er enghraifft drwy fframweithiau bwyd sector cyhoeddus Cymru y mae cyngor Caerffili wedi arwain arnynt, a'r haf diwethaf bûm mewn cyfarfod i weld beth arall y gallem ei wneud i ddarparu bwyd a diod o Gymru yn ein hysbytai. Rwy'n falch iawn o weld bod y gwaith hwnnw'n parhau i gael ei ddatblygu.

Ond rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais wrth Jenny Rathbone, a dweud y gwir. Rwy'n credu bod angen inni newid y ffordd yr ydym yn meddwl am dendro am fwyd, ac nid oes rhaid dewis yr opsiwn rhataf. Unwaith eto, cyfeiriodd Rebecca Evans at y ffaith ein bod yn ei chael hi'n anodd cael cyflenwr dofednod ar gyfer darpariaeth fwyd ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Felly, mae gwaith sylweddol i'w wneud. Gwn ein bod, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, yn edrych ar sut y'i gwnawn ar gyfer prydau ysgol am ddim, ond credaf fod angen inni ei wneud ar draws y sector cyhoeddus ehangach hefyd.

Rai misoedd yn ôl, Weinidog, codais y Bil gyda chi a aeth drwy Gynulliad Cenedlaethol Ffrainc ac a oedd yn ymwneud â chaffael lleol, ac yn benodol â gosod targedau i archfarchnadoedd gyrchu cynnyrch lleol. Mae Bil fy nghyd-Aelod Peter Fox yn mynd drwy’r Senedd ar hyn o bryd. Fe ddywedoch chi y byddech yn edrych ar y ddeddfwriaeth honno sydd bellach wedi'i phasio yng Nghynulliad Cenedlaethol Ffrainc. Ymddengys ei fod yn gyfrwng a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Rwyf wedi bod yma ers bron i 15 neu 16 mlynedd bellach—gwn nad yw’n edrych fel hynny—[Chwerthin.]—ac nid wyf byth yn clywed unrhyw un yn anghytuno ynglŷn â chefnogi cynnyrch lleol, ond y gwir amdani yw bod mân welliannau wedi'u gwneud yma ac acw, ond nid oes unrhyw fomentwm cyffredinol y tu ôl i hyn, a chredaf y byddai cynnig deddfwriaethol fel yr un a gyflwynwyd gan y Ffrancwyr ac fel y mae fy nghyd-Aelod Peter Fox wedi'i gyflwyno yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn y maes penodol hwn.

Credaf fy mod wedi bod yma am yr un faint o amser, felly nid wyf yn dweud dim. [Chwerthin.]

Rydych chi'n edrych yn well na fi. [Chwerthin.]

Fe wnaethom edrych ar y ddeddfwriaeth honno, ac yn sicr, mewn trafodaethau a gefais gyda Peter Fox—oherwydd, fel y gwyddoch, ni chefnogais Fil Peter, ond rydym yn cyflwyno'r strategaeth bwyd cymunedol. Felly, credaf fod gan Peter syniadau da iawn yr ydym yn awyddus i'w hymgorffori yn y strategaeth bwyd cymunedol, ac fe wnaethom edrych, fel y dywedwch, ar y ddeddfwriaeth honno. Ac rydych yn llygad eich lle, nid oes llawer o bobl yn anghytuno â, 'Mae'n rhaid inni wneud mwy, mae'n rhaid inni ddefnyddio mwy o gynnyrch lleol ac ati', ond credaf fod angen inni newid y meddylfryd hwnnw y soniais amdano mewn atebion cynharach sy'n mynnu bod yn rhaid mynd am y tendr rhataf. Nid ydym yn dymuno cael ein gorlethu â chig rhad; rydym am weld y cig o safon sydd gennym yma yng Nghymru, ond mae’n rhaid i bobl gydnabod bod hynny weithiau’n costio mwy. Felly, credaf fod hyn yn ymwneud â newid y meddylfryd hwnnw, ond yn sicr, wrth inni fwrw ymlaen â’r strategaeth bwyd cymunedol, ni chredaf fod angen newid y ddeddfwriaeth, credaf fod gennym yr offer i wneud hynny yn barod. Ond rydym yn edrych yn fanwl iawn ar yr hyn y mae Peter yn ei awgrymu, ynghyd â Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio, mewn perthynas â'r strategaeth bwyd cymunedol.

Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn gwobrwyo ffermwyr actif sy’n rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â heriau’r argyfyngau hinsawdd a natur ochr yn ochr â chynhyrchu bwyd yn gynaliadwy. Rwy’n bwriadu cyhoeddi amlinelliad o’r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yr haf hwn a lansio ail gam ein proses gydlunio.

Diolch am eich ateb. Mae diwydiant amaethyddol Cymru, wrth gwrs, yn wynebu dyfodol ansicr wedi i gytundeb masnach rydd Awstralia gael ei gymeradwyo fis Rhagfyr diwethaf. Rwyf wedi sôn sawl tro yn y Siambr hon fy mod yn credu bod perygl i'r cytundeb hwnnw ostwng safonau lles yma yng Nghymru a gweddill y DU. Gallai mewnforio cynhyrchion â safonau lles is yn ddigyfyngiad o wledydd fel Awstralia arwain at gystadleuaeth ffyrnig rhwng cynhyrchion sy’n cael eu mewnforio a’r rheini a gynhyrchir yma yng Nghymru. Mae'n hollbwysig nad yw'n ofynnol i ffermwyr dorri costau ac aberthu lles anifeiliaid er mwyn gallu cystadlu â'r mewnforion rhatach hynny. Gwyddom fod dulliau cynhyrchu â safonau lles uwch yn aml yn ddrytach na systemau ffermio dwysach, ond cânt eu hadlewyrchu hefyd yn y costau y gofynnir i ddefnyddwyr eu talu. Mae’r cynllun ffermio cynaliadwy yn rhoi cyfle gwych, yn fy marn i, i wobrwyo ffermwyr sy’n cynhyrchu bwyd o safon lles uwch. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i sut y gallwch gymell safonau lles uwch mewn ffermio o dan y cynllun ffermio cynaliadwy?

Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn: mae’r sector amaethyddol wedi wynebu, ac yn dal i wynebu cyfnod ansicr iawn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd effeithiau cronnol y cytundebau masnach rydd. Fe sonioch chi yn benodol am Awstralia, sydd â safonau amgylcheddol a safonau lles ac iechyd anifeiliaid is nag sydd gennym ni. Felly, credaf fod hwn yn waith—. Rydym wedi gwneud mwy na dim ond aros am y cynllun ffermio cynaliadwy, er y credaf eich bod yn iawn, mae’n gyfle gwych i wobrwyo ein ffermwyr actif mewn modd nad oedd cynllun y taliad sylfaenol yn ei wneud. Ond rydym eisoes wedi bod yn gweithio gyda’r sector amaethyddol dros y pum mlynedd diwethaf i wneud yn siŵr ein bod yn eu cefnogi i sicrhau bod eu safonau’n uchel iawn. Mae cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn sicr yn rhan bwysig o’r cynllun ffermio cynaliadwy.

Yn olaf, cwestiwn 9, John Griffiths.

A hoffech dynnu'n ôl?

Efallai yr hoffwn, a dweud y gwir, Lywydd.

Iawn.

Cwestiwn 10 [OQ57736] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 11, Joel James.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sector amaethyddol cynaliadwy a chadwyn fwyd sy’n helpu i gynnal yr economi wledig ehangach. Mae cymorth ar gael ar gyfer amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned drwy raglen datblygu gwledig cymunedau gwledig Llywodraeth Cymru o dan y cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio a LEADER.

Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch eisoes o bosibl, mae'r rhan fwyaf o brosiectau amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned yn seiliedig ar ddarnau bach o dir, gyda llawer ohonynt yn llai na 3 hectar o ran maint. Fel y cyfryw, yn hanesyddol, maent wedi bod yn anghymwys ar gyfer cael cymorth ariannol drwy'r polisïau amaethyddol prif ffrwd, gan gynnwys cynlluniau taliad sylfaenol a Glastir, ac yn anffodus, ychydig iawn y mae’r rheini sy’n gymwys wedi elwa o system sy’n seiliedig ar daliadau arwynebedd daliad.

Gan fod y DU bellach wedi gadael yr UE ac nad yw wedi’i rhwymo bellach gan y polisi amaethyddol cyffredin, mae cyfle yn awr i gefnogi busnesau amaethyddol cymunedol a busnesau bwyd cymunedol eraill yn well ar lefel briodol i’r nwyddau cyhoeddus y maent yn eu darparu. Fel y bydd y Gweinidog yn cydnabod, mae'n siŵr, byddai helpu i ddatblygu prosiectau amaethyddol cymunedol drwy gyllid uniongyrchol yn cyd-fynd yn dda â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac felly byddai o fudd mawr i Lywodraeth Cymru. Felly, a all y Gweinidog amlinellu pa gynigion y mae’r Llywodraeth yn bwriadu eu gwneud i sicrhau bod cyllid ar gael yn benodol er budd amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned? Diolch.

Diolch. Credaf fod gwaith ffermydd a gefnogir gan y gymuned yn darparu manteision gwirioneddol i fywydau llawer o bobl, ac mae'n bwysig iawn, os gallwn eu cefnogi, ac os ydynt yn dymuno cyflawni ein nodau, ein bod yn gallu gwneud hynny. Bydd arian cyhoeddus am nwyddau cyhoeddus, a fydd yn rhan o’r cynllun ffermio cynaliadwy, yn sicr yn gydnaws â ffermydd a gefnogir gan y gymuned. Hefyd, cyfeiriais mewn atebion cynharach at y strategaeth bwyd cymunedol yr ydym yn ei datblygu, ac unwaith eto, credaf fod ganddi botensial i sicrhau llawer o fanteision i'r ffermydd llai a gefnogir gan y gymuned. I mi, mae’n wirioneddol bwysig fod ffermwr actif, beth bynnag yw maint ei fferm, yn gallu cymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy, ac wrth inni fynd drwy’r broses gydlunio, rydym am sicrhau bod pob math o fferm, a ffermydd o bob maint, ledled Cymru, yn gymwys i wneud cais.

Rwy’n dal pobl allan o bob tu ar hyn o bryd. Byddwn wedi galw ar Andrew R.T. Davies yn awr pe bai yn y Siambr. Felly, down â'ch sesiwn gwestiynau i ben. Rydych wedi cyrraedd cwestiwn 12 gan fod yr Aelodau wedi caniatáu i hynny ddigwydd drwy beidio â bod yn barod. Iawn.

Diolch, Lywydd.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog.

Cwestiwn amserol fydd nesaf. Mae'r cwestiwn heddiw i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr. Rwy'n croesawu'r ymyriad a gyhoeddwyd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru heddiw. Mae uwchgyfeirio'r gwasanaeth fasgwlaidd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i fod yn wasanaeth y mae angen ei wella’n sylweddol yn cefnogi’r argymhelliad cryf a roddais ar 16 Chwefror 2022 fod angen i’r bwrdd iechyd fynd i’r afael â materion yn y gwasanaeth ar unwaith.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog. Mae'r cyhoeddiad a'r datganiad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn sobri rhywun. Os darllenwch chi ganllawiau yr arolygiaeth, mae'n egluro'r broses maen nhw'n ei dilyn wrth roi gwasanaeth yn y categori o fod eisiau gwelliant sylweddol. Mae'n egluro eu bod nhw'n gorff sy'n mynnu gweithredu pan fyddan nhw'n gweld bod safonau ddim yn cael eu cyrraedd.  

Dywed AGIC wrthym fod y broses uwchgyfeirio hon yn sicrhau y gall ystod o randdeiliaid gymryd camau penodol a chyflym i sicrhau bod gofal diogel ac effeithiol yn cael ei ddarparu. Felly, gadewch inni oedi gyda'r gair hwnnw, 'diogel'. Mae AGIC wedi rhoi’r mesur uwchgyfeirio hwn ar waith am fod adroddiad coleg brenhinol y llawfeddygon wedi nodi nifer o bryderon sydd, yn ein barn ni, yn dangos risg amlwg i gleifion sy’n defnyddio’r gwasanaeth fasgwlaidd. Nawr, mae cleifion fasgwlaidd wedi’u rhoi mewn perygl oherwydd rheolaeth wael, yn union fel y mae bywydau cleifion iechyd meddwl wedi’u rhoi mewn perygl drwy nifer o sgandalau o fewn yr un bwrdd iechyd. Rwy'n teimlo o ddifrif dros y rheini sy'n ceisio unioni pethau ac yn cael eu bwrw i lawr dro ar ôl tro. Nawr, mae'r rhain yn edrych i mi fel mesurau lled-arbennig, ond rwy'n cwestiynu a yw'r broses hon o uwchgyfeirio yn ddigon ynddi'i hun. Felly, ailadroddaf fy ngalwad heddiw: rhowch wasanaethau fasgwlaidd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar y lefel uchaf bosibl o fesurau arbennig sydd gennych, a gwnewch hynny gyda'r claf mewn golwg—y rheini y mae eu ffydd yn eu bwrdd iechyd lleol wedi'i dinistrio, y rheini ym mhellafion y gogledd-orllewin sy'n bell iawn o'r gwasanaethau craidd o ganlyniad i'w canoli yn Ysbyty Glan Clwyd a'r bobl y mae'n rhaid cryfhau'r gwasanaethau sy'n hygyrch iddynt.

Nawr, nid wyf yn dymuno gweld ad-drefnu fwy nag y mae’r Gweinidog, ond mae hyn unwaith eto'n awgrymu bwrdd iechyd sy’n rhy fawr, sy'n rhy anhylaw i gael ei redeg yn effeithiol, ac sy'n rhy bell oddi wrth y bobl y mae’n eu gwasanaethu. Mae digwyddiad ar ôl digwyddiad, fel yr un yr ydym yn ei drafod heddiw, yn golygu bod yn rhaid gadael y gwaith o ailgynllunio gwasanaethau iechyd ar draws y gogledd ar y bwrdd. Felly, ai felly fydd hi, neu a fydd y Llywodraeth o leiaf yn dod â mesurau arbennig yn ôl ar gyfer gwasanaethau fasgwlaidd i ddangos eich bod o ddifrif ynglŷn â datrys pethau o fewn y strwythurau presennol?

Diolch yn fawr, Rhun. Rwyf wedi dweud, ac fe’i dywedaf eto, nad yw’r gwasanaethau fasgwlaidd a’r gwasanaethau a gynigir ym mwrdd Betsi Cadwaladr o safon dderbyniol. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 3 Chwefror yn dilyn yr adroddiad gan goleg brenhinol y llawfeddygon, ac roedd yn siomedig iawn clywed bod rhai pethau hanfodol a sylfaenol iawn nad oeddent yn digwydd—diffygion o ran gofal, cadw cofnodion, cymryd caniatâd, camau dilynol, yr holl bethau hyn y byddech yn tybio eu bod yn bethau sylfaenol sy'n digwydd ym mhob adran o fewn y gwasanaeth gofal. Felly, rwyf wedi dweud yn glir fy mod wedi rhoi tri mis i'r bwrdd—a pheidied ag anghofio mai'r bwrdd ei hun a alwodd goleg brenhinol y llawfeddygon i mewn, felly roeddent yn ymwybodol fod yna broblem. Maent wedi cymryd camau, maent wedi edrych ar y 22 argymhelliad ac maent wedi rhoi cynllun gweithredu ar waith erbyn hyn. Nawr, rwyf wedi nodi'n glir fod ganddynt dri mis i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac mae'r amser hwnnw wedi dechrau eisoes, a dywedwyd yn glir wrthyf y byddaf yn cael diweddariadau misol gan y bwrdd iechyd, ac os nad oes cynnydd sylweddol wedi'i wneud yn y tri mis hynny, byddaf yn gofyn am fesurau uwchgyfeirio neu oruchwyliaeth, a byddwn yn cynnull cyfarfod teirochrog arbennig i ystyried hynny. Cefais y diweddariad cyntaf ddydd Llun, a byddaf yn cyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd i drafod hyn yn fanylach ddydd Gwener.

Diolch i’r Llywydd am dderbyn y cwestiwn amserol hwn y prynhawn yma ar fater sy’n bwysig iawn i bob Aelod yn rhanbarth Gogledd Cymru, gan ei fod yn fater mor berthnasol a phwysig i’w drafod.

Weinidog, er fy mod yn croesawu ymyrraeth AGIC, mae’r newyddion yn peri cryn bryder i fy etholwyr, a byddwn yn falch o’ch gwahodd i edrych ar fy mewnflwch e-bost a’r llythyrau a gaf wythnos ar ôl wythnos gan etholwyr sy’n defnyddio Ysbyty Glan Clwyd ac sydd wedi dioddef yn sgil rhai o'r methiannau yn y gwasanaethau fasgwlaidd yn Nyffryn Clwyd, ac yn wir, ar draws gogledd Cymru—y rheini sy'n dibynnu ar y gwasanaeth yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yn Ysbyty Glan Clwyd. Mae'n rhaid inni gofio mai methiant y systemau yw hyn, nid y staff gweithgar yng Nglan Clwyd. Mae Rhun eisoes wedi codi rhai o’r pwyntiau yr oeddwn am eu codi, ond mae’n werth ailadrodd y pryder fod bwrdd Betsi Cadwaladr wedi’i dynnu allan o fesurau arbennig yn rhy gynnar. Weinidog, a ydych yn gresynu at benderfyniad eich rhagflaenwyr, a pha gamau a gymerwch i sicrhau yr eir i’r afael â’r methiannau fel mater o frys? Yn olaf, Weinidog, beth sydd wedi digwydd yn y pythefnos ers hynny, rhwng AGIC yn gwneud y penderfyniad i ddefnyddio eu proses uwchgyfeirio a gwneud y cyhoeddiad yn gyhoeddus? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Wrth gwrs, nid yw’r safonau a welwn, yn enwedig yn y gwasanaeth hwnnw yn y gogledd, yn dderbyniol, a dyna pam y byddwn yn cadw llygad barcud ar y sefyllfa a’r 22 argymhelliad. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall bod systemau wedi methu, yn ôl pob tebyg, a dyna pam, o’r 22 argymhelliad, fod y bwrdd iechyd wedi gwneud rhai ymrwymiadau clir iawn ynghylch yr hyn y maent yn bwriadu ei roi ar waith. Maent wedi derbyn y canfyddiadau yn ddiamod, maent wedi canolbwyntio ar fynd i’r afael yn gyflym â’r problemau a amlygwyd yn fwyaf diweddar, a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni gydnabod bod cadeirydd annibynnol newydd, Susan Aitkenhead, wedi’i phenodi. Mae hi wedi'i phenodi i banel sicrhau ansawdd fasgwlaidd. Bydd yn edrych ac yn ysgwyddo cyfrifoldeb cyffredinol dros fynd i'r afael â hyn. Cytunwyd ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth mewn egwyddor gyda Lerpwl, ac mae'r timau clinigol eisoes wedi dechrau gweithio'n agosach ar lwybrau sefydlu. Mae gennym ddau lwybr wedi'u cymeradwyo ar gyfer gofal traed diabetig. Mae’r Cyngor Meddygol Cyffredinol yn gweithio gyda byrddau iechyd i ddarparu hyfforddiant safonau proffesiynol ar gyfer y tîm fasgwlaidd, ond hefyd yn ehangach ar draws y gweithlu clinigol. Mae dwy o'r sesiynau hyfforddi hyn eisoes wedi'u cynnal. Felly, mae llawer iawn a rhestr lawer hwy o bethau sydd eisoes wedi'u rhoi ar waith, ond yn amlwg, y peth allweddol yw bod angen inni weld canlyniad ac allbwn o'r pethau sydd wedi'u rhoi ar waith. Felly, dyna y byddwn yn ei fonitro, a dyna y byddwn yn ei wneud dros yr ychydig wythnosau nesaf.

Diolch, Weinidog.

Y nesaf yw eitem 4, datganiadau 90 eiliad, a'r cyntaf i siarad y prynhawn yma yw Elin Jones.

Yr wythnos diwethaf, bu farw Dai Jones, Llanilar. Sut mae crynhoi mewn 90 eiliad yr hyn oedd a’r hyn gyflawnodd Dai Llanilar? Fe oedd y cyfuniad quirky yna o Cockney a Cardi—un o’r London Welsh a ddaeth adref. Mi oedd yn ffermwr, mi oedd yn denor dawnus a enillodd Rhuban Glas yr Eisteddfod Genedlaethol, ac yna mi gychwynnodd ar yrfa ddarlledu lwyddiannus dros ben—Siôn a Siân, cyflwyno’r rhaglen Rasus am 25 mlynedd ac, wrth gwrs, Cefn Gwlad am dros 35 mlynedd. Mi ddaeth yn bencampwr i’r bywyd gwledig Cymreig, yn lais cryf i gefnogi mudiad y ffermwyr ifanc ac amryw o gymdeithasau stoc da byw a chobiau. Mi enillodd BAFTA am gyfraniad oes i ddarlledu, ac mi oedd yn llywydd y Royal Welsh yn 2010.

Ac mi oedd e’n gymeriad, yn gwneud i bobol chwerthin ac yn chwerthin ar ei hunan—pan yn cwympo mewn i’r Teifi o'i gwrwgl neu’n goesau i gyd wrth geisio dysgu sgïo ar yr Alps, y cyfan yn gwneud sioeau teledu bythgofiadwy. Dyw hi ddim yn or-ddweud i’w alw yn ffigwr eiconig, yn drysor cenedlaethol, un o’r bobol hynny oedd yn meddu ar y ddawn o fod yn gyffredin ac anghyffredin ar yr un pryd. Dyn pobol oedd Dai, yn medru cefnogi ei annwyl Elystan Morgan a Cynog Dafis—y person oedd yn bwysig. Mi ddangosodd gefnogaeth i fi hefyd, ac mi fyddai’n dweud wrthyf i ei fod yn werth fy nghefnogi i gan fod fy nhad-cu i, Tim Moelfre, wedi rhoi pris da iddo fe am loi ym mart Tregaron unwaith. [Chwerthin.] Coffa da am Dai Llanilar—diolch am fod yn gystal Cardi, cymeriad a Chymro. [Cymeradwyaeth.]

Paul Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae’n bleser mawr gennyf dynnu eich sylw y prynhawn yma at Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd, a sôn am rywfaint o’r gwaith rhagorol sy’n mynd rhagddo ledled Cymru yn y sector addysg bellach. Thema Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd eleni yw dyfodol gwaith, sy'n addas iawn, o ystyried bod cynllun cyflogadwyedd a sgiliau Llywodraeth Cymru wedi'i gyhoeddi ddoe, yn ogystal â chyhoeddi Twf Swyddi Cymru+. Rydym ar adeg dyngedfennol, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod gan bawb sgiliau i’w galluogi i gael mynediad at swyddi yn y dyfodol. A hoffwn dynnu sylw at enghraifft yn fy etholaeth fy hun sy'n darlunio'n berffaith pa mor bwysig yw'r sector addysg bellach i ddarparu sgiliau sy'n arwain at gyflogaeth ystyrlon.

Yn 2016, lansiodd Coleg Sir Benfro ei swyddfa cyflogaeth myfyrwyr, i roi cyfle i ymgeiswyr gael eu paru â’r swydd gywir, gan gefnogi a pharatoi myfyrwyr ag amrywiaeth eang o brofiad a sgiliau yn barod ar gyfer cael eu recriwtio. Cwblhaodd un fyfyrwraig, Elizabeth Collins, ddiploma lefel 3 mewn tecstilau yng Ngholeg Sir Benfro, a rhoddodd y swyddfa gyflogaeth gymorth iddi greu curriculum vitae a chwblhau cais am brentisiaeth gwisgoedd gyda’r BBC yng Nghaerdydd. Roedd Elizabeth yn llwyddiannus, ac yn dilyn ei phrentisiaeth, cafodd swyddi fel hyfforddai gwisgoedd yn y BBC, lle bu’n gweithio ar raglenni teledu a ffilmiau fel War of the Worlds.

Ers hynny, camodd Elizabeth ymlaen yn ei gyrfa, ac mae bellach yn gynorthwyydd dylunio gwisgoedd, ac mae newydd orffen gweithio ar ddrama gyfnod i Red Planet Pictures. Un enghraifft yw stori Elizabeth, ond mae llawer iawn mwy o ddysgwyr eraill ledled Cymru yn cael eu meithrin a’u cefnogi drwy ein sector addysg bellach. Felly, a hithau'n Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd, hoffwn dalu teyrnged i’r rheini sy’n gweithio yn ein sector sgiliau ac addysg bellach am y rôl amhrisiadwy y maent yn ei chwarae yn cefnogi dysgwyr ac yn darparu’r sgiliau sydd eu hangen arnom i ddatblygu ein heconomi.

Luke Fletcher.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn y Senedd hon ac mewn Seneddau blaenorol, mae sawl un ohonom wedi mabwysiadu rhywogaeth sydd dan fygythiad yn ein rhanbarthau neu ein hetholaethau. Cyn y lle hwn, cyn y farf, pan oeddwn yn tyfu i fyny, roeddwn am fod yn fiolegydd morol, felly, pan gefais gyfle i fabwysiadu rhywogaeth dan fygythiad, nid oedd unman yn well i edrych nag yn y dyfroedd o amgylch Cymru. A dyna pam rwy'n falch o gael y cyfle i fod yn hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer yr heulgi, a'r Aelod cyntaf i hyrwyddo morgi.

Ychydig o ffeithiau cyflym: yr heulgi yw'r morgi mwyaf ond un ar ôl y morgi morfilaidd. Maent yn 30 troedfedd o hyd ar gyfartaledd, ac yn pwyso oddeutu 5,200 kg. Er eu maint, hidlwyr bwyd ydynt, ac maent yn agor eu cegau hyd at fetr o led i ddal swoplancton, gan hidlo 2,000 tunnell o ddŵr yr awr ar gyfartaledd, ac maent i'w cael yn holl ddyfroedd arfordirol Cymru, bron â bod.

Edrychaf ymlaen at weithio gyda Cyswllt Amgylchedd Cymru, y Gymdeithas Cadwraeth Forol ac eraill i hyrwyddo'r gwaith o warchod y pysgodyn godidog hwn.

Symud ymlaen yn awr at eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, datganoli plismona. Galwaf ar Mike Hedges i wneud y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Credaf fod yr achos dros ddatganoli plismona yn hynod o gryf. Rwy’n falch iawn o agor y ddadl. Diolch i fy nghyd-gyflwynwyr, a bydd un ohonynt, Rhys ab Owen, yn ymateb i’r ddadl. Mae dadl fel hon yn rhoi cyfle i’r Senedd ddangos i ba gyfeiriad y mae am i ddatganoli fynd. Mae llawer o’r ysgogiadau sy’n effeithio ar lefelau troseddu eisoes wedi’u datganoli i Gymru, megis diogelwch cymunedol, addysg, hyfforddiant, swyddi, gwasanaethau iechyd meddwl, triniaeth alcohol a chyffuriau, tai, cymunedau iach, yn ogystal â llawer o wasanaethau eraill sy’n ymwneud â ffactorau cymdeithasol. Er mwyn mynd i’r afael â throseddu, lleihau troseddu ac aildroseddu, mae angen gweithio gyda gwasanaethau cyhoeddus eraill, sydd eisoes yn gweithredu ar wahanol lefelau ledled Cymru. Er enghraifft, mae cymorth i bobl â chyflyrau iechyd meddwl cyn iddynt gyrraedd sefyllfa o argyfwng lle mae angen i'r heddlu ymyrryd, ac ar ôl iddynt ddod i mewn i’r system droseddol, yn golygu gweithio gyda GIG Cymru a byrddau iechyd lleol. Pe bai pŵer plismona’n cael ei ddatganoli, credaf y byddai hynny’n caniatáu ar gyfer llawer mwy o gysylltiad rhwng gwasanaethau ar lefel leol a chan Weinidogion a gweision sifil ar lefel strategol yng Nghymru, yn hytrach na rhwng Cymru a San Steffan.

Credaf fod potensial gwirioneddol ar gyfer model llwyddiannus yng Nghymru, a all adeiladu ar gryfder datganoli heb dorri'n rhydd o'r Deyrnas Unedig. Dyna pam y credaf na ddylai hyn gynnwys Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol y DU, diogelwch gwladol a gwrthderfysgaeth. Mae’n bwysig fod gwasanaethau’r heddlu'n parhau i allu darparu cymorth ar y cyd ar gyfer digwyddiadau mawr, fel yr hyn a welsom gydag uwchgynhadledd lwyddiannus NATO yn ne Cymru.

Mae'n amlwg fod angen i gydweithredu ym maes plismona ymestyn nid yn unig i Ynysoedd Prydain, ond i Ewrop a thu hwnt. Gwyddom fod troseddu a therfysgaeth yn croesi ffiniau, yn fwy felly yn awr nag erioed o'r blaen, ac mae angen inni gydgysylltu mesurau i sicrhau na all troseddwyr osgoi cyhuddiadau drwy ffoi i Sbaen neu wledydd eraill, fel oedd i'w weld yn arfer digwydd ar un adeg. Dyna pam y galwyd y Costa del Sol yn 'Costa del Crime'.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dangos y gallu i arwain a defnyddio synnwyr cyffredin, gan weithredu polisïau a ddatblygwyd gan Lafur Cymru, megis buddsoddi mewn swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol. Faint o bobl a hoffai roi diwedd ar y swyddogion cymorth cymunedol hynny erbyn hyn? Ym Manceinion Fwyaf a Gorllewin Swydd Efrog, mae pwerau’r comisiynydd heddlu a throseddu wedi’u huno yn rôl y maer. Rwy'n aros i weld gyda diddordeb pam fod pobl yn credu y dylid datganoli plismona i Fanceinion a Gorllewin Swydd Efrog ond nid i Gymru. Mae plismona wedi’i ddatganoli yn yr Alban a Gogledd Iwerddon; Cymru yw'r eithriad, yn sicr.

Hoffwn edrych ar ddau eithriad, sef Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol y DU a diogelwch gwladol. Credaf fod angen ymdrin â hwy'n ganolog, gan nad yw diogelwch gwladol yn cydnabod unrhyw ffiniau ychwaith, felly credaf ei bod yn bwysig inni ymdrin â phethau yn y lle y gellir ymdrin â hwy yn y ffordd orau, ac yn fy marn i, y lle gorau i ymdrin â’r rhan fwyaf o blismona yw Cymru.

Asiantaeth ymladd troseddau a chanddi gyrhaeddiad cenedlaethol a rhyngwladol yw'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, ac mae ganddi fandad pŵer i weithio mewn partneriaeth â sefydliadau eraill sy'n gorfodi’r gyfraith, gan ddefnyddio grym llawn y gyfraith i leihau troseddu difrifol a chyfundrefnol. Mae'r rheolaeth plismona ffiniau'n rhan hanfodol o'r gwaith o wella diogelwch y ffin. Mae'r rheolaeth troseddau economaidd yn rhoi'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol ar flaen y gad yn y frwydr yn erbyn troseddu economaidd sy'n effeithio ar y DU.

Rydym wedi darparu ymateb cenedlaethol cydgysylltiedig i seiberdroseddu a throseddu a gaiff ei alluogi gan seiber. Nid yn unig nad yw'n cydnabod ffiniau ym Mhrydain, nid yw'n cydnabod ffiniau ledled y byd ychwaith, ac fe fydd pobl sydd wedi cael e-byst yn dweud wrthynt fod rhywun yn Affrica eisiau rhoi £10 miliwn, neu $10 miliwn iddynt, yn ymwybodol iawn fod y pethau hyn yn dod o bob rhan o'r byd. Nid wyf yn siŵr a oes unrhyw un wedi cael y $10 miliwn hwnnw, ond rwy'n tybio bod y seiberdroseddau hyn yn gweithio. Mae pobl yn cael eu targedu gan seibrdroseddu ledled Prydain yn awr, gyda negeseuon yn dweud wrthynt fod angen iddynt dalu i gael prawf COVID. Ac unwaith eto, dyna'r math o drosedd—. Nid ydynt yn meddwl ar ba ochr i ffin Cymru y mae'n digwydd; mae'n digwydd ledled Prydain. Felly, mae'n bwysig mynd i'r afael â'r pethau hyn yn ganolog.

Beth am y plismona o ddydd i ddydd a wneir gan bedwar heddlu Cymru? I bob pwrpas, rôl y comisiynwyr heddlu a throseddu, sy’n adrodd i’r Ysgrifennydd Cartref ar hyn o bryd, dylent fod yn adrodd i ba Ysgrifennydd bynnag neu ba Aelod bynnag o'r Cabinet sydd gennym yma. Ac rwy’n tybio, o dan y trefniadau presennol, gan y gwn fod Jane Hutt yn ymateb i’r ddadl hon, mai Jane Hutt fyddai'r unigolyn dan sylw. Ond pwy bynnag sydd ym mha swydd bynnag sy'n gyfrifol am hynny, dylent fod yn adrodd iddynt hwy, nid i'r Ysgrifennydd Cartref.

Nid yw'r heddlu'n gweithio ar eu pen eu hunain. Pan fyddwch yn ffonio 999, nid ydych yn dweud, 'Pa wasanaeth yr hoffech ei gael? A hoffech un datganoledig neu un heb ei ddatganoli?' Rydych yn ffonio 999 ac yn gofyn am wasanaeth brys. Pam fod tri ohonynt wedi'u datganoli ac un heb ei ddatganoli?

Dadl arall o blaid datganoli plismona yw’r gallu i gysylltu plismona’n well â gwasanaethau datganoledig eraill, megis cymorth i ddioddefwyr cam-drin domestig a’r gwasanaeth iechyd. Nawr, nid beirniadu'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru yw hyn, gan fy mod yn edmygu'r pedwar ohonynt yn fawr iawn. Mae dau ohonynt yn ffrindiau personol, a chredaf fod pobl yn gwneud gwaith da iawn o dan yr amgylchiadau y maent yn gweithio ynddynt. Ond mewn gwirionedd, maent yn gweithio i'r Ysgrifennydd Cartref, nid ydynt yn gweithio i'r Gweinidog yma, a chredaf ei bod yn bwysig eu bod yn atebol i'r Gweinidog yma.

Mae gwaith Llywodraeth Cymru ar ehangu rôl swyddogion cymorth cymunedol, gan gynyddu eu hamlygrwydd, wedi cael effaith gadarnhaol ar droseddu ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Rydych yn fwy tebygol o weld swyddog cymorth cymunedol pan fyddwch yn cerdded o gwmpas yr etholaeth neu'r rhanbarth yr ydych yn byw ynddo nag yr ydych chi o weld swyddog heddlu'n cerdded y strydoedd. Nawr, nid beirniadu'r heddlu yw hynny ychwaith, ond hwy yw wyneb gweladwy plismona dyna i gyd. Mae 500 a mwy ohonynt wedi’u darparu gan Lywodraeth Cymru, ac fel y dywedodd Aelod yn y lle hwn flynyddoedd lawer yn ôl pan oeddem yn trafod hyn ddiwethaf, sef Steffan Lewis, ‘Wrth gwrs, mantais arall datganoli plismona, oherwydd y ffordd y mae fformiwla Barnett yn gweithio, yw ein bod yn cael 5 y cant yn fwy ar gyfer plismona yng Nghymru nag a werir ar hyn o bryd.' Gall y 5 y cant hwnnw wneud gwahaniaeth mawr i blismona yng Nghymru. Gwyddom mai dyna sut y mae fformiwla Barnett yn gweithio. Ac rwy'n talu teyrnged i Steffan Lewis, a wnaeth lawer iawn o waith ar gefnogi datganoli eitemau fel plismona.

Gwn pa mor boblogaidd yw swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn Nwyrain Abertawe, ac rwy'n adnabod pobl sy'n ystyried y swyddog cymorth cymunedol lleol yn bwynt cyswllt cyntaf pan fydd ganddynt broblem, gan eu bod yn gweld nifer ohonynt yn cerdded ar hyd y strydoedd. Bydd llawer o’r genhedlaeth hŷn yn cofio pan oedd gennym bwyllgorau'r heddlu yn gyfrifol am blismona yng Nghymru. Am y rhan fwyaf o'r ugeinfed ganrif, roedd plismona'n swyddogaeth i lywodraeth leol a reolid gan bwyllgor heddlu'r sir berthnasol, neu yn achos Abertawe, Caerdydd, Merthyr Tudful a Chasnewydd, y cyngor bwrdeistref sirol. Newidiwyd wedyn o bwyllgorau heddlu lleol i awdurdodau'r heddlu, gyda Heddlu De Cymru'n gyfrifol, er enghraifft, am Forgannwg gyfan, ond heb fawr o reolaeth dros yr heddlu lleol. Penodi comisiynwyr heddlu yn lle rhingylliaid heddlu yw'r unig newid strwythurol mawr sydd wedi digwydd ym maes plismona ers 1960. Mae heddluoedd De Cymru, Dyfed-Powys, Gogledd Cymru a Gwent wedi bod ar eu ffurf bresennol, gyda mân newidiadau yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ym 1996, ers y 1960au.

Gyda phlismona wedi'i ddatganoli i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae'n anomaledd nad yw wedi'i ddatganoli i Gymru. Pleidleisiodd Cynulliad Gogledd Iwerddon o'i blaid. Nawr, byddech yn meddwl mai Gogledd Iwerddon fyddai'r lle olaf y byddech yn datganoli plismona, gyda'r holl broblemau a fu yno a chyda'r pleidiau gwleidyddol sy'n bodoli yno a chynrychiolwyr sy'n gysylltiedig â phobl a gymerodd ran mewn gwrthdaro arfog. Roedd y bleidlais yn sail i gytundeb Hillsborough, a drefnwyd rhwng y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd a Sinn Féin, ac fe sefydlogodd Lywodraeth rhannu grym y rhanbarth. Yna, creodd y Cynulliad Adran Gyfiawnder ar gyfer Gogledd Iwerddon ar ôl i'r pwerau gael eu datganoli.

Pe bai Cynulliad Cymru'n pleidleisio o blaid datganoli plismona heddiw, pwy sy'n credu y byddai wedi'i ddatganoli ymhen ychydig fisoedd? Ond bydd yn dangos yr hyn y dymunwn ei weld yn digwydd; credaf mai dyna'r peth pwysig. Rydym yn dweud wrth Lywodraeth San Steffan mai dyma’r cyfeiriad yr ydym yn awyddus i fynd iddo.

O edrych ar gyfandir Ewrop a Gogledd America, Cymru, unwaith eto, sy'n edrych allan ohoni. Ar draws y rhan fwyaf o'r byd democrataidd, heblaw am reoli diogelwch gwladol a throseddau difrifol, heddluoedd rhanbarthol neu leol sy'n cyflawni gwaith plismona. Mae gorfodi'r gyfraith yn yr Almaen yn nwylo'r 16 talaith ffederal; mae pob un yn nodi trefniadaeth a dyletswyddau ei heddlu. Mae gan yr Almaen heddlu canolog hefyd sy'n gyfrifol am ddiogelwch y ffin, diogelu adeiladau ffederal, a llu ymateb symudol sy'n gallu helpu neu atgyfnerthu heddlu'r wladwriaeth os oes angen. Mae plismona yn UDA yn cynnwys asiantaethau ffederal fel y Swyddfa Ymchwilio Ffederal, asiantaethau'r taleithiau, megis patrolau priffyrdd, a phlismona lleol gan heddlu sirol ac adrannau siryfion. Yr hyn sydd ganddynt yn gyffredin yw bod plismona lleol yn lleol, ac ymdrinnir â throseddau mawr a diogelwch gwladol ar lefel genedlaethol.

Beth yw barn y cyhoedd yng Nghymru? Canfu arolwg a gynhaliwyd gan Beaufort Research a Chomisiwn Silk ar Ddatganoli yng Nghymru fod 63 y cant o’r 2,000 o ymatebwyr a holwyd o blaid datganoli pwerau plismona i Gymru o'r Llywodraeth ganolog yn Lloegr. Credaf mai’r ffordd ymlaen yw datganoli’r rhan fwyaf o blismona i’r Cynulliad Cenedlaethol. Fe ddywedaf hyn yn awr: rwy'n gobeithio nad ydym am gael y Ceidwadwyr yn dweud, 'Nid ydym am ddatganoli’r asiantaeth troseddu cenedlaethol a diogelwch gwladol.' Na finnau chwaith; y plismona arferol o ddydd i ddydd rwyf fi am ei weld yn cael ei ddatganoli. Cofiwch, hyd at 1960, roedd dinasoedd mawr Prydain yn plismona eu hunain heb i unrhyw un y tu allan i'r Swyddfa Gartref fod ag unrhyw bryderon. Dylem gael yr hawl yn ôl i blismona ein hunain a rhoi plismona lleol yn nwylo Llywodraeth Cymru.

Yn ei dystiolaeth i Gomisiwn Thomas ar Gyfiawnder yng Nghymru, dywedodd Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr:

'roeddem wedi dod i'r casgliad ar gyfer Comisiwn Silk y "gellid datganoli plismona" mae'r cwestiwn "a ddylid datganoli" yn fater ac yn benderfyniad gwleidyddol wrth gwrs.'

Gwnaethant ailadrodd eu safiad niwtral wedi'i arwain gan dystiolaeth yn eu briff ar gyfer y ddadl hon.

Yn eu tystiolaeth i gomisiwn Thomas, dywedodd Cymdeithas Uwch-arolygwyr Heddlu Cymru a Lloegr,

'Ar hyn o bryd, mae'r Swyddfa Gartref yn cefnogi'r Heddlu mewn ystod eang o feysydd; enghreifftiau o'r rhain yw arweinyddiaeth, datblygu, trawsnewid, bregusrwydd, cydweithio, ymyrraeth, atal, diogelwch, gwrthderfysgaeth a chyflogau, pensiynau ac amodau. Bydd angen i unrhyw drefniant newydd sicrhau nad yw'r gefnogaeth Lywodraethol i blismona yn cael ei lleihau na'i herydu gan strwythur plismona datganoledig.'

Fe wnaethant ychwanegu,

'Bydd datganoli plismona yng Nghymru yn newid sylweddol ac mae'n hanfodol fod cwestiwn o'r fath yn cael ei ystyried gyda dadansoddiad caeth o fudd a'r un mor bwysig yn cynnwys y cyhoedd a'r holl randdeiliaid mewn unrhyw opsiynau ailgynllunio yn y dyfodol.'

Yn y cyd-destun hwn, mae cyn ddirprwy brif gwnstabl Gwent, Mick Giannasi, wedi ysgrifennu y gallai newid yn natur perthynas Llywodraeth Cymru â'r gwasanaeth heddlu fod yn llai cynhyrchiol yn y pen draw. Ac mae fy nghysylltiadau yn Heddlu Gogledd Cymru a ffederasiwn heddlu'r rhanbarth wedi dweud wrthyf dro ar ôl tro fod ganddynt gysylltiad agosach â gogledd-orllewin Lloegr na gweddill Cymru a bod diffyg cymhwysedd yn Llywodraeth Cymru i ymdrin â datganoli plismona. Gyda throseddu a chyfiawnder yn gweithredu ar echel dwyrain-gorllewin, nid yn unig yn y gogledd, ond ledled Cymru, mae Heddlu Gogledd Cymru yn rhannu gwasanaethau gan gynnwys troseddau cyfundrefnol rhanbarthol, arfau tanio, cudd-wybodaeth, dalfeydd, eiddo a gwaith fforensig gyda'u cyd-heddluoedd yng ngogledd-orllewin Lloegr. Maent hefyd yn mynegi pryder ynghylch unrhyw awydd yn Llywodraeth Cymru i uno'r heddluoedd yng Nghymru gan eu bod yn dweud bod y ddaearyddiaeth a'r calibradau presennol gydag amrywiol heddluoedd yn Lloegr yn gwneud y cysyniad o heddlu Cymru gyfan yn anodd iawn, gan ychwanegu y dylid monitro'n ofalus unrhyw gamau i orfodi cam o'r fath i fodloni ego gwleidyddion penodol. Rwy'n dyfynnu.

Pan adolygodd Pwyllgor Cyfiawnder Cymdeithasol ac Adfywio'r Cynulliad strwythur plismona yn 2005—roeddwn yn rhan o hwnnw—nododd ein hadroddiad nad yw gweithgaredd troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol neu ranbarthol a bod yn rhaid i bartneriaethau trawsffiniol adlewyrchu realiti gweithredol—

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Mark?

Fe dderbyniaf un ymyriad.

Rydym yn sôn am ddatganoli'r heddlu, nid datganoli troseddu.

Yn wir, a rhaid i blismona adlewyrchu realiti demograffig, daearyddol a hanesyddol a lle mae troseddu'n digwydd mewn gwirionedd a sut y mae'n symud, nid dyheadau neu ddiffyg dyheadau gwleidyddion penodol.

Arweiniodd gwaith is-bwyllgor y Cynulliad a oedd yn ystyried y cynnig i uno heddluoedd Cymru ar y pryd, is-bwyllgor yr oeddwn yn aelod ohono, at roi'r gorau i uno heddluoedd ledled Cymru a Lloegr. Fel y dywedais yn y ddadl ym mis Chwefror 2006 ar hyn, dywedodd awdurdodau'r heddlu wrthym y byddai cost flynyddol ychwanegol ad-drefnu Cymru gyfan oddeutu £57 miliwn, gyda'r prif gwnstabl yn dweud y byddai hyd yn oed yn fwy. Ac roedd hynny 16 mlynedd yn ôl.

Gellir cymharu, wrth gwrs, â'r Alban a Gogledd Iwerddon, lle mae plismona'n fater sydd wedi ei ddatganoli, ond am resymau daearyddol a hanesyddol, mae'r sefyllfa yng Nghymru yn gwbl wahanol. Cadwodd un Lywodraeth ar ôl y llall yn y DU ymrwymiad i ail-ddatganoli plismona yng Ngogledd Iwerddon wedi i reolaeth uniongyrchol ddod i ben, ac os nad ydych yn deall pam, efallai y dylech ddarllen eich llyfrau hanes.

Mae 48 y cant o bobl Cymru yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr a 90 y cant o fewn 50 milltir ac mae hynny'n adlewyrchu'r patrymau troseddu. Mewn cyferbyniad, dim ond 5 y cant o boblogaethau cyfun yr Alban a Lloegr sy'n byw o fewn 50 milltir i'r ffin rhwng y gwledydd hynny. Er hynny, dim ond un cyfeiriad a geir yn adroddiad Thomas at fater allweddol troseddoldeb trawsffiniol, yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r unig ateb y mae'n ei argymell yw cydweithio ar draws y pedwar heddlu yng Nghymru, mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, heb unrhyw gyfeiriad at sefydlu gweithio ar y cyd â phartneriaid cyfagos ar draws y ffin trosedd a chyfiawnder anweledig â Lloegr.

Wel, fel y dysgais pan ymwelais â Titan, uned troseddau cyfundrefnol ranbarthol y gogledd-orllewin, sef cydweithrediad rhwng Heddlu Gogledd Cymru a phum heddlu yng ngogledd-orllewin Lloegr, gwneir holl waith cynllunio at argyfyngau gogledd Cymru gyda gogledd-orllewin Lloegr; mae 95 y cant neu fwy o droseddu yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n gweithredu ar sail drawsffiniol, o'r dwyrain i'r gorllewin; nid oes gan Heddlu Gogledd Cymru unrhyw weithgarwch sylweddol sy'n gweithio ar sail Cymru gyfan; a bod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi'i 'hanwybyddu' i raddau helaeth—rwy'n dyfynnu—yn adroddiad y comisiwn.

Fel y dywedais yma fis diwethaf, byddai datganoli plismona felly'n wallgofrwydd gweithredol ac yn ynfydrwydd ariannol. Datganoli plismona—[Torri ar draws.]

Gwrandewch ar y dystiolaeth, rhowch y gorau i wneud sylwadau gwirion, tyfwch i fyny, a gwrandewch ar yr arbenigwyr rwy'n eu dyfynnu yma.

Byddai datganoli plismona yn cyflawni'r gwrthwyneb i ddatganoli go iawn, gan fygwth mynd â mwy o bwerau o ranbarthau Cymru, a chanoli'r rhain yng Nghaerdydd—

Rhaid i'r Aelod ddod i ben yn awr.

[Anghlywadwy.]—y pŵer i gyflogi a diswyddo prif gwnstabliaid. Rwy'n dod i ben. O ystyried hanes Llywodraeth Lafur Cymru o wleidyddoli gwasanaethau cyhoeddus datganoledig yn gynyddol ac yn aml mewn modd bygythiol, mae hwn yn gynnig sy'n codi ofn. [Torri ar draws.] Gallaf eich cyflwyno i'r chwythwyr chwiban sy'n dioddef o ganlyniad i'r hyn rwyf newydd ei ddisgrifio.

Rwy'n falch ein bod yn cael y ddadl hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges am ei galw hi. Mae consensws cynyddol y dylai cyfrifoldeb dros yr heddlu gael ei ddatganoli i’r lle hwn, ac nad yw’n gwneud synnwyr yn gyfansoddiadol nac yn ymarferol i’r materion hyn gael eu llywodraethu o rywle arall. Rwy’n credu y dylai heddlua fod yn lleol. Bydd Aelodau yma yn gyfarwydd â’r dadleuon cyfansoddiadol, nawr fod Cymru’n creu ei chyfraith ei hun, mae’n gwneud synnwyr y dylem hefyd fod yn gyfrifol am ei gweithredu, ond mae cyfiawnhad moesegol dros ei ddatganoli hefyd.

Mae’r gair Saesneg 'policing' yn dod o’r Hen Roeg 'polis', sydd ag ystyr ddeublyg, sef y ddinas a’r dinasyddion sy’n byw ynddi. Felly, mae hanes a chysyniad y gair yn cysylltu’r sefydliad a’r bobl. Nid dim ond gweithredu’r gyfraith y mae’r heddlu, nhw hefyd ydy ymgorfforiad y gyfraith ar ein strydoedd. Ac wrth gwrs, mae’r gair Cymraeg 'heddlu' yn golygu 'lluoedd dros hedd'.

Ond, Dirprwy Lywydd, does dim angen edrych yn ôl dros ganrifoedd i weld y cysylltiad rhwng awdurdod a’r bobl trwy’r heddlu, ac fel y mae hwnna, yn anffodus, yn cael ei erydu. Rydym wedi gweld erydu niweidiol dros y blynyddoedd diwethaf o ran ymddiriedaeth y cyhoedd yn yr heddlu. Er bod y mwyafrif llethol yn bobl dda, yn bobl gydwybodol tu hwnt, mae niwed yn cael ei achosi gan leiafrif a diwylliant sydd angen newid. Nid problem i’r Met yn Llundain yn unig ydy hon, mae’n wir yng Nghymru hefyd. Mae ymchwil gan Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru’r wythnos hon yn dangos bod pobl ddu saith gwaith yn fwy tebygol o wynebu cael eu stopio a'u chwilio gan yr heddlu na phobl wyn.

Mae hyn yn wir am y system gyfiawnder, yn ogystal â’r heddlu. Mae ymchwil flaenorol gan Dr Jones yn dangos bod pobl bum gwaith yn fwy tebygol o gael eu carcharu os ydynt yn ddu, o’i gymharu â phobl wyn. Ac mae dedfrydau ar gyfer pobl ddu, Asiaidd a hil gymysg yn sylweddol uwch ar gyfartaledd nag ar gyfer pobl wyn. Ac mae marwolaethau Mohamud Hassan a Mouayed Bashir, wedi iddynt ddod i gysylltiad â Heddlu De Cymru, yn parhau i fod yn destun cwestiynau difrifol.

Rydym ni wedi cynnal dadleuon yn y Senedd dros y misoedd diwethaf am sbeicio, stelcian, ac mae cwestiynau wedi cael eu codi am gyfraddau dedfrydu gwarthus o isel am dreisio a thrais gwrywaidd yn erbyn menywod. Ydynt, mae’r ffeithiau hyn yn rhan o broblemau ehangach, strwythurol mewn cymdeithas, ond dydyn nhw ddim yn eithriadau—maen nhw’n seiren argyfwng, yn dweud bod rhywbeth mawr o’i le. Wrth ddatganoli heddlua, yn ogystal â’r system gyfiawnder, gallwn ddechrau mynd i’r afael â’r anghydraddoldebau dwfn o fewn ein cymdeithas. Gallwn gysylltu cyfiawnder a heddlu gydag iechyd, addysg a pholisi cymdeithasol, fel y gwnaeth yr Arglwydd Thomas ei gydnabod. Gallwn edrych o ddifrif am y rhesymau dros droseddu er mwyn ei atal rhag digwydd yn y lle cyntaf, hynny ydy, yn hytrach na pharhau â’r cylch dieflig o gosb a charchar.

Nid oes gan y Senedd hon y gallu i ddatrys y problemau gyda heddlu’r Met, ond mae dadl anatebol o gryf dros ddatganoli y system o bŵer i ddatrys ein problemau ni ein hunain. Drwy weithredu system gyfiawnder fwy cyfiawn, a pholisïau heddlu mwy goleuedig, gallwn adfer ymddiriedaeth yn ein systemau, lleihau trosedd a, thrwy hynny, gwarchod y cyhoedd o niwed gellir ei osgoi.

Dylai’r heddlu weithio o blaid y bobl. Dylen nhw fod yn weladwy, yn dryloyw ac yn atebol. Ond wnaiff hyn ddim digwydd wrth barhau â’r system bresennol sydd yn amlwg ddim yn gweithio. Dylai heddlua fod yn lleol, sy’n golygu y dylai penderfyniadau gael eu gwneud mor agos at y bobl ag sydd yn bosibl.

Diolch i Mike am gyflwyno hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i gymryd rhan.

Hoffwn ddechrau gydag ymateb cyflym iawn i fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood. Ac rwy'n deall ei angerdd a'r angen inni edrych yn ôl a gweld beth sydd wedi gweithio a beth sydd heb weithio. Ond rwyf am edrych ymlaen. Ac nid yw hyn, fel y clywsom, yn ymwneud â datganoli troseddu. Mae'n ymwneud ag edrych ar sut yr ymatebwn iddo, a sut y gallwn atal troseddu hefyd. Mae'n ymwneud â ni yng Nghymru yn cymryd pŵer yn ôl a dweud, 'Dyma sut yr ydym am ei wneud yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd.' Ac rwyf am ganolbwyntio ar sefyllfa menywod, yn enwedig menywod mewn carchardai. 

Rwyf am osod saith ffaith ger eich bron. Mae menywod yn fwy tebygol na charcharorion gwrywaidd o gael dedfryd fer o garchar am droseddau di-drais. Y pellter cyfartalog y caiff menyw ei chadw o'i chartref yw 63 milltir. Mae dros hanner y menywod yn y carchar yn dweud eu bod wedi dioddef trais yn y cartref neu gam-drin emosiynol, corfforol neu rywiol pan oeddent yn blant. Mae menywod yn fwy tebygol na dynion o hunan-niweidio tra byddant yn y carchar. Ac yn olaf, mae menywod du a lleiafrifol ethnig dros ddwywaith yn fwy tebygol o gael eu harestio na menywod gwyn.

Lluniwyd y strategaeth troseddwyr benywaidd, a gyhoeddwyd yn 2018, bedair blynedd yn ôl, i sicrhau gwelliannau enfawr i atebion yn y gymuned, lles a charcharau gwell. Ond dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr mai cynnydd cyfyngedig tuag at ei nodau a wnaeth Llywodraeth y DU ers cyhoeddi'r strategaeth yn 2018 am nad oedd wedi blaenoriaethu buddsoddiad yn y gwaith hwn. Ac roedd y cyllid ar gyfer y strategaeth yn llai na hanner yr isafswm o £40 miliwn yr oedd swyddogion wedi amcangyfrif y byddai ei angen, ond daethpwyd o hyd i £150 miliwn i ariannu 500 o leoedd ychwanegol mewn carchardai i fenywod pan oedd ei angen, yn erbyn y cyfeiriad teithio o dan y strategaeth newydd.

Rwyf am inni edrych yn wahanol ar sut yr ydym yn trin menywod yn ein carchardai, ac edrych ar sut yr ydym yn ymdrin â throseddwyr benywaidd. Gallwn wneud yn well yma yng Nghymru; rwy'n gwybod y gallwn. Gadewch inni beidio â charcharu ein menywod; gadewch inni edrych ar ddedfrydau cymunedol, canolfannau menywod, sut yr edrychwn ar ddewisiadau preswyl amgen, gyda rhai o'r rheini gyda phlant, nid yn unig gyda babanod, ac unedau llawer iawn llai o faint. Credaf y dylai gwella'r ffordd y mae'r system cyfiawnder troseddol yn ymateb i anghenion menywod fod yn ganolog i'r alwad honno, a'r alwad i ddatganoli pwerau i Gymru, y gobeithiaf y gall y Gweinidog roi sylw iddi wrth ymateb i'r ddadl heddiw. Diolch yn fawr iawn.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud cymaint rwy'n cytuno â'r hyn y mae Jane Dodds newydd ei ddweud? A chredaf y bydd llawer o'r hyn y bydd gennyf i'w ddweud yn ategu'r sylwadau hynny.

Pe bai gennym gyfrifoldeb dros blismona, a chyfiawnder troseddol yn wir, yma yng Nghymru, Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu y byddai gennym system lawer mwy blaengar, a chynhyrchiol yn wir, a fyddai'n gwella bywyd ein cymunedau yma yng Nghymru yn fawr, oherwydd credaf fod model y DU o anfon mwy o bobl i'r carchar fesul y pen o'r boblogaeth na bron unrhyw wlad arall, unrhyw wlad arall yng ngorllewin Ewrop yn sicr, wedi'i wrthbrofi. Ac fel y gwyddom, mae gan lawer o'r bobl hynny broblemau iechyd meddwl, maent yn anllythrennog, mae ganddynt broblemau camddefnyddio alcohol a chyffuriau ac maent, mewn sawl ffordd, yn ddioddefwyr eu hunain yn ein cymunedau a'n cymdeithas.

Pe bai gennym fodel gwahanol, a fyddai'n ymwneud llawer mwy ag atal ac atal aildroseddu pan fydd pobl yn dod i mewn i'r system cyfiawnder troseddol, byddai gennym lai o ddioddefwyr troseddau, byddai gennym lai o bobl wedi'u carcharu ac o fewn y system cyfiawnder troseddol gyda'r holl ofid sy'n dod yn sgil hynny iddynt hwy eu hunain a'u teuluoedd. Mae arnom angen dull mwy goleuedig o weithredu. Byddai o fudd mawr i fenywod, fel y dywedodd Jane, byddai'n ategu ein gwasanaeth ieuenctid yma yng Nghymru, a'n gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol hefyd yn wir. Fe ildiaf i Mark Isherwood. 

A ydych yn cydnabod, fel a drafodwyd yma, ac fel y nododd y Cwnsler Cyffredinol, fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r union bolisi hwnnw mewn perthynas â menywod—na ddylent fod yn y carchar, y dylent fod yn y gymuned—a'u bod yn ariannu cyfres o ganolfannau newydd i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru? Dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym fis Tachwedd diwethaf yn y Siambr hon fod hynny'n datblygu'n dda a bod trafodaethau'n mynd rhagddynt i sefydlu'r ganolfan honno.

Credaf ein bod yn clywed llawer o rethreg gan Lywodraeth y DU, Mark, ond ni chafwyd tystiolaeth ymarferol ohoni bob amser. Oes, efallai fod enghreifftiau unigol, ond rydym am weld dull o weithredu cyson ym maes plismona a chyfiawnder troseddol, sy'n symud ymlaen at yr hyn y byddwn yn ei alw'n dir blaengar a goleuedig fel yr ydym eisoes wedi clywed amdano yn y ddadl hon heddiw, a chredaf fod gwir angen hynny.

Rwy'n gwybod gan ddarparwyr gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, er enghraifft, eu bod yn teimlo eu bod yn ceisio gwasanaethu dau feistr, fel petai, yng Nghymru. Mae ganddynt y Swyddfa Gartref, a pholisïau'r Swyddfa Gartref ar gyffuriau anghyfreithlon, er enghraifft, sy'n ymwneud yn helaeth â throseddoli a'r llwybr cyfiawnder troseddol, ac mae ganddynt bolisïau Llywodraeth Cymru, sy'n ymwneud llawer mwy ag iechyd ac atal a thrin. Nid yw'n hawdd gwasanaethu dau feistr yn y ffordd honno, ac rwy'n gwybod bod y rhai sy'n darparu gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol hanfodol yn teimlo nad ydynt yn gweithredu mor effeithlon ac effeithiol â phosibl o ganlyniad i hynny. Mae gennym lawer o gynlluniau. Gwn fod Dyfodol Cadarnhaol, sy'n gweithredu drwy Casnewydd Fyw, yr ymddiriedolaeth hamdden yng Nghasnewydd, ac sy'n ceisio gweithio gyda phobl ifanc a'u dargyfeirio oddi ar y llwybr cyfiawnder troseddol, yn ei chael hi'n anodd, oherwydd unwaith eto, gweithiant o fewn y system blismona hon nad yw wedi'i datganoli, er eu bod yn cael eu hariannu, yn rhannol o leiaf, gan y comisiynydd heddlu a throseddu. Byddai bywyd yn llawer haws iddynt pe ceid dull o weithredu mwy cyson, integredig a chydgysylltiedig. 

Mae llawer o amrywio rhanbarthol mewn plismona ledled Cymru, a'r ffordd y mae comisiynu'n digwydd ar y cyd â'r gwasanaethau iechyd neu beidio. Gallai llawer o hynny gael ei integreiddio'n well ac ni fyddai'n amrywio ledled Cymru pe bai Llywodraeth Cymru yn ymdrin â phlismona yn ogystal â'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Clywsom am wasanaethau cam-drin domestig; dyna enghraifft arall. Credaf fod y ddadl am gydgysylltiad gwell rhwng plismona a gwasanaethau datganoledig pe bai plismona'n cael ei ddatganoli wedi'i hen sefydlu a'i chydnabod, ac mae llawer o waith yn y Senedd yn pwyntio i'r cyfeiriad hwnnw, gan gynnwys gwaith gan ein pwyllgor iechyd, rwy'n credu, yn ôl yn 2019, pan wnaethant argymhellion pwysig am iechyd meddwl mewn plismona ac yn nalfeydd yr heddlu. Gwn fod gwasanaeth yr heddlu yng Ngwent yn gweithio'n agos iawn gyda gwasanaethau iechyd meddwl. Mae ganddynt dîm o weithwyr iechyd meddwl proffesiynol sy'n ceisio ymdopi â'r straen ddifrifol iawn ar blismona, oherwydd nid yw'r heddlu'n weithwyr iechyd meddwl proffesiynol, ond maent yn aml iawn yn wynebu'r problemau iechyd meddwl hyn wrth gyflawni eu dyletswyddau plismona, ac maent hefyd yn ceisio hyfforddi eu heddlu eu hunain i raddau llawer mwy, yn ogystal â gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd. Credaf fod cydgysylltiad rhwng gwasanaethau iechyd meddwl a phlismona yn un a fyddai'n elwa'n fawr pe baem yn datganoli plismona. 

Ddirprwy Lywydd, fel arfer rwy'n gweld bod amser yn brin. A gaf fi ddweud fy mod yn credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod y bydd plismona yng Nghymru yn cael ei ddatganoli yn y pen draw? Mae'n fater o ba bryd y bydd hynny'n digwydd. Ceir cymaint o fanteision pwysig. Gorau po gyntaf y bydd datganoli'n digwydd.  

Mae'n bleser mawr cael cymryd rhan yn y ddadl hon a dilyn y cyfraniad hwnnw gan John Griffiths, a hefyd y cyfraniadau gan Jane Dodds ac eraill yn y ddadl hon. Pan gefais gyfrifoldeb dros y maes polisi yn y Llywodraeth ddiwethaf, cefais fy syfrdanu gan ba mor wael y mae'r system cyfiawnder troseddol gyfan yn gwasanaethu Cymru. Ni ellir ei hystyried yn llwyddiant pan fydd menywod, ers inni gael awdurdodaeth ar y cyd rhwng Cymru a Lloegr, yn cael eu trin mor ofnadwy gan yr holl system honno. Nid oedd gennym gyfleuster diogel i unrhyw un yng ngogledd Cymru tan ychydig flynyddoedd yn ôl. Ers canrifoedd, câi anghenion pobl gogledd Cymru eu hanwybyddu gan y system cyfiawnder troseddol. Mae anghenion menywod ledled y wlad hon yn dal i gael eu hanwybyddu. Rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth Mark Isherwood am gynllun diweddaraf Llywodraeth y DU, ond wyddoch chi, maent wedi'u cael ers 1536. Felly, rhaid i chi esgusodi fy sinigiaeth pan glywaf y pethau hyn. Mae hon wedi bod yn daith i ni, ac mae wedi bod yn daith yr ydym wedi cymryd rhan ynddi, weithiau ar gyflymder gwahanol, ond fel arfer—[Torri ar draws.] Iawn, fe ildiaf.

A ydych yn cytuno, yn 1536, fod systemau cosbol pob man ar draws y byd yn trin menywod a dynion yn ofnadwy o fewn y system cyfiawnder troseddol?

Ydw, ond mae'r rhan fwyaf wedi gwella'n sylweddol ers hynny. Yn anffodus, nid yw'r system sy'n gwasanaethu Cymru wedi dod o hyd i ffordd o wasanaethu menywod eto, ac mae angen ichi ystyried hynny wrth wneud eich dadl.

Mae'n bwynt pwysig y mae angen inni ei godi, oherwydd rydym wedi bod ar daith yn y fan hon. Cofiaf eistedd yn swyddfeydd y Llywodraeth yn cael sgyrsiau hir gyda Carl Sargeant ar y materion hyn pan siaradai am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a rôl yr heddlu yn ymdrin â chanlyniadau hynny. Rwy'n cofio sut y gwnaethom ddatblygu ein syniadau gyda'n gilydd ar lawer o wahanol faterion, gyda'r heddlu'n rhan o'n cymuned, yn rhan o gyfres ac ystod o wasanaethau sy'n darparu ar gyfer pobl yn ein cymunedau, yn hytrach na rhywbeth dieithr neu ar y tu allan i'n cymunedau.

Rwy'n gobeithio ac yn credu bod plismona, pan gaiff ei ddatganoli—. A chredaf y caiff ei ddatganoli ar ryw adeg. Y cwestiwn i'w ofyn i chi'ch hun yw: faint o bobl  sy'n mynd i orfod dioddef cyn i hynny ddigwydd? Pan fyddwn yn datganoli plismona, rwy'n gobeithio y gallwn wneud pethau'n wahanol. Mae'r pwyntiau a wnaeth Rhys ab Owen yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe yn feirniadaeth arall ar y system cyfiawnder troseddol bresennol. Nid ydym yn trin pobl yn iawn yn y wlad hon ac mae angen inni gydnabod hynny. Pan fyddwn yn datganoli plismona, nid y cyfrifoldeb yn unig a gaiff ei ddatganoli, nid darparu pluen arall yn het gwleidydd arall, Mark, ond ffordd o wneud pethau'n wahanol.

Wyddoch chi beth hoffwn i ei weld? Rwyf am weld plismona'n rhan integredig o'n gwasanaethau eraill, ond rwyf hefyd am ei weld yn cael ei ddwyn i gyfrif yn wahanol. Hoffwn weld mwy o rôl i lywodraeth leol, er enghraifft, yn dwyn heddluoedd lleol i gyfrif. Hoffwn ddeall sut y gall pobl leol gael mwy o lais yn y ffordd y caiff plismona ei wneud yn ein cymunedau lleol. Oherwydd nid yw'r model sydd gennym ar hyn o bryd yn darparu ar gyfer hynny, ac nid wyf yn credu bod unrhyw un yn dadlau o ddifrif ei fod yn gwneud hynny.

Roedd canfyddiadau comisiwn Thomas ynghylch y materion hyn yn gwbl ddinistriol. Roeddent yn ddinistriol—o bosibl y gwaith pwysicaf a welsom wedi'i gwblhau a'i gyhoeddi ers cyflwyno Llywodraeth ddatganoledig dros 20 mlynedd yn ôl. Dylai plismona a'r system cyfiawnder troseddol fod yn ganolog i'r Llywodraeth, ond maent yn gwneud cam â'r wlad y maent i fod i'w gwasanaethu. Ac mae pobl yn gweld hynny wrth gwrs, oherwydd mae Llywodraeth y DU yn datganoli plismona yn Lloegr—mae'n datganoli plismona yn Lloegr. Mae'n cydnabod grym y ddadl dros ddemocratiaeth ac atebolrwydd wrth ddarparu gwasanaethau'r heddlu ym mhobman heblaw Cymru.

Cymru yw'r unig ran o'r deyrnas hon lle nad oes rheolaeth leol dros blismona, lle nad oes atebolrwydd lleol am blismona. A dywedir wrthym, a chawn ein gwahodd i gredu bod hynny'n beth da—ei bod yn dda nad oes gennym lefel o'r fath o atebolrwydd democrataidd, ei bod yn dda nad oes gennym lefel o'r fath o integreiddio lleol, ei bod yn dda nad oes gennym unrhyw lefel o gefnogaeth a rheolaeth leol i'r system cyfiawnder troseddol a'r heddlu. Rwyf am ddod â fy sylwadau i ben. Nid wyf yn credu bod hanes yn cefnogi'r achos hwnnw. Nid wyf yn credu bod y ffeithiau'n cynnal y ddadl honno. Ac nid wyf yn credu y bydd y dyfodol yn derbyn y ddadl honno ychwaith.

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mike Hedges am gyflwyno'r ddadl Aelodau hon gerbron y Senedd, ac am yr holl gyfraniadau y prynhawn yma, sy'n bwysig yng nghyd-destun y mater allweddol hwn. Bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig.

Mae dros ddwy flynedd wedi mynd heibio ers i gomisiwn Thomas gyhoeddi ei adroddiad ar gyfiawnder yng Nghymru. Yr adroddiad hwn yw'r ymarfer mwyaf cynhwysfawr a gynhaliwyd erioed i archwilio cyflwr y system gyfiawnder yng Nghymru, ac mae'n nodi angen clir sy'n seiliedig ar dystiolaeth i weithredu. Argymhellodd comisiwn Thomas y dylid pennu polisi plismona a lleihau troseddu yng Nghymru, er mwyn sicrhau bod plismona'n cael ei integreiddio'n gadarn o fewn yr un polisi a fframwaith deddfwriaethol ag iechyd, llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill, fel y disgrifiwyd heddiw yn y ddadl hon, gyda llawer iawn o enghreifftiau clir. Mae angen i'r gwasanaethau hyn gydweithio'n gyfannol i atal troseddu ac aildroseddu yn y ffordd a ddisgrifiwyd gan Jane Dodds mewn perthynas â menywod o fewn y system cyfiawnder troseddol. Ac ategodd John Griffiths hyn drwy ddweud mai'r dull ataliol yw'r ffordd gywir ymlaen. Ond argymhellodd comisiwn Thomas mai dim ond drwy ddatganoli plismona y gellir integreiddio polisi a deddfwriaeth. Rydym yn cefnogi hynny'n gryf. Ni allwn gysoni'r ddarpariaeth yn llawn ag anghenion a blaenoriaethau pobl a chymunedau Cymru hyd nes y bydd gennym oruchwyliaeth lawn ar y system gyfiawnder yng Nghymru.

Oes, mae yna elfen gyfansoddiadol i hyn. Mae Cymru mewn sefyllfa lle y gall ddeddfu ond ni all orfodi'r deddfau hynny. Y Senedd yw'r unig Senedd ym myd y gyfraith gyffredin y gwyddom amdani sy'n gallu deddfu heb yr awdurdodaeth i orfodi ei deddfau ei hun. Dyna pam ein bod yn mynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli cyfiawnder a phlismona, ac mae'n parhau i fod yn ymrwymiad gweinidogol cadarn yn ein rhaglen lywodraethu y pleidleisiodd pobl Cymru yn gadarn o'i phlaid y llynedd. Roedd yr ail argraffiad o 'Diwygio ein Hundeb', a gyhoeddwyd ym mis Mehefin 2021, yn atgyfnerthu'r safbwynt hwn. Mae'n cynnwys 20 o gynigion i roi'r undeb ar sail gynaliadwy ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys y cynnig y dylai sefydliadau datganoledig fod yn gyfrifol am blismona a gweinyddu cyfiawnder. Mae angen datganoli plismona er mwyn gwneud y setliad cyfansoddiadol yn gydlynol ac yn ymarferol. Fe ddylai, ac fe fydd datganoli cyfiawnder a phlismona i Gymru yn digwydd. Mae'n fater o pryd, nid os. Nid teimlad gwleidyddol yn unig yw hyn; caiff cyfiawnder ei gyflawni'n well ar lefel fwy lleol, lle y gellir ei deilwra, ei flaenoriaethu a dylanwadu arno yn ôl angen y gymdeithas. Mae'n galondid fod y comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru yn cefnogi'r achos dros ddatganoli. Edrychwn ymlaen at ymgysylltu â hwy a rhanddeiliaid eraill ar y mater hwn. Rwy'n gwerthfawrogi fy nghysylltiad rheolaidd ag arweinyddiaeth gylchredol y comisiynwyr heddlu a throseddu, ac mae wedi bod yn fuddiol iawn o ran canlyniadau ymarferol.

Rydym yn cydnabod bod gan Lywodraeth y DU safbwynt gwahanol i ni, ac rydym yn gweithio ar gyhoeddiad cyfiawnder a fydd yn amlinellu sut yr ydym eisoes yn galluogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyfiawnder yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys mentrau sy'n atal pobl rhag dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder yn y lle cyntaf, yn ogystal â gweithgarwch sy'n helpu pobl sydd eisoes mewn cysylltiad â'r system i wneud y daith oddi wrthi. Bydd y cyhoeddiad hwn yn atgyfnerthu'r pwynt a wnaed gan gomisiwn Thomas fod plismona'n cydblethu'n sylfaenol â'r gwasanaethau datganoledig sy'n cefnogi pobl ac yn atal troseddu. Bydd hefyd yn tanlinellu ein bod eisoes yn cyflawni ein gweledigaeth unigryw ar gyfer sut y dylai cyfiawnder troseddol weithio yng Nghymru. Yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, rydym yn cefnogi dull ataliol, cydweithredol sy'n seiliedig ar dystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio i dorri cylchoedd aildroseddu rhwng cenedlaethau. Mae ein gwaith gyda phartneriaid yn ganolog i'r weledigaeth hon. Mae Cymru eisoes yn cydweithio, gan groesi'r ffawtliniau anodd sy'n treiddio trwy ein gwasanaethau a gadwyd yn ôl a'n gwasanaethau a ddatganolwyd. Rydym yn rhannu'r nod cyfunol o sicrhau bod cyfiawnder yn cael ei gyflawni'n effeithiol yng Nghymru.

Mae'r setliad datganoli presennol wedi creu llu o heriau diangen i blismona yng Nghymru. Er gwaethaf y rhain, mae'r heddlu yng Nghymru wedi gweithio'n ddiflino, mewn partneriaeth â ni, i oresgyn y diffygion deddfwriaethol. Yn benodol, ni fyddai Llywodraeth Cymru wedi llwyddo yn ei hymateb brys i'r pandemig COVID heb y berthynas waith eithriadol o gryf a chydweithredol â heddluoedd Cymru a chydag asiantaethau cyfiawnder eraill sy'n chwarae rhan hanfodol yn ymgysylltu â phobl a gorfodi ein rheoliadau lle y bo angen. Mae hon yn bartneriaeth sydd wedi cryfhau ymhellach o ganlyniad i'r pandemig, ac mae'r dull partneriaeth hefyd yn amlwg yn ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu yr ydym yn eu cyflawni, ynghyd â chomisiynwyr heddlu a throseddu a heddluoedd yng Nghymru. Mae ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, sy'n adeiladu ar yr hyn sydd eisoes wedi gweithio mor dda i wella canlyniadau i fenywod a phobl ifanc yn y system gyfiawnder, yn enghraifft berffaith, a byddaf yn cyd-gadeirio'r bwrdd gweithredu cenedlaethol ar gyfer y strategaeth gyda'r comisiynydd heddlu a throseddu, Dafydd Llywelyn, gan gydweithio i wneud Cymru'n lle mwy diogel i fenywod a merched.

Mae uchelgais ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i fod yn Gymru gwrth-hiliaeth yn ein galluogi i weithio gyda'n gilydd i sicrhau newid pendant. Mae cyfiawnder troseddol yng Nghymru bob amser wedi gwneud hyn yn flaenoriaeth, ac rydym yn gweithio'n agos gyda hwy ar eu cynllun cydraddoldeb hiliol i sicrhau cysondeb ar draws y ddau gynllun, ac rydym yn croesawu'r ymrwymiad cryf gan ein partneriaid cyfiawnder i fod yn rhan o'r ateb i ddileu hiliaeth. Ond fel y mae Delyth Jewell wedi nodi, mae'r ffigurau a gyhoeddwyd gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru mewn perthynas â stopio a chwilio, fel y soniodd y Prif Weinidog yn y Siambr ddoe hefyd, yn wirioneddol frawychus. A dyna pam y mae gennym ymrwymiad yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru i sicrhau bod elfennau cyfiawnder yn y cynllun cydraddoldeb hiliol yn gadarn ac yn mynd i'r afael â'r dystiolaeth glir o anghyfranoldeb o fewn y system gyfiawnder.

Rydym hefyd wedi ymrwymo i gadw ein cymuned yn ddiogel a rôl hanfodol plismona yn y gymdogaeth, fel a fynegwyd y prynhawn yma. Dyna pam y mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i gynnal cyllid ar gyfer y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a sicrhau cynnydd o 100 yn eu nifer. Unwaith eto, dyma lle y gallwn weld grym a chryfder y swyddogion cymorth cymunedol ym mhob un o'n cymunedau yn ymgysylltu â'r bobl a'r cymunedau ar y rheng flaen, ym mhob dim sy'n effeithio ar fywydau a chymunedau pobl.

Mae bwrdd partneriaeth plismona Cymru, sy'n cyfarfod bob chwarter, ac a gadeirir naill ai gennyf fi neu gan y Prif Weinidog, yn gyfle gwerthfawr i blismona yng Nghymru a Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r materion pwysig hyn i Gymru sy'n torri ar draws agweddau ar wasanaethau cyhoeddus sydd wedi'u datganoli neu heb eu datganoli. Hyd yn oed heb ddatganoli plismona, rydym yn cyflawni cymaint pan fyddwn yn gweithio mewn partneriaeth â'n heddluoedd a'n comisiynwyr heddlu a throseddu, ond dychmygwch yr hyn y gallem ei gyflawni dros bobl Cymru pe bai plismona'n cael ei ddatganoli, ac rwy'n eich annog heddiw i fy nghefnogi a derbyn y cynnig hwn. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Rhys ab Owen i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr i fy nghyfaill Mike Hedges am gyflwyno'r ddadl yma. Diolch hefyd i John Griffiths am ei waith yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar heddlu, gwaith pwysig iawn yn y lle hwn, a hefyd i fy nghyfaill Alun Davies. Tra oedd e'n Weinidog—byddwch chi'n cofio yr oedd e'n Weinidog ar un adeg—Alun Davies wnaeth sefydlu bwrdd heddlua Cymru, bwrdd pwysig iawn y mae Jane Hutt newydd ein hatgoffa ni amdano fe.

Oherwydd nid yw hon yn ddadl newydd. Yr wythnos diwethaf, gyda Dydd Gŵyl Dewi, rydym wedi bod yma o'r blaen, a gadewch imi ddweud hyn yn dawel wrthych, mae wedi cael cefnogaeth y Torïaid yn y gorffennol. Yn ôl ar ddechrau'r 1990au, roedd yr Arglwydd Hunt, Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, wedi dod i gytundeb gyda Ken Clarke, yr Ysgrifennydd Cartref, i ddatganoli cyfiawnder i'r Swyddfa Gymreig. Nawr, rhoddwyd diwedd ar hynny oherwydd biwrocratiaeth y Swyddfa Gartref, yr awydd i ehangu terfynau o fewn y Swyddfa Gartref—nid oedd gweision sifil eisiau gadael iddo fynd. Ond roedd y Blaid Geidwadol, yn ôl yn y 1990au, o blaid ei ddatganoli, a phe bai wedi cael ei ddatganoli, ni fyddem yn cael y ddadl hon yn awr, byddai eisoes wedi'i ddatganoli. Ac a ydych yn cofio Boris Johnson yn 2014? Nid oedd yn fodlon â phlismona yn unig, roedd eisiau datganoli'r system cyfiawnder troseddol gyfan i Lundain. Ble mae'r rhesymeg yno, ei fod eisiau datganoli'r system cyfiawnder troseddol gyfan i Lundain, ond ni allwn ddatganoli plismona hyd yn oed i Gymru?

Beth bynnag a ddywed Mark Isherwood, mae'n ennyn cefnogaeth swyddogion yr heddlu ar bob lefel. Edrychwch ar y briff, Mark Isherwood, a gawsom gan Ffederasiwn yr Heddlu, y newid sydd wedi digwydd ers comisiwn Silk, maent yn awr—. Er eu bod yn dal i fod yn niwtral, y cwestiwn y maent yn ei ofyn yn awr yw, 'Pam na ddylid ei ddatganoli?' Mae'n newid enfawr, ac mae wedi'i gefnogi gan bob comisiynydd heddlu a throseddu, ac er eu bod yn niwtral, cefnogaeth pob prif gwnstabl yng Nghymru. Mae Peter Vaughan, cyn brif gwnstabl uchel ei barch Heddlu De Cymru wedi dadlau'n gryf dros ddatganoli plismona.

Nawr, y mater trawsffiniol y mae Mark Isherwood wedi'i godi unwaith eto—mae'n anhygoel. Dyma'r un blaid a bleidleisiodd yr wythnos diwethaf o blaid gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc yng Nghymru, ar wahân i Loegr. Dychmygwch yr anhrefn: gŵyl banc yng Nghymru ar 1 Mawrth ac nid yn Lloegr. Edrychwch ar yr anhrefn trawsffiniol y byddai hynny'n ei greu. A mawredd, beth am Lwcsembwrg? Sut y maent yn goroesi gyda'u heddlu eu hunain? 

Nawr, fel y mae John Griffiths, Mike Hedges, Alun Davies wedi ein hatgoffa, nid ynys yw plismona, nid yw wedi'i ynysu—mae'n cydgysylltu'n llwyr â sectorau sydd wedi'u datganoli i'r lle hwn. Bob 13 munud, mae Heddlu De Cymru yn cael adroddiad sy'n ymwneud â mater iechyd meddwl, ac o'r digwyddiadau y mae'n rhaid i swyddogion yr heddlu ymdrin â hwy, nid oes ond angen arfer pwerau'r heddlu mewn 4 y cant ohonynt. 

Nawr, cyllid—nid yw cyllid wedi'i grybwyll y prynhawn yma. Mae ariannu'r heddlu yng Nghymru yn gymhleth iawn, a chyfeiriodd Alun Davies at hyn—y diffyg atebolrwydd sy'n deillio o hynny. Nawr, daw arian o'r Swyddfa Gartref, o Lywodraeth Cymru fel rhan o'r setliad cyllid i lywodraeth leol, ac yn drydydd, o braesept heddlu lleol, ac yn olaf gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedodd Mike Hedges, sy'n ariannu'r 600 o swyddogion cymorth cymunedol. Mae mwy o arian yn dod o Gymru drwy'r heddluoedd nag o'r Swyddfa Gartref: daw 67 y cant o gyllid heddluoedd Cymru o Gymru, ac eto mae diffyg atebolrwydd yn y lle hwn. Nawr, bydd £113.47 miliwn yn cael ei wario yn y flwyddyn gyllidebol nesaf ar heddluoedd Cymru—arian Llywodraeth Cymru. A thrwy gyllid gan Lywodraeth Cymru, a pheidio â phennu terfyn ar braesept y dreth gyngor, nid ydym wedi gweld y toriad enfawr a welsom yn Lloegr yn niferoedd swyddogion yr heddlu yng Nghymru.

Nawr, yn olaf, y ddadl ar gymesuredd gwleidyddol. Nid wyf wedi clywed un rheswm da pam fod plismona wedi'i ddatganoli i Fanceinion Fwyaf a Llundain ac nid i Gymru. Os oes materion trawsffiniol yn codi yng Nghymru, Mark, beth am Fanceinion Fwyaf a Llundain? Ewch ymlaen, Mark.

A ydych yn cydnabod mai pwerau'r comisiynwyr heddlu a throsedd yw'r datganoli y cyfeiriwch ato i Fanceinion, er enghraifft? Mae gennym y rheini yng Nghymru. Fodd bynnag, os ydych yn dal i sôn am uno'n un heddlu a chael pwerau yn y Llywodraeth, rydych yn sôn am wneud penderfyniadau gwleidyddol ynghylch cyflogi a diswyddo prif gwnstabliaid.

Wel, mae hynny'n bodoli eisoes gyda chomisiynwyr heddlu a throsedd, a datganoli gweithredol a geir ym Manceinion a Llundain, sy'n hollol wahanol. Ac nid oes neb yma wedi sôn am uno heddlu Cymru heblaw amdanoch chi, Mark Isherwood. Nid oedd comisiwn Thomas yn ei argymell; nid oedd comisiwn Silk yn ei argymell.

Nawr, y cymesuredd gwleidyddol—os ydych yn pryderu cymaint am yr undeb, pam na allwn gael cymesuredd gwleidyddol o fewn yr undeb? Neu a yw Cymru'n israddol i leoedd eraill, fel na chawn reoli plismona? Ac ar y pwynt 'ni chawn orfodi deddfau' gan Jane Hutt—a deuaf i ben ar ôl y pwynt hwn, Ddirprwy Lywydd—fe welsom hyn yn ystod y pandemig COVID, oni wnaethom? Heddluoedd Cymru yn gorfodi deddfau Cymru, ond eto nid oeddent yn atebol i Lywodraeth Cymru, nac i'r lle hwn. Cawsom ein hatgoffa gan Jane Dodds a chan Delyth Jewell nad yw'r system bresennol yn gweithio. Wel, edrychaf ymlaen at y diwrnod, fel y dywedodd Mike Hedges, pan fyddaf yn gallu galw Jane Hutt yn Weinidog cyfiawnder Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwelaf wrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Wcráin. Galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor dadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma ar Wcráin. Yfory, bydd yn bythefnos ers i Rwsia ymosod ar wladwriaeth annibynnol sofran Wcráin—ymosodiad sydd wedi brawychu'r byd ac sydd wedi uno gwledydd democrataidd yn eu condemniad o weithredoedd creulon yr Arlywydd Vladimir Putin yn erbyn ein cynghreiriad Ewropeaidd. Mae'n gywir ac yn bwysig ein bod ni yn y Senedd hon yn cynnig ein cefnogaeth a'n cyfeillgarwch i bobl Wcráin ac yn sefyll yn unedig yn erbyn gweithredoedd yr Arlywydd Putin a'i beiriant rhyfel Rwsiaidd, ffrynt unedig sy'n cydnabod gweithredoedd cadarnhaol Llywodraeth y DU a'u cynghreiriaid rhyngwladol yn gwrthsefyll gormes, arswyd ac anfadrwydd gweithredoedd rhyfelgar anghyfreithlon yr Arlywydd Putin.

Mae pwynt 1 yn y cynnig hwn yn defnyddio peth o'r iaith gryfaf y gallwn ni fel Aelodau o'r Siambr hon ei defnyddio heb gael ein ceryddu gennych chi, Ddirprwy Lywydd—fod y Senedd hon yn ffieiddio at ymosodiad Ffederasiwn Rwsia ar Wcráin. Ond mae'n bwynt, rwy'n siŵr, na fydd neb yn y Siambr hon yn anghytuno ag ef. Yn ddi-os, mae troseddau rhyfel wedi'u cyflawni yn Wcráin. Mae'r gweithredoedd ffiaidd hyn gan Rwsia wedi'u cyfeirio at y Llys Troseddol Rhyngwladol, ac ategaf y cyn Brif Weinidog, Gordon Brown, drwy ddweud y dylid gwneud pob ymdrech i geisio sicrhau cyfiawnder am y troseddau hyn. Rhaid dwyn Putin a'i gynghreiriaid i gyfrif am yr ymosodiadau anwaraidd a diwahân hyn ar sifiliaid diniwed Wcráin. Yn wir, roedd fy nghyd-Aelod, Andrew R.T. Davies, yn llygad ei le pan ddywedodd na ddylai fod unrhyw amheuaeth ym meddwl Putin—dim amheuaeth—na fydd pob gwlad ddemocrataidd yn gadael i'w weithredoedd ymosodol fynd heb eu cosbi. Efallai ein bod yn genedl fach, ond gyda'n gilydd gallwn anfon neges glir, a hynny heb betruso, fod Cymru'n wlad sy'n sefyll gydag Wcráin.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi gofnodi ein hedmygedd o weithredoedd pobl Wcráin yn amddiffyn eu tir, eu gwlad, eu hunaniaeth? Mae pobyddion, athrawon a gwleidyddion wedi troi'n filwyr, gyda rhyddid yn nod sy'n eu huno. Mae gweld cymheiriaid Wcreinaidd o Verkhovna Rada yn ymarfogi i amddiffyn eu pobl a'u gwlad—fel seneddwr yma mae'n gwbl annirnadwy y byddai'n rhaid inni ymarfogi i amddiffyn ein hetholwyr rhag ymosodiad. Pan edrychais yn y drych y bore yma a gofyn i mi fy hun a fyddwn i'n gallu bod mor ddewr â'r Wcreiniaid hynny, ni lwyddais i ddod o hyd i ateb.

Gadewch inni fod yn glir, nid y lluniau o danciau'n croesi ffin Wcráin bythefnos yn ôl oedd dechrau'r rhyfel hwn—dim ond gweithred arall oedd hynny yn y gwrthdaro a ddechreuodd wyth mlynedd yn ôl pan gafodd penrhyn y Crimea ei gydfeddiannu gan Rwsia. Fe wnaeth diffyg unrhyw ymateb addas gan Lywodraethau'r gorllewin rymuso Putin a'i gyfundrefn. O'r adeg honno ymlaen, mae'r tebygolrwydd o ymosodiad llawn ar Wcráin wedi cynyddu o un diwrnod i'r llall.

Er na allwn droi'r cloc yn ôl a chywiro methiannau'r gorffennol, gallwn sicrhau heddiw, ac yn y dyfodol, fod ein partneriaid Wcreinaidd yn cael y gefnogaeth a'r adnoddau sydd eu hangen arnynt i gael gwared ar y grymoedd tramor hyn oddi ar eu tir. Ers 2015 mae Llywodraeth y DU wedi darparu gwerth mwy na £2.2 miliwn o offer milwrol nad yw'n angheuol, cyfraniad a gaiff ei gynyddu ymhellach wrth inni siarad. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi hyfforddi dros 22,000 o filwyr Wcreinaidd drwy Ymgyrch Orbital dros yr un cyfnod.

Mae cyfnewidfa stoc Llundain wedi atal masnachu mewn oddeutu 30 o gwmnïau o Rwsia, gosododd Llywodraeth y DU sancsiynau ar werth £258 biliwn o asedau banc, ac mae asedau llawer o'r rheini sydd agosaf at gylch pŵer Putin wedi cael eu rhewi. Mewn gwrthdaro modern, nid ar faes y gad yn unig y caiff rhyfel ei ennill, ond yn y farchnad fyd-eang a chyfnewidfeydd stoc y byd. I nodi cwymp yr Undeb Sofietaidd codwyd bwâu euraidd McDonald's yn Sgwâr Pushkin ym 1990. Mae symbolaeth eu boicot presennol yn Rwsia yn arwyddocaol iawn. Bydd sancsiynau gan Lywodraeth y DU, ei chynghreiriaid, a chan fusnesau fel McDonald's, Coca-Cola ac Apple yn niweidio economi Rwsia, yn cyfyngu ar gyllid i'w pheiriant rhyfel, ac yn atal nwyddau a thechnolegau allweddol rhag cael eu mewnforio i Rwsia. Rydym wedi eu taro lle mae'n brifo, ac fe wnawn iddynt wingo.

Mae'r cyhoeddiad ddoe y bydd y DU yn dileu'n raddol holl fewnforion olew a chynhyrchion olew Rwsia erbyn diwedd y flwyddyn yn dangos unwaith eto ein bod yn troi ein cefn ar y wlad ysgymun hon sy'n benderfynol o ddinistrio Wcráin.

Mae pwynt olaf y cynnig hwn yn tynnu sylw at yr ymdrechion eithriadol sy'n cael eu gwneud i ddarparu cymorth dyngarol i'r rhai sy'n dianc rhag gwrthdaro. Mae Llywodraeth y DU wedi addo bron i £400 miliwn o gymorth ariannol, a chyhoeddodd Llywodraeth Cymru gyfraniad sydd i'w groesawu o £4 miliwn ddydd Iau diwethaf. Er bod Llywodraeth y DU wedi rhoi camau ar waith i gyflymu'r broses o awdurdodi ceisiadau fisa, mae llawer o ffordd i fynd. Fan lleiaf, rwy'n disgwyl y bydd Llywodraeth y DU yn gweithio'n ddiflino i brosesu'r miloedd lawer o fisâu gan Wcreiniaid sy'n chwilio am loches yma yn y Deyrnas Unedig. Drwy fynd gam ymhellach yn gyflymach, gallwn sicrhau'r un lefel o gymorth â'r gefnogaeth filwrol ac economaidd y mae ein gwlad wedi arwain arni. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r gwelliant yn enw Lesley Griffiths.

Rwy'n croesawu cyhoeddiad Llywodraeth y DU ddoe am benodiad yr Arglwydd Richard Harrington yn Weinidog Gwladol dros Ffoaduriaid, a theimlaf fod Gweinidog penodol sydd â phrofiad o Lywodraeth yn gam cadarnhaol ymlaen. Fodd bynnag, ni allwn gefnogi gwelliant Plaid Cymru. Ar hyn o bryd, gyda Rwsia'n clecian cleddyfau yn fwy nag erioed o'r blaen, credwn y byddai'n anghyfrifol inni dynnu unrhyw un o'n hataliadau oddi ar y bwrdd a chael gwared ar ein galluoedd i daro'n ôl.

Ddoe, crëwyd hanes wrth i'r Arlywydd Zelenskyy ddod yn arweinydd tramor cyntaf i annerch Tŷ'r Cyffredin. Roedd ei angerdd a'i gariad at ei wlad, a'i awydd ffyrnig i yrru'r grymoedd goresgynnol anghyfreithlon hynny ymaith, yn ddiysgog. Bod ai peidio â bod: dyna'r cwestiwn a ofynnwyd gan yr Arlywydd Zelenskyy am ddyfodol Wcráin. Atebodd yn ddigamsyniol: bod. Ac rydym ni yma yng Nghymru, y Deyrnas Unedig a'r byd rhydd hefyd yn ateb yn gadarnhaol i hawl Wcráin i fodoli.

Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau cyd-Aelodau heddiw a hoffwn gloi drwy ddweud, Slava Ukraini. Diolch.

Rwyf wedi dethol y ddwy welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1. 

Formally.

Diolch. Dwi'n galw nawr ar Adam Price i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Adam Price.

Diolch, Lywydd. Mae pob rhyfel ym mhobman yr un mor ofnadwy i'r bobl sy'n cael eu dal ynddynt, ond mae rhai rhyfeloedd yn cynnwys hadau dinistr mor bellgyrhaeddol fel bod ganddynt allu i'n llyncu ni i gyd. Rwy'n credu ei bod yn fwyfwy amlwg fod y rhyfel yn Wcráin yn rhyfel o'r fath, eiliad mewn hanes nad ydym wedi'i gweld ei thebyg ers 80 mlynedd.

'Tonnau o ddicter a dychryn / yn torri dros diroedd gloyw / a gwelw’r ddaear'.

Gallai'r geiriau hynny gan W.H. Auden, a ysgrifennwyd wrth i danciau Natsïaidd ymosod ar Wlad Pwyl, fod wedi'u hysgrifennu ddoe, nid ar 1 Medi 1939. Fel ei genhedlaeth ef, rydym eisiau golau a fflam gadarnhaol ynghanol y tywyllwch hwn, ond nid yw'n ddigon datgan ein cefnogaeth yn unig. Rhaid inni weithredu.

Felly, beth sy'n rhaid ei wneud? Rhaid inni osod embargo economaidd llwyr ar Rwsia. Mae'n foesol anamddiffynadwy inni ariannu peiriant rhyfel Putin drwy brynu olew, nwy a glo, neu wenith neu gromiwm yn wir. Mae'r DU wedi dweud yn unig y bydd yn rhoi diwedd ar fewnforio olew erbyn diwedd y flwyddyn. Yn gwbl onest, mae hynny'n wleidyddol ac yn foesol anghynaliadwy pan fo plant yn cael eu lladd yn Wcráin y funud hon. Rydym angen embargo ynni llawn ar unwaith. Nawr, fe fydd yn boenus. Rydym yn deall hynny. Ond mae'n bosibl yn dechnegol ac yn economaidd. Mae gan wledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd gronfa petrolewm strategol o 90 diwrnod fan lleiaf. Mae'n bosibl felly, a dyna pam y mae'n rhaid inni ei wneud. A bydd yn ei gwneud yn amhosibl i Putin barhau â'i ryfel ymosodol yn Wcráin am fwy na rhai wythnosau. A dylem ei ymestyn i gynnwys nwy hefyd. Hynny yw, mae sôn, fel y mae'r UE yn sôn, am ddwy ran o dair yn llai o fewnforion nwy erbyn diwedd y flwyddyn—unwaith eto, nid yw'n gydnaws â'r rheidrwydd moesol a wynebwn, ac mae'n bosibl cael embargo llwyr ar nwy hefyd. Rydym wedi cael wythnosau o dywydd mwyn, ac mae cyflenwadau mawr o nwy naturiol hylifedig o'r Unol Daleithiau yn golygu bod lefelau storio nwy Ewropeaidd yn uchel bellach, a chyda'r haf o'n blaenau, mae gennym amser i ddod o hyd i gyflenwadau amgen erbyn y gaeaf nesaf.

Drwy ynysu Rwsia yn economaidd yn sydyn a llwyr, y cyfuniad o waharddiad llwyr ar drafodion gan y banc canolog, diarddel Rwsia o system SWIFT ac embargo ynni llwyr, gallwn ddymchwel y gyfundrefn. Os gwnawn hyn, efallai y cyrhaeddwn sefyllfa lle na all Putin fforddio talu ei filwyr ei hun hyd yn oed.

Ni fydd mesurau rhannol yn gweithio. Ym 1935, pan ymosododd Mussolini ar Ethiopia, gosododd y byd sancsiynau wedi'u targedu ond nid aeth mor bell ag embargo ynni. Cynddeiriogodd hynny Mussolini, ond ni wnaeth ei atal. Fe'i hysgogodd i ffurfio cynghrair â'r Almaen, gan greu'r amodau ar gyfer yr ail ryfel byd, sef yr union beth yr oedd y pwerau democrataidd yn awyddus i'w osgoi. Flynyddoedd yn ddiweddarach, dywedodd wrth Hitler y byddai embargo olew wedi'i drechu.

'Mewn cyfnod o wyth diwrnod byddem wedi gorfod cilio o Ethiopia. Byddai wedi bod yn drychineb ddigamsyniol i mi',

meddai trawsgrifiad o'r cyfarfod. A chyda llaw, ni all Tsieina achub Rwsia. Nid yw'r purfeydd Tsieineaidd wedi'u haddasu i drin olew sylffwrig o Rwsia, ac mae'r biblinell Transneft yn mynd i'r cyfeiriad arall. Nid oes gan y Tsieineaid danceri ar gyfer hynny. Os na phrynwn ni olew o Rwsia yfory, ni fydd modd ei werthu. A chyda llaw hefyd, mae hwn yn gyfle inni ddatgarboneiddio ein heconomi o'r diwedd. Mae pobl yn sôn am ymateb i newid hinsawdd fel pe bai'n adeg o ryfel. Wel, mae'r rhyfel wedi cyrraedd, a dyma'r amser i inswleiddio ein tai, i ddatblygu ynni adnewyddadwy a gosod pympiau gwres wrth y miloedd. 

Rhaid inni atal Putin drwy ddefnyddio pob dull posibl ar wahân i ymyrraeth filwrol uniongyrchol gan wledydd y gorllewin. Ni all y gorllewin fynd i ryfel uniongyrchol yn erbyn Rwsia dros Wcráin oherwydd y risg o ddwysáu'r bygythiad niwclear. Gyda llaw, ynglŷn â'r gwelliant y bydd fy nghyfaill Heledd Fychan yn cyfeirio ato, mae arfau niwclear yn y byd yr ydym yn byw ynddo yn awr gyda Putin yn ataliad anghymesur. Nid ydynt yn atal Vladimir Putin rhag ei ryfelgarwch, ond maent yn ein hatal ni rhag gwneud unrhyw beth yn ei gylch. Maent yn grymuso unbeniaid ac yn parlysu'r gweddill, a dyna pam y mae'n rhaid inni geisio eu diddymu ar lefel fyd-eang. Ond yr hyn y gallwn ei wneud—

A wnewch chi dderbyn ymyriad? 

Na, nid oes gennyf amser. Yr hyn y gallwn ei wneud yw blaenlwytho sancsiynau enfawr a pharlysol i gael effaith ar unwaith ar gymdeithas Rwsia. Po gyflymaf y byddwn yn eu gosod, y cyflymaf y gallwn lesteirio gallu Putin i ladd pobl yn Wcráin. Dylem nodi'n glir ein bwriad i roi Putin o flaen ei well yn yr Hague fel neges i'w gylch mewnol mai dyma'r amser i ddewis a ydynt eisiau bod yno gydag ef.

Ac yn olaf, Lywydd, mae Auden yn dweud hyn yn y gerdd: 

'Rhaid inni garu’n gilydd neu farw.'

Dyma'r amser i ddangos ein cariad tuag at ein cyd-ddyn, nid gyda geiriau, ond gyda gweithredoedd. 

Mae'n fraint wirioneddol dilyn y cyfraniad hwnnw gan Adam Price. Credaf fod y cyfraniadau a wnaethoch, gyda Mick Antoniw, ar ôl eich ymweliad ag Wcráin, wedi ein gwneud yn ymwybodol iawn o'r materion personol sydd yn y fantol yma, a sut y mae pob colled yn drasiedi bersonol lwyr. A chredaf ein bod i gyd yn ddiolchgar i chi ac i Mick Antoniw am eich arweiniad ar hynny, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod weithiau'n dod at ein gilydd ar y materion hyn. Fore Iau diwethaf, gwyliais fideo yr oedd Andrew R.T. Davies wedi'i roi ar y cyfryngau cymdeithasol, ac roedd naws y fideo yn wahanol iawn i lawer o'r hyn a glywsom ar y pryd, a chredaf fod llawer ohonom yn gwerthfawrogi'r arweiniad gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig hefyd. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni ymdrechu i'w wneud, oherwydd mae Adam yn iawn gyda llawer o'r hyn y mae'n ei ddweud, ond nid ydych yn wynebu drygioni ac nid ydych yn wynebu rhyfela ac nid ydych yn wynebu'r lefel hon o fwlio gyda geiriau'n unig; yr hyn y mae'r bwli yn ei ddeall yw gweithredoedd, a dyna lle mae angen inni flaenoriaethu'r hyn a wnawn y prynhawn yma.

Fel rhywun sydd wedi gweithio mewn gwahanol ardaloedd yn y gorffennol ac sydd wedi gweld effaith rhyfel ar bobl, ac sydd wedi gweld effaith ddynol yr argyfwng ffoaduriaid yma yn Ewrop, rwy'n cydnabod bod yn rhaid i bob un ohonom wneud llawer mwy nag a wnawn heddiw i helpu'r bobl sy'n ffoi rhag rhyfel. Ac mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn agor ein ffiniau ac yn agor ein gwlad ac yn agor ein breichiau i'r bobl hynny sy'n dianc rhag y drasiedi hon. Nid yw'n ddigon dweud, 'Ewch i Baris neu Frwsel, trefnwch apwyntiad ymhen wythnos neu fis, dangoswch iddynt fod gennych y dogfennau cywir.' Ni fydd y dogfennau gennych pan fyddwch yn ffoi rhag rhyfel. Fe fyddwch yn blaenoriaethu eich plant. Fe fyddwch yn blaenoriaethu'r perthnasau hŷn. Fe fyddwch yn blaenoriaethu eich teulu. Ni fyddwch yn rhoi blaenoriaeth i sicrhau bod gennych lungopi o'ch tystysgrif geni. Ac mae angen inni agor y ffiniau, ac mae angen inni sicrhau bod y bobl hynny'n gwybod bod croeso iddynt yn y wlad hon. 

Gwrandewais y bore yma ar dad sy'n aros i fisa gael ei gymeradwyo, a dywedodd ei fod yn falch o'i deulu Wcreinaidd a bod ganddo gywilydd o Lywodraeth Prydain. Ni ddylai neb deimlo felly. Mae gennym gamau gweithredu sy'n bwysig, mae gweithredoedd yn bwysig, ac mae angen inni sicrhau bod ein cartrefi a'n cymunedau ar agor i bobl.  

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Os na welodd neb ffilm Channel 4 neithiwr am y ffordd y gwnaeth yr Urdd groesawu plant a theuluoedd o Affganistan gyda breichiau agored i'r gwersyll gyferbyn â'r Senedd hon, byddwn yn argymell eich bod yn ei gwylio. Fe'm gwnaeth yn hynod falch fel Cymro ein bod wedi estyn y croeso hwnnw. Onid yw'n wir fod yn rhaid i'n croeso i'n cyfeillion o Wcráin fod yr un mor gynnes?

Ac nid yw mam o Affganistan yn caru ei phlant yn llai nag y mae mam o Wcráin yn caru ei phlant, ac nid yw mam o Syria yn caru ei thad yn llai nag y mae mam o Wcráin yn caru ei thad. Un peth y mae fy Nghristnogaeth yn ei ddweud wrthyf yw na allwch rannu'r ddynoliaeth a'n bod yn caru ein gilydd, ac mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sicrhau ein bod yn agor ein cartrefi i bobl sy'n ffoi rhag rhyfel, ac roedd yn wych—ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi crybwyll hyn—clywed plant o Affganistan yn chwerthin, yn tynnu coes, yn chwarae pêl-droed, yn teimlo'n ddiogel yn yr ardal hon, ac rydym i gyd yn gwybod beth y maent wedi byw drwyddo.

Ond y pwynt olaf rwyf eisiau ei wneud, Lywydd, yw hwn: ni allwch aros mis i gosbi oligarch; rhaid ichi ei wneud ar unwaith. Mae gennym y pwerau—neu mae gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig y pwerau—i atafaelu eiddo ac asedau heddiw. Rhaid defnyddio'r pwerau hynny. Rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud yr holl bethau y mae Adam Price wedi'u hamlinellu er mwyn ynysu Putin a'i gyfundrefn. Ond mae'n rhaid inni sicrhau hefyd nad yw'r cyfoeth a gafodd eu dwyn oddi wrth bobl Rwsia yn ariannu ac yn bwydo'r peiriant rhyfel hwn ac nad ydynt yn dianc rhag yr awdurdodau a gallu Llywodraeth y Deyrnas Unedig ac awdurdodau'r Deyrnas Unedig i osod y sancsiynau hyn. Mae angen ei wneud heddiw. Mae angen ei wneud yn awr, ac mae angen inni ddefnyddio'r pwerau sydd ar gael inni i sicrhau nad yw'r holl gyfoeth a gafodd eu dwyn oddi wrth Rwsia yn cynnal gwladwriaeth alltud, ac nad ydynt yn cael eu defnyddio i ariannu peiriant rhyfel, ac nad ydynt yn cael eu defnyddio i amddiffyn gweithredoedd yr unben milain hwn.

Ac rwy'n gobeithio na fydd rhaniad rhwng y pleidiau ac y byddwn, gyda'n gilydd, yn uno gyda phenderfyniad i droi'r geiriau hyn yn weithredoedd a sicrhau bod y camau hynny'n cyfrif, ac i sicrhau, yn ôl ein gweithredoedd, ein bod yn sefyll gydag Wcráin, yn sefyll gyda phobl Wcráin; byddwn yn eu hedmygu a byddwn yn edrych ar eu dewrder, a byddwn yn agor ein cartrefi a chyda'n gilydd—ar y cyd—byddwn yn sicrhau bod heddwch, diogelwch, democratiaeth a chariad yn dychwelyd i'n cyfandir. Diolch.

'Nid ydym eisiau i'n plant gael eu lladd, ond mae ein plant yn cael eu lladd. Mae ein hysbytai'n cael eu bomio, mae popeth yn cael ei ddinistrio. Mae awyrennau'n hedfan ac yn gollwng bomiau ym mhobman; nid ydym yn gwybod ble fydd y roced nesaf yn glanio.'

Dyma eiriau enbyd mam drallodus wrth i Rwsia ollwng bom ar ôl bom yn ddiwahân ar Wcráin. Mae'n amhosibl peidio â chael eich cyffwrdd gan ei hanobaith, ond nid yw'n amhosibl i'n gweithredoedd ddweud mwy na'n geiriau. Mae'n hanfodol fod gwledydd y gorllewin yn gwneud popeth yn eu gallu i osod y cosbau mwyaf difrifol posibl er mwyn anfon neges glir i Putin fod ei benderfyniad i ymosod yn gamgymeriad hanesyddol. A diolch i Dduw fod gwledydd y gorllewin yn unedig wrth fynd i'r afael ag ymddygiad ymosodol Rwsia drwy weithredu sancsiynau andwyol ar economi Rwsia, ac rwy'n falch o ddweud bod Prydain yn arwain ar hyn. Ond rwy'n cydnabod—fel y mae llawer wedi'i ddweud yma heddiw—fod angen inni wneud mwy, ac mae angen inni weithredu'n gyflym ac mae angen inni gyflawni ar unwaith.

Dyma'r amser ar gyfer gweithredu cadarn, nid brygowthan gwleidyddol, fel y dywedodd Alun. Wedi'r cyfan, drwy gydol hanes beiddgar Prydain, rydym wedi ymfalchïo yn y ffaith ein bod yn genedl noddfa i'r rhai sy'n ffoi rhag gormes, a rhaid inni barhau i wneud hynny. Yn ogystal, fel tad, a thad-cu i saith o blant ifanc hardd, ac fel rhywun a oedd â rhieni oedrannus, ni allaf help ond dychmygu'r gwaethaf: hynny yw, pe bai fy nheulu wedi'u dal yn y gwrthdaro hwn. Mae mor anodd ei ddirnad. Beth y byddem yn ei wneud?

Mae heddwch a oedd unwaith yn teyrnasu yn Ewrop wedi'i chwalu gan gwmwl tywyll Rwsia, ac mae'r ffaith drist hon yn rhywbeth na fyddai'r un ohonom erioed wedi'i ddisgwyl yn ystod ein hoes. Ond ynghanol y gyflafan a'r dinistr, ceir llygedyn o obaith, ac mae'n rhywbeth y mae cyfundrefn Rwsia wedi'i danamcangyfrif yn ddifrifol, a dycnwch pobl Wcráin yw hwnnw. Rydym i gyd wedi gweld lluniau pwerus ac emosiynol o Wcreiniaid yn amddiffyn eu gwlad yn ffyrnig, fel y soniais yr wythnos diwethaf yn y ddadl. Mae eu hunaniaeth, eu tir, eu diwylliant a'u hanes mor werthfawr iddynt fel bod miloedd ohonynt yn barod i roi eu bywydau dros eu gwlad, cyn gryfed yw eu hunaniaeth a'u balchder. Mae gennym ddyletswydd yn awr, i'r bobl ddewr hynny, i sicrhau bod ein gweithredoedd yn parhau i ddweud mwy na'n geiriau, ac mae angen inni sicrhau bod y gweithredoedd hynny'n digwydd yn awr; fel arall, bydd cyfnodau tywyllaf hanes yn cael eu hailadrodd er mawr berygl i ni. Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig hwn. Slava Ukraini.

Hoffwn ddatgan ar ddechrau fy nghyfraniad fy mod yn aelod o CND Cymru. Felly, ni fydd o unrhyw syndod heddiw fy mod felly yn siarad o blaid gwelliant sy'n gofyn i bob gwladwriaeth lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear. 

Mae ymosodiad Rwsia ar Wcráin a hawl Wcráin i benderfynu drosti ei hun yn fygythiad i bob un ohonom. Mae'r ymosodiadau hyn yn tramgwyddo egwyddor ganolog cyfraith ryngwladol ac mae angen gweld honiad Putin ei fod yn dadfilwreiddio neu'n dadnatsieiddio Wcráin am yr hyn ydyw: dibwyllo ar raddfa fyd-eang ac erchyll.

Heb amheuaeth, mae'r gwrthdaro hwn yn cynyddu'r risg o ryfel niwclear, rhywbeth sy'n frawychus ac yn erchyll. Yn wir, mae Putin wedi rhoi grymoedd niwclear Rwsia ar rybudd uwch ac wedi bygwth y gorllewin, gan ddweud yn ystod araith deledu ar 21 Chwefror, os yw gwledydd NATO yn ymyrryd yn Wcráin,

'Bydd Rwsia'n ymateb ar unwaith, a bydd y canlyniadau'n fwy nag a weloch chi erioed yn eich holl hanes.'

Er y gallwn obeithio nad yw hyn yn ddim mwy na brygowthan ar ran Putin yn hytrach nag arwydd o fwriad gwirioneddol i ddefnyddio arfau o'r fath, heb amheuaeth mae'r bygythiad yn real, gan wneud y defnydd o niwclear yn fwy tebygol bellach nag ar unrhyw adeg ers y rhyfel oer. Dyna pam ein bod yn cynnig heddiw fel gwelliant ein bod yn uno fel Senedd i atal bygythiad o'r fath yn y dyfodol drwy alw ar bob gwladwriaeth, gan gynnwys y gwladwriaethau niwclear, i lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear. 

Dyma rai o'n horiau tywyllaf yn Ewrop ers yr ail ryfel byd, ac yn ddi-os, dylai gweld y lluniau erchyll o Wcráin ein sbarduno i wneud mwy i sicrhau heddwch ym mhob cwr o'r byd. Wrth inni leisio cefnogaeth i Wcráin a rhoi cymorth ymarferol i'r rhai sy'n mynd i fod yma yng Nghymru, gadewch inni beidio â cholli golwg ar bob gwrthdaro ac adnewyddu ein cefnogaeth i eiriau cyntaf siarter y Cenhedloedd Unedig, sy'n nodi mai'r prif gymhelliad dros greu'r Cenhedloedd Unedig oedd arbed y cenedlaethau i ddod rhag malltod rhyfel. Er ein bod yn falch iawn o'n hysbrydoliaeth i fod yn genedl noddfa yma yng Nghymru, dylem hefyd geisio dod yn genedl heddwch, fel y dylai pob gwlad yn y byd.

Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon, ond rwy'n eu hannog hefyd i ymuno â rhai o Aelodau Ceidwadol y meinciau cefn yn San Steffan i fynnu bod San Steffan yn cyflymu ac yn llacio rheolau fisa i bobl sy'n ffoi rhag ymosodiad Rwsia—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Newydd ddechrau ydw i, arhoswch funud. [Chwerthin.] Er mwyn popeth, dim ond munud.

Mae'r polisi presennol—unwaith eto, nid fy ngeiriau i—yn ôl rhai o'ch cyd-bleidwyr yn San Steffan, yn dwyn gwarth ar hanes, enw da a greddfau hael y wlad hon. Dim ond y rheini sydd â theulu yn y DU sy'n cael fisâu ac nid yw'r cynllun i fusnesau ac unigolion noddi ffoaduriaid wedi'i sefydlu eto hyd yn oed. Mewn cyferbyniad, mae'r UE wedi hepgor pob cyfyngiad fisa am dair blynedd.

Fe dderbyniaf eich ymyriad.

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Joyce. Rydym yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heno. Rwyf am fod yn gwbl glir: mae'r Ceidwadwyr Cymreig am weld mwy o hyblygrwydd yn y system i sicrhau y gallwn groesawu cynifer o ffoaduriaid â phosibl i'r wlad hon. Mae'n ddyletswydd arnom fel dinasyddion y Deyrnas Unedig i wneud hynny, ac rydym am bwyso ar ein cyd-bleidwyr yn San Steffan, ynghyd â chonsensws trawsbleidiol, i gyflawni hynny.

Rwy'n falch o glywed hynny, fel y bydd pobl ledled Cymru, oherwydd maent yn awyddus iawn i gynnig noddfa. Maent yn awyddus iawn i helpu pobl sy'n ffoi rhag yr erchylltra hwn. A phwy yw'r bobl y siaradwn amdanynt? Menywod, plant, yr oedrannus. Ac fel y dywedodd Alun, pan fyddwch yn ffoi am eich bywyd, nid ydych yn chwilio drwy ddrôr i ddod o hyd i basbort neu dystysgrif geni, a chredaf y byddem i gyd yn ei chael hi'n anodd gwneud hynny ar yr un pryd â meddwl, 'Mae'n rhaid i ni fynd o'r fan hon, oherwydd mae'n rhaid i ni achub bywydau ein plant.'

Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Tramor ddoe y bydd canolfan fisa dros dro yn agor yn Lille i helpu Wcreiniaid i brosesu eu cais. Wel, gadewch imi ddweud wrthych y cafwyd 22,000 o geisiadau a chafwyd penderfyniad ynghylch 700 o'r rheini. Felly, gadewch inni obeithio nad yw'r ganolfan dros dro honno yn Lille yn debyg i'r tîm ymchwydd fel y'u gelwid a gyrhaeddodd Calais—y tri ohonynt, hynny yw—gydag ychydig o greision, dŵr a KitKats i gadw pobl yn gynnes ac wedi'u bwydo.

Fel y gŵyr llawer ohonoch, yn ystod yr ail ryfel byd, ffodd fy nhad o Wlad Pwyl i'r Alban, ac yn y pen draw yn ôl yma i Gymru, a gwnaeth hynny gyda chymorth dieithriaid. Mae bron i 2 filiwn o bobl—unwaith eto, rwy'n ailadrodd, menywod, plant a'r henoed—wedi dianc rhag y gwrthdaro yn Wcráin. Maent wedi gadael popeth ar ôl—popeth oedd ganddynt: eu swyddi, eu tai, eu heiddo ac wrth gwrs, eu hanwyliaid. Maent yn dibynnu ar garedigrwydd dieithriaid.

Gwyliais yr un cyfweliad ag a welodd Alun y bore yma, ac nid yw'n gwneud yr un ohonom yma heddiw yn falch wrth glywed rhywun yn dweud bod ganddynt gywilydd eu bod yn Brydeinwyr yn y rhyfel hwn. Nid ydym eisiau bod yn y fan honno. Nid ydym am ymuno yn hynny. Ond mae'n dweud rhywbeth pan fydd y bobl sy'n ceisio dod i Brydain yn cael eu helpu gan y dieithriaid yn Calais, ym Mharis ac ym Mrwsel am nad ydym ni wedi cael trefn arnom ein hunain, am nad ydym yn dangos unrhyw dosturi o gwbl, dim ond dibynnu ar ddieithriaid yn y gwledydd hynny i ddangos y tosturi nad ydym ni wedi'i ddangos eto. Felly, gwyddom fod pobl Cymru'n hael, gyda £100 miliwn eisoes yng nghronfa'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau, ond rhaid inni roi'r gorau i gael ein siomi gan Lywodraeth ddiffygiol, ddi-hid, anghymwys, ac ymddangosiadol ddideimlad y DU. Ac mae'n ddrwg gennyf orfod dweud hynny, ond unwaith eto, nid fy ngeiriau i yw'r rheini. Mae'n chwalu enw da'r wlad hon. Gobeithio y gallant gael trefn ar bethau. Rwy'n falch eich bod yn mynd i gefnogi hyn, a gobeithio y byddwch yn lleisio eich barn yn gadarn wrth eich arweinwyr yn San Steffan i ddangos iddynt sut yr ydych yn teimlo. Diolch.

Weithiau mae'n amhosibl gwybod beth i'w ddweud mewn dadl fel hon, i fynegi'n iawn yr arswyd y mae Wcreiniaid yn byw drwyddo, ac weithiau nid yw geiriau'n ddigon. Ac wrth i fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz, godi, fflachiodd fy ffôn a chefais arswyd wrth imi weld y pennawd a ddywedai fod

'Putin wedi suddo'n is byth, wrth i ysbyty mamolaeth gael ei fomio, gyda phlant wedi'u claddu o dan y rwbel'

yn Mariupol. Mae'n bwysig nad ydym yn colli ein gallu i ffieiddio at benawdau o'r fath wrth iddynt ddigwydd yn fwyfwy aml. Dyna realiti dyddiol i Wcreiniaid ac mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i'w helpu.

Cefais fy nghalonogi gan ymateb pobl yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig sydd wedi camu i'r adwy go iawn, fel y gwnawn bob amser pan fyddwn yn wynebu argyfwng dyngarol fel yr un a welwn yn Wcráin. A ddoe, fel y soniodd Joyce Waston, dywedodd y Pwyllgor Argyfwng Trychinebau fod dros £6.5 miliwn wedi'i godi yng Nghymru yn unig tuag at apêl ddyngarol Wcráin, sydd, yn amlwg, yn cynnwys y £4 miliwn gan Lywodraeth Cymru sydd i'w groesawu'n fawr. Roedd hefyd yn wych gweld Llywodraeth y DU yn dweud y byddent yn rhoi arian cyfatebol tuag at yr £20 miliwn cyntaf a roddwyd hefyd. Oherwydd dyna a wnawn yng Nghymru. Nid ydym yn sefyll ar y cyrion ac yn edrych ar faterion fel y rhain ac yn meddwl mai problem rhywun arall yw hi. Rydym yn gweithredu. 

Yn nadl Dydd Gŵyl Dewi yr wythnos diwethaf, gelwais Gymru'n wlad gydymdeimladol, ac nid oes dim yn dangos hynny'n gliriach nag ymateb ein gwlad i'r argyfwng hwn, ac rwy'n falch tu hwnt o hynny. Ond mae rheswm arall pam na ddylem sefyll ar y cyrion, a'r rheswm pam y mae milwyr Rwsia heddiw ar bridd Wcráin: oherwydd bod Wcráin am gael yr un peth y mae llawer ohonom yn ei gymryd yn ganiataol sef rhyddid a democratiaeth. Ni all Putin oddef y syniad o hen genedl Sofietaidd rydd, ddemocrataidd, ffyniannus a hapus ar garreg ei ddrws. Ni all oddef y syniad efallai na fydd pobl am fyw o dan ei ddull ef o reoli, ac ni all fyw gyda'r syniad y gallai'r wlad fod yn rhan o gymuned fyd-eang ddemocrataidd rydd yn hytrach nag o we fach ond sinistr Rwsia o genhedloedd. Oherwydd pan fydd pobl yn rhydd i ddewis rhwng dull awdurdodaidd Putin neu wir ddemocratiaeth, ni fyddant yn dewis Putin.

Nid wyf am ddweud celwydd a dweud bod taith Wcráin at ddemocratiaeth wedi bod yn un hawdd, ond mae'n bwysig cofio bod Wcráin wedi cynnal etholiad rhydd a theg ac etholwyd yr Arlywydd Zelenskyy gyda dros 70 y cant o'r bleidlais. Ond yn anffodus, mae gennym enghraifft fyw ger ein bron heddiw o syniad Putin o Wcráin berffaith, a'i henw yw Belarws. Nid democratiaeth yw Belarws. Ers ei sefydlu ym 1994, dim ond un arlywydd a fu ganddi, sef Alexander Lukashenko. Ers iddo ddod i rym, ni chafodd unrhyw un o etholiadau Belarws eu cydnabod fel rhai rhydd a theg gan y Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop, y Cenhedloedd Unedig na'r Undeb Ewropeaidd, ac mae nifer o uwch-swyddogion Belarws yn destun sancsiynau rhyngwladol am dwyll etholiadol. Nid yw'r wasg yno'n rhydd ychwaith; mae Reporters Without Borders yn gosod Belarws yn olaf un o holl wledydd Ewrop yn ei fynegai rhyddid y wasg. Maent yn cyfyngu'n sylweddol ar ryddid y wasg ac mae cyfryngau'r wladwriaeth yn gyfan gwbl ddarostyngedig i'r arlywydd. Caiff newyddiadurwyr eu harestio'n rheolaidd oherwydd eu gwaith, a llynedd, cafodd dau newyddiadurwr, Katsyaryna Andreyeva a Darya Chultsova, a weithiai i deledu Belsat tv, eu carcharu am ddwy flynedd am roi sylw i brotestiadau gwrth-Lukashenko ym Minsk—eu carcharu am ddim mwy na gwneud eu gwaith.

Nid yw'r farnwriaeth yn rhydd; mae 99.7 y cant o achosion troseddol yn Belarws yn arwain at gollfarn, gyda gwrthwynebwyr gwleidyddol yn cael eu carcharu fel mater o drefn. A Belarws yw'r unig wlad yn Ewrop sy'n dal i ddefnyddio'r gosb eithaf. Mae gan fenywod lai o hawliau; mae pobl hoyw'n wynebu rhagfarn eang; ac mae gwrth-semitiaeth yn cael ei annog i bob pwrpas gan y wladwriaeth. Pe bai gennyf amser, gallwn barhau, ond ni wnaf hynny. Er bod pawb a phopeth yn Belarws yn ddarostyngedig i Alexander Lukashenko, efallai mai'r peth mwyaf dadlennol mewn perthynas â'r ddadl heddiw yw bod Lukashenko yn ddarostyngedig i Putin. Llofnododd Rwsia a Belarws gytundeb gwladwriaeth yr undeb sydd at ei gilydd yn rhoi rheolaeth lwyr ar bopeth economaidd a milwrol i'r Kremlin. Beth bynnag y mae Putin am ei gael gan Belarws, mae'n ei gael. I bob pwrpas, mae'r wlad o dan reolaeth Rwsia yn llwyr—gwladwriaeth loeren Rwsiaidd sy'n debyg i'r rhai a oedd yn yr Undeb Sofietaidd. A byddai Putin yn hoffi gweld Wcráin yn bod yr un fath. Ni ddylem golli ein persbectif yma. Pam y mae miliynau'n ffoi o Wcráin a pham y mae miloedd yn marw ar y strydoedd? Am fod Putin am i Wcráin fod yr un fath â Belarws. Ac mae Wcráin am gael yr hyn sydd gennym ni: rhyddid a democratiaeth. A dyna pam y mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i'w helpu.

Rwy'n cyd-fynd â'r holl sylwadau a wnaed hyd yma, a byddaf yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru hefyd.

Ym 1943, pan oedd y rhyfel ar ei anterth, cyrhaeddodd dros 120 o blant Tsiec Lanwrtyd, lle'r oedd ysgol newydd wedi'i sefydlu. Ffoaduriaid Iddewig oeddent, a gludwyd i'r DU gan Kindertransport, gan Syr Nicholas Winton a achubodd lawer o blant Iddewig. Cymerodd y dref fechan hon y plant i'w chalon ac mae'r cysylltiadau hynny'n dal i aros hyd heddiw. Heddiw, dros 80 mlynedd ers i blant Iddewig gael eu gorfodi i ffoi o'u cartrefi, mae argyfwng ffoaduriaid arall yn Ewrop, fel y mae pawb ohonom wedi dweud. Ledled Ewrop, mae pob gwladwriaeth ond un wedi agor ei ffiniau i dderbyn y miloedd lawer o Wcreniaid sy'n ffoi rhag rhyfel heb fod angen fisâu, gan gydnabod eu bod yn ffoaduriaid. Mae Gwlad Pwyl wedi cymryd 1.2 miliwn o ffoaduriaid; Hwngari 191,000; a Slofacia 141,000.

Rwy'n falch o weld bod cefnogaeth drawsbleidiol ac rwy'n falch o glywed y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cyflwyno sylwadau cryf—gobeithio—i'w cyd-bleidwyr yn Senedd y DU fod yn rhaid inni wneud mwy, yn fwy sydyn ac yn gyflymach. Rwy'n eich annog i wneud dau beth arall. Rwy'n eich annog i ddweud na ddylai fod angen fisâu. Ffoaduriaid go iawn yw'r rhain; menywod a phlant. Sut y gallwn ddweud bod angen inni wneud gwiriadau ar fenywod a phlant? Maent yn daer—yn wirioneddol daer—o eisiau dod yma. Felly, rwy'n eich annog, ac yn eich ymateb, hoffwn glywed a fyddech yn cytuno â hynny. Yn ail, rhaid i Lywodraeth y DU hefyd roi'r gorau i'r Bil Cenedligrwydd a Ffiniau y mae'n ymddangos mor benderfynol o'i wthio drwodd. Rydym eisoes wedi gweld, yr eiliad hon, mewn tristwch mawr, y niwed y bydd hynny'n ei achosi i'r rhai sy'n ceisio diogelwch.

Rwy'n cydnabod yn fawr y camau a wnaed gan y Ceidwadwyr Cymreig a chan eraill ar draws y Siambr hon, ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn fod yn genedl noddfa i bobl sy'n dod yma, yn ddi-rwystr, yn gyflym, yn awr. Diolch yn fawr iawn.

Tanciau Rwsia'n symud tua'r gorllewin, dinasoedd yn cael eu bomio a than warchae, rhesi hir o ffoaduriaid yn ceisio dianc rhag yr ymladd. Gallech gael maddeuant am gredu fy mod yn cyfeirio at ddigwyddiadau yn yr Almaen ar ddiwedd yr ail ryfel byd. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir. Mae'r Arlywydd Putin, drwy ei ymosodiad rhyfygus, anghyfiawn ac anghyfreithlon ar Wcráin, wedi troi'r cloc yn ôl ac wedi dod â rhyfel i Ewrop. Fodd bynnag, mae un gwahaniaeth mawr rhwng 2022 a 1945. Bryd hynny, y Rwsiaid a ddioddefodd ymosodiadau wrth ymladd grymoedd cyfundrefn greulon; heddiw mae'r sefyllfa fel arall.

Gwladwriaeth sofran, ddemocrataidd yw Wcráin sy'n dioddef ymosodiad bwriadol a digymell. Gadewch inni beidio â chael ein twyllo gan honiad Putin a hyrwyddir gan grwpiau o ddiffynwyr asgell chwith fod yr ymosodiad hwn wedi'i ysgogi gan awydd NATO i ehangu ei ddylanwad. Cynghrair amddiffynnol yw NATO gyda'i bolisi swyddogol yn datgan nad yw'r gynghrair yn ceisio gwrthdaro ac nad yw'n creu unrhyw fygythiad i Rwsia. Dim ond 6 y cant o ffiniau tir Rwsia sy'n cyffwrdd â gwledydd sy'n aelodau o NATO. Mae Rwsia'n ffinio â 14 o wledydd, a dim ond pump ohonynt sy'n perthyn i NATO. Y ddwy wlad olaf i ymuno â'r gynghrair oedd Montenegro yn 2017 a Gogledd Macedonia yn 2020, a phrin fod y rheini'n creu bygythiad i ddiogelwch Rwsia. Yn wir, Rwsia o dan Putin sydd wedi bod yn gyson ymosodol.

Yn 2008, ymosododd Rwsia ar hen weriniaeth Sofietaidd Georgia i gefnogi gweriniaethau a oedd yn honni eu bod wedi torri'n rhydd yn Ne Ossetia ac Abkhazia. Yn 2014, ymosodwyd ar Wcráin ei hun gan filwyr o Rwsia a feddiannodd Donetsk, Luhansk a Crimea. Os mai bwriad Putin oedd gwanhau NATO, mae wedi methu'n ysblennydd, gyda'r gynghrair yn fwy unedig nag erioed a gwledydd fel Sweden a'r Ffindir bellach yn ystyried gwneud cais i ddod yn aelodau.  Mae gwledydd ledled y byd wedi gweithredu i sicrhau bod Putin yn teimlo cost lawn ei weithredoedd, gan gynnwys gweithredu'r pecyn mwyaf llym o sancsiynau a welodd Rwsia erioed. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi cynllun chwe phwynt ar gyfer yr ymateb byd-eang, gan roi arweiniad clir i sicrhau bod ymddygiad ymosodol gweithredol Putin yn methu ar bob cyfrif. Ar sancsiynau, mae'r Deyrnas Unedig wedi rhewi £258 biliwn o asedau banc Rwsia, mwy nag unrhyw wlad. Rydym yn gweithredu sancsiynau sy'n ergyd drom i economi Rwsia, gan gyfyngu ar ei gallu milwrol ddiwydiannol, a niweidio cylch mewnol Putin o oligarchiaid yn bersonol. Ac rydym yn darparu cymorth dyngarol i Wcráin yn ei hawr o angen.

Yn ôl y Cenhedloedd Unedig, mae dros 2 filiwn o bobl wedi dianc rhag yr ymladd yn Wcráin. Rwy'n deall ac yn cytuno'n llwyr fod angen gwneud gwiriadau i sicrhau ein bod yn helpu'r rheini sydd mewn gwir angen, dull sy'n seiliedig ar y cyngor diogelwch cryfaf. Fodd bynnag, fel Ceidwadwr sy'n Aelod o Senedd Cymru, rwy'n annog y Swyddfa Gartref, ger eich bron chi i gyd yma heddiw, i gyflymu'r broses, fel y gall y rheini sy'n chwilio am hafan ddiogel yn y DU ddod o hyd i loches yma. Dros yr ychydig sesiynau diwethaf, clywais areithiau gan bob plaid ac Aelodau amrywiol ar Wcráin a sut y mae'r holl ddynion, menywod a phlant yn ein meddyliau a'n gweddïau yn wir. Fel chithau, mae fy nghalon yn gwaedu drostynt hefyd.

Rwyf am rannu rhywbeth gyda phawb ohonoch yma heddiw. Ychydig wythnosau yn ôl, cysylltodd un o fy etholwyr â mi. Oherwydd cyfrinachedd—nid yw eisiau i'w henw gael ei ddatgelu—rwy'n mynd i'w galw'n Miss B. Ysgrifennodd ataf a dweud, 'Natasha, rwy'n gofyn am eich help. Mae fy mam, fy nhad a'u baban newydd-anedig yn Wcráin. Helpwch hwy i ddod oddi yno. Nid ydynt yn gwybod beth i'w wneud, ac nid wyf yn gwybod beth i'w wneud fy hun.' Yn naturiol, fy ymateb cyntaf oedd, 'Dowch â hwy allan cyn gynted ag y gallwch ac mor gyflym ag y gallwch'. Ac yna, yn amlwg ar ôl hynny, fe ddywedodd, 'Natasha, rwy'n gwneud fy ngorau glas, ond nid wyf yn gwybod beth arall i'w wneud.' Ar ôl cysylltu â'r swyddfa dramor a Chymanwlad, ni chysgais am wythnos am fy mod yn wirioneddol bryderus am eu lles. Mae'r teulu'n byw yn fy etholaeth. Maent mor Gymreig â phob un ohonom sy'n eistedd yn y Senedd hon. Gan fod ganddynt fabi newydd-anedig a'u bod yno am resymau meddygol dilys, roedd ganddynt reswm dilys dros fod yno, ac roeddent am ddod adref a bod gyda'i gilydd fel teulu.

Mae eu merch, sy'n arwres newydd i mi, wedi gweithio'n ddiflino i'w cael adref, ac mae wedi dweud wrthyf o'r diwedd fod y teulu yn ôl yn ddiogel. Siaradais â Mr B heddiw, y tad, a ddywedodd wrthyf, er eu bod wedi'u dal yn yr ymosodiad, eu bod wedi gadael Kyiv am Lviv yng ngorllewin y wlad mewn tacsi, a chymerodd dros ddau ddiwrnod iddynt gyrraedd. Oherwydd y rhwystrau ffordd ym mhobman, aethant mewn tacsi arall i'r ffin â Gwlad Pwyl, ond cawsant eu gollwng tua 20 km o'r lle'r oedd yn rhaid iddynt fynd. Bu'n rhaid i ŵr, gwraig a'u baban newydd-anedig gerdded y pellter cyfan ar eu pen eu hunain. Nid oedd ganddynt bram, roedd yn rhaid iddynt gario eu bagiau, ond fe wnaethant gerdded y ffordd honno, a diolch i gymorth y swyddfa dramor a Chymanwlad, a weithiodd yn ddiflino i ddod â hwy'n ôl yn ddiogel, fe wnaethant lwyddo o'r diwedd i gyrraedd Gwlad Pwyl. Fel y dywedais, rwy'n falch iawn o glywed eu bod yn ôl adref a chyda'u teuluoedd. Maent yn llawn o ganmoliaeth i uchel gomisiwn Prydain, staff y llysgenhadaeth, y swyddfa dramor a Chymanwlad, a wnaeth eu gorau glas i'w helpu i gael eu dogfennau a rhoi'r gefnogaeth angenrheidiol iddynt allu dianc, oherwydd, yn eu geiriau hwy, 'mae'r holl system ar-lein yn Wcráin wedi dod yn agored i ymosodiadau seiber o Rwsia'.

Lywydd, nid cryfder y corff sy'n cyfrif, ond cryfder yr ysbryd. Mae ysbryd pobl Wcráin a'r rhai nad ydynt efallai wedi'u geni yn Wcráin ond sy'n ei hystyried yn gartref, a hefyd fy etholwyr a llawer o rai eraill fel hwy sydd wedi dod adref yn ddiogel, o dan arweinyddiaeth ysbrydoledig yr Arlywydd Zelenskyy, yn dal heb ei dorri, ac rwy'n siŵr y bydd eu cryfder yn parhau. Rwy'n credu'n gryf y bydd pobl Wcráin yn achub eu hunain drwy eu dewrder a'u penderfyniad ac yn achub y byd drwy eu hesiampl. Diolch.

Wel, gyfeillion, beth ddaw? Beth ddaw wir? Dyma gwestiwn y mae nifer o bobl yn gofyn i'w hunain heddiw. Mae'r dyfodol yn wlad dieithr, ac yr eiliad hon, mae'n un hynod o frawychus. Ond wrth feddwl am y dyfodol, mae'n help edrych yn ôl ar hanes, ac mae hanes yn dangos yn glir mai gwastraff ydy rhyfel, gwastraff bywyd yn anad dim arall.

Fe ddihangodd fy modryb Sheila, Iddewes, o Felarws adeg yr ail ryfel byd ar ôl gweld erchyllterau enbyd. Fe gollodd hi'r rhan fwyaf o'i theulu yno, ond roedd Sheila yn ffodus i gael lloches yn Llundain cyn dod i Gymru a'n cyfoethogi ni i gyd. Dyna ichi wers am frawdgarwch a chwaergarwch, cariad pobl Llundain a phobl Cymru at ddieithriaid. Boris Johnson, Priti Patel a'ch Cabinet yn San Steffan, dysgwch y wers. Rhoddwch loches i ffoaduriaid y byd. Rhag eu cywilydd am laesu eu dwylo.

Ond mae'r rhyfel yma yn cyflwyno erchylltra newydd, gwaeth nag argyfwng taflegrau Ciwba 1962 hyd yn oed. Mae cysgod llwm cwmwl madarch marwolaeth dros ein pennau. Ond does dim rhaid iddo fod fel hyn. Byddai rhyfel niwclear yn dinistrio pob dim. Ydyn ni am adael i hynna ddigwydd? Mae'n rhaid inni gymryd y cyfle yma i ddatgan yn glir nad oes lle i arfau niwclear yn y byd hwn. 

Flwyddyn yn ôl, fe welson ni ddynoliaeth ar ei orau wrth i bobl gydweithio ar draws y byd er mwyn canfod brechlyn i gwffio yn erbyn COVID-19. Heddiw, rydyn ni'n gweld dynoliaeth ar ei waethaf, wrth i Putin gonsgriptio miloedd o fechgyn naïf a thlawd i ladd brodyr a chwiorydd Wcrainaidd. Ond nid dryll, ac yn sicr nid taflegryn niwclear, fydd yn dod â heddwch i'n byd, ond yn hytrach ewyllys pobl ddaw a heddwch. Cydsafwn efo'n brodyr a chwiorydd ar draws y byd sy'n wynebu gormes a thrais ac yn gweithio dros heddwch, ond cydsafwn yn enwedig felly efo pobl dewr Wcráin a chydsafwn efo pobl dewr Rwsia sy'n sefyll i fyny yn erbyn gormes Putin o dan fygythiad rhyfeddol i'w rhyddid a'u bywydau, gan weithio dros heddwch.

Mae'r erchyllterau yr ydym i gyd yn eu gweld yn Wcráin yn atgoffa rhywun o gyfnod y credem, y gobeithiem ei fod yn perthyn i'r gorffennol. Yn gyntaf, rwyf am feddwl yn arbennig am y plant a'r bobl ifanc sydd wedi eu dal yn yr erchyllterau hyn. Mewn adroddiad o un o faestrefi Kyiv ddydd Llun, roedd trigolion yn rhedeg gyda'u plant ifanc mewn bygis neu'n cario babanod yn eu breichiau. Yn anffodus, mae hynny'n digwydd ledled y wlad, ac rydym newydd glywed yn yr awr ddiwethaf y newyddion arswydus gan yr Arlywydd Zelenskyy fod bom wedi glanio'n uniongyrchol ar ysbyty mamolaeth a phlant. Mae cyngor Mariupol yn dweud bod y difrod yn anferth ac yn dweud bod nifer wedi'u claddu o dan y rwbel. Ddoe, dywedodd yr Arlywydd Zelenskyy:

'Ni fyddwn yn caniatáu i neb yn y byd anwybyddu dioddefaint a llofruddiaeth ein pobl, ein plant.... Lladdwyd hanner cant o blant Wcráin mewn 13 diwrnod o ryfel. Ac mewn awr roedd yn 52, yn 52 o blant. Ni fyddaf byth yn maddau hynny.'

Mae babanod yn cael eu geni, llawer ohonynt yn gynamserol, mewn amodau dychrynllyd. Mewn un ysbyty, mae dwsinau o blant yn cael triniaeth ar ôl genedigaeth gynamserol, triniaeth ar gyfer canser ac ar gyfer afiechydon difrifol eraill, ac maent yn cael eu gwasgu i selerau gyda meddygon a nyrsys yn gwneud eu gorau i gadw triniaethau i fynd. 

Ddydd Mawrth, diwygiodd y Cenhedloedd Unedig eu hamcangyfrif o nifer y bobl sy'n ffoi o Wcráin, gan ddweud bod 2 filiwn wedi gwneud hynny, yr ecsodus cyflymaf y mae Ewrop wedi'i weld ers yr ail ryfel byd. Menywod a phlant yw'r rhan fwyaf o'r 2 filiwn o bobl; mae'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau wedi dweud bod ymosodiad Putin ar Wcráin yn rhwygo teuluoedd ac yn gadael menywod a merched sydd wedi'u dadleoli mewn mwy o berygl o gael eu cam-drin ac o wynebu trais rhywiol a chorfforol. Pan gaiff y plant a'r bobl ifanc hyn eu symud ar draws ffiniau, caiff y risgiau eu lluosi, yn anffodus. Gwn y bydd y Gweinidog yn ymwybodol o beryglon hyn, ac y bydd yn gweithio gydag eraill i sicrhau ein bod yn chwarae ein rhan i helpu i ddiogelu'r plant a'r bobl ifanc hyn sy'n agored i niwed.

Rydym wedi gweld lluniau rhyfeddol o undod a chymorth ledled Ewrop: torfeydd yn aros mewn gorsafoedd trên i fynd â phobl i'w cartrefi, pramiau'n cael eu gadael mewn gorsafoedd yng Ngwlad Pwyl i rieni eu defnyddio pan fyddant yn cyrraedd gyda'u plant, a phobl yn gyrru am oriau at y ffin i wneud yr hyn a allant i helpu. Mae'n feirniadaeth drist o ymateb Llywodraeth y DU i'r argyfwng hwn mai'r lluniau sy'n gysylltiedig â'r DU ar hyn o bryd yw'r rhai o'r teuluoedd sydd wedi'u dal yn Calais ar ôl croesi Ewrop. Mae'r DU wedi ymateb yn dda gydag offer a chymorth logistaidd, ond pan ddaw'n fater o ddangos dyngarwch ac empathi drwy groesawu ffoaduriaid, yn hytrach nag arwain y ffordd, rydym ar ei hôl hi'n gywilyddus.

Rhaid inni sicrhau bod ein systemau yng Nghymru yn barod ar gyfer yr adeg pan fydd y teuluoedd hynny'n cyrraedd. Rydym eisoes wedi dangos cydweithrediad gwych gyda'r Urdd, fel y soniodd Rhun yn gynharach, wrth helpu plant a theuluoedd o Affganistan, prosiect rhagorol sy'n rhoi croeso i Gymru gyda thosturi, cyfeillgarwch a noddfa. Gwn fod trafodaethau eisoes ar waith i ailadrodd hyn gyda theuluoedd o Wcráin, a byddai'n dda iawn gweld y cynllun hwn yn cael ei ymestyn ledled Cymru i bawb sy'n ffoi rhag rhyfel. Gwn fod llawer o bobl yma yng Nghymru yn awyddus i groesawu ffoaduriaid a gwneud popeth yn eu gallu i gefnogi.

Yn bwysig, rhaid inni fod yn sensitif i effaith yr hyn sy'n digwydd yn Wcráin ar ein plant a'n pobl ifanc yma yng Nghymru. Mae'r genhedlaeth hon wedi tyfu i fyny yn fwy cysylltiedig â'u cymheiriaid ledled y byd nag erioed o'r blaen. Gwn fod adnoddau ar gael i rieni, gofalwyr ac athrawon allu siarad â phlant a phobl ifanc am hyn mewn ffordd sensitif. Mae BBC Newsround wedi bod yn adnodd da iawn, er enghraifft. Byddwn yn awyddus i glywed a oes mwy y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddarparu cymorth ac adnoddau am yr hyn sy'n digwydd i'n holl blant a phobl ifanc yng Nghymru.

Rydym yn falch o'n hagwedd dosturiol yng Nghymru. Mae pa mor gyflym y mae unigolion, grwpiau cymunedol ac elusennau a Llywodraeth Cymru wedi dod at ei gilydd i gael cymorth yn galonogol. Mae plant a phobl ifanc ledled Cymru eisoes yn gwneud llawer iawn i gefnogi'r rhai sy'n ffoi rhag rhyfel a'r rhai sy'n dal yn Wcráin, megis codi arian gyda'u hysgol neu grŵp. Dyma'r Gymru dosturiol yr ydym yn rhan ohoni, ac mae'r plant a'r bobl ifanc hyn yn arwain y ffordd. Dyna sy'n rhoi gobaith i ni.

Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl bwysig hon heddiw gyda chyfraniadau pwerus sy'n ein huno ar draws y Siambr. Bythefnos yn ôl, gwelsom ymosodiad digymell Putin ar Wcráin, ac wrth i'r dyddiau fynd heibio, yn wyneb gwrthsafiad dewr Wcráin, mae ei dactegau'n mynd yn fwy creulon, yn fwy didostur a diwahân tuag at ei phobl. Mae Tom Giffard a Jayne Bryant wedi tynnu sylw at y newyddion erchyll a gawsom yn awr am fomio'r ward mamolaeth a phlant yn Mariupol.

Mae dros 2 filiwn o bobl wedi ffoi rhag bomiau Putin bellach, llawer ohonynt â'u bywydau cyfan wedi'u pacio i fag. Dyma'r argyfwng dyngarol mwyaf yn Ewrop ers yr ail ryfel byd. Rwyf am ailadrodd yn awr ein bod yn sefyll yn unedig ac yn cefnogi pobl Wcráin yn wyneb ymosodiadau Putin, ac rydym yn barod i groesawu'r Wcreniaid sydd, uwchlaw popeth, yn ceisio noddfa. Rydym wedi gweld mwy a mwy o gefnogaeth o bob rhan o Gymru, gan ein hawdurdodau lleol, y trydydd sector, arweinwyr ffydd a'r cyhoedd, sydd unwaith eto'n camu i'r adwy, gan ddangos eu tosturi a'u cadernid, sydd mor nodweddiadol o'r hyn ydym fel cenedl, fel cenedl noddfa, rhywbeth a welir dro ar ôl tro, ac yn fwyaf diweddar gyda'r bobl a ddaeth o Affganistan.

Rwy'n croesawu eich sylwadau. Rwyf newydd gael e-bost gan etholwr: 'A yw Llywodraeth Cymru yn mynd i sefydlu cynllun noddi teuluoedd ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin? Gwn y byddai llawer o bobl yn cefnogi ac yn noddi teulu o ffoaduriaid o Wcráin.' Tybed a allwch chi ateb fy etholwr.

Diolch yn fawr iawn, Mark, ac fe ddof at hynny yn fy araith y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn, Rhun ap Iorwerth, eich bod wedi tynnu sylw at y ffilm a ddangosai'r hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i'n hymagwedd tîm Cymru tuag at y bobl a adawodd Affganistan, gyda rôl yr Urdd yn yr haf. Clywsom am hynny. Clywsom gan ffoadur o Affganistan a Siân Lewis o'r Urdd yn yr wylnos nos Sul. Roedd yn bwerus iawn.

Rhaid inni hefyd fynegi ein diolch i bawb, yr holl ymdrechion, yr holl gynigion o gymorth mewn cymunedau gan ein hetholwyr yn ogystal â chan ein hawdurdodau. Ddoe, buom yn gwylio'r anerchiad hanesyddol gan yr Arlywydd Zelenskyy i Dŷ'r Cyffredin, anerchiad pan soniodd am y rhyfel nad oeddent mo'i eisiau, na wnaethant ofyn amdano, am y rocedi'n dod i lawr, am ddim bwyd, am ddim dŵr, ac am blant a allai fod wedi byw. Siaradodd hefyd am yr Wcreniaid sydd wedi dod yn arwyr, am bobl yn rhwystro cerbydau arfog gyda'u dwylo, ac nid yw hyn yn realiti yr oedd unrhyw un ohonynt yn dymuno ei weld, a gwn fod pob un ohonom yn ymrwymo i wneud mwy i'w gydnabod ac ymateb iddo.

Felly, do, yr wythnos diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi ein bod wedi darparu £4 miliwn mewn cymorth dyngarol i Wcráin. Fe wnaethom ei roi i'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau am eu bod yn cynrychioli 15 o elusennau cymorth mawr, ac roedd llawer ohonom yno ar y grisiau pan lansiwyd hynny gennym gyda phwyllgor trychinebau Cymru yr wythnos diwethaf. Bydd dyrannu'r cyllid yn y ffordd hon yn sicrhau ei fod yn cyrraedd y rhai sydd ei angen mor gyflym ac mor effeithlon â phosibl. Lywydd, gwyddom mai'r ffordd orau a chyflymaf o gefnogi pobl Wcráin yw drwy roi rhodd i'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau yn hytrach na nwyddau ffisegol, er bod pobl eisiau rhoi, ond mae mor bwysig. Ac rydym yn cydnabod bod dinasyddion Cymru wedi bod mor hael ers y £4 miliwn, gan ei godi i £6.5 miliwn a mwy.

Fel Llywodraeth a hefyd gyda'n GIG hynod, rydym yn parhau â phob ymdrech i ddwyn ynghyd nwyddau meddygol arbenigol y gellir eu cyflenwi i Wcráin, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn y man ynglŷn â'r ffordd y caiff hyn ei ddatblygu.

Rwyf am droi yn awr at fater fisâu. Rydym yn parhau i fod mewn cysylltiad parhaus â Llywodraeth y DU i geisio deall sut y bydd unrhyw gynlluniau'n gweithredu ac i ailadrodd ein parodrwydd i Gymru chwarae ei rhan lawn. Ac rwy'n ymuno â phawb sydd wedi dweud heddiw fod y system bresennol yn gwbl annerbyniol. Ond am neges gref y gallwn ei rhoi os yw hon yn neges unedig o Gymru nad yw'n dderbyniol—y system ar hyn o bryd—a'n bod yn galw am weithredu. Dywedodd yr Ysgrifennydd Trafnidiaeth, Grant Shapps, y bore yma mai dim ond 760 o fisâu sydd wedi'u cyhoeddi o blith y 22,000 o geisiadau sydd ar y gweill, ond mae gennym deuluoedd mewn sefyllfaoedd enbyd yn gorfod teithio cannoedd o filltiroedd i ganolfannau fisa sy'n dal i fod ar gau neu lle mae'n rhaid aros wythnos a chiwio'n ddiddiwedd. Ysgrifennodd y Prif Weinidog a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar wahân at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf i alw am gyflwyno llwybrau noddfa syml, diogel a chyflym i'r DU. Ond mae hyn yn dal i fod heb ddigwydd, a rhaid inni sefydlu canolfannau fisa brys ym mhob prif fan teithio, cynnal gwiriadau diogelwch yn y fan a'r lle a chyhoeddi fisâu brys, ac ailadrodd ein galwad am ddileu'r gofyniad am dystiolaeth fiometrig cyn gadael Wcráin. Ac onid yw'n dda ein bod i gyd yn dweud hynny heddiw? Mae'n neges mor gryf. Mae angen rhoi'r camau hyn ar waith ar frys fel y gellir dod â'r bobl sydd ein hangen fwyaf yma'n ddiogel a chael eu hailuno gyda'u teuluoedd a'u hanwyliaid, ac rydym yn adnabod rhai sy'n aros am hynny.

Felly, credaf fod y ddadl hon heddiw yn alwad ar Lywodraeth y DU i ofyn iddynt ddangos y gallant ac y byddant yn symud o addo gweithredu i weithredu go iawn, a byddwn yn chwarae ein rhan. Mae'n ymwneud, mewn gwirionedd, â didwylledd ein cefnogaeth i Wcráin. Os ydym o ddifrif eisiau chwarae ein rhan i ddarparu diogelwch lle y ceir dioddefaint, i fod yr hafan ddiogel y gwyddom y gall ein gwlad a gweddill y Deyrnas Unedig fod, rhaid i bob un ohonom fynnu gwell, fel y dywedodd Joyce Watson. Felly, galwn ar Lywodraeth y DU i sefydlu cynllun adsefydlu ffoaduriaid wedi'i ariannu'n llawn.

Weinidog, a ydych yn derbyn ymyriad?

Jane.

Mae'n ddrwg iawn gennyf dorri ar draws, Weinidog, a diolch ichi am y sylwadau hynny. Roeddwn yn meddwl tybed a yw Llafur Cymru mewn sefyllfa i allu dweud beth yw eu barn am fisâu, a ydynt yn ofynnol ar gyfer ffoaduriaid sy'n dod i'r DU ai peidio. Diolch yn fawr iawn.

Wel, dyma'r hyn y galwn amdano'n glir iawn—fod arnom angen y cynllun adsefydlu ffoaduriaid hwn. Ar sail ein profiad blaenorol gyda rhaglenni Affganistan a Syria, teimlwn o ddifrif fod arnom angen cynllun adsefydlu ffoaduriaid wedi'i ariannu'n llawn. Gwn fod llysgennad Wcráin wedi gofyn am ddileu'r angen am fisâu, Jane Dodds, a dyna pam, yn yr UE, y gall pobl ddod dros y ffin a chael y math hwnnw o groeso. Mae'r rhain yn faterion pwysig y dylid rhoi sylw iddynt, ac mae angen ymateb gan Lywodraeth y DU.

Rwyf am ddweud hefyd fod angen pecyn arian canlyniadol arnom ar gyfer trefniadau adsefydlu er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu'n briodol ar gyfer y rhai y ceisiwn eu diogelu. A chredaf mai dyma oedd y pwynt gan Mark Isherwood—mae'n ymwneud â sut y gall cynnig noddi weithio. Ni ddylai fod yn gysylltiedig â noddi unigolion, ond yn hytrach, a all Llywodraeth ddatganoledig, ni, Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol neu asiantaethau cenedlaethol weithredu yn y rôl noddi honno i leihau biwrocratiaeth i unigolion sy'n cyrraedd, ac mae gennym fodel da gyda llywodraeth leol o dderbyn ffoaduriaid sydd wedi dod drwy'r cynlluniau noddi hynny o'r blaen.

Felly, i orffen Lywydd, credaf y bydd unrhyw un sy'n ymgartrefu yng Nghymru yn cael ei gefnogi cyn belled ag y gallwn fel cenedl noddfa, a'n hymateb ehangach i'r argyfwng hwn fydd cefnogi a diolch i'r cyhoedd yng Nghymru am eu hymateb tosturiol. Fel y gwyddoch, mae gennym gyhoedd sy'n cynnig rhoddion, landlordiaid sy'n cynnig eiddo, unigolion sy'n cynnig eu hamser i wirfoddoli. Rydym hefyd yn ystyried sut y gallwn sicrhau y gellir cymhwyso'r dyngarwch cyffredin sy'n cymell pobl gymaint i garfanau ehangach yn ein cymunedau.

Rwyf am fod yn glir mai Putin sy'n gyfrifol am y rhyfel digymell hwn yn Wcráin, ac nid pobl Rwsia. Yng Nghymru ceir aelodau gwerthfawr o'r gymuned sy'n hanu'n wreiddiol o Wcráin, Rwsia a Belarws. Rhaid inni sicrhau bod ein geiriau a'n gweithredoedd yn eu cadw'n ddiogel, a theimlaf eiriau Mick Antoniw AS, a oedd gyda ni heddiw, fe wyddom—. Talodd deyrnged yn y Senedd hon i'r myfyrwyr dewr a'r bobl ifanc yn Rwsia sydd wedi bod yn protestio ar draws Ffederasiwn Rwsia. Gwelwn yn awr fod miloedd o Rwsiaid o bob oed, er eu bod yn gwybod yn iawn am y risg y maent yn ei hwynebu, wedi bod yn mynd allan ar y strydoedd, wedi cael eu curo a'u harestio am siarad yn erbyn ymosodiad Putin. Hwy yw gwir ddyfodol Rwsia.

Felly, diolch eto am y ddadl hon. Rydym yn sefyll gydag Wcráin a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i chwarae ein rhan.

Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn, a dweud y lleiaf, mai'r Ceidwadwyr Cymreig sydd wedi cyflwyno'r cynnig heddiw, ac yn arbennig o falch o'r 12 cyfrannwr sydd wedi cyflwyno eu henwau i siarad, ac wedi siarad mor rymus a huawdl yn y ddadl heddiw. Rwyf wedi clywed ar sawl achlysur dros ddau ddiwrnod nad yw geiriau a gweithredoedd o reidrwydd yn cyd-fynd; wel, yn sicr mewn siambr drafod fel hon, mae gan y geiriau sydd wedi'u siarad heddiw bŵer gwirioneddol ac ystyr wirioneddol, ac yn anad dim maent yn cynnwys yr angerdd a'r argyhoeddiad sy'n dangos bod pawb yn ffieiddio at yr hyn sy'n digwydd yn Wcráin.

Mae'n gwbl gywir, fel y nododd Alun Davies yn ei gyfraniad, ac fel y nododd y Gweinidog wrth gloi ei chyfraniad, nad rhyfel pobl Rwsia yw hwn. Rhyfel Putin yw hwn, ac mae'n eu harwain ar hyd llwybr o ddinistr llwyr yn y ffordd y mae'n cyflawni'r rhyfel, a'r sylwadau a glywsom gan Tom Giffard ac eraill yn arbennig a dynnodd sylw at y ffaith—cafodd ei grybwyll gan Jayne Bryant yn ogystal—fod uned famolaeth, gyda phlant a mamau ynddi, wedi cael ei dinistrio y prynhawn yma, 9 Mawrth 2022. Pwy fyddai wedi meddwl y byddai rhywun wedi sefyll yn y Siambr hon a sôn am wlad yn Ewrop lle y cafodd uned famolaeth ei dinistrio mewn rhyfel? Mae hynny'n rhywbeth na feddyliais erioed y byddai'n rhaid i mi ei ddweud yn y Siambr hon, a byddwn yn gweld yr erchyllterau hyn yn parhau oni bai ein bod yn gwrthsefyll Putin ac yn sefyll ar lwyfan unedig i sicrhau ein bod yn cefnogi pobl Wcráin.

Dywedaf wrth Joyce Watson ac eraill sydd wedi tynnu sylw at sylwadau'r unigolyn yng Ngwlad Pwyl, gallaf ddeall rhwystredigaeth yr unigolyn hwnnw a'i sylwadau y bore yma. Ond rwyf am ddweud mai Llywodraeth y DU, drwy fis Ionawr, oedd yn hedfan yr arfau gwrth-danciau a'r arfau gwrth-awyrennau i Wcráin. Llywodraeth y DU oedd yn anfon cynghorwyr milwrol i hyfforddi 20,000 o filwyr Wcráin. Llywodraeth y DU sydd wedi rhoi £400 miliwn ar y bwrdd, y rhodd fwyaf o gymorth dyngarol gan unrhyw wlad yn y byd—yn y byd—nid Ewrop yn unig, nid o Asia, nid o Ogledd America, ond y byd, ac rwy'n hynod falch o ddweud ein bod wedi gwneud hynny. Rwy'n hynod falch o ddweud hynny, ond yr hyn nad wyf yn falch ohono yw'r lluniau a welsom gyda'r ffoaduriaid a'r sefyllfa yn Calais. Gallwn wneud mwy, rhaid inni wneud mwy. 

A gofynnodd Jayne Bryant y cwestiwn am fisâu. Credaf fod angen gwiriadau pan fydd pobl yn gwneud cais i ddod yma, ond mae yna fodel y gallwn ei ddefnyddio; dyma'r model a ddefnyddiwyd pan oedd sefyllfa Hong Kong yn gwaethygu y tu hwnt i reolaeth, ac fe'i cefnogir gan y Blaid Lafur yn Llundain hefyd. Mae unrhyw un a welodd sylwadau Yvette Cooper, Ysgrifennydd Cartref yr wrthblaid, ar Sky News y bore yma, yn dweud eu bod hwythau hefyd yn cefnogi'r gwiriadau y mae angen eu rhoi ar waith—. Ond gallwn wneud mwy. Gallwn wneud mwy a rhaid inni wneud mwy. Mae 2.5 miliwn o bobl wedi gadael Wcráin wrth inni eistedd yma heddiw. Ceir amcanestyniadau y bydd hyd at 7 miliwn o bobl yn gadael y wlad honno, ond rwy'n fodlon betio bod bron pob un ohonynt eisiau dychwelyd i'w mamwlad ac ailadeiladu'r famwlad honno pan gaiff ei lle haeddiannol yn y pendraw fel cenedl ddemocrataidd dan arweiniad Wcreniaid, gwlad a etholodd arlywydd, fel y soniodd Tom Giffard, y pleidleisiodd dros 70 y cant o'r boblogaeth drosto. Nid ydym am greu Belarws arall oherwydd, yn y pen draw, dyna beth y mae Putin am ei weld yn digwydd. Mae'n awyddus iddi fod yn wladwriaeth loeren a fydd yn gwneud popeth y bydd ef yn dymuno iddi eu gwneud, ac mae'r Wcreniaid yn ymladd yn ddiflino i sicrhau eu bod yn ei wrthsefyll. 

Mae gwahaniaeth sylfaenol rhyngom mewn perthynas ag arfau niwclear. Mae rhai ohonom yn credu mai hwy yw'r ataliad terfynol sy'n atal y tanciau rhag rholio y tu hwnt i Wcráin ac i mewn i Ewrop ac ehangu'r rhyfel. Rwy'n derbyn na fyddwn yn datrys y broblem honno y prynhawn yma, ond rwy'n annog—. Ac mae'n flin gennyf nad yw hyn wedi digwydd ac nad oes gennym gynnig wedi'i lofnodi ar y cyd—mae'n ymddangos bod y sianeli arferol wedi dymchwel ar hyn, oherwydd credaf ei bod yn bwysig fod y Senedd yn siarad ag un llais heddiw. A hoffwn ofyn i fy nghyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru ystyried y gwelliant y maent wedi'i gyflwyno fel y gallwn gael pleidlais unfrydol yma heno, i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron, fel y nododd Sam Kurtz yn ei sylwadau agoriadol—peth o'r iaith gryfaf a welais yma erioed—am ffieiddio at yr ymosodiad ar Wcráin, gan sicrhau ein bod yn dangos ein cefnogaeth i ffoaduriaid a dinasyddion Wcráin. A hoffwn ofyn i Blaid Cymru ystyried tynnu'r gwelliant hwnnw yn ôl am ei fod yn creu rhaniad rhwng y rhai sy'n credu bod arfau niwclear yn ataliad ac yn ataliad effeithiol, a'r rhai sydd am weld byd di-niwclear. Nid wyf yn annog pobl rhag dadlau'r pwynt hwnnw—mae'n bwynt cwbl resymol i'w wneud—ond bydd yn rhannu'r tŷ hwn heno pan fyddwn yn pleidleisio, ac rwy'n gobeithio y gallwn osgoi'r rhaniad hwnnw. 

Cyfeiriodd Adam Price, arweinydd Plaid Cymru, yn rymus iawn at y pwynt am sancsiynau a'r offer sydd ar gael. Rhaid inni ddefnyddio'r offer yn llawn a sicrhau bod pob doler, pob dimai, pob punt, pob ceiniog yn cael eu hatal rhag mynd i drysorlys Rwsia i brynu gynnau, i brynu tanciau a thalu cyflogau milwyr cyflog sy'n mynd i Wcráin. Mae'r DU—. Fel y mae cyfraniadau o'r meinciau cefn yma ar feinciau'r Ceidwadwyr ac ar draws y Siambr hon wedi nodi, mae £258 biliwn— £0.25 triliwn—eisoes wedi'i gymeradwyo yn Llundain. Os edrychwch ar Ewrop, mae £0.25 triliwn arall wedi'i gymeradwyo ar gyfandir Ewrop. Os gwnewch yn siŵr eich bod yn rhoi'r symiau hyn at ei gilydd, rydym yn siarad—. Mae'r blocêd ariannol yn dal a rhaid inni barhau i bwyso. Cytunwn â hynny ac rydym am iddo barhau, a thrwy gydweithio y gallwn osod y rhwystr hwnnw i sicrhau na all yr economi weithredu i dalu'r peiriant rhyfel sy'n achosi cymaint o ddinistr yn Wcráin. Nid oes unrhyw raniad ar hynny o gwbl. 

Ond rwyf am ailadrodd y pwyntiau a wnaeth Peter yn ei gyfraniad. Daeth â sylwadau dynes a oedd wedi mynd o Wcráin a'r erchyllterau a welodd hi. Daeth â'r geiriau hynny i'r Siambr er mwyn i bawb ohonom eu clywed. Bob dydd rydym yn clywed y geiriau hynny. Fel y soniodd Natasha Asghar, ei hetholwr a'r teulu sy'n golygu cymaint iddi'n bersonol yn awr, a'r profiad yr aethant drwyddo—gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn clirio'r llinellau cyfathrebu ac yn cael pobl allan o Wcráin a sicrhau eu bod yn dod i ddiogelwch y gorllewin. Boed hynny yn y gwledydd sy'n amgylchynu Wcráin neu ymhellach i mewn i gyfandir Ewrop, neu i'n hynysoedd ein hunain yma yn y Deyrnas Unedig, fe allwn ac fe fyddwn yn gwneud mwy. Ond gadewch inni beidio ag anghofio, pan fyddwn yn sefyll gyda'n gilydd, yn unedig yn yr achos hwn, gallwn wrthsefyll pawb, a byddwn yn llwyddo i wneud hynny a chyflawni'r nod y mae pawb ohonom am ei weld, sef Wcráin yn genedl falch, sofran, annibynnol, wedi'i hailadeiladu ac yn sefyll ar ei dwy droed ei hun. Ond ni wnawn hynny os ydym yn rhanedig yn y gorllewin ac yn rhanedig ar draws y byd, ac mae'n hanfodol bwysig ein bod yn aros yn unedig, ac rwy'n gwneud yr apêl honno i Blaid Cymru ystyried eu gwelliant heno, i'w dynnu'n ôl, fel y gallwn bleidleisio a phleidleisio'n unedig ac anfon y neges bwerus honno, gan mai dyma'r tro cyntaf y bydd y Senedd hon wedi pleidleisio ar y mater penodol hwn. A dyna pam fy mod yn eich annog i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron heno, a gobeithio y bydd y neges a ddaw o'r Senedd hon heno yn neges unedig. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly bydd y pleidleisiau ar yr eitem yma yn cael eu cymryd yn ystod y cyfnod pleidleisio.

Eitem 7 sydd nesaf, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar dai, a dwi'n galw ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig.

Diolch. A hoffwn atgoffa'r Aelodau fy mod wedi datgan buddiant fy hun ynghylch perchenogaeth ar eiddo—ail gartrefi, llety gwyliau. Mae bod yn berchen ar eich cartref eich hun yn un o'r prif arwyddion o ryddid a dewis yr unigolyn. Mae bod yn berchen ar gartref yn rhoi sicrwydd a hyder i chi ddatblygu gwreiddiau lleol, i ddod yn rhan o'ch cymuned leol, gan wybod bod eich cartref yn eiddo i chi. Ers blynyddoedd lawer, bu'n brif ddyhead i'r lliaws ar draws ein cymdeithas, uchelgais y mae'r Llywodraeth Lafur hon, yn anffodus, wedi methu ei gydnabod na'i gefnogi; yn hytrach, canolbwyntiodd eu hymdrechion ar greu cenhedlaeth o rentu. Byddai'n well ganddynt weld ein hetholwyr yn talu rhent heb gael cyfle i fuddsoddi eu harian a enillwyd drwy waith caled i adeiladu ecwiti yn yr eiddo y maent yn ei alw'n gartref. Rhaid imi ddweud ei bod yn wir hefyd, er hynny, nad yw bod yn berchen ar eich cartref eich hun yn rhywbeth i bawb, ac rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod hynny.

Ond mae'n gwbl frawychus yn yr oes sydd ohoni gweld cymaint o'n teuluoedd a'n plant sy'n byw mewn llety dros dro fel ystafelloedd gwesty, gwely a brecwast neu gartrefi ar sail dros dro, heb unrhyw sicrwydd deiliadaeth, gan adael llawer i fyw bywyd mewn limbo, heb unrhyw obaith ar y gorwel ac fel y disgrifiodd llawer ohonynt wrthyf, gyda'r teimlad o fod yn ddiymadferth ac yn ddiobaith. Felly, rydym yn ceisio mynd i'r afael â'r argyfwng hwn yn llawn, gan ddefnyddio detholiad amrywiol ac eang o bolisïau a chynlluniau.

Nawr, gadewch inni edrych ar y 22 mlynedd ers datganoli, gyda Llafur Cymru yn cael eu cynnal gan Blaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae nifer yr anheddau newydd a ddechreuwyd wedi gostwng 30 y cant; mae nifer yr anheddau newydd a gwblhawyd wedi gostwng 23 y cant. Y llynedd, roedd angen 12,000 o anheddau newydd arnom, ac eto dan arweiniad Llywodraeth Cymru, cafwyd diffyg o 7,384. Nawr, ers cyhoeddi adroddiad Holmans yn 2015, mae diffyg darpariaeth yma wedi amddifadu ein cenedl o 30,074 o gartrefi newydd. Mae gwir angen y rhain ar ein pobl ifanc a'n teuluoedd mewn cymunedau ledled Cymru, ac ni allwch feio'r pandemig.

Mae'r diffygion a nodwyd gennych yn adlewyrchu'r un broblem â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Felly, mae hi wedi beio datganoli yma; beth y mae'n ei feio am y broblem yn Lloegr?

Nid yr un broblem yw hi. Mae targedau wedi'u cyrraedd yn llawer haws yn Lloegr nag a welwyd yma. Mae tua 67,000 o bobl—rwy'n mynd i ddweud hynny eto: 67,000 o bobl—yng Nghymru yn aros ar restr aros am dai cymdeithasol, sy'n cyfateb i tua 20,000 o aelwydydd. Gwelodd pedwar o'n hawdurdodau lleol gyfanswm cronnol o 14,240 o bobl ifanc yn y grŵp oedran 20 i 29 yn gadael Cymru rhwng 2012 a 2016, sy'n golygu nid yn unig fod y bobl ifanc hyn wedi colli'r cyfle i fod yn berchen ar gartref yng Nghymru, ond rydym ninnau hefyd wedi colli'r cyfle i gael y bobl ifanc hyn i gyfrannu at ein heconomi ac yn ein cymdeithas.

Fodd bynnag, y gambl fwyaf i mi yw dysgu bod gwariant awdurdodau lleol sy'n gysylltiedig â llety dros dro a digartrefedd yn codi y tu hwnt i reolaeth. Yn fy awdurdod i, rydym wedi gweld y gwariant hwn yn codi o £1.2 miliwn yn 2019-20 i £2.5 miliwn yn 2020-21, a thybir y bydd oddeutu £4 miliwn y tro nesaf. Ar yr un pryd mae'r gwariant yng Nghymru rhwng 2019-20 a 20-21 wedi mwy na dyblu, o ychydig dros £7 miliwn i dros £15.5 miliwn. Mae'r gwariant hwn yn symptom o'r ffaith bod mwy a mwy o unigolion a theuluoedd yn gorfod byw mewn llety gwely a brecwast, ystafelloedd gwesty a llety dros dro. 

Nawr, yn ôl ffigurau diweddaraf Llywodraeth Cymru, mae dros 7,000 o bobl wedi cael eu gwthio i ddigartrefedd ac yn byw mewn llety dros dro, a bron i 100 o bobl yn cael eu gorfodi i gysgu ar y stryd. Mae gennym filoedd o adeiladau gwag ledled Cymru—22,140, mewn gwirionedd—a beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud? Dim ond pedwar eiddo yn etholaeth y Gweinidog tai a gafodd eu defnyddio unwaith eto drwy'r benthyciad cartrefi gwag yn 2020-21, dim ond dau yng Nghaerdydd a dim ond un yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mae ffigurau eraill a gafwyd yn dangos nad oes gan Lywodraeth Cymru reolaeth ar ein hawdurdodau lleol nac unrhyw gynllun i weld eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto.

Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod hefyd wedi codi'r posibilrwydd o ddefnyddio rhywfaint o'r tir a'r adeiladau sy'n eiddo i'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae ein hawdurdodau lleol, ein byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn eistedd ar ddarnau o dir ac adeiladau a safleoedd tir llwyd y gellid eu troi'n gartrefi y gellir byw ynddynt. Codais hyn gyda'r Gweinidog yn y grŵp trawsbleidiol, ac roedd hwn yn grŵp trawsbleidiol a drefnwyd fel y gallem wrthsefyll yr argyfwng tai, ar draws y pleidiau gwleidyddol. Mae arnaf ofn ei bod hi'n ymddangos ein bod wedi cael ein gollwng oddi ar yr agenda honno. Ein cynlluniau fyddai dod â chartrefi gwag yn ôl i mewn i'r stoc dai, adeiladu mwy o gartrefi, gan ddefnyddio tir sy'n eiddo i'r sector cyhoeddus a safleoedd tir llwyd i'w datblygu'n gartrefi. Yn anffodus, ar ôl inni gychwyn ar y daith hon ar sail drawsbleidiol, rydych wedi caniatáu i'ch cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru bennu'r agenda hon. Yr hyn a wnaiff eich bwriad i neilltuo perchnogion ail gartrefi a thargedu perchnogion cartrefi gwyliau fydd cosbi dyhead, uchelgais a chyflawniad yr unigolion hyn, sy'n cyfrannu'n eang at ein heconomi leol mewn gwirionedd.

Nawr, fel y dywedais yn gynharach, mae gennym bron yr un nifer o gartrefi gwag ag sydd gennym o ail gartrefi yng Nghymru. Felly, mae targedu perchnogion ail gartrefi gyda chynnydd cosbol yn y dreth gyngor, cynnydd hyd at 300 y cant o bosibl, yn annheg, yn anghymesur ac yn niweidiol. Hyd yn oed yn eich adroddiad eich hun a gomisiynwyd ar ail gartrefi, dywedodd Dr Brooks:

'Pe bai llai o ail gartrefi, ni fyddai hyn yn newid y ffaith fod prynwyr lleol yn gorfod cystadlu â phrynwyr o’r tu allan'.

A gadewch inni fod yn onest, Aelodau, erys y ffaith bod y canolrif cyflog cyfartalog yng Nghymru gryn dipyn yn is nag yn Lloegr, felly nid oes modd cystadlu. 

Nawr, mater arall a godwyd gennyf fi a fy nghyd-Aelodau yw rheoliadau ffosffad, y ffaith bod 10,000 o gartrefi sy'n barod i'w datblygu yn cael eu dal yn ôl gan ganllawiau cynllunio a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer ardaloedd cadwraeth arbennig ger afonydd. Mae fy nghyd-Aelod, James Evans AS, a minnau wedi cyfarfod ag arweinwyr cynghorau, cynllunwyr, ac rwyf fi wedi cyfarfod â darparwyr tai, sy'n credu'n wirioneddol fod rhywfaint o rinwedd yn ysbryd y canllawiau, ond yn y byd go iawn, maent yn arwain at rwystro'r 10,000 eiddo hyn rhag cael eu datblygu. Mae'r sefyllfa wedi llusgo yn ei blaen ers dros flwyddyn ac yn bendant, mae angen mynd i'r afael â hi. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog, lle bynnag y mae'r Gweinidog—[Torri ar draws.] O, iawn. [Chwerthin.] O'r gorau.

Mae'r Dirprwy Weinidog ar y sgrin drwy Zoom.

A wnewch chi weithio gyda'r awdurdodau lleol i oresgyn yr heriau hyn?

Nawr, yn ogystal, rydym i gyd yn ymwybodol fod cymunedau'n wynebu anawsterau fforddiadwyedd lleol, a gwelaf hyn fy hun yn Aberconwy. Ond rwy'n credu bod angen dull cytbwys, cymesur a theg o fynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu. Fe'i dywedaf eto: bydd ceisio targedu perchnogion ail gartrefi â threthi cosbol a cheisio gor-reoleiddio'r sector preifat yn arwain at fethiant, fel y bydd rhoi mwy fyth o fiwrocratiaeth reoleiddiol ar ysgwyddau ein landlordiaid preifat. 

Nawr, fel y gŵyr llawer o'r Aelodau yma, hoffwn weld y cynllun hawl i brynu yn cael ei ailgyflwyno, lle y gwelsom, yn Lloegr, ar gyfer pob tŷ a werthir, fod modd adeiladu tair uned. Mae'n ateb amlwg. Yn ogystal—[Torri ar draws.] Wel, yr hyn a aeth o'i le yma yw eu bod yn gwerthu'r tai ond ni wnaethant ailfuddsoddi'r arian yn y stoc dai. [Torri ar draws.] Yn ogystal, hoffwn weld dileu'r dreth trafodiadau tir ar gyfer prynwyr tro cyntaf a chodi'r trothwy i £250,000 i helpu mwy o deuluoedd a phobl weithgar i elwa o'r sicrwydd o fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain. Mae'n drueni nad yw prynwyr tro cyntaf yn Lloegr yn talu treth stamp ar eiddo dan £300,000, ond nad oes cefnogaeth i brynwyr tro cyntaf yma yng Nghymru. Yn wir, o ganlyniad i'ch diffyg cymorth, gall prynwyr tro cyntaf dalu hyd at £5,000 yn fwy o dreth yng Nghymru nag y byddent yn ei wneud yn Lloegr.

Yn olaf, Weinidog, gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi datgan bod Cymru yn genedl ddiogel ac yn wir, yn noddfa i ffoaduriaid o Wcráin sy'n dianc rhag gwrthdaro creulon, erchyll ac anghyfiawn. O ystyried yr argyfwng tai amlwg a welwn yma yng Nghymru, mae'n debyg y bydd yn rhaid imi ofyn y cwestiwn: pa sicrwydd y gallwn ei roi yn awr y bydd y teuluoedd a'r unigolion y byddem i gyd am eu croesawu i Gymru yn cael tai diogel a phriodol fel eu bod hwythau hefyd yn cael cyfle i ailadeiladu eu bywydau drylliedig ac i fwrw gwreiddiau yn ein cymunedau lleol a chyfrannu at ein cymdeithas?

P'un a ydych chi'n ei hoffi ai peidio, mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun cryf a chyfrifol yn ariannol i helpu pobl ledled Cymru i brofi'r rhyddid i fod yn berchen ar eiddo. Er mwyn y rheini sy'n cael eu gorfodi i fyw mewn llety gwely a brecwast ac ystafelloedd gwestai, er mwyn y bobl ifanc na allant gael troed ar yr ysgol, er mwyn y datblygwyr sydd am adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru, er mwyn y diwydiant adeiladu a fyddai'n hoffi adfer eiddo gwag i fod yn gartrefi y gellir byw ynddynt, gofynnaf i bob un ohonoch gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, i gynnig yn ffurfiiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

Yn ffurfiol.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud nad oedd modd defnyddio'r arian o werthu tai cyngor i adeiladu mwy o dai cyngor, bu'n rhaid ei gadw mewn cyfrif ar wahân? Dyna oedd y gyfraith; roedd yn gyfraith a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Geidwadol, ond dyna oedd y gyfraith.

A gaf fi ddweud mai tai yw un o'n heriau domestig mwyaf? Mae ein system dai wedi bod mewn argyfwng ers y 1980au. Mae'n parhau i fod mewn argyfwng. Mae'r system sylfaenol yn ei hanfod wedi torri. Mae cartref yn hawl ddynol. Nid yw'n rhywbeth sy'n fodd i rai pobl wneud arian, mae yno oherwydd bod angen inni roi pawb mewn cartref gweddus, ac ni ddylai gwneud elw atal pobl rhag cael cartref gweddus. Mae llawer gormod o dai'n wag—rwy'n cytuno â Janet Finch-Saunders ar hynny—ac mae angen inni wella'r tai hynny i'w defnyddio eto. Mae'r nifer sy'n wag—mae'r niferoedd yn amrywio; rwyf wedi clywed pob math o ffigurau—yn 2018, roedd yn 43,000, gyda 18,000 yn wag am fwy na chwe mis. Mae'r ffigur hwnnw'n swnio'n agos ati. Ond nid yn unig eu bod—. Mae'n ddrwg gennyf.

Roeddwn am wneud sylw ar eich sylw agoriadol am y gyfraith, ac rydych yn llygad eich lle, roedd system y cyfrif refeniw tai yn union fel y dywedoch chi. Wrth gwrs, rhoddodd y Llywodraeth ar ôl 2010 y gorau i hynny wedyn yn Lloegr fel bod cynghorau'n gallu dod i drefniant ynghylch eu lefelau dyled a dechrau ailfuddsoddi'r enillion. Ond cymerodd Llywodraeth Cymru flynyddoedd i weithredu'r un mesurau a oedd wedi bod ar gael iddynt o'r adeg honno. Onid yw hynny'n destun pryder?

Wel, fe wnaeth Llywodraeth Cymru brynu allan o'r system, oni wnaethant? Mae'n destun pryder fod gennym system a oedd yn atal cynghorau rhag adeiladu tai a lle'r oedd tai cyngor yn mynd i gael eu gwerthu a dim ond 50 y cant o werth y tŷ hwnnw y byddech yn ei gael. Ac er gwaethaf honiad Janet Finch-Saunders y gallech adeiladu tri thŷ am bob tŷ, am bob dau dŷ gallech adeiladu un ar y mwyaf.

Ond i ddychwelyd at dai gwag, mae llawer gormod ohonynt, maent yn ffynhonnell bosibl o dai. Mae angen inni ddefnyddio'r tai hynny eto. Nid ydynt bob amser mewn ardaloedd nad yw pobl am fyw ynddynt. Yn rhai o'r ardaloedd mwyaf poblogaidd yn fy etholaeth, gallwch gerdded ar hyd ffyrdd a dod o hyd i dri neu bedwar eiddo gwag. Ond nid yw sicrhau bod yr eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio eto yn datrys yr holl broblemau. Mae dwy ffordd o gynyddu'r gwaith o adeiladu tai newydd yng Nghymru. Un ohonynt yw rhoi'r gorau i'r holl reolaeth gynllunio a gadael i'r farchnad benderfynu lle y gellir adeiladu tai, rhywbeth a ddigwyddodd i bob pwrpas cyn Deddf Cynllunio Gwlad a Thref 1947. Byddai hyn yn arwain at adeiladu mewn ardaloedd sydd wedi'u gwarchod ar hyn o bryd, gan gynnwys lleiniau glas a thir amaethyddol. Y ffordd arall o'i wneud yw adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr, sef yr hyn a ddigwyddodd rhwng 1945 a 1979, ac fe weithiodd hynny. Ac a gaf fi ddweud fy mod yn credu bod yr ail ddull yn llawer iawn gwell na'r cyntaf? 

Ceir prinder llety rhent fforddiadwy, yn enwedig yn y dinasoedd. Mae'r sector preifat wedi llenwi rhywfaint o'r bwlch yn sgil prinder tai cymdeithasol. Ac rydym wedi dod yn ôl yn grwn o'r 1950au a dechrau'r 1960au, pan oedd llawer o lety rhent preifat ar gael, a phan ddaeth y tai cyngor wedyn, daeth y llety rhent preifat hwnnw'n eiddo i berchen-feddianwyr, ac rydych yn mynd i ardaloedd fel yr ardal rwy'n dod ohoni ym Mhlas-marl, ac mae Plas-marl wedi dod yn ôl yn grwn. Arferai fod yn ardal rhent preifat bron yn llwyr; mae'r cyfan bellach yn cael ei rentu'n breifat unwaith eto. Ond yn y canol, roedd bron i gyd yn eiddo i berchen-feddianwyr. Roedd yn lle i brynwyr tro cyntaf. Mae prynu tai a'u gosod ar rent yn dileu'r cyfle i brynwyr tro cyntaf fynd i mewn i'r farchnad dai.

Mae angen mwy o dai cymdeithasol, ac mae tai fforddiadwy i mi yn golygu tai cyngor. A chredaf y gellir cynnwys cymdeithasau tai yno hefyd, ond tai cyngor yw'r tai gorau a mwyaf fforddiadwy o bell ffordd. Mae angen inni adeiladu digon o dai fforddiadwy i ddiwallu'r anghenion tai a ragwelir ar gyfer Cymru, ond nid yw'r anghenion ar sail Cymru gyfan. Os ydych yn eu hadeiladu mewn rhannau o etholaeth James Evans ym Mhowys, ni fyddwch o fawr o ddefnydd i'r bobl sy'n byw yng Nghaerdydd. Felly, mae angen ichi eu hadeiladu lle y ceir prinder tai. Hynny yw, yr hyn sydd ei angen hefyd yw i gymdeithasau tai a chynghorau gael rhestr aros gyffredin, fel y gall pobl symud rhwng y ddau.

Mae angen inni gynyddu sgiliau. Ac roeddem yn sôn am adeiladu tai, nid oes gennym ddigon o grefftwyr medrus i adeiladu'r tai hyn. Mae'r cyfan wedi'i integreiddio. Mae angen inni wella'r sgiliau, ac mae angen ymrwymiad wedyn i adeiladu tai a chyllid ar gyfer tai cyngor, y gellir ei wneud drwy ddefnyddio benthyca darbodus—. Ie.

A ydych yn cytuno â mi, felly, Mike, y dylai fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon yng Nghymru sicrhau bod gennym fwy o brentisiaethau i bobl sy'n mynd i wneud eich gwaith gosod brics, eich gwaith coed a'ch electroneg, i sicrhau bod gennym weithlu medrus i allu adeiladu'r tai hyn wrth inni symud ymlaen?

Rwy'n cytuno â chi. Byddwn yn dweud 'trydanol' yn hytrach nag 'electroneg'. [Chwerthin.] Ond ie. Hynny yw, yn rhy aml o lawer, gwelsom grefftau'n cael eu hystyried yn ail orau, ac mae arnom i gyd angen manteision plymwyr a thrydanwyr ac adeiladwyr.

Mae angen i gynghorau ymrwymo i gyllido tai cyngor, fel y dywedais, gan ddefnyddio benthyca darbodus, ac mae arnom angen yr ewyllys wleidyddol i fynd i'r afael ag ef. Ein lle ni yw ei wireddu, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth sy'n cael pobl i mewn i dai. Mae adeiladu tai cyngor yn cael un effaith arall: fel y dywedais yn gynharach, mae'n dod â'r tai a arferai gael eu gosod ar rent yn breifat yn ôl i ddwylo perchen-feddianwyr. Mae honno'n fuddugoliaeth i bawb. Ni fydd y sector preifat yn ei wneud, ac nid wyf yn beio'r sector preifat am hyn, oherwydd maent yno i wneud elw, ac nid ydynt am adeiladu tai dros ben. Os ymwelwch ag Iwerddon neu Sbaen, pan oedd problem gyda gallu gwerthu, roeddent yn rhoi'r gorau iddi ar ganol y datblygiad am na allent eu gwerthu am elw. Roeddent am gadw'r prisiau i fyny. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn inni gael tai cyngor a chartref gweddus i bawb, ac yn 1945 roedd hynny'n rhywbeth y cafodd y Llywodraeth Lafur ei hethol i'w wneud.

Mae tai yn rhywbeth sy'n agos iawn at fy nghalon, fel aelod cabinet blaenorol dros dai a ddarparodd dros 250 o gartrefi ym Mhowys. Mae'n rhywbeth rwy'n awyddus iawn i siarad amdano. Felly, ers yr etholiad yma 10 mis yn ôl, rydym wedi trafod tai yn aml yn y Siambr hon. Ond heddiw, nid wyf yn credu ein bod gam yn nes ymlaen gydag unrhyw atebion ymarferol i'r argyfwng tai presennol. Ond y cenedlaethau iau sy'n dioddef fwyaf. Hwy sy'n ei chael hi'n anodd cael y tai sydd eu hangen arnynt. Ceir diffyg tai fforddiadwy o ansawdd da, ac mae'n parhau i fod yn broblem fawr i'r Senedd hon.

Clywaf y Gweinidog yn dweud eich bod yn adeiladu mwy o gartrefi. Ydych, ond a yw hyn yn cyd-fynd â'r galw mewn gwirionedd? Yr ateb syml yw 'na'. Nid yw'n agos at y galw enfawr am dai a welir yn y wlad hon. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 4,314 o anheddau wedi eu hadeiladu y llynedd. Mae hynny 30 y cant yn is na'r flwyddyn cynt, ac nid yw hynny'n ddigon da. Mae pris cyfartalog tŷ yn fy etholaeth wedi codi'n aruthrol i £270,000, ac nid yw ond yn mynd i waethygu gyda'r diffyg cyflenwad a thorfeydd o bobl yn mudo o ddinasoedd i'r Gymru wledig.

Ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, mae'r ffigurau ar gyfer adeiladau newydd yn sylweddol waeth nag yn ne Cymru. A pham hynny, gofynnwch. Oherwydd bod gennym reoliadau ffosffadau Cyfoeth Naturiol Cymru, a oedd, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, yn llawn bwriadau da, ond maent yn arwain at arafu'r gwaith o adeiladu tai. Ceir tagfeydd yn yr adrannau cynllunio, ac mae'r ceisiadau'n aros yn eu hunfan. Mae hynny'n effeithio ar geisiadau masnachol a phreswyl ac yn niweidio'r economi wledig. Mae'r gor-reoleiddio a'r fiwrocratiaeth hon, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, yn dod â datblygiad yn fy ardal i ac ar draws y Gymru wledig ac eraill i stop yn llwyr, ac mae'n cloi llawer o bobl ifanc allan o'r farchnad dai am genhedlaeth.

Nid yw'r cyflenwad tai yn ateb y galw. Nid mater i'r sector preifat yn unig yw hwn. Mae'r sector tai cymdeithasol yn dioddef hefyd. Mae miliynau o bunnoedd o grantiau Llywodraeth Cymru wedi'u dal mewn limbo oherwydd yr anallu i fwrw iddi i adeiladu. Nid yw cynlluniau datblygu lleol yr awdurdod lleol bellach yn werth y papur y maent wedi'u hysgrifennu arno. Maent mewn anhrefn, a bydd targedau tai'n cael eu methu dro ar ôl tro.

Mae gennym sefyllfa ym Mhowys lle mae'r cyngor yn gorfod defnyddio llety gwely a brecwast a llety dros dro, nid yn unig yn y tymor byr, ond fel atebion hirdymor i fynd i'r afael â digartrefedd. Mae hyn yn erbyn polisïau Llywodraeth Cymru, ond rhaid iddynt wneud hynny am nad oes digon o eiddo'n cael ei adeiladu neu ar gael i gartrefu'r bobl ddigartref a'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.

Rydym yn gweld pobl ifanc yn cael eu gorfodi allan o'n hardal, allan o'r cymunedau y maent yn eu galw'n gartref, am na allant fforddio rhentu ac ni allant fforddio prynu. Os daw tai ar y farchnad, mae'r prisiau'n cyrraedd yr entrychion gan arwain at ryfel cynigion, gyda thai'n mynd am filoedd a miloedd o bunnoedd dros y pris gofyn. Er fy mod yn croesawu'r ffaith bod pobl yn symud i Gymru o ddinasoedd fel Llundain i geisio cael bywyd gwell yng Nghymru, ni all fod ar draul pobl leol na'r cenedlaethau iau nad oes ganddynt unrhyw ffordd o gystadlu â'r bobl hyn oherwydd y cyflogau is a welwn yma yng Nghymru.

Weinidog, rwy'n gwybod ei bod yn debygol nad yw canolbarth Cymru ar frig eich rhestr flaenoriaethau, ond rhaid ichi weld bod angen edrych o'r newydd ar sut i fynd i'r afael â'n hargyfwng tai. I ddechrau, mae angen edrych ar y rheoliadau ffosffad, dod o hyd i ateb a chaniatáu i ddatblygu ddigwydd. Byddwn yn croesawu diddymu'r dreth trafodiadau tir, er mwyn sicrhau ein bod yr un fath â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i roi cyfle i bobl ifanc gynilo blaendal. Hoffwn weld cynnydd hefyd yn y trothwy rhentu i brynu, fel bod mwy o eiddo'n gymwys a mwy o denantiaid yn gallu rhentu cartref gyda'r nod terfynol o brynu'r eiddo hwnnw os ydynt am wneud hynny.

Mae angen inni edrych ar ein stoc dai bresennol yng Nghymru. Sut y mae uwchraddio'r eiddo hwn? Sut y mae cydymffurfio â safon tai Cymru? Sut y gallwn gymell perchnogion cartrefi a landlordiaid i wneud gwaith gwella er mwyn gwneud y cartrefi hyn yn addas ar gyfer y dyfodol pan nad oes arian ar gael? Hoffwn weld mwy o anheddau gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto, fel y byddai Mike Hedges, Janet a phobl eraill yn ei ddweud, rwy'n siŵr, a rhaid i'r Llywodraeth hon lansio cynlluniau radical i sicrhau bod yr eiddo hwnnw yn cael ei ddefnyddio unwaith eto ac nid siarad amdano'n unig.

Mae pawb ar draws y Siambr hon, gan fy nghynnwys i, o blaid croesawu ffoaduriaid o Wcráin, a chefnogi eu brwydr yn erbyn unben ymerodraethol yn Rwsia, ond pan ddaw'r bobl hyn yma, ar ôl ffoi rhag erledigaeth, rhaid iddynt allu mynd i gartrefi o ansawdd da. Mae gobaith—

Mae angen i chi orffen yn awr.

—y gall y Llywodraeth hon alw am weithredu radical. Felly, rwy'n gofyn i'r Gweinidogion a Llywodraeth Cymru: yn hytrach na siarad, mae'n hen bryd ichi weithredu.

Wel, mae'r Deyrnas Gyfunol ymhlith y gwladwriaethau mwyaf anghyfartal yn y byd. Nid datganiad gwleidyddol er mwyn pardduo eraill ydy hyn, ond datganiad o ffaith yn unol ag ymchwil sydd wedi cael ei gario allan gan, ymhlith eraill, yr OECD. Mae tlodi bellach yn endemig mewn rhai cymunedau, a rhan sylweddol o hynny ydy'r gost aruthrol y mae pobl yn gorfod ei thalu tuag at le byw, boed yn forgais neu yn rhent. Edrychwch ar yr ystadegau tlodi plant yng Nghymru a sut mae'r niferoedd mewn tlodi yn cynyddu yn sylweddol ar ôl ffactora i fewn costau tai.

Felly, yn hytrach na rhefru a beirniadu o'r cyrion, ydyn ni o ddifrif am fynd ati i wneud rhywbeth am y tlodi yma? Ydyn ni am wneud rhywbeth, cymryd camau diriaethol ynghylch yr argyfwng tai sydd yn cyfrannu at y tlodi yma? Medraf i sefyll a phregethu hyd ddydd y farn. Wedi'r cyfan, dwi wedi bod yn bregethwr lleyg, yn reit gyfforddus efo pulpud, ond ydy hynna'n cyflawni unrhyw beth ar ddiwedd y dydd yn wleidyddol? Dwi'n teimlo weithiau fel Aelod newydd o'r Senedd mai'r unig beth y gall Aelodau meinciau cefn ei gyflawni mewn gwirionedd ydy pregethu o'r meinciau cefn.

Ond, bob rŵan ac yn y man, mae yna gyfle yn dod ger ein bron i wneud gwahaniaeth—cyfle go iawn i wneud gwahaniaeth go iawn. Ac, wedi'r cyfan, onid dyna pam ein bod ni wedi rhoi ein henwau ymlaen i gael ein hethol yma? Onid gwneud gwahaniaeth diriaethol i fywydau pobl ydy ein pwrpas ni yn y Senedd yma? Onid dyna sydd yn ein cyflyru? Yna, diwedd haf diwethaf, daeth un o'r cyfleoedd prin yna—cyfle prin i ni yn y blaid hon, beth bynnag—i wneud gwahaniaeth, a hynny drwy ddod i gytundeb â'r Llywodraeth ar rai meysydd polisi penodol.

Rŵan, yr hyn sydd yn ein cyflyru ni ar y meinciau yma ydy'r angen i wella ansawdd bywyd pobl, yr awydd i ddwyn terfyn ar dlodi ac i sicrhau bod pawb yn cael yr un cyfle i wireddu eu potensial mewn bywyd a chyfrannu at ac adeiladu cymdeithas well. Delfryd amhosib, medd rhai, ond un sydd yn rhaid gweithio tuag ato.

Felly, os ydyn ni o ddifrif am fynd i'r afael â thlodi, os ydyn ni o ddifrif am sicrhau bod gan bawb do uwch eu pen, gan fyw mewn urddas, yna mae'n rhaid i ni yn gyntaf gydnabod nad ydy'r drefn bresennol yn gweithio. Unwaith mae rhywun yn derbyn bod y drefn bresennol wedi torri, yna mae'n sefyll i reswm fod angen i ni fynd a datblygu rhywbeth newydd, a dyna sydd gennym ni yn Unnos.

Mae cynnig y Ceidwadwyr yn sôn am yr angen i gefnogi twf y sector adeiladu preifat, gan awgrymu bod Unnos am fod yn fygythiad i hyn. Wrth gwrs bod angen cefnogi ein hadeiladwyr bach—nid Unnos ydy'r bygythiad. Er mwyn cael canran fechan o dai cymdeithasol a thai fforddiadwy, mae'n rhaid i'r cymdeithasau tai wneud cais i gael canran o ddatblygiadau tai'r datblygwyr mawr, yn amlach na pheidio, efo'r cwmnïau mawr yna'n adeiladu tai moethus, nid er mwyn cyfarch galw cymunedol, ond er mwyn llenwi pocedi cyfranddalwyr—Redrow, Persimmon, Barratt Homes, ac yn y blaen. Dyna pwy mae'r Ceidwadwyr yn trio eu hamddiffyn. Pam? Wel, dyma bennawd difyr o'r Financial Times o'r haf y flwyddyn diwethaf:

'Mae rhoddwyr eiddo—'

Ydych chi'n gweld hwnna?

'—yn darparu chwarter yr arian a roddir i'r blaid Dorïaidd'.

'Mae plaid lywodraethol y DU wedi derbyn bron i £18m gan roddwyr sydd â buddiannau eiddo yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf'.

Rwy'n credu y gall yr Aelod roi ei ffôn i lawr yn awr.

Dwi wedi gwneud. Ond mae'r pwynt yn sefyll: y cwmnïau mawrion yma sydd yn gwthio'r datblygwyr llai, sydd yn datblygu tai er mwyn cyfarch galw lleol, allan o'r farchnad adeiladu. Pa bynnag wedd y bydd Unnos yn ei gymryd, mae'n sicr gen i y bydd Unnos yn buddio ein hadeiladwyr lleol, ond mae hyn yn gyfle i fynd ati o ddifrif i sicrhau rhaglen o adeiladu tai sylweddol mewn cydweithrediad â'r sector gyhoeddus er mwyn sicrhau tai o ansawdd sy'n llesol i'r amgylchedd, wedi eu hadeiladu efo cynnyrch lleol ac yn cyfarch galw ein cymunedau gan roi to uwch ben pobl a thorri ar gostau teuluoedd mewn tlodi. Gweledigaeth, breuddwyd, radical, uchelgeisiol—galwch e beth bynnag y mynnwch chi, ond mae'n sicr o fod yn well na'r drefn fethedig bresennol.

A gaf fi atgoffa'r Aelodau nad yw defnyddio teclynnau o'r fath yn rhan o drefn arferol y Siambr mewn dadl, er gwybodaeth ar gyfer y dyfodol? O'r gorau. Gareth Davies.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu y dylai'r Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd fynd i orwedd a mesur ei bwysedd gwaed a threulio ychydig llai o amser ar Twitter. 

Mae'n bleser llwyr cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heno, neu'r prynhawn yma. Felly, mae gennym argyfwng tai yng Nghymru ar hyn o bryd, argyfwng y gellid bod wedi ei osgoi'n llwyr, ond oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi methu yn eu dyletswydd i ddarparu cyflenwad digonol o dai fforddiadwy, mae rhai o fy etholwyr yn byw mewn gwestai a llety gwely a brecwast yn y Rhyl, yn y Westminster Hotel yn bennaf. Mae fy etholwyr sy'n ddigon ffodus i beidio â bod mewn llety dros dro yn cael eu gorfodi'n rhy aml o lawer i fyw mewn anheddau sy'n gwbl anaddas ar gyfer eu hanghenion.

Mae plant anabl gan un o fy etholwyr, y bûm yn ymdrin â hi ers yr etholiadau fis Mai diwethaf, ac mae hi wedi bod yn aros ers blynyddoedd am eiddo wedi'i addasu ar gyfer anghenion ei phlant. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae'r methiant i fynd i'r afael â phrinder tai cymdeithasol ers dechrau datganoli wedi dwysáu dioddefaint cymaint o deuluoedd ar draws fy etholaeth i ac ar draws Cymru. 

Mae'r methiant i adeiladu'r 12,000 o gartrefi y flwyddyn yr oedd Cymru eu hangen wedi golygu bod nifer mawr o deuluoedd yn gorfod byw mewn tai israddol, tai drud, neu ddim tai o gwbl. Nid yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi methu adeiladu cartrefi newydd, maent hefyd wedi methu mynd i'r afael â'r pla o gartrefi gwag y tynnodd yr Aelod dros Aberconwy sylw atynt wrth agor y ddadl. Rhaid ei bod yn ddigalon iawn i bobl sy'n ymdrechu i fagu eu teuluoedd mewn llety cyfyng neu mewn ystafell gwesty weld dwsinau o dai gwag—tai sy'n segur flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn mynd yn adfail pan allent ddarparu cysgod i deulu, man lle y gall plant chwarae mewn gardd a dod â bywyd i strydoedd gwag.

Ond nid diffyg buddsoddiad mewn adeiladau newydd neu droi eiddo gwag yn gartrefi yn unig sy'n broblem—mae'r anallu i ddiogelu ar gyfer y dyfodol hefyd yn broblem. Mae llawer o'n stoc dai yn dal i ddibynnu ar danwydd ffosil ar gyfer gwresogi a choginio. Mae hyn yn broblem wrth inni geisio cyflawni ein rhwymedigaethau sero net, ond mae hefyd yn gadael tenantiaid ar drugaredd prisiau tanwydd cyfnewidiol. Mae rhyfel Putin yn Wcráin wedi dysgu mai camgymeriad yw dibynnu ar ffynonellau tanwydd o ranbarthau geowleidyddol ansefydlog. Eleni, mae'n rhyfel ar garreg ein drws yn Ewrop, ond y flwyddyn nesaf efallai mai'r dwyrain canol fydd yn bygwth ein diogelwch tanwydd. Disgwylir i brisiau tanwydd dreblu eleni o ganlyniad i ymosodiad Putin ar Wcráin.

A ydych yn gresynu yn awr na wnaeth y Llywodraeth Geidwadol ariannu'r morlyn llanw yn Abertawe?

Nid wyf yn credu ei fod yn berthnasol iawn i ddadl ar dai, Mike. Fel Aelod o ogledd Cymru, ni allaf honni fy mod yn fawr o arbenigwr ar forlyn Abertawe, ond yr hyn rwy'n ei wybod yw y gallai morlyn yn y gogledd fod o fudd ar ryw adeg yn y dyfodol.

Heddiw ddiwethaf gwelsom fod prisiau petrol a diesel wedi codi i £1.59 y litr neu'n costio £90 i lenwi car â diesel, a fy etholwyr sy'n byw mewn tai cymdeithasol sy'n mynd i ddioddef fwyaf o ganlyniad i'r cynnydd hwn ym mhrisiau tanwydd.

Nid yn unig fod rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod digon o stoc dai i ddiwallu'r angen am dai yn y dyfodol, rhaid iddynt hefyd gyflymu'r broses o ddatgarboneiddio ein stoc dai er mwyn diogelu tenantiaid tai cymdeithasol rhag costau gwresogi cyfnewidiol. Rhaid inni hefyd ystyried newid demograffig yn ein rhagamcanion tai. Bydd gofynion tai poblogaeth sy'n heneiddio yn wahanol. Rhaid inni sicrhau bod modd addasu'r stoc dai a ddarparwn. Hoffwn longyfarch Grŵp Cynefin yn fy etholaeth am eu datblygiad tai gofal ychwanegol, Awel y Dyffryn yn Ninbych, sy'n integreiddio tai a gofal, gan leihau'r galw am gartrefi gofal a sicrhau bod pobl oedrannus ac anabl yn gallu byw yn eu cartrefi eu hunain a pharhau i fod yn aelodau gweithgar o'u cymuned, a chael unrhyw gymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt ar yr un pryd. Dyma'r math o feddwl sydd ei angen arnom wrth ddatblygu ein polisïau tai. Rhaid inni gael cynllun ar gyfer y dyfodol gan ateb gofynion heddiw. Hyd nes y gwnawn hynny, ni fydd modd inni fynd ati o ddifrif i oresgyn ein hargyfwng tai. Diolch yn fawr iawn.

Roedd yr araith gyntaf a wneuthum yn y Siambr hon yn 2016 yn ymwneud â thai, ac mae arnaf ofn fy mod yn mynd i wneud yn union yr un araith eto. Ond nid wyf am wneud hynny mewn gwirionedd—nid yw hynny'n hollol wir. Rwyf wedi edrych ar y Cofnod, ac mae'n mynd i fod yn wahanol, er fy mod yn aml yn edrych ar y Cofnod i weld beth a ddywedais wedi imi siarad yn y Siambr beth bynnag. Un o'r pethau a ddywedodd un o'r hen Aelodau wrthyf ar ôl yr araith honno oedd, 'Gwnewch yn siŵr na fyddwch yn gwneud yr un araith yn nhymor nesaf y Senedd os cewch eich ailethol.' David Melding oedd hwnnw. Teimlwn fod David Melding yn aml yn dod â llawer o synnwyr cyffredin i'r ddadl hon, ac ymagwedd lai pleidiol na'r un a welir gan Janet Finch-Saunders heddiw efallai, sy'n wych yn ei ffordd, ond nad oes arni ofn cymryd rhan yn y mathau hynny o ymosodiadau pleidiol wleidyddol.

Gadewch inni edrych ar y gymhariaeth â Lloegr, felly. Gwnaeth Oliver Letwin, yr AS Ceidwadol, waith i Lywodraeth y DU ar adeiladu tai, gwaith a gyhoeddodd yn 2019. Dywedodd yn ei adroddiad fod adeiladwyr tai yn diogelu elw drwy adeiladu cartrefi ar gyflymder sy'n cyfateb i allu'r farchnad i amsugno'r cartrefi hyn am brisiau a bennir drwy gyfeirio at y farchnad ail law leol. Mae hynny'n golygu, wrth i brisiau godi, felly hefyd y mae adeiladu tai'n arafu. Dyna un o'r problemau, a dyna pam y dywedodd Oliver Letwin fod adeiladu tai'n digwydd ar gyflymder araf. Nid yw'n ymwneud â pheidio â chaniatáu i'r farchnad rydd weithredu, fel yr awgrymwyd gan rai o'r Aelodau Ceidwadol; mae'n ymwneud â'r ffaith bod y farchnad rydd yn ddiffygiol. Dyna lle mae'r broblem—y ffaith bod yn rhaid ymyrryd yn gadarn iawn yn y farchnad rydd er mwyn iddi ddarparu'r tai sydd eu hangen arnom.

Yr hyn y soniais amdano yn 2016 oedd bod gan Gaerffili gynllun datblygu lleol a oedd wedi'i gyhoeddi ac yn barod i fynd a'i fod wedi ei wrthod yn llwyr wedyn gan y gymuned a oedd yn byw yng ngogledd Caerffili. Cefais 35 y cant o gyfran o'r bleidlais wrth gael fy ethol yn 2016. Rwy'n falch o ddweud iddo godi 10 y cant y tro hwn. Ond un o'r rhesymau pam y gwneuthum mor wael oedd bod pob plaid, gan gynnwys y Ceidwadwyr, wedi ymosod arnaf oherwydd y cynllun datblygu lleol roedd Caerffili wedi'i gynhyrchu i ateb y galw am dai. Y broblem gyda'r cynllun datblygu lleol yw ei fod yn canolbwyntio'r holl ddatblygiad, yr holl dai, yn ne'r etholaeth sy'n ffinio â Gogledd Caerdydd. Yr hyn a wnaeth y tai hynny oedd tynnu pwysau oddi ar Gaerdydd a dod â'r tai a fyddai'n gymharol rad i ddinasyddion Caerdydd i'r de o Gaerffili. Roedd yn amhoblogaidd iawn. Roedd yn ateb y galw am dai yng Nghaerdydd; nid oedd yn ateb y galw am dai yng Nghaerffili. Nid oedd unrhyw beth yn y cynllun hwnnw y gallech ddweud ei fod yn fforddiadwy. Os gadewch i'r farchnad rydd wneud ei gwaith, fe gewch fwy o hynny. Fe gewch fwy o hynny. Fe gewch y Redrows, y Persimmons, y Barratts yn codi tai'n sydyn ac yn diflannu oddi yno mor gyflym ag y gallant.

Yn ddiweddar, deuthum o hyd i araith a roddais i gynulleidfa allanol ar dai—cefais wahoddiad fel rhywun a arferai weithio yn y sector, yn y sector cydfuddiannol a'r sector cymdeithasau tai, rwy'n pwysleisio. Ond dyfynnais lythyr a gefais gan Gymdeithas Adeiladu Principality, a oedd yn nodi bod prisiau tai uchel yn cael eu gyrru gan ddiffyg cyflenwad o dai preifat a thai cymdeithasol fel ei gilydd. Dyfynnais hefyd y ffaith bod grant tai cymdeithasol Cymru 45 y cant yn is nag yn 1996-97, sef blwyddyn olaf yr hen Lywodraeth Geidwadol fel mae'n digwydd. Roedd hynny yn 2004, 18 mlynedd yn ôl. A ydych yn rhannu fy ngofid, pryd bynnag y byddwn yn cyflwyno cynnig, weithiau ar y cyd â Phlaid Cymru yr adeg honno, yn cyfeirio at yr argyfwng tai, mai'r cyfan y byddai Llywodraeth Cymru yn ei wneud oedd cyflwyno gwelliant i ddileu'r gair 'argyfwng' o'r cynnig a gorfodi'r bleidlais drwodd?

Rwy'n ofni eich bod newydd wneud araith. Os ydych am wneud pwynt i'r Llywodraeth, credaf y dylech ei ofyn i'r Llywodraeth. Aelod o'r meinciau cefn sy'n mynegi fy marn ydw i. Rwy'n teimlo bod methiant ledled y DU i fynd i'r afael â hyn, a theimlaf hefyd nad yw'r cynnig a gyflwynwyd gan eich plaid yn mynd i'r afael â'r broblem am ei fod yn tynnu sylw at y sector preifat. Mae'n gwneud y gwrthwyneb i'r hyn yr ydych newydd ei ddweud—mae'n tynnu sylw at rôl y sector preifat yn darparu tai, a'r cyfan a welwch yw datblygiadau parhaus ar gyfer y bobl gyfoethocaf mewn ardaloedd sy'n ffinio â'r ardaloedd cyfoethocaf hynny, sy'n digwydd bod yn ne Caerffili.

Mewn gwirionedd, nid oes prinder tir yng Nghaerffili. Nid oes prinder tir yng Nghaerffili. Mae digon o dir yn fy etholaeth i ateb y galw am dai heb adeiladu ar safleoedd tir glas. Y broblem yw bod angen adfer tir, ac nid yw rhai fel Redrow neu Persimmon yn talu am adfer y tir hwnnw; rhaid i'r sector cyhoeddus dalu amdano. Felly, rwy'n falch o ddweud—ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn sôn am hyn yn ei ymateb—eu bod yn ystyried datblygu safle tir llwyd yng Nghaerffili at ddibenion adeiladu tai. Mae pryderon ymysg rhai o'r bobl sy'n byw yng Nghaerffili y bydd hynny'n agor tir glas ar fferm Nant y Calch i'w ddatblygu, a dyna lle mae angen sicrwydd arnom, oherwydd ni ddylid adeiladu ar y tir hwnnw.

Rwy'n ofni, yn rhannol oherwydd yr ymyriad hwy a dderbyniais—

Fe roddaf fwy o amser i chi, ond dim llawer. 

Diolch. Gadewch imi gloi, felly, drwy ddweud mai'r hyn yr hoffwn ei weld mewn gwirionedd yw rhagor o dai yng ngogledd fy etholaeth, i'r gogledd o Ystrad Mynach. Ar hyn o bryd rwy'n edrych am rywle i fyw yn Nelson, sy'n edrych yn lle da iawn i fyw ynddo. Hoffwn fyw ym Margoed, ond mae prinder yno. Hoffwn weld tai'n cael eu hadeiladu yno. Yr ateb i hynny yw cysylltu â chynllunio, yr economi, seilwaith, canol trefi a'r holl bethau hynny yr ydym am eu gweld yn tyfu i wneud y gogledd yn ddeniadol, gan gynnwys cysylltu ffordd Blaenau'r Cymoedd â chanolbarth Lloegr yn ddi-dor, a sicrhau bod pobl yn byw ac yn gweithio yn yr ardaloedd hynny, a dyna pam rwy'n croesawu cynlluniau Llywodraeth Cymru, fel yn Lloegr, i gadw 30 y cant o bobl i weithio o'u cymunedau a datblygu hybiau cymunedol yn y cymunedau hynny. Drwy wneud hynny, rydych yn cael pobl i fod eisiau byw yn y cymunedau hynny, ac yn sicrhau bod y cymunedau hynny'n ddeniadol fel lleoedd i fyw ynddynt. Os oes unrhyw un am wybod, mae Bargoed yn lle gwych i fyw ynddo, ac rwy'n ei argymell yn gryf i bawb.

Pan welais fy mod yn dilyn Hefin David, roeddwn yn meddwl tybed a oedd yn mynd i wneud pwynt tebyg iawn i mi ynglŷn â sut y gall tai adfywio'r Cymoedd, a dyna'n union a wnaeth. Yn y bôn, Hefin, mae gennyf werth pum munud o areithiau am fwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr ac rydych chi newydd siarad am Gaerffili, felly fe osodwn un yn lle'r llall ac rwy'n hapus iawn i eistedd. Rwyf am ddatgan buddiant hefyd fel cynghorydd ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr.

A gaf fi ddechrau drwy fynd i'r afael â'r ymyriad a wnaeth Mike Hedges yn gynharach, a chredaf ei fod wedi'i gyfeirio'n well ataf fi na fy nghyd-Aelod, Gareth Davies, o Ddyffryn Clwyd? Gofynnwyd i ni am forlyn llanw bae Abertawe. Yn amlwg, nid wyf yn gweld ei fod yn berthnasol, o reidrwydd, i ddadl ar dai, ond er hynny, mae'n bwysig eich atgoffa, Mike, fod prosiect y morlyn llanw wedi methu am ei fod yn fargen wael nid yn unig i drethdalwyr, ond i dalwyr biliau hefyd. Byddai wedi cynyddu costau ynni, ac rydym yn edrych ar hyn o bryd ar adeg pan fyddwn yn wynebu costau ynni uwch. Ond diolch byth, cafodd morlyn llanw newydd wedi'i ariannu'n breifat—wedi'i ariannu'n gwbl breifat—ei gynnig ar gyfer bae Abertawe. Cyfarfûm â DST Innovations ddydd Llun. Mae'r prosiect yn gyffrous iawn ac mae'n hen bryd i Lywodraeth Cymru ei gefnogi. 

Y rheswm dros fy ymyriad oedd ein bod yn sôn am brisiau ynni ym maes tai, ac mae'n amlwg y byddai morlyn llanw'n effeithio ar brisiau ynni. Gallwn drafod y morlyn llanw ar adeg arall; roeddwn am wneud y pwynt hwnnw, dyna i gyd. 

Byddwn yn croesawu dadl ar y morlyn llanw yn fawr, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r prosiect morlyn llanw newydd ar gyfer bae Abertawe, sy'n gyffrous tu hwnt yn fy marn i. 

Y pwynt yr oeddwn am ei wneud—ac fe fyddwch yn falch iawn, Ddirprwy Lywydd, y bydd yn fyr iawn—yw ei bod mor glir, o glywed cyfraniadau fy nghyd-Aelodau eraill, nad ydym yn adeiladu digon o dai yng Nghymru. Mae'n hawdd iawn inni fod yn academaidd am hynny ac edrych arno fel ffigur neu rif ar daenlen, neu hyd yn oed y targed diweddaraf y methwyd ei gyrraedd mewn llinell hir o dargedau y methodd Llywodraeth Lafur Cymru eu cyrraedd. Ond y realiti o beidio ag adeiladu digon o gartrefi—beth yw hynny? Beth y mae peidio â chael yn agos at ddigon o gartrefi newydd wedi eu hadeiladu i ateb y galw lleol yn ei olygu i bobl gyffredin Cymru? Yn llythrennol, mae'n newid bywydau. 

Rwy'n 30 oed, er mawr syndod. [Chwerthin.] Rwyf wedi byw yng Nghymru ar hyd fy oes. Euthum i'r brifysgol yn Abertawe ac mae gennyf lawer o ffrindiau yn yr ardal leol, ac wrth feddwl am y bobl fy oed i yr euthum i'r ysgol neu'r brifysgol gyda hwy, ni allaf ond meddwl am lond llaw sy'n berchen ar eu cartref. Mae'n feirniadaeth drist o'n sefyllfa fel cymdeithas yng Nghymru ar hyn o bryd nad yw'r freuddwyd honno, neu'r hawl honno hyd yn oed a oedd gan genedlaethau blaenorol—mae rhai o'r cenedlaethau hynny, fel un fy nhad, wedi eu cynrychioli yn y Siambr heddiw—a'r dyhead a oedd ganddynt i fod yn berchen ar eu cartref eu hunain yn bodoli i ormod o bobl yn fy nghenhedlaeth i. Ond nid yw dyhead yn air sydd yng ngeiriadur Llywodraeth Lafur Cymru. 

Nid wyf yn esgus ei bod yn broblem sy'n unigryw i Gymru, ond pan fydd angen 12,000 o gartrefi newydd y flwyddyn arnoch, fel y mae ein cynnig yn galw amdano, a'ch bod prin yn adeiladu traean o hynny, mae'n amlwg ei bod yn broblem y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei gwneud yn waeth. Os na fydd y Llywodraeth yn cael trefn ar bethau ac yn adeiladu digon o gartrefi newydd yma yng Nghymru, rydym nid yn unig yn wynebu'r risg ond hefyd y realiti y bydd cenhedlaeth gyfan yn cael eu hamddifadu o'r gallu i fod yn berchen ar eu cartref eu hunain. Rwy'n annog pawb i gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr iawn. 

Rwy'n datgan fy mod yn gynghorydd yn sir y Fflint, ac fel y cyfryw, rwy'n falch mai Cyngor Sir y Fflint oedd y cyntaf mewn cenhedlaeth i adeiladu tai cyngor newydd, gan adeiladu 300 o dai cyngor newydd i'w gosod ar rent a 200 o dai fforddiadwy hefyd. Wrth siarad yn ddiweddar â'n pennaeth tai, mae prinder deunyddiau—pren, gwydr—a gweithlu medrus hefyd ers Brexit a'r pandemig yn achosi problem sy'n arafu'r gwaith o adeiladu tai ar hyn o bryd. Rwyf wedi siarad droeon am bolisïau tai Thatcheraidd sy'n gyfrifol am yr argyfwng tai y mae'r wlad hon yn ei wynebu. Mae gweld y Ceidwadwyr Cymreig yn awr yn galw am adfer y polisi hawl i brynu trychinebus yn dangos nad ydynt wedi dysgu unrhyw wersi o fethiannau Llywodraethau blaenorol San Steffan. 

Ni chafodd tai eu hadeiladu yn lle'r mwyafrif llethol o gartrefi a werthwyd o dan y polisi hawl i brynu. Gwerthiant torfol asedau'r wladwriaeth i'r sector preifat ydoedd. Yn y gogledd, mae Grŵp Cynefin wedi tynnu sylw at y ffaith bod un hen eiddo awdurdod lleol wedi bod ar y farchnad am y pris syfrdanol o £385,000. O ystyried eu hanes yn gwerthu asedau cyhoeddus pan oeddent mewn grym, nid yw'n syndod ein bod yn gweld y Ceidwadwyr yn galw am fwy fyth o bolisïau marchnad rydd yn ein sector tai. Efallai ei fod yn ymwneud mwy â'r ffaith bod cymaint o eiddo a arferai fod yn eiddo i gynghorau bellach yn eiddo i landlordiaid prynu i osod, sy'n codi rhenti llawer uwch na rhent cymdeithasol am eiddo nad yw wedi'i atgyweirio ers iddo gael ei brynu. Mae'r tai hyn wedi dod yn fuddsoddiadau i bobl sy'n gefnog eisoes. Mae'r hawl i brynu wedi bod yn bot mêl i lawer o landlordiaid preifat, ac nid am y tenantiaid cyngor y mae'r Torïaid yn pryderu—ond am y pot mêl a gafodd ei gau gan Lywodraeth Cymru.

Cafodd yr hawl i brynu ei gyplysu â diddymu cyllid gan Lywodraeth Thatcher i gynghorau allu adeiladu tai cymdeithasol. Cyfyngodd hyn ar y cyflenwad o gartrefi, gan godi prisiau er mwyn creu cymaint o elw â phosibl i'r rhai a oedd yn ddigon ffodus i fod yn berchen ar ased, a phrisio cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth allan o sicrwydd tai wrth wneud hynny. Nid oes angen adfer yr hawl i brynu. Yr hyn yr hoffwn ei weld yn lle hynny yw hawl i rentu. Byddai cynllun hawl i rentu yn caniatáu i berchnogion cartrefi werthu eu heiddo i'w cynghorau lleol a fyddai wedyn yn rhentu'r tai hynny yn ôl iddynt ar rent cymdeithasol. Byddai hyn yn cynyddu'r stoc o dai cymdeithasol gan warchod pobl ar yr un pryd rhag bygythiad adfeddu morgeisi a throi allan. Un o sgil-effeithiau'r cynllun hawl i rentu fyddai cynnydd mewn datblygiadau cymysg, gyda chynghorau lleol yn cymryd perchnogaeth ar gartrefi mewn ystadau tai nad ydynt yn eiddo i'r cyngor. Mae cynghorau'n mynd ar drywydd datblygiadau cymysg fwyfwy am eu bod yn adeiladu ymdeimlad o undod cymdeithasol ymhlith cymunedau cymysg. Byddai hawl i rentu yn hybu datblygiadau cymysg yng Nghymru. 

Sylwaf fod y Ceidwadwyr Cymreig, yn y cynnig, hefyd yn galw am roi'r gorau i'r cynlluniau ar gyfer cwmni adeiladu cenedlaethol a chefnogi twf y sector adeiladu cartrefi preifat. Unwaith eto, mae hyn yn dangos anallu gwirioneddol i ddeall yr argyfwng tai. Prif gymhelliad y sector adeiladu cartrefi preifat yw gwneud cymaint â phosibl o elw i gyfranddalwyr. Mae hyn yn arwain at y sefyllfa annerbyniol a welir yn rheolaidd ledled Cymru a'r DU heddiw lle mae cwmnïau tai preifat yn ymwrthod â'u rhwymedigaethau i ddarparu tai fforddiadwy digonol drwy fygwth peidio â datblygu'r tir. Yr un cwmnïau preifat sydd wedyn yn talu taliadau bonws mawr i'w cyfranddalwyr a'u prif swyddogion gweithredol. Un o sgil-effeithiau eraill y system hon yw bod y tir glas ei hun yn dod yn ased arall i wneud arian yn gyflym ohono gyda thirfeddianwyr yn gallu elwa o werthiannau tir hapfasnachol. 

Heb os, yr argyfwng tai yw un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu Llywodraethau'r Deyrnas Unedig. Mae pobl sy'n gweithio a phobl ifanc yn teimlo effeithiau'r argyfwng yn fwy llym. Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr Cymreig am ddweud mor gyhoeddus wrth etholwyr Cymru heddiw nad oes ganddynt unrhyw atebion o gwbl i'r argyfwng hwnnw. Y cyfan y gallant ei gynnig i'r cyhoedd yng Nghymru yw mwy o breifateiddio, cynyddu prisiau tai, landlordiaeth ac elw preifat. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Mark, nid wyf yn derbyn ymyriad gennych oherwydd rwy'n anghytuno'n llwyr â'r cyfan yr ydych wedi bod yn ei ddweud ar hyd yr amser—[Torri ar draws.]

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel a sefydlu—[Torri ar draws.]

Gadewch i'r Aelod siarad, os gwelwch yn dda.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel a sefydlu cwmni adeiladu cenedlaethol i helpu cynghorau i adeiladu tai cymdeithasol. Edrychaf ymlaen at weithredu rheoli rhenti ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn ymchwilio i'r posibilrwydd o hawl i rentu yn ogystal â pharhau i archwilio treth gwerth tir i gymryd lle'r dreth gyngor. Yn wahanol i'r Ceidwadwyr Cymreig, mae Llafur Cymru yn cydnabod y problemau ac yn cynnig atebion go iawn. Diolch.

Cyn imi alw ar y Gweinidog, a gaf fi atgoffa pob Aelod mai mater i bob Aelod yw dewis a ydynt am dderbyn ymyriad ai peidio? Eu dewis hwy ydyw, ac os ydynt yn dweud 'na', nid ydynt am dderbyn yr ymyriad, a dyna yw eu penderfyniad.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.

Diolch yn fawr. Yn gyntaf, gadewch imi ddiolch i Darren Millar am y cyfle i drafod pwnc mor bwysig heddiw. Roeddwn yn meddwl bod y ddadl ddiwethaf yn y Senedd y prynhawn yma yn dangos y Ceidwadwyr Cymreig ar eu gorau. Mae'n ddrwg gennyf ddweud, roeddwn yn meddwl bod agoriad Janet Finch-Saunders wedi eu dangos ar eu gwaethaf: ideolegol, anghyson a chibddall.

Ond gadewch inni ganolbwyntio y prynhawn yma ar yr hyn yr ydym yn cytuno yn ei gylch. Nododd pob un o'n maniffestos y llynedd fod tai yn flaenoriaeth allweddol, ac yn awr yn fwy nag erioed rydym i gyd yn deall beth y mae'n ei olygu i gael to diogel dros ein pennau a rhywle i alw'n gartref. Mae ein profiadau dros y ddwy flynedd ddiwethaf wedi rhoi ffocws i ni ac wedi ein gwneud hyd yn oed yn fwy ymwybodol o'r angen i bawb allu cael cartref diogel a fforddiadwy, ac adlewyrchir hyn yn ein rhaglen lywodraethu.

Wrth gwrs, mae wedi tynnu sylw at yr heriau enfawr y mae pobl yn eu hwynebu pan nad oes ganddynt gartref sy'n gweddu orau i'w hanghenion. Gwyddom fod y pandemig wedi effeithio ar y diwydiant adeiladu tai ledled y DU. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn nodi bod cofrestriadau cartrefi newydd wedi gostwng ym mhob rhan o'r DU yn 2020—gostyngiad o 28 y cant yn ne-ddwyrain Lloegr a'r Alban, a gostyngiad o 38 y cant yng Ngogledd Iwerddon. Mae ystadegau diweddaraf Cymru ar adeiladu tai newydd yng Nghymru, a ryddhawyd ychydig cyn y Nadolig, yn dangos bod nifer yr anheddau a gwblhawyd yn y flwyddyn 2020 i 2021 wedi gostwng 24 y cant i 4,616. Ac rwyf am fod yn glir, er bod y gostyngiad hwn yn siomedig, mae'n adlewyrchu cyfnod digynsail. Mae arnom angen tua 7,400 o gartrefi newydd bob blwyddyn yn ôl ein hamcangyfrifon ni, ac mae angen i 48 y cant o'r rheini fod yn dai fforddiadwy. 

Mae nifer y cartrefi ar gyfer y farchnad sy'n cael eu hadeiladu yng Nghymru yn parhau i gyd-fynd yn fras â'n hamcangyfrifon o'r angen a'r galw am dai. Felly, mae hyn yn awgrymu ein bod yn adeiladu tua'r nifer angenrheidiol. Ond mae'n rhaid inni gydnabod nad ydynt bob amser yn cael eu hadeiladu yn y mannau iawn, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn gweithio arno. Ac mae'n sicr fod angen inni adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol i'w gosod ar rent yng Nghymru, ac rydym wedi gwneud ymrwymiad clir i adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w gosod ar rent fforddiadwy.

Mae ein targed yn mynd y tu hwnt i amcangyfrifon o'r angen am dai, ac mae'n iawn ei fod yn gwneud hynny. Bydd hefyd yn adeiladu ar y sylfeini cadarn a osodwyd yn ystod tymor diwethaf ein Llywodraeth ar gyfer adeiladu cartrefi ar gyfer y dyfodol—cartrefi sy'n gallu gwrthsefyll newid hinsawdd ac wedi'u hadeiladu'n dda. Fel Llywodraeth, rydym yn falch o'r camau a gymerwyd gennym yn nhymor diwethaf y Senedd i ddiogelu'r stoc tai cymdeithasol bresennol ac i adeiladu cartrefi newydd. Gwnaethom ragori ar y targed a osodwyd gennym i adeiladu 20,000 o gartrefi, gan ddarparu 23,061 o gartrefi mewn gwirionedd. Ac yn wahanol i Loegr, daethom â'r hawl i brynu i ben, i roi hyder i landlordiaid fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd heb ofni y cânt eu gwerthu o dan eu traed o fewn amser byr, ac nid yw'n rhywbeth y bwriadwn ei adfer. 

Ond er mai tai cymdeithasol yw'r flaenoriaeth, byddwn yn sicrhau bod datblygiadau'n darparu deiliadaeth wirioneddol gymysg ar draws y sbectrwm cyfan o ddeiliadaethau, o eiddo perchen-feddianwyr a rhanberchenogaeth i gartrefi'r sector cymdeithasol i'w gosod ar rent y gall pobl ei fforddio. Ac rydym wedi dweud yn glir fod ein cefnogaeth i dai ar gyfer y farchnad yn rhan bwysig o'n pecyn, ond ei fod yn ychwanegol at ein cefnogaeth i dai cymdeithasol. Ac mae'r targed hwn yn heriol, a gallai sawl ffactor effeithio ar ei gyflawniad, yn cynnwys costau uwch deunyddiau adeiladu a chadwyn gyflenwi hirach ar gyfer nifer o ddeunyddiau adeiladu a fewnforir. 

Rwy'n falch o ddweud ein bod wedi gweithio, ac yn parhau i weithio gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, awdurdodau lleol a chontractwyr i liniaru'r risgiau hyn, ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i helpu i gyflawni'r cynnydd digynsail yng nghostau deunyddiau. Yn wir, i gyd-fynd â'n hymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w gosod ar rent, rydym wedi neilltuo cyllideb fwy nag erioed o £250 miliwn ar gyfer y grant tai cymdeithasol y flwyddyn ariannol hon, gan ddyblu'r gyllideb o'r flwyddyn flaenorol. Ac mae ein cyllideb tair blynedd derfynol, a gyhoeddwyd ar Ddydd Gŵyl Dewi, yn tanategu hyn gyda'r lefelau uchaf erioed o ddyraniadau cyllid gwerth £310 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, £330 miliwn yn 2023-24, a £325 miliwn yn 2024-25. Nawr, rydym yn dibynnu ar bartneriaid tai cymdeithasol i ddarparu'r cartrefi sydd eu hangen ar Gymru, a safonau y gallwn fod yn falch ohonynt, ac rwyf am adeiladu ar y cysylltiadau gwaith cryf sydd wedi ffynnu o dan ein hymrwymiad ar y cyd i ddarparu tai cymdeithasol yn nau dymor diwethaf y Senedd, ac mae trafodaethau'n mynd rhagddynt ar gwblhau cytundeb teiran—y cytundeb tai—gyda chyrff sy'n cynrychioli'r sector i gefnogi ein targed uchelgeisiol. 

Fel y gwyddom i gyd, mae tai'n faes amlweddog, ac rydym yn rhoi nifer o gamau ehangach ar waith i gefnogi'r gwaith o adeiladu tai yng Nghymru. Drwy ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi cadarnhau ein huchelgais i sefydlu cwmni adeiladu cenedlaethol, Unnos, i gynorthwyo ein cynghorau a'n landlordiaid cymdeithasol i wella'r cyflenwad o dai cymdeithasol a thai fforddiadwy. Ac rydym hefyd wedi ymrwymo i gyhoeddi Papur Gwyn ar gynigion rhenti teg a hawl i dai digonol. Rydym yn cydnabod y ceir achosion lle nad yw rheoli rhenti wedi gweithio fel y bwriadwyd. Wrth gwrs, mae angen ystyried cynigion rheoli rhenti'n ofalus iawn a sicrhau yr ymgynghorir yn eang ar unrhyw gynigion, a byddwn yn ymgysylltu'n llawn â phartneriaid ar y Papur Gwyn yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd. 

Gweithredwyd yn gyflym hefyd yn unol â'n dull tair rhan o ymdrin ag ail gartrefi—trethiant, newid system a chymorth ymarferol. Rydym wedi cyhoeddi'r newidiadau y bwriadwn eu gwneud i derfynau uchaf premiymau treth gyngor dewisol ar gyfer ail gartrefi ac eiddo gwag hirdymor, maes y tynnodd Aelodau sylw ato'n briodol fel un sy'n peri pryder i bob un ohonom, yn ogystal â'r trothwyon ar gyfer ardrethi annomestig. Bydd y rhain yn helpu i sicrhau y gwneir cyfraniad teg trwy drethiant, ac ar gyfer llety gwyliau—eu bod yn gwneud cyfraniad clir i'w heconomïau lleol.

Daeth ein hymgynghoriad ar gynigion arloesol ar gyfer y system gynllunio i ben yn ddiweddar, gan ddenu cyfradd ymateb eithriadol o fawr, fel y gwnaeth yr ymgynghoriad ar gynllun tai cymunedau Cymraeg eu hiaith. Ac rydym hefyd yn ymgynghori ar amrywio'r dreth trafodiadau tir yn lleol—gyda'n gilydd, pecyn beiddgar a radical sy'n addo sicrhau newid pellgyrhaeddol.

Dros y naw mis diwethaf, Ddirprwy Lywydd, credaf ein bod ni fel Llywodraeth wedi dangos ein hawydd i roi camau clir ar waith i fynd i'r afael ag un o'r problemau mwyaf a wynebwn yma yng Nghymru. Ac er ein bod yn gwrthod cynnig yr wrthblaid Geidwadol, rydym yn wirioneddol agored i weithio gydag Aelodau ar draws y Senedd i ddarparu cartrefi y mae pobl Cymru eu hangen ac yn eu haeddu. Diolch.

Galwaf ar Sam Rowlands i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau, o bob rhan o'r Siambr heddiw, am gyfrannu at ein dadl hynod bwysig ar dai yng Nghymru—gyda llawer o wahanol safbwyntiau ac atebion posibl ar gyfer ymdrin â'r materion sy'n ein hwynebu. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb hefyd. Mae'n amlwg o'r cyfraniadau trawsbleidiol heddiw fod Aelodau yn y Siambr hon yn pryderu o ddifrif am nifer o faterion yn ymwneud â'r argyfwng tai sy'n ein hwynebu. A sylwaf, ym mhwynt 1 o welliant Llywodraeth Cymru i'n dadl heddiw, eu bod hwythau hefyd yn cydnabod yr heriau allweddol y mae'r sector tai yn eu hwynebu sy'n cael effaith andwyol ar y cyflenwad tai ledled Cymru.

Wrth gloi'r ddadl hon heddiw, hoffwn ganolbwyntio yn gyntaf ar un o'r materion allweddol a drafodwyd yma, sef adeiladu digon o gartrefi yng Nghymru, a chanolbwyntio ar dri maes y credaf iddynt ddod i'r amlwg yn y ddadl heddiw wrth geisio mynd i'r afael â'n hargyfwng tai presennol. Ar y pwynt cyntaf, fel yr amlinellwyd yn huawdl iawn gan fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, wrth agor y ddadl heddiw, mae dros 22 mlynedd o Lywodraethau Llafur Cymru olynol wedi methu ar bob un o'r metrigau i adeiladu digon o dai i ateb y galw cynyddol yma yng Nghymru. Fel y dywed pwynt 1 yn ein cynnig, ac a amlinellwyd gan adolygiad Holmans, y tynnodd Tom Giffard sylw ato, ar hyn o bryd mae Cymru angen hyd at 12,000 o anheddau newydd y flwyddyn erbyn 2031, er mwyn sicrhau na fydd pobl yn byw mewn amodau anfoddhaol. Ac wrth edrych yn nes adref, yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, oherwydd clywais James Evans yn siarad am Frycheiniog a Sir Faesyfed—fel y mae bob amser yn hoffi ei wneud, wrth gwrs—un mater a godais ar ran fy rhanbarth yng ngogledd Cymru gyda'r Gweinidog newid hinsawdd a'r Prif Weinidog droeon yw y dylid adeiladu tua 1,600 o gartrefi yn fy rhanbarth bob blwyddyn am yr 20 mlynedd nesaf. Ac ar hyn o bryd rydym yn gweld tua 1,200 o gartrefi'n cael eu hadeiladu yn fy rhanbarth. Mae cwestiynau clir yn codi ynghylch y cyflenwad tai newydd ledled Cymru.

I ddilyn hyn, un o'r pethau a godwyd gan yr Aelodau ar sawl achlysur yn y ddadl hon oedd mater datblygu preifat a datblygwyr preifat. Mae gan ddatblygwyr preifat rôl enfawr i'w chwarae yn sicrhau bod gennym nifer cywir o dai yma yng Nghymru. Ac maent hefyd angen yr amgylchedd iawn ar gyfer buddsoddi a sicrhau bod y tai hynny'n cael eu hadeiladu. Yn amlwg, un o elfennau allweddol yr amgylchedd hwnnw yw cael yr economi iawn i swyddi fod ar gael i bobl, i'r tai gael eu hadeiladu yn yr ardaloedd hynny. Credaf mai James Evans a dynnodd sylw at rywfaint o'r cynhyrchiant economaidd a sut y mae'n amrywio'n sylweddol ledled y wlad. Felly, mae'n amlwg i mi ac i fy nghyd-Aelodau ar fy ochr i o'r meinciau yma, pe baem yn sefydlu'r amgylchedd iawn ar gyfer ein heconomi ac yn denu datblygiad preifat a buddsoddiad preifat i allu adeiladu tai, gallem weld cynnydd sylweddol yn nifer y tai sy'n cael eu hadeiladu yma yng Nghymru.

Yr ail fater y cyfeiriodd nifer o'r Aelodau ato oedd yr argymhelliad yn ein cynnig i adfer yr hawl i brynu yng Nghymru. Nawr, mae'n amlwg fod barn wahanol ar hynny gan gyd-Aelodau ar yr ochr arall i'r Siambr, yn enwedig Mike Hedges, a Carolyn hefyd. Ond un o'r pwyntiau yr hoffwn ei wneud, oherwydd mynegwyd pryderon ar yr ochr honno hefyd ynghylch sicrwydd cael eich cartref eich hun—y sicrwydd o wybod bod gennych gartref i fynd iddo bob nos—un o'r pethau mwyaf sicr y gallwch ei gael yw eich tŷ eich hun, eich eiddo eich hun. Felly, beth am ganiatáu i bobl gael eu cartref eu hunain, hawl i brynu eu heiddo eu hunain y maent yn byw ynddo? Mae'n debyg mai dyna'r ffordd fwyaf syml o greu sicrwydd tai i bobl yng Nghymru.

Y trydydd maes y cyfeiriodd yr Aelodau ato oedd y berthynas ag awdurdodau cynllunio ac awdurdodau lleol hefyd. Clywais Hefin David yn sôn, yn ei ardal ef yng Nghaerffili, am y dyraniad tir mewn cymunedau—beth sydd angen ei roi ar waith i ganiatáu i bobl gael tai fforddiadwy hefyd. A rhaid inni wneud mwy i sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto a gwnaeth nifer o'r Aelodau y pwynt hwnnw.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, mae ein cynnig heddiw yn darparu atebion go iawn i ddatrys yr argyfwng tai sy'n ein hwynebu, ac mae pawb ohonom am wneud hynny ac rydym i gyd yn ceisio gwneud gwahaniaeth, yng ngeiriau Mabon ap Gwynfor. Fel y gŵyr Aelodau'r gwrthbleidiau, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i alw am atebion o bob rhan o'r Siambr ac mae'n drueni ein bod wedi cyflwyno atebion heddiw a bod y rhain yn cael eu hanwybyddu'n llwyr a bod 'dileu popeth' yno unwaith eto. 

Diolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau i'r hyn a fu'n ddadl ddefnyddiol iawn y prynhawn yma, fel rwy'n dweud. Rydym i gyd wedi dod at ein gilydd i gynnig atebion ymarferol i'r argyfwng tai sy'n ein hwynebu yng Nghymru. Ac fel bob amser, rwy'n annog pob Aelod o bob rhan o'r Siambr hon i gefnogi ein cynnig gwych gan y Ceidwadwyr. Diolch yn fawr iawn. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwelaf wrthwynebiad. Felly, gohiriwn y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.

Dyma ni bellach wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio.

Ac fe ddechreuwn gyda'r bleidlais gyntaf ar gynnig y ddadl Aelodau: datganoli plismona. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Mike Hedges, Alun Davies, Jane Dodds, Delyth Jewell a Rhys ab Owen. Agorwch y bleidlais. Felly, o blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf, sef y cynnig gan y Ceidwadwyr Cymreig ar Wcráin, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodir y cynnig.

Pleidleisiwn yn awr ar y gwelliannau. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enwau Lesley Griffiths a Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Symudwn ymlaen yn awr at bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. O blaid 20, roedd 17 yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Pleidleisiwn yn awr ar y cynnig fel y'i diwygiwyd. 

Agorwch y bleidlais. O blaid 26, roedd 15 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Symudwn at y bleidlais olaf ar gynnig y Ceidwadwyr Cymreig ar dai. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Ac os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodir y cynnig.

Symudwn yn awr at welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agorwch y bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Felly, galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd. 

Agorwch y bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

A daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a wnewch chi hynny'n gyflym ac yn dawel, wrth inni symud at y ddadl fer?

Galwaf yn awr ar Rhys ab Owen i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn i weld yr elfen drawsbleidiol yn y ddadl yma, a nifer o Geidwadwyr wedi penderfynu cymryd rhan. Efallai mai'r teitl 'take back control' oedd wedi denu ambell un ohonyn nhw i ymuno. Ddirprwy Lywydd, dwi'n rhoi munud o fy amser i i Peredur Owen Griffiths, Mabon ap Gwynfor, Carolyn Thomas, Joel James, y ddau Samuel—Kurtz a Rowlands—a Tom Giffard. Dyna un ffordd, Ddirprwy Lywydd, i gael fi i siarad yn llai yw cael munud o fy amser i. [Chwerthin.]

Pwysleisiodd adroddiad diweddar gan y Sefydliad Materion Cymreig mai Cymru sydd â'r hawliau tir a chymunedol gwaethaf yn y Deyrnas Unedig. Mae cymunedau lleol yn wynebu brwydrau anodd yn eu hymdrechion i brynu asedau lleol er mwyn eu cymunedau, i wasanaethu eu cymunedau, boed yn dafarndai, yn eglwysi neu gapeli, neu goedwigoedd a mannau gwyrdd.

Pan wasgwyd Cymru gan gyni'r Ceidwadwyr i dalu'r bil ar ran y bancwyr, gorfodwyd cynghorau ar draws ein gwlad i werthu asedau cymunedol. Er bod dinasyddion yn yr Alban ac yn Lloegr wedi gallu trefnu, gweithio a pharatoi i brynu a diogelu eu hasedau, ni ddigwyddodd hynny yng Nghymru. Ni fyddwn byth yn gwybod faint o golled gymunedol a wynebodd y genedl hon yn ystod y blynyddoedd hynny o gyni, ond bydd pawb yn gwybod am fferm deuluol a werthwyd, canolfannau ieuenctid â'u ffenestri wedi'u bordio neu dafarndai lleol a gaeodd ac a chwalwyd er mwyn creu fflatiau ffasiynol neu flociau o fflatiau crand.

Yn rhy aml yng Nghymru, ac yng Nghaerdydd yn benodol, gwelsom gymunedau trefnus yn cael eu hanwybyddu, ac asedau lleol yn cael eu gwerthu i ryw gorfforaeth neu gwmni datblygu di-wyneb ar drywydd yr elw personol mwyaf ar draul gwerth cymdeithasol i ardal gyfan.

Am wlad sy'n aml yn cael ei galw yn gymuned o gymunedau, mae diffyg hawliau i grwpiau cymunedol yma yn anhygoel. Mae gerddi a pharciau lleol, rhandiroedd a ffermydd trefol yn cynyddu gwerth ardal yn fawr, yn gymdeithasol ac yn economaidd. Mae asedau cymunedol wedi bod, a byddant yn parhau i fod, un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol o gryfhau ysbryd cymunedol, o feithrin cydweithrediad ac o greu'r ymdeimlad o berthyn.

Mae pobl am fyw mewn cymunedau sy'n unigryw, sy'n bersonol, nid rhyw gopi carbon o bob tref a phentref arall. Nid yw pobl eisiau byw, ac nid ydynt am ymweld â threfi sy'n union yr un fath â'i gilydd ac nad ydynt yn cynnig unrhyw beth cyffrous, personol na deinamig. Pa waith, felly, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i symleiddio'r broses o brynu asedau cymunedol a pha bryd y gwelwn y Senedd yn codeiddio hawliau cymunedau ar eu hasedau lleol? Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i gyflwyno Bil ymrymuso'r gymuned, fel yr awgrymwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig? Byddai Bil o'r fath yn creu cofrestr o asedau cymunedol, ac yn rhoi hawl gyntaf statudol i gymunedau wrthod yr asedau hyn pan gânt eu cyflwyno i'w gwerthu. A fyddai Llywodraeth Cymru yn sefydlu cronfa asedau cymunedol yn seiliedig ar gronfa tir lwyddiannus yr Alban sy'n dosbarthu rhwng £5,000 ac £1 filiwn i ddechrau mynd i'r afael â'r mater?

Yng Nghaerdydd, clywn yn aml am gyfleusterau sydd dan fygythiad, bron bob wythnos: tafarn Roath Park ar Heol y Ddinas; hen Gapel Bethel yn Nhreforgan; Canolfan gymunedol Treganna; felodrom Maendy—meddyliwch am felodrom Maendy am funud—yr unig gyfleuster chwaraeon sy'n dal i sefyll yn y ddinas ers ymweliad Gemau'r Gymanwlad yn 1958. Yn y felodrom hwnnw y dechreuodd Geraint Thomas hyfforddi, y dechreuodd Colin Jackson hyfforddi, y dechreuodd Nicole Cooke hyfforddi, ac eto rydym am gael gwared ar y lleoliad chwaraeon hanesyddol hwn.

Mae Jenny Rathbone—a dwi'n falch o weld bod Jenny yn dal gyda ni ar-lein—yn gyson yn codi'r bygythiad i dafarn y Roath Park ar Heol Plwca, tafarn sydd wedi bod yno ers 1886, man cyfarfod i bobl leol i drafod, i sgwrsio ac i joio yng nghwmni ei gilydd. Ar ôl ymateb chwyrn i'r cais cynllunio i ddymchwel y dafarn ac i adeiladu blociau o fflatiau dienaid yn ei lle, fe gafodd y cynllun ei dynnu yn ôl, dim ond i ail gais fynd i mewn a hynny ddim yn codi unrhyw beth yn ei le ond gadael y safle yn wag, dim ond dymchwel y lle. Ac mae yna gynsail i hyn; mae yna dafarn ymhellach lawr yn Heol Plwca wedi'i ddymchwel a'r safle wedi bod yn wag ers blynyddoedd. Cymeradwywyd y cais gwarthus yma gan Gyngor Caerdydd, gydag arweinydd y cyngor Llafur yn galw am newidiadau i'r system gynllunio, yn dweud bod ei ddwylo fe a'r pwyllgor cynllunio wedi'u clymu tu ôl eu cefnau. Ond mae'r newidiadau o fewn ein pwerau ni yn y Senedd yma. Gallwn ni newid y system gynllunio yng Nghymru; does dim modd inni beio San Steffan y tro hwn, gyfeillion.

Mae'n rhy hwyr i achub nifer o'n hadeiladau cymunedol. Ni fydd yna gymanfa ganu na the parti eto yng nghapel Noddfa Treorci, eglwys gadeiriol Cwm Rhondda; mae'r last orders wedi hen ganu ar dafarn y Gower ac ni fydd yna gig arall yng nghlwb nos Gwdihŵ. Fe aeth y Vulcan i Sain Ffagan er mwyn creu lle parcio i lond dwrn o geir. Mae'n warthus gweld trysorau cymunedol yn cael eu dymchwel, gyda'r gobaith gorau iddynt i ddod yn grair yn Sain Ffagan. Onid yw'n drueni bod gwlad fel Cymru, sydd bob amser wedi rhoi pwyslais cryf ar bŵer y gymuned, yn rhoi cyn lleied o statws, o hawliau statudol, iddynt? Fel rŷn ni wedi cael ein hatgoffa droeon heddiw a ddoe, mae gweithredoedd yn bwysicach na geiriau. 

Nid yw geiriau caredig yn ddigon i'r cymunedau hyn.

Mae'n bryd inni gywiro'r methiant yma dro ar ôl tro. Mae'n bryd i'r Senedd yma ddangos i gymunedau Cymru ddatganoli ar ei orau. Mae'n bryd inni rymuso pobl, grymuso cymunedau, a thrwy hynny, grymuso pob rhan o'n cenedl. Grym cenedl yw ei chymunedau. Diolch yn fawr.

Mae wedi rhoi munud yr un i chi. Cadwch at y funud, neu fe awn dros yr amser. Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig a ryddhawyd yr wythnos hon yn peri gofid. Daeth i'r casgliad mai cymunedau Cymru yw'r rhai sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU. Adleisiwyd hyn yn ystod sgwrs a gefais yr wythnos hon gyda rhywun a oedd yn rhan o'r ymdrechion i adfer sefydliad y glowyr yn Abertyleri, adeilad a oedd unwaith yn wych ac sydd wedi gweld dyddiau gwell ond a allai unwaith eto fod yn ganolbwynt i'r gymuned. Dywedodd yr unigolyn hwnnw wrthyf fod llawer o'r bobl y buont yn siarad â hwy am y prosiect yn obeithiol y gallai pethau newid er gwell yn y gymuned honno.

Pe bai cymunedau'n ymrymuso fel sy'n digwydd yn yr Alban, gallai pethau fod yn wahanol iawn i bobl, a gellid rhoi gobaith iddynt. Yn yr Alban, mae hawl statudol i brynu asedau cymunedol pan gânt eu cyflwyno i'w gwerthu neu eu trosglwyddo, ond nid oes ganddynt unrhyw beth felly yng Nghymru. Mae gan gymunedau yn Lloegr hyd yn oed, sy'n cael ei llywodraethu gan y Torïaid, fwy o hawliau perchnogaeth gymunedol ar adeiladau. Os ydym am greu cymunedau iach, cadarn ac wedi'u grymuso, mae angen unioni'r anghysondeb hwn cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Diolch yn fawr iawn am gyflwyno'r ddadl hon, Rhys. 

Hoffwn ddiolch i Rhys am funud o'i amser ac am ddod â'r ddadl bwysig i'r Senedd heddiw. Pan ddechreuais mewn gwleidyddiaeth leol am y tro cyntaf, gwneuthum hynny oherwydd fy mod yn credu'n gryf fod cymunedau'n bwysig. Yn ddiweddar siaradais â menter gymdeithasol ym Methesda a oedd wedi gweithio i brynu adeilad nodedig, i'w warchod er budd y rhai sy'n byw yn yr ardal. Ond ar y funud olaf, cafodd ei werthu yn sgil cynnig uwch gan brynwr preifat. Hoffwn i ystyriaeth gael ei rhoi i drigolion lleol gael llais wrth brynu asedau cymunedol o'r fath ar gyfer eu troi'n eiddo rhent lle mae eu harian yn mynd yn ôl i mewn i'r gymuned. Rwy'n falch fod sir y Fflint wedi bod yn arwain y ffordd yn y maes hwn i helpu i ddiogelu mannau ac adeiladau cymunedol. Yn ddiweddar, cafodd dau hen gae ysgol eu trosglwyddo i'r gymuned leol ar gyfer chwarae, hafan ddiogel i fioamrywiaeth, ac i bobl leol dyfu llysiau. Pan gaiff darn o dir ei ddatblygu, adeilad ei ddymchwel neu ased ei werthu, mae'n cael ei golli am byth, a dylem wneud popeth yn ein gallu i helpu cymunedau lleol i fod yn rhan o'r broses o ddiogelu eu hasedau cyhoeddus ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol a llesiant yn y gymuned. Diolch.

Diolch am roi cyfle i mi siarad, Rhys. Fel cynghorydd bwrdeistref sirol, un frwydr barhaus fawr drwy gydol fy ngyrfa wleidyddol, fel petai, oedd diogelu a chynnal mannau cymunedol yn briodol. Efallai y bydd Aelodau yma'n chwerthin, ond un o'r munudau rwy'n ei thrysori fwyaf fel cynghorydd oedd pan ddaeth merch bump oed a'i thad ataf a diolch i mi am achub ei maes chwarae. I lawer o bobl, efallai nad yw'n ymddangos mor bwysig â hynny, ond i'r ferch fach hon, roedd y maes chwarae hwnnw, a gobeithio ei fod yn dal i fod, yn rhan fawr gadarnhaol o'i bywyd a fydd yn cyfrannu at wneud iddi deimlo bod ei phlentyndod yn un hapus.

Y broblem sydd gennym, hyd y gwelaf, yw bod y Llywodraeth a llywodraeth leol yn enwedig yn gweld ein mannau cymunedol fel cyfleoedd i ddatblygu yn hytrach na mannau daearyddol seicolegol arwyddocaol, yn ymwneud â chysylltiadau cymhleth rhwng ystyr, gwerth a gweithgarwch cymdeithasol sy'n cyfrannu'n sylweddol at ein hunaniaeth gymunedol, ein cydlyniant cymunedol ac at ein hymdeimlad o berthyn a theimlo'n rhan o gymuned. Mae mannau cyhoeddus i lawer o bobl yn cyfrannu at hunan-ddiffiniad rhywun, fel unigolion a chyda'n gilydd. Yr hyn y mae hyn yn ei olygu yw y gall pobl adnabod pwy ydw i a phwy ydym ni drwy leoli eu hunain yn eu mannau cymunedol. Cydnabyddir hunaniaeth lle fel is-hunaniaeth ynddo'i hun, ac mae hyn wedi'i gysylltu'n gynhenid â sut y teimlwn a sut yr ymgysylltwn â'r lleoedd lle'r ydym yn byw. Drwy ganiatáu i fannau cymunedol gael eu dinistrio, rydym yn hwyluso'r broses o golli cymuned, a cholli balchder yn ein cymunedau, sydd yr un mor bwysig. Rhaid inni gydnabod bod dileu neu ddadleoli ein mannau cymunedol yn cael effaith negyddol iawn ar unigolion a chymunedau, a dyna pam y gwelwn gymunedau, grwpiau ac unigolion yn ymladd dro ar ôl tro â phob adnodd sydd ar gael iddynt i'w diogelu.

Mae gennych funud ac rydych wedi mynd ymhell dros hynny. Rydych chi'n mynd ag amser cyd-Aelod.

O. Iawn, fe ddof i ben yn awr. Ceir nifer o enghreifftiau o'r modd y mae mannau cyhoeddus yn cael eu colli, nad yw amser, yn anffodus, yn caniatáu imi sôn amdanynt, ond i gloi rwyf am ychwanegu nad oes amheuaeth yn fy meddwl fod dinistrio mannau cymunedol yn dangos methiant Llywodraeth i ddiogelu llesiant cymunedau nid yn unig am nad oes ganddi fawr o awydd gwneud hynny, ond hefyd am nad oes ganddi fawr o uchelgais i'w wneud. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Rhys, am ddod â'r ddadl yma, ac roeddwn i, wrth feddwl am hwn, yn cymryd bod y rhan fwyaf o bobl yn mynd i sôn am asedau cymunedol fath â thafarndai, capeli ac yn y blaen. Felly, dwi am ofyn i'r Dirprwy Weinidog yn benodol am ei farn ar bapur Canolfan Cydweithredol Cymru i mewn i berchnogaeth tir a datblygu tai cydweithredol. Beth sydd wedi dod yn amlwg i mi, yn sicr, ydy'r diffyg gwybodaeth sydd ar gael yng Nghymru o ran perchnogaeth tir. Pwy sydd yn berchen tir yng Nghymru a pha dir sydd yn addas i'w ddatblygu? Dwi'n awyddus i glywed os ydy'r Dirprwy Weinidog yn credu bod angen cofrestr tryloyw ar berchnogaeth tir yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae argaeledd tai yn bwysig i mi, yn benodol tai ateb y galw. Mae galluogi datblygiadau cydweithredol yn cyfarch y galw yma o ddatblygu tai fforddiadwy i ateb galw cymunedol, ac mae'n bosib galluogi mentrau lleol i gymryd perchnogaeth o eiddo neu dir lleol i'r perwyl yma, ac mae'r galw am hyn yn cynyddu. Felly, buaswn i'n falch iawn hefyd o glywed barn y Dirprwy Weinidog am sut fedr y Llywodraeth alluogi hyn. Diolch yn fawr iawn unwaith eto.

Diolch yn fawr, Rhys.

Diolch i ti am ddod ymlaen â'r ddadl yma prynhawn yma.

Hoffwn ddechrau drwy sôn am Barc Penllwyn yn fy etholaeth yn nhref Caerfyrddin, parc sy'n eiddo i Gyngor Tref Caerfyrddin, ond yn anffodus, oherwydd sbwriel a gwydr, nid ydynt wedi gallu agor y gatiau a chaniatáu i bobl fynd yno i'w ddefnyddio, felly mae'r gatiau hynny wedi'u cloi, sy'n golygu mai dim ond y clwb pêl-droed ar fore Sadwrn sy'n gallu defnyddio'r man cymunedol hwn, a chredaf fod hynny'n drueni mawr. Ac i adleisio syniadau Peredur ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig 'Ein Tir: Cymunedau a Defnyddio Tir', mae hyn yn gwbl gywir, a hoffwn ei ymestyn i'r Dirprwy Weinidog mewn perthynas â phlannu coed yng nghefn gwlad Cymru, gyda gwerthu ffermydd a thir cymunedol a phlannu coed, y coedwigo, sy'n peri pryder gwirioneddol i lawer o'r Gymru wledig. Ond rwyf am orffen, drwy—. Rwy'n siŵr mai anghofio a wnaeth Rhys, ond nid yr Alban yn unig sydd â pholisi cymunedol, polisi hawl i gynnig, ond Lloegr hefyd, yr hen Dorïaid da hynny dros Glawdd Offa. Diolch.

Diolch i'r Aelod dros Ganol De Cymru am roi munud imi yn y ddadl fer heddiw, a rhaid imi ddweud iddo fy nychryn drwy ddweud y byddai rhai Ceidwadwyr yn cael eu denu gan deitl y ddadl heddiw, 'Diogelu mannau cymunedol: adfer rheolaeth', a beth bynnag a ddywedwch am Rhys ab Owen, ac mae llawer yn gwneud, mae'n adnabod slogan dda pan fydd yn gweld un. [Chwerthin.] Ond gan roi diffygion yr Aelod i'r naill ochr, fel yr amlinellwyd gan lawer o bobl yn y ddadl fer, mae'n hanfodol bwysig fod cymunedau'n cael eu cynorthwyo i ddiogelu eu cymuned leol. Boed yn dafarn leol, yr eglwys, y siop leol, y llyfrgell, mae'n hanfodol fod cymunedau'n cael eu grymuso i achub yr asedau gwirioneddol bwysig hyn rhag datblygu diangen, nad oes neb ei eisiau. Yng ngoleuni hyn, rwy'n sicr yn llwyr gefnogi'r galwadau a amlinellwyd yn y ddadl ac yn galw am fesurau i gynorthwyo cymunedau lleol i adfer rheolaeth. Diolch yn fawr iawn.

Tom, mae eich cyd-Aelodau wedi mynd â'ch amser, ond fe roddaf funud ichi.

Rydych yn garedig iawn, Lywydd, diolch yn fawr. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Rhys ab Owen am gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw? Ac fe soniodd am dacteg rwy'n ei hoffi, sef cael saith siaradwr i gyfrannu at eich dadl fel nad oes rhaid i chi ddweud llawer iawn eich hun. Fe sylwais; da iawn chi. Da iawn chi, Rhys.

Roeddwn am siarad o blaid adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig y clywsom gyfeirio ato drwy'r ddadl, ond mae'n eithaf beirniadol, ac mae'n werth ailadrodd mai gan Gymru y mae'r cymunedau sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU gyfan, ac nid yw hwnnw'n ystadegyn i ymfalchïo ynddo. Mae'r adroddiad hefyd yn sôn am senario ddigalon i grwpiau heb fawr o broses i gymunedau allu cael perchnogaeth ar asedau cyhoeddus neu breifat, ac yn hytrach na gadael i asedau ac adeiladau cymunedol gael eu gwerthu neu ddirywio, mae angen inni sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i adael i'r rheini sy'n trysori ein cymunedau fwyaf eu diogelu am genedlaethau i ddod.

Fodd bynnag, mae'n peri pryder i mi nad yw Llywodraeth Cymru yn deall. Mewn ymateb i gwestiwn gan fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, ddoe yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog:

'Ein safbwynt ni yw y gall trefniant partneriaeth'

ddod ar waith

'gyda chymorth corff cyhoeddus'

a chredaf fod y Prif Weinidog yn methu'r pwynt yn llwyr. Mae cymunedau a grwpiau cymunedol am weithredu'n annibynnol, heb i gorff cyhoeddus na Llywodraeth Cymru ddweud wrthynt beth i'w wneud. Felly, mae'n wirioneddol bwysig eu bod yn deall hynny, eu bod yn ystyried yr adroddiad hwnnw, a diolch i Rhys ab Owen unwaith eto am gyflwyno'r ddadl hon. 

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl. Lee Waters.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Rhys ab Owen a'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu, gan ddangos y diddordeb trawsbleidiol mawr yn y pwnc hwn, ac wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelodau a minnau'n cydnabod pwysigrwydd asedau cymunedol, yn adeiladau a mannau gwyrdd, i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a gwyddom fod yr asedau hyn yn hanfodol fel ffocws i weithgarwch cymunedol ac fel canolbwynt i wirfoddolwyr. Ac rydym hefyd yn cydnabod cyfraniad hanfodol gweithredu cymunedol i fywyd Cymru a'r economi, yn enwedig yn ystod y pandemig, adeg pan welsom yn uniongyrchol fudd mannau gwyrdd lleol i'n hiechyd a'n llesiant. Rydym yn parhau i weithio gyda'n partneriaid i adeiladu ar y profiad hwn, ac mae ein rhaglen lywodraethu yn egluro ein hymrwymiad i gefnogi cymunedau.

Dyna pam ein bod wedi lansio cronfa benthyciadau asedau cymunedol, sef cronfa £5 miliwn sy'n darparu benthyciadau ad-daladwy dros 25 mlynedd, gan alluogi grwpiau sector gwirfoddol corfforedig i brynu asedau cymunedol. Gweithredir y gronfa gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ar ran Llywodraeth Cymru, ac mae'n ategu rhaglen cyfleusterau cymunedol sefydledig Llywodraeth Cymru, sy'n darparu grantiau o hyd at £250,000 i helpu sefydliadau sector gwirfoddol lleol i brynu neu wella asedau cymunedol. Mae'r grantiau ar gael i grwpiau sy'n berchen ar gyfleusterau neu'n eu prydlesu.

Nod y rhaglen yw sicrhau bod cyfleusterau mawr eu hangen sy'n cael eu defnyddio'n dda yn gynaliadwy, yn ariannol ac yn amgylcheddol, ac yn addas ar gyfer y dyfodol, ac rydym yn buddsoddi hefyd mewn rhaglenni fel y cynllun lleoedd lleol ar gyfer natur, ac mae eraill yn darparu grantiau i gymunedau sydd am wella eu mannau gwyrdd lleol. Mae'r grant yn caniatáu i gymunedau gynllunio'r hyn y maent am ei weld yn gwella a bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth iddynt. Mae'r cyllid yn cefnogi prosiectau ar gyfer creu perllannau newydd, dolydd blodau gwyllt, tyfu bwyd cymunedol, gerddi pryfed peillio, waliau gwyrdd ac ardaloedd bach o goetir. A byddwn yn buddsoddi £9.2 miliwn arall yn y rhaglen hon yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod i gefnogi natur ar y lefel leol hon, gan ddarparu manteision i'n cymunedau. Mae asedau cymunedol, megis mannau gwyrdd ac adeiladau, yn hanfodol i iechyd a llesiant ein cymunedau, a byddwn yn cefnogi eu perchnogaeth, gan weithio gyda phartneriaid, i gyflawni argymhellion ein hymchwil i drosglwyddo asedau cymunedol. Mae llawer i'w ystyried yn hynny.

Mae adborth i ni hefyd, yn rhannol o ganlyniad i brosiect rhagolwg cymunedol CGGC, sy'n nodi nifer o ffyrdd y gellir grymuso cymunedau ymhellach i greu newid a phwysigrwydd gweithredu lleol, ac mae consensws yn hynny ar sut y mae angen newid y polisi, ac mae angen llunio polisi cymunedol newydd. Ac rydym yn awyddus—. Clywaf yr hyn a ddywedodd yr Aelodau am adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig, ac mae llawer ynddo y gallwn gytuno arno, rwy'n credu, a byddwn yn awyddus iawn i geisio consensws trawsbleidiol ar yr elfennau y gallwn i gyd gytuno arnynt, er mwyn bwrw ymlaen â hwy ac adeiladu arnynt yn y dyfodol, oherwydd, yn amlwg, mae hwn yn faes lle y ceir llawer o gytundeb. Diolch yn fawr.

Diolch, bawb, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.