Y Cyfarfod Llawn
Plenary
07/12/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch Cymru yn cael cyfran deg o fuddsoddiad seilwaith rheilffyrdd yn dilyn cymeradwyaeth adroddiad Hendy ar gyfer cynigion metro de-ddwyrain Cymru? OQ57341
1. What discussions has the First Minister had with the UK Government about Wales getting its fair share of rail infrastructure investment following the Hendy report’s endorsement of the south-east Wales metro proposals? OQ57341
Llywydd, I thank the Member for that question, and I welcome the Hendy review's support for our metro and the Burns commission recommendations. The Deputy Minister for Climate Change will meet the UK Minister responsible for the review on 15 December to discuss the report, the latest in a series of meetings concerning its work.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac yn croesawu cefnogaeth adolygiad Hendy i'n metro ac argymhellion comisiwn Burns. Bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn cyfarfod â Gweinidog y DU sy'n gyfrifol am yr adolygiad ar 15 Rhagfyr i drafod yr adroddiad, y diweddaraf mewn cyfres o gyfarfodydd yn ymwneud â'i waith.
Well, that's excellent news, First Minister, because it is now four years since the UK Government decided to cancel the electrification of the main line to Swansea. How long does it take for the UK Government to come up with their alternative plan for modernising Wales's rail network? And I hope that, in your discussions, and Lee Water's discussions with the UK Government, there's full understanding that Wales is entitled to a modernised railway system just like the rest of the United Kingdom.
Wel, mae hynny'n newyddion ardderchog, Prif Weinidog, oherwydd ei bod hi'n bedair blynedd bellach ers i Lywodraeth y DU benderfynu canslo trydaneiddio'r brif reilffordd i Abertawe. Pa mor hir mae'n ei gymryd i Lywodraeth y DU lunio eu cynllun amgen ar gyfer moderneiddio rhwydwaith rheilffyrdd Cymru? Ac rwy'n gobeithio, yn eich trafodaethau, a thrafodaethau Lee Waters gyda Llywodraeth y DU, fod dealltwriaeth lawn bod gan Gymru hawl i system reilffordd wedi'i moderneiddio yn union fel gweddill y Deyrnas Unedig.
Well, I thank Jenny Rathbone for that. Of course those are the points we make repeatedly to the UK Government. The current system simply doesn't work for Wales. The rail network enhancement pipeline is still focused on investment in the south-east of England. We have no control over it. We have no say over the process, and the process itself is opaque, it's bureaucratic and it's slow, as Jenny Rathbone has said.
And then the playing field simply isn't level here. HS2 we talk about here in the Chamber often. With the HS2 programme, the comparability factor, which drives money through the Barnett formula for Scotland, is 100 per cent. For Northern Ireland, it is 100 per cent. For Wales, it's 0 per cent, despite the fact that HS2 does not enter Wales at any point, and the UK Government's own analysis shows that it is more likely to do economic damage to Wales than to do economic good.
And Jenny Rathbone, Llywydd, is absolutely right to point to the fact that when the electrification of the south Wales main line was cancelled by the Conservative Government as far back as 2017, the Secretary of State for Wales at the time made a great deal of the fact that there would be a series of business cases coming through to improve journey times along that line. Not a single one of those business cases, four years later, has been completed.
Wel, rwy'n diolch i Jenny Rathbone am hynna. Wrth gwrs, dyna'r pwyntiau yr ydym ni'n eu gwneud dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU. Yn syml, nid yw'r system bresennol yn gweithio i Gymru. Mae'r gwelliannau arfaethedig i'r rhwydwaith rheilffyrdd yn dal i ganolbwyntio ar fuddsoddi yn ne-ddwyrain Lloegr. Nid oes gennym ni unrhyw reolaeth drosto. Nid oes gennym ni lais yn y broses, ac mae'r broses ei hun yn anhryloyw, mae'n fiwrocrataidd ac mae'n araf, fel y mae Jenny Rathbone wedi ei ddweud.
Ac yna nid oes chwarae teg yma. Rydym ni'n sôn yn aml am HS2 yma yn y Siambr. Gyda'r rhaglen HS2, 100 y cant yw'r ffactor cymharedd sy'n ysgogi arian drwy fformiwla Barnett ar gyfer yr Alban. Ar gyfer Gogledd Iwerddon, mae'n 100 y cant. I Gymru, mae'n 0 y cant, er gwaethaf y ffaith nad yw HS2 yn dod i mewn i Gymru yn unman, ac mae dadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun yn dangos ei fod yn fwy tebygol o wneud niwed economaidd i Gymru na gwneud lles economaidd.
Ac mae Jenny Rathbone, Llywydd, yn llygad ei lle i dynnu sylw at y ffaith, pan gafodd trydaneiddio prif reilffordd de Cymru ei ganslo gan y Llywodraeth Geidwadol mor bell yn ôl â 2017, fod Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd wedi gwneud llawer iawn o'r ffaith y byddai cyfres o achosion busnes yn cael eu cyflwyno i wella amseroedd teithio ar hyd y rheilffordd honno. Nid oes un o'r achosion busnes hynny, bedair blynedd yn ddiweddarach, wedi ei gwblhau.
First Minister, having met with some of the colleagues that we have in the Westminster Parliament, the UK Government does recognise, in improving transport connections, as do you, that they are an important part of helping people access job opportunities and supporting business growth all across Wales. And I completely agree with you—levelling up is very important to them, as much as it is to all of us. That is why they are actually investing record amounts in Wales's railway infrastructure, including more than £1.5 billion in the Wales route from 2019 to 2024, £5.7 billion on new InterCity express trains on the Great Western main line, £125 million on the Wales Valleys lines upgrades, and £50 million on resignalling on the north Wales coast main line.
The Hendy report, as you mentioned—I appreciate it; you welcome it, and I welcome it too—said that devolution has been good for transport and delivery has been devolved, but that this has resulted in a lack of attention to connectivity between the nations of the United Kingdom. The UK Government stands ready to support any rail infrastructure scheme, including new stations, with a strong business case behind it. Will you, First Minister, welcome the Prime Minister's commitment to improving transport infrastructure in Wales, and will you commit to working collaboratively with the UK Government on the Hendy proposals to improve transport to strengthen the Welsh economy and provide greater connectivity?
Prif Weinidog, ar ôl cyfarfod â rhai o'r cydweithwyr sydd gennym ni yn Senedd San Steffan, mae Llywodraeth y DU yn cydnabod, wrth wella cysylltiadau trafnidiaeth, fel yr ydych chi, eu bod nhw'n rhan bwysig o helpu pobl i fanteisio ar gyfleoedd gwaith a chefnogi twf busnes ledled Cymru gyfan. Ac rwy'n cytuno yn llwyr â chi—mae codi'r gwastad yn bwysig iawn iddyn nhw, mor bwysig ag ydyw i bob un ohonom ni. Dyna pam maen nhw'n buddsoddi'r symiau uchaf erioed yn seilwaith rheilffyrdd Cymru, gan gynnwys mwy na £1.5 biliwn yn llwybr Cymru rhwng 2019 a 2024, £5.7 biliwn mewn trenau cyflym InterCity newydd ar brif reilffordd y Great Western, £125 miliwn mewn gwaith uwchraddio rheilffyrdd Cymoedd Cymru, a £50 miliwn mewn ailarwyddo ar brif reilffordd arfordir gogledd Cymru.
Dywedodd adroddiad Hendy, fel y gwnaethoch chi sôn—rwy'n ei werthfawrogi; rydych chi'n ei groesawu, ac rwyf innau'n ei groesawu hefyd—bod datganoli wedi bod yn dda i drafnidiaeth ac mae'r ddarpariaeth wedi cael ei datganoli, ond bod hyn wedi arwain at ddiffyg sylw i gysylltedd rhwng cenhedloedd y Deyrnas Unedig. Mae Llywodraeth y DU yn barod i gefnogi unrhyw gynllun seilwaith rheilffyrdd, gan gynnwys gorsafoedd newydd, gydag achos busnes cryf y tu ôl iddo. A wnewch chi, Prif Weinidog, groesawu ymrwymiad Prif Weinidog y DU i wella seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru, ac a wnewch chi ymrwymo i gydweithio â Llywodraeth y DU ar gynigion Hendy i wella trafnidiaeth i gryfhau economi Cymru a darparu mwy o gysylltedd?
Well, the part of the Member's contribution that I did agree was her endorsement of the Hendy review. It does indeed say, as she says, that devolution has been good for transport, and I think that is a solid basis from which we can now hope that the UK Government will go ahead and implement the proposals. Because let's be clear, Llywydd, what we have is a report that the UK Government commissioned, and which says to them that they need to invest, they need to invest properly, in the south Wales main line, the north Wales line, in order to improve connectivity. We're promised a reply from the UK Government in the new year. At that point, what we will need to see is genuine investment—genuine investment on their responsibilities, which the Hendy review, fairly and squarely, puts to them. And if at that point we see that investment coming through, then I'll be prepared to sign up to some of the Member's propositions about increased investment. We certainly haven't seen it up until now. I'm optimistic that we will, if the UK Government is prepared to act on it, see investment as a result of the review.
Wel, y rhan o gyfraniad yr Aelod yr oeddwn i'n cytuno â hi oedd ei chymeradwyaeth i adolygiad Hendy. Mae yn dweud yn wir, fel y dywed, fod datganoli wedi bod yn dda i drafnidiaeth, ac rwy'n credu bod hynny yn sail gadarn y gallwn ni obeithio bellach y bydd Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen a gweithredu'r cynigion. Oherwydd gadewch i ni fod yn eglur, Llywydd, yr hyn sydd gennym ni yw adroddiad wedi ei gomisiynu gan Lywodraeth y DU, ac sy'n dweud wrthi fod angen iddi fuddsoddi, bod angen iddi fuddsoddi yn iawn, ym mhrif reilffordd de Cymru, yn rheilffordd gogledd Cymru, er mwyn gwella cysylltedd. Rydym ni wedi cael addewid o ateb gan Lywodraeth y DU yn y flwyddyn newydd. Bryd hynny, yr hyn y bydd angen i ni ei weld yw buddsoddiad gwirioneddol—buddsoddiad gwirioneddol yn eu cyfrifoldebau, y mae adolygiad Hendy yn eu cyflwyno iddi, yn deg ac yn blaen. Ac os byddwn yn gweld y buddsoddiad hwnnw yn dod drwodd bryd hynny, yna byddaf yn barod i ymrwymo i rai o gynigion yr Aelod ynghylch mwy o fuddsoddiad. Yn sicr, nid ydym ni wedi ei weld hyd yn hyn. Rwy'n obeithiol y byddwn ni'n gweld, os yw Llywodraeth y DU yn barod i weithredu arno, fuddsoddiad o ganlyniad i'r adolygiad.
I'm glad that it seems that the south Wales metro line is finally moving forward; we've been discussing it for many years. I think the Counsel General said in the past that he described the south Wales metro line as some sort of Loch Ness project—nobody was quite sure whether it existed or not. But I'm glad, with the endorsement now of the Hendy report, maybe Nessie will come up for air now and we'll see that it does actually exist. Professor Mark Barry has done a lot of work on this, to keep the metro line on the political map. And earlier this year, in collaboration with Cardiff capital region, he published a passenger rail vision. This document provides clear examples of transport-enabled economic regeneration and development. What assessment has the Welsh Government made of that report, and what discussions have you had with the Westminster Government to ensure that sufficient funding will come to turn the dream of a south Wales metro into reality? Diolch yn fawr.
Rwy'n falch ei bod hi'n ymddangos bod rheilffordd metro de Cymru yn symud ymlaen o'r diwedd; rydym ni wedi bod yn ei thrafod ers blynyddoedd lawer. Rwy'n credu bod y Cwnsler Cyffredinol wedi dweud yn y gorffennol ei fod wedi disgrifio rheilffordd metro de Cymru fel rhyw fath o brosiect Loch Ness—nid oedd neb yn hollol siŵr a oedd yn bodoli ai peidio. Ond rwy'n falch, gyda chymeradwyaeth adroddiad Hendy bellach, efallai y bydd Nessie yn dod i fyny am ychydig o aer bellach ag y byddwn ni'n gweld ei fod yn bodoli mewn gwirionedd. Mae'r Athro Mark Barry wedi gwneud llawer o waith ar hyn, er mwyn cadw rheilffordd y metro ar y map gwleidyddol. Ac yn gynharach eleni, mewn cydweithrediad â phrifddinas-ranbarth Caerdydd, cyhoeddodd weledigaeth rheilffyrdd teithwyr. Mae'r ddogfen hon yn darparu enghreifftiau clir o adfywiad a datblygiad economaidd wedi ei alluogi gan drafnidiaeth. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r adroddiad hwnnw, a pha drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth San Steffan i sicrhau y daw digon o arian i droi'r freuddwyd o fetro yn ne Cymru yn realiti? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. Llywydd, the south Wales metro is funded by the Welsh Government—£438 million-worth of investment that we will have mobilised in order to make a reality of it. I pay tribute to the work of Mark Barry, quite certainly, who has for so long made the case for improved rail investment in this part of south Wales, in the south-west of Wales, and more generally too. The work of the south Wales metro is absolutely well under way—I know from my own constituency, where there is inevitable disruption to local communities while that major investment in electrification of the Valleys lines is taking place. But people recognise that the temporary disruption—provided it's properly managed—is a long-term investment in the improvements that the south Wales metro will bring: a modern, twenty-first century system that will allow people to leave the car at home, use the new public transport facilities. It's an economic investment, it's an investment in the future of our economy, and it's an investment consistent with the climate change challenge that we know we are facing.
Diolch yn fawr. Llywydd, mae metro de Cymru yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru—gwerth £438 miliwn o fuddsoddiad y byddwn ni wedi ei roi ar waith er mwyn ei wireddu. Rwy'n talu teyrnged i waith Mark Barry, yn sicr, sydd wedi dadlau ers cyhyd dros well buddsoddiad yn y rheilffyrdd yn y rhan hon o dde Cymru, yn ne-orllewin Cymru, ac yn fwy cyffredinol hefyd. Mae gwaith metro de Cymru yn sicr wedi hen gychwyn—rwy'n gwybod o fy etholaeth fy hun, lle ceir tarfu anochel ar gymunedau lleol tra bod y buddsoddiad mawr hwnnw mewn trydaneiddio rheilffyrdd y Cymoedd yn digwydd. Ond mae pobl yn cydnabod bod y tarfu dros dro—cyn belled â'i fod yn cael ei reoli yn briodol—yn fuddsoddiad hirdymor yn y gwelliannau a ddaw yn sgil metro de Cymru: system gyfoes, ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a fydd yn caniatáu i bobl adael y car gartref, i ddefnyddio'r cyfleusterau trafnidiaeth gyhoeddus newydd. Mae'n fuddsoddiad economaidd, mae'n fuddsoddiad yn nyfodol ein heconomi, ac mae'n fuddsoddiad sy'n gyson â'r her newid hinsawdd yr ydym yn gwybod ein bod ni'n ei hwynebu.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi datblygiad cymdeithasau budd cymunedol? OQ57315
2. How does the Welsh Government support the development of community benefit societies? OQ57315
Llywydd, I thank Peter Fox for that question. Core funding is provided to the Wales Co-operative Centre and Social Firms Wales to support the development of co-operative enterprises, including community benefit societies. Support from the Social Business Wales service and the Community Shares Wales resilience project is also available to promote their establishment in Wales.
Llywydd, rwy'n diolch i Peter Fox am y cwestiwn yna. Darperir cyllid craidd i Ganolfan Cydweithredol Cymru a Chwmnïau Cymdeithasol Cymru i gefnogi datblygiad mentrau cydweithredol, gan gynnwys cymdeithasau budd cymunedol. Mae cymorth gan wasanaeth Busnes Cymdeithasol Cymru a phrosiect cadernid Cyfranddaliadau Cymunedol Cymru hefyd ar gael i hyrwyddo eu sefydliad yng Nghymru.
Thank you, First Minister, for that response. Recently, I had the pleasure of discussing my proposed food Bill with members of Câr-y-Môr, a community benefit society, which my colleagues in west Wales will be very well aware of. They are owned by over 100 local members, but focused on serving the broader interests of their local community. It was great to hear about their plans and how their work is contributing to the sustainable development of our coastal environment. However, they raised some issues that they had experienced, which have hindered the development of CBSs across Wales. For example, there was a need to ensure that the CBS model was more widely understood amongst Government organisations and public bodies, as well as funding providers, such as banks. Due to a lack of knowledge about how they work, some CBSs have struggled to access reliable sources of funding, as well as access to sufficient advice and support, and there's fear that they may collapse if this can't be addressed quickly. First Minister, do you agree with me that CBSs are an important way of promoting sustainable development in Wales? And what else can Welsh Government do to help CBSs, like Câr-y-Môr, to fulfil their potential and to help others duplicate this model to create more locally owned businesses? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog, am yr ymateb yna. Yn ddiweddar, cefais y pleser o drafod fy Mil bwyd arfaethedig gydag aelodau Câr-y-Môr, cymdeithas budd cymunedol, y bydd fy nghyd-Aelodau yn y gorllewin yn gwbl ymwybodol ohoni. Y mae'n eiddo i dros 100 o aelodau lleol, ond yn canolbwyntio ar wasanaethu buddiannau ehangach eu cymuned leol. Roedd yn wych clywed am eu cynlluniau a sut y mae eu gwaith yn cyfrannu at ddatblygiad cynaliadwy ein hamgylchedd arfordirol. Fodd bynnag, fe wnaethon nhw godi rhai problemau yr oedden nhw wedi eu cael, sydd wedi llesteirio datblygiad cymdeithasau budd cymunedol ledled Cymru. Er enghraifft, roedd angen sicrhau bod dealltwriaeth eang o'r model cymdeithas budd cymunedol ymysg sefydliadau'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus, yn ogystal â darparwyr cyllid, fel banciau. Oherwydd diffyg gwybodaeth am sut y maen nhw'n gweithio, mae rhai cymdeithasau budd cymunedol wedi cael trafferth yn cael gafael ar ffynonellau cyllid dibynadwy, yn ogystal â mynediad at gyngor a chymorth digonol, ac mae ofn y gallan nhw fynd i'r wal os na ellir mynd i'r afael â hyn yn gyflym. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod cymdeithasau budd cymunedol yn ffordd bwysig o hyrwyddo datblygiad cynaliadwy yng Nghymru? A beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu cymdeithasau budd cymunedol, fel Câr-y-Môr, i wireddu eu potensial ac i helpu eraill i gopïo'r model hwn i greu mwy o fusnesau â pherchnogion lleol? Diolch.
Llywydd, I thank Peter Fox for that. I am familiar with Câr-y-Môr, but more in the south-west Wales context, in the Solva and St David's area, and it is a very fine example of a commercial enterprise, but with strong community roots, looking to start the first commercial seaweed and shellfish farm in Wales. I think the things that they have said to Peter Fox probably are true: a better understanding of that new model and what community benefit societies can do, particularly a better understanding amongst potential commercial investors, so that they're not reliant either on their ability to raise money from very local communities or through the Welsh Government. There's genuine potential for commercial investment in some of these ideas as well. I'm perfectly happy, Llywydd, to ask my officials to meet with Câr-y-Môr to hear directly from them about their own experience, and then to see what more we can do to promote the understanding of community benefit societies, and look for new ways in which they can be further promoted in Wales.
Llywydd, rwy'n diolch i Peter Fox am hynna. Rwy'n gyfarwydd â Câr-y-Môr, ond yn fwy yng nghyd-destun y de-orllewin, yn ardal Solfach a Thyddewi, ac mae'n enghraifft ardderchog o fenter fasnachol, ond â gwreiddiau cymunedol cryf, sydd â'r nod o sefydlu'r fferm gwymon a physgod cregyn fasnachol gyntaf yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n debygol bod y pethau y maen nhw wedi eu dweud wrth Peter Fox yn wir: gwell dealltwriaeth o'r model newydd hwnnw a'r hyn y gall cymdeithasau budd cymunedol ei wneud, yn enwedig gwell dealltwriaeth ymhlith darpar fuddsoddwyr masnachol, fel nad ydyn nhw'n ddibynnol ychwaith ar eu gallu i godi arian o gymunedau lleol iawn neu drwy Lywodraeth Cymru. Ceir potensial gwirioneddol am fuddsoddiad masnachol mewn rhai o'r syniadau hyn hefyd. Rwy'n berffaith hapus, Llywydd, i ofyn i fy swyddogion gyfarfod â Câr-y-Môr i glywed yn uniongyrchol ganddyn nhw am eu profiad eu hunain, ac yna i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i hyrwyddo'r ddealltwriaeth o gymdeithasau budd cymunedol, a chwilio am ffyrdd newydd y gellir eu hyrwyddo ymhellach yng Nghymru.
I recently met with Mark Hooper from Banc Cambria in Abertillery to discuss the availability of banking facilities in different parts of our communities. The Welsh Government has restated today, in its statement on the programme for government, its commitment to community banking. Would the First Minister agree with me that the priority for community banking and taking forward the launch of Banc Cambria, as a national community bank in Wales, is to ensure that people across the whole country have access to financial services in their own communities, and that some of our most deprived communities have banking and financial services available to them with branches back on the high street?
Cefais gyfarfod yn ddiweddar â Mark Hooper o Fanc Cambria yn Abertyleri i drafod y cyfleusterau bancio sydd ar gael mewn gwahanol rannau o'n cymunedau. Mae Llywodraeth Cymru wedi ailddatgan heddiw, yn ei datganiad ar y rhaglen lywodraethu, ei hymrwymiad i fancio cymunedol. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai'r flaenoriaeth ar gyfer bancio cymunedol a bwrw ymlaen â lansiad Banc Cambria, fel banc cymunedol cenedlaethol yng Nghymru, yw sicrhau bod gan bobl ledled y wlad gyfan afael ar wasanaethau ariannol yn eu cymunedau eu hunain, a bod gan rai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig wasanaethau bancio ac ariannol ar gael iddyn nhw gyda changhennau yn ôl ar y stryd fawr?
Llywydd, I very much agree with what Alun Davies said there. We are committed to supporting the creation of a community bank for Wales, headquartered here in Wales, owned and run for the benefit of its members as a mutual community financial institution. I know that the aim of Banc Cambria is to provide every day full retail banking services, particularly in those communities where we've seen a flight of mainstream financial institutions, leaving many high streets bereft of facilities on which many people have relied. I very well remember, Llywydd, a visit to Buckley with my colleague Jack Sargeant, where, from a single spot on the high street, Jack was able to point to four different buildings—landmark buildings a couple of them—that, even five years ago, had been occupied by mainstream banks, every one of them gone from that high street. And the importance we attach to the idea of developing a community bank for Wales is to bring those services back to high streets in the way that Alun Davies suggested, and particularly to do so in those places where those mainstream financial institutions, which made a lot of money out of those communities, have fled, very often leaving very little behind.
Llywydd, rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Alun Davies yn y fan yna. Rydym ni wedi ymrwymo i gefnogi sefydliad banc cymunedol i Gymru, sydd â'i bencadlys yma yng Nghymru, sy'n eiddo i'w aelodau ac yn cael ei redeg er eu budd fel sefydliad ariannol cymunedol cydfuddiannol. Rwy'n gwybod mai nod Banc Cambria yw darparu gwasanaethau bancio manwerthu llawn bob dydd, yn enwedig yn y cymunedau hynny lle'r ydym ni wedi gweld ymadawiad sefydliadau ariannol prif ffrwd, gan adael llawer o strydoedd mawr heb gyfleusterau y mae llawer o bobl wedi dibynnu arnyn nhw. Rwy'n cofio yn iawn, Llywydd, ymweliad â Bwcle gyda fy nghyd-Aelod Jack Sargeant, pan oedd Jack yn gallu pwyntio, o un man ar y stryd fawr, at bedwar gwahanol adeilad—un neu ddau ohonyn nhw yn adeiladau nodedig—a oedd, hyd yn oed bum mlynedd yn ôl, wedi eu meddiannu gan fanciau prif ffrwd, ac mae pob un ohonyn nhw wedi diflannu o'r stryd fawr honno. A'r pwysigrwydd yr ydym yn ei neilltuo i'r syniad o ddatblygu banc cymunedol i Gymru yw dod â'r gwasanaethau hynny yn ôl i'r stryd fawr yn y ffordd yr awgrymodd Alun Davies, ac i wneud hynny yn arbennig yn y mannau hynny lle mae'r sefydliadau ariannol prif ffrwd hynny, a wnaeth lawer o arian o'r cymunedau hynny, wedi ffoi, gan adael ychydig iawn ar eu holau yn aml iawn.
I remember the visit with the Prif Weinidog to Buckley in my constituency very fondly. It was an excellent visit some months ago. Last Saturday was Small Business Saturday, as we know, and it's those small businesses, like the butchers in Buckley high street, the hairdressers in Buckley high street and the many other businesses, that keep more money in our communities every single day of the year. And, like my colleague Alun Davies, I recently had a great conversation with the excellent Mark Hooper of Banc Cambria about the types of benefits a community bank can offer to small and medium-sized enterprises. So, I welcome the drive from the First Minister in driving this bold agenda to this stage, where we have secured cross-party support for the establishment of a community bank in Wales, and it will be delivered in Wales. But can I ask the First Minister how can we continue this type of bold agenda where community focus is right at the heart of our bold and radical programme for government?
Rwy'n cofio'r ymweliad gyda'r Prif Weinidog â Bwcle yn fy etholaeth i yn annwyl iawn. Roedd yn ymweliad ardderchog rai misoedd yn ôl. Roedd hi'n Ddydd Sadwrn Busnesau Bach ddydd Sadwrn diwethaf, fel y gwyddom ni, a'r busnesau bach hynny, fel y cigyddion ar stryd fawr Bwcle, y trinwyr gwallt ar stryd fawr Bwcle a'r llu o fusnesau eraill, sy'n cadw mwy o arian yn ein cymunedau bob un diwrnod o'r flwyddyn. Ac, fel fy nghyd-Aelod Alun Davies, cefais sgwrs wych yn ddiweddar â Mark Hooper o Fanc Cambria am y mathau o fuddion y gall banc cymunedol eu cynnig i fusnesau bach a chanolig eu maint. Felly, rwy'n croesawu'r ymgyrch gan y Prif Weinidog i ysgogi'r agenda feiddgar hon i'r cam hwn, lle'r ydym ni wedi sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol i sefydlu banc cymunedol yng Nghymru, ac fe fydd yn cael ei gyflawni yng Nghymru. Ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog sut y gallwn ni barhau â'r math hwn o agenda feiddgar lle mae pwyslais cymunedol yn gwbl ganolog i'n rhaglen lywodraethu feiddgar a radical?
Well, I thank Jack Sargeant for that, Llywydd. I too was out on Saturday, marking Small Business Saturday and meeting with businesses who do so much to keep our high streets vibrant and alive. The Royal Society of Arts, Llywydd, which first brought the idea of a community bank to the Welsh Government, had very dramatic figures of the collapse in lending to very small enterprises within a mile radius of a commercial bank when it ceases to be available in that locality. Within a year, lending to that sector really, really goes down, which is why, as well as being a very important development for individual people who otherwise are financially excluded, having a community bank on the high street will also be very good for those local businesses as well—not looking for large amounts of money, but looking to make that next small investment that puts that business on the path to expansion and to further prosperity. The Minister for Economy will make a statement here on the floor of the Senedd next week on the creation of the community bank for Wales, and I think it will demonstrate the ways in which we are able, as Jack Sargeant said, to go on supporting that community-focused agenda.
Wel, rwy'n diolch i Jack Sargeant am hynna, Llywydd. Roeddwn innau hefyd allan ddydd Sadwrn, yn nodi Dydd Sadwrn Busnesau Bach ac yn cyfarfod â busnesau sy'n gwneud cymaint i gadw ein strydoedd mawr yn fywiog ac yn fyw. Roedd gan Gymdeithas Frenhinol y Celfyddydau, Llywydd, a ddaeth â'r syniad o fanc cymunedol i Lywodraeth Cymru gyntaf, ffigurau dramatig iawn ar y gostyngiad i fenthyciadau i fentrau bach iawn o fewn radiws o filltir i fanc masnachol pan na fydd ar gael yn yr ardal honno mwyach. O fewn blwyddyn, mae benthyca i'r sector hwnnw yn gostwng yn wirioneddol, a dyna pam, yn ogystal â bod yn ddatblygiad pwysig iawn i bobl unigol sydd fel arall wedi eu hallgáu yn ariannol, bydd bod â banc cymunedol ar y stryd fawr yn dda iawn i'r busnesau lleol hynny hefyd—nad ydyn nhw'n chwilio am symiau mawr o arian, ond sy'n ceisio gwneud y buddsoddiad bach nesaf hwnnw sy'n rhoi'r busnes hwnnw ar y llwybr i ehangu ac i ffyniant pellach. Bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad yma ar lawr y Senedd yr wythnos nesaf ar greu banc cymunedol Cymru, ac rwy'n credu y bydd yn dangos y ffyrdd y gallwn ni, fel y dywedodd Jack Sargeant, barhau i gefnogi'r agenda honno sy'n canolbwyntio ar y gymuned.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau.
Questions now from the party leaders.
And it's very good to see the leader of the Welsh Conservatives back with us, Andrew R.T. Davies.
Ac mae'n braf iawn gweld arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ôl gyda ni, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Thank you very much for the very warm welcome and, with your indulgence, I will pass on my thanks to all Members from across this Chamber and beyond who've sent best wishes to me, in particular the personal note the First Minister wrote to me—it was greatly appreciated—along with other Ministers as well. We can give no quarter yield in this Chamber, but when we get outside this Chamber we are all human beings, and that support was greatly appreciated, to say the least. I went out of this Chamber in September 19.5 stone; I am now 17.5 stone. So, there's two stone less of Welsh beef in this Chamber today. [Laughter.]
But back to the business at hand, this is First Minister's questions. I'd like to ask you, First Minister, around primary health care and, in particular, last week's comments from the British Medical Association that said that something had to give with the booster roll-out in other services, and the health Minister agreed with the provision that most probably there would have to be a curtailment in those provisions, in doctors' surgeries in particular. Other Governments in the UK have made an announcement over the weekend. Are you in a position to announce what services might be temporarily withdrawn from community services, especially primary medical services, because obviously that ultimately could lead to greater demand on accident and emergency units across Wales?
Diolch, Llywydd. Diolch yn fawr am y croeso cynnes iawn a gyda'ch goddefgarwch, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon a thu hwnt sydd wedi anfon dymuniadau gorau ataf i, yn enwedig y nodyn personol a ysgrifennodd y Prif Weinidog ataf i—fe wnes i ei werthfawrogi yn fawr—ynghyd â Gweinidogion eraill hefyd. Gallwn ni beidio ag ildio'r un fodfedd yn y Siambr hon, ond pan fyddwn ni'n mynd y tu allan i'r Siambr hon rydym ni i gyd yn fodau dynol, a gwerthfawrogais y gefnogaeth honno yn fawr, a dweud y lleiaf. Gadewais y Siambr hon ym mis Medi yn 19.5 stôn; rwyf i bellach yn 17.5 stôn. Felly, mae dwy stôn yn llai o gig eidion Cymreig yn y Siambr hon heddiw. [Chwerthin.]
Ond yn ôl at y busnes dan sylw, cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r rhain. Hoffwn i ofyn i chi, Prif Weinidog, am ofal iechyd sylfaenol ac, yn benodol, y sylwadau yr wythnos diwethaf gan Gymdeithas Feddygol Prydain a ddywedodd fod yn rhaid rhoi'r gorau i rywbeth yn sgil cyflwyno'r pigiad atgyfnerthu mewn gwasanaethau eraill, ac roedd y Gweinidog iechyd yn cytuno â'r ddarpariaeth y byddai'n rhaid cwtogi'r darpariaethau hynny fwy na thebyg, mewn meddygfeydd teulu yn arbennig. Mae Llywodraethau eraill yn y DU wedi gwneud cyhoeddiad dros y penwythnos. A ydych chi mewn sefyllfa i gyhoeddi pa wasanaethau allai gael eu tynnu yn ôl dros dro o wasanaethau cymunedol, yn enwedig gwasanaethau meddygol sylfaenol, oherwydd yn amlwg gallai hynny arwain yn y pen draw at fwy o alw am unedau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru?
Well, Llywydd, before I begin, could I say it is very good indeed to see the Member back in his place in the Chamber this afternoon? Thank you for that important question as well. We are concluding our discussions with primary care providers in Wales. We do want them to play a greater part in the short-term but urgent need to bolster our vaccination programme ahead of the arrival, as I'm afraid we now must expect, of a major wave of the omicron variant. In Wales, we have taken a wider view of primary care than in some parts of the United Kingdom in the vaccination field, so we also include high-street optometrists and dentists as well, who are able to clinically successfully carry out vaccination. The things that will have to be put to one side temporarily, we hope, will be the most routine aspects of primary care—important things, I know. We pay a lot of money through the contract to our general medical services colleagues to carry out those surveillance activities, monitoring of people's diabetic condition, their blood pressure, all of those things. It's not for a moment to say they're not important, but of all the things that GPs do, they probably can be set to one side for a brief period of time in order to have greater capacity in primary care to deliver more of the vaccination programme, because of the urgent need to get ahead as far as we can, and as fast as we can, of the likely impact of that new variant.
Wel, Llywydd, cyn i mi ddechrau, a gaf i ddweud ei bod hi'n braf iawn gweld yr Aelod yn ôl yn ei le yn y Siambr y prynhawn yma? Diolch am y cwestiwn pwysig yna hefyd. Rydym ni'n cloi ein trafodaethau gyda darparwyr gofal sylfaenol yng Nghymru. Rydym ni eisiau iddyn nhw chwarae mwy o ran yn yr angen byrdymor ond brys i gryfhau ein rhaglen frechu cyn, fel y mae arnaf ofn y mae'n rhaid i ni ei ddisgwyl bellach, i don fawr o amrywiolyn omicron gyrraedd. Yng Nghymru, rydym ni wedi edrych yn ehangach ar ofal sylfaenol nag mewn rhai rhannau o'r Deyrnas Unedig ym maes brechu, felly rydym ni hefyd yn cynnwys optometryddion a deintyddion y stryd fawr hefyd, a all ddarparu brechiadau clinigol yn llwyddiannus. Y pethau y bydd yn rhaid eu rhoi o'r neilltu dros dro, gobeithio, fydd yr agweddau mwyaf arferol ar ofal sylfaenol—pethau pwysig, rwy'n gwybod. Rydym ni'n talu llawer o arian drwy'r contract i'n cydweithwyr yn y gwasanaethau meddygol cyffredinol i gyflawni'r gweithgareddau gwyliadwriaeth hynny, fel monitro cyflwr diabetig pobl, eu pwysedd gwaed, yr holl bethau hynny. Nid yw hynny am eiliad yn dweud nad ydyn nhw'n bwysig, ond o'r holl bethau y mae meddygon teulu yn eu gwneud, mae'n debyg y gellir eu gosod o'r neilltu am gyfnod byr er mwyn cael mwy o gapasiti mewn gofal sylfaenol i ddarparu mwy o'r rhaglen frechu, oherwydd yr angen brys i achub y blaen cyn belled ag y gallwn, ac mor gyflym ag y gallwn, ar effaith debygol yr amrywiolyn newydd hwnnw.
Thank you for that answer, First Minister. It is important that we understand what services might be withdrawn; you alluded to health checks, for example. When might we know the outcome of these negotiations, because people are genuinely concerned? There have been understandable pressures on GP surgeries and getting appointments and I think it's really important that people understand what they can expect in the winter months going forward, with all the pressures that there are on GP surgeries. But importantly, what safeguards are going to be put in place to make sure that people can access the services over the important Christmas period and into the new year? Traditionally, that's a pressure point for understandable reasons and I hope, in those negotiations with primary care, that those discussions are leading to the provision of extra services, so that A&E can get that respite that it desperately needs. We know what went on in an A&E unit in Cardiff over the weekend where a plea went out not to turn up unless it was a life-threatening situation. I would suggest that that is replicated in A&E units across Wales, and so, knowing when those negotiations with primary providers are going to be concluded and what services might be withdrawn, I think is of critical importance. So, if you could give that, we would be most grateful.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'n bwysig ein bod ni'n deall pa wasanaethau allai gael eu tynnu yn ôl; fe wnaethoch chi gyfeirio at archwiliadau iechyd, er enghraifft. Pryd gallem ni wybod canlyniad y trafodaethau hyn, oherwydd mae pobl yn wirioneddol bryderus? Bu pwysau dealladwy ar feddygfeydd teulu a chael apwyntiadau ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn deall yr hyn y gallan nhw ei ddisgwyl yn ystod misoedd y gaeaf wrth symud ymlaen, gyda'r holl bwysau sydd ar feddygfeydd teulu. Ond yn bwysig, pa fesurau diogelu fydd yn cael eu rhoi ar waith i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu cael gafael ar y gwasanaethau dros gyfnod pwysig y Nadolig ac i'r flwyddyn newydd? Yn draddodiadol, mae hwnnw yn wasgbwynt am resymau dealladwy ac rwy'n gobeithio, yn y trafodaethau hynny gyda gofal sylfaenol, bod y trafodaethau hynny yn arwain at ddarparu gwasanaethau ychwanegol, fel y gall adrannau damweiniau ac achosion brys gael y seibiant hwnnw y mae ei angen yn daer. Rydym ni'n gwybod beth ddigwyddodd mewn uned damweiniau ac achosion brys yng Nghaerdydd dros y penwythnos lle gwnaethon nhw erfyn ar bobl i beidio â mynd yno oni bai ei bod hi'n sefyllfa a oedd yn fygythiad i fywyd. Byddwn i'n awgrymu bod hynny yn cael ei efelychu mewn unedau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru, ac felly rwy'n credu ei bod yn hollbwysig gwybod pryd y bydd y trafodaethau hynny gyda darparwyr sylfaenol yn cael eu cwblhau a pha wasanaethau allai gael eu tynnu yn ôl. Felly, pe gallech chi rannu hynny, byddem yn ddiolchgar dros ben.
Thanks again to Andrew R.T. Davies. We will make those announcements as fast as we are able to. There are a couple of pieces of the jigsaw that we are still completing. We hope to get additional help in this coming vaccination campaign from the fire and rescue service, for example, who do a great deal as first responders and who we think, with some extra attention, would be able to provide vaccinators. We are looking to involve more help from the armed forces as we did earlier in the pandemic, and we're just waiting to get the final confirmation of the help that we can get from them. And, of course, pharmacies are another major contributor to vaccinations. So, there are just some bits of the jigsaw that we are waiting for final confirmation on. All of those would help us to reduce the need for GPs to pull back from some of their more routine activity, because we want to minimise that as well, and to do so for exactly the reasons that the leader of the opposition has said.
The system as a whole is under enormous pressure in every part of it, and if we reduce activity in one part of the system, the risk is that you just displace that activity into some other part of the system that is already hugely pressurised. So, I'm hoping that, very shortly, as fast as possible—we're talking days, not weeks—we will be able to make that announcement, but there are just those final bits that we need to make sure that we've got completely in place, so that we can use primary care and our GP teams, but do it in a way that allows them as much as possible to go on doing the other very important things that they provide.
Diolch eto i Andrew R.T. Davies. Byddwn yn gwneud y cyhoeddiadau hynny mor gyflym ag y gallwn. Mae cwpl o ddarnau o'r jig-so rydym ni'n dal i'w cwblhau. Rydym ni'n gobeithio cael cymorth ychwanegol yn yr ymgyrch frechu hon gan y gwasanaeth tân ac achub, er enghraifft, sy'n gwneud llawer iawn fel ymatebwyr cyntaf ac rydym ni'n credu a fyddai'n gallu, gyda rhywfaint o sylw ychwanegol, darparu brechwyr. Rydym ni bwriadu cynnwys mwy o gymorth gan y lluoedd arfog fel y gwnaethom ni yn gynharach yn y pandemig, ac rydym ni'n aros i gael y cadarnhad terfynol o'r cymorth y gallwn ni ei gael ganddyn nhw. Ac, wrth gwrs, mae fferyllfeydd yn gyfranwyr mawr arall at frechiadau. Felly, dim ond rhai o'r darnau o'r jig-so yr ydym ni'n aros am gadarnhad terfynol arnyn nhw yw hynny. Byddai pob un ohonyn nhw yn ein helpu i leihau'r angen i feddygon teulu dynnu yn ôl o rywfaint o'u gweithgareddau mwy arferol, gan ein bod ni'n awyddus i sicrhau bod hynny yn digwydd cyn lleied â phosibl hefyd, a gwneud hynny am yr union resymau y mae arweinydd yr wrthblaid wedi eu dweud.
Mae'r system yn ei chyfanrwydd o dan bwysau enfawr ym mhob rhan ohoni, ac os byddwn yn lleihau gweithgarwch mewn un rhan o'r system, y perygl yw mai'r cwbl yr ydych chi'n ei wneud yw symud y gweithgarwch hwnnw i ryw ran arall o'r system sydd eisoes o dan bwysau enfawr. Felly, rwy'n gobeithio, yn fuan iawn, mor gyflym â phosibl—rydym ni'n sôn am ddyddiau, nid wythnosau—y byddwn ni'n gallu gwneud y cyhoeddiad hwnnw, ond ceir y darnau olaf hynny y mae angen i ni wneud yn siŵr eu bod nhw gennym ni ar waith yn llwyr, fel y gallwn ni ddefnyddio gofal sylfaenol a'n timau meddygon teulu, ond ei wneud mewn ffordd sy'n caniatáu iddyn nhw barhau i wneud y pethau pwysig iawn eraill y maen nhw'n eu darparu gymaint â phosibl.
Thank you for that, First Minister. I'll look forward to that announcement imminently, hopefully.
But you talked of a jigsaw, and the pattern of healthcare is about a jigsaw and it's important that Government has strategies with its partners. Now, last week, to the health committee, Cancer Research highlighted how Wales, shortly, will be the only part of the United Kingdom without an up-to-date cancer strategy. We know, over the weekend, that the Welsh Government—and I commend them for doing this—brought forward a staff training budget with an increase of £250 million and that will provide a 15 per cent uplift, as I understand it, in training provision. But what we do know is that there are many people who haven't come forward with cancer symptoms, and we do know that, by 2030 according to Macmillan, we'll need an extra 80 per cent of cancer specialist nurses here in Wales. So, to bring this jigsaw together, it is important that there is a strategy in place that pulls all the component parts together, so that cancer services can deal with the tidal wave—and I regretfully use that word—of undiagnosed cancer that does sit in communities, because people, for understandable reasons, haven't come forward. Will you commit today to bringing forward a cancer strategy so that all cancer services across Wales can work to that strategy, and wherever you live in Wales, you will be assured of a world-beating cancer service, wherever you live in Wales, rather than a postcode lottery, which I say doesn't exist at the moment, but we don't want that to open up in Wales?
Diolch am hynna, Prif Weinidog. Edrychaf ymlaen at y cyhoeddiad hwnnw yn fuan, gobeithio.
Ond fe wnaethoch chi sôn am jig-so, ac mae patrwm gofal iechyd yn ymwneud â jig-so ac mae'n bwysig bod gan y Llywodraeth strategaethau gyda'i phartneriaid. Nawr, yr wythnos diwethaf, i'r pwyllgor iechyd, tynnodd Ymchwil Canser sylw at sut mai Cymru, cyn bo hir, fydd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig heb strategaeth ganser gyfredol. Rydym ni'n gwybod, dros y penwythnos, fod Llywodraeth Cymru—ac rwy'n ei chymeradwyo am wneud hyn—wedi cyflwyno cyllideb hyfforddi staff â chynnydd o £250 miliwn a bydd honno yn darparu cynnydd o 15 y cant, yn ôl yr hyn rwyf i'n ei ddeall, i ddarpariaeth hyfforddiant. Ond yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod llawer o bobl nad ydyn nhw wedi dod yn eu blaenau â symptomau canser, ac rydym ni'n gwybod, erbyn 2030 yn ôl Macmillan, y bydd angen 80 y cant o nyrsys arbenigol canser ychwanegol arnom ni yma yng Nghymru. Felly, er mwyn dod â'r jig-so hwn at ei gilydd, mae'n bwysig bod strategaeth ar waith sy'n tynnu'r holl gydrannau at ei gilydd, fel y gall gwasanaethau canser ymdrin â'r don llanw—ac mae'n flin gen i ddefnyddio'r gair yna—o ganser heb ddiagnosis sy'n bodoli mewn cymunedau, gan nad yw pobl, am resymau dealladwy, wedi dod ymlaen. A wnewch chi ymrwymo heddiw i gyflwyno strategaeth ganser fel y gall yr holl wasanaethau canser ledled Cymru weithio yn unol â'r strategaeth honno, a lle bynnag y byddwch yn byw yng Nghymru, byddwch yn sicr o wasanaeth canser sydd ymysg y gorau yn y byd, lle bynnag y byddwch yn byw yng Nghymru, yn hytrach na loteri cod post, nad yw'n bodoli ar hyn o bryd, fel rwy'n dweud, ond nid ydym ni eisiau i hynny ddatblygu yng Nghymru?
I thank the leader of the opposition for that and I thank him for drawing attention to the eighth year in a row in which there will be new and record investment in creating the workforce of the future for our NHS. And what Mr Davies said is right: we have cancer services of very high quality in all parts of Wales at the moment and that is a very precious resource to make sure that we sustain.
On the issue of a cancer strategy, I think in some ways this is a debate about semantics rather than substance. England has a cancer plan, Scotland has a cancer strategy and we have a cancer quality statement. Now, those quality statements are derived from the parliamentary review of the health service here in Wales, which described ways in which we could make sure that, in all of the major conditions—heart disease, stroke and, of course, cancer—we had statements of national priorities, a focus on treatment and the early detection of disease. We published our cancer quality statement in March of this year and I think that it does the things that people who ask for a strategy or a plan are looking for. Now, of course, we are very happy to discuss that with those third sector organisations that the leader of the opposition mentioned, but it is not the case that there is no plan for Wales. There is a plan and there is a strategy; it's captured in that quality statement. The aim of the statement is to do exactly the sorts of things that the leader of the opposition suggested.
Rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am hynna ac yn diolch iddo am dynnu sylw at yr wythfed flwyddyn yn olynol lle bydd buddsoddiad newydd a mwyaf erioed i greu gweithlu'r dyfodol ar gyfer ein GIG. Ac mae'r hyn a ddywedodd Mr Davies yn iawn: mae gennym ni wasanaethau canser o ansawdd uchel iawn ym mhob rhan o Gymru ar hyn o bryd ac maen nhw'n adnoddau gwerthfawr iawn i mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n eu cynnal.
O ran strategaeth ganser, rwy'n credu mewn rhai ffyrdd mai dadl am semanteg yn hytrach na sylwedd yw hon. Mae gan Loegr gynllun canser, mae gan yr Alban strategaeth ganser ac mae gennym ni ddatganiad ansawdd canser. Nawr, mae'r datganiadau ansawdd hynny yn deillio o'r adolygiad seneddol o'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru, a ddisgrifiodd ffyrdd y gallem ni wneud yn siŵr, ym mhob un o'r prif gyflyrau—clefyd y galon, strôc ac, wrth gwrs, canser—fod gennym ni ddatganiadau o flaenoriaethau cenedlaethol, pwyslais ar driniaeth a chanfod clefydau yn gynnar. Fe wnaethom ni gyhoeddi ein datganiad ansawdd canser ym mis Mawrth eleni ac rwy'n credu ei fod yn gwneud y pethau y mae pobl sy'n gofyn am strategaeth neu gynllun yn chwilio amdanyn nhw. Nawr, wrth gwrs, rydym ni'n hapus iawn i drafod hynny gyda'r sefydliadau trydydd sector hynny y soniodd arweinydd yr wrthblaid amdanyn nhw, ond nid yw'n wir nad oes unrhyw gynllun ar gyfer Cymru. Mae cynllun ac mae strategaeth; mae wedi ei nodi yn y datganiad ansawdd hwnnw. Nod y datganiad yw gwneud yn union y mathau o bethau a awgrymodd arweinydd yr wrthblaid.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Can I start by saying how glad I am to see the leader of the Welsh Conservatives back in his place here? We've disagreed many times in this Siambr, Andrew, and I'm sure we'll disagree many times again, and sometimes passionately, but can I say that we've always had the best of personal relationships? Can I also pay tribute to the way in which you spoke openly about issues of well-being? You are a real inspiration for us all in that.
First Minister, the chief executive of the Development Bank of Wales has been making personal investments in companies based in Wales without seeking prior approval of the board. Is that something you, as First Minister, are comfortable with?
Diolch, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy ddweud pa mor falch yr wyf i o weld arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ôl yn ei le yma? Rydym ni wedi anghytuno droeon yn y Siambr hon, Andrew, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n anghytuno droeon eto, ac weithiau'n angerddol, ond a gaf i ddweud ein bod ni bob amser wedi bod â'r berthynas bersonol orau posibl? A gaf i hefyd dalu teyrnged i'r ffordd y gwnaethoch chi siarad yn agored am faterion llesiant? Rydych chi'n ysbrydoliaeth wirioneddol i bob un ohonom ni yn hynny o beth.
Prif Weinidog, mae prif weithredwr Banc Datblygu Cymru wedi bod yn gwneud buddsoddiadau personol mewn cwmnïau sydd wedi eu lleoli yng Nghymru heb geisio cymeradwyaeth y bwrdd ymlaen llaw. A yw hynny yn rhywbeth yr ydych chi, fel Prif Weinidog, yn gyfforddus ag ef?
I expect any chief executive or employee of an enterprise or agents of the Welsh Government to observe all of the proprieties and the rules that are required of them. I'm not sure if the leader of Plaid Cymru is suggesting that there has been impropriety here, but if he is, he should say so, and if he says so, then we will investigate that.
Rwy'n disgwyl i unrhyw brif weithredwr neu gyflogai menter neu asiantau Llywodraeth Cymru gadw at yr holl briodoldebau a'r rheolau sy'n ofynnol ganddyn nhw. Nid wyf i'n siŵr a yw arweinydd Plaid Cymru yn awgrymu y bu amhriodoldeb yma, ond os ydyw, dylai ddweud hynny, ac os yw'n dweud hynny, yna byddwn yn ymchwilio i hynny.
Well, Mr Thorley did seek board approval and also wrote to the then-Minister for the economy before taking up his paid role as the chair of Zip World. Perhaps the First Minister could confirm whether Mr Thorley's personal investment in Zip World was also subject to prior board approval, as has been reported in the press.
Now, if it was, and the reason that I raise this—. Well, the question is clear, isn't it? Why was the same principle not applied to his investment in the Cardiff-based start-up Love to Visit? Can I ask you a fairly basic point of principle, First Minister, if it is stipulated that Mr Thorley, who is already among the highest paid employees of any publicly funded body in Wales, should not invest in companies using knowledge or networks he has acquired through his work at the development bank? Wouldn't you agree with me that it's not an assessment that Mr Thorley should be able to make, effectively as judge and jury in his own case?
Wel, fe wnaeth Mr Thorley ofyn am gymeradwyaeth y bwrdd ac ysgrifennodd hefyd at Weinidog yr economi ar y pryd cyn dechrau ei swydd gyflogedig fel cadeirydd Zip World. Efallai y gallai'r Prif Weinidog gadarnhau a oedd buddsoddiad personol Mr Thorley yn Zip World hefyd yn destun cymeradwyaeth y bwrdd ymlaen llaw, fel sydd wedi ei adrodd yn y wasg.
Nawr, os oedd, a'r rheswm yr wyf i'n codi hyn—. Wel, mae'r cwestiwn yn eglur, onid yw? Pam na chafodd yr un egwyddor ei ddilyn ar gyfer ei fuddsoddiad yn y busnes newydd Love to Visit yng Nghaerdydd? A gaf i ofyn pwynt o egwyddor eithaf sylfaenol i chi, Prif Weinidog, a yw wedi ei nodi na ddylai Mr Thorley, sydd eisoes ymhlith y cyflogeion â'r tâl uchaf mewn unrhyw gorff a ariennir yn gyhoeddus yng Nghymru, fuddsoddi mewn cwmnïau drwy ddefnyddio gwybodaeth neu rwydweithiau y mae wedi eu caffael drwy ei waith yn y banc datblygu? Oni fyddech chi'n cytuno â mi nad yw'n asesiad y dylai Mr Thorley gael ei wneud, fel barnwr a rheithgor yn ei achos ei hun i bob pwrpas?
Well, I certainly agree with the final point, Llywydd, that where any person is carrying out work on behalf of the public interest in Wales and is in a publicly appointed position to do so, then they are bound by rulebooks that are not of their own making, nor should they be the sole arbiter of whether they are complying with those rulebooks.
I'm not familiar with the detail of the decisions that are made by the chief executive of the Development Bank of Wales in the way that the leader of Plaid Cymru is. If there are specific concerns that ought to be investigated, then they need to be brought to the attention of the Government and then they will receive that attention.
Wel, rwy'n sicr yn cytuno â'r pwynt olaf, Llywydd, pan fo unrhyw berson yn gwneud gwaith ar ran budd y cyhoedd yng Nghymru ac mewn swydd a benodir yn gyhoeddus i wneud hynny, yna mae wedi ei rwymo gan lyfrau rheolau nad ydyn nhw wedi eu llunio ganddyn nhw eu hunain, ac nad y person hwnnw ddylai fod yr unig feirniad o ba un a yw'n cydymffurfio â'r llyfrau rheolau hynny.
Nid wyf i'n gyfarwydd â manylion y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan brif weithredwr Banc Datblygu Cymru yn y ffordd y mae arweinydd Plaid Cymru. Os oes pryderon penodol y dylid ymchwilio iddyn nhw, yna mae angen tynnu sylw'r Llywodraeth atyn nhw ac yna byddan nhw'n yn cael y sylw hwnnw.
As you know, First Minister, your predecessor Rhodri Morgan was highly critical of senior leadership figures within the Welsh Development Agency having outside business interests that gave rise to negative perceptions. He said, and I quote:
'Business does not just have to be done, it has to be seen to be done. That is well-nigh impossible when you have inter-locking relationships.'
It's not enough to say that these matters are just for the board, for example, when this is a publicly owned company with the Welsh Government as its sole shareholder. You amended the framework document that sets out, as I understand, the Government's expectations of the bank in relation to governance—some of the questions that I've raised with you today—in February of this year. Can I ask that you publish that document, along with the remit letter you signed with the bank as a Government last month? Will you insist on a review of governance arrangements to ensure they meet people's reasonable expectation that the public interest is neither overlapped nor overridden by the private interest of individuals, to avoid some of the problems in perception that I've raised with you today?
Fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, roedd eich rhagflaenydd Rhodri Morgan yn feirniadol iawn o ffigyrau arweinyddiaeth uwch yn Awdurdod Datblygu Cymru a oedd â buddiannau busnes allanol a arweiniodd at dybiaethau negyddol. Dywedodd, ac rwy'n dyfynnu:
'Nid yn unig y mae'n rhaid i fusnes gael ei gyflawni, mae'n rhaid iddo gael ei weld yn cael ei gyflawni. Mae hynny fwy neu lai yn amhosibl pan fydd gennych chi gysylltiadau sy'n cyd-gloi.'
Nid yw'n ddigon i ddweud mai materion i'r bwrdd yn unig yw'r rhain, er enghraifft, pan fo hwn yn gwmni sy'n eiddo cyhoeddus a Llywodraeth Cymru yw ei unig gyfranddaliwr. Fe wnaethoch chi ddiwygio'r ddogfen fframwaith sy'n nodi, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, ddisgwyliadau'r Llywodraeth o'r banc o ran llywodraethu—rhai o'r cwestiynau yr wyf i wedi eu codi gyda chi heddiw—ym mis Chwefror eleni. A gaf i ofyn i chi gyhoeddi'r ddogfen honno, ynghyd â'r llythyr cylch gwaith y gwnaethoch ei lofnodi gyda'r banc fel Llywodraeth fis diwethaf? A wnewch chi fynnu ar adolygiad o drefniadau llywodraethu i sicrhau eu bod nhw'n bodloni disgwyliad rhesymol pobl nad oes gorgyffwrdd na diystyriaeth rhwng budd y cyhoedd a buddiannau preifat unigolion, er mwyn osgoi rhai o'r problemau o ran tybiaethau yr wyf i wedi eu codi gyda chi heddiw?
I entirely agree with the final proposition that Mr Price made; people should not put themselves in that position. I very well remember the views of the former First Minister on the WDA and its history and a number of its employees. It is the regular position of the Welsh Government to publish remit letters to organisations that we sponsor, but the Development Bank of Wales does deal in commercially sensitive areas where it isn't always possible to put into the public domain the same level of information that is possible for bodies that don't deal in those same areas. I'm reluctant, Llywydd, to give general commitments on the back of suggestions that I'm not completely certain of the basis of them, or indeed what is being alleged. I will read very carefully the Record of what's been said this afternoon and, of course, if I think that any action does need to be taken by the Welsh Government, then that action will follow.FootnoteLink
Rwy'n cytuno yn llwyr â'r cynnig terfynol a wnaeth Mr Price; ni ddylai pobl roi eu hunain yn y sefyllfa honno. Rwy'n cofio yn iawn farn y cyn Brif Weinidog ar Awdurdod Datblygu Cymru a'i hanes a nifer o'i gyflogeion. Safbwynt rheolaidd Llywodraeth Cymru yw cyhoeddi llythyrau cylch gwaith i sefydliadau yr ydym yn eu noddi, ond mae Banc Datblygu Cymru yn ymdrin â meysydd sy'n fasnachol sensitif lle nad yw bob amser yn bosibl cyhoeddi'r un lefel o wybodaeth â'r hyn sy'n bosibl i gyrff nad ydyn nhw'n ymdrin â'r un meysydd hynny. Rwy'n gyndyn, Llywydd, i roi ymrwymiadau cyffredinol ar sail awgrymiadau nad wyf i'n gwbl sicr o'u sail, nac yn wir yr hyn sy'n cael ei honni. Byddaf yn darllen yn ofalus iawn y Cofnod o'r hyn sydd wedi ei ddweud y prynhawn yma ac, wrth gwrs, os byddaf yn credu bod angen i Lywodraeth Cymru gymryd unrhyw gamau, yna bydd y camau hynny yn dilyn.FootnoteLink
3. Pa gynnydd y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud mewn perthynas â'i hadolygiad ffyrdd? OQ57345
3. What progress has the Government made in relation to its roads review? OQ57345
Diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn. Mae panel yr adolygiad ffyrdd wedi gweithio'n gyflym i nodi ac ystyried y prosiectau sydd o fewn cwmpas yr adolygiad. Rydym yn disgwyl yr adroddiad interim yn ddiweddarach y mis yma. Mae disgwyl i’r adroddiad terfynol a'r argymhellion fod yn barod ym mis Mehefin 2022.
I thank Mabon ap Gwynfor for that question. The roads review panel has worked quickly to identify and consider projects that are within the scope of the review. We expect to receive the interim report later this month. The final report and recommendations are expected to be ready in June 2022.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Gaf i ddarllen tamaid allan o gwmpas yr adolygiad, sydd yn y cylch gorchwyl ar gyfer panel adolygu'r ffyrdd? Mae'n dweud:
'Bydd ffyrdd mynediad sydd â'r prif ddiben o gysylltu safle neu fangre ar gyfer diwydiant trwm â'r briffordd gyhoeddus, neu o fewn ffin safle datblygu diwydiant trwm, yn cael eu heithrio o'r adolygiad. Dylid oedi o ran ffyrdd mynediad gyda'r prif ddiben o wasanaethu datblygiadau preswyl, manwerthu a swyddfeydd / diwydiant ysgafn yn y porth penderfynu nesaf i'w galluogi i gael eu hystyried gan y panel adolygu.'
Ydych chi'n meddwl fod yna anghysondeb yma wrth eich bod chi'n eithrio diwydiant trwm—y ffyrdd mwyaf llygredig—o'r adolygiad, ond yn oedi ac atal y ffyrdd sydd am wasanaethu cymunedau mwy gwledig, hwyrach, ffyrdd i ddiwydiant ysgafn ac yn y blaen, megis a welwyd yn Llanbedr? A wnewch chi felly esbonio’r rhesymeg a'r wyddoniaeth y tu ôl i hyn, os gwelwch yn dda?
Thank you very much for that response. May I read a section from the scope of the review, which is part of the criteria for the roads review? It says that:
'Access roads with the primary purpose of linking a site or premises for heavy industry to the public highway, or within the boundary of a heavy industry development site, will be excluded from the review. Access roads with the primary purpose of serving residential, retail and light office / light industrial developments should be paused at the next decision gateway to allow them to be considered by the review panel.'
Do you think that there is an inconsistency here as you are exempting heavy industry—the most polluting roads—from the review, but are preventing those roads that will serve more rural areas, for light industry, such as Llanbedr, for example? Will you therefore explain the rationale and the science behind this?
Diolch yn fawr am y cwestiwn ychwanegol. Mae'n bwysig, Llywydd, imi fynd yn ôl at bwrpas yr adolygiad ffyrdd. Rydyn ni wedi rhoi'r adolygiad ar y gweill achos mae'n rhan sylfaenol o ymateb y Llywodraeth hon i'r argyfwng amgylcheddol, argyfwng sydd wedi ei ddatgan, wrth gwrs, gyda'i blaid e. Beth rŷn ni'n ei wneud yw trio bod yn glir gyda phobl yng Nghymru na allwn barhau i fynd ati i adeiladau ffyrdd newydd fel ateb diofyn i'r heriau trafnidiaeth. Dyna pam rydyn ni wedi gofyn i'r panel wneud y gwaith rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud, a dyna pam rydyn ni wedi'i wneud e yn y ffordd rydyn ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud.
Dwi’n gwybod bod pobl yn etholaeth yr Aelod wedi bod yn pryderu am y dewisiadau sydd wedi dod ar ôl i’r panel edrych i mewn i’r ffyrdd newydd a oedd yn mynd i gael eu hadeiladu o gwmpas cymuned Llanbedr. Ond, dyna beth oedd pwrpas yr adolygiad—i edrych i mewn i’r achos am greu ffyrdd newydd. A phan oedd y panel adolygu wedi dod at y casgliad bod opsiynau eraill yn cynnig cyfle gwell i leihau carbon a llygredd aer, dyna beth mae’r Gweinidog wedi’i dderbyn, a dyna yw’r pethau fydd y grŵp adolygu yn mynd i edrych amdanynt ble bynnag bydd ffyrdd newydd yn cael eu considro.
Thank you for that additional question. It's important, Llywydd, for me to go back to the purpose of the roads review. We have undertaken the review because it's a fundamental part of this Government's response to the environmental emergency, which was declared with his party. What we are doing is trying to be clear with people in Wales that we can't continue to build new roads as the default solution to transport challenges. That's why we've asked the panel to undertake the work that we've asked them to do, and that's why we've done it the way that we've asked them to do it.
I know that people in the Member's constituency have had concerns about the choices that have been made after the panel looked into the new roads that were going to be built around the Llanbedr community. However, that's what the purpose of the review was—to examine the case for new roads. When the review panel came to the conclusion that other options offered better opportunities to reduce carbon and air pollution, that's what the Minister has accepted, and those are the things that the review group will look at wherever new roads are considered.
First Minister, you’ll be aware of the coastal road to St David's through Newgale, which has been affected greatly by coastal erosion and storm damage in recent years. Indeed, it’s been suggested by some studies that, by 2036, the road in Newgale will be underwater due to the rapidly changing impact brought about by climate change. I appreciate that the Welsh Government has confirmed a moratorium on new roads being built in Wales, but the local authority has quite rightly been working on a project to redirect this piece of road around the village of Newgale, so that communities can still connect with places like Solva and St David's from Haverfordwest. First Minister, can you, therefore, tell us what discussions the Welsh Government is having with the Pembrokeshire County Council about this particular stretch of road? Can you confirm that you will still consider financially supporting this project to build a new road so that the communities that I represent have a road network that is safe and accessible for the future?
Prif Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol o'r ffordd arfordirol i Dyddewi drwy Niwgwl, sydd wedi ei heffeithio yn fawr gan erydu arfordirol a difrod stormydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn wir, mae rhai astudiaethau wedi awgrymu y bydd y ffordd yn Niwgwl o dan y dŵr erbyn 2036, oherwydd yr effaith sy'n newid yn gyflym a ddaw yn sgil y newid yn yr hinsawdd. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau moratoriwm ar adeiladu ffyrdd newydd yng Nghymru, ond mae'r awdurdod lleol wedi bod yn gweithio yn gwbl briodol ar brosiect i ailgyfeirio'r darn hwn o ffordd o amgylch pentref Niwgwl, fel y gall cymunedau barhau i gysylltu â lleoedd fel Solfach a Thyddewi o Hwlffordd. Prif Weinidog, a allwch chi, felly, ddweud wrthym ni pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Chyngor Sir Penfro am y darn penodol hwn o ffordd? A allwch chi gadarnhau y byddwch chi'n dal i ystyried cefnogi'r prosiect hwn yn ariannol i adeiladu ffordd newydd fel bod gan y cymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli rwydwaith ffyrdd sy'n ddiogel ac yn hygyrch ar gyfer y dyfodol?
I take very seriously the points the Member has made. I’m familiar with that piece of road and the risks that climate change pose to it. What I don’t think we can have, though, Llywydd, is a position in which everybody will agree on the basic principle that if we’re to be serious about climate change, we cannot make building a new road the default option every time there is a transport problem, but always to want to make a road in their part of Wales an exception to the rule that we have agreed on. The Welsh Government does remain in conversation, of course, with Pembrokeshire County Council. We’ve agreed that the improvements to the A40—they're not the Member’s constituency, I don’t think, but in the county—will go ahead. The fact we have a roads review does not mean that where there are clear safety considerations, for example, that investment in new road facilities will not go ahead. It’s simply that the bar has to be higher than it was in the past to make a new road the answer to a problem. Because unless we are prepared to grasp that difficult nettle, the chance that we will be able to get to carbon neutral by 2050, let alone 2035, will be vanishingly impossible.
Rwy'n cymryd o ddifrif y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Rwy'n gyfarwydd â'r darn hwnnw o ffordd a'r risgiau y mae'r newid yn yr hinsawdd yn eu peri iddo. Yr hyn nad wyf i'n credu y gallwn ni ei gael, serch hynny, Llywydd, yw sefyllfa lle bydd pawb yn cytuno ar yr egwyddor sylfaenol, os ydym ni am fod o ddifrif ynghylch y newid yn yr hinsawdd, na allwn ni wneud adeiladu ffordd newydd yn opsiwn diofyn bob tro y bydd problem drafnidiaeth, ond bob amser eisiau gwneud ffordd yn eu rhan nhw o Gymru yn eithriad i'r rheol yr ydym ni wedi cytuno arni. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i sgwrsio, wrth gwrs, â Chyngor Sir Penfro. Rydym ni wedi cytuno y bydd y gwelliannau i'r A40—nid wyf i'n credu eu bod nhw yn etholaeth yr Aelod, ond yn y sir—yn mynd yn eu blaenau. Nid yw'r ffaith bod gennym ni adolygiad o ffyrdd yn golygu, lle ceir ystyriaethau diogelwch eglur, er enghraifft, na fydd buddsoddiad mewn cyfleusterau ffyrdd newydd yn cael ei wneud. Yn syml, mae'n rhaid i'r bar fod yn uwch nag yr oedd yn y gorffennol i wneud ffordd newydd yn ateb i broblem. Oherwydd oni bai ein bod ni'n barod i wasgu'r ddanhadlen anodd honno, bydd y tebygolrwydd y byddwn yn gallu bod yn garbon niwtral erbyn 2050, heb sôn am 2035, yn amhosibl iawn.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gynnwys pobl leol a chymunedol wrth fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd? OQ57343
4. What assessment has the Welsh Government made of local and community involvement in combating the climate emergency? OQ57343
I believe there's a stronger sense then ever before of the urgency of the climate emergency. The practical ways in which local action and community involvement can make a difference are vividly illustrated in 'Working Together to Reach Net Zero', the companion document to our net-zero Wales plan.
Rwy'n credu bod synnwyr cryfach nag erioed o'r blaen o frys yr argyfwng hinsawdd. Mae'r ffyrdd ymarferol y gall gweithredu lleol a chyfranogiad cymunedol wneud gwahaniaeth yn cael eu dangos yn eglur yn 'Gweithio Gyda'n Gilydd i Gyrraedd Sero Net', y ddogfen ategol i'n cynllun Cymru sero net.
Diolch, Brif Weinidog. It’s really encouraging to see people and organisations with plans and initiatives to both lower their own carbon footprint, but, more importantly, lower others' as well. Two such organisations in my constituency are RE:MAKE Newport, who have opened the first permanent repair cafe in Wales, with the support of many volunteers in the community, and the award-winning Sero Zero Waste, based in the grounds of Tredegar House, who sell refillable and sustainable products. These are almost universally accepted as good initiatives, but setting up organisations can be a struggle, and maintaining them long term quite often requires support. How is the Welsh Government helping organisations such as these to both establish and thrive long term, and how can we encourage more of them to start up in Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n galonogol iawn gweld pobl a sefydliadau â chynlluniau a mentrau i leihau eu hôl troed carbon eu hunain, ond, yn bwysicach, i leihau rhai pobl eraill hefyd. Dau sefydliad o'r fath yn fy etholaeth i yw RE:MAKE Casnewydd, sydd wedi agor y caffi trwsio parhaol cyntaf yng Nghymru, gyda chymorth llawer o wirfoddolwyr yn y gymuned, a'r fenter Sero Zero Waste arobryn, sydd wedi ei leoli ar dir Tŷ Tredegar, sy'n gwerthu cynnyrch ail-lenwi a chynaliadwy. Mae'r rhain yn cael eu derbyn gan bron pawb fel mentrau da, ond gall sefydlu sefydliadau fod yn anodd, ac mae eu cynnal yn y tymor hir yn eithaf aml yn gofyn am gymorth. Sut mae Llywodraeth Cymru yn helpu sefydliadau fel y rhain i sefydlu a ffynnu yn y tymor hir, a sut gallwn ni annog mwy ohonyn nhw i ddechrau yng Nghymru?
I thank Jayne Bryant for that and for both of the two practical examples that she mentioned. I said that Jack Sargeant had taken me to see the impact of bank closures in Buckley; it was the Member for Newport West who took me to see Sero Zero Waste, the community shop at Tredegar House, and the two fantastic young women who had taken the risk of setting it all up and who have made such a success of it.
As far as RE:MAKE Newport is concerned, then the Member will know, I'm sure, that it is funded by the Welsh Government's landfill disposals tax communities scheme, a scheme designed particularly here in Wales when that piece of fiscal responsibility was transferred to us and endorsed as the legislation went through the Senedd. Repair cafes are a phenomenon of Wales—we have over 60 of them already—but something that I think RE:MAKE Newport offers is a step further again. Because, in a way that I'm familiar with from some other examples, you can take in household items that need to be repaired, and if you don't need them yourself, you are able to contribute them to a lending library where people who may not have easy access to quickly repaired items can go and borrow them for their own use.
We look around the Chamber here and we generally think how lucky all of us are that, if something small goes wrong at home—if the kettle breaks down, if the toaster needs repairing—we don't have to think about where we're going to find the money to be able to replace that item. But we know in Wales there is an enormous percentage of households who have no savings at all to fall back on and where even minor domestic difficulties loom very large over that household's ability to be able to manage through the week ahead. Those lending libraries of repaired items are a real lifeline in those communities, and it's great to see RE:MAKE Newport being part of that latest step in that development.
Rwy'n diolch i Jayne Bryant am hynna ac am y ddwy enghraifft ymarferol y soniodd amdanyn nhw. Dywedais fod Jack Sargeant wedi mynd â mi i weld effaith cau banciau ym Mwcle; ond aeth yr Aelod dros Orllewin Casnewydd â mi i weld Sero Zero Waste, y siop gymunedol yn Nhŷ Tredegar, a'r ddwy fenyw ifanc wych a oedd wedi cymryd y risg o sefydlu'r cyfan ac sydd wedi gwneud cymaint o lwyddiant ohono.
O ran RE:MAKE Casnewydd, yna bydd yr Aelod yn gwybod, rwy'n siŵr, ei fod yn cael ei ariannu gan gynllun cymunedau treth gwarediadau tirlenwi Llywodraeth Cymru, cynllun a ddyluniwyd yn arbennig yma yng Nghymru pan gafodd y darn hwnnw o gyfrifoldeb cyllidol ei drosglwyddo i ni a chafodd ei gymeradwyo wrth i'r ddeddfwriaeth fynd drwy'r Senedd. Mae caffis trwsio yn ffenomenon o Gymru—mae gennym ni dros 60 ohonyn nhw eisoes—ond rwy'n credu bod RE:MAKE Casnewydd yn cynnig cam ymhellach eto . Oherwydd, mewn ffordd yr wyf i'n gyfarwydd â hi o rai enghreifftiau eraill, gallwch gymryd eitemau cartref y mae angen eu trwsio, ac os nad oes eu hangen nhw eich hun, gallwch eu cyfrannu nhw at lyfrgell fenthyca lle gall pobl efallai nad oes ganddyn nhw fynediad hawdd at eitemau wedi eu trwsio yn gyflym fynd i'w benthyg at eu defnydd eu hunain.
Rydym ni'n edrych o gwmpas y Siambr yma ac yn meddwl yn gyffredinol pa mor lwcus yw pob un ohonom ni nad oes yn rhaid i ni feddwl, os aiff rhywbeth bach o'i le gartref—os bydd y tegell yn torri, os oes angen trwsio'r tostiwr—ble rydym ni'n mynd i ddod o hyd i'r arian i allu cael eitem newydd yn ei lle. Ond rydym ni'n gwybod bod canran enfawr o aelwydydd yng Nghymru nad oes ganddyn nhw unrhyw gynilion o gwbl ar gael wrth gefn lle mae hyd yn oed mân anawsterau domestig yn taflu cysgod mawr iawn ar allu'r aelwyd honno i ymdopi drwy'r wythnos i ddod. Mae'r llyfrgelloedd benthyg hynny o eitemau wedi eu trwsio yn achubiaeth wirioneddol yn y cymunedau hynny, ac mae'n wych gweld RE:MAKE Casnewydd yn rhan o'r cam diweddaraf hwnnw yn y datblygiad hwnnw.
First Minister, just this weekend, towns and communities across north Wales, and probably the whole of Wales, tried to steel themselves against yet another torrid onslaught of very stormy weather. My local authority, Conwy County Borough Council, took several pre-emptive measures by closing all available floodgates, but we've seen really extensive damage to the promenade at Llanfairfechan. It stretches right through to West Shore, and there are implications now for the railway line that runs along that. It's so bad that even recent works after one of the previous storms have been washed away now in the sea. To me, such incidents as this prove the finding of the third UK climate change risk assessment, that more action is needed from all Governments to address the risk of climate change impacts, but especially more frequent flooding and coastal erosion causing damage to infrastructure. So, First Minister, what proactive steps is the Welsh Government taking to engage with our communities, and in particular our local authorities who bear the brunt of this, and Natural Resources Wales, to identify at-risk infrastructure points to ensure that storm-resilient precautions are introduced? And more so, what steps can you take now as a Welsh Government, First Minister, to make sure that there is a contingency fund in place to support our local authorities in the aftermath of such recurring storms? Because I think these now are going to become more frequent than they have been in the past. Thank you. Diolch.
Prif Weinidog, y penwythnos hwn, ceisiodd trefi a chymunedau ledled y gogledd, a Chymru gyfan yn fwy na thebyg, amddiffyn eu hunain yn erbyn ymosodiad ofnadwy arall o dywydd stormus iawn. Cymerodd fy awdurdod lleol i, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, nifer o gamau rhagataliol drwy gau'r holl lifddorau oedd ar gael, ond rydym ni wedi gweld difrod helaeth iawn i'r promenâd yn Llanfairfechan. Mae'n ymestyn yr holl ffordd i Benmorfa, a cheir goblygiadau pellach i'r rheilffordd sy'n rhedeg ar hyd hynny. Mae mor ddrwg bod hyd yn oed gwaith diweddar ar ôl un o'r stormydd blaenorol wedi ei olchi i ffwrdd gan y môr erbyn hyn. I mi, mae digwyddiadau fel hyn yn profi canfyddiad trydydd asesiad risg newid hinsawdd y DU, bod angen mwy o weithredu gan bob Llywodraeth i fynd i'r afael â'r risg o effeithiau newid yn yr hinsawdd, ond yn enwedig llifogydd ac erydu arfordirol amlach sy'n achosi difrod i seilwaith. Felly, Prif Weinidog, pa gamau rhagweithiol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ymgysylltu â'n cymunedau, ac yn arbennig ein hawdurdodau lleol sy'n ysgwyddo baich hyn, a Cyfoeth Naturiol Cymru, i nodi pwyntiau seilwaith sydd mewn perygl i sicrhau bod rhagofalon i wrthsefyll stormydd yn cael eu cyflwyno? Ac yn fwy felly, pa gamau allwch chi eu cymryd yn awr fel Llywodraeth Cymru, Prif Weinidog, i wneud yn siŵr bod cronfa wrth gefn ar waith i gynorthwyo ein hawdurdodau lleol yn sgil stormydd ailadroddus o'r fath? Oherwydd rwy'n credu bod y rhain yn mynd i ddod yn fwy aml nag y maen nhw wedi bod yn y gorffennol erbyn hyn. Diolch.
I thank Janet Finch-Saunders for that really important point. There's no doubt, Llywydd, that climate change is already happening in Wales. Intense weather events and the frequency of them during the winter are going to be part of our lives much more than they were in the past. We've seen it already in communities here in south Wales. I made a visit with the then leader of Conwy council to a community that had been very badly affected by floods a year ago. I pay tribute to the work of local authorities, emergency services and, indeed, NRW workers who've been out this last weekend, and are out again today, in the high winds and the rain that we're seeing, working hard to try and protect communities from the impact of these extreme weather events. We will invest a record amount again this term, Llywydd, in flood and coastal defences right across Wales. Where emergencies hit, there are separate arrangements, of course, akin to the old Bellwin formula as it used to be known, that help local authorities where they have to pick up the immediate costs, as I remember Ceredigion County Council had when Aberystwyth front was badly damaged in high winds and sea swells. That is going to become a more permanent feature of the way things happen in Wales while we deal with the impact of climate change, and making sure that we have the arrangements fit to meet those circumstances is an important point that the Member's made this afternoon.
Rwy'n diolch i Janet Finch-Saunders am y pwynt pwysig iawn yna. Nid oes amheuaeth, Llywydd, bod newid yn yr hinsawdd eisoes yn digwydd yng Nghymru. Mae digwyddiadau tywydd difrifol a pha mor aml y maen nhw'n digwydd yn ystod y gaeaf yn mynd i fod yn rhan o'n bywydau yn llawer mwy nag yr oedden nhw yn y gorffennol. Rydym ni wedi ei weld eisoes mewn cymunedau yma yn y de. Ymwelais gydag arweinydd cyngor Conwy ar y pryd â chymuned a oedd wedi ei heffeithio yn wael iawn gan lifogydd flwyddyn yn ôl. Rwy'n talu teyrnged i waith awdurdodau lleol, gwasanaethau brys ac, yn wir, gweithwyr CNC sydd wedi bod allan y penwythnos diwethaf hwn, ac sydd allan eto heddiw, yn y gwyntoedd cryfion a'r glaw yr ydym ni'n eu gweld, yn gweithio'n galed i geisio amddiffyn cymunedau rhag effaith y digwyddiadau tywydd eithafol hyn. Byddwn yn buddsoddi'r swm uchaf erioed eto y tymor hwn, Llywydd, mewn amddiffynfeydd llifogydd ac arfordirol ledled Cymru gyfan. Pan fydd argyfyngau yn taro, ceir trefniadau ar wahân, wrth gwrs, yn debyg i hen fformiwla Bellwin fel yr arferai gael ei hadnabod, sy'n helpu awdurdodau lleol lle mae'n rhaid iddyn nhw dalu'r costau uniongyrchol, fel yr wyf i'n cofio y bu'n rhaid i Gyngor Sir Ceredigion ei wneud pan gafodd ffrynt Aberystwyth ei ddifrodi yn wael mewn gwyntoedd cryfion ac ymchwydd y môr. Mae hynny yn mynd i fod yn nodwedd fwy parhaol o'r ffordd y mae pethau yn digwydd yng Nghymru tra byddwn yn ymdrin ag effaith newid yn yr hinsawdd, ac mae gwneud yn siŵr bod gennym ni'r trefniadau sy'n addas i ymateb i'r amgylchiadau hynny yn bwynt pwysig y mae'r Aelod wedi ei wneud y prynhawn yma.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu datblygu sgiliau digidol yn Ynys Môn? OQ57347
5. How does the Welsh Government intend to develop digital skills in Ynys Môn? OQ57347
Mae dysgu sgiliau digidol yn ofyniad gorfodol ar draws y cwricwlwm newydd i Gymru. Mae gan ysgolion yn Ynys Môn fynediad at adnoddau dwyieithog digyffelyb a ddarperir drwy'r rhaglen Hwb. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn ariannu dosbarthiadau llythrennedd digidol am ddim ar gyfer pob dysgwr sy'n oedolyn ar yr ynys ac ar draws y wlad.
Learning digital skills is a mandatory requirement across the new Curriculum for Wales, and schools in Ynys Môn have access and resources that are bilingual and incomparable, which are provided through the Hwb programme. The Welsh Government is also funding digital literacy programmes that are free for all adult learners on the island and across the country.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna. Yr amser cinio yma, roeddwn i'n cadeirio'r cyfarfod diweddaraf o'r grŵp trawsbleidiol ar faterion digidol, a sgiliau oedd y testun dan sylw gennym ni heddiw. Trafodaeth ddifyr iawn ac mi glywsom ni enghreifftiau o waith rhagorol sy'n digwydd yn barod, nid yn unig yn Ynys Môn yn y parc gwyddoniaeth yn M-SParc, ond hefyd yng Ngwynedd—strategaeth ddigidol newydd y cyngor yno—a hefyd yng Ngholeg Gŵyr Abertawe a'r bartneriaeth sgiliau yn y de orllewin. Mae'n bwysig, wrth gwrs, bod arfer da yn cael ei rhannu. Felly, sut all Llywodraeth Cymru sicrhau bod arfer da yn cael ei rhannu'n effeithiol fel bod pobl o bob oed yng Nghymru, lle bynnag maen nhw, yn gwybod eu bod nhw'n gallu cael y mynediad maen nhw ei angen at addysg yn y maes digidol, a hefyd, wrth gwrs, bod cyflogwyr ym mhob rhan o Gymru yn gwybod eu bod nhw'n gallu cael pipeline o bobl efo'r sgiliau y maen nhw eu hangen fel diwydiant?
Thank you very much for that response. This lunchtime, I was chairing the latest meeting of the cross-party group on digital issues, and skills was our topic today. There was a very interesting discussion, and we heard examples of excellent work already work already happening, not only in Ynys Môn in the M-SParc science park, but also in Gwynedd—a new council digital strategy there—in Gower College Swansea and the skills partnership in the south west. But it's important that good practice is shared. So, how can the Welsh Government ensure that good practice is effectively shared so that people of all ages in Wales, wherever they live, know that they can access the education that they need in the digital sphere, and also that employers in all parts of Wales are aware that they can have a pipeline of people with the skills that they need?
Diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn. Fe welais i fod y grŵp trawsbleidiol yn cwrdd unwaith eto yr wythnos hon, ac, wrth gwrs, dwi'n gyfarwydd hefyd gyda'r gwaith sy'n mynd ymlaen yn M-SParc ar Ynys Môn, ac mae Blue Lobster, un o'r cwmnïau sy'n gweithio mas o M-SParc, yn enghraifft o'r pwynt roedd Rhun ap Iorwerth yn ei wneud.
I thank Rhun ap Iorwerth for that question. I saw that the cross-party group was meeting once again this week, and, of course, I'm familiar as well with the work that's being done in M-SParc on Ynys Môn, and Blue Lobster, one of the companies that is working out of M-SParc, is an example of the point that Rhun ap Iorwerth was making.
If I was to take just one example, Llywydd, of the point that the Member was making about sharing good practice and making sure that good things that are happening in one part of Wales are known about and can be developed elsewhere, then maybe, for this afternoon, I will just point to the degree apprenticeship programme. These are degree level apprenticeships, many of them in the digital skills area. Up until about a year or so ago, we had no degree apprenticeships on the island of Ynys Môn, now we do. That's very good news and it's great to see those young people coming forward to take advantage of those opportunities. I think one of the reasons that that will have happened is because the success of the degree apprenticeship programme in some other parts of Wales, some early movers, has now been communicated across the network of FE colleges—and the Member has an excellent example in Llandrillo of a forward-looking FE college—and that good practice in some parts of Wales is now being spread through that network, and I hope is resulting in those additional opportunities for young people, and not just young people, people of all of ages—
Pe bawn i'n cymryd un enghraifft yn unig, Llywydd, o'r pwynt yr oedd yr Aelod yn ei wneud ynghylch rhannu arfer da a sicrhau bod pethau da sy'n digwydd mewn un rhan o Gymru yn hysbys ac y gellir eu datblygu mewn mannau eraill, yna efallai, y prynhawn yma, y gwnaf i gyfeirio at y rhaglen prentisiaeth gradd. Mae'r rhain yn brentisiaethau lefel gradd, a llawer ohonyn nhw ym maes sgiliau digidol. Tan tua blwyddyn yn ôl, nid oedd gennym ni unrhyw brentisiaethau gradd ar Ynys Môn, ond mae gennym ni erbyn hyn. Mae hynny yn newyddion da iawn ac mae'n wych gweld y bobl ifanc hynny yn dod ymlaen i fanteisio ar y cyfleoedd hynny. Rwy'n credu mai un o'r rhesymau y bydd hynny wedi digwydd yw oherwydd bod llwyddiant y rhaglen prentisiaeth gradd mewn rhai rhannau eraill o Gymru, rhai gweithredwyr cynnar, bellach wedi ei gyfleu ar draws y rhwydwaith o golegau addysg bellach—ac mae gan yr Aelod enghraifft ragorol yn Llandrillo o goleg addysg bellach blaengar—a bod arfer da mewn rhai rhannau o Gymru bellach yn cael ei ledaenu drwy'r rhwydwaith hwnnw, ac rwy'n gobeithio y bydd yn arwain at y cyfleoedd ychwanegol hynny i bobl ifanc, ac nid pobl ifanc yn unig, pobl o bob oed—
fel roedd Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud
as Rhun ap Iorwerth was saying
—to take advantage of those chances, particularly in skills that will be needed across a whole range of industries in the future.
—i fanteisio ar y cyfleoedd hynny, yn enwedig o ran sgiliau y bydd eu hangen ar draws amrywiaeth eang o ddiwydiannau yn y dyfodol.
6. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i ddileu trais yn erbyn menywod? OQ57336
6. What is the Government doing to eliminate violence against women? OQ57336
Llywydd, public consultation begins today on the Welsh Government's next five-year strategy for eliminating violence against women, and there'll be a statement later this afternoon from my colleague Jane Hutt. Amongst other actions, it focuses on bringing together all agencies in Wales to challenge attitudes and behaviours and improve the trust of women in the help available to them.
Llywydd, mae ymgynghoriad cyhoeddus yn dechrau heddiw ar strategaeth pum mlynedd nesaf Llywodraeth Cymru ar gyfer dileu trais yn erbyn menywod, a bydd datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma gan fy nghyd-Weinidog Jane Hutt. Ymysg camau gweithredu eraill, mae'n canolbwyntio ar ddod â'r holl asiantaethau yng Nghymru at ei gilydd i herio agweddau ac ymddygiadau a gwella ymddiriedaeth menywod yn y cymorth sydd ar gael iddyn nhw.
Diolch yn fawr. Last week, we saw the release of some disturbing figures for the Gwent area when it comes to domestic violence. The South Wales Argus reported that domestic abuse crimes have more than doubled in Gwent during the last six years. Despite legislation like the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 and high-profile campaigns like the recent White Ribbon campaign, we still have problems in Wales with domestic abuse. Eradicating this crime has been made even more difficult due to the changing nature of our working lives, with many now working from home. The pandemic has coincided with a spike in domestic violence, sadly. How is this Government tailoring its approach to tackling domestic violence, given the way coronavirus has changed people's lives?
Diolch yn fawr. Yr wythnos diwethaf, cafodd ffigurau annymunol eu cyhoeddi ar gyfer ardal Gwent o ran trais domestig. Dywedodd y South Wales Argus fod troseddau cam-drin domestig wedi mwy na dyblu yng Ngwent yn ystod y chwe blynedd diwethaf. Er gwaethaf deddfwriaeth fel Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 ac ymgyrchoedd uchel eu proffil fel ymgyrch ddiweddar y Rhuban Gwyn, mae gennym ni broblemau o hyd yng Nghymru o ran cam-drin domestig. Mae dileu'r drosedd hon wedi ei gwneud yn anoddach byth oherwydd natur newidiol ein bywydau gwaith, wrth i lawer weithio gartref bellach. Mae'r pandemig wedi cyd-daro â chynnydd i drais domestig, yn anffodus. Sut mae'r Llywodraeth hon yn teilwra ei dull o fynd i'r afael â thrais domestig, o ystyried y ffordd y mae coronafeirws wedi newid bywydau pobl?
I thank the Member for another very important question this afternoon. Those were disturbing figures that were published and, as ever, it is very difficult to distinguish between the success that organisations on the ground have had in persuading more people to come forward and to report crimes of domestic abuse from the actual increase that we know has been there as a result of the pandemic, but because we have never succeeded in eradicating domestic abuse here in Wales. There are a series of ways in which the Welsh Government works with others to try to respond to the most contemporary patterns: £4 million in additional investment during the pandemic period, the work of the taskforce that we have brought together in Wales on domestic violence, led by a police and crime commissioner. It meets every week, it's meeting again on Thursday of this week. It is developing the blueprint approach here in Wales that's been very successful in relation to youth offending and female offending, and that blueprint approach is reflected in the strategy that we are launching for consultation today, a strategy that focuses on co-ordination, on making sure there are specialist services available when necessary, and where there's a national framework of standards to make sure that the services that are available in one part of Wales reflect the nature and quality of services that will be available elsewhere.
Rwy'n diolch i'r Aelod am gwestiwn pwysig iawn arall y prynhawn yma. Roedd y ffigurau hynny a gafodd eu cyhoeddi yn annymunol ac, fel erioed, mae'n anodd iawn gwahaniaethu rhwng y llwyddiant y mae sefydliadau ar lawr gwlad wedi ei gael yn argyhoeddi mwy o bobl i ddod ymlaen a rhoi gwybod am droseddau cam-drin domestig a'r cynnydd gwirioneddol yr ydym ni'n gwybod sydd wedi bod o ganlyniad i'r pandemig, ond gan nad ydym ni erioed wedi llwyddo i ddileu cam-drin domestig yma yng Nghymru. Ceir cyfres o ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag eraill i geisio ymateb i'r patrymau mwyaf cyfoes: £4 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol yn ystod cyfnod y pandemig, gwaith y tasglu yr ydym ni wedi ei gynnull yng Nghymru ar drais domestig, dan arweiniad comisiynydd heddlu a throseddu. Mae'n cyfarfod bob wythnos, mae'n cyfarfod eto ddydd Iau yr wythnos hon. Mae'n datblygu'r dull glasbrint yma yng Nghymru sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran troseddau ieuenctid a throseddau menywod, ac mae'r dull glasbrint hwnnw yn cael ei adlewyrchu yn y strategaeth yr ydym ni'n ei lansio ar gyfer ymgynghoriad heddiw, strategaeth sy'n canolbwyntio ar gydgysylltu, ar wneud yn siŵr bod gwasanaethau arbenigol ar gael pan fo'u hangen, a lle ceir fframwaith cenedlaethol o safonau i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau sydd ar gael mewn un rhan o Gymru yn adlewyrchu natur ac ansawdd gwasanaethau a fydd ar gael mewn mannau eraill.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella gwasanaethau bysiau yng Ngogledd Cymru? OQ57332
7. What plans does the Welsh Government have to improve bus services in North Wales? OQ57332
I thank the Member for that, Llywydd. Transport for Wales is working with the local authorities in north Wales to prepare a comprehensive plan to improve local bus services as part of our recent announcement to create a fully integrated public transport metro network across the area.
Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol yn y gogledd i baratoi cynllun cynhwysfawr i wella gwasanaethau bysiau lleol yn rhan o'n cyhoeddiad diweddar i greu rhwydwaith metro trafnidiaeth gyhoeddus cwbl integredig ar draws yr ardal.
Diolch, First Minister. Much of north Wales is rural, unlike large city areas such as Cardiff. It is a complicated web of transport hubs consisting of many isolated rural communities, a large amount of historical town centres, health facilities, railway stations, and it's intrinsically linked with education to make it viable. How will Welsh Government ensure that the vast knowledge of local authority expertise and good relations with operators of this complicated network are shared effectively with corporate joint committees and built upon for this vital service, while retaining local choices?
Diolch, Prif Weinidog. Mae llawer o'r gogledd yn wledig, yn wahanol i ardaloedd dinesig mawr fel Caerdydd. Mae'n we gymhleth o ganolfannau trafnidiaeth sy'n cynnwys llawer o gymunedau gwledig ynysig, llawer iawn o ganol trefi hanesyddol, cyfleusterau iechyd, gorsafoedd rheilffordd, ac mae wedi ei gysylltu yn gynhenid ag addysg i'w gwneud yn ymarferol. Sut bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod yr wybodaeth helaeth am arbenigedd awdurdodau lleol a chysylltiadau da â gweithredwyr y rhwydwaith cymhleth hwn yn cael ei rhannu yn effeithiol â chyd-bwyllgorau corfforaethol ac yn cael ei datblygu ar gyfer y gwasanaeth hanfodol hwn, wrth gadw dewisiadau lleol hefyd?
I thank Carolyn Thomas for that, and she's right to point to the complexity of planning transport services over a geography that includes urban concentrations, but many, many rural areas as well. As the Member knows, the Welsh Government will bring forward legislation during this Senedd term to reform bus services across Wales, making sure that they are organised and delivered in line with the public interest, rather than being driven by the pursuit of private profit. But the way that we have designed corporate joint committees, Llywydd, I think does offer that flexibility, because each corporate joint committee, able to employ staff directly, to hold assets and budgets, will be the product of the local authorities who form part of that CJC. And it will be for that CJC to make sure that it acts in ways that reflect the nature of the area that they are serving, and that its staff are able to discharge its functions in a way that reflects the particular needs of that CJC area.
Now, I am very committed to the fact that we have asked local authorities to deliver CJCs in the first instance that are in the fields of transport, strategic development and local economic planning, because I think those are three clearly interlinked responsibilities of local authorities, and making each one of them come together across those geographies in a CJC will allow for exactly the sort of local flexible intelligence to be applied in discharging those responsibilities on those new footprints.
Rwy'n diolch i Carolyn Thomas am hynna, ac mae'n iawn i gyfeirio at gymhlethdod cynllunio gwasanaethau trafnidiaeth dros ddaearyddiaeth sy'n cynnwys crynodiadau trefol, ond llawer iawn, iawn o ardaloedd gwledig hefyd. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth yn ystod tymor y Senedd hon i ddiwygio gwasanaethau bysiau ledled Cymru, gan wneud yn siŵr eu bod yn cael eu trefnu a'u darparu yn unol â budd y cyhoedd, yn hytrach na chael eu hysgogi gan fynd ar drywydd elw preifat. Ond mae'r ffordd yr ydym ni wedi cynllunio cyd-bwyllgorau corfforaethol, Llywydd, yn fy marn i, yn cynnig yr hyblygrwydd hwnnw, oherwydd bydd pob cyd-bwyllgor corfforaethol, sy'n gallu cyflogi staff yn uniongyrchol, i ddal asedau a chyllidebau, yn gynnyrch yr awdurdodau lleol sy'n rhan o'r cyd-bwyllgor corfforaethol hwnnw. A mater i'r cyd-bwyllgor corfforaethol hwnnw fydd gwneud yn siŵr ei fod yn gweithredu mewn ffyrdd sy'n adlewyrchu natur yr ardal y mae'n ei gwasanaethu, a bod ei staff yn gallu cyflawni ei swyddogaethau mewn ffordd sy'n adlewyrchu anghenion penodol ardal y cyd-bwyllgor corfforaethol hwnnw.
Nawr, rwyf i wedi ymrwymo yn llwyr i'r ffaith ein bod ni wedi gofyn i awdurdodau lleol ddarparu cyd-bwyllgorau corfforaethol yn y lle cyntaf sydd ym meysydd trafnidiaeth, datblygu strategol a chynllunio economaidd lleol, gan fy mod i'n credu eu bod nhw'n dri chyfrifoldeb sydd gan awdurdodau lleol sy'n amlwg wedi eu rhyng-gysylltu, a bydd gwneud i bob un ohonyn nhw ddod at ei gilydd ar draws y daearyddiaethau hynny mewn cyd-bwyllgor corfforaethol yn caniatáu i'r union fath o wybodaeth hyblyg leol gael ei defnyddio wrth gyflawni'r cyfrifoldebau hynny ar yr olion troed newydd hynny.
8. A gafwyd unrhyw ohebiaeth rhwng Llywodraeth Cymru a swyddfa Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol mewn perthynas ag wythnos waith pedwar diwrnod? OQ57314
8. Has there been any correspondence between the Welsh Government and the Future Generations Commissioner's office relating to a four-day work week? OQ57314
Llywydd, regular discussion takes place between the Welsh Government and the future generations commissioner's office on a range of issues, and that includes the case for a four-day working week.
Llywydd, mae trafodaeth reolaidd yn cael ei chynnal rhwng Llywodraeth Cymru a swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ar amrywiaeth o faterion, ac mae hynny'n cynnwys yr achos dros wythnos waith o bedwar diwrnod.
Diolch am yr ymateb hwnnw, Prif Weinidog.
Thank you for that response, First Minister.
Recently, I met with the future generations commissioner to discuss both a universal basic income and a four-day working week, and I was interested to hear that her office had been contacted by several businesses in Wales seeking support to pilot a four-day working week. I understand that the Welsh Government is seeking to learn from pilots elsewhere in the world, but given that there are a number of Welsh businesses looking to trial a four-day working week and raring to go, would the First Minister consider lending the Welsh Government's support to these businesses so that we can kick start Wales's journey to a four-day work week?
Yn ddiweddar, gwnes i gyfarfod â chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i drafod incwm sylfaenol cyffredinol ac wythnos waith pedwar diwrnod, ac yr oedd yn ddiddorol clywed bod nifer o fusnesau yng Nghymru wedi cysylltu â'i swyddfa yn gofyn am gymorth i dreialu wythnos waith pedwar diwrnod. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn ceisio dysgu o gynlluniau peilot mewn mannau eraill yn y byd, ond o gofio bod nifer o fusnesau yng Nghymru yn bwriadu treialu wythnos waith pedwar diwrnod ac yn awyddus i ddechrau arni, a fyddai'r Prif Weinidog yn ystyried rhoi cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r busnesau hyn fel y gallwn ni roi hwb i daith Cymru tuag at wythnos waith pedwar diwrnod?
Llywydd, I think that where there are businesses—and I know that Technovent in Bridgend, which is, I'm sure, well known to the Member, is one of those businesses that has expressed such an interest—of course where there are businesses that decide that it's in their commercial interest to move in that direction now, the Welsh Government would be keen to support them. In general, as Luke Fletcher has said, Llywydd, we are very keen to learn from experience elsewhere. When I was in Glasgow at COP26, I had an opportunity to meet with the First Minister of Scotland, the Prime Minister of Iceland, and with senior figures from New Zealand, as part of a network to which we all belong, looking at the future of work. And I was very interested to hear of the developments that have taken place in Iceland already, and that the Scottish Government has proposed for this Senedd term. And we will, through that network to which we belong, continue to look at the experience that others are getting, bring that information back to Wales to see what possibilities there are for us. But none of that precludes us supporting local initiatives, where companies have already concluded that, for them, a four-day working week is in their own commercial interest.
Llywydd, rwy'n credu, lle mae busnesau—ac rwy'n gwybod bod Technovent ym Mhen-y-bont ar Ogwr, sydd, yr wyf i'n siŵr, yn adnabyddus i'r Aelod, yn un o'r busnesau hynny sydd wedi mynegi diddordeb o'r fath—wrth gwrs lle mae busnesau sy'n penderfynu ei fod o fudd masnachol iddyn nhw symud i'r cyfeiriad hwnnw nawr, byddai Llywodraeth Cymru yn awyddus i'w cefnogi. Yn gyffredinol, fel y dywedodd Luke Fletcher, Llywydd, rydym ni'n awyddus iawn i ddysgu o brofiad mewn mannau eraill. Pan oeddwn i yn Glasgow yn COP26, cefais i gyfle i gyfarfod â Phrif Weinidog yr Alban, Prif Weinidog Gwlad yr Iâ, ac ag uwch bobl o Seland Newydd, fel rhan o rwydwaith yr ydym ni i gyd yn perthyn iddo, gan edrych ar ddyfodol gwaith. Ac roedd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed am y datblygiadau sydd wedi digwydd yng Ngwlad yr Iâ eisoes, a bod Llywodraeth yr Alban wedi cynnig ar gyfer tymor y Senedd hwn. A byddwn ni, drwy'r rhwydwaith hwnnw yr ydym ni'n perthyn iddo, yn parhau i edrych ar y profiad y mae eraill yn ei gael, ac i ddod â'r wybodaeth honno yn ôl i Gymru i weld pa bosibiliadau sydd i ni. Ond nid oes dim o hynny'n ein hatal ni rhag cefnogi mentrau lleol, lle mae cwmnïau eisoes wedi dod i'r casgliad bod wythnos waith pedwar diwrnod, ar eu cyfer nhw, o fudd masnachol eu hunain.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are two changes to today's agenda. The First Minister will make a statement on a programme for government update and, additionally, the statement by the Deputy Minister for Climate Change on the renewable energy deep dive will now be issued as a written statement. Draft business for the next three sitting weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i'r agenda heddiw. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar ddiweddariad i'r rhaglen lywodraethu ac, yn ogystal, bydd y datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar y broses o graffu dwys ar ynni adnewyddadwy yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig bellach. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, as everyone knows in this Chamber, in my home constituency of Brecon and Radnorshire is the headquarters of the British army in Wales. We have the fantastic Sennybridge training camp, Dering Lines infantry battle school, and, for over 200 years, we have proudly been home to the Brecon barracks, which I am pleased to say in this Chamber has been protected from closure in the Ministry of Defence's proposed reforms. But there is one thing we now miss, and that's an armed forces veterans commissioner for Wales to lead on representing our brave veterans. Wales is the only UK nation without the role, and I'd like to ask for a statement on the progress made to date on appointing an armed forces veterans commissioner for Wales. Diolch, Llywydd.
Trefnydd, fel y mae pawb yn y Siambr hon yn ymwybodol, yn fy etholaeth gartref i ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed mae pencadlys y fyddin Brydeinig yng Nghymru. Mae gennym ni wersyll hyfforddi gwych Pontsenni, ysgol frwydro milwyr traed Dering Lines, ac, ers dros 200 mlynedd, rydym ni wedi bod yn falch o fod yn gartref i farics Aberhonddu, ac rwy'n falch o ddweud yn y Siambr hon eu bod wedi eu diogelu rhag cau yn niwygiadau arfaethedig y Weinyddiaeth Amddiffyn. Ond mae un peth yr ydym ni'n gweld ei eisiau yn awr, a hynny yw comisiynydd cyn-filwyr y lluoedd arfog i Gymru i arwain ar gynrychioli ein cyn-filwyr dewr. Cymru yw'r unig genedl yn y DU heb y swydd, a hoffwn i ofyn am ddatganiad ar y cynnydd sydd wedi ei wneud hyd yma o ran penodi comisiynydd cyn-filwyr y lluoedd arfog i Gymru. Diolch, Llywydd.
This is absolutely not a matter for the Welsh Government; this is an issue that the UK Government, I know, have looked at, but it's not an issue for the Welsh Government.
Nid mater i Lywodraeth Cymru yw hwn o gwbl; mae hwn yn fater y mae Llywodraeth y DU, rwy'n gwybod, wedi edrych arno, ond nid yw'n fater i Lywodraeth Cymru.
Trefnydd, I'd like a statement, please, about how decisions on NHS treatments are made in Wales. Over the weekend, a constituent of mine, Maria Wallpott, won her case in the High Court after the NHS in Wales had refused to fund a specialised treatment for her cancer that is available in Scotland and England. Now, I realise fully that the Government won't be able to comment on individual cases; it's the more general issues that have been highlighted that I'd like to see the Government reflect on, please.
Decisions like this are currently made by the Welsh Health Specialised Services Committee, and I'm concerned that the guidelines they follow may be too rigid. In Ms Wallpott's case, her oncologist at Velindre had confirmed that she had a very rare cancer; the oncologist had only seen one instance of it in five years, and the oncologist believed that Ms Wallpott's case would meet the exceptional threshold in the National Institute for Health and Care Excellence guidance, but the Wales individual patient funding requests panel, on behalf of this other committee that I've mentioned, they decided against providing the treatment. I know the family has raised concerns about whether the committee is under pressure to refuse people potentially life-saving treatments because of cost.
Again, I realise that the Government can't become involved in or comment on individual cases, but I think that having a statement setting out the processes that are followed by the specialised services committee and the principles they follow in making decisions would be useful for transparency. The long titles of the various panels and committees I've mentioned, they are confusing, but the main concern I have is that the processes mean that some treatments are being denied to patients in Wales that would be available in other parts of the UK.
Trefnydd, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar sut y mae penderfyniadau ar driniaethau'r GIG yn cael eu gwneud yng Nghymru. Dros y penwythnos, enillodd un o fy etholwyr i, Maria Wallpott, ei hachos yn yr Uchel Lys ar ôl i'r GIG yng Nghymru wrthod ariannu triniaeth arbenigol ar gyfer ei chanser sydd ar gael yn yr Alban a Lloegr. Nawr, rwy'n sylweddoli'n iawn na fydd y Llywodraeth yn gallu gwneud sylwadau ar achosion unigol; ond ar y materion mwy cyffredinol sydd wedi eu hamlygu yr hoffwn i weld y Llywodraeth yn myfyrio, os gwelwch yn dda.
Mae penderfyniadau fel hyn yn cael eu gwneud gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru ar hyn o bryd, ac rwy'n pryderu y gallai'r canllawiau y maen nhw'n yn eu dilyn fod yn rhy anhyblyg. Yn achos Ms Wallpott, roedd ei oncolegydd yn Felindre wedi cadarnhau bod ganddi ganser prin iawn; dim ond un enghraifft mewn pum mlynedd yr oedd yr oncolegydd wedi ei gweld, ac roedd yr oncolegydd yn credu y byddai achos Ms Wallpott yn bodloni'r trothwy achosion eithriadol yng nghanllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, ond penderfynodd panel ceisiadau cyllid cleifion unigol Cymru, ar ran y pwyllgor arall hwn yr wyf i wedi sôn amdano, yn erbyn darparu'r driniaeth. Rwy'n gwybod bod y teulu wedi codi pryderon ynghylch a yw'r pwyllgor dan bwysau i wrthod triniaethau a allai achub bywydau oherwydd y gost.
Unwaith eto, rwy'n sylweddoli na all y Llywodraeth gymryd rhan mewn achosion unigol na rhoi sylwadau arnyn nhw, ond rwy'n credu y byddai cael datganiad yn nodi'r prosesau a gaiff eu dilyn gan y pwyllgor gwasanaethau arbenigol a'r egwyddorion y maen nhw'n eu dilyn wrth wneud penderfyniadau yn ddefnyddiol ar gyfer tryloywder. Mae teitlau hir y gwahanol baneli a phwyllgorau yr wyf i wedi eu crybwyll, maen nhw'n ddryslyd, ond y prif bryder sydd gen i yw bod y prosesau'n golygu bod rhai triniaethau'n cael eu gwrthod i gleifion yng Nghymru a fyddai ar gael mewn rhannau eraill o'r DU.
Thank you. I think you raise a very important point, and I know the Minister for Health and Social Services is looking at those guidelines. As you say, they could be too rigid, because I remember very well from my days as Minister for Health and Social Services around the flexibility that was available to the specialised services committee that looks into this for us. So, if there is something that I believe is worthy of an update to Members, we will certainly look to do that.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi’n codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystyried y canllawiau hynny. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, efallai eu bod yn rhy anhyblyg, gan fy mod i'n cofio'n dda iawn o fy nyddiau fel y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yr hyblygrwydd a oedd ar gael i'r pwyllgor gwasanaethau arbenigol sy'n ystyried hyn i ni. Felly, os oes rhywbeth yr wyf i'n credu ei fod o werth ei ddiweddaru i'r Aelodau, byddwn ni'n sicr yn ceisio gwneud hynny.
In October this year, Mark Hankinson, who was the director of the Masters of Foxhounds Association, was convicted of encouraging illegal fox hunting. He was caught on camera advising hunts on how to break the 2004 Hunting Act. He exposed what many believe to be true of trail hunting, that it's used as a smokescreen for illegal hunting. Since his conviction, I was pleased to see that a number of organisations, including Natural Resources Wales and the National Trust, have since banned trail hunting on their land. Members of the National Trust voted overwhelmingly to support that ban. Cheshire West and Chester local authority are also set to follow suit. Trail hunting is also currently suspended on the lake district national park.
Minister, I'd like to call for a ban on trail hunting on all publicly-owned land. That includes town centres, where many of the hunts have traditionally met for their Boxing Day and their New Year's Day hunt. I would like to urge the Welsh Government to look and work closely with other authorities and organisations and landowners to make this a reality. It's not just our wildlife that has suffered horrendously as a result of so-called trail hunting, but also dogs. Many are run over on busy roads during a hunt, or, as seen in recent footage, shot dead when they are no longer deemed useful. This, sadly, is not illegal, but nonetheless is barbaric.
Ym mis Hydref eleni, cafwyd Mark Hankinson, a oedd yn gyfarwyddwr Cymdeithas Masters of Foxhounds, yn euog o annog hela llwynogod anghyfreithlon. Cafodd ei ddal ar gamera yn cynghori helfeydd ar sut i dorri Deddf Hela 2004. Datgelodd yr hyn y mae llawer yn credu ei fod yn wir ynghylch hela dilyn trywydd, ei fod yn cael ei ddefnyddio fel llen i guddio hela anghyfreithlon. Ers ei gollfarn, roeddwn i'n falch o weld bod nifer o sefydliadau, gan gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru a'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, wedi gwahardd hela dilyn trywydd ar eu tir ers hynny. Pleidleisiodd aelodau'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn llethol i gefnogi'r gwaharddiad hwnnw. Bydd awdurdod lleol Gorllewin Swydd Gaer a Chaer yn dilyn eu hesiampl hefyd. Mae hela dilyn trywydd wedi ei atal ar hyn o bryd ar barc cenedlaethol ardal y llynnoedd hefyd.
Gweinidog, hoffwn i alw am waharddiad ar hela dilyn trywydd ar bob darn o dir sy'n eiddo i'r cyhoedd. Mae hynny'n cynnwys canol trefi, lle mae llawer o'r helfeydd wedi cyfarfod yn draddodiadol ar gyfer eu helfeydd Gŵyl San Steffan a Dydd Calan. Hoffwn i annog Llywodraeth Cymru i edrych ar hyn a gweithio'n agos gydag awdurdodau a sefydliadau a pherchnogion tir eraill i wireddu hyn. Nid ein bywyd gwyllt yn unig sydd wedi dioddef yn ofnadwy o ganlyniad i hela dilyn trywydd honedig, ond cŵn hefyd. Mae llawer yn cael eu taro gan gerbydau ar ffyrdd prysur yn ystod helfa, neu, fel sydd wedi ei weld mewn deunydd fideo diweddar, yn cael eu saethu'n farw pan nad ydyn nhw'n cael eu hystyried yn ddefnyddiol mwyach. Yn anffodus, nid yw hyn yn anghyfreithlon, ond serch hynny mae'n farbaraidd.
Thank you, and I very much welcome the decision made by Natural Resources Wales on 18 November not to renew their agreement with the Masters of Foxhounds Association. And, as you say, the National Trust banned trail hunting on their land from 25 November. That decision was made in a public session, where careful consideration was made of all the issues involved following the outcome of the court case to which you refer against a senior leader of the Masters of Foxhounds Association. Your request around consideration of a ban on trail hunting on all public land is something that would need further consideration by the Welsh Government.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n croesawu'n fawr y penderfyniad a gafodd ei wneud gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar 18 Tachwedd i beidio ag adnewyddu eu cytundeb â Chymdeithas Masters of Foxhounds. Ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, gwaharddodd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol hela dilyn trywydd ar eu tir o 25 Tachwedd. Cafodd y penderfyniad hwnnw ei wneud mewn sesiwn gyhoeddus, lle cafodd yr holl faterion dan sylw eu hystyried yn ofalus yn dilyn canlyniad yr achos llys yr ydych chi'n cyfeirio ato yn erbyn uwch arweinydd Cymdeithas Masters of Foxhounds. Mae eich cais chi ynghylch ystyried gwaharddiad ar hela dilyn trywydd ar bob darn o dir cyhoeddus yn rhywbeth y byddai angen i Lywodraeth Cymru ei ystyried ymhellach.
Minister, may I ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the current weight restrictions for vehicles in operation on the M4 between junction 24 and junction 28? I know that's very specific, and the reason why I ask is because a constituent—. I know you don't like to answer on a specific case, but the reason why I'm asking is because it's slightly confusing as to what's arisen in front of me.
So, a constituent has contacted me regarding a freedom of information request he'd sent to the Welsh Government, asking how many heavy goods vehicles have been stopped since the restriction was put in place and how many were found to be over the restricted weight limit. The Welsh Government responded, and when they responded they said that they did not hold any information and that he should contact the Driver and Vehicle Standards Agency, as they undertake the activity—which would all seem fine. But then the DVSA said that they did not have the information, as it was outside their remit and that he should contact Highways Wales—again, okay, fine. My constituent then contacted Highways Wales. He said that his inquiry was considered, and I quote, 'policy/programming in nature', and that they had forwarded his request—again, back to the Welsh Government. So, can I please request a statement from the Deputy Minister just to clear up this confusion and provide the information required? Because it does appear to the constituent that the weight restriction is just a smokescreen to cover up the Welsh Government's lack of action to tackle congestion on this stretch of the M4. Thank you, Minister.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar y cyfyngiadau pwysau sydd ar waith ar hyn o bryd ar gyfer cerbydau ar yr M4 rhwng cyffordd 24 a chyffordd 28? Rwy'n gwybod bod hynny'n benodol iawn, a'r rheswm pam yr wyf i'n gofyn yw oherwydd bod etholwr—. Rwy'n gwybod nad ydych chi'n hoffi ateb cwestiynau ar achosion penodol, ond y rheswm pam rwy'n gofyn yw oherwydd ei fod yn ddryslyd braidd o ran yr hyn sydd wedi codi o fy mlaen i.
Felly, mae etholwr wedi cysylltu â mi ynglŷn â chais rhyddid gwybodaeth yr oedd wedi ei anfon at Lywodraeth Cymru, gan ofyn faint o gerbydau nwyddau trwm sydd wedi eu hatal ers rhoi'r cyfyngiad ar waith a faint sydd wedi eu darganfod i fod dros y terfyn pwysau cyfyngedig. Ymatebodd Llywodraeth Cymru, a phan wnaethon nhw ymateb, gwnaethon nhw ddweud nad oedd ganddyn nhw unrhyw wybodaeth ac y dylai gysylltu â'r Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau, gan mai nhw sy'n ymgymryd â'r gweithgaredd—a fyddai i gyd yn iawn yn ôl pob golwg. Ond yna dywedodd yr Asiantaeth Safonau Gyrwyr a Cherbydau nad oedd ganddyn nhw yr wybodaeth, gan ei bod y tu allan i'w cylch gwaith ac y dylai gysylltu â Phriffyrdd Cymru—unwaith eto, yn iawn. Yna cysylltodd fy etholwr â Phriffyrdd Cymru. Dywedodd fod ei ymchwiliad wedi ei ystyried fel, ac rwy'n dyfynnu, 'o natur polisi/rhaglennu', a'u bod wedi anfon ei gais ymlaen—unwaith eto, yn ôl at Lywodraeth Cymru. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog i ddatrys y dryswch hwn a darparu'r wybodaeth sydd ei hangen? Gan ei bod yn ymddangos i'r etholwr mai taflu llwch i'r llygaid yn unig yw'r cyfyngiad pwysau i guddio diffyg gweithredu Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thagfeydd ar y rhan hon o'r M4. Diolch i chi, Gweinidog.
Thank you. As you say, it is a very specific query. Obviously, the Deputy Minister for Climate Change does have questions tomorrow, so I would encourage you to look for an opportunity to question him tomorrow. But if that doesn't materialise, perhaps write to the Deputy Minister.
Diolch. Fel y dywedwch chi, mae'n ymholiad penodol iawn. Yn amlwg, mae gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gwestiynau yfory, felly byddwn i'n eich annog chi i chwilio am gyfle i'w holi yfory. Ond os nad yw hynny'n digwydd, ysgrifennwch at y Dirprwy Weinidog efallai.
Trefnydd, at the beginning of this month, correspondence was issued by the Deputy Minister for Climate Change to the planner for Persimmon Homes east Wales. The letter concerned a controversial plan to build 300 homes on fields around Heol y Cefn, Cefn Fforest, Bedwellty—controversial because this green space is much appreciated locally, and there are brownfield sites within close proximity that many people say are more suitable for development. The matter was raised during a recent street surgery on the nearby Grove Park estate. The Welsh Government refused planning permission for this development in 2020, but this decision was challenged at the High Court, which subsequently quashed the Government's decision. The recent letter was giving notice to Persimmon that the Deputy Minister is inviting representations on whether the inquiry should be reopened. Not only would I like this inquiry reopened, but I'd like the Government to review the current planning process with a view to tightening up procedures so that, when decisions are made to overturn planning applications, they are robust and have a stout defence behind them, ready for any legal challenge. My concern is that, if this development goes ahead without much of a fight, developers will be rubbing their hands with glee in the knowledge that Welsh Government refusal on matters of planning are merely a bump in the road to getting what they want eventually.
Trefnydd, ddechrau'r mis hwn, cafodd gohebiaeth ei gyhoeddi gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i gynllunydd Persimmon Homes dwyrain Cymru. Roedd y llythyr yn ymwneud â chynllun dadleuol i adeiladu 300 o gartrefi ar gaeau o amgylch Heol y Cefn, Cefn Fforest, Bedwellte—yn ddadleuol gan fod y man gwyrdd hwn yn cael ei werthfawrogi'n fawr yn lleol a bod safleoedd tir llwyd yn agos y mae llawer o bobl yn dweud sy'n fwy addas i'w datblygu. Cafodd y mater ei godi yn ystod cymhorthfa stryd ddiweddar ar ystad Grove Park gerllaw. Gwrthododd Llywodraeth Cymru ganiatâd cynllunio ar gyfer y datblygiad hwn yn 2020, ond cafodd y penderfyniad hwn ei herio yn yr Uchel Lys, a chafodd penderfyniad y Llywodraeth ei ddiddymu wedyn. Roedd y llythyr diweddar yn rhoi rhybudd i Persimmon fod y Dirprwy Weinidog yn gwahodd sylwadau ynghylch a ddylai'r ymchwiliad gael ei ailagor. Yn ogystal ag ailagor yr ymchwiliad hwn, hoffwn i hefyd i'r Llywodraeth adolygu'r broses gynllunio bresennol gyda'r bwriad o dynhau gweithdrefnau fel eu bod, pan fydd penderfyniadau yn cael eu gwneud i wrthdroi ceisiadau cynllunio, eu bod yn gryf a bod ganddyn nhw amddiffyniad cadarn y tu ôl iddyn nhw, yn barod ar gyfer unrhyw her gyfreithiol. Fy mhryder i yw, os aiff y datblygiad hwn yn ei flaen heb lawer o frwydr, y bydd datblygwyr uwchben eu digon gan wybod mai dim ond mân anghyfleustra ar y ffordd i gael yr hyn y maen nhw ei eisiau yn y pen draw yw gwrthodiad Llywodraeth Cymru ar faterion cynllunio.
Again, I think that's obviously a very specific issue that you have raised, and the fact that it's been a matter of a court case—I don't think really it's appropriate for an oral statement. But I will certainly ask the Deputy Minister to consider your question in the round, and, again, if he thinks there is further information that he is able to provide, that he writes to the Member.
Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n amlwg yn fater penodol iawn yr ydych chi wedi ei godi, ac mae'r ffaith y bu'n fater o achos llys—nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cael datganiad llafar. Ond byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog ystyried eich cwestiwn yn ei gyfanrwydd, ac, unwaith eto, os yw'n credu bod rhagor o wybodaeth y gall ei rhoi, bydd yn ysgrifennu at yr Aelod.
Trefnydd, you may have seen in the press the furore around the owner of Aberdare Market and Town Hall Company invoking a mid-nineteenth-century Act of Parliament to effectively threaten charitable and fund-raising Christmas fairs from taking place in my constituency. This included planned events at St Elvan's Church, at the new Welsh Government-funded Cynon Linc community hub and in Aberaman band club—all of which would have brought additional footfall and helped regenerate and sustain Aberdare. Now, it's clear that stallholders in Aberdare market don't support this draconian intervention, so I hope none of the bad feeling generated by this will reflect on them. But I would welcome a statement from Welsh Government setting out Ministers' views on this case, and their reflections as to the impact of such prohibitive and outdated private Acts of Parliament, which run contrary to wider economic and regeneration policies.
Trefnydd, efallai eich bod chi wedi gweld yn y wasg yr helynt o amgylch perchennog Cwmni Marchnad a Neuadd y Dref Aberdâr yn galw i rym deddf Seneddol o ganol y bedwaredd ganrif ar bymtheg i fygwth ffeiriau Nadolig elusennol a chodi arian rhag digwydd i bob pwrpas yn fy etholaeth i. Roedd hyn yn cynnwys digwyddiadau wedi eu cynllunio yn Eglwys Sant Elfan, yng nghanolfan gymunedol newydd Cynon Linc a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac yng nghlwb band Aberaman—a byddai hyn i gyd wedi dod â nifer ychwanegol o ymwelwyr ac wedi helpu i adfywio a chynnal Aberdâr. Nawr, mae'n amlwg nad yw stondinwyr ym marchnad Aberdâr yn cefnogi'r ymyriad didostur hwn, felly rwy'n gobeithio na fydd y drwgdeimlad sydd wedi ei gynhyrfu gan hyn yn adlewyrchu arnyn nhw. Ond byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn nodi barn Gweinidogion ar yr achos hwn, a'u myfyrdodau ar effaith Deddfau Seneddol preifat mor waharddedig a hen ffasiwn, sy'n mynd yn groes i bolisïau economaidd ac adfywio ehangach.
Thank you. And I am aware of the consternation this has caused in the Member's constituency. It's obviously a legal issue that is being enforced at a local level, so I'm unable to comment specifically on it. But I think it's really disappointing, particularly at this time of the year, that local businesses and community members have been unable to work together for the benefit of the town. In the absence of any changes to the UK legislation, I understand Our Aberdare business improvement district, along with other key partners in Aberdare town centre, and that includes the market, are looking to negotiate a way forward on the issue. As a Government, we fully recognise that markets can deliver a variety of much needed benefits for our town centres, and that's why our Transforming Towns placemaking grant can be used to enable local markets to be held in town centres, and why we also commissioned a best practice guide.
Diolch. Ac rwyf i yn ymwybodol o'r helynt y mae hyn wedi ei achosi yn etholaeth yr Aelod. Mae'n amlwg yn fater cyfreithiol sy'n cael ei orfodi ar lefel leol, felly ni allaf wneud sylw arno yn benodol. Ond rwy'n credu ei bod yn destun siom mawr, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, nad yw busnesau lleol ac aelodau o'r gymuned wedi gallu cydweithio er budd y dref. Yn absenoldeb unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth y DU, rwyf i ar ddeall bod ein hardal gwella busnes Aberdâr, ynghyd â phartneriaid allweddol eraill yng nghanol tref Aberdâr, ac mae hynny'n cynnwys y farchnad, yn ceisio negodi ffordd ymlaen ar y mater. Fel Llywodraeth, rydym ni'n cydnabod yn llawn y gall marchnadoedd sicrhau amrywiaeth o fanteision y mae mawr eu hangen ar gyfer canol ein trefi, a dyna pam y mae modd defnyddio ein grant creu lleoedd Trawsnewid Trefi i alluogi marchnadoedd lleol i gael eu cynnal yng nghanol trefi, a pham y gwnaethom ni hefyd gomisiynu canllaw arfer gorau.
Business Minister, many of the services we rely upon are greatly enhanced by a variety of third sector organisations in our communities. This was clear during the pandemic, and, to some extent, I think we underestimate the reach that these organisations have. In my own region, the St John Ambulance Brigade, working for 12 hours a day, seven days a week, has helped thousands of people through their form of service. There are many examples, which highlight not just their key role now, but for the future. Will the Government schedule a debate setting out how we will tell them that the role of the third sector is a crucial part of our public service delivery network? Thank you.
Gweinidog busnes, mae llawer o'r gwasanaethau yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yn cael eu gwella'n fawr gan amrywiaeth o sefydliadau trydydd sector yn ein cymunedau. Roedd hyn yn amlwg yn ystod y pandemig, ac, i ryw raddau, rwy'n credu ein bod ni'n tanbrisio'r cyrhaeddiad sydd gan y sefydliadau hyn. Yn fy rhanbarth i, mae Brigâd Ambiwlans Sant Ioan, sy'n gweithio 12 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos, wedi helpu miloedd o bobl drwy eu math nhw o wasanaeth. Mae llawer o enghreifftiau, sy'n tynnu sylw nid yn unig at eu swyddogaeth allweddol nawr, ond ar gyfer y dyfodol. A wnaiff y Llywodraeth drefnu dadl yn nodi sut y byddwn yn dweud wrthyn nhw fod swyddogaeth y trydydd sector yn rhan hanfodol o'n rhwydwaith darparu gwasanaethau cyhoeddus? Diolch.
I think the Member highlights a very important point of how much we've relied on our public services, along with our third sector organisations, to help us as a Government through the COVID-19 pandemic. The Minister for Social Justice is in the Chamber and has heard your request, and I'm sure, in the debates that we hold regularly around the third sector of Wales, that she will consider your request.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn tynnu sylw at bwynt pwysig iawn o faint yr ydym ni wedi dibynnu ar ein gwasanaethau cyhoeddus, ynghyd â'n sefydliadau trydydd sector, i'n helpu ni fel Llywodraeth drwy bandemig COVID-19. Mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn y Siambr ac mae wedi clywed eich cais, ac rwy'n siŵr, yn y dadleuon yr ydym ni'n eu cynnal yn rheolaidd ynghylch trydydd sector Cymru, y bydd hi'n ystyried eich cais.
Trefnydd, rwyf wedi codi'r mater hwn ar nifer o adegau erbyn hyn, ond, gan nad ydy'r mater wedi ei ddatrys, rwyf dal i gael etholwyr yn cysylltu â mi ynglŷn â'r anhawster o ran cael pàs COVID os nad ydynt yn gallu cael eu brechu am resymau meddygol. Yn aml, golyga'r rheswm meddygol na allant chwaith gymryd prawf llif unffordd. Ar wefan Llywodraeth Cymru, mae'n parhau i ddweud, 'Rydym yn gweithio ar system fydd yn galluogi hyn i ddigwydd.' Mae mynediad yn cael ei wrthod i bobl ar y funud, oherwydd yr anawsterau maen nhw'n eu hwynebu o ran cael pàs, ac mae angen i hyn gael ei ddatrys ar fyrder. Cefais un teulu yn cysylltu â mi i ddweud nad oedd eu mab, sydd ag awtistiaeth ac sy'n methu cael ei frechu na chymryd prawf llif unffordd, wedi medru mynd i ddigwyddiad gyda gweddill ei deulu oherwydd hyn, a bod y diffyg hwn yn cael effaith andwyol ar hawliau pobl mewn sefyllfa gyffelyb. A gawn ni, os gwelwch yn dda, ddatganiad o ran y gwaith hwn gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac amserlen o ran pryd y bydd y gwaith hwn wedi ei gwblhau?
Trefnydd, I've raised this issue a number of times now, but, as the issue has not been resolved, I still have constituents contacting me about the difficulty of getting a COVID pass if they can't be vaccinated for medical reasons. The medical reason often means that they also are unable to take a lateral flow test. The Welsh Government website continues to say, 'We are working on a system that will allow this to happen.' Access is being denied to people at the moment, because of the difficulties that they face in getting a pass, and this needs to be resolved urgently. One family contacted me to say that their son, who has autism and who is unable to get vaccinated or take a lateral flow test, was unable to attend an event with the rest of his family because of this, and that this issue was having an adverse impact on people's rights in similar situations. Can we please have a statement on this work from the health Minister, and a timetable as to when this work will be completed?
Thank you. I think you're quite right: it does need to be resolved urgently. And you'll be aware that next Tuesday the Minister for Health and Social Services is updating Members in relation to COVID regulations, and we're also having an oral statement. And I will certainly ask her to look into this issue, and, if we're not able to update Members beforehand, if she can do so during that statement.
Diolch. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol gywir: mae angen ei ddatrys ar frys. A byddwch chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am reoliadau COVID ddydd Mawrth nesaf, ac rydym ni hefyd yn cael datganiad llafar. Ac yn sicr, byddaf yn gofyn iddi ymchwilio i'r mater hwn, ac, os na allwn ni roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ymlaen llaw, i wneud hynny yn ystod y datganiad hwnnw.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to ask for an urgent statement from the Deputy Minister for Social Services with regard to child protection services across Wales. We will all be absolutely horrified at the very tragic death of Arthur Labinjo-Hughes this week, and we must not forget that the people responsible for that are not people working in social services, or, indeed, in any other statutory services. But it is incumbent on us to look at the state of our local authorities, particularly with regard to child protection vacancies. And I know, from my own local authority, how they're struggling to find social workers and team managers at the front line to work in those roles. Just a really quick personal story: my first child protection case was an eight-year-old little girl who had an injury. I thought it was an accidental injury; I was very inexperienced. I went to my team manager and told him the situation. Straight away, he said, 'No. That's not an injury that's been caused accidentally' and he had the experience to be able to guide me and take me through the process. It is absolutely essential that we look at that situation, and that we can confidently say that we have the people in the right places to protect our children in Wales. Thank you.
Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad brys gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â gwasanaethau amddiffyn plant ledled Cymru. Byddwn ni i gyd wedi ein dychryn yn llwyr gan farwolaeth drasig iawn Arthur Labinjo-Hughes yr wythnos hon, ac mae'n rhaid i ni beidio ag anghofio nad y bobl sy'n gweithio yn y gwasanaethau cymdeithasol yw'r bobl sy'n gyfrifol am hynny, nac, yn wir, mewn unrhyw wasanaethau statudol eraill. Ond mae'n ddyletswydd arnom ni i edrych ar gyflwr ein hawdurdodau lleol, yn enwedig o ran swyddi gwag amddiffyn plant. Ac rwy'n gwybod, o fy awdurdod lleol fy hun, sut y maen nhw'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i weithwyr cymdeithasol a rheolwyr tîm yn y rheng flaen i weithio yn y swyddi hynny. Dyma stori bersonol gyflym iawn: fy achos amddiffyn plant cyntaf i oedd merch fach wyth oed a gafodd anaf. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn anaf damweiniol; roeddwn i'n ddibrofiad iawn. Es i at fy rheolwr tîm a dweud wrtho am y sefyllfa. Yn syth, meddai, 'Na. Nid yw hynny'n anaf sydd wedi ei achosi'n ddamweiniol' ac roedd ganddo'r profiad i allu fy arwain i a fy nhywys i drwy'r broses. Mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n edrych ar y sefyllfa honno, a'n bod ni'n gallu dweud yn hyderus fod gennym ni'r bobl yn y lleoedd iawn i amddiffyn ein plant yng Nghymru. Diolch.
Thank you. Certainly, the horrific murder of Arthur Labinjo-Hughes has I think shocked many of us. And here in Wales you'll be aware that we've had the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, which introduced strengthened and robust safeguarding arrangements for Wales, and that really underpinned the Wales safeguarding procedures and all-Wales practice guides. And they're owned by the safeguarding boards and they were issued back in 2019 and they do provide us with that consistent, evidence-based safeguarding practice across Wales, and, as a Government, we will continue to work with the National Independent Safeguarding Board Wales and the regional safeguarding children boards so that we can support those practices.
I think you make a very important point about who harmed Arthur, and I think it's often the case that the people who should be absolutely protecting and looking after their children are not the ones to do so. And I think we also need to pay tribute to the challenges that our social workers face on a daily basis. Intervention in private family life has got to be proportionate and appropriate, and I think the point that you raised about your own personal case is very important also. And, again, the Welsh Government has done a great deal of work to provide training.
Diolch. Yn sicr, rwy'n credu bod llofruddiaeth erchyll Arthur Labinjo-Hughes wedi dychryn llawer ohonom ni. Ac yma yng Nghymru byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi cael Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, a gyflwynodd drefniadau diogelu cryfach a chadarn i Gymru, ac a oedd yn wirioneddol sail i weithdrefnau diogelu Cymru a chanllawiau ymarfer Cymru gyfan. Ac maen nhw'n eiddo i'r byrddau diogelu a chawson nhw eu cyhoeddi yn ôl yn 2019 ac maen nhw yn rhoi'r arferion diogelu cyson sy'n seiliedig ar dystiolaeth i ni ledled Cymru, ac, fel Llywodraeth, byddwn yn parhau i weithio gyda Bwrdd Diogelu Annibynnol Cenedlaethol Cymru a'r byrddau diogelu plant rhanbarthol er mwyn i ni allu cefnogi'r arferion hynny.
Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch pwy a niweidiodd Arthur, ac rwy'n credu ei bod yn aml yn wir nad y bobl a ddylai fod yn amddiffyn ac yn gofalu am eu plant yn llwyr yw'r rhai sy'n gwneud hynny. Ac rwy'n credu bod angen i ni hefyd dalu teyrnged i'r heriau y mae ein gweithwyr cymdeithasol yn eu hwynebu bob dydd. Mae'n rhaid i ymyrraeth mewn bywyd teuluol preifat fod yn gymesur ac yn briodol, ac rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch chi ei godi am eich achos personol eich hun yn bwysig iawn hefyd. Ac, unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer iawn o waith i ddarparu hyfforddiant.
Yn olaf, Mabon ap Gwynfor.
Finally, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'r niferoedd sydd yn dioddef o COVID-19 yn parhau'n styfnig o uchel, ac erbyn hyn, wrth gwrs, mae'r amrywiolyn omicron wedi dod i'n plith, gyda'r ystadegau'n dangos, neu'n awgrymu, o leiaf, fod yr haint yn dyblu bob deuddydd. Mae nifer o ysgolion yn Nwyfor Meirionnydd wedi gorfod gyrru eu plant yn ôl o'r ysgol yn ddiweddar. Roedd fy mab fy hun wedi cael ei yrru nôl am 10 diwrnod o Ysgol Godre'r Berwyn, y Bala, oherwydd niferoedd uchel y plant a phobl ifanc oedd efo COVID yno. Ond mae yna bryder mawr ymhlith rhieni yn rhai o'r ardaloedd yma nad ydy plant wedi cael cynnig y brechlyn eto. Dwi'n nodi bod y Llywodraeth wedi gwneud cyhoeddiad heddiw y caiff yr hwblyn ei gynnig i bob oedolyn yng Nghymru cyn diwedd Ionawr. A wnewch chi sicrhau bod datganiad yn cael ei wneud mor fuan â phosib ynghylch erbyn pryd y bydd pob plentyn a pherson ifanc yn cael cynnig y brechlyn hefyd, os gwelwch yn dda?
Thank you very much, Llywydd. The numbers suffering from COVID-19 continue to be stubbornly high and now we have the omicron variant that has emerged, with the statistics showing, or at least suggesting, that the disease is doubling on a daily basis. A number of schools in Dwyfor Meirionnydd have sent children home from school recently. My own son was sent home for 10 days from Ysgol Godre'r Berwyn in Bala because of the high numbers of children and young people infected with COVID there. But there's a real concern among parents in some of these areas that children haven't been offered the vaccination as of yet. I note that the Government made an announcement today that the booster will be offered to all adults in Wales by the end of January. Will you ensure that a statement is made as soon as possible on when every child and young person will be offered the vaccination, as well, please?
Yes, absolutely we will make sure that we update Members.
Byddwn, yn sicr, byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu a'r diweddariad ar hynny. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.
The next item is the statement by the First Minister on the update on the programme for government, and I call on the First Minister to make the statement—Mark Drakeford.
Llywydd, cyhoeddwyd ein rhaglen lywodraethu ar gyfer y tymor hwn o fewn wythnosau i'r etholiadau ym mis Mai, a gwnes i ddatganiad i'r Senedd ar 15 Mehefin. Cyhoeddwyd y rhaglen yn gynnar er mwyn i ni ddechrau ar y polisïau radical ac uchelgeisiol sydd eu hangen arnom wrth inni wynebu’r cyfuniad unigryw o’r pandemig parhaus, adladd Brexit a'r her o newid yn yr hinsawdd. Rydym hefyd yn wynebu'r Llywodraeth fwyafrifol Geidwadol gyntaf yn San Steffan yn hanes datganoli, Llywodraeth sy'n ceisio tanseilio a dirwyn y setliad datganoli yn ôl fel mater o drefn, setliad sydd wedi'i gymeradwyo mewn dau refferendwm yn olynol. Heddiw, rwyf am roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd a thynnu sylw at welliannau a wnaed i'r rhaglen lywodraethu i adlewyrchu'r cytundeb cydweithio a lofnodwyd gan arweinydd Plaid Cymru a fi yr wythnos diwethaf.
Llywydd, our programme for government for this term was published within weeks of the elections in May, and I made a statement to the Senedd on 15 June. The programme was published early, so that we could make a start on the radical and ambitious policies that we need as we face the unique combination of the ongoing pandemic, the aftermath of Brexit and the challenge of climate change. We also face the first majority Conservative Government at Westminster in the history of devolution, a Government that routinely attempts to undermine and roll back the devolution settlement at every turn, a settlement which has been endorsed in two successive referendums. Today, I want to provide an update on progress and draw attention to amendments made to the programme for government to reflect the co-operation agreement, which the leader of Plaid Cymru and I signed last week.
Llywydd, I make this statement as we continue to respond to the pandemic, including to the latest adverse developments in order to meet our overriding priority in the programme for government, and that is to keep Wales safe at a time of a global public health crisis. This week marks a year since vaccinations became available. Since then, more than 5.5 million doses have been given to adults and children over the age of 12 in Wales, thanks to the enormous efforts of our vaccination programme.
Last week, the first case of the new omicron variant was confirmed in Wales. We now stand on the brink of another potentially perilous moment in our efforts to keep Wales safe and to keep Wales open. Our public health experts have modelled the potential effect of the new variant in Wales, drawing on the latest information from South Africa and other parts of the world. While there is still a great deal to be learned and any modelling at this point is inevitably provisional, we have to brace ourselves for the potential for a formidable wave of new infections in the new year, potentially just six weeks from now, if we cannot slow the spread of this new variant.
Llywydd, wrth i mi roi'r datganiad hwn rydym ni'n parhau i ymateb i'r pandemig, gan gynnwys i'r datblygiadau er gwaeth diweddaraf, er mwyn cyflawni ein prif flaenoriaeth yn y rhaglen lywodraethu, sef diogelu Cymru mewn cyfnod o argyfwng iechyd cyhoeddus byd-eang. Mae'r wythnos hon yn nodi blwyddyn ers i'r brechiadau fod ar gael. Ers hynny, mae mwy na 5.5 miliwn o ddosau wedi eu gweinyddu i oedolion a phlant dros 12 oed yng Nghymru, o ganlyniad i ymdrechion aruthrol ein rhaglen frechu.
Yr wythnos diwethaf, cafwyd cadarnhad o'r achos cyntaf o'r amrywiolyn newydd, omicron, yng Nghymru. Rydym ni'n sefyll ar drothwy adeg beryglus arall, o bosibl, yn hanes ein hymdrechion i ddiogelu Cymru a chadw Cymru ar agor. Mae ein harbenigwyr iechyd cyhoeddus wedi modelu effaith bosibl yr amrywiolyn newydd yng Nghymru, gan ddefnyddio'r wybodaeth ddiweddaraf o Dde Affrica ac o rannau eraill o'r byd. Er bod llawer i'w ddysgu o hyd a darpariaethol, yn anochel, yw unrhyw fodelu ar hyn o bryd, mae'n rhaid i ni ymbaratoi ar gyfer y posibilrwydd o don arswydus newydd o heintio yn y flwyddyn newydd, chwe wythnos o heddiw o bosibl, os na allwn ni arafu ymlediad yr amrywiolyn newydd hwn.
Vaccination remains our strongest defence against this cruel virus. By this time next week, a million people in Wales will already have received a third, booster dose. But there are still too many people yet to take up the offer of vaccination, and if there is one message that I would like to convey today, it has to be this: when you receive your invitation for a vaccine, whether it’s your first, second or booster vaccination, please make it your priority. There is nothing else that you will do that day that will do more to help keep you or to keep others safe. And it is never too late to be vaccinated here in Wales. If you've yet to be vaccinated, please, come forward now. It is the best Christmas present you can give yourself and your family this year, and it’s not too dramatic to say that it’s an investment in making sure that you are here for a healthy and happy Christmas next year as well.
Llywydd, despite the ongoing challenge of responding to the pandemic, as a Government we continue to press forward, wherever we can, with our priorities and all those actions that will create a better future beyond the pandemic. My party set out six headline pledges in our manifesto earlier this year. We have made significant progress on all of them, and I'll highlight just three today.
We said that we would retain the 500 police community support officers we have in Wales, who do so much to keep our communities safe, and that we would fund a further 100 over the lifetime of this Senedd. That pledge will be kept in full not over five years, but in the first year of this Senedd term. The funding has been secured and the recruitment of the 100 extra PCSOs is well under way. I had the privilege of spending time on the beat with police officers in Wrexham recently, where I heard first-hand about the benefit that those extra posts will bring to front-line policing.
Last month, the economy Minister launched the first phase of the young person’s guarantee, a guarantee that will ensure there is no lost generation here in Wales following the pandemic. We also promised to pay social care workers the real living wage. We've now received the advice from the social care forum about how to do that for a large and mobile workforce spread over hundreds of employers in the public and private sectors, and, when we publish our draft budget on 20 December, there will be further detail of how we will take that very important commitment forward.
Practical efforts to deliver the remainder of our radical programme continue every day. We promised we would invest in our health and care workforce and create a new medical school in north Wales. This weekend, as the leader of the opposition said earlier, the health Minister announced extra funding for the health and medical workforce of the future for the eighth year running, adding another £260 million to the training budget.
We said we would create a new national music service for Wales, and last week the education Minister confirmed £6.8 million for music and the arts in schools, giving students access to musical instruments.
We made a commitment to go on working to eliminate violence against women and girls, and, as I said earlier this afternoon, today we launch consultation on our new five-year strategy.
Llywydd, later this afternoon my colleague Rebecca Evans will make a statement on how we intend to reform the council tax here in Wales. This is one of the specific areas covered by the co-operation agreement. I believe it is an excellent example of what the agreement will enable this Senedd to achieve. Council tax is the most regressive form of taxation in Wales. Those with the smallest incomes pay a far higher proportion of those incomes in council tax than those who are far better off. In the last Senedd term, a report by the Institute for Fiscal Studies set out ways in which council tax could be reformed to make it fairer. Now, there are some veterans in this Chamber of the last major council tax revaluation of 2003, and they will remember just how complex and politically challenging that proved to be. The co-operation agreement will give us the stability and the combined political capacity to make reform happen again, 20 years on from that first revaluation. And, Llywydd, we will go beyond the reform of the current system. We will use the next three years covered by the co-operation agreement to build together on the work carried out in the last Senedd term on more fundamental alternatives to council tax, alternatives that could be both fairer to the citizen and more effective in supporting economic development in all parts of Wales. This is just one example from the 46 areas in the co-operation agreement, and each one of those is now represented in the revised programme for government, which we have published.
Llywydd, there is only one programme for government. It is the framework within which the civil service and other partners focus their efforts on the priorities across our devolved responsibilities. There are key parts of the programme that will now be taken forward in a progressive alliance between the Welsh Labour Government and Plaid Cymru, and that will harness our efforts in the face of unprecedented challenges and the hostility of an incompetent and neglectful UK Government at Westminster. [Interruption.] Well, Llywydd, others won't know that there are cries of 'shocking', and I agree with that—it is shocking the degree of hostility and incompetence that we face every single day from that Government, so I'm happy to associate myself with those comments.
Amongst the immediate focus of those programme for government policies that reflect the co-operation agreement will be the extension to free school meals in all primary schools for all primary school pupils, the expansion of childcare to two-year-olds, and radical and immediate actions to address the problems faced by people unable to secure a first home in communities with many second homes and holiday homes as well. Consultations have been launched on a range of policy instruments that we can use, and now the real work to develop and deliver new policies in those areas will be taken forward in partnership.
Llywydd, I will end where I began this afternoon. I'm very pleased to have been able to provide this update today. I believe the ability to work with others on shared agendas has been the hallmark of successive Senedd terms, and will offer tangible benefits to people in Wales over the next three years. But, the pressing public health emergency will have to preoccupy us all over the coming weeks. Through our vaccination programme and all the other actions we can take to keep one another safe, we will weather the storm that lies ahead of us. But that is not a responsibility of the Government alone. There is the need for each one of us, for every Welsh citizen, to go on acting together once again to save lives that would otherwise be lost, to protect our health service and our social care services from the risk that they would otherwise be overwhelmed, and to lead Wales safely through a period of danger that is facing us all.
Brechu yw ein hamddiffyniad cryfaf ni o hyd yn erbyn y feirws creulon hwn. Erbyn yr adeg hon yr wythnos nesaf, fe fydd miliwn o bobl yng Nghymru wedi derbyn trydydd, dos atgyfnerthu. Ond mae yna ormod o bobl o hyd nad ydyn nhw wedi manteisio ar y cynnig o frechiad, ac os oes un neges yr hoffwn i ei chyfleu i chi heddiw, mae'n rhaid mai hon yw hi: pan fyddwch chi'n cael eich gwahoddiad i fynd am frechiad, boed hwnnw'n frechiad cyntaf, neu'n ail neu'n un atgyfnerthu, gwnewch honno'n flaenoriaeth i chi, os gwelwch chi'n dda. Nid oes unrhyw beth arall y gallech chi ei wneud ar y diwrnod hwnnw a fyddai'n gwneud mwy i helpu i'ch cadw chi neu i gadw pobl eraill yn ddiogel. Ac nid yw hi byth yn rhy hwyr i gael eich brechu yma yng Nghymru. Os nad ydych chi wedi eich brechu eto, dewch ymlaen nawr. Dyma'r anrheg Nadolig gorau y gallech chi ei roi i chi eich hunan a'ch teulu chi eleni, ac nid yw hi'n rhy ddramatig i ddweud bod hwnnw'n fuddsoddiad i sicrhau eich bod chi yma i ddathlu'r Nadolig yn iach ac yn hapus y flwyddyn nesaf hefyd.
Llywydd, er gwaethaf yr her barhaus o ymateb i'r pandemig, rydym ni'n parhau i fwrw ymlaen yn y Llywodraeth, ym mha fodd bynnag y gallwn ni, â'n blaenoriaethau ni a'r holl gamau gweithredu hynny a fydd yn creu dyfodol gwell y tu draw i'r pandemig. Nododd fy mhlaid i chwe phrif addewid yn ein maniffesto yn gynharach eleni. Rydym ni wedi gwneud cynnydd sylweddol ar bob un ohonyn nhw, a byddaf i'n tynnu sylw heddiw at dri yn unig.
Fe wnaethom ni ddweud y byddem ni'n cadw'r 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu sy'n bresennol yng Nghymru, sy'n gwneud cymaint i gadw ein cymunedau yn ddiogel, ac y byddem ni'n ariannu 100 arall yn oes y Senedd hon. Bydd yr addewid hwnnw'n cael ei gadw yn ei gyfanrwydd nid dros bum mlynedd, ond ym mlwyddyn gyntaf y tymor Seneddol hwn. Mae'r cyllid wedi ei sicrhau ac mae'r broses o recriwtio'r 100 o swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol yn mynd rhagddi ers amser. Cefais i'r fraint o dreulio amser gyda swyddogion yr heddlu wrth eu gwaith yn Wrecsam yn ddiweddar, lle clywais i'n uniongyrchol am y lles y bydd y swyddi ychwanegol hynny yn ei wneud i blismona rheng flaen.
Fis diwethaf, lansiodd Gweinidog yr economi gam cyntaf y warant i bobl ifanc, sy'n warant i sicrhau na fydd cenhedlaeth goll yma yng Nghymru ar ôl y pandemig. Fe wnaethom ni addo talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol hefyd. Rydym ni wedi derbyn cyngor erbyn hyn gan y fforwm gofal cymdeithasol ar sut i wneud hynny ar gyfer gweithlu mawr a symudol wedi eu gwasgaru ar draws cannoedd o gyflogwyr yn y sectorau cyhoeddus a phreifat, a phan fyddwn ni'n cyhoeddi ein cyllideb ddrafft ar 20 Rhagfyr, bydd rhagor o fanylion am sut y byddwn yn bwrw ymlaen â'r ymrwymiad pwysig iawn hwnnw.
Mae ymdrechion ymarferol i gyflawni gweddill ein rhaglen radical yn parhau bob dydd. Fe wnaethom ni addo y byddem ni'n buddsoddi yn ein gweithlu iechyd a gofal ac yn sefydlu ysgol feddygol newydd yn y gogledd. Y penwythnos hwn, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid yn gynharach, fe gyhoeddodd y Gweinidog iechyd gyllid ychwanegol am yr wythfed flwyddyn yn olynol ar gyfer gweithlu iechyd a meddygol y dyfodol, gan ychwanegu £260 miliwn arall at y gyllideb ar gyfer hyfforddiant.
Fe wnaethom ni ddweud y byddem ni'n sefydlu Gwasanaeth Cerddoriaeth Cenedlaethol newydd i Gymru, a'r wythnos diwethaf fe gadarnhaodd y Gweinidog addysg £6.8 miliwn ar gyfer addysg cerddoriaeth a'r celfyddydau mewn ysgolion, gan roi offerynnau cerddorol yn nwylo myfyrwyr.
Fe wnaethom ni ymrwymo i ddal ati i weithio tuag at ddileu trais yn erbyn menywod a merched, ac, fel y dywedais i'n gynharach y prynhawn yma, rydym ni'n lansio ymgynghoriad heddiw ar ein strategaeth newydd pum mlynedd.
Llywydd, yn ddiweddarach y prynhawn yma bydd fy nghyd-Weinidog Rebecca Evans yn gwneud datganiad ynglŷn â'r modd yr ydym ni'n bwriadu diwygio'r dreth gyngor yma yng Nghymru. Dyma un o'r meysydd penodol sy'n cael eu cwmpasu gan y cytundeb cydweithredu. Rwyf i o'r farn fod hon yn enghraifft ardderchog o'r hyn y bydd y cytundeb yn galluogi'r Senedd hon i'w gyflawni. Y dreth gyngor yw'r dull mwyaf atchweliadol o drethu yng Nghymru. Mae'r rhai sydd â'r incwm lleiaf yn talu cyfran lawer uwch o'r incwm hwnnw drwy'r dreth gyngor na'r rhai sy'n llawer mwy cefnog. Yn nhymor y Senedd diwethaf, mewn adroddiad gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, nodwyd ffyrdd y gellid diwygio'r dreth gyngor i'w gwneud hi'n decach. Nawr, mae yna rai pobl yn y Siambr hon a oedd yma yn nyddiau'r ailbrisiad mawr diwethaf i'r dreth gyngor yn 2003, a byddan nhw'n cofio pa mor gymhleth a gwleidyddol heriol yr oedd hynny. Bydd y cytundeb cydweithredu yn rhoi'r sefydlogrwydd a'r gallu gwleidyddol cyfunol i ni gael diwygiad arall, 20 mlynedd ar ôl yr ailbrisio cyntaf hwnnw. A, Llywydd, byddwn yn mynd ymhellach na diwygio'r system gyfredol. Byddwn yn defnyddio'r tair blynedd nesaf sy'n cael eu cwmpasu gan y cytundeb cydweithredu i adeiladu gyda'n gilydd ar y gwaith a wnaed yn nhymor y Senedd diwethaf o ran dewisiadau amgen a mwy sylfaenol i'r dreth gyngor, dewisiadau amgen a allai fod yn decach i ddinasyddion ac yn fwy effeithiol wrth gefnogi datblygiadau economaidd ym mhob rhan o Gymru. Un enghraifft yn unig yw hon o'r 46 maes yn y cytundeb cydweithredu, ac mae pob un o'r rhain yn cael eu cynrychioli erbyn hyn yn y rhaglen lywodraethu ddiwygiedig, yr ydym ni wedi ei chyhoeddi.
Llywydd, dim ond un rhaglen lywodraethu sydd. Hwn yw'r fframwaith y mae'r gwasanaeth sifil a phartneriaid eraill yn ei ddefnyddio i ganolbwyntio eu hymdrechion nhw ar y blaenoriaethau ar draws ein cyfrifoldebau datganoledig. Mae yna rannau allweddol o'r rhaglen a fydd yn cael eu datblygu bellach mewn cynghrair flaengar rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru, a bydd hynny yn harneisio ein hymdrechion yn wyneb heriau digynsail a gwrthwynebiad Llywodraeth y DU yn San Steffan sy'n anghymwys ac esgeulus. [Torri ar draws.] Wel, Llywydd, ni fydd pobl eraill wedi clywed y gri 'gwarthus' yn y lle hwn, ac rwy'n cytuno â hynny—mae cyfradd y gwrthwynebiad a'r anallu yr ydym yn ei wynebu bob dydd oddi wrth y Llywodraeth honno yn wir yn warthus, felly rwy'n hapus i ategu'r sylwadau hynny.
Ymysg pwyslais uniongyrchol y polisïau rhaglen lywodraethu hynny sy'n adlewyrchu'r cytundeb cydweithredu, fydd ymestyn prydau ysgol am ddim ym mhob ysgol gynradd ar gyfer pob disgybl ysgol gynradd, ac ehangu gofal plant hyd at blant dwy flwydd, a chamau radical ac uniongyrchol i fynd i'r afael â'r problemau a wynebir gan bobl nad ydyn nhw'n gallu cael cartref cyntaf mewn cymunedau lle mae llawer o ail gartrefi a chartrefi gwyliau hefyd. Mae ymgynghoriadau wedi eu lansio ar amrywiaeth o offerynnau polisi y gallwn ni eu defnyddio, a bydd y gwaith gwirioneddol o ddatblygu a chyflwyno polisïau newydd yn y meysydd hynny yn awr yn cael ei ddatblygu mewn partneriaeth.
Llywydd, rwyf i am orffen yn y man y cychwynnais i y prynhawn yma. Rwy'n falch iawn fy mod i wedi gallu rhoi'r diweddariad hwn heddiw. Rwyf i o'r farn bod y gallu i weithio gydag eraill ar agendâu a rennir wedi bod yn nodwedd o dymhorau Seneddol olynol, ac y bydd hynny'n cynnig manteision pendant i bobl yng Nghymru dros y tair blynedd nesaf. Ond, bydd yn rhaid i'r argyfwng iechyd cyhoeddus dybryd fod yn flaenoriaeth dros bopeth arall i ni dros yr wythnosau nesaf. Drwy ein rhaglen frechu a'r holl gamau eraill y gallwn ni eu cymryd i gadw ein gilydd yn ddiogel, byddwn yn dod trwy waethaf y storm sydd o'n blaenau ni. Ond nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yn unig yw hynny. Mae angen i bob un ohonom ni, i bob dinesydd yng Nghymru, ddal ati i fwrw ymlaen gyda'n gilydd unwaith eto i achub bywydau a fyddai'n cael eu colli fel arall, i amddiffyn ein gwasanaeth iechyd a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol rhag y perygl y bydden nhw'n cael eu llethu fel arall, a thywys Cymru yn ddiogel drwy gyfnod o berygl mawr sy'n ein hwynebu ni i gyd.
First Minister, thank you for your statement, and can I agree with you on your last pronouncement there about the challenges ahead for us, and the need for people to come forward and get the booster vaccine, and bearing down on this terrible virus, and also the pressures that it's putting on our NHS? So, it's always good to start a statement on a point where we can find common agreement, but where we disagree, obviously, is what the leader of Plaid Cymru said about the agreement that you've reached with Plaid Cymru—that this was a down payment on independence. So, is this programme for government that you're introducing today a down payment on independence, First Minister, because it would be good to hear what your take is on it, because—and the last time I looked—I've always thought that the Labour Party was a unionist party?
Prif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad, ac a gaf i gytuno â chi o ran eich pwynt olaf chi yn y fan yna am yr heriau sydd o'n blaenau ni, a'r angen i bobl ddod ymlaen a chael y brechlyn atgyfnerthu, a threchu'r feirws ofnadwy hwn, a'r pwysau y mae'n eu rhoi ar ein GIG ni hefyd? Felly, peth da bob amser yw dechrau datganiad ar bwynt y ceir cytundeb cyffredin arno, ond lle'r ydym ni'n anghytuno, yn amlwg, yw'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru am y cytundeb yr ydych chi a Phlaid Cymru wedi ei lunio—mai blaendal annibyniaeth oedd hwn. Felly, a yw'r rhaglen lywodraethu hon yr ydych chi'n ei chyflwyno heddiw yn flaendal o ran annibyniaeth, Prif Weinidog, oherwydd byddai hi'n beth da i ni gael clywed beth yw eich barn chi ar hynny, oherwydd—y tro olaf i mi edrych—rwyf i wedi credu erioed mai plaid unoliaethol yw'r Blaid Lafur?
Could I also ask around the mechanisms of how the programme for government will be scrutinised now that there will be designated Members coming out of Plaid Cymru to support the policy development and work within Government? At the moment, there is no mechanism to scrutinise designated Members, because it's a new term, it's a new position. I congratulate Siân Gwenllian, who I think is the first appointment as a designated Member in this agreement. But do you agree with me that it is important that the role that they will assume within Government is scrutinised and that that is afforded the opportunity from the Government in their time for us as an opposition party to scrutinise those Members? Because this isn't solely a role for the Presiding Officer; the Government control business on a Tuesday and, in my understanding, could make time available for that to happen. So, I think that's very important for us to understand, because this is a three-year deal; it's not a three-week deal, it's a three-year deal, and it's important that we as opposition Members can have that opportunity to scrutinise the designated Member role supporting Ministers on the front bench.
I'd also like to understand how the programme for government is making progress on waiting times, in particular the chronic waiting times we're seeing because of the COVID pandemic where, if you take young people out of those waiting times, nearly one in four people are on a waiting list now somewhere in Wales. If we're not careful, and if your Government isn't careful, these waiting times could ultimately consume the Government going forward. I appreciate the previous health Minister said it would take a full Assembly term, or parliamentary term, to deal with these waiting times, but I think it's important that we can understand what progress is being made, because behind every stat that comes out is an individual and a family with a loved one who, ultimately, is most probably in some form of excruciating pain waiting for a procedure within our NHS.
I notice you didn't mention anything on the clean air Act, First Minister, which was part of your leadership manifesto and was a key debating point within the parliamentary election that we had in April. I'd be pleased to understand if you could update us on that, because I know from lobbying and also outside organisations that there is a very keen need to progress on this. If Mike Hedges was here, I'm sure he'd be joining me in that, because I know that he's kept a very keen eye on the progress, or not as the case may be, to date with the introduction of a clean air Act.
On free school lunches, which is a central policy of the agreement that you've reached with Plaid Cymru, I'd be grateful and I'm sure many others would be grateful to understand the budgetary implications of this policy and to try and understand how it balances up with the need for those with the broadest shoulders to make the biggest contributions. I'm not sure it's a sensible policy area where you have solicitors, estate agents and accountants benefiting from having free school lunches when the system already allows for those on challenging income positions to receive those free school lunches as they rightly should. I think the cheers in St Andrew's Crescent in Cardiff, knowing that now they're going to benefit from free school lunches, isn't a good use of valuable public resources, to say the least.
We do agree on the reform of school term times. I think that's a sensible proposition. I can remember when I first came in here in 2007, Jane Hutt had a very short period as the education Minister at that time, and I remember raising that particular point with her. Some people might have forgotten that, but I do remember raising that point and at that time I didn't seem to get much traction on that particular idea.
We do want to see progress in the care system. We do want to see progress on the building safety fund, which is talked about in the programme for government, and I appreciate there's a statement next week on this, but it is vitally important that that statement does come forward with tangible proposals to address this key area that many residents find their lives being blighted by at the moment.
You touched on local government reform, and in particular around the funding formula. Good luck with that, I'd say, to be honest with you. I think you're in for a challenging time to say the least there, First Minister. But that's what Government is about, challenging these things and making sure that we put solutions in place, or should I say you put solutions in place. But what I'd be pleased to try and understand is whether it's a two-stage approach: (1) revaluation to start with, and then (2) more fundamental reform. And if that is the case, would both aspects be completed within this five-year term of office, or will it be revaluation this term of office, more fundamental reform post 2026? I think, especially ahead of the local government elections next May, people need to know where the direction of travel is on this important policy area. As you highlighted, it's 20 years since the last revaluation, but the complexities around it are challenging to say the least.
My final point I'd just like to raise with you is the constitutional commission, which I appreciate is just up and running now. This is just for my own curiosity. Reading the partnership document with Plaid Cymru, it says that the interim report and their final report will be presented to both parties. I'm just interested to see why that is included in the document as a position that that constitutional commission has to present its interim report and its final report as if it's exclusively for Plaid Cymru and the Labour Party to take ownership of that document. So, that's more for my own curiosity to be satisfied, but I'd be grateful if you could answer the points that I've put to you.
A gaf i ofyn hefyd am y mecanweithiau ar gyfer craffu ar y rhaglen lywodraethu gan y bydd Aelodau dynodedig yn dod o Blaid Cymru yn awr i gefnogi'r gwaith o ddatblygu polisi a gweithio o fewn y Llywodraeth? Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw fecanwaith i graffu ar Aelodau dynodedig, oherwydd tymor newydd yw hwn, mae hi'n sefyllfa newydd. Rwy'n llongyfarch Siân Gwenllian, sef y gyntaf i'w phenodi yn Aelod dynodedig yn y cytundeb hwn, rwy'n credu. Ond a ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n bwysig craffu ar eu swyddogaeth nhw o fewn y Llywodraeth a bod cyfle yn cael ei roi yn amser y Llywodraeth i ni yn yr wrthblaid graffu ar yr Aelodau hynny? Oherwydd nid gwaith i'r Llywydd yn unig yw hwn; mae'r Llywodraeth yn rheoli busnes ar ddydd Mawrth ac, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei deall, gellid sicrhau bod amser ar gael i hynny ddigwydd. Felly, rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i ni gael deall hyn, oherwydd bod hon yn gytundeb tair blynedd; nid cytundeb tair wythnos yw hi, cytundeb tair blynedd yw hi, ac mae'n bwysig ein bod ni'r Aelodau yn yr wrthblaid yn cael y cyfle hwnnw i graffu ar swyddogaeth yr Aelod dynodedig sy'n cefnogi Gweinidogion ar y fainc flaen.
Hoffwn i ddeall hefyd ba gynnydd y mae'r rhaglen lywodraethu yn ei wneud o ran amseroedd aros, yn enwedig yr amseroedd aros cronig yr ydym ni'n eu gweld oherwydd pandemig COVID lle, os ydych chi'n tynnu pobl ifanc allan o'r amseroedd aros hynny, mae bron i un ym mhob pedwar o bobl ar restr aros rywle yng Nghymru erbyn hyn. Os nad ydym ni'n ofalus, ac os nad yw eich Llywodraeth chi yn ofalus, fe allai'r amseroedd aros hyn lethu'r Llywodraeth yn y pen draw wrth fynd ymlaen. Rwy'n deall bod y Gweinidog iechyd blaenorol wedi dweud y byddai'n cymryd tymor Cynulliad llawn, neu dymor seneddol, i fynd i'r afael â'r amseroedd aros hyn, ond mae hi'n bwysig, yn fy marn i, i ni ddeall pa gynnydd sy'n cael ei wneud, oherwydd y tu ôl i bob ystadegyn sy'n dod i'r amlwg mae unigolyn a theulu ag anwylyd sydd, yn y pen draw, yn debygol o fod mewn poen echrydus o ryw fath yn aros am driniaeth o fewn ein GIG ni.
Rwy'n sylwi na wnaethoch chi sôn am y Ddeddf aer glân o gwbl, Prif Weinidog, a oedd yn rhan o'ch maniffesto arweinyddiaeth chi ac a oedd yn bwynt trafod allweddol yn yr etholiad seneddol a gawsom ni ym mis Ebrill. Byddwn i'n falch o wybod a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny, gan fy mod i'n gwybod o lobïo a gan sefydliadau allanol hefyd fod angen mawr am symud ymlaen yn hyn o beth. Pe byddai Mike Hedges yma, rwy'n siŵr y byddai ef yn ymuno â mi yn hyn o beth, gan fy mod i'n gwybod ei fod wedi cadw llygad barcud ar y cynnydd, neu ddiffyg hynny o bosibl, hyd yn hyn o ran cyflwyno Deddf aer glân.
O ran prydau ysgol am ddim, sy'n bolisi canolog o'r cytundeb yr ydych chi wedi ei wneud gyda Phlaid Cymru, byddwn i'n ddiolchgar ac rwy'n siŵr y byddai llawer o bobl eraill yn ddiolchgar o gael deall goblygiadau cyllidebol y polisi hwn a cheisio deall sut y mae hynny'n cydbwyso â'r angen i'r rhai sydd â'r gallu mwyaf wneud y cyfraniadau mwyaf. Nid wyf i'n siŵr ei bod yn bolisi synhwyrol galluogi cyfreithwyr, gwerthwyr tai, a chyfrifwyr i fanteisio ar brydau ysgol am ddim i'w plant pan fo'r system eisoes yn galluogi'r rhai sydd ar swyddi incwm heriol gael prydau ysgol am ddim fel dylai hi fod, yn wir. Nid wyf i o'r farn bod y bonllefau o lawenydd yn St Andrew's Crescent yng Nghaerdydd, oherwydd y byddan nhw'n cael manteisio ar brydau ysgol am ddim bellach, yn ddefnydd da iawn o adnoddau cyhoeddus gwerthfawr, a dweud y lleiaf.
Rydym ni yn cytuno ar ddiwygio amseroedd tymhorau ysgol. Rwy'n credu bod hwnnw'n gynnig synhwyrol. Rwy'n cofio pan ddes i yma am y tro cyntaf yn 2007, y bu Jane Hutt am gyfnod byr iawn yn Weinidog addysg bryd hynny, ac rwy'n cofio codi'r pwynt penodol hwnnw gyda hi. Efallai fod rhai pobl wedi anghofio hynny, ond rwyf i yn cofio codi'r pwynt hwnnw ac ar y pryd nid oedd hi'n ymddangos i mi fod llawer o fynd ar y syniad arbennig hwnnw.
Rydym ni yn awyddus i weld cynnydd yn y system ofal. Rydym ni yn awyddus i weld cynnydd o ran y gronfa diogelwch adeiladu, y mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn amdani, ac rwyf i'n deall bod datganiad i ddod yr wythnos nesaf ynglŷn â hyn, ond mae hi'n hanfodol bwysig fod y datganiad hwnnw yn cyflwyno cynigion pendant i fynd i'r afael â'r maes allweddol hwn sy'n creu anawsterau i fywydau llawer o drigolion ar hyn o bryd.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at ddiwygio llywodraeth leol, ac at y fformiwla ariannu yn arbennig. Pob lwc gyda hynny, ddywedwn i, a bod yn onest gyda chi. Rwyf i'n credu y byddwch chi'n cael amser heriol, a dweud y lleiaf, yn hynny o beth, Prif Weinidog. Ond dyna yw hanfod y Llywodraeth, herio'r pethau hyn a sicrhau ein bod ni'n rhoi atebion ar waith, neu a ddylwn i ddweud eich bod chi'n rhoi atebion ar waith. Ond yr hyn y byddwn i'n falch o geisio'i ddeall yw ai dull gweithredu ar ddau gam yw hwn: (1) ailbrisio i ddechrau, ac yna (2) diwygio mwy sylfaenol. Ac os felly, a fyddai'r ddwy agwedd yn cael eu cwblhau o fewn y cyfnod hwn o bum mlynedd yn y Llywodraeth, neu a fydd yr ailbrisio yn digwydd yn ystod y tymor hwn, a diwygiadau mwy sylfaenol ar ôl 2026? Rwy'n credu, yn arbennig cyn yr etholiadau llywodraeth leol fis Mai nesaf, fod angen i bobl wybod beth yw cyfeiriad y daith o ran y maes polisi pwysig hwn. Fel y gwnaethoch chi dynnu sylw ati, mae hi'n 20 mlynedd ers yr ailbrisio diwethaf, ond mae'r cymhlethdodau sy'n gysylltiedig â hynny yn heriol a dweud y lleiaf.
Y pwynt olaf yr hoffwn i ei godi gyda chi nawr yw'r comisiwn cyfansoddiadol, yr wyf i ar ddeall ei fod newydd ei roi ar waith ar hyn o bryd. I fodloni fy chwilfrydedd personol yn unig y mae hyn. Wrth ddarllen y ddogfen bartneriaeth gyda Phlaid Cymru, mae'n dweud y bydd yr adroddiad interim a'u hadroddiad terfynol yn cael eu cyflwyno i'r ddwy blaid. Hoffwn i wybod pam mae hynny wedi ei gynnwys yn y ddogfen fel sefyllfa bod yn rhaid i'r comisiwn cyfansoddiadol hwnnw gyflwyno ei adroddiad interim a'i adroddiad terfynol fel pe bai'n fater i Blaid Cymru a'r Blaid Lafur yn unig gymryd perchnogaeth o'r ddogfen honno. Felly, i fodloni fy chwilfrydedd i fy hun y mae hynny yn bennaf, ond byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi ateb y pwyntiau yr wyf i wedi eu cyflwyno i chi.
Well, I thank the leader of the Welsh Conservatives for those detailed questions, and can I thank him for the way he began, for his support for the call for people to come forward for vaccination? Every single Member of the Senedd has a reach into our own communities. We regularly publish things; we're always trying to communicate with people who vote in our localities, and anything any one of us can do to get that message over is another small contribution to building the defence that we will need in Wales, if we were to see an omicron wave of infection of the sort that some analysts are suggesting.
Independence doesn't appear at all in the co-operation agreement. It is one of those things on which we will continue to have many debates, I'm sure, across the floor of the Senedd. My party's position has not altered at all. We believe in an entrenched devolution system, a devolution system that cannot be arbitrarily rowed back by a Government at Westminster, but we also believe that Wales is better off in a successful United Kingdom and that the United Kingdom is better off for having Wales as a part of it, and I'm quite sure we will go on debating those different positions.
The scrutiny issue, I genuinely think, Llywydd, is not a matter for me. I'm very wary of the idea that the Government should have a hand in drawing up arrangements to be scrutinising the decisions that we make, but there were important points made by the leader of the opposition, quite definitely. I know that the Business Committee will have taken a paper today that groups in the Senedd will want to consider, and in the end, it is absolutely a matter for the Senedd to decide on its own arrangements, not for the Government to have a direct hand in them.
I don't dissent from part of what the Member said about waiting times in the NHS. It's a matter of considerable grief to me that we went into the pandemic with waiting times in the Welsh NHS the lowest since 2014 and falling, and now we face a very different position, as does every part of the United Kingdom. I'm pleased, in a very modest way, to see in the latest figures some waiting times coming down for some of the most urgent conditions. We talked about cancer earlier, and waiting times fell for cancer in the most recent period, but those are small advances in a very difficult position, and we continue to work with other Governments. If there are any ideas that we have not thought of for ourselves that can help us to make the progress we want to make on waiting times in Wales, then of course we want to learn those things from anywhere where they are available.
The programme for government continues to contain a commitment to introduce a clean air Act for Wales, consistent with World Health Organization guidance and to extend the provision of air quality monitoring, and that process will begin early in the Senedd term with a normal White Paper, followed by a Bill for the Senedd to consider. I continue to look forward to working with other parts of the Chamber who have a shared interest in that.
We have a fundamentally different view on the issue of means testing and universal services. I think school meals is in some ways the paradigm case for the impact that means testing has, because it casts a stigma over those people for whom the system is meant to be a beneficiary. I remember a very old story, Llywydd, which my colleague Jane Hutt and some others here will remember. The former leader of South Glamorgan County Council, Lord Jack Brooks, used to tell a story about how, as an 18-year-old, he went out to a dancehall here in Cardiff, all dressed up for the night, and he saw a young woman coming across the room to him and he thought that maybe his evening was going to be more successful than he had originally anticipated, and this young woman came up to him and said, 'I know you', she said, 'You're Jack Brooks, aren't you?' and he said, 'Yes', and she said, 'You're the one who used to have free school meals when we were in primary school together.' And even at that age, the hurt that that caused him had never left him and it must have been 50 years later that he told us that story and it was still vivid, you could tell in the way that he told it. And that's why, on this side of the Chamber, we believe that universal services where there is no stigma attached—. And of course the people in St Andrews Crescent should pay, but they should pay through the taxation system, a graduated taxation system that takes more back from people who have more to start with, not means test the service so that those people who really need it don't get the service they really need, they get all the disadvantages that go alongside it. My colleague Rebecca Evans will set out the budgetary implications; we've made proper budgetary provision for the policy set out in the agreement.
Thank you to Andrew R.T. Davies for what he said about reforming the school term and the school year, it'll be good to work on that together, and for the issues of social care and building safety. The proposal for local government reform is a two-stage process. In this Senedd term, I'll want us to grasp the difficult issues of reforming the current system, so that the current system is as fair as we can make it, and at the same time, we will go on working on the possibilities for more fundamental reform. There was a lot of work done on this in the last Senedd term, but if you're going to, let us say, replace the council tax with a form of land value taxation, that can't be done in a single term; that would lie beyond the current term.
The reports of the constitutional commission will, of course, be available to all parties once they are published and I'm grateful to the leader of the Welsh Conservatives for having made a nomination to the commission. I'm sure that her participation in its deliberations will add a great deal to the necessary challenge that you want in a group of people brought together to look at such fundamentally important matters.
Wel, rwy'n diolch i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am y cwestiynau manwl yna, ac a gaf i ddiolch iddo am y ffordd y dechreuodd, am ei gefnogaeth i'r alwad i bobl ddod ymlaen i gael eu brechu? Mae gan bob un Aelod o'r Senedd gyrhaeddiad yn ei gymuned ei hun. Rydym ni'n cyhoeddi pethau yn gyson; rydym ni'n ceisio cyfathrebu bob amser â phobl sy'n pleidleisio yn ein hardaloedd ni, ac mae unrhyw beth y gall unrhyw un ohonom ni ei wneud i fynegi'r neges honno yn gyfraniad bach arall at adeiladu'r amddiffyniad y bydd ei angen arnom ni yng Nghymru, pe byddem ni'n gweld ton o haint omicron o'r fath y mae rhai dadansoddwyr yn ei hawgrymu.
Nid yw annibyniaeth yn ymddangos o gwbl yn y cytundeb cydweithredu. Mae'r pwnc yn un o'r pethau hynny y byddwn ni'n parhau i ddadlau llawer yn eu cylch, rwy'n siŵr, ar draws llawr y Senedd. Nid yw safbwynt fy mhlaid i wedi newid o gwbl. Rydym ni'n credu mewn cyfundrefn datganoli sefydledig, cyfundrefn o ddatganoli na ellir ei datgymalu yn ôl mympwy Llywodraeth yn San Steffan, ond ein cred ni hefyd yw ei bod hi'n well i Gymru fod mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus a'i bod hi'n well i'r Deyrnas Unedig fod Cymru yn rhan o honno, ac rwy'n gwbl sicr y byddwn ni'n parhau i drafod y gwahanol safbwyntiau hynny.
Yn fy marn wirioneddol i, Llywydd, nid mater i mi yw craffu. Rwy'n wyliadwrus iawn o'r syniad y dylai'r Llywodraeth fod â rhan mewn llunio trefniadau i graffu ar y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud, ond fe wnaeth arweinydd yr wrthblaid bwyntiau pwysig iawn, yn bendant. Rwy'n gwybod y bydd y Pwyllgor Busnes wedi cymryd papur heddiw y bydd grwpiau yn y Senedd yn dymuno ei ystyried, ac yn y pen draw, mater i'r Senedd yw penderfynu ar ei threfniadau ei hun, ac nid i'r Llywodraeth fod â rhan uniongyrchol yn hynny.
Nid wyf i'n anghytuno â rhan o'r hyn a ddywedodd yr Aelod am amseroedd aros yn y GIG. Mae'n fater sy'n peri gofid mawr i mi fod gennym ni'r amseroedd aros yn GIG Cymru ar eu lleiaf ers 2014 ac yn parhau i leihau ar ddechrau'r pandemig ond rydym ni'n wynebu sefyllfa wahanol iawn erbyn hyn, fel pob rhan o'r Deyrnas Unedig. Rwy'n falch, i ryw raddau, o weld rhai amseroedd aros yn byrhau yn y ffigurau diweddaraf o ran rhai o'r cyflyrau mwyaf enbyd. Buom ni'n siarad am ganser yn gynharach, ac fe ostyngodd amseroedd aros o ran canser yn y cyfnod diweddaraf, ond datblygiadau bach yw'r rhain mewn sefyllfa anodd iawn, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda Llywodraethau eraill. Os oes unrhyw syniadau nad ydym ni wedi meddwl amdanyn nhw ein hunain a all ein helpu ni i weld y cynnydd yr ydym ni'n awyddus i'w gael o ran amseroedd aros yng Nghymru, yna wrth gwrs rydym ni'n awyddus i ddysgu'r pethau hynny o unrhyw ffynhonnell a allai fod ar gael.
Mae'r rhaglen lywodraethu yn parhau i gynnwys ymrwymiad i gyflwyno Deddf aer glân i Gymru, sy'n gyson â chanllawiau Sefydliad Iechyd y Byd, ac ymestyn y ddarpariaeth o fonitro ansawdd aer, a bydd y broses honno yn dechrau yn gynnar yn nhymor y Senedd gyda Phapur Gwyn normal, ac yna fe ddaw Bil i'r Senedd ei ystyried. Rwy'n parhau i edrych ymlaen at weithio gyda rhannau eraill o'r Siambr sydd â diddordeb cyffredin yn hyn.
Mae ein barn ar y mater o brofion modd a gwasanaethau cyffredinol yn hanfodol wahanol. Rwyf i o'r farn mai prydau ysgol mewn rhai ffyrdd yw'r esiampl fwyaf amlwg o'r effaith y mae profion modd yn ei chael, oherwydd eu bod nhw'n gwaradwyddo'r bobl hynny y dylai'r system fod yn eu cefnogi. Rwy'n cofio hen, hen stori, Llywydd, y bydd fy nghyd-Weinidog Jane Hutt a rhai eraill yma yn ei chofio. Byddai cyn-arweinydd Cyngor Sir De Morgannwg, yr Arglwydd Jack Brooks, yn adrodd stori am sut yr aeth ef, yn 18 oed, i neuadd ddawnsio yma yng Nghaerdydd, yn ei ddillad gorau, ac fe welodd ferch ifanc yn croesi'r ystafell tuag ato ac roedd e'n credu efallai y byddai'r noson yn un fwy llwyddiannus nag yr oedd wedi tybio ar y dechrau, a daeth y ferch ifanc hon ato a dweud, 'Rwy'n gwybod pwy wyt ti', meddai hi, 'Jack Brooks wyt ti, onid e?' ac fe ddywedodd, 'Ie', a dywedodd hi, 'Ti oedd yr un oedd yn arfer cael prydau ysgol am ddim pan oeddem ni yn yr ysgol gynradd gyda'n gilydd.' A hyd yn oed ar yr oedran hwnnw, fe barhaodd boen y dolur a achosodd y digwyddiad hwnnw iddo byth oddi ar hynny ac mae'n rhaid mai 50 mlynedd yn ddiweddarach pan yr oedd yn dweud y stori honno wrthym ni ac roedd y graith yno o hyd, roedd hynny i'w glywed yn ei lais. A dyna pam, ar yr ochr hon i'r Siambr, ein bod ni'n credu bod gwasanaethau cyffredinol lle nad oes gwarthnod ynghlwm—. Ac wrth gwrs, dylai'r bobl yn St Andrews Crescent dalu, ond dylen nhw dalu drwy'r system drethu, system drethu raddedig sy'n cymryd mwy yn ôl oddi wrth bobl sydd â mwy i ddechrau, ac nid trwy system prawf modd lle nad yw'r bobl hynny â gwir angen am y gwasanaeth yn ei gael mewn gwirionedd, ond yn cael yr holl anfanteision sy'n mynd law yn llaw â hynny. Fe fydd fy nghyd-Weinidog Rebecca Evans yn nodi'r goblygiadau cyllidebol; rydym ni wedi gwneud darpariaeth gyllidebol briodol ar gyfer y polisi a nodir yn y cytundeb.
Diolch i Andrew R.T. Davies am yr hyn a ddywedodd am ddiwygio'r tymor ysgol a'r flwyddyn ysgol, bydd hi'n dda cael gweithio gyda'n gilydd ar hynny, ac ar faterion gofal cymdeithasol a diogelwch adeiladau. Mae'r cynnig ar gyfer diwygio llywodraeth leol yn broses ar ddau gam. Yn y tymor Senedd hwn, rwy'n awyddus i ni fynd i'r afael â'r materion anodd sy'n ymwneud â diwygio'r system bresennol, fel bydd y system bresennol mor deg ag y gallwn ni ei gwneud hi, ac ar yr un pryd, byddwn ni'n mynd ati i weithio ar y posibiliadau ar gyfer diwygio mwy sylfaenol. Cafodd llawer o waith ei wneud ar hyn yn y tymor Senedd diwethaf, ond os ydych chi am, ddywedwn ni, ddisodli'r dreth gyngor â math o drethiant gwerth tir, ni ellir gwneud hynny mewn un tymor; byddai hynny yn digwydd ar ôl y tymor presennol.
Bydd adroddiadau'r comisiwn cyfansoddiadol, wrth gwrs, ar gael i bob plaid ar ôl eu cyhoeddi ac rwy'n ddiolchgar i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig am gynnig enwebiad i'r comisiwn. Rwy'n siŵr y bydd ei chyfranogiad yn ei drafodaethau yn ychwanegu llawer at yr her angenrheidiol yr ydych chi'n ei ddymuno mewn grŵp o bobl sydd wedi dod ynghyd i edrych ar faterion sydd mor hanfodol bwysig.
Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n gwybod y byddai'r ymadrodd yna, 'blaendal ar annibyniaeth', yn corddi'r Torïaid; mae'n rhywbeth hawdd iawn i'w wneud y dyddiau hyn. Ond beth roeddwn i'n golygu wrth hwnna, beth oedd yn fy meddwl i, a dweud y gwir, oedd ymadrodd arall yr oedd Raymond Williams wedi'i fathu lle'r oedd e'n sôn am annibyniaeth real. Nid annibyniaeth haniaethol, ond annibyniaeth real iddo fe oedd y polisïau a oedd yn mynd i drawsnewid bywydau pobl. Ac er fy mod i a chithau, Prif Weinidog, yn anghytuno ynglŷn â dyfodol cyfansoddiadol Cymru, byddai'r ddau ohonom ni'n cytuno mai pwrpas gwleidyddiaeth, wrth gwrs, yw newid bywydau pobl.
Ac fel un a oedd, am gyfnod yn yr ysgol uwchradd, yn derbyn prydau ysgol am ddim, fe allaf i ddweud wrthych chi mai dyma yw'r foment fwyaf prowd yn fy nghyfnod i mewn gwleidyddiaeth, i weld nid yn unig y polisi hwnnw yn y cytundeb cydweithio, ond nawr, heddiw yma, yn cael ei adlewyrchu yn y rhaglen lywodraethu. Mae hynny'n rhywbeth y gallwn ni ymfalchïo ynddo fe ac, wrth gwrs, cydweithio: dwy blaid yn dod at ei gilydd gydag ysbryd cydweithredol, er mwyn beth? Er mwyn newid a thrawsnewid bywydau pobl Cymru heddiw ac, wrth gwrs, o ran ein plaid ni, hau'r hedyn ym meddyliau pobl, 'Wel, os gallwn ni wneud hyn o fewn y cyfyngiadau o ran pwerau a'r cyfyngiadau cyllidol sydd arnom ni ar hyn o bryd, dychmygwch beth allwn ni ei wneud fel cenedl os ydy'r pwerau yna i gyd yn ein dwylo ni yn y dyfodol.' Dyna oedd yn fy meddwl i wrth sôn am flaendal ar annibyniaeth.
Rwy'n croesawu'r ysbryd cydweithredol rŷch chi wedi cyflwyno'r datganiad yma heddiw ynddo. Dŷn ni ddim yn cytuno gyda phopeth sydd yn y rhaglen lywodraethu, achos rhaglen y Llywodraeth ydy hon. Er bod yna ryw chwarter o'r ymrwymiadau yn y fersiwn newydd, hynny yw, yr amcanion delifro—achos mae yna wahaniaeth, onid oes, rhwng y cytundeb cydweithio a'r hyn sydd, hyd yn oed o adlewyrchu hynny, yn y rhaglen; hynny yw, ffocysu ar yr hyn y bydd y Llywodraeth yn delifro ydych chi yn y ddogfen yma—mae tri chwarter ohonyn nhw yn bethau y tu fas i'r cytundeb cydweithio: rhai ohonyn nhw rydyn ni'n cytuno â nhw fel plaid, a byddwn ni'n eu cefnogi, a rhai eraill, byddwn ni'n dal i wrthwynebu, wrth gwrs, fel gwrthblaid adeiladol.
Thank you, Presiding Officer. I knew that that phrase, 'a down payment on independence', would upset the Tories; they're very easily upset these days. But what I meant by that, what was on my mind, was another phrase that Raymond Williams coined where he talked about real independence. Not independence as a theory, but real independence for him were the policies that would transform people's lives. And although you and I, First Minister, disagree on the constitutional future of Wales, both of us would agree that the purpose of politics is to change people's lives.
And as one who was, for a period of time, in receipt of free school meals as a secondary school pupil, I can tell you that this is the proudest moment in all my time in politics, to see not only that policy contained within the co-operation agreement, but it being reflected here today in the programme for government. That is something that we can take pride in and, of course, the co-operation: it's two parties coming together in a spirit of co-operation, to achieve what? In order to achieve change and, indeed, to transform the lives of the people of Wales today and, of course, from our party's perspective, to sow that seed in people's minds, 'Well, if we can do this within the limitations of our powers and our budgets, well just imagine what we could do as a nation if we held all of those powers in our own hands in the future.' That's what was on my mind when I talked about a down payment on independence.
I welcome the spirit of co-operation in which you've presented this statement today. We don't agree with everything in the programme for government, because it is the Government's programme, of course. Although around a quarter of the commitments are in the new version, that is, the delivery objectives—because there is a difference, is there not, between the co-operation agreement and what's reflected in the programme for government; that is, you are focusing in this document on what the Government will deliver—three quarters of them are things that are outwith the co-operation agreement: some of them we as a party agree with, and we will support, others we will continue to oppose as a constructive opposition.
It's interesting, I think, this debate about the role of Government and opposition. It reminds me of a famous phrase by the American political scientist Robert Dahl, who once said:
'To say where the government leaves off and the opposition begins is an exercise in metaphysics.'
He was a great theorist of pluralism in democracy; that, actually, in a true democracy, power is distributed and we all have a role—we all have a role—in actually being part of policy making and making a difference. So, I don't buy into this very arid Westminster adversarial model. We all have a responsibility in this Chamber. Everyone who's not in the Cabinet, actually, including Labour backbenchers, has a scrutiny role, and it's a role that we should all take very, very seriously.
But we also should be co-operative in our approach to making a difference. It was interesting to read the legal advice that you've received from Lord Pannick, Llywydd, that's been distributed to Members this afternoon. He goes on to say about the co-operation agreement that, 'From a constitutional perspective, it's difficult to see how it could be improper to adopt a procedure that develops policy by seeking to build consensus, thereby gaining the support of those representing a greater proportion of the electorate'.
It should be at the heart of any democratic system, but it certainly was baked into the foundational principles of this institution. Though this is the programme of the Government—it sets out the outcomes that you, as an executive, are seeking to achieve—I applaud the embrace of a co-operative approach to politics, because that's the way in which we can have, collectively, as an entire Senedd—. Because I know that there are constructive ideas, and I was glad to support Peter Fox's Bill in terms of creating a food system for Wales. Good ideas can come from everywhere, and by working together we can better achieve that better Wales that we should aspire to on all sides.
Mae'r ddadl hon ynglŷn â swyddogaeth y Llywodraeth a'r wrthblaid yn un ddiddorol yn fy marn i. Mae'n fy atgoffa o ymadrodd enwog gan y gwyddonydd gwleidyddol Americanaidd Robert Dahl, a ddywedodd unwaith:
'Mae dweud lle mae'r llywodraeth yn gorffen a'r wrthblaid yn dechrau yn ymarfer mewn metaffiseg.'
Roedd yn ddamcaniaethwr mawr o ran plwraliaeth mewn democratiaeth; bod pŵer, mewn gwirionedd, mewn democratiaeth wirioneddol, wedi ei ddosbarthu a bod gan bob un ohonom ni ran yn hynny—mae gan bob ohonom ni ran—mewn llunio polisïau a gwneud gwahaniaeth mewn gwirionedd. Felly, nid wyf i wedi fy argyhoeddi gan y model gwrthwynebus a sychlyd iawn hwn yn San Steffan. Mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb yn y Siambr hon. Mae gan bawb nad ydyn nhw yn y Cabinet, mewn gwirionedd, gan gynnwys aelodau meinciau cefn Llafur, swyddogaeth graffu, ac mae honno'n swyddogaeth y dylem ni i gyd ei chymryd o ddifrif calon.
Ond fe ddylem fod yn gydweithredol hefyd yn ein dull o wneud gwahaniaeth. Roedd hi'n ddiddorol darllen y cyngor cyfreithiol yr ydych chi wedi ei gael gan yr Arglwydd Pannick, Llywydd, sydd wedi ei ddosbarthu i'r Aelodau y prynhawn yma. Mae'n mynd ymlaen i drafod y cytundeb cydweithredu, 'O safbwynt cyfansoddiadol, mae hi'n anodd gweld sut y gallai mabwysiadu gweithdrefn sy'n datblygu polisi drwy geisio meithrin consensws fod yn rhywbeth amhriodol, a chael cefnogaeth y rhai sy'n cynrychioli cyfran fwy o'r etholwyr yn sgil hynny'.
Dylai hynny fod wrth hanfod unrhyw system ddemocrataidd, ond yn sicr fe gafodd ei sefydlu yn egwyddorion sylfaenol y sefydliad hwn. Er mai'r rhaglen Lywodraethu yw hon—mae'n nodi'r canlyniadau yr ydych chi, mewn swydd weithredol, yn ceisio eu cyflawni—rwy'n cymeradwyo'r croeso i ymagwedd gydweithredol tuag at wleidyddiaeth, oherwydd dyna'r ffordd y gallwn ni gael, gyda'n gilydd, yn Senedd gyfan—. Gan fy mod i'n gwybod bod syniadau adeiladol, ac roeddwn i'n falch o gefnogi Bil Peter Fox o ran llunio system fwyd i Gymru. Fe all syniadau da ddod o bob man, a thrwy gydweithio gallwn ni gyflawni'r Gymru well honno y dylem ni fod yn gweithio tuag ati ar bob ochr.
Diolch yn fawr i Adam Price am ei sylwadau. Wrth gwrs, dwi'n cytuno â beth ddywedodd e am ysbryd y rhaglen rŷn ni wedi cytuno arni gyda'n gilydd. Lle allwn ni gydweithio, mae'n bwysig i ni gydweithio, ac mae hynny wedi bod yn rhan o hanes datganoli yma yng Nghymru o'r cychwyn. Mae beth rŷn ni wedi cytuno yn y tymor hwn yn rhywbeth newydd—rhywbeth rŷn ni wedi'i greu yma gyda'n gilydd yng Nghymru—ond mae'n rhan o'r traddodiad rŷn ni wedi'i greu. Ble allwn ni gydweithio, mae'n bwysig i ni wneud hynny.
I thank Adam Price for those comments. Of course, I agree with what he said about the spirit of the programme that we've agreed together. Where we can co-operate, it's important that we do co-operate, and that's been part of the history of devolution here in Wales from the outset. What we've agreed in this term is something new—something that we've created together here in Wales—but it's part of the tradition that we've created. We can co-operate, it's important for us to do that.
Seventy-five per cent of the programme for government is, indeed, outside the agreement, and there will be days when we have differences of views on many of those items, but that's exactly what we recognised would happen when we started off on the journey to create the agreement we were able to sign last week.
This may be relatively novel here, in the sense that it's the latest manifestation of co-operation, Llywydd, but it's not unheard of at all in other parts of the world. Indeed, the Pannick advice that I saw drew attention to the agreement between the Conservative Government in Westminster and the Democratic Unionist Party, when they had support for that Government from outside the Government, with an elaborate machinery to support it and £1.5 billion worth of investment to oil the wheels of those arrangements as well. So, there is nothing that we are doing here that does not have important parallels elsewhere—in Scandinavia, in New Zealand and, indeed, closer to home.
I have been struck, Llywydd, by the number of people who have said to me in the last week or so how pleased they are to see people in the Senedd working together on really challenging agendas. I think it is what people outside the narrow circle of politics that we operate in look to us to do, and where we can, we should. That's true of any part of the Chamber where that sort of agreement can be found. And where we cannot, then the debate that we have and the clash of ideas allows us all to think about the ideas we advance and, hopefully, to improve them as part of that process.
Mae saith deg pump y cant o'r rhaglen lywodraethu, yn wir, y tu allan i'r cytundeb, ac fe fydd diwrnodau pan fydd gennym ni wahaniaeth barn ar lawer o'r eitemau hynny, ond dyna'n union y gwnaethom ni ei gydnabod a fyddai'n digwydd pan wnaethom ni ddechrau ar y daith i lunio'r cytundeb yr oeddem ni'n gallu ei lofnodi yr wythnos diwethaf.
Efallai fod hynny yn rhywbeth cymharol newydd yn y fan hon, yn yr ystyr mai dyma'r amlygiad diweddaraf o gydweithredu, Llywydd, ond nid yw'n beth hollol ddigynsail o gwbl mewn rhannau eraill o'r byd. Yn wir, roedd y cyngor gan Pannick a welais i yn tynnu sylw at y cytundeb rhwng y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan a'r Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd, pan gawson nhw gefnogaeth i'r Llywodraeth honno o'r tu allan i'r Llywodraeth, gyda pheirianwaith cymhleth i'w gefnogi a buddsoddiad gwerth £1.5 biliwn i hwyluso'r ffordd ar gyfer y trefniadau hynny hefyd. Felly, nid oes dim yr ydym ni'n ei wneud yma nad oes cyffelybiaeth bwysig iddo mewn mannau eraill—yn Sgandinafia, yn Seland Newydd ac, yn wir, yn nes at gartref.
Rwyf wedi fy nharo, Llywydd, gan nifer y bobl sydd wedi dweud wrthyf i yn ystod yr wythnos ddiwethaf mor falch maen nhw o weld pobl yn y Senedd yn cydweithio ar agendâu heriol iawn. Rwy'n credu mai dyma'r hyn y mae pobl sydd y tu allan i'r cylch bach o wleidyddiaeth yr ydym ni'n gweithredu ynddo yn disgwyl i ni ei wneud, a phan allwn ni wneud felly, fe ddylem ni wneud hynny. Mae hynny'n wir am unrhyw ran o'r Siambr lle gellir dod o hyd i gytundeb o'r fath. A phan na allwn ni, yna mae'r ddadl sydd gennym ni a'r gwrthdaro rhwng syniadau yn caniatáu i bob un ohonom ni ystyried y syniadau yr ydym ni'n eu datblygu ac, rwy'n gobeithio, yn eu gwella yn rhan o'r broses honno.
Thank you, First Minister, for your statement today. I’m really glad you gave that robust message around the importance of vaccinations and boosters, which will, of course, underpin what we want to do over the coming period. Will you also reaffirm the importance of face coverings, physical distancing and hand washing to keep ourselves and our loved ones safe this Christmas?
I also welcome the commitment to extend free school meal provision, building on the previous programme for government. I think one of the most important interventions during the pandemic has been providing access to free school meals 365 days of the year to eligible children and young people. We know, of course, that provision has been guaranteed by the Welsh Government until Easter 2022, but what consideration has the Government given to this aspect of its work, and whether it might be extended, to make sure that children and young people don’t go hungry during the school holidays?
Finally, I welcome your comments around the real living wage for our social care workforce. When can we expect an update on the next steps from those discussions?
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n falch iawn eich bod wedi mynegi'r neges gadarn honno ynghylch pwysigrwydd brechiadau a dosau atgyfnerthu, a fydd, wrth gwrs, yn sail i'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud dros y cyfnod nesaf. A wnewch chi gadarnhau pwysigrwydd gorchuddion wyneb hefyd, yn ogystal â chadw pellter corfforol a golchi dwylo i'n cadw ni ein hunain a'n hanwyliaid yn ddiogel y Nadolig hwn?
Rwyf i hefyd yn croesawu'r ymrwymiad i ymestyn darpariaeth prydau ysgol am ddim, gan adeiladu ar y rhaglen lywodraethu flaenorol. Rwyf i o'r farn mai un o'r ymyriadau pwysicaf yn ystod y pandemig fu'r ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim 365 diwrnod o'r flwyddyn i blant a phobl ifanc cymwys. Rydym yn gwybod, wrth gwrs, fod gwarant gan Lywodraeth Cymru o'r ddarpariaeth hon hyd at y Pasg 2022, ond pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi i'r agwedd hon ar ei gwaith, ac a ellid ei ymestyn, i sicrhau nad yw plant a phobl ifanc yn mynd yn llwglyd yn ystod gwyliau'r ysgol?
Yn olaf, rwy'n croesawu eich sylwadau am y Cyflog Byw Gwirioneddol i'n gweithlu gofal cymdeithasol. Pryd allwn ni ddisgwyl yr wybodaeth ddiweddaraf am y camau nesaf o'r trafodaethau hynny?
I thank Vikki Howells for those questions. She’s absolutely right; vaccination, while it is the single most important defence we have, is by no means the only one. It's those simple things that we’ve learned to do in our own lives—the face coverings, the social distancing, hand washing, just being respectful of other people. If you’re out and about and there’s a lot of other people there, think about the other people who are in the room with you and treat them with proper respect. I believe that the COVID pass is an important part of the defences that we’ve built here in Wales, and those everyday actions that we can take together, cumulatively, amount to an important defence.
On the particular issue of holiday hunger, the programme for government does, of course, commit us to going on developing the system of responding to holiday hunger that we embarked upon at the start of the last Senedd term, even when there was no money for anything, because our budgets have been cut year after year. When I was finance Minister, one of the things that I was proudest of was the fact that we found money in that very first year to begin a national system of help for young people so that they didn’t go hungry during the holidays. More than just a meal, it was that whole experience of young people being able to come into school, focus on nutrition, parents involved, cooking meals together, learning through fun, physical activity—that basket of issues that our SHEP programme, the school holiday enrichment programme, has been able to deliver in an expanding number of schools, year on year, up to the point of the pandemic, and then again in the school holidays in this year. The programme for government commits us to go on extending that work.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiynau yna. Mae hi'n llygad ei lle; brechu, er mai dyma'r amddiffyniad pwysicaf sydd gennym ni, nid dyna'r unig un o bell ffordd. Mae'r pethau syml hynny yr ydym ni wedi dysgu eu gwneud yn ein bywydau ein hunain—gorchuddion wyneb, pellter cymdeithasol, golchi dwylo, ac yn syml, dangos parch at bobl eraill. Os ydych chi allan ac mae llawer o bobl eraill yno hefyd, meddyliwch am y bobl eraill sydd yn yr ystafell gyda chi a'u trin â'r parch priodol. Rwyf i o'r farn fod y pàs COVID yn rhan bwysig o'r amddiffyniadau y gwnaethom ni eu datblygu yma yng Nghymru, ac mae'r camau hynny y gallwn ni eu cymryd bob dydd gyda'n gilydd, gyda'i gilydd, yn gyfystyr ag amddiffyniad pwysig.
O ran mater penodol newyn yn ystod gwyliau'r ysgol, mae'r rhaglen lywodraethu, wrth gwrs, yn ein hymrwymo i fynd ati i ddatblygu'r system o ymateb i'r gwyliau y gwnaethom ni roi cychwyn arni ar ddechrau'r tymor Seneddol diwethaf, hyd yn oed pan nad oedd arian ar gyfer unrhyw beth, oherwydd bod ein cyllidebau ni wedi eu cwtogi flwyddyn ar ôl blwyddyn. Pan oeddwn i'n Weinidog cyllid, un o'r pethau yr oeddwn i'n fwyaf balch ohonyn nhw oedd y ffaith ein bod ni wedi dod o hyd i arian yn y flwyddyn gyntaf honno i ddechrau system genedlaethol o gymorth i bobl ifanc er mwyn iddyn nhw gael digon i'w fwyta yn ystod y gwyliau. Yn fwy na dim ond pryd o fwyd, ond y profiad cyfan hwnnw o gael pobl ifanc yn gallu mynd i'r ysgol, a chanolbwyntio ar faeth, cynnwys y rhieni, a choginio prydau gyda'i gilydd, a dysgu drwy hwyl, ac ymarfer corfforol—yr ystod gyfan honno o faterion y mae ein Rhaglen Gwella Gwyliau’r Haf, y rhaglen i gyfoethogi gwyliau ysgol, wedi gallu eu darparu mewn nifer cynyddol o ysgolion, flwyddyn ar ôl blwyddyn, hyd at ddechrau'r pandemig, ac wedyn yn ystod gwyliau'r ysgol eleni. Mae'r rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo ni i barhau i ymestyn y gwaith hwnnw.
Prif Weinidog, I note that in the updated programme for government, the nitrate vulnerable zone regulations are included, having not been included in the original programme published in June. On Sunday’s episode of the BBC's Politics Wales, you said that there would be no roll-back of the NVZ regulations and that—and I quote—'it was never the intention there would be some sort of blanket approach'. So, if a Wales-wide yet targeted approach was always this Government’s intention, then what exactly have Plaid Cymru achieved in the co-operation agreement for farmers, given that they previously opposed the NVZ regulations? And if, as you say, Prif Weinidog, there are to be no changes to the NVZ policy, then is the evidence currently being gathered and the recommendations due to be submitted by the Economy, Trade and Rural Affairs Committee completely futile? Diolch.
Prif Weinidog, rwy'n sylwi bod y rheoliadau parthau perygl nitradau, nad oedden nhw wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu wreiddiol a gafodd ei gyhoeddi fis Mehefin, wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu ddiweddaraf. Ar bennod dydd Sul Politics Wales y BBC, roeddech chi'n dweud na fyddai'r rheoliadau parth perygl nitradau yn cael eu diddymu o gwbl—ac rwy'n dyfynnu—'ni fu erioed fwriad i fod â rhyw fath o ddull cyffredinol'. Felly, os mai dull gweithredu Cymru gyfan ond wedi ei dargedu oedd bwriad y Llywodraeth hon erioed, yna beth yn union mae Plaid Cymru wedi ei gyflawni yn y cytundeb cydweithredu i ffermwyr, o gofio eu bod nhw wedi gwrthwynebu'r rheoliadau parth perygl nitradau yn flaenorol? Ac os, fel yr ydych chi'n ei ddweud, Prif Weinidog, na fydd unrhyw newidiadau i'r polisi parth perygl nitradau, a yw'r dystiolaeth, felly, sy'n cael ei chasglu ar hyn o bryd a'r argymhellion sydd i'w cyflwyno gan Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn gwbl ofer? Diolch.
I’m afraid, Llywydd, there’s a fundamental misunderstanding from the Member about what we have agreed. It is not that there is no change to the policy—it is that there is no change to the regulations that were passed on the floor of this Senedd towards the end of the last term. Those regulations remain on the statute book and we will not be revoking them. But, of course we will listen carefully to the work of the committee; the agreement commits us to working closely with the farming community about the way in which those regulations are used, in order to do what I think every Member in this Chamber wants to see done. Pollution in the farming industry goes on year after year; the numbers don't come down. The reputational damage to the industry is significant and it accumulates year by year, as we fail to get a grip on where the difficulties take place. The agreement commits us to deploying the regulations in a way that focuses on those greatest areas of difficulty. That's very consistent with the way I would want to see the regulations used. If there is advice that we get from the committee about how we can use the regulations to bear down on agricultural pollution, to defend the reputation of the industry, to make sure that it can go on, as so many farmers do, working hard to gain a reputation for the quality of the products that they are involved in, then we will have a very good outcome.
Mae arnaf i ofn, Llywydd, fod yr Aelod wedi camddeall yn llwyr yr hyn yr ydym ni wedi ei gytuno. Nid yw'n fater o beidio â newid y polisi o gwbl—ond yn fater o beidio â newid y rheoliadau a basiwyd ar lawr y Senedd hon tua diwedd y tymor diwethaf. Mae'r rheoliadau hynny yn parhau ar y llyfr statud ac ni fyddwn yn eu dirymu. Ond, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n gwrando yn astud ar waith y pwyllgor; mae'r cytundeb yn ein hymrwymo ni i weithio yn agos gyda'r gymuned ffermio ynglŷn â'r ffordd y caiff y rheoliadau hynny eu defnyddio, er mwyn gwneud yr hyn y mae pob Aelod yn y Siambr hon yn dymuno ei weld yn digwydd yn fy marn i. Mae llygredd yn y diwydiant ffermio yn digwydd flwyddyn ar ôl blwyddyn; ac nid yw'r rhifau yn lleihau dim. Mae difenwad y diwydiant yn sylweddol ac mae'n cronni flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan ein bod ni'n methu â mynd i'r afael â ble mae'r anawsterau yn digwydd. Mae'r cytundeb yn ein hymrwymo ni i ddefnyddio'r rheoliadau mewn ffordd sy'n canolbwyntio ar y meysydd hynny lle ceir yr anhawster mwyaf. Mae hynny'n gyson iawn â'r ffordd y byddwn i'n awyddus i weld y rheoliadau yn cael eu defnyddio. Os cawn ni gyngor oddi wrth y pwyllgor ynghylch sut y gallwn ni ddefnyddio'r rheoliadau i leihau llygredd amaethyddol, i amddiffyn enw da y diwydiant, i sicrhau ei barhad, fel y gwna cynifer o ffermwyr, wrth weithio'n galed i ennill enw da am ansawdd y cynhyrchion y maen nhw'n eu darparu, yna fe fydd hwnnw'n ganlyniad da iawn i ni.
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Dwi'n croesawu cyhoeddi'r rhaglen yma sydd wedi'i hehangu ac wedi'i diwygio i adlewyrchu y meysydd yna lle mae Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru wedi gallu canfod y tir cyffredin yna i gydweithio arno fe. Ac, wrth gwrs, rŷn ni wedi cadw ffocws digyfaddawd yn y trafodaethau hynny ar sicrhau lles pobl Cymru, newid bywydau pobl Cymru er gwell, fel dywedodd Adam Price, a lles democratiaeth Cymru yn ehangach hefyd, wrth gwrs.
Dwi'n siŵr y byddech chi'n cytuno gyda fi, Prif Weinidog, bod hwn yn dangos fod modd cyflawni mwy drwy gydweithio, lle mae modd gwneud hynny, yn hytrach na'r cystadlu efallai rŷn ni'n ei gysylltu yn aml gyda Seneddau eraill o fewn yr ynysoedd yma. Ond mae hwn yn gerbyd neu yn gyfrwng nawr i daclo rhai o'r meysydd polisi yna, yn fy marn i, lle mae angen yr arweiniad cryfach. Maen nhw'n feysydd lle mae angen yr ewyllys wleidyddol fwyaf penderfynol i fynd i'r afael â nhw. Dwi'n meddwl yn benodol am bethau fel yr argyfwng hinsawdd, fel yr argyfwng tai, fel y diffyg democrataidd, i enwi dim ond tri maes.
Mae mapio y llwybr i sero net erbyn 2035 i fi yn ddatganiad clir o fwriad, bod Cymru eisiau ymuno â'r gwledydd a'r rhanbarthau yna sydd wedi dangos yr uchelgais mwyaf ar wyneb y ddaear yma o safbwynt mynd i'r afael â beth sydd, wrth gwrs, yn un o heriau mwyaf dynoliaeth. A dyw uchelgais byth yn aros yn llonydd, yn enwedig yn y cyd-destun yma. Dwi wedi dweud yn y gorffennol bod yna ormod o bobl yn y byd yma sy'n trio mynd hanner ffordd lan y mynydd ac yn llwyddo; mae'n rhaid inni anelu at y copa. Ac, ocê, rŷn ni'n ddigon pragmatig fan hyn i dderbyn weithiau wnawn ni ddim cyrraedd y copa, ond mi awn ni'n bellach na hanner ffordd. Ac felly, mae'r uchelgais yna yn rhywbeth sy'n sicr yn rhywbeth sydd angen inni ymrwymo iddi hi.
Yr argyfwng tai—
Thank you, First Minister, for the statement. I welcome this expanded and reformed programme of government to reflect those areas where Plaid Cymru and the Welsh Government have been able to find that common ground where we can collaborate. And, of course, we've kept an unflinching focus in those discussions on securing the well-being of the people of Wales and transforming the lives of the people of Wales, as Adam Price said, and the broader democratic interests of Wales too.
I'm sure you would agree with me, First Minister, that this shows that more can be delivered through collaboration, where that's possible, rather than the competition that we often associate with other Parliaments within these isles. But this is a vehicle now to tackle some of those policy areas where we need the strongest leadership. They are the areas where you need the most determined political will to tackle, and I'm thinking particularly about the climate emergency, the housing crisis, the democratic deficit, just to name three areas.
Mapping the route to net zero by 2035 to me is a very clear statement of intent, that Wales wants to join those nations and regions that have shown the greatest ambition anywhere in the world in tackling what is one of the greatest challenges facing humanity. And ambition never stays still, particularly in this context. I've said in the past that there are too many people in this world who try and go halfway up the mountain and succeed; we must aim for the peak. And, okay, we're pragmatic enough to accept that we won't get there every time, but we will go further than halfway, and therefore, that ambition is certainly something that we need to commit to.
The housing crisis—
Dwi angen cwestiwn i'r Prif Weinidog nawr.
I need a question to the First Minister now.
Gwnes i ofyn a oedd y Prif Weinidog yn cytuno â fi.
I asked whether the First Minister agreed with me.
Rŷch chi dros eich amser ddwywaith, Llyr Gruffydd, felly gofynnwch y cwestiwn terfynol nawr.
You are way over time, Llyr Gruffydd, so please ask your final question.
Doeddwn i ddim yn deall bod yna gyfyngiad amser.
I didn't understand that there was a time limit.
The Tories are clearly pretty exercised by the co-operation agreement, and I wonder what the First Minister's assessment is of why that may be. Because we all remember, as you referred to, the Tory £1 billion bung—is it that we've shown the proper way of negotiating a parliamentary agreement with full transparency in terms of the workings of this agreement that you think that they're so agitated?
Mae'n amlwg bod y Torïaid yn pryderu cryn dipyn am y cytundeb cydweithredu, a beth, tybed, yw asesiad y Prif Weinidog o'r rheswm am hynny. Gan ein bod ni i gyd yn cofio, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato, y rhodd o £1 biliwn gan y Torïaid—ai oherwydd ein bod ni wedi dangos y ffordd briodol o negodi cytundeb seneddol gyda thryloywder llawn o ran gweithrediad y cytundeb hwn yr ydych chi'n credu eu bod nhw wedi cynhyrfu fel hyn?
Diolch i Llyr Gruffydd am y sylwadau. Dim ond 30 o bleidleisiau sydd gyda ni yn y Blaid Lafur yma ar lawr y Senedd, ac os ydyn ni eisiau bwrw ymlaen gyda phethau radical ac uchelgeisiol, dydy hwnna ddim yn ddigonol. A dyna pam bod y cytundeb yn bwysig, achos mae'r cytundeb yn canolbwyntio ar y meysydd sydd yn anodd i'w cario ymlaen heb fwy o gefnogaeth.
I thank Llyr Gruffydd for the comments. We only have 30 votes in the Labour Party on the floor of the Senedd, and if we do want to press ahead with radical and ambitious issues, that's not adequate. And that's why the agreement is important, because it does focus on the areas that are difficult to press ahead with without more support.
That is exactly why I have believed that an agreement was so important. I remember saying to the leader of Plaid Cymru, in one of our very first discussions, that I wasn't particularly attracted to an agreement on easy things, because easy things we can probably do anyway. What I wanted was an agreement on difficult things, challenging things, where, if we couldn't form an agreement, the chances were diminished that we would be able to make the progress that I think people in Wales would benefit from as a result of the agreement.
Maybe in a spirit of co-operation this afternoon, Llywydd, I will say that, actually, I didn't hear fundamental hostility to the idea of an agreement from the leader of the opposition. I heard instead concerns about scrutiny and differences of view on particular policies, which I absolutely expect, but I did not myself hear, in the contribution of Andrew R.T. Davies, a fundamental disagreement on the fact that parties in this Chamber can reach an agreement, and can then work together to achieve those outcomes.
Dyna yn hollol pam yr wyf i wedi bod o'r farn bod cytundeb mor bwysig. Rwy'n cofio dweud wrth arweinydd Plaid Cymru, yn un o'r trafodaethau cynharaf a gawsom ni, nad oedd cytundeb ar bethau hawdd yn apelio rhyw lawer i mi, oherwydd mae'n debyg y gallwn ni wneud y pethau hawdd beth bynnag. Yr hyn yr oeddwn i'n dymuno ei gael oedd cytundeb ar bethau anodd, pethau heriol, a fyddai, heb i ni allu llunio cytundeb, yn golygu dirywio'r cyfleoedd o allu gwneud y cynnydd y byddai pobl yng Nghymru, yn fy marn i, yn elwa arno o ganlyniad i'r cytundeb.
Yn ysbryd cydweithrediad y prynhawn yma, efallai, Llywydd, byddaf i'n dweud, mewn gwirionedd, nad wyf i wedi clywed gwrthwynebiad sylfaenol i'r syniad o gytundeb gan arweinydd yr wrthblaid. Yn hytrach na hynny, fe glywais i bryderon o ran craffu a gwahaniaethau barn ar bolisïau penodol, ac rwy'n disgwyl hynny'n gyfan gwbl, ond ni chlywais i yng nghyfraniad Andrew R.T. Davies, anghytundeb sylfaenol ynghylch y ffaith y gall pleidiau yn y Siambr hon ddod i gytundeb, a gallu cydweithio wedyn i gyflawni'r canlyniadau hynny.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad prynhawn yma. Dwi eisiau jest canolbwyntio ar un peth os gwelwch yn dda, a hynny yw iechyd meddwl.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon. I want to focus on one issue, and that's mental health.
During the period immediately before the pandemic, 11.7 per cent of Welsh people suffered severe mental health issues. This share climbed up to 28.1 per cent in April 2020, particularly affecting young people and children during that time. So, I just wondered if I could ask for some clarity on what the commitment in the arrangement with Plaid Cymru is to improve the referral pathways that are mentioned into treatment, and how that will come about in practice, particularly for young people.
And, secondly, if I may ask: whilst physical health emergencies can arise at any time of day or night, so as well can mental health emergencies. And we won't achieve parity of esteem between physical and mental health issues unless we have a 24/7 crisis care service. May I ask what ideas you have to move that forward within the agreement? Diolch yn fawr iawn.
Yn ystod y cyfnod yn union cyn y pandemig, dioddefodd 11.7 y cant o Gymry broblemau iechyd meddwl difrifol. Cododd y gyfran hon hyd at 28.1 y cant ym mis Ebrill 2020, gan effeithio yn arbennig ar bobl ifanc a phlant yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a allwn i ofyn am rywfaint o eglurder ynghylch beth yw'r ymrwymiad yn y trefniant gyda Phlaid Cymru i wella'r llwybrau atgyfeirio y sonnir amdanynt i driniaeth, a sut y bydd hynny'n digwydd yn ymarferol, yn enwedig i bobl ifanc.
Ac, yn ail, os caf i ofyn: gall argyfyngau iechyd corfforol godi ar unrhyw adeg o'r dydd neu'r nos, mae hynny'n wir hefyd am argyfyngau iechyd meddwl. Ac ni fyddwn yn sicrhau parch cydradd rhwng materion iechyd corfforol a meddyliol oni bai bod gennym wasanaeth gofal argyfwng 24/7. A gaf i ofyn pa syniadau sydd gennych chi i symud hynny ymlaen o fewn y cytundeb? Diolch yn fawr iawn.
Wel, diolch i Jane Dodds am y cwestiwn, ac, wrth gwrs, dwi'n cytuno am bwysigrwydd iechyd meddwl, yn enwedig gyda phobl ifanc, fel dwi wedi'i ddweud fwy nag unwaith ar lawr y Senedd. Bob tro dwi'n cwrdd gyda grwpiau o bobl ifanc, mae lles ac iechyd meddwl yn codi bob tro.
Ac mae un pwynt yn y cytundeb rhyngddom ni â Phlaid Cymru yn y maes iechyd meddwl. Mae hwnna'n rhywbeth penodol, a bydd y Gweinidog gyda chyfrifoldeb am iechyd meddwl yn mynd i weithio ar hwnna. Ond, wrth gwrs, mae hwnna'n jest un peth mewn rhan fwy o'r rhaglenni sydd gyda ni yn y maes iechyd meddwl.
I thank Jane Dodds for those questions, and, of course, I agree about the importance of mental health, particularly among young people, as I've said more than once on the Senedd floor. Every time I meet groups of young people, mental well-being arises every time.
There is one point in the co-operation between us and Plaid Cymru on mental health. That's something specific, and the Minister responsible for mental health will work on that. But, of course, that's just one thing in a bigger series of programmes that we have in mental health.
When the draft budget is laid, Llywydd, Members will be able to see, I believe, continued investment in the broader field of mental health, including emergency and crisis services that go beyond the specific part of mental health that we've been able to agree as part of our co-operation agreement. And I hope that when the Member sees the budget, she will recognise the impact that she and other Members in the Chamber have had when they have regularly pointed to the impact that the pandemic has had on the mental health of our young people in particular.
Pan fydd y gyllideb ddrafft yn cael ei gosod, Llywydd, rwy'n credu y bydd aelodau'n gallu gweld buddsoddiad parhaus ym maes ehangach iechyd meddwl, gan gynnwys gwasanaethau brys ac argyfwng sy'n mynd y tu hwnt i'r rhan benodol o iechyd meddwl yr ydym wedi gallu cytuno arni fel rhan o'n cytundeb cydweithredu. A gobeithio, pan fydd yr Aelod yn gweld y gyllideb, y bydd yn cydnabod yr effaith mae hi ac Aelodau eraill yn y Siambr wedi'i chael pan fyddan nhw wedi tynnu sylw'n rheolaidd at yr effaith mae'r pandemig wedi'i chael ar iechyd meddwl ein pobl ifanc yn benodol.
I too, First Minister, thank you for your statement, and do want to ask around mental health community facilities, which are mentioned in your agreement with Plaid Cymru—you say you want facilities run by trained third sector staff, and this is something that I do support for young people because we are seeing child and adolescent mental health service referrals going up, and waiting lists getting longer. Some people simply can't just wait on a waiting list while their problems get worse. It does state there will be clear referral pathways into NHS services with urgent mental health or emotional well-being issues.
So, can you just give us some clarity and assurance that, when those young people are referred into the NHS, those services that will be required will be there urgently for those people, because I don't think it's acceptable for them to be referred and then have to wait months and months and months for an appointment? Diolch, Llywydd.
Rwyf innau hefyd, Prif Weinidog, yn diolch i chi am eich datganiad, ac rwyf am ofyn am gyfleusterau cymunedol iechyd meddwl, y sonnir amdanyn nhw yn eich cytundeb â Phlaid Cymru—rydych chi'n dweud eich bod am gael cyfleusterau sy'n cael eu rhedeg gan staff hyfforddedig yn y trydydd sector, ac mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n ei gefnogi i bobl ifanc oherwydd rydym ni'n gweld atgyfeiriadau gan wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed yn codi, a rhestrau aros yn mynd yn hirach. Yn syml, ni all rhai pobl aros ar restr aros tra bod eu problemau'n gwaethygu. Mae'n nodi y bydd llwybrau cyfeirio clir i wasanaethau'r GIG sydd â phroblemau iechyd meddwl neu les emosiynol brys.
Felly, a allwch chi roi rhywfaint o eglurder a sicrwydd i ni, pan gaiff y bobl ifanc hynny eu cyfeirio i'r GIG, y bydd y gwasanaethau hynny y bydd eu hangen yno ar frys i'r bobl hynny, oherwydd nid wyf yn credu ei bod yn dderbyniol iddyn nhw gael eu hatgyfeirio ac yna gorfod aros misoedd a misoedd a misoedd am apwyntiad? Diolch, Llywydd.
I thank the Member; that it is an important point. I met recently with a very successful third sector organisation in the field of mental health, together with the Minister, Lynne Neagle. And the point that we discussed there is one that I know I have rehearsed many times here in the Senedd, that the reason why young people sometimes wait too long is because there are too many people in the queue for an appointment who don't need that sort of service. And the third sector organisation was, I thought, very convincingly able to demonstrate that, with their much lower level, non-clinical-type of intervention, only that much smaller fraction of young people who needed a genuinely specialist service then went on to look for that service. And because there were fewer people coming through the door, then that specialist service was able to see them more quickly. So, that's why we talk about referral pathways. We want to make sure that there are those everyday services, non-stigmatised, available to young people who are going through a tough time in the difficult business of growing up, particularly in the extraordinary circumstances of a pandemic. They get the help they need from trained people, capable of responding to that level of need, but those people are also sufficiently skilled and qualified to be able to identify those young people who need something beyond what they can offer, and then only those young people move on to those services, making them more quickly available as a result.
Diolch i'r Aelod; mae hwnnw'n bwynt pwysig. Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar â sefydliad trydydd sector llwyddiannus iawn ym maes iechyd meddwl, ynghyd â'r Gweinidog, Lynne Neagle. Ac mae'r pwynt a drafodwyd gennym yno yn un y gwn fy mod wedi'i ymarfer droeon yma yn y Senedd, mai'r rheswm pam mae pobl ifanc weithiau'n aros yn rhy hir yw oherwydd bod gormod o bobl yn y ciw am apwyntiad nad oes angen y math hwnnw o wasanaeth arno. Ac yr oedd y sefydliad trydydd sector, yr oeddwn i'n meddwl, yn gallu dangos yn argyhoeddiadol iawn, gyda'u lefel llawer is, nad yw'n glinigol, mai dim ond y ffracsiwn llawer llai hwnnw o bobl ifanc yr oedd angen gwasanaeth gwirioneddol arbenigol arnyn nhw, aeth ymlaen wedyn i chwilio am y gwasanaeth hwnnw. Ac oherwydd bod llai o bobl yn dod drwy'r drws, yna roedd y gwasanaeth arbenigol hwnnw'n gallu eu gweld yn gyflymach. Felly, dyna pam rydym yn sôn am lwybrau atgyfeirio. Rydym am sicrhau bod y gwasanaethau bob dydd hynny, heb eu stigmateiddio, ar gael i bobl ifanc sy'n mynd drwy gyfnod anodd yn y busnes anodd o dyfu i fyny, yn enwedig o dan amgylchiadau eithriadol pandemig. Maen nhw'n cael yr help sydd ei angen arnyn nhw gan bobl hyfforddedig, sy'n gallu ymateb i'r lefel honno o angen, ond mae'r bobl hynny hefyd yn ddigon medrus a chymwys i allu nodi'r bobl ifanc hynny sydd angen rhywbeth y tu hwnt i'r hyn y gallan nhw ei gynnig, ac yna dim ond y bobl ifanc hynny sy'n symud ymlaen i'r gwasanaethau hynny, gan sicrhau eu bod ar gael yn gyflymach o ganlyniad.
I want to thank you, First Minister, for your programme of government statement here today, and the spirit of co-operation outlined. I was delighted that you referenced that the Welsh Labour Government promised in the election campaign to create a new national music service. So, it was pleasing to see the education Minister confirm that £6.8 million will be made available for creative arts learning in the curriculum, and music in part, giving students better access to musical instruments. And I particularly welcome Jeremy Miles's commitment that the instruments will be distributed in the first instance to learners who are less likely to already have access to them, such as those eligible for free school meals. This is a promising start to delivering on our stated commitment. First Minister, when will the engines of teaching and learning the new music service for Wales be delivered, and what does it say to the people of Wales about how highly the Welsh Labour Government values access to musical education? What further measures, First Minister, will Welsh Government be taking to ensure no child in Wales is left behind?
Hoffwn ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad ar y rhaglen lywodraethu yma heddiw, a'r ysbryd o gydweithredu a amlinellwyd. Roeddwn wrth fy modd eich bod wedi cyfeirio at y ffaith bod Llywodraeth Lafur Cymru wedi addo yn yr ymgyrch etholiadol i greu gwasanaeth cerddoriaeth genedlaethol newydd. Felly, braf oedd gweld y Gweinidog addysg yn cadarnhau y bydd £6.8 miliwn ar gael ar gyfer dysgu yn y celfyddydau creadigol yn y cwricwlwm, a cherddoriaeth yn rhannol, gan roi gwell mynediad i fyfyrwyr at offerynnau cerdd. Ac rwy'n croesawu'n arbennig ymrwymiad Jeremy Miles y bydd yr offerynnau'n cael eu dosbarthu yn y lle cyntaf i ddysgwyr sy'n llai tebygol o fod yn gallu cael gafael arnyn nhw eisoes, fel y rhai sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Mae hwn yn ddechrau addawol i gyflawni ein hymrwymiad datganedig. Prif Weinidog, pryd fydd prosesau addysgu a dysgu'r gwasanaeth cerddoriaeth newydd i Gymru yn cael eu darparu, a beth mae'n ei ddweud wrth bobl Cymru ynghylch pa mor werthfawr mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ystyried mynediad i addysg gerddorol? Pa fesurau pellach, Prif Weinidog, y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yng Nghymru yn cael ei adael ar ôl?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Dirprwy Lywydd, I can honestly say that I didn't know Rhianon Passmore was behind me during the statement—otherwise, I would have made even more of the investment that Jeremy Miles announced in music services. I'm sure I'm very far from the only Member of the Senedd who was given an instrument in school to try out, to see whether I would go on—as I then did, to learn to play the clarinet. And if it hadn't been for the fact that there was an instrument there for me to try out, that would never have happened. It wasn't easy finding money for an instrument in the house that I grew up in, but my parents, having seen what I could do, were very committed to making sure that I went on enjoying that. And I was very, very fortunate to have been brought up in that great Welsh tradition of school orchestras, county orchestras, national youth orchestras. It was a formative part of my upbringing, and we want to make sure that young people in Wales go on being able to play a full part in exactly that. The national music service is a commitment for the five years of the term, because money alone, as I know Rhianon will know very well, is not the whole of the answer. There's an issue of the workforce, and the skilled workforce, and making sure that there are facilities for young people to be able to enjoy as well. But it's an important commitment there in the programme for government, and I'm very glad we've been able to give it some prominence this afternoon.
Dirprwy Lywydd, gallaf ddweud yn onest nad oeddwn i'n gwybod bod Rhianon Passmore y tu ôl imi yn ystod y datganiad—fel arall, byddwn i wedi gwneud hyd yn oed mwy o'r buddsoddiad a gyhoeddodd Jeremy Miles mewn gwasanaethau cerddoriaeth. Rwy'n siŵr fy mod ymhell iawn o fod yr unig Aelod o'r Senedd a gafodd offeryn yn yr ysgol i roi cynnig arno, i weld a fyddwn yn mynd ymlaen—fel y gwnes i bryd hynny, i ddysgu chwarae'r clarinet. Ac oni bai am y ffaith bod offeryn yno i mi roi cynnig arno, ni fyddai hynny byth wedi digwydd. Nid oedd yn hawdd dod o hyd i arian ar gyfer offeryn yn y tŷ y cefais fy magu ynddo, ond roedd fy rhieni, ar ôl gweld yr hyn y gallwn i ei wneud, yn ymrwymedig iawn i sicrhau fy mod yn mynd ymlaen i fwynhau hynny. Ac roeddwn i'n ffodus iawn, iawn o gael fy magu yn y traddodiad Cymreig mawr hwnnw o gerddorfeydd ysgol, cerddorfeydd sirol, cerddorfeydd ieuenctid cenedlaethol. Roedd yn rhan ffurfiannol o fy magwraeth, ac rydym am sicrhau bod pobl ifanc yng Nghymru yn mynd ati i allu chwarae rhan lawn yn hynny'n union. Mae'r gwasanaeth cerdd cenedlaethol yn ymrwymiad am bum mlynedd y tymor, oherwydd nid arian yn unig, fel y gwn i y bydd Rhianon yn gwybod yn iawn, yw'r ateb i gyd. Mae problem y gweithlu, a'r gweithlu medrus, a sicrhau bod cyfleusterau i bobl ifanc allu eu mwynhau hefyd. Ond mae'n ymrwymiad pwysig yno yn y rhaglen lywodraethu, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu rhoi rhywfaint o amlygrwydd iddo y prynhawn yma.
Cyfeiriodd y Prif Weinidog yn ei ddatganiad at rai o'r prif newidiadau sydd wedi eu gwneud i'r rhaglen lywodraethu yn sgil y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru. Heb os, mae'r ymrwymiad i gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, ac i ymestyn gofal plant am ddim i bob plentyn dwyflwydd oed, yn ddau gam ymarferol sydd yn mynd i elwa miloedd o deuluoedd yn uniongyrchol, ac yn mynd i wneud cyfraniad mawr at liniaru effaith y cynnydd mewn costau byw aelwydydd, a chreu Cymru fwy cyfiawn i bawb. A dyna pam mae sefydliadau gwrth-dlodi, fel Sefydliad Bevan, wedi croesawu'r cytundeb. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi wrth roi cydnabyddiaeth ddyladwy a diolch am y cyfraniad y mae nifer o grwpiau gwrth-dlodi a mudiadau ymgyrchu, fel Cynulliad y Werin, wedi ei wneud dros nifer o flynyddoedd, i arwain at fabwysiadu'r polisïau yma, sydd nawr wrth galon rhaglen y llywodraeth heddiw?
Ac fel un sydd hefyd wedi bod yn ymgyrchu dros brydau ysgol am ddim i bob plentyn, rwy'n hynod falch fod y Llywodraeth nawr am flaenoriaethu ehangu prydau ysgol yn enwedig. Rwy'n siŵr fod y Llywodraeth yn gytûn ei fod yn gam cyntaf pwysig yn yr ymgyrch i ddileu'r lefel gywilyddus o dlodi plant yng Nghymru, ond yn cytuno gyda Sefydliad Bevan a grwpiau eraill bod angen mynd ymhellach pan fo adnoddau yn caniatáu. Ac, wrth i'r polisïau blaengar yma gael eu rhoi ar waith, mae'n drueni fod y Blaid Geidwadol, nad sydd wedi ennill yr un etholiad yng Nghymru, yn milwrio yn erbyn yr ymdrechion i drechu tlodi. Y toriad cywilyddus i'r credyd cynhwysol yn un o'r enghreifftiau diweddaraf o hynny. Felly, Prif Weinidog, beth allwn ni wneud, yn sgil y cytundeb, i sicrhau nad yw polisïau o'r fath, nad oes mandad iddyn nhw yma yng Nghymru, yn cael eu gorfodi ar ein pobl ac yn tanseilio'r camau mawr yma ymlaen?
The First Minister made reference in his statement to some of the major changes made to the programme for government in light of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government. Without doubt, the commitment to introduce free school meals for all primary school children, and to extend free childcare to all two-year-olds, are two practical steps that will benefit thousands of families directly, and will make a major contribution to mitigating the effect in increasing living costs for households, and make a Wales that is more just for everyone. And that's why anti-poverty organisations, such as the Bevan Foundation, have welcomed the agreement. Will the First Minister join with me in giving due thanks to the contribution that many anti-poverty groups and campaigning groups, such as Cynulliad y Werin, have done over many years, in leading up to adopting these policies that are now at the heart of the programme for government today?
And, as one who's been campaigning for free school meals for all children, I'm extremely pleased that the Government is to prioritise expanding free school meals, particularly. I'm sure the Government would agree that it's an important first step to eradicate the appalling levels of child poverty in Wales, and to agree with the Bevan Foundation and other groups that we need to go further when resources allow. And, as these innovative and bold policies are put in place, it is a shame that the Conservative Party, that hasn't won a single election in Wales, is fighting against these efforts to battle poverty. The appalling cut to universal credit is one of the latest examples of that. So, First Minister, what can we do, in light of the agreement, to ensure that such policies, that have no mandate here in Wales, are not forced upon our people, undermining the major steps forward that we're taking?
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Sioned Williams, a dwi'n cytuno ein bod ni'n lwcus. Rydym ni yn lwcus yng Nghymru i gael nifer o asiantaethau yn y trydydd sector a phobl sy'n gwneud ymchwil sy'n ein helpu ni i greu polisïau sy'n addas i'r pethau rydym ni'n wynebu yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, pwrpas y cyrff yna yw rhoi pwysau arnom ni i wneud mwy. Ac mae hwnna'n grêt, onid yw e? Rydyn ni'n lwcus i gael pobl sy'n fodlon ymdrechu fel yna a dangos inni sut gallwn ni wneud mwy nag oeddem ni yn disgwyl gwneud. Wrth gwrs, i fi, fel Prif Weinidog, y peth cyntaf yw canolbwyntio ar bethau rydym ni wedi cytuno i wneud yn y cytundeb, ac i wneud popeth rydym ni'n gallu i fynd ar ôl popeth rydym wedi cytuno gyda'n gilydd. Ond cael cymorth oddi wrth bobl tu fas y Senedd, ac yn enwedig pobl sy'n canolbwyntio ar y maes tlodi plant—wel, wrth gwrs, rydym yn lwcus i'w cael nhw.
Well, Deputy Llywydd, I thank Sioned Williams, and I agree that we are lucky in Wales to have a number of agencies in the third sector and people who undertake research who help us to create policies that are appropriate for the challenges we face in Wales, and, of course, the purpose of those bodies is to pressure us to do more. And that's great, isn't it? We're lucky to have people who are willing to strive in that fashion and to show us how we can do more than we expected to do. Of course, for me, as the First Minister, the first priority is to focus on the things that we've agreed to do in the agreement and to do everything that we can to pursue everything that we have agreed together. But receiving support from external bodies outside the Senedd, particularly those focusing on child poverty—well, we're very lucky to have them.
Ac, yn olaf, Gareth Davies.
And, finally, Gareth Davies.
Diolch yn fawr iawn, Deputy Llywydd. And thank you for your statement this afternoon, First Minister. While your compact with Plaid Cymru—or should I say coalition in all but name, according to many of your own backbenchers, at least—has generated a great deal of furore down here in the Cardiff bubble, it means very little to the care worker in north Wales struggling to make ends meet on less pay than someone working at the local Lidl store. First Minister, how does this update provide any clarity for the care sector? When will care staff see a decent wage and better conditions? How will consulting on a national care service deliver much needed improvements to care provision in Wales? What timescales do you place on legislating to further integrate health and care?
And, finally, First Minister, your pronouncement on eliminating profit from children's care is already impacting the sector, as care providers are finding it difficult to secure finance to open new care facilities. I note that you have dropped this commitment to achieving this unreasonable and unrealistic goal during this Senedd term. When do you plan on eliminating profit from care, given that the private sector provides 80 per cent of care? Wouldn't it be better to abandon the goal altogether? Surely we should focus efforts on ensuring children get good quality care in Wales, rather than pursuing a dogmatic vendetta against the private care sector. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Prif Weinidog. Er bod eich cytundeb gyda Phlaid Cymru—neu a ddylwn ddweud clymblaid ym mhopeth ond enw, yn ôl llawer o'ch aelodau meinciau cefn eich hun, o leiaf—wedi creu llawer iawn o stŵr i lawr yma yn swigen Caerdydd, nid yw'n golygu fawr ddim i'r gweithiwr gofal yng ngogledd Cymru sy'n ei chael yn anodd cael dau ben llinyn ynghyd ar lai o gyflog na rhywun sy'n gweithio yn siop leol Lidl. Prif Weinidog, sut mae'r diweddariad hwn yn rhoi unrhyw eglurder i'r sector gofal? Pryd y bydd staff gofal yn gweld cyflog gweddus a gwell amodau? Sut y bydd ymgynghori ar wasanaeth gofal cenedlaethol yn sicrhau gwelliannau y mae mawr eu hangen i'r ddarpariaeth gofal yng Nghymru? Pa amserlenni yr ydych yn eu rhoi ar ddeddfu i integreiddio iechyd a gofal ymhellach?
Ac, yn olaf, Prif Weinidog, mae eich cyhoeddiad ar ddileu elw o ofal plant eisoes yn effeithio ar y sector, gan fod darparwyr gofal yn ei chael hi'n anodd sicrhau cyllid i agor cyfleusterau gofal newydd. Sylwaf eich bod wedi rhoi'r gorau i'r ymrwymiad hwn i gyflawni'r nod afresymol ac afrealistig hwn yn ystod tymor y Senedd hwn. Pryd ydych chi'n bwriadu dileu elw o ofal, o gofio bod y sector preifat yn darparu 80 y cant o ofal? Oni fyddai'n well rhoi'r gorau i'r nod yn gyfan gwbl? Siawns na ddylem ganolbwyntio ymdrechion ar sicrhau bod plant yn cael gofal o ansawdd da yng Nghymru, yn hytrach na mynd ar drywydd fendeta dogmatig yn erbyn y sector gofal preifat. Diolch.
Well, I entirely disagree. I think there was a substantive point at the end there, and, I'm afraid, the Member has got it completely wrong. I am very proud of the fact that we are committed to eliminating the pursuit of private profit in the care of children here in Wales. I have a vivid memory of the report that the children's commissioner prepared for us, when a young woman talks about the way she saw herself put up on a website and her care offered to the company that was willing to do it the cheapest, and that is not the way I want to see our children in Wales looked after. There is a journey here. We have to build up the capacity of our public services to provide that care closer to where young people live, and to look after more children where families are struggling closer to their own communities. But that's the way to look after children, here in Wales, where the money that the public provides is exclusively devoted to the care of those children, without an increment being taken away, and almost always taken out of Wales as well, into the profit margins of private companies. He may think that's a good idea; on this side of the Chamber we certainly don't.
Wel, rwyf yn anghytuno'n llwyr. Rwy'n credu bod pwynt sylweddol ar y diwedd yno, ac, mae arnaf ofn, mae'r Aelod wedi'i gael yn gwbl anghywir. Rwyf yn falch iawn o'r ffaith ein bod wedi ymrwymo i ddileu'r gwaith o geisio gwneud elw preifat yng ngofal plant yma yng Nghymru. Mae gennyf gof byw o'r adroddiad a baratowyd gan y comisiynydd plant ar ein cyfer, pan oedd menyw ifanc yn sôn am y ffordd y gwelodd ei hun wedi cael ei rhoi ar wefan a'i gofal yn cael ei gynnig i'r cwmni a oedd yn barod i'w wneud y rhataf, ac nid dyna'r ffordd rwyf am weld ein plant yng Nghymru yn derbyn gofal. Mae taith yma. Rhaid i ni feithrin gallu ein gwasanaethau cyhoeddus i ddarparu'r gofal hwnnw'n nes at ble mae pobl ifanc yn byw, ac i ofalu am fwy o blant lle mae teuluoedd yn cael trafferth yn nes at eu cymunedau eu hunain. Ond dyna'r ffordd i ofalu am blant, yma yng Nghymru, lle mae'r arian mae'r cyhoedd yn ei ddarparu yn cael ei neilltuo'n gyfan gwbl i ofal y plant hynny, heb i gynyddrannau gael eu tynnu ymaith, a bron bob amser cael eu tynnu allan o Gymru hefyd, i elw cwmnïau preifat. Efallai ei fod yn meddwl bod hynny'n syniad da; ar yr ochr hon i'r Siambr, yn sicr nid ydym yn gwneud hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Eitem 4, datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru. Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.
Item 4 is a statement by the Minister for Finance and Local Government on reforming council tax in Wales, and I call on the Minister, Rebecca Evans.
Diolch. Our programme for government makes a clear commitment to reform council tax to make it fairer. The co-operation agreement that we've entered into with Plaid Cymru reaffirms that aim, and today I want to set out the first initial steps along that journey.
As Members know, council tax plays a significant role in supporting some of our most essential public services, from educating our children to caring for our loved ones to recycling our waste, to give just a few examples. But the system is in need of reform. It is our ambition to ensure the contributions made by the people of Wales are applied as fairly as possible. The council tax system should be more progressive in its design and it should be modernised in its delivery, having existed in its current form since 1993.
I am proud of our Welsh Government's achievements on council tax in the last term. We have removed the threat of imprisonment for non-payment, we have created a new exemption for young care leavers, we have improved access to discounts for people with severe mental impairments, and we have launched a national campaign to raise awareness of the available support, including our national council tax reduction scheme. I'd like to put on record my thanks to Members and local government colleagues for working with us on those important changes.
In February, I was pleased to publish a major piece of work, 'Reforming Local Government Finance in Wales: Summary of Findings', including work by the Institute for Fiscal Studies, Bangor University and other renowned experts in this field. It captures the important evidence that we need to identify the choices ahead of us and to inform the decisions that we need to take. We examined a wide range of options, from modest change through to fundamental redesigns, such as a land value tax. Those findings will help us think about the options for meaningful reform over the next five years, as well as the foundations we need to lay for more fundamental, longer term change.
I recently met local government leaders to gather their views from across Wales. They will be vital partners in helping to co-design and deliver what we set out to achieve. I've also begun to work closely with Plaid Cymru colleagues on this important shared priority. I recognise that this will be an important change, and that is why I am keen that these reforms are part of a national, civic conversation with the people of Wales. That is why I will consult, in due course next year, on an ambitious package of council tax reforms as the starting point of this journey to ensure everyone has the opportunity to contribute to this important debate.
An important first step, and a vital building block upon which other changes will follow, will be to look at options for a revaluation in Wales. Having undertaken a revaluation in 2003, Wales is the only part of the UK that has updated its council tax base since the 1990s, but the tax distribution in Wales is still almost 20 years out of date. Revaluing this term, and doing so more frequently thereafter, will give us the platform for change. It will give us the opportunity to add bands to the bottom or the top ends of the scale to better reflect household wealth and peoples' ability to pay—the first steps to a fairer system. We'll also look at changes to our council tax reduction scheme. We have continued to maintain entitlements to reductions for over 275,000 vulnerable and low-income households, and I'll shortly bring forward regulations to update the scheme for next year, where we will again be investing £244 million to support it.
However, the scheme was developed at pace following the UK Government's decision to abolish council tax benefit in 2013. Since the introduction of our national scheme, we have seen the beginning of the roll-out of universal credit. As the roll-out of universal credit scales up, it introduces complexity into the way that people apply for support and the way their entitlement is calculated. We need to ensure that our scheme takes full account of the impact of universal credit, but we could go further. We need to review the council tax reduction scheme to ensure it's modernised, easy to access and doesn't deter anyone from applying for their rightful entitlement to support. We will also look carefully with partners at the way in which we can modernise the updating of council tax bills, taking advantage of new technology as part of the wider work we are doing to improve individuals’ interaction with, and understanding of, key public services. Now is the right time to work together on making council tax fairer and more progressive. We need to think boldly.
I want to be very clear—individuals will see no immediate changes to their bills. We have a great deal of work to do before reforms can be introduced. I'll also look carefully and sensitively, as we move through these changes, at the potential options for transitional support for those impacted by any changes. I'll ensure any decisions we take during this Senedd term keep open the potential for going further in the future. I'll continue to explore more radical ideas, such as a system more closely linked to land values as a more progressive form of raising revenue.
Finally, allied to our longer term considerations, I'm considering what reforms are needed to the non-domestic rates system. There are distinct linkages between these local taxes, and it's another key revenue stream for local services. The research we carried out last term highlighted real opportunities in this area, and reform will be necessary to ensure that the local tax system as a whole remains fit for purpose as we recover from the pandemic.
As we face economic instability, inequality and a climate change emergency, we need to ensure the arrangements for local taxes are resilient, that they can protect funding for public services and help support our ambitions for a fairer Wales. These reforms will be significant undertakings that will need legislative time and the support of Members from across this Senedd. And I will, of course, keep Members informed of developments. Diolch.
Diolch. Mae ein rhaglen lywodraethu yn gwneud ymrwymiad clir i ddiwygio'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach. Mae'r cytundeb cydweithredu yr ydym wedi ymrwymo iddo gyda Phlaid Cymru yn ailddatgan y nod hwnnw, a heddiw rwyf am nodi'r camau cychwynnol cyntaf ar hyd y daith honno.
Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r dreth gyngor yn chwarae rhan bwysig yn y gwaith o gefnogi rhai o'n gwasanaethau cyhoeddus mwyaf hanfodol, o addysgu ein plant i ofalu am ein hanwyliaid i ailgylchu ein gwastraff, i roi ychydig o enghreifftiau yn unig. Ond mae angen diwygio'r system. Ein huchelgais yw sicrhau bod y cyfraniadau a wneir gan bobl Cymru yn cael eu cymhwyso mor deg â phosibl. Dylai system y dreth gyngor fod yn fwy blaengar o ran ei dyluniad a dylid ei moderneiddio wrth ei chyflwyno, ar ôl bodoli ar ei ffurf bresennol ers 1993.
Rwyf yn falch o gyflawniadau ein Llywodraeth yng Nghymru ar y dreth gyngor yn ystod y tymor diwethaf. Rydym wedi dileu'r bygythiad o garchar am beidio â thalu, rydym wedi creu eithriad newydd ar gyfer pobl ifanc sy'n gadael gofal, rydym wedi gwella mynediad at ostyngiadau i bobl â nam meddyliol difrifol, ac rydym wedi lansio ymgyrch genedlaethol i godi ymwybyddiaeth o'r cymorth sydd ar gael, gan gynnwys ein cynllun cenedlaethol i leihau'r dreth gyngor. Hoffwn gofnodi fy niolch i Aelodau a chydweithwyr llywodraeth leol am weithio gyda ni ar y newidiadau pwysig hynny.
Ym mis Chwefror, roeddwn yn falch o gyhoeddi darn mawr o waith, 'Diwygio Cyllid Llywodraeth Leol yng Nghymru: Crynodeb o'r Canfyddiadau', gan gynnwys gwaith gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, Prifysgol Bangor ac arbenigwyr enwog eraill yn y maes hwn. Mae'n dangos y dystiolaeth bwysig rydyn ni ei hangen i nodi’r dewisiadau sydd o'n blaenau ac i lywio'r penderfyniadau mae angen i ni eu gwneud. Fe wnaethom archwilio ystod eang o opsiynau, o newid cymedrol hyd at ailgynllunio sylfaenol, megis treth gwerth tir. Bydd y canfyddiadau hynny'n ein helpu i feddwl am yr opsiynau ar gyfer diwygio ystyrlon dros y pum mlynedd nesaf, yn ogystal â'r sylfeini mae angen i ni eu gosod ar gyfer newid mwy sylfaenol, tymor nhw.
Fe wnes i gyfarfod ag arweinwyr llywodraeth leol yn ddiweddar i gasglu eu barn o bob rhan o Gymru. Byddan nhw'n bartneriaid hanfodol wrth helpu i gyd-ddylunio a chyflawni'r hyn yr ydym yn bwriadu ei gyflawni. Rwyf hefyd wedi dechrau gweithio'n agos gyda chydweithwyr Plaid Cymru ar y flaenoriaeth bwysig hon a rennir. Rwy’n cydnabod y bydd hyn yn newid pwysig, a dyna pam yr wyf yn awyddus bod y diwygiadau hyn yn rhan o sgwrs genedlaethol, ddinesig gyda phobl Cymru. Dyna pam y byddaf yn ymgynghori, maes o law y flwyddyn nesaf, ar becyn uchelgeisiol o ddiwygiadau i'r dreth gyngor fel man cychwyn y daith hon i sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i gyfrannu at y ddadl bwysig hon.
Cam cyntaf pwysig, a bloc adeiladu hanfodol y bydd newidiadau eraill yn dilyn arno, fydd edrych ar opsiynau ar gyfer ailbrisio yng Nghymru. Ar ôl cynnal ailbrisiad yn 2003, Cymru yw'r unig ran o'r DU sydd wedi diweddaru ei sylfaen treth gyngor ers y 1990au, ond mae'r dosbarthiad treth yng Nghymru bron i 20 mlynedd ar ôl yr oed. Bydd ail-brisio’r tymor hwn, a gwneud hynny'n amlach wedi hynny, yn rhoi'r llwyfan i ni newid. Bydd yn rhoi cyfle i ni ychwanegu bandiau at y gwaelod neu ben uchaf y raddfa er mwyn adlewyrchu cyfoeth aelwydydd a gallu pobl i dalu'n well—y camau cyntaf i system decach. Byddwn hefyd yn edrych ar newidiadau i'n cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Rydym wedi parhau i gynnal hawliau i ostyngiadau ar gyfer dros 275,000 o aelwydydd agored i niwed ac incwm isel, a byddaf yn cyflwyno rheoliadau cyn bo hir i ddiweddaru'r cynllun ar gyfer y flwyddyn nesaf, lle byddwn unwaith eto'n buddsoddi £244 miliwn i'w gefnogi.
Fodd bynnag, datblygwyd y cynllun yn gyflym yn dilyn penderfyniad Llywodraeth y DU i ddiddymu budd-dal y dreth gyngor yn 2013. Ers cyflwyno ein cynllun cenedlaethol, rydym wedi gweld dechrau cyflwyno credyd cynhwysol. Wrth i'r broses o gyflwyno credyd cynhwysol symud yn ei blaen, mae'n cyflwyno cymhlethdod i'r ffordd mae pobl yn gwneud cais am gymorth a'r ffordd mae eu hawl yn cael ei chyfrifo. Mae angen i ni sicrhau bod ein cynllun yn rhoi ystyriaeth lawn i effaith credyd cynhwysol, ond gallem fynd ymhellach. Mae angen i ni adolygu'r cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor er mwyn sicrhau ei fod wedi'i foderneiddio, yn hawdd cael mynediad ato ac nad yw'n atal unrhyw un rhag gwneud cais am ei hawl haeddiannol i gael cymorth. Byddwn hefyd yn edrych yn ofalus gyda phartneriaid ar y ffordd y gallwn foderneiddio'r gwaith o ddiweddaru biliau'r dreth gyngor, gan fanteisio ar dechnoleg newydd fel rhan o'r gwaith ehangach rydym yn ei wneud i wella rhyngweithio unigolion â gwasanaethau cyhoeddus allweddol a'u dealltwriaeth ohonynt. Nawr yw'r amser cywir i gydweithio i wneud y dreth gyngor yn decach ac yn fwy blaengar. Mae angen i ni feddwl yn eofn.
Rwyf am fod yn glir iawn—ni fydd unigolion yn gweld unrhyw newidiadau ar unwaith i'w biliau. Mae gennym lawer iawn o waith i'w wneud cyn y gellir cyflwyno diwygiadau. Byddaf hefyd yn edrych yn ofalus ac yn sensitif, wrth i ni symud drwy'r newidiadau hyn, ar yr opsiynau posibl ar gyfer cymorth trosiannol i'r rhai mae unrhyw newidiadau'n effeithio arnynt. Byddaf yn sicrhau bod unrhyw benderfyniadau a wnawn yn ystod tymor y Senedd hwn yn cadw'r potensial i fynd ymhellach yn y dyfodol yn agored. Byddaf yn parhau i archwilio syniadau mwy radical, megis system sydd â chysylltiad agosach â gwerthoedd tir fel math mwy blaengar o godi refeniw.
Yn olaf, yn gysylltiedig â'n hystyriaethau tymor hwy, rwy'n ystyried pa ddiwygiadau sydd eu hangen i'r system ardrethi annomestig. Mae cysylltiadau penodol rhwng y trethi lleol hyn, ac mae'n ffrwd refeniw allweddol arall ar gyfer gwasanaethau lleol. Amlygodd yr ymchwil a gynhaliwyd gennym y tymor diwethaf gyfleoedd gwirioneddol yn y maes hwn, a bydd angen diwygio er mwyn sicrhau bod y system dreth leol yn ei chyfanrwydd yn parhau i fod yn addas i'r diben wrth i ni wella o'r pandemig.
Wrth i ni wynebu ansefydlogrwydd economaidd, anghydraddoldeb ac argyfwng newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni sicrhau bod y trefniadau ar gyfer trethi lleol yn gadarn, y gallant ddiogelu cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus a helpu i gefnogi ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru decach. Bydd y diwygiadau hyn yn ymgymeriadau sylweddol y bydd angen amser deddfwriaethol arnynt a chefnogaeth Aelodau o bob rhan o'r Senedd hon. A byddaf, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ddatblygiadau. Diolch.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.
Conservative spokesperson, Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thanks, Minister, for bringing forward today's statement on reforming council tax here in Wales. I'm sure Members across the Chamber welcome an announcement that consultation will be taking place next year on this, and as you describe it as an ambitious package of council tax reforms, I would, Minister, be interested to hear more of how radical you think these reforms may end up being. I note in your statement there is a desire to consider reforms to the non-domestic rates system as part of local taxation, so I'd be grateful if you could expand on this, perhaps, in your response.
I just have three points I'd just like to raise, and perhaps question on. I'd firstly like to welcome your engagement with local councils, and with leaders in particular, as you mentioned, and you've highlighted in your statement the exceptional work undertaken by councils, which, again, was highlighted and still continues to be highlighted during the COVID-19 pandemic. But we do need to understand why some of this reform is having to take place, and, according to Audit Wales, the Welsh Government's core funding for local government since 2010 has seen a 17 per cent reduction, and local councils simply haven't been funded sufficiently by Welsh Government. So, this deprioritisation of council funding has consequently seen many councils having to make tough decisions in relation to council tax increases, which has ultimately led to council tax here in Wales increasing by nearly 200 per cent since the start of devolution under this Labour Government. So, Minister, with this consultation, how will you balance the ability for councils to be in charge of their own financial destiny whilst not overburdening those local taxpayers?
The second point, Minister, is that I note in your statement and relevant press releases that an option for reform of council tax in Wales could be the revaluation of the council tax bands for the first time since 2003. I'm sure, Minister, you will be fully aware that, at the last revaluation, a whopping one out of three households received an increase in their bills as a result of the revaluation. In your statement, you do state that council tax is out of date and can be unfair. I don't think this can be necessarily argued with, nevertheless, revaluation could see hard-working families hit with those higher bills, so, Minister what plans do you have to ensure that we won't see so many people negatively affected by having those increases—those significant increases—in their council tax bill?
And then, finally, Minister, many people across Wales live on the border with England, working closely with friends, colleagues, neighbours, of course. I think it's around two thirds of the population of Wales living so close to the English border, and council tax reform could see many people in Wales put at a disadvantage to those just living across the border. So, I'm just wondering what talks you're having with your counterparts in the UK Government regarding this, and, indeed, council leaders across England. If those talks aren't already happening, when will you plan to hold those? Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog, am gyflwyno'r datganiad heddiw ar ddiwygio'r dreth gyngor yma yng Nghymru. Rwyf yn siŵr bod Aelodau ar draws y Siambr yn croesawu cyhoeddiad y bydd ymgynghoriad yn cael ei gynnal y flwyddyn nesaf ar hyn, ac fel rydych chi’n ei ddisgrifio fel pecyn uchelgeisiol o ddiwygiadau i'r dreth gyngor, byddai gen i, Gweinidog, ddiddordeb mewn clywed mwy am ba mor radical y credwch y gallai'r diwygiadau hyn fod yn y pen draw. Nodaf yn eich datganiad fod awydd i ystyried diwygiadau i'r system ardrethi annomestig fel rhan o drethiant lleol, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech ymhelaethu ar hyn, efallai, yn eich ymateb.
Mae gen i dri phwynt yr hoffwn eu codi, ac efallai cwestiynu arnynt. Yn gyntaf, hoffwn groesawu eich ymgysylltiad â chynghorau lleol, a gydag arweinwyr yn benodol, fel y gwnaethoch sôn, ac rydych chi wedi tynnu sylw yn eich datganiad at y gwaith eithriadol a wnaed gan gynghorau, a amlygwyd, unwaith eto, ac sy'n parhau i gael ei amlygu yn ystod pandemig COVID-19. Ond mae angen i ni ddeall pam mae'n rhaid i rywfaint o'r diwygiad hwn ddigwydd, ac, yn ôl Archwilio Cymru, mae cyllid craidd Llywodraeth Cymru ar gyfer llywodraeth leol ers 2010 wedi gweld gostyngiad o 17 y cant, ac nid yw cynghorau lleol wedi cael eu hariannu'n ddigonol gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'r diffyg blaenoriaethu’r cyllid cyngor hwn wedi golygu bod llawer o gynghorau'n gorfod gwneud penderfyniadau anodd mewn perthynas â chynnydd yn y dreth gyngor, sydd yn y pen draw wedi arwain at gynnydd o bron i 200 y cant yn y dreth gyngor yma yng Nghymru ers dechrau datganoli o dan y Llywodraeth Lafur hon. Felly, Gweinidog, gyda'r ymgynghoriad hwn, sut y byddwch yn cydbwyso'r gallu i gynghorau fod yn gyfrifol am eu tynged ariannol eu hunain heb orlwytho'r trethdalwyr lleol hynny?
Yr ail bwynt, Gweinidog, yw fy mod yn nodi yn eich datganiad a datganiadau perthnasol i'r wasg mai opsiwn ar gyfer diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru fyddai ailbrisio bandiau'r dreth gyngor am y tro cyntaf ers 2003. Rwyf yn siŵr, Gweinidog, y byddwch yn gwbl ymwybodol, yn ystod yr ailbrisio diwethaf, fod un o bob tair aelwyd wedi gweld cynnydd yn eu biliau o ganlyniad i'r ailbrisio. Yn eich datganiad, rydych yn dweud bod y dreth gyngor yn hen ac y gall fod yn annheg. Nid wyf yn credu y gellir dadlau hyn o reidrwydd, serch hynny, gallai ailbrisio weld teuluoedd sy'n gweithio'n galed yn cael eu taro â'r biliau uwch hynny, felly, Gweinidog pa gynlluniau sydd gennych chi i sicrhau na fydd cymaint o bobl yn cael eu heffeithio'n negyddol drwy gael y cynnydd hwnnw—y cynnydd sylweddol hwnnw—yn eu bil treth gyngor?
Ac yna, yn olaf, Gweinidog, mae llawer o bobl ledled Cymru yn byw ar y ffin â Lloegr, gan weithio'n agos gyda ffrindiau, cydweithwyr, cymdogion, wrth gwrs. Credaf ei fod tua dwy ran o dair o boblogaeth Cymru sy'n byw mor agos at ffin Lloegr, a gallai diwygio'r dreth gyngor weld llawer o bobl yng Nghymru yn cael eu rhoi o dan anfantais i'r rhai sy'n byw dros y ffin. Felly, rwyf yn meddwl tybed pa drafodaethau yr ydych chi’n eu cael gyda'ch cymheiriaid yn Llywodraeth y DU ynghylch hyn, ac, yn wir, arweinwyr cynghorau ledled Lloegr. Os nad yw'r trafodaethau hynny eisoes yn digwydd, pryd y byddwch yn bwriadu cynnal y rheini? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much to Sam Rowlands for his questions this afternoon and the way in which he's approached what is a really, really significant undertaking over the course of the next Senedd term. And he does recognise the importance of consultation. And today I'm announcing that, in due course, next year, I'll be undertaking a consultation, a large-scale public consultation, in the order of around 12 weeks. And that's for the public, but also there'll be the need to undertake some really serious engagement with local government leaders and the revenues and benefits officers and so on. So, we're putting in place at the moment those structures to make sure that we have regular engagement. And I know that Sam Rowlands has particular expertise in this area, given his background in local government, so I'll be keen to explore his views on the proposals as they come forward and undertake some further discussions on that.
There was a question in relation to non-domestic rates reform. So, today, what we're talking about is the future of reform of council tax. However, it is really important to recognise that non-domestic rates are another important part of that local government finance picture. Inside the document that I've referred to, the summary of findings—which, Deputy Llywydd, is a fantastic read and I commend it to all colleagues, as I've been doing since we published it in February—it does set out all of the research that we undertook over the course of the last Senedd term, looking at different options for council tax. So, it explores some of those radical options that Sam Rowlands was describing, such as a land value tax, but it also talks about the work we're starting to pursue in terms of reform of non-domestic rates. And that work is more in its infancy than the council tax work, because we've made so much progress over the last Senedd term. But, as I say, non-domestic rates are a really important part of that picture, and it's impossible, really, to see the two sides of that local government finance coin separately from each other.
Some really important questions about any transitional arrangements and what the impacts might be on households. So, the Institute for Fiscal Studies undertook research for us over the course of the last Senedd term, and I'm really pleased that we were able to work closely with them on that. And it explores whether or not a less regressive system could be possible through the introduction of a revaluation or a revaluation with additional bands, or a proportional system without bands. And that does conclude in the research that our current system is now out of date, it's regressive, it's distortionary, although the research did also recognise that we're the only part of the UK to have revalued since the 1990s. And understanding now the impact of the revaluation on citizens, councils and local economies is going to be absolutely vital in taking this work forward. And the IFS work does help us to do that.
So, that work estimated that undertaking a revaluation and keeping the current nine bands would move around 25 per cent of properties up bands, 26 per cent would move down bands, and around 49 per cent would stay the same. But, obviously, there are implications in terms of different local authorities being affected in different ways. But part of what we're also looking at would be to increase the number of bands, which obviously would change that picture as well. So, lots of work for us to be doing as we move forward, but I think the questions that have been identified about the implications for households and for local authorities are the right ones and the ones that we'll need to pursue in the period ahead. And alongside that, then, to look at transitional arrangements for those households that might be affected. That's something that I'm keen to explore in due course, and also keen to have that engagement with the UK Government, and we'll be reaching out to them. I've talked to them, as I've talked to everybody since February, about the summary of findings document, and I've commended it to the UK Government as well.
Diolch yn fawr iawn i Sam Rowlands am ei gwestiynau y prynhawn yma a'r ffordd mae wedi rhoi sylw hyn sy'n ymgymeriad gwirioneddol arwyddocaol yn ystod tymor nesaf y Senedd. Ac mae'n cydnabod pwysigrwydd ymgynghori. A heddiw rwy'n cyhoeddi, maes o law, y flwyddyn nesaf, y byddaf yn cynnal ymgynghoriad, ymgynghoriad cyhoeddus ar raddfa fawr, tua 12 wythnos. Ac mae hynny ar gyfer y cyhoedd, ond hefyd bydd angen ymgysylltu'n ddifrifol iawn ag arweinwyr llywodraeth leol a'r swyddogion refeniw a budd-daliadau ac yn y blaen. Felly, rydym yn rhoi'r strwythurau hynny ar waith ar hyn o bryd i sicrhau ein bod yn ymgysylltu'n rheolaidd. A gwn fod gan Sam Rowlands arbenigedd penodol yn y maes hwn, o ystyried ei gefndir mewn llywodraeth leol, felly byddaf yn awyddus i archwilio ei farn ar y cynigion wrth iddynt ddod ymlaen a chynnal trafodaethau pellach ar hynny.
Roedd cwestiwn ynglŷn â diwygio ardrethi annomestig. Felly, heddiw, yr hyn rydym yn sôn amdano yw dyfodol diwygio'r dreth gyngor. Fodd bynnag, mae'n bwysig iawn cydnabod bod ardrethi annomestig yn rhan bwysig arall o'r darlun cyllid llywodraeth leol hwnnw. Y tu mewn i'r ddogfen yr wyf wedi cyfeirio ati, mae'r crynodeb o'r canfyddiadau—sydd, Dirprwy Lywydd, yn wych i’w ddarllen ac rwy’n ei argymell i bob cyd-Aelod, fel yr wyf wedi bod yn ei wneud ers i ni ei gyhoeddi ym mis Chwefror—mae'n nodi'r holl ymchwil a wnaed gennym yn ystod tymor diwethaf y Senedd, gan edrych ar wahanol opsiynau ar gyfer y dreth gyngor. Felly, mae'n archwilio rhai o'r opsiynau radical hynny yr oedd Sam Rowlands yn eu disgrifio, megis treth ar werth tir, ond mae hefyd yn sôn am y gwaith yr ydym yn dechrau ei wneud o ran diwygio ardrethi annomestig. Ac mae'r gwaith hwnnw'n fwy yn ei ddyddiau cynnar na gwaith y dreth gyngor, oherwydd rydym wedi gwneud cymaint o gynnydd dros dymor diwethaf y Senedd. Ond, fel y dywedais i, mae ardrethi annomestig yn rhan bwysig iawn o'r darlun hwnnw, ac mae'n amhosibl, mewn gwirionedd, gweld dwy ochr y geiniog cyllid llywodraeth leol honno ar wahân i'w gilydd.
Rhai cwestiynau pwysig iawn am unrhyw drefniadau trosiannol a beth allai'r effeithiau fod ar aelwydydd. Felly, cynhaliodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ymchwil i ni yn ystod tymor diwethaf y Senedd, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu gweithio'n agos gyda nhw ar hynny. Ac mae'n archwilio a allai system lai atchweliadol fod yn bosibl drwy gyflwyno ailbrisio neu ailbrisio gyda bandiau ychwanegol, neu system gyfrannol heb fandiau. Ac mae hynny'n dod i'r casgliad yn yr ymchwil bod ein system bresennol bellach yn hen, mae'n atchweliadol, mae'n ystumio, er bod yr ymchwil hefyd yn cydnabod mai ni yw'r unig ran o'r DU i fod wedi ailbrisio ers y 1990au. Ac mae nawr beth fydd effaith yr ailbrisio ar ddinasyddion, cynghorau ac economïau lleol yn gwbl hanfodol wrth fwrw ymlaen â'r gwaith hwn. Ac mae'r gwaith IFS yn ein helpu i wneud hynny.
Felly, amcangyfrifodd y gwaith hwnnw y byddai cynnal ailbrisiad a chadw'r naw band presennol yn symud tua 25 y cant o eiddo i fyny’r bandiau, byddai 26 y cant yn symud i lawr y bandiau, a byddai tua 49 y cant yn aros yr un fath. Ond, yn amlwg, mae goblygiadau o ran bod gwahanol awdurdodau lleol yn cael eu heffeithio mewn gwahanol ffyrdd. Ond rhan o'r hyn rydym ni'n edrych arno hefyd fyddai cynyddu nifer y bandiau, a fyddai'n amlwg yn newid y darlun hwnnw hefyd. Felly, llawer o waith i ni ei wneud wrth i ni symud ymlaen, ond rwy'n credu mai'r cwestiynau a nodwyd am y goblygiadau i aelwydydd ac i awdurdodau lleol yw'r rhai cywir a'r rhai y bydd angen i ni eu dilyn yn y cyfnod sydd i ddod. Ac ochr yn ochr â hynny, felly, i edrych ar drefniadau trosiannol ar gyfer yr aelwydydd hynny a fyddai'n cael eu heffeithio. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn awyddus i'w archwilio maes o law, a hefyd yn awyddus i gael yr ymgysylltiad hwnnw â Llywodraeth y DU, a byddwn yn estyn allan atynt. Rwyf wedi siarad â nhw, fel yr wyf wedi siarad â phawb ers mis Chwefror, am y crynodeb o'r ddogfen canfyddiadau, ac rwyf wedi'i argymell i Lywodraeth y DU hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Look, we have it in our power in this Chamber to radically reform what is one of the most regressive taxes that we have, actually. It's a legacy of the Thatcher era. It's grossly unfair, because it levies almost four times as much as a proportion of wealth on the poorest as it does the richest. Now, that's not something that we should tolerate, and that is something that needs to change. I'm glad that, as a result of the co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru, we are now facing up to that, challenging that, and hopefully changing that as well. The current regime is outdated, it's unfair and it's inconsistent as well. We all know of villages maybe hundreds of yards apart where the disparity is hundreds of pounds in the bills that they pay every year. So, as the Minister said, this is the beginning of a journey, and the three-year co-operation agreement will take us part of that journey, but let's make a good start at least.
I'm glad that the Welsh Local Government Association has today welcomed this announcement. I think that's positive because, obviously, as key stakeholders go, they're probably one of the most key ones in this context. But it is going to be a broad process where all stakeholders are invited to be part of that discussion. Now, we as a party in our manifesto committed to reforming council tax and to, longer term, of course, actively considering a single property tax based on the principle of a land value tax. So, with that in mind, I'll just ask a couple of questions.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Edrychwch, mae o fewn yn ein grym yn y Siambr hon i ddiwygio'n sylweddol yr hyn sy'n un o'r trethi mwyaf atchweliadol sydd gennym, mewn gwirionedd. Mae'n etifeddiaeth o gyfnod Thatcher. Mae'n annheg iawn, oherwydd mae'n codi bron bedair gwaith cymaint â chyfran o gyfoeth ar y tlotaf ag y mae ar y cyfoethocaf. Nawr, nid yw hynny'n rhywbeth y dylem ei oddef, ac mae hynny'n rhywbeth mae angen iddo ei newid. Rwyf yn falch, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithredu rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, ein bod nawr yn wynebu hynny, yn herio hynny, a gobeithio newid hynny hefyd. Mae'r drefn bresennol wedi dyddio, mae'n annheg ac mae'n anghyson hefyd. Gwyddom i gyd am bentrefi efallai gannoedd o lathenni ar wahân lle mae'r gwahaniaeth yn gannoedd o bunnoedd yn y biliau maen nhw'n eu talu bob blwyddyn. Felly, fel y dywedodd y Gweinidog, dyma ddechrau taith, a bydd y cytundeb cydweithredu tair blynedd yn mynd â ni ar ran o'r daith honno, ond gadewch i ni ddechrau'n dda o leiaf.
Rwy'n falch bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru heddiw wedi croesawu'r cyhoeddiad hwn. Credaf fod hynny'n gadarnhaol oherwydd, yn amlwg, o ran rhanddeiliaid allweddol, mae'n debyg mai nhw yw un o'r rhai mwyaf allweddol yn y cyd-destun hwn. Ond mae'n mynd i fod yn broses eang lle bydd yr holl randdeiliaid yn cael eu gwahodd i fod yn rhan o'r drafodaeth honno. Yn awr, rydym ni fel plaid yn ein maniffesto wedi ymrwymo i ddiwygio'r dreth gyngor ac, yn y tymor hwy, wrth gwrs, yn mynd ati i ystyried treth un eiddo yn seiliedig ar egwyddor treth ar werth tir. Felly, gyda hynny mewn golwg, byddaf yn gofyn ychydig o gwestiynau.
Er mwyn asesu gwir oblygiadau treth gwerth tir, mae angen, wrth gwrs, mwy o ddata arnom ni. Mae hynny wedi dod yn glir ym mheth o'r gwaith mae adroddiad Prifysgol Bangor wedi'i wneud. Yr argymhelliad cyntaf yn yr adroddiad, wrth gwrs, oedd mynd ati i ddechrau casglu’r data angenrheidiol mewn modd mwy bwriadol, efallai. Felly, gaf i ofyn pa waith mae'r Llywodraeth wedi ei wneud neu yn bwriadu ei wneud i gasglu'r data yna er mwyn gosod y sylfeini ar gyfer y drafodaeth sydd angen ei chael ynglŷn â threth gwerth tir?
Mae meddwl nad oes ailbrisio, neu revaluation, wedi bod ers dau ddegawd yn dweud llawer, dwi'n meddwl, am ble ŷn ni a pha mor outdated yw'r sefyllfa. Felly, a fyddech chi'n cytuno â fi bod angen i ni symud i sefyllfa fwy deinamig, lle mae'r ailbrisio yma yn digwydd yn fwy cyson, ond wrth gwrs byddai angen bod yn ymwybodol o'r angen i greu mecanweithiau a fyddai'n llyfnhau allan unrhyw peaks and troughs fyddai'n yn dod yn sgil gwneud hynny?
Ac yn olaf, ŷch chi'n cyfeirio at dechnegau neu dechnolegau newydd mewn brawddeg yn y datganiad. Pa fath o bethau sydd gyda chi mewn golwg efallai yn y cyd-destun yna? Diolch.
In order to assess the real implications of a land value tax, we need more data, of course. That's become clear in some of the work undertaken by the Bangor University report. The first recommendation in that report was to go about gathering the necessary data in a more meaningful way, perhaps. So, can I ask you what work the Government has done or intends to do to gather that data in order to lay the foundations for the discussion that we need to have on a land value tax?
Thinking that there's been no revaluation for 20 years does tell us a lot about where we are and how outdated the situation is. So, would you agree with me that we need to move to a more dynamic footing, where revaluation happens more regularly, whilst of course being aware of the need to create mechanisms that even out the peaks and troughs that would emerge as a result of doing that?
And finally, you refer to new techniques or technologies in your statement. What sort of things do you have in mind in that context? Thank you.
Thank you very much for those questions and for the way in which we've already started working collaboratively and jointly on what is a really important shared endeavour. All of those points that you made at the very start of your contribution, in terms of how unfair council tax currently is and how regressive it is, just really give the context of this work and why it's so important that we take forward the agenda and make some good progress now in this Senedd term.
I'm also really pleased that the WLGA has welcomed this piece of work and the way in which, again, they've been so willing to engage on what is going to be a really big and important piece of work. They are absolutely key stakeholders. We're currently, as I mentioned in response to Sam Rowlands, putting in place those structures that will help us to ensure that we have access to the necessary expertise throughout this piece of work, and the WLGA obviously is a key partner in that.
In terms of the land value tax, the Bangor University study did present us with the first ever detailed consideration of a local land value tax in Wales, and it had a real focus on the practicalities of implementation, rather than the conceptual ideas of a land value tax. There does need to be some further work now. I think what we had in the Bangor University study was really an initial feasibility report, due to the scope of it, but I think that if we do need to move forward further we should look to the key potential future considerations that would require us to outline the requirements for a comprehensive cadastral database. Obviously, we need that before we can even start to move forward on that agenda. We'd need to discuss the feasibility of that with partners and time frames, costings, and consider opportunities to link with the wider devolved taxes agenda.
We also need to understand the implications of land ownership and land use in Wales, and whether there would need to be any changes to the planning system as a result, and to undertake a statistical analysis of agricultural land, which of course would be part of our considerations in terms of how this may or may not include agricultural land. And then obviously we'd need to undertake a fuller analysis of the legislative and devolution requirements. Replacing council tax, non-domestic rates, or both, with a land value tax is really a fundamental departure from what's been a centuries-old statute and most likely would require several Acts of the Senedd, and obviously that would be a really complex, lengthy exercise, but of course, it could bring us opportunities then in terms of the modernisation of and consolidation of the law as well.
We'd have to look to how we overcame some of the constitutional obstacles. The Government of Wales Act confirms local taxes to fund council expenditure and local government finance as being devolved matters, however, the quasi-devolved nature of the valuation function means that the Welsh Government must seek permission from the UK Government to change the valuation function in any significant way, so obviously discussions to be had with UK Government on that as we move forward on this really important agenda.
I absolutely agree with the points that Llyr Gruffydd was making about having a more dynamic system, where we have more regular revaluations. I think there are some quite exciting opportunities for us here, because now, of course, we've got the Welsh Revenue Authority and we collect the land transaction tax, so we have a regular, live, updated and real-time picture of house prices here in Wales. So, we're looking at ways in which we can exploit that, and potentially create a system where we have access to data not just for the purposes of local taxation, but actually for helping us understand the picture in relation to second homes and what we can glean from that to help develop policy, and you could include information about the energy efficiency of properties, for example. So, a huge opportunity for us here in terms of using or creating a new database that would be part of this work going forward, and that applies to the revaluation work just as much as it does to any work that might need to be taken forward in future in terms of land value tax. But, obviously, lots of exciting opportunities for us to do things differently and to do things better, and I'm very much looking forward to working with Plaid Cymru on that.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny ac am y ffordd yr ydym eisoes wedi dechrau cydweithio ar yr hyn sy'n ymdrech bwysig iawn. Mae'r holl bwyntiau hynny a wnaethoch chi ar ddechrau eich cyfraniad, o ran pa mor annheg yw'r dreth gyngor ar hyn o bryd a pha mor atchweliadol ydyw, wir yn rhoi cyd-destun y gwaith hwn a pham ei bod mor bwysig ein bod yn bwrw ymlaen â'r agenda ac yn gwneud cynnydd da yn awr yn nhymor y Senedd hwn.
Rwyf hefyd yn falch iawn bod CLlLC wedi croesawu'r darn hwn o waith a'r ffordd maen nhw, unwaith eto, wedi bod mor barod i ymgysylltu ar yr hyn sy'n mynd i fod yn ddarn mawr a phwysig iawn o waith. Maen nhw’n randdeiliaid hollol allweddol. Rydym ni ar hyn o bryd, fel y soniais i mewn ymateb i Sam Rowlands, yn rhoi'r strwythurau hynny ar waith a fydd yn ein helpu i sicrhau bod gennym fynediad at yr arbenigedd angenrheidiol drwy gydol y darn hwn o waith, ac mae CLlLC yn amlwg yn bartner allweddol yn hynny.
O ran y dreth ar werth tir, cyflwynodd astudiaeth Prifysgol Bangor i ni'r ystyriaeth fanwl gyntaf erioed o dreth gwerth tir lleol yng Nghymru, ac roedd pwyslais gwirioneddol ar ymarferoldeb gweithredu, yn hytrach na syniadau cysyniadol treth ar werth tir. Mae angen gwneud rhagor o waith yn awr. Credaf fod yr hyn a gawsom yn astudiaeth Prifysgol Bangor yn adroddiad dichonoldeb cychwynnol mewn gwirionedd, oherwydd cwmpas y gwaith, ond rwy'n credu, os oes angen inni symud ymlaen ymhellach, y dylem ni edrych ar yr ystyriaethau posibl allweddol yn y dyfodol a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol inni amlinellu'r gofynion ar gyfer cronfa ddata cadastraidd gynhwysfawr. Yn amlwg, rydym ni angen hynny cyn y gallwn ni hyd yn oed ddechrau symud ymlaen ar yr agenda honno. Byddai angen i ni drafod dichonoldeb hynny gyda phartneriaid a fframiau amser, costau, ac ystyried cyfleoedd i gysylltu â'r agenda trethi datganoledig ehangach.
Rydyn ni hefyd angen deall goblygiadau perchnogaeth tir a defnydd tir yng Nghymru, ac a fyddai angen unrhyw newidiadau i'r system gynllunio o ganlyniad, ac i gynnal dadansoddiad ystadegol o dir amaethyddol, a fyddai, wrth gwrs, yn rhan o'n hystyriaethau o ran sut y gallai hyn gynnwys tir amaethyddol neu beidio. Ac yna'n amlwg, byddai angen i ni gynnal dadansoddiad llawnach o'r gofynion deddfwriaethol a datganoli. Mae disodli'r dreth gyngor, ardrethi annomestig, neu'r ddau, gyda threth gwerth tir yn wyriad sylfaenol o'r hyn a fu'n statud canrifoedd ac yn fwyaf tebygol o fod angen sawl Deddf yn y Senedd, ac yn amlwg byddai hynny'n ymarfer cymhleth, hir iawn, ond wrth gwrs, gallai ddod â chyfleoedd i ni bryd hynny o ran moderneiddio ac atgyfnerthu'r gyfraith hefyd.
Byddai'n rhaid i ni edrych ar sut y gwnaethom oresgyn rhai o'r rhwystrau cyfansoddiadol. Mae Deddf Llywodraeth Cymru yn cadarnhau bod trethi lleol i ariannu gwariant cynghorau a chyllid llywodraeth leol yn faterion datganoledig, fodd bynnag, mae natur led-ddatganoledig y swyddogaeth brisio yn golygu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ofyn am ganiatâd gan Lywodraeth y DU i newid y swyddogaeth brisio mewn unrhyw ffordd arwyddocaol, felly mae'n amlwg bod trafodaethau i'w cael gyda Llywodraeth y DU ar hynny wrth i ni symud ymlaen ar yr agenda bwysig iawn hon.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau roedd Llyr Gruffydd yn eu gwneud ynghylch cael system fwy deinamig, lle mae gennym ailbrisiadau mwy rheolaidd. Rwy'n credu bod rhai cyfleoedd eithaf cyffrous i ni yma, oherwydd yn awr, wrth gwrs, mae gennym Awdurdod Cyllid Cymru ac rydym yn casglu'r dreth trafodiadau tir, felly mae gennym ddarlun rheolaidd, byw, wedi'i ddiweddaru ac amser real o brisiau tai yma yng Nghymru. Felly, rydym yn edrych ar ffyrdd y gallwn fanteisio ar hynny, ac o bosibl creu system lle mae gennym fynediad at ddata nid yn unig at ddibenion trethiant lleol, ond mewn gwirionedd i’n helpu i ddeall y darlun mewn perthynas ag ail gartrefi a'r hyn y gallwn ni ei gasglu o hynny i helpu i ddatblygu polisi, a gallech gynnwys gwybodaeth am effeithlonrwydd ynni eiddo, er enghraifft. Felly, mae cyfle enfawr i ni yma o ran defnyddio neu greu cronfa ddata newydd a fyddai'n rhan o'r gwaith hwn wrth symud ymlaen, ac mae hynny'n berthnasol i'r gwaith ailbrisio gymaint ag y mae'n i unrhyw waith y gallai fod angen ei ddatblygu yn y dyfodol o ran treth ar werth tir. Ond, yn amlwg, llawer o gyfleoedd cyffrous i ni wneud pethau'n wahanol a gwneud pethau'n well, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda Phlaid Cymru ar hynny.
Firstly, can I welcome the statement? The property valuation is nearly 20 years out of date. It is almost certain that values will have gone up. There's also that values will have changed relative to other properties. Of course, the advantage of a tax on property values is that it's very difficult to avoid, compared to income tax. Council tax is set on band D and all other band payments are based on that. Properties in band A pay two thirds the amount charged on band D, and properties in band H pay twice band D. What that means is a £40,000 house pays two thirds of a £120,000 house despite being a third of the value; a £420,000 house pays twice as much as a £120,000 house and three times as much as a £40,000 house. We also have a situation, which is called the Blaenau Gwent problem, where over half the properties in Blaenau Gwent are in band A.
We know this whole system is unfair. The payment is not proportional to the value and is skewed to those living in lower value properties paying more, and we know that the value of properties is probably the best indicator of wealth we've got. Will the Minister consider a revaluation with narrower bands and with no upper limit, and revaluations at least every five years? Will the Minister also consider returning business rates to local authorities? And thirdly, would not a land value tax mean—not mean—that there'd be no social housing in areas of high land value?
Yn gyntaf, a gaf i groesawu'r datganiad? Mae'r prisiad eiddo bron i 20 mlynedd ar ôl ei oes. Mae bron yn sicr y bydd gwerthoedd wedi codi. Mae gwerthoedd hefyd wedi newid o'u cymharu ag eiddo eraill. Wrth gwrs, mantais treth ar werth eiddo yw ei bod yn anodd iawn ei hosgoi, o'i gymharu â threth incwm. Mae'r dreth gyngor wedi'i gosod ar fand D ac mae'r holl daliadau band eraill yn seiliedig ar hynny. Eiddo ym mand A yn talu dwy ran o dair o'r swm a godir ar fand D, ac eiddo ym mand H yn talu ddwywaith band D. Yr hyn mae hynny'n ei olygu yw tŷ gwerth £40,000 sy'n talu dwy ran o dair o dŷ gwerth £120,000 er ei fod yn draean o'r gwerth; mae tŷ gwerth £420,000 yn talu dwywaith cymaint â thŷ £120,000 a thair gwaith cymaint â thŷ £40,000. Mae gennym sefyllfa hefyd, a elwir yn broblem Blaenau Gwent, lle mae dros hanner yr eiddo ym Mlaenau Gwent ym mand A.
Gwyddom fod y system gyfan hon yn annheg. Nid yw'r taliad yn gymesur â'r gwerth ac mae'n cael ei ystumio i'r rhai sy'n byw mewn eiddo gwerth is sy'n talu mwy, a gwyddom mai gwerth eiddo yw'r dangosydd cyfoeth gorau sydd gennym, mae'n debyg. A wnaiff y Gweinidog ystyried ailbrisio gyda bandiau culach a heb derfyn uchaf, ac ailbrisio o leiaf bob pum mlynedd? A wnaiff y Gweinidog hefyd ystyried dychwelyd ardrethi busnes i awdurdodau lleol? Ac yn drydydd, oni fyddai treth gwerth tir yn golygu—nid golygu—na fyddai unrhyw dai cymdeithasol mewn ardaloedd o werth tir uchel?
I'm really grateful to Mike Hedges for that series of questions and I know that this is an agenda that he is also very passionate about. At the start of his contribution, he gave us some really stark examples, really, as to why this work is so necessary in terms of council tax being regressive at the moment, and needing to change in order to become fairer. I think that the fact that we're at the same time as this work going to be undertaking a review of the council tax reduction scheme, and an evaluation of our discounts and exemptions and so forth, is really important because we can't take those pieces of work in isolation, and any support that we can provide to households needs to be done in a way now that will be cognisant of the new values and so forth.
All of those questions that Mike Hedges has described will be part of the consultation, where people will have opportunities to provide views on them, so that point about where the upper limit should lie, those points about a larger number of narrow bands and so forth, so there will be opportunities to contribute those ideas as part of the consultation, which will take place next year. What we're outlining today is the broad way forward rather than specific proposals for the way forward, but those questions, I think, again are ones that we'll have to grapple with in the period ahead.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges am y gyfres honno o gwestiynau a gwn fod hon yn agenda y mae e' hefyd yn angerddol iawn amdani. Ar ddechrau ei gyfraniad, rhoddodd rai enghreifftiau amlwg iawn i ni, mewn gwirionedd, ynghylch pam mae'r gwaith hwn mor angenrheidiol o ran bod y dreth gyngor yn atchweliadol ar hyn o bryd, ac angen newid er mwyn dod yn decach. Rwy'n credu y bydd y ffaith ein bod ar yr un pryd â'r gwaith hwn yn cynnal adolygiad o gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, a gwerthusiad o'n gostyngiadau a'n heithrio ac yn y blaen, yn bwysig iawn gan na allwn ni gymryd y darnau hynny o waith ar wahân, ac mae angen gwneud unrhyw gymorth y gallwn ni ei ddarparu i aelwydydd mewn ffordd a fydd yn ymwybodol o'r gwerthoedd newydd ac yn y blaen.
Bydd yr holl gwestiynau hynny mae Mike Hedges wedi'u disgrifio yn rhan o'r ymgynghoriad, lle bydd pobl yn cael cyfleoedd i roi barn arnynt, fel y pwynt hwnnw ynghylch ble y dylai'r terfyn uchaf fod, y pwyntiau hynny am nifer fwy o fandiau cul ac yn y blaen, felly bydd cyfleoedd i gyfrannu'r syniadau hynny fel rhan o'r ymgynghoriad, a fydd yn digwydd y flwyddyn nesaf. Yr hyn yr ydym yn ei amlinellu heddiw yw'r ffordd fras ymlaen yn hytrach na chynigion penodol ar gyfer y ffordd ymlaen, ond mae'r cwestiynau hynny, rwy'n credu, unwaith eto yn rhai y bydd yn rhaid inni fynd i'r afael â nhw yn y cyfnod sydd i ddod.
Thank you, Minister, for the statement. I think, as we've all heard today, everybody welcomed the opportunity to revisit council tax. I think we're all agreed that it's not a particularly good tax, and we've seen that from the huge amount of arrears we've seen over the years, which have increased by 42 per cent to over £156 million-worth of arrears. So, I think there is scope for a fairer system, and I was very pleased that you said you'd need to make things as fair as possible, and Llyr's view that it is grossly unfair at the moment.
It's fairness that I do want to focus on, because I think we have to take a very cautious approach when we reform council tax in Wales that we don't actually disadvantage a whole swathe of people. For example, in my own constituency, it's recognised that generally properties are of a higher value, and what follows then is obviously higher council taxes. But it's known that Monmouthshire, for instance, has large areas of people who are cash-poor but asset-rich, so, Minister, how are we going to make sure that our reforms, or your reforms, take into account people's ability to pay that tax, rather than simply just basing it on how much property they've got, or what it's worth? I think it's really important that we look at that closely.
I'm also very pleased to hear what you've been saying around business rate reform. That is a key part of the bigger picture, especially. I welcome working very closely with local authority leaders—that's absolutely fundamental and the WLGA are well-placed to advise us on the best shape for things moving forward. But a fundamental point is about actually making sure local government is funded right. We don't want to just see this a quick fix, trying to lever in more money to support local authorities. It's got to be done—
Diolch, Gweinidog, am y datganiad. Rwy'n credu, fel yr ydym ni i gyd wedi clywed heddiw, fod pawb wedi croesawu'r cyfle i ailedrych ar y dreth gyngor. Rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn nad yw'n dreth arbennig o dda, ac rydym wedi gweld hynny o'r nifer enfawr o ôl-ddyledion a welsom dros y blynyddoedd, sydd wedi cynyddu 42 y cant i werth dros £156 miliwn o ôl-ddyledion. Felly, rwy'n credu bod lle i gael system decach, ac roeddwn i'n falch iawn eich bod wedi dweud y byddai angen i chi wneud pethau mor deg â phosibl, a barn Llyr ei bod yn annheg iawn ar hyn o bryd.
Rwyf am ganolbwyntio ar degwch, oherwydd rwy'n credu bod yn rhaid i ni fabwysiadu ymagwedd ofalus iawn pan fyddwn yn diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru nad ydym mewn gwirionedd yn rhoi llawer o bobl dan anfantais. Er enghraifft, yn fy etholaeth i, cydnabyddir bod eiddo o werth uwch yn gyffredinol, ac mae'r hyn sy'n dilyn wedyn yn amlwg yn dreth gyngor uwch. Ond mae'n hysbys bod gan sir Fynwy, er enghraifft, ardaloedd mawr o bobl sy'n dlawd o ran arian parod ond sy'n gyfoethog o ran asedau, felly, Gweinidog, sut yr ydym yn mynd i sicrhau bod ein diwygiadau ni, neu eich diwygiadau chi, yn ystyried gallu pobl i dalu'r dreth honno, yn hytrach na dim ond ei seilio ar faint o eiddo sydd ganddyn nhw, neu beth yw ei werth? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn edrych ar hynny'n fanwl.
Rwyf hefyd yn falch iawn o glywed yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei ddweud ynghylch diwygio ardrethi busnes. Mae hynny'n rhan allweddol o'r darlun ehangach, yn enwedig. Rwy'n croesawu gweithio'n agos iawn gydag arweinwyr awdurdodau lleol—mae hynny'n gwbl sylfaenol ac mae CLlLC mewn sefyllfa dda i'n cynghori ar y ffurf gorau ar gyfer pethau wrth symud ymlaen. Ond mae pwynt sylfaenol yn ymwneud â sicrhau bod llywodraeth leol yn cael ei hariannu'n iawn. Nid ydym am weld hyn yn ateb cyflym, gan geisio denu mwy o arian i gefnogi awdurdodau lleol. Mae'n rhaid ei wneud—
The Member needs to conclude now.
Mae angen i'r Aelod ddod i ben yn awr.
—in a thought-out way. Sorry, Deputy Llywydd. So, Minister, I look forward to the statement in February, and just look forward to understanding how better you will work with councils to change that council tax system. Thank you.
—mewn ffordd ystyriol. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd. Felly, Gweinidog, edrychaf ymlaen at y datganiad ym mis Chwefror, ac edrychaf ymlaen at ddeall sut y byddwch yn gweithio'n well gyda chynghorau i newid y system dreth gyngor honno. Diolch.
Thank you very much for raising those issues. You began by talking about council tax arrears, which of course is a concern for us when we find individuals and families in that situation. Council tax collection rates are actually very high, but the overall impact for those facing debt and arrears is of concern, and that's why I'm really pleased that we've been able to agree with local government the council tax protocol for Wales. That is a document that sets out the good practice guidance for the collection of council tax, again developed in full collaboration with local government and endorsed by Welsh Government and the WLGA, and signed up to now by all 22 local authorities. That really sets out the good practice approach for local authorities and debt advice agencies to ensure that any action they take is proportionate, is fair, is consistent, and provides the basis then for a more constructive relationship with council tax payers, particularly those who are struggling to pay.
So, again, this is an example of the good work that was achieved over the previous Senedd term, but something that we obviously need to build on, because we do still have a system that is unfair. I think it's really good that that's recognised from all quarters of the Senedd. I think transparency is really important in this agenda as well, which is why we've been pleased to be publishing all of the research that we received over the course of the last Senedd term. And of course it's distilled down into our summary of findings document.
In that vein of transparency, the Institute for Fiscal Studies report has done some analysis by household types, and it does indicate that bills, if we went for the revaluation without the additional bands, and so on—so it's just one indicative example—it does suggest bills may increase for pension-age couples and working-age couples without children, but then bills could reduce for lone parents, single pensioners and couples with children. So, it's important that we undertake that distributional analysis of all the work that we undertake to understand the impact on households, and what, if any, transitional arrangements we would need to put in place to support them, and then to make sure that the council tax reduction scheme and our suite of exemptions and discounts are fit for purpose for any new system as we move forward.
Diolch yn fawr iawn i chi am godi'r materion hynny. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy sôn am ôl-ddyledion y dreth gyngor, sydd, wrth gwrs, yn bryder i ni pan fyddwn yn gweld unigolion a theuluoedd yn y sefyllfa honno. Mae cyfraddau casglu'r dreth gyngor yn uchel iawn mewn gwirionedd, ond mae'r effaith gyffredinol ar y rhai sy'n wynebu dyledion ac ôl-ddyledion yn peri pryder, a dyna pam rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu cytuno â llywodraeth leol ar brotocol y dreth gyngor i Gymru. Mae honno'n ddogfen sy'n nodi'r canllawiau arfer da ar gyfer casglu'r dreth gyngor, a ddatblygwyd unwaith eto mewn cydweithrediad llawn â llywodraeth leol ac a gymeradwywyd gan Lywodraeth Cymru a CLlLC, ac a lofnodwyd hyd yma gan bob un o'r 22 awdurdod lleol. Mae hynny'n nodi'n wirioneddol y dull arfer da ar gyfer awdurdodau lleol ac asiantaethau cyngor ar ddyledion i sicrhau bod unrhyw gamau y byddan nhw'n eu cymryd yn gymesur, yn deg, yn gyson, ac yn darparu'r sail wedyn ar gyfer perthynas fwy adeiladol â thalwyr y dreth gyngor, yn enwedig y rhai sy'n ei chael yn anodd talu.
Felly, unwaith eto, mae hon yn enghraifft o'r gwaith da a gyflawnwyd dros dymor blaenorol y Senedd, ond yn rhywbeth, yn amlwg, y mae angen i ni adeiladu arno, oherwydd mae gennym system sy'n annheg o hyd. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn bod hynny'n cael ei gydnabod o bob rhan o'r Senedd. Rwy'n credu bod tryloywder yn bwysig iawn yn yr agenda hon hefyd, a dyna pam yr ydym wedi bod yn falch o gyhoeddi'r holl ymchwil a gawsom yn ystod tymor diwethaf y Senedd. Ac wrth gwrs, mae wedi'i ddistyllu i lawr i'n dogfen crynodeb o ganfyddiadau.
Yn y modd hwnnw o dryloywder, mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi gwneud rhywfaint o ddadansoddiad yn ôl mathau o aelwydydd, ac mae'n dangos bod biliau, pe baem yn mynd am yr ailbrisio heb y bandiau ychwanegol, ac yn y blaen—felly dim ond un enghraifft ddangosol ydyw—mae'n awgrymu y gallai biliau gynyddu ar gyfer cyplau oedran pensiwn a chyplau oedran gweithio heb blant, ond yna gallai biliau leihau ar gyfer rhieni unigol, pensiynwyr sengl a chyplau â phlant. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cynnal y dadansoddiad dosbarthiadol hwnnw o'r holl waith yr ydym yn ei wneud i ddeall yr effaith ar aelwydydd, a beth, os o gwbl, y byddai angen i ni eu rhoi ar waith i'w cefnogi, ac yna sicrhau bod y cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor a'n cyfres o eithriadau a gostyngiadau yn addas i'r diben ar gyfer unrhyw system newydd wrth i ni symud ymlaen.
Ac yn olaf, Ken Skates.
Finally, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, thank you for your statement today. First of all, would you agree that the 22 local authorities across Wales have been absolutely incredible in supporting vulnerable people, communities and businesses during the whole pandemic, and that it demonstrates the value of public services at a very local level? Of course, reform of council tax is overdue, but there are other ways that the Welsh Government has been supporting councils in delivering vitally important enabling projects, like the Wrexham Gateway in north Wales and the global centre for rail excellence in mid and south Wales, both supported by Welsh Ministers through local authorities. Would the Minister reaffirm the Government's commitment to supporting such job-creating magnets alongside, of course, councils raising revenue through a reformed system? And finally, Minister, I'd be very grateful if you could just once more assure Members that there will be no sudden changes to Bills, and that the new system will address the unfairness of council tax.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad heddiw. Yn gyntaf oll, a fyddech chi'n cytuno bod y 22 awdurdod lleol ledled Cymru wedi bod yn gwbl anhygoel o ran cefnogi pobl, cymunedau a busnesau sy'n agored i niwed yn ystod y pandemig cyfan, a'i fod yn dangos gwerth gwasanaethau cyhoeddus ar lefel leol iawn? Wrth gwrs, mae'n hen bryd diwygio'r dreth gyngor, ond mae ffyrdd eraill mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cefnogi cynghorau i ddarparu prosiectau galluogi hanfodol bwysig, fel Porth Wrecsam yn y gogledd a'r ganolfan fyd-eang ar gyfer rhagoriaeth ar y rheilffyrdd yng nghanolbarth a de Cymru, a gefnogir gan Weinidogion Cymru drwy awdurdodau lleol. A wnaiff y Gweinidog ailddatgan ymrwymiad y Llywodraeth i gefnogi magnetau creu swyddi o'r fath ochr yn ochr â, wrth gwrs, cynghorau yn codi refeniw drwy system ddiwygiedig? Ac yn olaf, Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech roi sicrwydd i'r Aelodau unwaith eto na fydd unrhyw newidiadau sydyn i Filiau, ac y bydd y system newydd yn mynd i'r afael ag annhegwch y dreth gyngor.
I'm grateful to Ken Skates for raising these issues and giving me this opportunity to place on record my thanks and the Welsh Government's thanks to all 22 of our local authorities, who have done absolutely incredible work supporting communities through the pandemic, but then, as Ken Skates sets out, going beyond that in terms of the ambition that they have for their areas. Those great examples of the Wrexham Gateway project and the global centre for rail excellence show some further ways in which the Welsh Government can work with and support local government in their ambitions to create and develop economic well-being in their areas, and provide those sustainable, skilled, important jobs. I think our work goes far beyond the work that we've been doing over the course of the pandemic, important though that is. I think that we've got lots more to celebrate with local government as well. And then, finally, just to confirm that there will be no immediate changes as a result of today's statement. What I'm setting out is the direction of travel and a commitment to consult widely next year, before we firm up proposals as to what a fairer council tax system might look like in future.
Rwy'n ddiolchgar i Ken Skates am godi'r materion hyn a rhoi'r cyfle hwn i mi gofnodi fy niolch a diolch Llywodraeth Cymru i bob un o'r 22 o'n hawdurdodau lleol, sydd wedi gwneud gwaith hollol anhygoel yn cefnogi cymunedau drwy'r pandemig, ond yna, fel y dywed Ken Skates, mynd y tu hwnt i hynny o ran yr uchelgais sydd ganddyn nhw ar gyfer eu hardaloedd. Mae'r enghreifftiau gwych hynny o brosiect Porth Wrecsam a'r ganolfan fyd-eang ar gyfer rhagoriaeth ar y rheilffyrdd yn dangos rhai ffyrdd pellach y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda llywodraeth leol a'i chefnogi yn eu huchelgeisiau i greu a datblygu lles economaidd yn eu hardaloedd, a darparu'r swyddi cynaliadwy, medrus a phwysig hynny. Rwy'n credu bod ein gwaith yn mynd ymhell y tu hwnt i'r gwaith yr ydym ni wedi bod yn ei wneud yn ystod y pandemig, er hynny. Rwy'n credu bod gennym ni lawer mwy i'w ddathlu gyda llywodraeth leol hefyd. Ac yna, yn olaf, dim ond cadarnhau na fydd unrhyw newidiadau ar unwaith o ganlyniad i'r datganiad heddiw. Yr hyn yr wyf yn ei nodi yw'r cyfeiriad teithio ac ymrwymiad i ymgynghori'n eang y flwyddyn nesaf, cyn inni lunio cynigion ynghylch sut y gallai system decach o'r dreth gyngor edrych yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog. Byddaf nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i drafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
Thank you. Minister. We will now suspend proceedings to allow change-overs in the Chamber. If you wish to leave the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after the change-over should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:17.
Plenary was suspended at 16:17.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:28, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:28, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl. Before we start this second session, Peter Fox would like to make a clarification for the record. Peter.
Croeso nôl. Cyn i ni ddechrau'r ail sesiwn hon, hoffai Peter Fox roi eglurhad ar gyfer y cofnod. Peter.
Diolch, Deputy Llywydd. It was remiss of me in the last session not to declare an interest as a county councillor for Monmouthshire County Council, so I'd like to do that at this point. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Roeddwn ar fai yn y sesiwn ddiwethaf am beidio â datgan buddiant a minnau'n gynghorydd sir i Gyngor Sir Fynwy, felly hoffwn wneud hynny nawr. Diolch.
Thank you. That is now on the record.
Diolch. Mae hynny bellach wedi ei gofnodi.
Yr eitem nesaf yw eitem 5. Fe fydd yr eitem hon yn cael ei chyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig.
The next item is item 5, which will be issued as a written statement.
Eitem 6: datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
We move to item 6, a statement by the Minister for Social Justice, the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy. I call on the Minister, Jane Hutt.
Dirprwy Lywydd, rwy'n gwybod y bydd fy natganiad heddiw ar y strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn taro tant ar draws y Senedd. Roedd cefnogaeth bendant i ddelio â thrais yn erbyn menywod yn y Siambr hon dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, ac rwy'n falch iawn o hynny.
Deputy Llywydd, I know that my statement today on the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy will strike a chord across the Senedd. There was strong support for tackling violence against women expressed in this Chamber over the past few weeks and months, and I'm very pleased about that.
You will be aware that I worked in the early days of setting up Women’s Aid refuges in Wales, with the first Government grant in Wales to co-ordinate a network of specialist providers and seek legislative backing to address the abuse of power and misogyny that lies behind much of the violence that women face. But I now have the opportunity, as Minister for Social Justice, to drive forward our next phase of action with survivors to tackle violence against women, which is endemic in society, as recent events have shown.
Byddwch yn ymwybodol imi weithio yn y dyddiau cynnar o sefydlu llochesau Cymorth i Fenywod yng Nghymru, gyda grant cyntaf y Llywodraeth yng Nghymru i gydlynu rhwydwaith o ddarparwyr arbenigol a cheisio cefnogaeth ddeddfwriaethol i fynd i'r afael â chamddefnyddio pŵer a chasineb at fenywod sydd y tu ôl i lawer o'r trais y mae menywod yn ei wynebu. Ond mae gennyf gyfle nawr, yn Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, i fwrw ymlaen â'n cam gweithredu nesaf gyda goroeswyr i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, sy'n endemig mewn cymdeithas, fel y mae digwyddiadau diweddar wedi dangos.
We were all shocked by the events of this summer. The murders of Sarah Everard, Sabina Nessa and Wenjing Lin have brought into frightening relief the toxic masculinity that led violent men to murder them and the focus that is placed on women’s behaviour rather than that of the perpetrators.
However, there's been an important change in the public’s reaction to these events. I welcomed the public response that sought to honour their memory by tackling the misogyny that killed them and reclaiming them as human beings with real lives, not as victims. I've been particularly heartened by the male voices we've heard recognising that male violence lies at the heart of this problem and, therefore, that men have an important role to play as part of the solution.
This is the public mood we seek to harness and lead with this violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy. Women have long found allies amongst men, such as those among you who champion the White Ribbon campaign we're currently celebrating. We must now turn that support into leadership that stretches across the whole of society, so that cat-calling, harassment, sexist banter and objectification do not provide the foundation stones on which abuse, coercion, rape and murder take place.
We've achieved a lot in Wales in tackling VAWDASV, yet still domestic abuse is the biggest killer of women aged 19 to 44 in the UK. I will repeat that to allow it to sink in: in the UK, domestic abuse kills more women aged 19 to 44 than breast cancer. One hundred and fifteen women have been killed by men so far this year, and one in four women will experience domestic abuse and one in five sexual assault in their lifetime. Whilst we can acknowledge what we have achieved, the scale of the challenge and the commitment we all need to make is clearly illustrated by that fact; a fact that I'm sure we are all determined to change.
So, how will the strategy make a difference? This strategy is built on a strengthened partnership. We've operated with a considerable amount of commitment between key partners, both statutory, in the specialist sector, and with survivors. But, we need to strengthen the structures of leadership and governance to ensure that action is co-ordinated and directed so that, collectively, we offer more than the sum of our parts.
Much of the response to VAWDASV falls to non-devolved bodies, such as the police or the prison and probation service. If we are to make our contributions complement each other, if we are to be accountable to each other, then we need a governance system that can drive real collaboration. This, then, is a whole-Wales public sector strategy that is signed up to not just by the Welsh Government, but also by relevant non-devolved bodies.
The national partnership board featured in these new arrangements in the strategy will bring together devolved and non-devolved partners. I will co-chair this board with Dafydd Llywelyn, the lead police and crime commissioner for Wales for the four police forces. Development of this blueprint approach was discussed at the policing and partnership board on Thursday 2 December, which I chaired, with strong commitment to the new strategy expressed by the four chief constables, police and crime commissioners and their partners. The board will also be populated with the voices of a diverse group of survivors to co-produce our solutions and monitor our progress.
Tackling street harassment is an important part of this strategy. It's central to our view that by reducing the overall level and increasing the unacceptability of street harassment and the attitudes that lie behind it, we reduce the overall likelihood of violence against women and girls, domestic abuse and sexual violence by challenging the misogyny that lies beneath it.
Equally, workplace harassment has a significant impact on life chances for individuals; gender equality as well as cross-sectional equality issues such as race, disability and LGBTQ+. We will work with social partners to tackle workplace harassment.
Learning from public health approaches, we will work with perpetrators to both challenge and support those who carry out abuse to both deter and facilitate enduring change in their behaviour.
We want to continue to develop our work with professionals to equip them to identify, challenge and refer cases of VAWDASV through programmes such as 'ask and act' and the 'identification and referral to improve safety', or IRIS, scheme engaging general practitioners at the frontline, but we will also bolster our wider public awareness campaigns to reflect our focus on prevention.
We’ll facilitate change at the whole-society level by leading public discussion to de-normalise violence against women, domestic abuse and sexual violence and the attitudes that support it.
Finally, Deputy Llywydd, I want to highlight the co-productive aspect of the strategy. The voices of survivors from different communities and backgrounds will be integral to developing our strategy in a way that can work in the real world. Listening to those diverse voices will help us to find solutions that build on the strengths of survivors.
This is a cross-Government strategy with active engagement and support from ministerial colleagues in education, health, housing, local government and the economy. Of particular relevance to the strategy has been the follow-up to the 'Everyone’s Invited' report, with an Estyn inspection due to report shortly, and expectations of the role that the new curriculum will play in a positive role in the development of healthy, respectful relationships between our children and young people.
In developing this strategy, we have been supported by the involvement of a number of stakeholders. Clearly, we are at a consultative stage, so we remain open to the responses that will flow from this consultation, but I’m confident that we’ve formed a very strong base for this strategy, and I call on Members to commit their support to its delivery. Those who are exposed to violence against women and girls, domestic abuse and sexual violence will expect this of us as we strive for Wales to become the safest place to live for women and girls, where we all have a right to live fear free.
Cawsom ni i gyd ein syfrdanu gan ddigwyddiadau'r haf. Mae llofruddiaethau Sarah Everard, Sabina Nessa a Wenjing Lin wedi amlygu gwrywdod gwenwynig dychrynllyd a arweiniodd ddynion treisgar i'w llofruddio a'r pwyslais a osodir ar ymddygiad menywod yn hytrach nag ar y troseddwyr.
Fodd bynnag, bu newid pwysig yn ymateb y cyhoedd i'r digwyddiadau hyn. Croesawais yr ymateb cyhoeddus a geisiodd anrhydeddu eu cof drwy fynd i'r afael â'r casineb at fenywod a laddodd nhw a'u hadennill fel bodau dynol â bywydau go iawn, nid fel dioddefwyr. Rwyf wedi cael fy nghalonogi'n arbennig gan y lleisiau gwrywaidd yr ydym wedi'u clywed yn cydnabod bod trais gan ddynion wrth wraidd y broblem hon ac, felly, bod gan ddynion ran bwysig i'w chwarae fel rhan o'r ateb.
Dyma'r ymdeimlad cyhoeddus yr ydym yn ceisio eu harneisio a'u harwain gyda'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae menywod wedi dod o hyd i gynghreiriaid ymhlith dynion ers tro byd, fel y rhai yn eich plith chi sy'n hybu ymgyrch y Rhuban Gwyn yr ydym yn ei dathlu ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i ni droi'r gefnogaeth honno nawr yn arweinyddiaeth sy'n ymestyn ar draws y gymdeithas gyfan, fel nad yw chwibanu ar fenywod, aflonyddu, cellwair rhywiaethol a gwrthrycholi yn darparu'r cerrig sylfaen y mae cam-drin, gorfodaeth, trais a llofruddiaeth yn digwydd arnyn nhw.
Rydym wedi cyflawni llawer yng Nghymru wrth fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, VAWDASV, ond cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed yn y DU. Dywedaf hynny eto, er mwyn caniatáu iddo dreiddio i'r cof: yn y DU, mae cam-drin domestig yn lladd mwy o fenywod rhwng 19 a 44 oed na chanser y fron. Mae cant a phymtheg o fenywod wedi cael eu lladd gan ddynion hyd yma eleni, a bydd un o bob pedair menyw yn profi gweithred o gam-drin domestig ac un o bob pump, ymosodiad rhywiol yn ystod eu hoes. Er y gallwn gydnabod yr hyn yr ydym wedi'i gyflawni, mae maint yr her a'r ymrwymiad y mae angen i bob un ohonom ni ei wneud yn amlwg yn sgil y ffaith honno; ffaith rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn benderfynol o'i newid.
Felly, sut bydd y strategaeth yn gwneud gwahaniaeth? Mae'r strategaeth hon wedi'i llunio ar bartneriaeth gryfach. Rydym wedi gweithredu gyda chryn dipyn o ymrwymiad rhwng partneriaid allweddol, yn statudol, yn y sector arbenigol, a gyda goroeswyr. Ond, mae angen inni gryfhau strwythurau arweinyddiaeth a llywodraethu er mwyn sicrhau bod gweithredu'n cael ei gydlynu a'i gyfeirio fel ein bod, gyda'n gilydd, yn cynnig mwy na chyfanswm ein rhannau.
Mae llawer o'r ymateb i VAWDASV yn syrthio ar ysgwyddau cyrff nad ydyn nhw wedi'u datganoli, fel yr heddlu neu'r gwasanaeth carchardai a phrawf. Os ydym ni am wneud i'n cyfraniadau ategu ei gilydd, os ydym am fod yn atebol i'n gilydd, yna mae arnom angen system lywodraethu a all ysgogi cydweithio go iawn. Mae hon, felly, yn strategaeth sector cyhoeddus Cymru gyfan y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddi, ond hefyd cyrff perthnasol nad ydyn nhw wedi'u datganoli.
Bydd y bwrdd partneriaeth cenedlaethol sy'n rhan o'r trefniadau newydd hyn yn y strategaeth yn dwyn ynghyd bartneriaid datganoledig a rhai nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Byddaf yn cyd-gadeirio'r bwrdd hwn gyda Dafydd Llywelyn, prif gomisiynydd heddlu a throseddu Cymru ar gyfer y pedwar heddlu. Trafodwyd y gwaith o ddatblygu'r dull glasbrint hwn yn y bwrdd plismona a phartneriaeth ddydd Iau 2 Rhagfyr, a gadeiriais, gydag ymrwymiad cryf i'r strategaeth newydd yn cael ei fynegi gan y pedwar prif gwnstabl, comisiynwyr yr heddlu a throseddu a'u partneriaid. Bydd y bwrdd hefyd yn cynnwys lleisiau grŵp amrywiol o oroeswyr i gyd-gynhyrchu ein hatebion a monitro ein cynnydd.
Mae mynd i'r afael ag aflonyddu ar y stryd yn rhan bwysig o'r strategaeth hon. Mae'n ganolog i'n barn, drwy leihau'r lefel gyffredinol a gwneud aflonyddu ar y stryd a'r agweddau sydd y tu ôl iddo yn fwy annerbyniol, ein bod yn lleihau'r tebygolrwydd cyffredinol o drais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol drwy herio'r casineb at fenywod sydd y tu ôl iddo.
Yn yr un modd, mae aflonyddu yn y gweithle yn cael effaith sylweddol ar gyfleoedd bywyd i unigolion; cydraddoldeb rhywiol yn ogystal â materion cydraddoldeb trawsadrannol fel hil, anabledd a LHDTC+. Byddwn yn gweithio gyda phartneriaid cymdeithasol i fynd i'r afael ag aflonyddu yn y gweithle.
Gan ddysgu o ddulliau iechyd cyhoeddus, byddwn yn gweithio gyda chyflawnwyr i herio a chefnogi'r rhai sy'n cam-drin i atal a hwyluso newid parhaus yn eu hymddygiad.
Rydym eisiau parhau i ddatblygu ein gwaith gyda gweithwyr proffesiynol i'w paratoi i adnabod, herio a chyfeirio achosion o VAWDASV drwy raglenni fel 'gofyn a gweithredu' a'r 'adnabod ac atgyfeirio i wella diogelwch', neu IRIS, cynllun sy'n ymgysylltu ag ymarferwyr cyffredinol ar y rheng flaen, ond byddwn hefyd yn cryfhau ein hymgyrchoedd ymwybyddiaeth y cyhoedd ehangach i adlewyrchu ein pwyslais ar atal.
Byddwn yn hwyluso newid ar lefel cymdeithas gyfan drwy arwain trafodaeth gyhoeddus i ddad-normaleiddio trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a'r agweddau sy'n eu cefnogi.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau tynnu sylw at agwedd gydgynhyrchiol y strategaeth. Bydd lleisiau goroeswyr o wahanol gymunedau a chefndiroedd yn rhan annatod o ddatblygu ein strategaeth mewn ffordd sy'n gallu gweithio yn y byd go iawn. Bydd gwrando ar y lleisiau amrywiol hynny yn ein helpu ni i ddod o hyd i atebion sy'n adeiladu ar gryfderau goroeswyr.
Mae hon yn strategaeth drawslywodraethol gydag ymgysylltiad a chefnogaeth weithredol gan gydweithwyr gweinidogol ym maes addysg, iechyd, tai, llywodraeth leol a'r economi. Yn arbennig o berthnasol i'r strategaeth fu'r dilyniant i'r adroddiad 'Everyone's Invited', gydag arolygiad estyn i fod i adrodd yn fuan, a disgwyliadau o ran y rhan y bydd y cwricwlwm newydd yn ei chwarae mewn swyddogaeth gadarnhaol yn natblygiad perthnasoedd iach a pharchus rhwng ein plant a'n pobl ifanc.
Wrth ddatblygu'r strategaeth hon, fe'n cefnogwyd gan gyfraniad nifer o randdeiliaid. Yn amlwg, rydym ar gam ymgynghorol, felly rydym yn parhau i fod yn agored i'r ymatebion a fydd yn deillio o'r ymgynghoriad hwn, ond rwy'n ffyddiog ein bod wedi ffurfio sylfaen gref iawn ar gyfer y strategaeth hon, a galwaf ar yr Aelodau i ymrwymo eu cefnogaeth i'w chyflawni. Bydd y rhai sy'n agored i drais yn erbyn menywod a merched, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn disgwyl hyn gennym wrth i ni ymdrechu i Gymru fod y lle mwyaf diogel i fyw i fenywod a merched, lle mae gan bob un ohonom hawl i fyw heb ofn.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch. Working alongside Plaid Cymru’s Jocelyn Davies and Liberal Democrat, Peter Black, I was one of the three party spokespeople in the fourth Assembly who took the Welsh Government to the line over passage of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, securing Welsh Government pledges in several areas. We called for a commitment to introduce healthy relationships education in schools, citing Hafan Cymru’s Spectrum Project, which I and others had observed in the classrooms as a best practice model to help prevent abusive behaviours from developing. Speaking here three years ago, I challenged you over the delay in implementing this. How do you respond to concern that the relationships and sexuality education, or RSE code forming part of the new Curriculum for Wales, which is before the Senedd next week, appears not to provide guidance for teachers on what constitutes acceptable, age-appropriate material, leaving them in the unenviable position of having to make the decision themselves, in contrast to the 'plan your relationships, sex and health curriculum' guidance for schools in England? And, given that Hafan Cymru states that it is part of the Welsh Government’s drive to deliver sessions in schools, focused on healthy relationships, how will you ensure that this will not be lost to internal provision as schools implement the new RSE code?
During the passage of the Act, I moved amendments calling for the national strategy to include provision of at least one perpetrator programme. As Relate Cymru have told committee, 90 per cent of the partners they questioned some time after the end of their programme said that there had been a complete stop in violence and intimidation by their partner. The Minister responded then that he did not consider my amendment appropriate, but had jointly funded research to help inform future responses to perpetrators. Speaking here four years ago, I highlighted evidence that the cross-party group on violence against women and children that Relate’s programme, Choose2Change, was the only current Respect-accredited programme in Wales. Speaking here three years ago, I raised questions over pre-custodial perpetrator programmes and how they will reflect the Respect accreditation standards. However, the only mention of perpetrators in the latest violence against women, domestic abuse and sexual violence national advisors’ annual plan refers to exploring a blueprint for the whole system, that aims, amongst other things, to hold perpetrators accountable. What, therefore, Minister, is the current state of play?
Speaking here four years ago, I noted that Welsh Women’s Aid were concerned about the lack of health budget being invested in specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence providers. Speaking here 20 months ago, remotely, I referred to the letter sent to you by Welsh Women’s Aid stating that violence against women, domestic abuse and sexual violence specialist services across Wales have expressed confusion, frustration and concern as to what additional funding is being made available as a response to COVID-19. What action have you, therefore, taken since to ensure sustainable funding for these essential services in both normal and exceptional times?
The crime survey for England and Wales shows that women were more likely to be victims of each type of abuse—sexual, non-sexual and stalking—except sexual assault by a family member than men, with seven in 100 women aged 16 to 74 experiencing domestic abuse in a single year. However, as I stated here three years ago, North Wales Police had announced that a quarter of their domestic abuse reports involved men, and the crime survey for England and Wales states that 42 per cent of the cases they're now picking up are affecting men and that three quarters of suicides are men. In your response, you stated that
'the scale of the problem is nothing like what the figures that the Member quoted would lead you to believe.'
Well, they were official figures. Of course, women are far more likely than men to be killed by partners or ex-partners, but men can be victims too, and the number of men killed as a result of domestic violence has been rising. Of course, there are different contexts applying to domestic abuse against women and men. However, surely we should be working to support all victims of violence and domestic abuse, using strategies and proven interventions that deliver this.
During the passage of the Act, I also put down an amendment calling for what Welsh Women's Aid had called for in the past, which were gender-specific strategies for men and women. Again, the Minister stated that this wouldn't be in the Act but the need would be addressed as we move forward.
How will you therefore deliver on the Welsh Government's pledge during the passage of the Act that this would be addressed? Diolch.
Diolch. Gan weithio ochr yn ochr â Jocelyn Davies o Blaid Cymru a Peter Black o'r Democratiaid Rhyddfrydol, roeddwn i'n un o lefarwyr y tair plaid yn y pedwerydd Cynulliad a aeth â Llywodraeth Cymru i'r pendraw ar hynt Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, gan sicrhau addewidion Llywodraeth Cymru mewn sawl maes. Gwnaethom alw am ymrwymiad i gyflwyno addysg perthnasoedd iach mewn ysgolion, gan gyfeirio at Brosiect Sbectrwm Hafan Cymru, yr oeddwn i ac eraill wedi'i weld yn yr ystafelloedd dosbarth fel model arfer gorau i helpu i atal ymddygiad camdriniol rhag datblygu. Wrth siarad yma dair blynedd yn ôl, fe'ch heriais ynghylch yr oedi wrth weithredu hyn. Sut ydych chi'n ymateb i bryder nad yw addysg cydberthynas a rhywioldeb, neu'r cod RSE sy'n rhan o Gwricwlwm newydd Cymru, sydd gerbron y Senedd yr wythnos nesaf, yn rhoi canllawiau i athrawon ar yr hyn sy'n gyfystyr â deunydd derbyniol, sy'n briodol i oedran, gan eu gadael yn y sefyllfa anymarferol o orfod gwneud y penderfyniad eu hunain, yn wahanol i'r canllawiau 'plan your relationships, sex and health curriculum' ar gyfer ysgolion yn Lloegr? Ac, o gofio bod Hafan Cymru yn dweud ei bod yn rhan o ymgyrch Llywodraeth Cymru i gyflwyno sesiynau mewn ysgolion, gan ganolbwyntio ar berthnasoedd iach, sut y byddwch chi'n sicrhau na fydd hyn yn cael ei golli i ddarpariaeth fewnol wrth i ysgolion weithredu'r cod RSE newydd?
Yn ystod hynt y Ddeddf, cynigiais welliannau yn galw ar y strategaeth genedlaethol i gynnwys darparu o leiaf un rhaglen gyflawnwyr. Fel y dywedodd Relate Cymru wrth y pwyllgor, dywedodd 90 y cant o'r partneriaid a holwyd ganddyn nhw beth amser ar ôl diwedd eu rhaglen fod eu partner wedi rhoi'r gorau i drais a bygythiadau. Ymatebodd y Gweinidog bryd hynny gan ddweud nad oedd yn ystyried bod fy ngwelliant yn briodol, ond ei fod wedi ariannu ymchwil ar y cyd i helpu i lywio ymatebion i gyflawnwyr yn y dyfodol. Wrth siarad yma bedair blynedd yn ôl, tynnais sylw at dystiolaeth mai'r grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant y rhaglen Relate, Choose2Change, oedd yr unig raglen gyfredol wedi'i achredu gan Respect yng Nghymru. Wrth siarad yma dair blynedd yn ôl, codais gwestiynau ynghylch rhaglenni cyflawnwyr cyn carcharu a sut y byddan nhw'n adlewyrchu safonau achredu Respect. Fodd bynnag, mae'r unig sôn am gyflawnwyr yn y cynllun blynyddol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol diweddaraf cynghorwyr cenedlaethol, yn cyfeirio at archwilio glasbrint ar gyfer y system gyfan, sydd â'r nod, ymhlith pethau eraill, o ddal cyflawnwyr yn atebol. Beth, felly, Gweinidog, yw'r sefyllfa bresennol?
Wrth siarad yma bedair blynedd yn ôl, nodais fod Cymorth i Fenywod Cymru yn pryderu am y diffyg cyllideb iechyd a oedd yn cael ei fuddsoddi mewn darparwyr arbenigol yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Wrth siarad yma 20 mis yn ôl, o bell, cyfeiriais at y llythyr a anfonwyd atoch gan Cymorth i Fenywod Cymru yn datgan bod gwasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ledled Cymru wedi mynegi dryswch, rhwystredigaeth a phryder ynghylch pa gyllid ychwanegol sydd ar gael fel ymateb i COVID-19. Pa gamau ydych chi felly, wedi'u cymryd ers hynny i sicrhau cyllid cynaliadwy ar gyfer y gwasanaethau hanfodol hyn mewn cyfnodau arferol ac eithriadol?
Mae'r arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr yn dangos bod menywod yn fwy tebygol o ddioddef pob math o gamdriniaeth—rhywiol, nad yw'n rhywiol a stelcian—ac eithrio ymosodiad rhywiol gan aelod o'r teulu, na dynion, gyda saith o bob 100 o fenywod rhwng 16 a 74 oed yn profi cam-drin domestig mewn un flwyddyn. Fodd bynnag, fel y dywedais yma dair blynedd yn ôl, roedd Heddlu Gogledd Cymru wedi cyhoeddi bod chwarter eu hadroddiadau cam-drin domestig yn cynnwys dynion, ac mae'r arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr yn dweud bod 42 y cant o'r achosion y maen nhw bellach yn eu casglu yn effeithio ar ddynion a bod tri chwarter yr hunanladdiadau yn rhai gan ddynion. Yn eich ymateb, fe wnaethoch chi ddweud
'nid yw maint y broblem yn ddim byd tebyg i'r hyn y byddai'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yn ei awgrymu.'
Wel, ffigurau swyddogol oedden nhw. Wrth gwrs, mae menywod yn llawer mwy tebygol na dynion o gael eu lladd gan bartneriaid neu gyn-bartneriaid, ond gall dynion fod yn ddioddefwyr hefyd, ac mae nifer y dynion a laddwyd o ganlyniad i drais domestig wedi bod yn codi. Wrth gwrs, mae cyd-destunau gwahanol yn berthnasol i gam-drin domestig yn erbyn menywod a dynion. Fodd bynnag, siawns na ddylem ni fod yn gweithio i gefnogi pob dioddefwr trais a cham-drin domestig, gan ddefnyddio strategaethau ac ymyriadau profedig sy'n cyflawni hyn.
Yn ystod hynt y Ddeddf, rhoddais welliant hefyd yn galw am yr hyn yr oedd Cymorth i Fenywod Cymru wedi galw amdano yn y gorffennol, a oedd yn strategaethau penodol i ryw ar gyfer dynion a menywod. Unwaith eto, dywedodd y Gweinidog na fyddai hyn yn y Ddeddf ond byddai'r angen yn cael sylw wrth i ni symud ymlaen.
Sut felly y byddwch yn cyflawni addewid Llywodraeth Cymru yn ystod hynt y Ddeddf y byddai hyn yn cael sylw? Diolch.
Thank you very much, Mark Isherwood, and thank you for your continued support since you played that key role as we got through the Welsh Government's Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 legislation. And it was very much cross-party engagement that led us to that all-important Act, the first of its kind to be on the statute book. And I'm glad that you have made reference to the importance of the work that we're doing in education with young people, particularly looking at the work of Spectrum; raising children and young people's awareness of equality, respect and consent is crucial if we're to stop violence against women, domestic abuse and sexual violence. And the relationships and sexuality education, of course, as you know—and we were all proud to put this through on to the statute book in terms of the curriculum Bill earlier on this year—it will be a statutory part of the new curriculum for all learners, and we continue to fund Hafan Cymru's Spectrum project.
I think some of you might have seen the, I thought, very good, excellent programme—I thank ITV Wales for a programme presented by Ruth Dodsworth, who was actually a victim of coercive control, last night. She was presenting the programme about tackling coercive control, and, actually, we saw the impact of Hafan Cymru's Spectrum work in schools and the impact it had on young girls and on young boys in terms of learning about developing healthy and respectful relationships, and it's delivering training for school staff and governors. Over 150,000 children and young people have been educated about healthy relationships through the Spectrum project since 2015, since the legislation came into force.
I will comment on the budget issue, because the violence against women, domestic abuse and sexual violence revenue budget for 2021-22 is £6.825 million, and that's including non-recurrent funding—an increase from the 2020-21 budget. And that was additional funding, recognising the impact of the pandemic, seeing the need to put further support to service providers, vital services to deal with increasing demand caused by the COVID-19 pandemic, and also increasing the allocation to third sector organisations by a 4 per cent uplift for one year, to ensure they could respond to the increased demand as a result of the pandemic. More money into capital as well, to ensure that we could engage, enable, fix assets to be adapted and equipped, and also for more appropriate buildings and equipment for those working in the sector.
Now, we're working at all levels, and I think in terms of addressing the issues and the forthcoming strategy, I hope that you will—and I'm sure that you will respond to the consultation fully—recognise that we have got a focus on stopping violence against women, domestic abuse and sexual violence. This is an issue that is a matter for society. It requires a societal response. We've got to change attitudes and change behaviours as well, and I think we will do that through education. I've already commented on the work that's being carried out in the new curriculum, but also, very shortly, we will have the Estyn report responding to sexual harassment in schools following the Everyone's Invited report. The outcome of that review will also guide us in our work to keep more children and young people safe, as well as looking to the role of relationship and sexuality education, RSE.
But I do think it's very important, in terms of the statement I've made today, to recognise the level of violence against women. I have, of course, mentioned the fact that we need to work with perpetrators, and that's what the Drive programme is doing, which is funded by the police and crime commissioners. We need to work with perpetrators to change their behaviour, but that is also about challenging the misogyny and toxic masculinity, which, actually, I have to say, when we did come together on the steps of the Senedd, cross-party, it was great that men from each party spoke up so clearly about how they wanted to challenge male violence in Wales and to make a real change in terms of the way forward.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a diolch am eich cefnogaeth barhaus ers i chi chwarae'r rhan allweddol honno wrth i ni fynd drwy ddeddfwriaeth Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 Llywodraeth Cymru. Ac ymgysylltu trawsbleidiol iawn a'n harweiniodd i'r Ddeddf holl bwysig honno, y cyntaf o'i math i fod ar y llyfr statud. Ac rwy'n falch eich bod wedi cyfeirio at bwysigrwydd y gwaith yr ydym ni'n ei wneud mewn addysg gyda phobl ifanc, yn enwedig o edrych ar waith Sbectrwm; mae codi ymwybyddiaeth plant a phobl ifanc o gydraddoldeb, parch a chydsyniad yn hanfodol os ydym am atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb, wrth gwrs, fel y gwyddoch chi—ac roeddem ni i gyd yn falch o roi hyn ar y llyfr statud o ran Bil y cwricwlwm yn gynharach eleni—yn rhan statudol o'r cwricwlwm newydd i bob dysgwr, ac rydym yn parhau i ariannu prosiect Sbectrwm Hafan Cymru.
Rwy'n credu efallai y bydd rhai ohonoch chi wedi gweld y rhaglen ragorol, yn fy marn i—diolch i ITV Cymru am y rhaglen neithiwr a gyflwynwyd gan Ruth Dodsworth, a oedd mewn gwirionedd yn dioddef rheolaeth drwy orfodaeth. Roedd hi'n cyflwyno'r rhaglen ynghylch mynd i'r afael â rheolaeth drwy orfodaeth, ac, mewn gwirionedd, gwelsom effaith gwaith Sbectrwm Hafan Cymru mewn ysgolion a'r effaith a gafodd ar ferched ifanc ac ar fechgyn ifanc o ran dysgu am ddatblygu perthnasoedd iach a pharchus, ac mae'n darparu hyfforddiant i staff a llywodraethwyr ysgolion. Mae dros 150,000 o blant a phobl ifanc wedi cael eu haddysgu am berthnasoedd iach drwy'r prosiect Sbectrwm ers 2015, ers i'r ddeddfwriaeth ddod i rym.
Gwnaf sylwadau ar fater y gyllideb, oherwydd y gyllideb refeniw trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ar gyfer 2021-22 yw £6.825 miliwn, ac mae hynny'n cynnwys cyllid anghylchol—cynnydd ar gyllideb 2020-21. Ac roedd hynny'n arian ychwanegol, gan gydnabod effaith y pandemig, gweld yr angen i roi mwy o gymorth i ddarparwyr gwasanaethau, gwasanaethau hanfodol i ymdrin â'r galw cynyddol a achoswyd gan bandemig COVID-19, a hefyd cynyddu'r dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector 4 y cant am flwyddyn, er mwyn sicrhau eu bod yn gallu ymateb i'r galw cynyddol o ganlyniad i'r pandemig. Mwy o arian i gyfalaf hefyd, er mwyn sicrhau y gallem ymgysylltu, galluogi asedau sefydlog i gael eu haddasu a'u cyfarparu, a hefyd sicrhau adeiladau ac offer mwy priodol i'r rhai sy'n gweithio yn y sector.
Nawr, rydym yn gweithio ar bob lefel, ac rwy'n credu o ran mynd i'r afael â'r materion a'r strategaeth sydd i ddod, gobeithio y byddwch chi—ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymateb i'r ymgynghoriad yn llawn—yn cydnabod ein bod wedi canolbwyntio ar atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae hwn yn fater sy'n fater i gymdeithas. Mae angen ymateb cymdeithasol. Mae'n rhaid i ni newid agweddau a newid ymddygiad hefyd, a chredaf y byddwn ni'n gwneud hynny drwy addysg. Rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar y gwaith sy'n cael ei wneud yn y cwricwlwm newydd, ond hefyd, yn fuan iawn, bydd gennym adroddiad Estyn yn ymateb i aflonyddu rhywiol mewn ysgolion yn dilyn adroddiad Everyone's Invited. Bydd canlyniad yr adolygiad hwnnw hefyd yn ein harwain yn ein gwaith i gadw mwy o blant a phobl ifanc yn ddiogel, yn ogystal ag edrych ar swyddogaeth addysg cydberthynas a rhywioldeb, RSE.
Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, o ran y datganiad yr wyf wedi'i wneud heddiw, i gydnabod lefel y trais yn erbyn menywod. Rwyf, wrth gwrs, wedi sôn am y ffaith bod angen i ni weithio gyda throseddwyr, a dyna mae'r rhaglen Drive yn ei wneud, sy'n cael ei ariannu gan gomisiynwyr yr heddlu a throseddu. Mae angen inni weithio gyda chyflawnwyr i newid eu hymddygiad, ond mae hynny hefyd yn ymwneud â herio'r casineb at fenywod a gwrywdod gwenwynig, sydd, mewn gwirionedd, mae'n rhaid i mi ddweud, pan ddaethom ni ynghyd ar risiau'r Senedd, yn drawsbleidiol, yr oedd yn wych bod dynion o bob plaid wedi siarad mor glir ynghylch sut yr oedden nhw eisiau herio trais gan ddynion yng Nghymru a gwneud newid gwirioneddol o ran y ffordd ymlaen.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog heddiw a'r camau sydd wedi eu hamlinellu i fynd i'r afael â'r lefel annerbyniol bresennol o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol sydd yn creithio ein cymdeithas yma yng Nghymru. Mae'r ystadegau diweddaraf, fel mae'r Gweinidog wedi sôn, yn dangos yn glir fod angen gwneud mwy i fynd i'r afael â'r sefyllfa sy'n arwain at y mathau yma o drais wrth eu gwraidd, a bod angen creu newid sylweddol o ran agweddau cymdeithasol er mwyn gwaredu ar ymddygiad sy'n creu trawma, sy'n creu dioddefaint, sy'n creu niwed seicolegol a chorfforol ac, mewn gormod o achosion, yn lladd.
Hyd at y flwyddyn ariannol ddiwethaf, yn ôl adroddiad diweddar gan Gymorth i Ferched Cymru, roedd y rhestr aros ar gyfer pobl oedd angen gwasanaethau cefnogi yn sgil trais rhywiol dros 300, a bron i 700 yn methu â chael mynediad at loches. Cafodd yr anawsterau, wrth gwrs, o ran cael gafael ar gymorth eu dwysáu yn ystod y pandemig, wrth i oroeswyr gael eu gadael yn teimlo fel eu bod nhw ar eu pennau eu hunain yn sgil y modd cyfyngedig oedd ar gael o gyrchu cymorth a mynediad at wasanaethau. A bu'n gyfnod arbennig o anodd i oroeswyr sy'n perthyn i grwpiau o bobl sy'n barod dan anfantais yn ein cymdeithas, fel, er enghraifft, pobl ag anableddau. Mae'r dyfyniad sydd wedi ei gynnwys yn yr adroddiad Cymorth i Ferched yn werth ei adrodd yn uchel dwi’n meddwl, inni i gyd gael clywed sut beth yw canfod eich hun yn y sefyllfa yna:
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the statement from the Minister today and the actions set out to tackle the current unacceptable level of violence against women, domestic abuse and sexual violence, which is scarring our society here in Wales. The latest statistics, as the Minister mentioned, show clearly that we need to do more to tackle the situations that lead to these types of violence at root, and that we need to create a step change in social attitudes in order to eliminate behaviours that cause trauma, that cause suffering, that cause psychological and physical harm and that, in too many cases, kill.
Up to the last financial year, according to a recent report by Welsh Women's Aid, the waiting list for people who needed support services as a result of sexual violence was over 300, and nearly 700 people were unable to gain access to refuge. The difficulties in terms of accessing support were compounded during the pandemic as survivors were left feeling alone due to the limited means available of accessing support and accessing services. And it was a particularly difficult time for survivors who are members of groups of already disadvantaged people in our society, for example people with disabilities. The quote contained in the report by Welsh Women's Aid is worth recounting, I think, so that we can all hear what it is like to find yourself in that situation:
'I couldn't phone services, friends or families and certainly couldn't risk accessing any help because everything was being monitored. Being deaf had its own issues but I am aware that accessing services wouldn't have been able to meet my needs if I had managed to make a call, I wouldn't have been able to hear the response.'
'Doeddwn i ddim yn gallu ffonio gwasanaethau, ffrindiau na theuluoedd ac yn sicr ni allwn fentro cael unrhyw gymorth oherwydd bod popeth yn cael ei fonitro. Roedd bod yn fyddar yn â'i broblemau ei hun ond rwy'n ymwybodol na fyddai cael gafael ar wasanaethau wedi gallu diwallu fy anghenion pe byddwn i wedi llwyddo i wneud galwad, ni fyddwn wedi gallu clywed yr ymateb.'
Mae profiadau fel hyn yn symptom, dwi'n credu, o'r diffygion presennol yn y strategaeth a'r modd y mae gwasanaethau yn cael eu hariannu.
Such experiences are a symptom, I think, of the current deficiencies in the strategy and the way in which services are funded.
Only this morning on Radio Cymru I heard Rhian Bowen-Davies, who was appointed first national adviser for violence against women, domestic abuse and sexual violence back in September 2015, confirm that the voices of survivors are not being adequately listened to, especially those from marginalised and disadvantaged groups.
I am therefore encouraged to see the Government's commitment to a more holistic approach to this issue, and particularly welcome the steps mentioned in the strategy around listening better to those with lived experience. Welcome too is the commitment to a national framework to try and improve on the too often current postcode lottery that exists for survivors.
However, Minister, the specialist sector has noticed a change in language in the strategy as published, from 'sustainable funding' to 'appropriate funding'. So, can the Minister confirm it will be upholding its commitment to developing a strategic, sustaining funding model for the specialist sector that will ensure every survivor has access to the support they need?
The last time I spoke to the Minister regarding funding in this Chamber she noted that the revenue budget this year would increase by over £1.5 million on the previous year, and that allocation to third sector organisations had also increased by 4 per cent, and that this would help the increasing demand on support services. Does the Minister think these increases in funding will be adequate to deliver the ambitions of this strategy, and how were these figures decided upon? As there is no budget commitment to accompany the strategy, will there be an accompanying implementation plan to ensure the objectives of this strategy are met?
I was wondering if the Minister could provide details also on the stated objective of making early intervention and prevention a priority, as, of course, sustainable funding also protects women and girls from trauma, but also helps funding issues for support services when they do experience gendered violence. Part of this, of course, would involve ensuring that perpetrators of violence against women and girls are caught in the very first instance of this behaviour and that their behaviour is not allowed to escalate, so being able to tackle misogyny for what it is, a hate crime, would assist in this goal. I know the Minister noted before, when we spoke, that she was waiting for input from the policing partnership board and also the Law Commission. The findings of the Law Commission review have been published today, findings that a coalition of 20 women's rights campaign groups have termed a failure to address the widespread concerns about a lack of action by the criminal justice system. Could the Minister therefore give me her response to these recommendations?
And finally, could the Minister please outline how the national framework outlined in the strategy would be enforced so as to ensure that specialist service delivery and support are consistent across Wales? What steps can be taken to ensure the standards of delivery meet the required level? Diolch.
Dim ond y bore yma ar Radio Cymru clywais Rhian Bowen-Davies, a benodwyd yn gynghorydd cenedlaethol cyntaf ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn ôl ym mis Medi 2015, yn cadarnhau nad oes digon o wrando ar leisiau goroeswyr, yn enwedig y rhai o grwpiau ymylol a difreintiedig.
Felly, mae'n fy nghalonogi i weld ymrwymiad y Llywodraeth i ddull mwy cyfannol o ymdrin â'r mater hwn, ac yn croesawu'n arbennig y camau a grybwyllir yn y strategaeth ynghylch gwrando'n well ar y rhai sydd â phrofiad bywyd. Croeso hefyd i'r ymrwymiad i fframwaith cenedlaethol i geisio gwella'r loteri cod post presennol sy'n wynebu goroeswyr yn rhy aml.
Fodd bynnag, Gweinidog, mae'r sector arbenigol wedi sylwi ar newid iaith yn y strategaeth fel y'i cyhoeddwyd, o 'gyllid cynaliadwy' i 'gyllid priodol'. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau y bydd yn cynnal ei ymrwymiad i ddatblygu model ariannu strategol, cynnal model ariannu ar gyfer y sector arbenigol a fydd yn sicrhau bod yr holl oroeswyr yn gallu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt?
Y tro diwethaf imi siarad â'r Gweinidog ynghylch cyllid yn y Siambr hon nododd y byddai'r gyllideb refeniw eleni yn cynyddu dros £1.5 miliwn o'i chymharu â'r flwyddyn flaenorol, a bod y dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector hefyd wedi cynyddu 4 y cant, ac y byddai hyn yn helpu'r galw cynyddol am wasanaethau cymorth. A yw'r Gweinidog o'r farn y bydd y cynnydd hwn mewn cyllid yn ddigonol i gyflawni uchelgeisiau'r strategaeth hon, a sut y penderfynwyd ar y ffigurau hyn? Gan nad oes ymrwymiad cyllidebol i gyd-fynd â'r strategaeth, a fydd cynllun gweithredu cysylltiedig i sicrhau bod amcanion y strategaeth hon yn cael eu cyflawni?
Tybed a wnaiff y Gweinidog roi manylion hefyd am yr amcan datganedig o wneud ymyrraeth gynnar ac atal yn flaenoriaeth, gan fod cyllid cynaliadwy, wrth gwrs, hefyd yn amddiffyn menywod a merched rhag trawma, ond hefyd yn helpu i ariannu materion ar gyfer gwasanaethau cymorth pan fyddan nhw'n profi trais ar sail rhyw. Byddai rhan o hyn, wrth gwrs, yn golygu sicrhau bod cyflawnwyr trais yn erbyn menywod a merched yn cael eu dal yn yr achos cyntaf o'r ymddygiad hwn ac na chaniateir i'w hymddygiad waethygu, felly byddai gallu mynd i'r afael â chasineb at fenywod am yr hyn ydyw, trosedd casineb, yn helpu gyda'r nod hwn. Gwn i'r Gweinidog nodi o'r blaen, pan siaradom ni, ei bod yn aros am fewnbwn gan y bwrdd partneriaeth plismona a hefyd Comisiwn y Gyfraith. Mae canfyddiadau adolygiad Comisiwn y Gyfraith wedi'u cyhoeddi heddiw, canfyddiadau bod clymblaid o 20 o grwpiau ymgyrchu am hawliau menywod yn dweud y bu methiant i fynd i'r afael â phryderon cyffredinol ynghylch diffyg gweithredu ar ran y system cyfiawnder troseddol. A wnaiff y Gweinidog felly roi ei hymateb i'r argymhellion hyn?
Ac yn olaf, a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y byddai'r fframwaith cenedlaethol a amlinellir yn y strategaeth yn cael ei orfodi er mwyn sicrhau bod gwasanaethau arbenigol yn cael eu darparu a'u cefnogi yn gyson ledled Cymru? Pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bod y safonau cyflenwi yn bodloni'r lefel ofynnol? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. I'm really pleased to have those questions this afternoon. And to perhaps start on that final point about how we're going to ensure that this is different and that this is implemented, I think this is why proposing a blueprint approach, strengthening the governance, the multi-agency co-operation, particularly with the police—. Because it is quite clear that, in terms of the criminal justice system, we have to strengthen not only just the fact that women can have confidence in it, and that we also see that confidence is translated into actions, convictions, and also to see this as part of the way in which—and I think the First Minister referred to it—the police themselves have set up their own taskforce, involving all the police forces in Wales. And it think it's important that I'm co-chairing the national partnership board with the lead police and crime commissioner. So, it is quite clear that they have got to deliver on the—. It's going to be jointly owned, and committed to putting in place this structure for shared decision making. Actually, the blueprint approach is working well in terms of the development of our youth justice and female offending blueprints in Wales.
Early intervention and prevention are a priority, as you say. And I just want to focus on your concerns about funding, the sustainable commissioning. I've already mentioned the sums of money that have gone in and the increase in funding, but our national adviser Yasmin Khan has done pioneering work chairing a sustainable commissioning review with all the specialist providers—difficult during the pandemic, but we recognise we need effective commissioning approaches to ensure there's a national delivery in terms of funding, better pooling of resources, aligning of the procurement approaches that we have, so we gain more for the public investment that goes into VAWDASV. So, we've got the existing commissioning guidance, which is being reviewed, based on the national adviser's commissioning group, to implement that, but it also is in terms of the investment that has to come from across Government, not just Welsh Government, but local government, so it's actually funding from health, housing, education and safeguarding departments as well. Because this is all about improving the quality of services. So, commissioning guidance does advocate commissioning services that are needs led, and this is to make sure that we've got funding for services to reach diverse needs and landscapes.
I'm very pleased that you also mentioned the particular needs and issues of diversity—I mentioned it in my statement—for example, the experience of disabled women, disabled people, who then felt very trapped, particularly during the lockdown. So, I do want to draw attention to our Live Fear Free helpline, the 24/7 service for victims and survivors of domestic abuse, but, clearly, there are issues around accessibility even to that, but also to say that we do need to publicise the 999 and pressing 55 when operators answer, so the police are geared up to responding. But engaging with the disability equality forum as well, in terms of the consultation, I will be seeking their views, as well as, of course, from our race equality forum as well. You also make some very important points in terms of the delivery of this strategy, in terms of early intervention and also prevention. This is where it has to be a multi-agency approach.
And I'll finally say that the voices of survivors must be at the centre of everything we do. I always recall one of the very first women who came into the refuge in Cardiff that I was involved in. She won't mind me mentioning her—Monica Walsh. She was such a strong person. She eventually, not long ago, became the Lord Mayor of Cardiff. We saw then that survivors had to guide us in how we developed those specialist services, and we've got to do that in this new strategy. They should be at the centre of everything we do. We heard survivors, didn't we, at the vigil a few weeks ago. I've actually insisted that they are there at every level of this new strategy. But we do also have to engage with perpetrators of VAWDASV, continuing to challenge their actions, seeking to understand what works in preventing perpetration so that we can protect those who would otherwise be abused. But our national survivor engagement framework will be strengthened by this strategy.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Rwy'n falch iawn o gael y cwestiynau yna y prynhawn yma. Ac efallai i ddechrau ar y pwynt olaf hwnnw ynghylch sut yr ydym ni'n mynd i sicrhau bod hyn yn wahanol a bod hyn yn cael ei weithredu, rwy'n credu mai dyma pam y mae cynnig dull glasbrint, cryfhau'r llywodraethu, y cydweithrediad amlasiantaethol, yn enwedig gyda'r heddlu—. Gan ei bod yn gwbl glir, o ran y system cyfiawnder troseddol, fod yn rhaid i ni gryfhau nid yn unig y ffaith y gall menywod fod â ffydd ynddo, a'n bod hefyd yn gweld bod ffydd yn cael ei droi'n weithredoedd, euogfarnau, a hefyd i weld hyn fel rhan o'r ffordd—ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi cyfeirio ato—mae'r heddlu eu hunain wedi sefydlu eu tasglu eu hunain, sy'n cynnwys yr holl heddluoedd yng Nghymru. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fy mod yn cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth cenedlaethol gyda'r prif gomisiynydd heddlu a throseddu. Felly, mae'n gwbl glir bod yn rhaid iddyn nhw gyflawni'r canlynol—. Bydd yn eiddo ar y cyd, ac wedi ymrwymo i sefydlu'r strwythur hwn ar gyfer gwneud penderfyniadau ar y cyd. Mewn gwirionedd, mae'r dull glasbrint yn gweithio'n dda o ran datblygu ein glasbrintiau cyfiawnder ieuenctid a throseddau benywaidd yng Nghymru.
Mae ymyrraeth gynnar ac atal yn flaenoriaeth, fel y dywedwch chi. Ac rwyf eisiau canolbwyntio ar eich pryderon am ariannu, y comisiynu cynaliadwy. Rwyf eisoes wedi sôn am y symiau o arian sydd wedi mynd i mewn a'r cynnydd mewn cyllid, ond mae ein cynghorydd cenedlaethol Yasmin Khan wedi gwneud gwaith arloesol yn cadeirio adolygiad comisiynu cynaliadwy gyda'r holl ddarparwyr arbenigol—anodd yn ystod y pandemig, ond rydym yn cydnabod bod angen dulliau comisiynu effeithiol arnom i sicrhau bod darpariaeth genedlaethol o ran cyllid, cyfuno adnoddau'n well, alinio'r dulliau caffael sydd gennym, er mwyn ennill mwy ar gyfer y buddsoddiad cyhoeddus sy'n mynd i mewn i VAWDASV. Felly, mae gennym y canllawiau comisiynu presennol, sy'n cael eu hadolygu, yn seiliedig ar grŵp comisiynu'r cynghorydd cenedlaethol, i weithredu hynny, ond mae hefyd yn ymwneud â buddsoddiad y mae'n rhaid iddo ddod o bob rhan o'r Llywodraeth, nid llywodraeth Cymru yn unig, ond llywodraeth leol, felly mae'n gyllid gan adrannau iechyd, tai, addysg a diogelu hefyd. Gan fod hyn i gyd yn ymwneud â gwella ansawdd gwasanaethau. Felly, mae canllawiau comisiynu yn argymell comisiynu gwasanaethau sy'n cael eu harwain gan anghenion, a hynny er mwyn sicrhau bod gennym gyllid ar gyfer gwasanaethau i gyrraedd anghenion a thirweddau amrywiol.
Rwy'n falch iawn eich bod hefyd wedi sôn am anghenion a materion penodol amrywiaeth—soniais amdano yn fy natganiad—er enghraifft, profiad menywod anabl, pobl anabl, a oedd wedyn yn teimlo'n gaeth iawn, yn enwedig yn ystod y cyfnod o gyfyngiadau symud. Felly, rwyf eisiau tynnu sylw at ein llinell gymorth Byw Heb Ofn, y gwasanaeth 24/7 ar gyfer dioddefwyr a goroeswyr cam-drin domestig, ond, yn amlwg, mae materion yn ymwneud â hygyrchedd hyd yn oed gyda hwn, ond hefyd i ddweud bod angen inni roi cyhoeddusrwydd i'r 999 a phwyso 55 pan fydd cysylltwr ffôn yn ateb, felly mae'r heddlu yn barod i ymateb. Ond ymgysylltu â'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl hefyd, o ran yr ymgynghoriad, byddaf yn gofyn am eu barn, yn ogystal ag, wrth gwrs, barn ein fforwm cydraddoldeb hiliol hefyd. Rydych hefyd yn gwneud rhai pwyntiau pwysig iawn o ran cyflawni'r strategaeth hon, o ran ymyrraeth gynnar a hefyd atal. Dyma pryd mae'n rhaid iddo fod yn ddull aml-asiantaeth.
A dywedaf i orffen fod yn rhaid i leisiau goroeswyr fod wrth wraidd popeth a wnawn. Rwyf bob amser yn cofio un o'r menywod cyntaf un a ddaeth i mewn i'r lloches yng Nghaerdydd yr oeddwn yn ymwneud â hi. Ni fydd ots ganddi fy mod yn sôn amdani—Monica Walsh. Roedd hi'n unigolyn mor gryf. Yn y pen draw, ychydig yn ôl, daeth yn Arglwydd Faer Caerdydd. Gwelsom bryd hynny fod yn rhaid i oroeswyr ein harwain yn y ffordd y gwnaethom ddatblygu'r gwasanaethau arbenigol hynny, ac mae'n rhaid i ni wneud hynny yn y strategaeth newydd hon. Dylen nhw fod wrth wraidd popeth a wnawn. Clywsom oroeswyr, oni wnaethom ni, yn yr wylnos ychydig wythnosau'n ôl. Rwyf wedi mynnu eu bod yno ar bob lefel o'r strategaeth newydd hon. Ond mae'n rhaid i ni hefyd ymgysylltu â chyflawnwyr VAWDASV, gan barhau i herio eu gweithredoedd, gan geisio deall beth sy'n gweithio i atal cyflawni fel y gallwn ni ddiogelu'r rhai a fyddai fel arall yn cael eu cam-drin. Ond bydd ein fframwaith cenedlaethol ymgysylltu â goroeswyr yn cael ei gryfhau gan y strategaeth hon.
I had a meeting yesterday with South Wales Police, and they reported a massive increase in domestic violence as well as a significant number in the increase of murders. Obviously, the numbers, numerically, for murders are very small, but still it's symptomatic of some of the stresses that have been caused by the lockdown and everything that's gone with it, particularly the economic consequences of it all. And I was just reflecting on what we need to do to respond—all of us. Because the police can't be everywhere all of the time. If we see it, we say it and it's sorted, as they say endlessly on the trains in relation to terrorism. But we all have an obligation. If we see something we don't think is right, where somebody is being abused, particularly if it's a child, we surely need to tell somebody—not try and sort it ourselves, but tell people who are authorised to sort these things out. Because otherwise we will always go on to this vicious cycle of violence, because the children who witness domestic violence, I'm sure you would agree, Minister, after your longstanding—
Cefais gyfarfod ddoe gyda Heddlu De Cymru, a nodwyd cynnydd enfawr mewn trais yn y cartref yn ogystal â chynnydd sylweddol mewn llofruddiaethau. Yn amlwg, mae'r niferoedd, o ran rhif, ar gyfer llofruddiaethau yn fach iawn, ond mae'n dal i fod yn symptomatig o'r straen a achoswyd gan y cyfyngiadau symud a phopeth yn eu sgil, yn enwedig canlyniadau economaidd y cyfan. Ac roeddwn yn myfyrio ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ymateb—pob un ohonom. Oherwydd ni all yr heddlu fod ym mhobman drwy'r amser. Os gwelwn ni hynny, dywedwn ni hynny ac mae wedi'i ddatrys, fel y dywedan nhw yn ddiddiwedd ar y trenau mewn cysylltiad â therfysgaeth. Ond mae gan bob un ohonom rwymedigaeth. Os gwelwn rywbeth sydd o'i le yn ein tyb ni, pan fo rhywun yn cael ei gam-drin, yn enwedig os yw'n blentyn, mae'n rhaid i ni ddweud wrth rywun siawns—peidio â cheisio ei ddatrys ein hunain, ond dweud wrth bobl sydd wedi'u hawdurdodi i ddatrys y pethau hyn. Oherwydd fel arall, byddwn bob amser yn mynd i mewn i'r cylch dieflig hwn o drais, oherwydd y plant sy'n dyst i drais yn y cartref, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno, Gweinidog, ar ôl eich anogaeth—
You need to ask a question now.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr.
—encouragement in all this, are the ones who either go on to being victims themselves or being perpetrators. And we have to put a stop to this revolving door. So, I hope—. I look forward to the report on Everyone's Invited by Estyn, because I'm sure that will give us some important markers for what we need to do to change.
—hirsedydlog yn hyn i gyd, yw'r rhai sydd naill ai'n mynd ymlaen i fod yn ddioddefwyr eu hunain neu'n gyflawnwyr. Ac mae'n rhaid i ni roi terfyn ar y drws troi hwn. Felly, gobeithio—. Rwy'n edrych ymlaen at yr adroddiad ar Everyone's Invited gan Estyn, oherwydd yr wyf yn siŵr y bydd hwnnw'n rhoi rhai marcwyr pwysig i ni o ran yr hyn y mae angen i ni ei wneud i newid.
Thank you very much, Jenny Rathbone. Well, I will just focus on that point about children. We're actually seeking the voices of children and young people in the consultation on the draft strategy. We're working with our partners to ensure their voices are heard. We've got an online survey planned, specifically targeted at children and young people, and the Children's Commissioner for Wales, NSPCC, Children in Wales, Welsh Women's Aid, New Pathways, Bawso, they're all engaging with us to ensure that they can be part of that. And they, of course, benefit from the work that's being done by Hafan Cymru's Spectrum project. We're also very keen—I'm meeting with the Minister for Education and Welsh Language—. We've got some time to go to get the curriculum actually embedded, the relationships and sexuality education curriculum, and what he's saying is, 'What are we doing now?' because all education settings in Wales actually have a legal duty to ensure that children have access to a safe learning environment but that they can also report on their lived experiences.
I just want to finally say that all four police forces in Wales are taking this issue incredibly seriously—more seriously than I've ever known—recording incidents, providing more training, ensuring a robust response to hold perpetrators to account, working in partnership with local authorities and health to provide that joined-up and coherent response. And I hope that you will, perhaps even through the committee, be able to ask the police to show how they're engaging with this. I know that this is going to be a step change, and 'don't be a bystander' is the message—'ask and act', be brave—and this has been said across this Chamber on a number of occasions, which is very welcome.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Wel, fe wnaf ganolbwyntio ar y pwynt yna am blant. Rydym mewn gwirionedd yn chwilio am leisiau plant a phobl ifanc yn yr ymgynghoriad ar y strategaeth ddrafft. Rydym yn gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed. Mae gennym arolwg ar-lein wedi'i gynllunio, wedi'i dargedu'n benodol at blant a phobl ifanc, a Chomisiynydd Plant Cymru, NSPCC, Plant yng Nghymru, Cymorth i Fenywod Cymru, Llwybrau Newydd, Bawso, maen nhw i gyd yn ymgysylltu â ni i sicrhau y gallan nhw fod yn rhan o hynny. Ac maen nhw, wrth gwrs, yn elwa ar y gwaith sy'n cael ei wneud gan brosiect Sbectrwm Hafan Cymru. Rydym hefyd yn awyddus iawn—rwy'n cyfarfod â'r Gweinidog y Gymraeg ac Addysg—. Mae gennym beth amser i fynd i sefydlu'r cwricwlwm mewn gwirionedd, y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb, a'r hyn y mae'n ei ddweud yw, 'Beth ydym ni'n ei wneud nawr?' oherwydd bod gan bob lleoliad addysg yng Nghymru ddyletswydd gyfreithiol i sicrhau bod plant yn cael mynediad i amgylchedd dysgu diogel ond y gallan nhw hefyd adrodd ar eu profiadau bywyd.
Hoffwn ddweud yn olaf fod pob un o'r pedwar heddlu yng Nghymru yn cymryd y mater hwn o ddifrif—yn fwy o ddifrif nag yr wyf erioed wedi'i weld—cofnodi digwyddiadau, darparu mwy o hyfforddiant, sicrhau ymateb cadarn i ddwyn troseddwyr i gyfrif, gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol ac iechyd i ddarparu'r ymateb cydgysylltiedig a chydlynol hwnnw. A gobeithio y byddwch, hyd yn oed drwy'r pwyllgor efallai, yn gallu gofyn i'r heddlu ddangos sut y maen nhw'n ymgysylltu â hyn. Gwn y bydd hyn yn newid sylweddol, a 'paid cadw'n dawel' yw'r neges—'gofyn a gweithredu', bod yn ddewr—a dywedwyd hyn ar draws y Siambr hon droeon, rhywbeth sydd i'w groesawu'n fawr.
Thank you, Minister. Your statement is once again, as always on these subjects, very, very welcome. Any violence against women and girls cannot and should not be tolerated within today's society. The fact that domestic abuse is the biggest killer of women aged 19 to 44—as you say in your statement, Minister, even more than breast cancer—is a sobering reminder of the urgent need to tackle domestic abuse and the misogynistic behaviours in our society.
Education, I feel, could be a very useful tool in helping to tackle domestic abuse, and this is why I'd like to focus on this. Instilling what healthy relationships are in the minds of our children and young people, I think, will be a key step forward in rooting out these behaviours, so I'm pleased that discussion and education on this will be incorporated in the new curriculum; in fact, it was one of the major key turning points for me from not supporting the education Bill last term to then supporting it, because I was so enthralled and pleased to see that this would form part of the new curriculum, because these conversations need to be had. And I truly believe incorporating it will go a long way to helping to tackle it.
Minister, I'd be grateful if you could outline the impact of teaching this to young people and how it will be monitored and measured to ensure that it is having the desired effect, and the quality and content of delivery being important, obviously, and I'm sure you'll agree, its age appropriateness as well as the consistency, of course, of the approach across all schools. And what discussions have you had with the education Minister on who is going to be best placed to teach and educate on these matters—teachers themselves or outside bodies with expertise in talking about this to young people? Because—
Diolch ichi, Gweinidog. Mae eich datganiad unwaith eto, fel bob amser ar y pynciau hyn, i'w groesawu'n fawr. Ni ellir ac ni ddylid goddef unrhyw drais yn erbyn menywod a merched o fewn y gymdeithas heddiw. Mae'r ffaith mai cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed—fel y dywedwch chi yn eich datganiad, Gweinidog, hyd yn oed yn fwy na chanser y fron—yn ein hatgoffa ni o'r angen dybryd i fynd i'r afael â cham-drin domestig a'r ymddygiadau o gasineb at ferched yn ein cymdeithas.
Rwy'n teimlo y gallai addysg fod yn arf defnyddiol iawn wrth helpu i fynd i'r afael â cham-drin domestig, a dyma pam yr hoffwn ganolbwyntio ar hyn. Bydd meithrin beth yw perthnasoedd iach ym meddyliau ein plant a'n pobl ifanc, rwy'n credu, yn gam allweddol ymlaen o ran dileu'r ymddygiadau hyn, felly rwy'n falch y bydd trafodaeth ac addysg ar hyn yn cael eu hymgorffori yn y cwricwlwm newydd; yn wir, roedd yn un o'r prif drobwyntiau allweddol i mi, o beidio â chefnogi'r Bil addysg y tymor diwethaf i'w gefnogi wedyn, oherwydd roeddwn mor falch o weld y byddai hyn yn rhan o'r cwricwlwm newydd, oherwydd mae angen cael y sgyrsiau hyn. Ac rwy'n credu'n wirioneddol y bydd ei ymgorffori yn gymorth mawr i fynd i'r afael ag ef.
Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar pe baech yn amlinellu effaith addysgu hyn i bobl ifanc a sut y caiff ei fonitro a'i fesur i sicrhau ei fod yn cael yr effaith a ddymunir, a bod ansawdd a chynnwys y ddarpariaeth yn bwysig, yn amlwg, ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, ei briodoldeb o ran oedran yn ogystal â chysondeb, wrth gwrs, y dull gweithredu ar draws pob ysgol. A pha drafodaethau yr ydych wedi'u cael gyda'r Gweinidog addysg ynghylch pwy fydd yn y sefyllfa orau i addysgu ar y materion hyn—athrawon eu hunain neu gyrff allanol sydd ag arbenigedd mewn siarad am hyn gyda phobl ifanc? Oherwydd—
You need to conclude now.
Mae angen i chi ddod i ben nawr.
[Inaudible.]—in the education Bill, but now is the time for that detail, please, and what moneys will follow to ensure that these ambitions are reached. Thank you.
[Anghlywadwy.]—yn y Bil addysg, ond nawr yw'r amser ar gyfer y manylion hynny, os gwelwch yn dda, a pha arian a fydd yn dilyn i sicrhau y cyrhaeddir yr uchelgeisiau hyn. Diolch.
Diolch yn fawr, Laura Anne Jones, and thank you for responding in such a constructive and positive way to my statement. I'm glad that you have repeated that appalling statistic in my statement, the fact that 115 women have been killed by men so far this year and that domestic abuse is the biggest killer of women aged 19 to 44 in the UK. We have to repeat that statistic to remind us that it's endemic and we have to make that change.
I did want to just mention in terms of schools, because I've responded quite a bit about the relationships and sexuality education, the response to the Estyn report coming forward from the education Minister, working very closely, not just myself, but also the Deputy Minister for Social Services in terms of children's safeguarding. But I think I also want to acknowledge the Wales police schools programme, which you may all be aware of. We've supported that; again, it's not devolved, policing, but we support the Wales police schools programme. We invest £1.98 million each year and that's matched by the four police forces, and actually, they've broadened the scope of what they address when they come into schools, and you'll know how many pupils respond very positively to the Wales schools programme. So, now, the core programme includes domestic abuse, bullying, online safety, sexting, child sexual exploitation, consent; a very balanced programme within primary and secondary schools. We're reviewing the programme to see how we can move that forward, and also adapting it to respond to the concerns raised by the Everyone's Invited website. Again, this is about the work that we can do in schools; we've got a real opportunity in Wales with our new curriculum. I also want to say that Amanda Blakeman, deputy chief constable, and also deputy police and crime commissioner Eleri Thomas are assuring us that they're going to ensure that the schools police programme is actually geared to responding particularly to the Everyone's Invited website and report, which of course now Estyn's responding to, and the Minister will be responding to their report in due course.
Diolch yn fawr, Laura Anne Jones, a diolch am ymateb mewn ffordd mor adeiladol a chadarnhaol i'm datganiad. Rwy'n falch eich bod wedi ailadrodd yr ystadegyn gwarthus hwnnw yn fy natganiad, y ffaith bod 115 o fenywod wedi'u lladd gan ddynion hyd yma eleni ac mai cam-drin domestig sy'n lladd y mwyaf o fenywod rhwng 19 a 44 oed yn y DU. Mae'n rhaid i ni ailadrodd yr ystadegyn hwnnw i'n hatgoffa ni ei fod yn endemig ac mae'n rhaid i ni wneud y newid hwnnw.
Roeddwn i eisiau sôn am ysgolion, oherwydd rwyf wedi ymateb cryn dipyn am addysg cydberthynas a rhywioldeb, yr ymateb i adroddiad Estyn a gyflwynwyd gan y Gweinidog addysg, gan weithio'n agos iawn, nid yn unig â mi fy hun, ond hefyd â'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol o ran diogelu plant. Ond rwy'n credu fy mod hefyd am gydnabod rhaglen ysgolion heddlu Cymru, yr ydych o bosib i gyd yn ymwybodol ohoni. Rydym wedi cefnogi honno; eto, nid yw wedi'i ddatganoli, plismona, ond rydym yn cefnogi rhaglen ysgolion heddlu Cymru. Rydym yn buddsoddi £1.98 miliwn bob blwyddyn ac mae hynny'n cyfateb i'r pedwar heddlu, ac mewn gwirionedd, maen nhw wedi ehangu cwmpas yr hyn y maen nhw yn mynd i'r afael ag ef pan fyddan nhw yn dod i mewn i ysgolion, a byddwch yn gwybod faint o ddisgyblion sy'n ymateb yn gadarnhaol iawn i raglen ysgolion Cymru. Felly, nawr, mae'r rhaglen graidd yn cynnwys cam-drin domestig, bwlio, diogelwch ar-lein, secstio, camfanteisio'n rhywiol ar blant, cydsyniad; rhaglen gytbwys iawn o fewn ysgolion cynradd ac uwchradd. Rydym yn adolygu'r rhaglen i weld sut y gallwn symud hynny ymlaen, a'i haddasu hefyd i ymateb i'r pryderon a godwyd gan wefan Everyone's Invited. Unwaith eto, mae hyn yn ymwneud â'r gwaith y gallwn ni ei wneud mewn ysgolion; mae gennym gyfle gwirioneddol yng Nghymru gyda'n cwricwlwm newydd. Rwyf hefyd eisiau dweud bod Amanda Blakeman, y dirprwy brif gwnstabl, a hefyd y dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu Eleri Thomas yn ein sicrhau ni eu bod yn mynd i sicrhau bod rhaglen ysgolion yr heddlu yn barod i ymateb yn arbennig i wefan ac adroddiad Everyone's Invited, sydd, wrth gwrs, yn ymateb i Estyn, a bydd y Gweinidog yn ymateb i'w hadroddiad maes o law.
I want to thank the Welsh Government for their continued work on this strategy, and also the Minister for ensuring that the onus of violence against women does not fall on women to modify their behaviour. For too long in our history the narrative has focused on the actions of the victim and not enough on how we put an end to violence against women, because there are no victims without perpetrators.
It is positive to see that, in many local authorities across Wales, work is already taking place to address the issue of violence against women. In my own constituency of Bridgend, Bridgend County Borough Council has introduced a groundbreaking perpetrator scheme. Within the scheme, effort is put in to safeguarding victims and also rehabilitating perpetrators to end any future cycles of abuse. And with the recent cases of spiking in the night-time economy, we cannot let the narrative shift from the root cause of the problem. We must start by changing the culture that has allowed attacks such as these to occur so frequently.
So I just wanted to end by asking the Minister, I suppose, how much you are aware of the perpetrator schemes and how they're spreading across Wales, and your support for those. And also I would like to recognise, as you said, the many survivors who have contributed to this scheme. They have been incredibly brave and selfless in sharing their stories so that they can protect and save lives.
Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am ei gwaith parhaus ar y strategaeth hon, a hefyd i'r Gweinidog am sicrhau nad yw merched yn gorfod ysgwyddo'r cyfrifoldeb am drais yn erbyn menywod drwy orfod addasu eu hymddygiad. Ers gormod o amser yn ein hanes, mae'r naratif wedi canolbwyntio ar weithredoedd y dioddefwr a dim digon ar sut yr ydym yn rhoi terfyn ar drais yn erbyn menywod, oherwydd nid oes dioddefwyr heb gyflawnwyr.
Mae'n gadarnhaol gweld bod gwaith eisoes yn cael ei wneud mewn llawer o awdurdodau lleol ledled Cymru i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod. Yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi cyflwyno cynllun cyflawnwyr arloesol. O fewn y cynllun, gwneir ymdrech i ddiogelu dioddefwyr a hefyd adsefydlu cyflawnwyr i ddod ag unrhyw gylchoedd cam-drin i ben yn y dyfodol. A gyda'r achosion diweddar o gynnydd sydyn yn yr economi nos, ni allwn adael i'r naratif symud o wraidd y broblem. Mae'n rhaid i ni ddechrau drwy newid y diwylliant sydd wedi caniatáu i ymosodiadau fel y rhain ddigwydd mor aml.
Felly, roeddwn am orffen drwy ofyn i'r Gweinidog, mae'n debyg, faint yr ydych yn ymwybodol o'r cynlluniau cyflawnwyr a sut y maen nhw'n lledaenu ar draws Cymru, a'ch cefnogaeth i'r rheini. A hefyd hoffwn gydnabod, fel y dywedoch chi, y nifer fawr o oroeswyr sydd wedi cyfrannu at y cynllun hwn. Maen nhw wedi bod yn hynod ddewr ac anhunanol wrth rannu eu straeon fel y gallan nhw ddiogelu ac achub bywydau.
Thank you very much to Sarah Murphy, and also thank you for drawing attention to the very good practice in Bridgend with the perpetrator scheme. Just recognising the importance of—I mean, it's a statutory duty for local authorities to be delivering, five years on from the legislation coming into force, but working in partnership and to recognise that this is something fundamental in terms of how we address this.
I will take the opportunity just to respond not in answer to Sarah Murphy, but to a question that was raised with me earlier on as well by Sioned Williams. We're very disappointed about the Law Commission's report on hate crime today, the fact that they haven't recommended that sex or gender be added as a protected characteristic in terms of our call for misogyny to be recognised. I'm very disappointed about other decisions not to add age as a protected characteristic in hate crime laws, and include also people who are homeless, sex workers or alternative sub-cultures. So, we realise we've got to make our representations to the UK Government, but I'd like to assure Sarah Murphy that we are working very closely with non-devolved partners in police, as is Bridgend council, and thank the local authority for taking the initiative and being ahead in terms of what we want to achieve in the strategy.
Diolch yn fawr iawn i Sarah Murphy, a diolch i chi hefyd am dynnu sylw at yr arfer da iawn ym Mhen-y-bont ar Ogwr gyda'r cynllun cyflawnwyr. Gan gydnabod pwysigrwydd—hynny yw, mae'n ddyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i gyflawni, bum mlynedd ar ôl i'r ddeddfwriaeth ddod i rym, ond gweithio mewn partneriaeth a chydnabod bod hyn yn rhywbeth sylfaenol o ran sut yr ydym yn mynd i'r afael â hyn.
Fe fanteisiaf ar y cyfle i ymateb, nid i Sarah Murphy, ond i gwestiwn a godwyd gyda mi yn gynharach hefyd gan Sioned Williams. Rydym yn siomedig iawn ynghylch adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar droseddau casineb heddiw, y ffaith nad ydyn nhw wedi argymell y dylid ychwanegu rhyw neu rywedd fel nodwedd warchodedig o ran ein galwad am gydnabod casineb at ferched. Rwy'n siomedig iawn am benderfyniadau eraill i beidio ag ychwanegu oedran fel nodwedd warchodedig mewn cyfreithiau troseddau casineb, a chynnwys hefyd bobl sy'n ddigartref, gweithwyr rhyw neu is-ddiwylliannau eraill. Felly, rydym yn sylweddoli bod yn rhaid i ni gyflwyno ein sylwadau i Lywodraeth y DU, ond hoffwn sicrhau Sarah Murphy ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda phartneriaid nad ydyn nhw wedi'u datganoli yn yr heddlu, fel y mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, a diolch i'r awdurdod lleol am gymryd y cam a bod ar y blaen o ran yr hyn yr ydym eisiau ei gyflawni yn y strategaeth.
Mae'n drist clywed yr ystadegau yna heddiw o ran trais yn y cartref. Roeddwn i'n ymweld â'r heddlu a oedd yn gyfrifol, y sarjant a oedd yn gyfrifol, am Ddwyfor Meirionnydd yn ddiweddar, ac yntau'n dweud, dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae niferoedd yr achosion trais yn y cartref wedi cynyddu yn aruthrol. Beth oedd yn fy nhristáu i yn fwy, hyd yn oed, oedd ymweliad ag Ambiwlans Awyr Cymru ddydd Gwener diwethaf yn Ninas Dinlle, a hwythau'n dweud bod eu galwadau nhw'n bellach wedi cynyddu yn sylweddol, yn mynd allan oherwydd trais yn y cartref. Mae'n dangos lefel yr her sydd o'n blaenau ni, felly diolch yn fawr iawn i chi am eich cyflwyniad.
Dwi jest eisiau canolbwyntio ar un pwynt yn benodol, sef amcan 6 sydd yn eich cyhoeddiad ysgrifenedig. Rydych chi'n sôn am:
'Rhoi mynediad cyfartal i ddioddefwyr at wasanaethau...a’r rheini’n wasanaethau holistaidd o ansawdd uchel y darperir adnoddau priodol ar eu cyfer, sy’n seiliedig ar gryfderau'
ac sy'n ymatebol ledled Cymru. A wnewch chi, os gwelwch yn dda, ymhelaethu ar beth yn union rydych chi'n ei olygu wrth 'fynediad cyfartal'? Dwi wedi nodi o'r blaen mewn sgwrs efo chi yma yn y Siambr y ffaith mai dim ond un canolfan atgyfeirio ymosodiadau rhywiol sydd gennym ni yng ngogledd Cymru, ym Mae Colwyn, a bod angen gweld mwy o'r rhain, er enghraifft. Beth yn union mae 'rhoi mynediad cyfartal' i bob dioddefwr yn ei olygu, ac a wnewch chi sicrhau bod cymunedau gwledig ddim yn colli allan? Diolch yn fawr iawn.
It's sad to hear those statistics today in terms of domestic violence. I visited the police sergeant responsible for Dwyfor Meirionnydd recently, and he said that over the last year or two, the number of cases of domestic violence has increased incredibly. What saddened me even more was a visit with the Wales Air Ambulance last Friday in Dinas Dinlle, and they said that their calls have now increased significantly, and they were going out because of domestic violence. It demonstrates the challenge facing us, so thank you very much for your statement.
I want to focus on one particular point. In objective six in your written statement, you say:
'Provide victims with equal access to appropriately resourced high quality needs led, strength based, gender responsive services across Wales.'
Will you expand on what exactly you mean by 'equal access'? I've noted in the past, in a conversation with you here in the Chamber, the fact that there is only one sexual assault referral centre in north Wales, which is in Colwyn Bay, and we need to see more of these. So, what exactly does providing 'equal access' to all victims mean, and will you ensure that rural communities don't miss out? Thank you.
I thank the Member very much for those questions, searching questions. It is going to be, in this strategy, as you know, we are extending the remit of the strategy to include not just violence in the home, but violence in the street, in the workplace, and to look a lot more fully at sexual violence and sexual violence services, and to ensure that, when we say 'equal access', it comes back to that question from your colleague about sustainable commissioning and making sure that we have an all-Wales approach. So that's about standards that are going to be set in terms of that sustainable commissioning and the delivery of services, and making sure that we have effective strategic planning and a national framework of standards that can enhance and work towards those sustainable funding arrangements for the VAWDASV sector in Wales. So, that actually has to and will include rural communities. I remember the event that Joyce Watson led, when we looked specifically at domestic abuse and violence against women in rural communities, and that was led with the National Federation of Women's Institutes. We have that spread across as every local authority has that statutory responsibility, but in terms of overall funding, we will ensure that the whole of Wales, including rural areas, will be engaged, and the sexual assault referral centres, of course, have to be supported to meet needs across Wales.
Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y cwestiynau yna, cwestiynau treiddgar. Mae'n mynd i fod, yn y strategaeth hon, fel y gwyddoch chi, rydym yn ymestyn cylch gwaith y strategaeth i gynnwys nid yn unig trais yn y cartref, ond trais ar y stryd, yn y gweithle, ac i edrych yn llawnach o lawer ar drais rhywiol a gwasanaethau trais rhywiol, a sicrhau, pan ddywedwn 'mynediad cyfartal', daw'n ôl at y cwestiwn hwnnw gan eich cyd-Aelod ynghylch comisiynu cynaliadwy a sicrhau bod gennym ddull gweithredu i Gymru gyfan. Felly mae hynny'n ymwneud â safonau a fydd yn cael eu pennu o ran y comisiynu cynaliadwy hwnnw a darparu gwasanaethau, a sicrhau bod gennym gynllunio strategol effeithiol a fframwaith safonau cenedlaethol a all wella a gweithio tuag at y trefniadau ariannu cynaliadwy hynny ar gyfer y sector VAWDASV yng Nghymru. Felly, mae'n rhaid i hynny gynnwys cymunedau gwledig a bydd yn eu cynnwys. Cofiaf y digwyddiad a arweiniwyd gan Joyce Watson, pan edrychom yn benodol ar gam-drin domestig a thrais yn erbyn menywod mewn cymunedau gwledig, ac arweiniwyd hynny gyda Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched. Mae gennym y cyfrifoldeb statudol hwnnw gan fod gan bob awdurdod lleol y cyfrifoldeb statudol hwnnw, ond o ran cyllid cyffredinol, byddwn yn sicrhau y bydd Cymru gyfan, gan gynnwys ardaloedd gwledig, yn cael ei chynnwys, ac mae'n rhaid cefnogi'r canolfannau atgyfeirio ymosodiadau rhywiol, wrth gwrs, i ddiwallu anghenion ledled Cymru.
For the record, in 2018 I became a proud White Ribbon ambassador, and I very much welcome today's statement from the Minister. But, I want to start with a statement and a simple message that cannot be said enough: it is men that have to change if we are to tackle violence against women and misogyny. Deputy Presiding Officer, we've heard today from the Minister and Members across the Chamber of the shocking and deeply troubling statistics, which I won't repeat, but whenever I speak about violence against women, I always receive the same message: what about men? Now, whilst domestic abuse against men is a very real and very serious issue, it is important to note that of all homicides, 38 per cent of female victims are killed by a current or former partner. Now, the White Ribbon campaign is about getting men to understand that scale of the problem. It's also to understand that it is our problem as men—not women, men. But despite all of the work White Ribbon are doing and many other organisations are doing, some men are proving harder to reach than others. Minister, therefore, can I ask you what action the Welsh Government can take to encourage organisations, large or small, across Wales to take the White Ribbon promise and spread this extremely important message?
Ar gyfer y cofnod, yn 2018 deuthum yn llysgennad balch y Rhuban Gwyn, ac rwy'n croesawu'n fawr y datganiad heddiw gan y Gweinidog. Ond, rwyf eisiau dechrau gyda datganiad a neges syml na ellir ei dweud digon: dynion sy'n gorfod newid os ydym ni am fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a chasineb yn erbyn menywod. Dirprwy Lywydd, rydym wedi clywed heddiw gan y Gweinidog a'r Aelodau ar draws y Siambr am yr ystadegau brawychus a gofidus iawn, na fyddaf yn eu hailadrodd, ond pryd bynnag yr wyf yn siarad am drais yn erbyn menywod, rwyf bob amser yn cael yr un neges: beth am ddynion? Nawr, er bod cam-drin domestig yn erbyn dynion yn fater gwirioneddol a difrifol iawn, mae'n bwysig nodi bod 38 y cant o ddioddefwyr benywaidd yn cael eu lladd gan bartner presennol neu gyn-bartner. Nawr, mae ymgyrch y Rhuban Gwyn yn ymwneud â chael dynion i ddeall maint y broblem honno. Mae hefyd yn ymwneud â deall mai ein problem ni fel dynion ydyw—nid menywod, dynion. Ond er gwaethaf yr holl waith mae Rhuban Gwyn yn ei wneud ac mae llawer o sefydliadau eraill yn ei wneud, mae rhai dynion yn profi'n anoddach eu cyrraedd nag eraill. Gweinidog, felly, a gaf i ofyn i chi pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i annog sefydliadau, mawr neu fach, ledled Cymru i gymryd addewid y Rhuban Gwyn a lledaenu'r neges hynod bwysig hon?
Can I thank Jack Sargeant for that very important statement preceding his question? And just to say, you are playing such an important role, Jack Sargeant, today in asking the question and revealing the challenges that you face by speaking up, by not being a bystander, by being a White Ribbon ambassador. So, you are a role model. All our male colleagues can be role models in this, and I hope you will all sign up to be White Ribbon ambassadors. You're a role model as a young man, you're widely respected and admired by your peers, so that's hugely powerful and important.
I just wanted to also thank the Minister for Education and Welsh Language who recently took initiatives to tackle online misogyny. You may be aware that in partnership with the Football Association of Wales, he launched a campaign, including a very powerful film featuring Welsh football players discussing real life examples of online abuse. Education is the key, isn't it, to the change? But I was very proud, and I'm sure colleagues will be, when we saw Gwent Police cadets, young cadets, at the vigil that Joyce Watson organised a few weeks ago, alongside firefighters, the public services, people who want to be White Ribbon ambassadors. We can make that change if we can heed Jack Sargeant's call tonight, I would say, to get everyone on board for the White Ribbon campaign. We will certainly be calling for it, not just in the public sector, but in the private and third sectors as well.
A gaf ddiolch i Jack Sargeant am y datganiad pwysig iawn yna cyn ei gwestiwn? A dim ond dweud, rydych yn chwarae rhan mor bwysig, Jack Sargeant, heddiw wrth ofyn y cwestiwn a datgelu'r heriau yr ydych chi'n eu hwynebu drwy siarad, drwy beidio â chadw'n dawel, drwy fod yn llysgennad Rhuban Gwyn. Felly, rydych chi'n esiampl i eraill. Gall ein holl gyd-Aelodau gwrywaidd fod yn esiamplau yn hyn o beth, a gobeithio y byddwch i gyd yn cofrestru i fod yn llysgenhadon Rhuban Gwyn. Rydych chi'n esiampl fel dyn ifanc, rydych chi'n cael eich parchu a'ch edmygu'n eang gan eich cyfoedion, felly mae hynny'n hynod bwerus a phwysig.
Roeddwn i eisiau diolch hefyd i Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a drefnodd mentrau yn ddiweddar i fynd i'r afael â chasineb at fenywod ar-lein. Efallai eich bod yn ymwybodol, mewn partneriaeth â Chymdeithas Bêl-droed Cymru, iddo lansio ymgyrch, gan gynnwys ffilm bwerus iawn yn cynnwys chwaraewyr pêl-droed Cymru yn trafod enghreifftiau bywyd go iawn o gam-drin ar-lein. Addysg yw'r allwedd, onid yw e, i'r newid? Ond roeddwn i'n falch iawn, ac rwy'n siŵr y bydd cyd-Aelodau, pan welsom gadetiaid Heddlu Gwent, cadetiaid ifanc, yn yr wylnos a drefnodd Joyce Watson ychydig wythnosau'n ôl, ochr yn ochr â diffoddwyr tân, y gwasanaethau cyhoeddus, pobl sydd eisiau bod yn llysgenhadon y Rhuban Gwyn. Gallwn wneud y newid hwnnw os gallwn ystyried galwad Jack Sargeant heno, byddwn yn dweud, i sicrhau bod pawb yn rhan o ymgyrch y Rhuban Gwyn. Byddwn ni'n sicr yn galw amdano, nid yn unig yn y sector cyhoeddus, ond yn y sector preifat a'r trydydd sector hefyd.
Ac yn olaf, James Evans.
Finally, James Evans.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Minister, thank you for your statement. It was very moving and humbling to join you and other colleagues across this Chamber and, more importantly, the survivors of domestic violence the other night, and I want to reaffirm my commitment and my party's commitment to ending violence and domestic violence against women.
Sadly, harassment, abuse and violence are daily occurrences for women, and for far too long, women have conditioned their lives, changed their behaviours and taken different routes home, when the reality is that it's not for women to change their behaviours, it's for men to change ours. Men have a really important role here and we must speak out, help shape Government policy and be a part of the solution. So, Minister, can you outline to me in the Chamber—I know you've raised this earlier—what cross-Government work has been done, wider than just the curriculum, to educate young people about healthy relationships, and to encourage people to call out misogyny and hate crimes when they see them? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad. Roedd yn wefreiddiol ac yn peri gwyleidd-dra ymuno â chi a chyd-Aelodau eraill ar draws y Siambr hon ac, yn bwysicach, goroeswyr trais yn y cartref y noson o'r blaen, ac rwyf eisiau ailddatgan fy ymrwymiad ac ymrwymiad fy mhlaid i roi terfyn ar drais a thrais domestig yn erbyn menywod.
Yn anffodus, mae aflonyddu, cam-drin a thrais yn ddigwyddiadau dyddiol i fenywod, ac am lawer rhy hir, mae menywod wedi cyflyru eu bywydau, wedi newid eu hymddygiad ac wedi cymryd gwahanol lwybrau adref, pan mai'r realiti yw nad mater i fenywod yw newid eu hymddygiad, mater i ddynion yw newid ein hymddygiad. Mae gan ddynion ran bwysig iawn yma ac mae'n rhaid i ni siarad, helpu i lunio polisi'r Llywodraeth a bod yn rhan o'r ateb. Felly, Gweinidog, a wnewch chi amlinellu i mi yn y Siambr—gwn eich bod wedi codi hyn yn gynharach—pa waith ar draws y Llywodraeth sydd wedi'i wneud, yn ehangach na'r cwricwlwm yn unig, i addysgu pobl ifanc am berthnasoedd iach, ac i annog pobl i dynnu sylw at droseddau casineb at fenywod a throseddau casineb pan fyddant yn eu gweld? Diolch.
Diolch yn fawr, James Evans. This is just what we need, isn't it, in terms of the response to the statement today? You were very powerful on the steps of the Senedd when you talked about being a father as well, and I think other speakers—Rhun ap Iorwerth and others, and Jack Sargeant—spoke so powerfully. So, you are part of the solution, and thank you for the support of your party, as I think we have cross-party agreement across this Chamber. It is not for women to modify their behaviour; it is for abusers to change theirs. And if this message can come out from today, that's all the more important. I think I've covered some of the points that you raised. I think the police schools programme is important. It's another intervention outside the school curriculum. We are going to have a very powerful opportunity with the school curriculum changes as well. But also, I think, as I said in response to Jenny Rathbone, the voices of children and young people are going to be very key to the consultation on the draft strategy. That's never happened before. So, they are going to help us. They are the future. They are the ones who are also targeted, particularly through social media, for some of the horrendous ways in which misogyny is deepened and becomes endemic. We saw—and I think, Janet Finch-Saunders, you might have seen that programme, and others did—how young boys were saying, 'We've seen what's wrong about the way that men and boys can treat women'. That was the learning from that Hafan Spectrum programme. That's got to happen in every classroom, as far as I'm concerned.
Diolch yn fawr, James Evans. Dyma'r union beth sydd ei angen arnom, onid yw e, o ran yr ymateb i'r datganiad heddiw? Roeddech yn rymus iawn ar risiau'r Senedd pan sonioch chi am fod yn dad hefyd, a gwnaeth siaradwyr eraill—Rhun ap Iorwerth ac eraill, a Jack Sargeant—siarad mor rymus. Felly, rydych yn rhan o'r ateb, a diolch i chi am gefnogaeth eich plaid, gan fod gennym gytundeb trawsbleidiol ar draws y Siambr hon, rwy'n credu. Nid mater i fenywod addasu eu hymddygiad ydyw; mater i gamdrinwyr newid eu rhai nhw ydyw. Ac os gall y neges hon ledaenu o heddiw ymlaen, mae hynny'n bwysicach fyth. Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â rhai o'r pwyntiau a godwyd gennych. Rwy'n credu bod rhaglen ysgolion yr heddlu yn bwysig. Mae'n ymyriad arall y tu allan i gwricwlwm yr ysgol. Byddwn yn cael cyfle pwerus iawn gyda'r newidiadau i'r cwricwlwm ysgol hefyd. Ond hefyd, rwy'n credu, fel y dywedais mewn ymateb i Jenny Rathbone, y bydd lleisiau plant a phobl ifanc yn allweddol iawn i'r ymgynghoriad ar y strategaeth ddrafft. Nid yw hynny erioed wedi digwydd o'r blaen. Felly, maen nhw'n mynd i'n helpu ni. Nhw yw'r dyfodol. Nhw yw'r rhai sydd hefyd wedi'u targedu, yn enwedig drwy'r cyfryngau cymdeithasol, gan rai o'r ffyrdd erchyll y mae casineb at fenywod yn cael ei ddwysau gan ddod yn endemig. Gwelsom—ac rwy'n credu, Janet Finch-Saunders, efallai eich bod chi wedi gweld y rhaglen honno, ac eraill—pan oedd bechgyn ifanc yn dweud, 'Rydym wedi gweld beth sy'n anghywir am y ffordd y gall dynion a bechgyn drin menywod'. Dyna'r hyn a ddysgwyd o raglen Sbectrwm Hafan. Mae'n rhaid i hynny ddigwydd ym mhob ystafell ddosbarth, yn fy marn i.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 7 sydd nesaf, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Asiantaeth Ymchwil a Dyfeisio Blaengar.
Item 7 is next, a legislative consent motion on the Advanced Research and Invention Agency Bill.
I would call the Minister, but I'm not sure whether he is online or not. Ah, we see the Minister. Therefore, I call the Minister for Economy to move the motion. Vaughan Gething.
Byddwn i'n galw'r Gweinidog, ond nid wyf yn siŵr a yw ar-lein ai peidio. A, fe welwn ni'r Gweinidog. Felly, galwaf ar Weinidog yr Economi i gynnig y cynnig. Vaughan Gething.
Cynnig NDM7857 Vaughan Gething
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil yr Asiantaeth Ymchwil a Dyfeisio Blaengar i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7857 Vaughan Gething
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Advanced Research and Invention Agency Bill, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am happy to move the legislative consent motion before the Senedd today. I had previously advised the Senedd not to give its consent to the motion before us, because the Bill as originally drafted contained a reservation from devolved powers. Regrettably, it was introduced in March this year, with little consultation with the Welsh Government at the time.
ARIA is intended to be a UK-wide funding body to pursue new, novel, high-risk research and invention endeavours in science and technology, and I welcome, as indeed do other Ministers across the UK, the ambition for ARIA and the arm's-length operation model that it has. However, as I indicated, the previous draft of the Bill would have inserted a new reservation into the Government of Wales Act 2006 in respect of research and innovation, and the Bill made no provision for the involvement of devolved Governments in the governance of ARIA. My concerns were shared by counterparts in the Scottish Government and the Northern Ireland Executive. Following later, constructive discussions with devolved Governments, the UK Government has now tabled amendments to the Bill. Those amendments have been agreed within the UK Parliament, and they have removed that new reservation. That therefore that means that our devolved powers in respect of research, development and innovation are preserved in respect of ARIA.
To secure those important amendments, we all agreed a memorandum of understanding. That sets out how, with collaboration between our respective chief scientific advisers in the four Governments, we will jointly oversee the operation of ARIA, whilst allowing it to operate independently. This isn't what I would describe as a perfect outcome, but it does reflect a willingness by all four Governments to work together to agree a mutually beneficial position. The Scottish Government and the Northern Ireland Executive have also agreed the same provisions, with their respective Parliaments considering their own legislative consent provisions today, as are we. And I should recognise that the Department for Business, Energy and Industrial Strategy science Minister, George Freeman, since his appointment, has shown a practical 'can do' attitude and keenness to work with me and indeed other devolved Governments to make ARIA a success for all of us.
The funding that ARIA will have access to is about £800 million over the coming period. That's not especially large compared to the total UK research and innovation budget. It should be pointed out that our research excellence in Wales is strong, especially in areas related to the UN sustainability goals, as was recently demonstrated by our own chief scientific adviser. It is essential that ARIA recognises, in a fair and objective way, Welsh research excellence, so that Wales does compete on a level playing field for the funding that is available through this source.
I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee, and, indeed, the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee for their scrutiny in respect of this Bill. I want to acknowledge the findings that they have made, both for the original Bill as tabled and, indeed, the amended Bill. With the LJC committee, I think we've addressed their recommendations by the removal of the reservation powers and limiting the extent of Henry VIII powers.
Regarding the economy and trade committee's points, I've written to the committee to explain why I do believe that consent is required for clause 5 that they mentioned, and that relates to the national security directions. I sympathise with the committee's views on the governance of ARIA, but for the reasons I've explained, I accept the compromise position that we've reached on this to protect the wider devolution settlement, to give us, through our chief scientific advisers, an opportunity to have insight into the strategic provisions governing ARIA. Therefore, I am now in a position to recommend that the Senedd consents to the relevant provisions within the ARIA Bill. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n fodlon cynnig y cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Senedd heddiw. Roeddwn cyn hyn wedi cynghori'r Senedd i beidio â rhoi ei gydsyniad i'r cynnig sydd ger ein bron, oherwydd roedd y Bil fel y'i drafftiwyd yn wreiddiol yn cynnwys mater a gedwir yn ôl. Yn anffodus, fe'i cyflwynwyd ym mis Mawrth eleni, heb fawr o ymgynghori â Llywodraeth Cymru ar y pryd.
Bwriedir i ARIA fod yn gorff ariannu ledled y DU i fynd ar drywydd ymdrechion ymchwil a dyfeisio risg uchel newydd mewn gwyddoniaeth a thechnoleg, ac rwy'n croesawu, fel yn wir Gweinidogion eraill ledled y DU, yr uchelgais ar gyfer ARIA a'r model gweithredu hyd braich sydd ganddo. Fodd bynnag, fel y nodais, byddai drafft blaenorol y Bil wedi mewnosod mater a gadwyd yn ôl newydd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006 mewn cysylltiad ag ymchwil ac arloesi, ac ni wnaeth y Bil unrhyw ddarpariaeth ar gyfer cynnwys Llywodraethau datganoledig wrth lywodraethu ARIA. Rhannwyd fy mhryderon gan gymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon. Yn dilyn trafodaethau adeiladol diweddarach gyda Llywodraethau datganoledig, mae Llywodraeth y DU bellach wedi cyflwyno gwelliannau i'r Bil. Cytunwyd ar y gwelliannau hynny o fewn Senedd y DU, ac maen nhw wedi dileu'r mater a gedwir yn ôl hwnnw. Mae hynny felly'n golygu bod ein pwerau datganoledig mewn perthynas ag ymchwil, datblygu ac arloesi yn cael eu cadw mewn perthynas ag ARIA.
Er mwyn sicrhau'r gwelliannau pwysig hynny, yr oeddem i gyd yn cytuno ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth. Mae hynny'n nodi sut, gyda chydweithrediad rhwng ein prif gynghorwyr gwyddonol yn y pedair Llywodraeth, y byddwn yn goruchwylio gweithrediad ARIA ar y cyd, gan ganiatáu iddo weithredu'n annibynnol. Nid dyma'r hyn y byddwn yn ei ddisgrifio fel canlyniad perffaith, ond mae'n adlewyrchu parodrwydd gan bob un o'r pedair Llywodraeth i gydweithio i gytuno ar sefyllfa sy'n fuddiol i'r ddwy ochr. Mae Llywodraeth yr Alban a Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon hefyd wedi cytuno ar yr un darpariaethau, gyda'u priod Seneddau yn ystyried eu darpariaethau cydsyniad deddfwriaethol eu hunain heddiw, fel yr ydym ni. A dylwn gydnabod bod Gweinidog gwyddoniaeth yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, ers ei benodiad, wedi dangos agwedd ymarferol 'gallu gwneud' ac mae'n awyddus i weithio gyda mi ac yn wir Llywodraethau datganoledig eraill i wneud ARIA yn llwyddiant i bob un ohonom.
Mae'r cyllid bydd ar gael i ARIA tua £800 miliwn dros y cyfnod nesaf. Nid yw hynny'n arbennig o fawr o'i gymharu â chyfanswm cyllideb ymchwil ac arloesi'r DU. Dylid tynnu sylw at y ffaith bod ein rhagoriaeth ymchwil yng Nghymru yn gryf, yn enwedig mewn meysydd sy'n ymwneud â nodau cynaliadwyedd y Cenhedloedd Unedig, fel y dangoswyd yn ddiweddar gan ein prif gynghorydd gwyddonol ein hunain. Mae'n hanfodol bod ARIA yn cydnabod, mewn ffordd deg a gwrthrychol, ragoriaeth ymchwil yng Nghymru, fel bod Cymru yn cael cystadlu yn yr un modd am y cyllid sydd ar gael drwy'r ffynhonnell hon.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ac, yn wir, i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am eu gwaith craffu mewn cysylltiad â'r Bil hwn. Rwyf eisiau cydnabod y canfyddiadau y maen nhw wedi'u gwneud, ar gyfer y Bil gwreiddiol fel y'i cyflwynwyd ac, yn wir, y Bil diwygiedig. Gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, rwy'n credu ein bod wedi mynd i'r afael â'u hargymhellion drwy ddileu'r pwerau a gedwir yn ôl a chyfyngu ar hyd a lled pwerau Harri VIII.
O ran pwyntiau'r pwyllgor economi a masnach, rwyf wedi ysgrifennu at y pwyllgor i esbonio pam rwyf yn credu bod angen cydsyniad ar gyfer cymal 5 y soniwyd amdano, ac mae hynny'n ymwneud â'r cyfarwyddiadau diogelwch cenedlaethol. Rwy'n cydymdeimlo â barn y pwyllgor ar lywodraethu ARIA, ond am y rhesymau yr wyf wedi'u hegluro, rwy'n derbyn y sefyllfa gyfaddawd yr ydym wedi'i chyrraedd ar hyn i ddiogelu'r setliad datganoli ehangach, i roi cyfle i ni, drwy ein prif gynghorwyr gwyddonol, i gael cipolwg ar y darpariaethau strategol sy'n llywodraethu ARIA. Felly, rwyf bellach mewn sefyllfa i argymell bod y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil ARIA. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Galwaf ar Alun Davies ar ran y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
I call on Alun Davies on behalf of the Legislation, Justice and Constitution Committee.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm grateful to the Minister for the update that he's given us this afternoon. Members may remember that the committee reported on the legislative consent memorandum on 21 October and on memorandum No. 2 following our committee meeting yesterday.
In our first report, we noted the points that the Minister has already referred to and the concerns that he raised with the United Kingdom Government regarding ARIA being made a reserved authority under Schedule 7A to the Government of Wales Act 2006 and the provisions for the involvement of devolved Governments in its governance. We concluded at that time that reserving new powers to the UK Parliament with no respect to research and innovation is not acceptable, and we recommended that the Minister should provide an update before today's debate on discussions with the UK Government about removing that restriction. The Minister has, of course, already now given us that update and we're grateful to him for it.
In our report on memorandum No. 2, we therefore welcomed the removal of this restriction on the Senedd's legislative competence made by an amendment to the Bill in the House of Lords, and that ARIA will not now be a reserved matter in Wales. We've also noted, Deputy Presiding Officer, that, to secure the removal of the restriction, inter-governmental negotiations have resulted in the memorandum of understanding that the Minister has described with the UK Government. This led us to recommend that the Minister publishes this MOU at the earliest opportunity and undertakes to provide regular reports on activity in relation to that MOU under the inter-institutional relations agreement between the Senedd and the Welsh Government.
In concluding, I would like to return to the second recommendation in our first report. We expressed concern, Deputy Presiding Officer, that clause 10 of the Bill contains a significant Henry VIII power that we consider could be used to amend the Government of Wales Act 2006. As we regularly say in our reports, the legislative competence of the Senedd should not be modified by regulations made by UK Ministers. We therefore recommended that the Minister should seek an amendment to the Bill to the effect that the powers in the Bill cannot be used by UK Ministers to make regulations that amend the 2006 Act. I'd be grateful if the Minister could comment on that aspect of our report in his concluding remarks. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr wybodaeth ddiweddaraf y mae wedi'i rhoi i ni y prynhawn yma. Efallai y bydd yr Aelodau'n cofio i'r pwyllgor gyflwyno adroddiad ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar 21 Hydref ac ar femorandwm Rhif 2 yn dilyn ein cyfarfod pwyllgor ddoe.
Yn ein hadroddiad cyntaf, gwnaethom nodi'r pwyntiau y mae'r Gweinidog eisoes wedi cyfeirio atyn nhw a'r pryderon a gododd gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynghylch gwneud ARIA yn awdurdod a gedwir yn ôl o dan Atodlen 7A i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 a'r darpariaethau ar gyfer cynnwys Llywodraethau datganoledig yn ei lywodraethiant. Daethom i'r casgliad bryd hynny nad yw cadw pwerau newydd yn ôl i Senedd y DU heb unrhyw barch at ymchwil ac arloesi yn dderbyniol, ac argymhellwyd y dylai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf cyn y ddadl heddiw ar drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch dileu'r cyfyngiad hwnnw. Mae'r Gweinidog, wrth gwrs, eisoes wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ac rydym yn ddiolchgar iddo amdano.
Yn ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 2, roeddem felly'n croesawu dileu'r cyfyngiad hwn ar gymhwysedd deddfwriaethol y Senedd a wnaed gan welliant i'r Bil yn Nhŷ'r Arglwyddi, ac na fydd ARIA bellach yn fater a gedwir yn ôl yng Nghymru. Rydym hefyd wedi nodi, Dirprwy Lywydd, er mwyn sicrhau bod y cyfyngiad yn cael ei ddileu, fod trafodaethau rhynglywodraethol wedi arwain at y memorandwm cyd-ddealltwriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i ddisgrifio gyda Llywodraeth y DU. Arweiniodd hyn ni i argymell bod y Gweinidog yn cyhoeddi'r Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth hwn cyn gynted â phosibl ac yn ymrwymo i ddarparu adroddiadau rheolaidd ar weithgaredd mewn cysylltiad â'r Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth hwnnw o dan y cytundeb cysylltiadau rhyng-sefydliadol rhwng y Senedd a Llywodraeth Cymru.
Wrth gloi, hoffwn ddychwelyd at yr ail argymhelliad yn ein hadroddiad cyntaf. Mynegwyd pryder gennym, Dirprwy Lywydd, fod cymal 10 o'r Bil yn cynnwys pŵer Harri VIII sy'n sylweddol ac y credwn y gellid ei ddefnyddio i ddiwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Fel y dywedwn yn rheolaidd yn ein hadroddiadau, ni ddylai cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael ei addasu drwy reoliadau a wneir gan Weinidogion y DU. Felly, gwnaethom argymell y dylai'r Gweinidog ofyn am welliant i'r Bil i'r perwyl na all Gweinidogion y DU ddefnyddio'r pwerau yn y Bil i wneud rheoliadau sy'n diwygio Deddf 2006. Byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn gwneud sylwadau ar yr agwedd honno ar ein hadroddiad yn ei sylwadau terfynol. Diolch.
Nid oes unrhyw siaradwyr eraill, felly galwaf ar Weinidog yr Economi i ymateb.
I have no other speakers, and therefore I call on the Minister for Economy to reply.
Thank you. Taking the point that Alun Davies has made on behalf of the legislation and justice committee, that was a concern that the Government had as well, but we do believe that, with the amendments that have now been inserted, it does limit the ability of UK Ministers to use Henry VIII powers to amend the competence and legislative measures of this particular Parliament. It was part of the point of securing the change, so they won't be able to do that unilaterally.
I think it is also worth me responding directly to the point about the publication of the memorandum of understanding, which Alun Davies mentioned on behalf of the committee as well. I'm happy to confirm that we'll share a draft form with the committee and then we'll publish the final form at the point when it's signed. I'll also be happy to report on ARIA's activities on a routine basis, as the Member has requested.
I do believe that the amendments that we have now secured will address the comments and the concerns of the committee, which are ones that were shared by the Government. It does show, though, that where this Government and others engage on a constructive basis, and there is a constructive response from the UK Government, it is possible to find legislative measures and new innovations that actually work with the devolution settlement and don't cut across it.
I would hope that there is a signal there both for legislators and Ministers within this administration, as indeed others around the UK, for a better and more constructive way to conduct inter-ministerial relationships, and innovations that all of us, I think, regardless of our politics, may wish to see across the United Kingdom in future. We have reached a common understanding across the four different Governments of the UK about how ARIA can operate, and I hope we can do so on other matters in future. But, as I say, I do ask Members to support the motion before us on the basis of the amendments we have managed to secure to the Bill as introduced.
Diolch. Gan gymryd y pwynt y mae Alun Davies wedi'i wneud ar ran y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder, yr oedd hynny'n bryder a oedd gan y Llywodraeth hefyd, ond credwn, gyda'r gwelliannau sydd bellach wedi'u mewnosod, ei fod yn cyfyngu ar allu Gweinidogion y DU i ddefnyddio pwerau Harri VIII i ddiwygio mesurau cymhwysedd a deddfwriaethol y Senedd benodol hon. Roedd yn rhan o'r pwynt o sicrhau'r newid, felly ni fyddan nhw'n gallu gwneud hynny'n unochrog.
Rwy'n credu ei bod hefyd yn werth i mi ymateb yn uniongyrchol i'r pwynt ynghylch cyhoeddi'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth, y soniodd Alun Davies amdano ar ran y pwyllgor hefyd. Rwy'n hapus i gadarnhau y byddwn yn rhannu ffurflen ddrafft gyda'r pwyllgor ac yna byddwn yn cyhoeddi'r ffurflen derfynol ar y pwynt pan fydd wedi'i llofnodi. Byddaf hefyd yn hapus i adrodd ar weithgareddau ARIA yn rheolaidd, fel y mae'r Aelod wedi gofyn amdano.
Rwy'n credu y bydd y gwelliannau yr ydym ni bellach wedi'u sicrhau yn mynd i'r afael â sylwadau a phryderon y pwyllgor, sef rhai a rannwyd gan y Llywodraeth. Fodd bynnag, mae'n dangos, pan fo'r Llywodraeth hon ac eraill yn ymgysylltu'n adeiladol, a bod ymateb adeiladol gan Lywodraeth y DU, ei bod yn bosibl dod o hyd i fesurau deddfwriaethol ac arloesi newydd sy'n gweithio gyda'r setliad datganoli ac nad ydyn nhw'n torri ar ei draws.
Byddwn yn gobeithio bod arwydd yno i gyfreithwyr a Gweinidogion o fewn y weinyddiaeth hon, fel yn wir eraill ledled y DU, o ffordd well a mwy adeiladol o gynnal cydberthnasau rhyng-weinidogol, ac arloesi y gallai pob un ohonom, rwy'n credu, ni waeth beth fo ein gwleidyddiaeth, ddymuno ei weld ar draws y Deyrnas Unedig yn y dyfodol. Rydym wedi dod i ddealltwriaeth gyffredin ar draws pedair llywodraeth wahanol y DU ynghylch sut y gall ARIA weithredu, a gobeithio y gallwn wneud hynny ar faterion eraill yn y dyfodol. Ond, fel y dywedais i, gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron ar sail y gwelliannau yr ydym wedi llwyddo i'w sicrhau i'r Bil fel y'i cyflwynwyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes; felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes; I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dadl yw eitem 8 heddiw: cymeradwyo'r cynllun hawliau plant. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Julie Morgan.
Item 8 today is a debate on approval of the children's rights scheme. I call on the Deputy Minister for Social Services to move the motion—Julie Morgan.
Cynnig NDM7858 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cymeradwyo’r Cynllun Hawliau Plant diwygiedig drafft yn unol ag adran 3(6) o Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011.
2. Yn nodi y caiff y Cynllun Hawliau Plant diwygiedig ei gyhoeddi erbyn 31 Rhagfyr 2021 fan bellaf.
Motion NDM7858 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Approves the draft revised Children’s Rights Scheme in accordance with section 3(6) of the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011.
2. Notes that the revised Children’s Rights Scheme will be published no later than 31 December 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. A couple of weeks ago it was United Nations Universal Children's Day, and I had the great pleasure of attending the Young Wales conference, which brought together young people from across Wales for a conversation with Government Ministers. It was a privilege to be part of this event. It provided me, together with the First Minister and other Cabinet Ministers, including the Minister for Social Justice, with an opportunity to hear directly from children and young people about their concerns, issues and hopes for the future. The conference was designed by young people for young people, and the topics ranged from climate change and mental health and well-being to equality and diversity issues, and the Deputy Minister for Mental Health was also there at the conference. The conference enabled an honest and direct dialogue between Government and young people, which was incredibly valuable.
The importance of children's voice is central to the draft children's rights scheme 2021, which we are debating today. It's 10 years since we introduced the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, which places a duty on Welsh Ministers to pay due regard to the requirements of the United Nations Convention on the Rights of the Child. This provides children with the right to life, health, education, play and family, as well as protection from violence, discrimination and suppression. This important legislation has ensured that children and children's rights are central to policy making and legislation here in Wales. As Members will be aware, the Measure sets out a requirement for us to publish a children's rights scheme. It is right that 10 years after the Measure was introduced, we revisit the scheme and review our arrangements.
Before outlining some of the key changes in the revised scheme, I'd like to take this opportunity to thank the previous Children, Young People and Education Committee for their inquiry into children's rights. Their report, which was published in August of last year, has been an incredible source of evidence for us as we have updated the scheme. So, what approach was taken to update the scheme? We looked closely at the children's commissioner's 'The Right Way—A Children’s Rights Approach in Wales', adopting the five ways of working. The revised scheme has, therefore, been structured around the following key principles: how to embed children's rights; how to ensure equality and non-discrimination for all children; how to empower children; how to facilitate meaningful participation; and how to put in place clear accountability structures. Structuring the scheme in this way helps integrate children's rights even further into the decision-making process. I consulted on the draft scheme between December 2020 and March 2021, and I'd like to thank all of those who responded, especially the children and young people who took the time to share their thoughts with us.
I will highlight some of the key features in the revised scheme. First, we've developed a manual to provide practical advice and support for Welsh Government officials to embed children's rights within their day-to-day work. It provides a step-by-step guide on how to complete a children’s rights impact assessment and, as I’m sure Members are aware, the children’s rights impact assessment, as part of the integrated impact assessment process, provides a framework for Welsh Government officials to think about and record whether our policy proposals are supporting children and young people’s rights. It enables us to identify possible impacts, both positive and negative, on children with different life experiences. The manual also provides advice and guidance on how to engage with children and young people, as well as links to the latest training and resources. It’s intended to be a flexible resource that can be updated when required, to ensure that officials and Ministers have access to the latest evidence. To support transparency, we published the manual ahead of this debate, and shared the link with Members. Following the committee’s report, we moved swiftly to publish completed child rights impact assessments on the Welsh Government’s website, and I can confirm that we will continue.
Secondly, we’ve developed a new model to support Ministers and officials in engaging with children and young people. Article 12 of the UNCRC gives children the right to have their say in matters that affect them, and to have their opinions taken into account. Our model seeks to enable the voice of the child to be heard at every level of Government—at ministerial level, within Government departments, and within individual policy teams. It aims to promote principles of good practice when working with children and young people, ensuring participatory work is representative, reflects the diverse nature of children and young people in Wales, and encourages officials to work on a long-term basis with children and young people to increase the depth of participation and the quality of insight. As I’m sure Members are aware, Ministers meet children and young people on a regular basis, however, the scheme sets out the expectation that every Minister and Deputy Minister will meet with children and young people each year. This highlights the value we place on hearing the voice of children and young people in every part of Government.
Thirdly, we’ve published our raising awareness plan for children’s rights. We know children and young people cannot access and enjoy their rights unless they themselves and those around them know about the UNCRC and their rights. Article 42 of the UNCRC states that governments must actively work to make sure that children and adults know about the convention. The aim of our plan goes beyond sharing knowledge, and seeks to empower children and young people to exercise their rights as citizens of Wales and the world. It’s aimed at children, young people, their parents and carers, as well as professionals working with children and young people. A key part of this plan will be our work with key stakeholders, including the children’s commissioner and UNICEF, to develop a collective vision, to improve awareness and understanding of the UNCRC. And Universal Children’s Day, which is held on 20 November each year, will be an important date to use to raise awareness of children’s rights across Government and beyond.
And fourthly, we have enhanced the feedback and the complaints process for young people. This is something the children, young persons and education committee raised in its report. We want to make it as easy as possible for children and young people to have their voices heard. We really want to hear from them about what we do well and where we can do better.
And the fifth area that I’d like to mention is the package of support for officials and Ministers to effectively deliver these arrangements. This includes e-learning modules for all Welsh Government staff on children’s rights and children’s rights impact assessments, as well as inviting external speakers to address Welsh Government officials and Ministers on children’s rights issues. The children’s commissioner recently gave an insightful presentation to officials to coincide with Universal Children’s Day. So, together, these arrangements complement the manual for staff that I mentioned earlier.
And, lastly, but crucially, in terms of accountability, we've reaffirmed our commitment within this scheme to report on progress every 2.5 years.
So, in conclusion, I commend this revised scheme to you. These arrangements, together with available support, underpin our commitment to furthering children's rights. So, I look forward to listening to Members' views. Diolch yn fawr.
Diolch. Ychydig wythnosau'n ôl, roedd hi'n Ddiwrnod Byd-eang y Plant y Cenhedloedd Unedig, a chefais y pleser mawr o fod yn y gynhadledd Cymru Ifanc, a ddaeth â phobl ifanc o bob rhan o Gymru at ei gilydd i gael sgwrs â Gweinidogion y Llywodraeth. Roedd yn fraint cael bod yn rhan o'r digwyddiad hwn. Rhoddodd gyfle i mi, ynghyd â'r Prif Weinidog a Gweinidogion eraill y Cabinet, gan gynnwys y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, glywed yn uniongyrchol gan blant a phobl ifanc am eu pryderon, eu problemau a'u gobeithion ar gyfer y dyfodol. Cynlluniwyd y gynhadledd gan bobl ifanc ar gyfer pobl ifanc, ac roedd y pynciau'n amrywio o newid hinsawdd ac iechyd meddwl a lles i faterion cydraddoldeb ac amrywiaeth, ac roedd y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl yno hefyd yn y gynhadledd. Galluogodd y gynhadledd ddeialog onest ac uniongyrchol rhwng y Llywodraeth a phobl ifanc, a oedd yn hynod werthfawr.
Mae pwysigrwydd llais plant yn ganolog i gynllun hawliau plant drafft 2021, yr ydym yn ei drafod heddiw. Mae'n 10 mlynedd ers i ni gyflwyno Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, sy'n gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i roi sylw dyledus i ofynion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Mae hyn yn rhoi i blant hawl i fywyd, iechyd, addysg, chwarae ac i fod â theulu, yn ogystal ag amddiffyniad rhag trais, gwahaniaethu ac ataliad. Mae'r ddeddfwriaeth bwysig hon wedi sicrhau bod plant a hawliau plant yn ganolog i lunio polisïau a deddfwriaeth yma yng Nghymru. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r Mesur yn nodi gofyniad i ni gyhoeddi cynllun hawliau plant. Mae'n iawn ein bod, 10 mlynedd ar ôl cyflwyno'r Mesur, yn ailedrych ar y cynllun ac yn adolygu ein trefniadau.
Cyn amlinellu rhai o'r newidiadau allweddol yn y cynllun diwygiedig, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg blaenorol am eu hymchwiliad i hawliau plant. Mae eu hadroddiad, a gyhoeddwyd ym mis Awst y llynedd, wedi bod yn ffynhonnell anhygoel o dystiolaeth i ni gan ein bod wedi diweddaru'r cynllun. Felly, pa ddull a gymerwyd i ddiweddaru'r cynllun? Edrychwyd yn fanwl ar 'Y Ffordd Gywir—Dull Hawliau Plant yng Nghymru' y comisiynydd plant, gan fabwysiadu'r pum ffordd o weithio. Mae'r cynllun diwygiedig, felly, wedi'i strwythuro o amgylch yr egwyddorion allweddol canlynol: sut i ymgorffori hawliau plant; sut i sicrhau cydraddoldeb a diffyg gwahaniaethu i bob plentyn; sut i rymuso plant; sut i hwyluso cyfranogiad ystyrlon; a sut i sefydlu strwythurau atebolrwydd clir. Mae strwythuro'r cynllun fel hyn yn helpu i integreiddio hawliau plant hyd yn oed ymhellach i'r broses o wneud penderfyniadau. Ymgynghorais ar y cynllun drafft rhwng Rhagfyr 2020 a Mawrth 2021, a hoffwn ddiolch i bawb a ymatebodd, yn enwedig y plant a'r bobl ifanc a gymerodd yr amser i rannu eu meddyliau gyda ni.
Fe wnaf dynnu sylw at rai o nodweddion allweddol y cynllun diwygiedig. Yn gyntaf, rydym ni wedi datblygu llawlyfr i roi cyngor a chymorth ymarferol i swyddogion Llywodraeth Cymru i ymgorffori hawliau plant yn eu gwaith o ddydd i ddydd. Mae'n rhoi canllaw cam wrth gam ar sut i gwblhau asesiad o'r effaith ar hawliau plant ac, fel y gŵyr yr Aelodau, rwy'n siŵr, mae'r asesiad o'r effaith ar hawliau plant, fel rhan o'r broses asesu effaith integredig, yn darparu fframwaith i swyddogion Llywodraeth Cymru ystyried a chofnodi a yw ein cynigion polisi yn cefnogi hawliau plant a phobl ifanc. Mae'n ein galluogi ni i nodi effeithiau posibl, yn gadarnhaol ac yn negyddol, ar blant â gwahanol brofiadau bywyd. Mae'r llawlyfr hefyd yn rhoi cyngor ac arweiniad ar sut i ymgysylltu â phlant a phobl ifanc, yn ogystal â dolenni i'r hyfforddiant a'r adnoddau diweddaraf. Bwriedir iddo fod yn adnodd hyblyg y gellir ei ddiweddaru pan fo angen, er mwyn sicrhau bod swyddogion a Gweinidogion yn gallu cael gafael ar y dystiolaeth ddiweddaraf. Er mwyn cefnogi tryloywder, gwnaethom gyhoeddi'r llawlyfr cyn y ddadl hon, a rhannwyd y ddolen gyda'r Aelodau. Yn dilyn adroddiad y pwyllgor, fe wnaethom symud yn gyflym i gyhoeddi asesiadau effaith hawliau plant wedi'u cwblhau ar wefan Llywodraeth Cymru, a gallaf gadarnhau y byddwn ni'n parhau.
Yn ail, rydym wedi datblygu model newydd i gefnogi Gweinidogion a swyddogion i ymgysylltu â phlant a phobl ifanc. Mae Erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn rhoi'r hawl i blant ddweud eu dweud mewn materion sy'n effeithio arnyn nhw, ac i'w barn gael ei hystyried. Mae ein model yn ceisio galluogi llais y plentyn i gael ei glywed ar bob lefel o Lywodraeth—ar lefel weinidogol, o fewn adrannau'r Llywodraeth, ac o fewn timau polisi unigol. Ei nod yw hyrwyddo egwyddorion arfer da wrth weithio gyda phlant a phobl ifanc, gan sicrhau bod gwaith cyfranogol yn gynrychioliadol, yn adlewyrchu natur amrywiol plant a phobl ifanc yng Nghymru, ac yn annog swyddogion i weithio ar sail hirdymor gyda phlant a phobl ifanc i gynyddu dyfnder cyfranogiad ac ansawdd y mewnwelediad. Fel y gŵyr yr Aelodau, rwy'n siŵr, mae Gweinidogion yn cyfarfod â phlant a phobl ifanc yn rheolaidd, ond mae'r cynllun yn nodi'r disgwyliad y bydd pob Gweinidog a Dirprwy Weinidog yn cyfarfod â phlant a phobl ifanc bob blwyddyn. Mae hyn yn tynnu sylw at y gwerth a roddwn ar glywed llais plant a phobl ifanc ym mhob rhan o'r Llywodraeth.
Yn drydydd, rydym wedi cyhoeddi ein cynllun codi ymwybyddiaeth ar gyfer hawliau plant. Rydym yn gwybod na all plant a phobl ifanc gael eu hawliau a'u mwynhau oni bai eu bod nhw eu hunain a'r rhai o'u cwmpas yn gwybod am Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn a'u hawliau. Mae Erthygl 42 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn nodi bod yn rhaid i lywodraethau weithio'n weithredol i sicrhau bod plant ac oedolion yn gwybod am y confensiwn. Mae nod ein cynllun yn mynd y tu hwnt i rannu gwybodaeth, ac yn ceisio grymuso plant a phobl ifanc i arfer eu hawliau fel dinasyddion Cymru a'r byd. Mae wedi'i anelu at blant, pobl ifanc, eu rhieni a'u gofalwyr, yn ogystal â gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc. Rhan allweddol o'r cynllun hwn fydd ein gwaith gyda rhanddeiliaid allweddol, gan gynnwys y comisiynydd plant ac UNICEF, i ddatblygu gweledigaeth gyfunol, i wella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. A bydd Diwrnod Byd-eang y Plant, a gynhelir ar 20 Tachwedd bob blwyddyn, yn ddyddiad pwysig i'w ddefnyddio i godi ymwybyddiaeth o hawliau plant ar draws y Llywodraeth a thu hwnt.
Ac yn bedwerydd, rydym wedi gwella'r broses adborth a chwyno ar gyfer pobl ifanc. Mae hyn yn rhywbeth a godwyd gan y pwyllgor plant, pobl ifanc ac addysg yn ei adroddiad. Rydym eisiau ei gwneud mor hawdd â phosibl i blant a phobl ifanc gael eu lleisiau wedi'u clywed. Rydym wir eisiau clywed ganddyn nhw am yr hyn yr ydym yn ei wneud yn dda a lle y gallwn ni wneud yn well.
A'r pumed maes yr hoffwn i sôn amdano yw'r pecyn cymorth i swyddogion a Gweinidogion gyflawni'r trefniadau hyn yn effeithiol. Mae hyn yn cynnwys modiwlau e-ddysgu ar gyfer holl staff Llywodraeth Cymru ar hawliau plant ac asesiadau o'r effaith ar hawliau plant, yn ogystal â gwahodd siaradwyr allanol i annerch swyddogion a Gweinidogion Llywodraeth Cymru ar faterion hawliau plant. Yn ddiweddar, rhoddodd y comisiynydd plant gyflwyniad craff i swyddogion i gyd-fynd â Diwrnod Byd-eang y Plant. Felly, gyda'i gilydd, mae'r trefniadau hyn yn ategu'r llawlyfr ar gyfer staff y soniais amdano yn gynharach.
Ac, yn olaf, ond yn hollbwysig, o ran atebolrwydd, rydym wedi ailddatgan ein hymrwymiad o fewn y cynllun hwn i adrodd ar gynnydd bob 2.5 mlynedd.
Felly, i gloi, rwy'n cymeradwyo'r cynllun diwygiedig hwn i chi. Mae'r trefniadau hyn, ynghyd â'r cymorth sydd ar gael, yn sail i'n hymrwymiad i hybu hawliau plant. Felly, rwy'n edrych ymlaen at wrando ar farn yr Aelodau. Diolch yn fawr.
The Welsh Conservatives welcome the Government's draft children's right scheme 2021, and we will be supporting today's motion before us. However, there is always a caveat to these things, isn't there? While we welcome the children's rights scheme, we have real concerns that the Welsh Government's actions do not improve the rights of Welsh children.
It has been 10 years since this Parliament introduced the children's rights Measure, which
'places a duty on Welsh Government Ministers to have due regard to the United Nations Convention on the Rights of the Child',
yet Welsh Ministers continue to disregard that duty whenever it suits them.
Each year, the Welsh Government publish a budget but totally fail in their duty to conduct a thorough children's rights impact assessment. CRIAs are vital tools in ensuring all Government policies adhere to the UNCRC. By failing to conduct rights impact assessments on public spending, we are left with little to no clarity on how budgetary decisions are impacting Welsh children. This has led to condemnation by both the children's commissioner and the Senedd's children's committee. In the report of the United Kingdom's children's commissioners to the UN Committee on the Rights of the Child, it was noted that, and I quote:
'The Welsh government has cut budget lines where a detailed CRIA would have identified the child rights impact, for example, uniform grants and funding for disadvantaged learners. While these were later overturned, it is concerning that these situations occur.'
Who knows what would have happened if the children's commissioner had not been there to stand up for Welsh children. These decisions would not have been reversed, that's for certain. It's not just the failure to conduct CRIAs that is concerning; many of us feel that Welsh Government CRIAs aren't worth the paper they're written on. Far too often, integrated impact assessments are passed off as children's rights impact assessments—an approach that is wholly inadequate and does not reflect the true impact of decisions upon the rights of Welsh children.
Mae Ceidwadwyr Cymru yn croesawu cynllun hawliau plant drafft y Llywodraeth 2021, a byddwn ni'n cefnogi'r cynnig ger ein bron heddiw. Fodd bynnag, mae cafeat i'r pethau hyn bob amser, onid oes? Er ein bod ni'n croesawu'r cynllun hawliau plant, mae gennym ni bryderon gwirioneddol nad yw gweithredoedd Llywodraeth Cymru yn gwella hawliau plant Cymru.
Mae wedi bod yn 10 mlynedd ers i'r Senedd hon gyflwyno'r Mesur hawliau plant, sy'n
'gosod dyletswydd ar Weinidogion Llywodraeth Cymru i roi sylw dyledus i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn',
eto, mae Gweinidogion Cymru yn parhau i ddiystyru'r ddyletswydd honno pryd bynnag y mae'n gyfleus iddyn nhw.
Bob blwyddyn, mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi cyllideb ond yn methu'n llwyr yn eu dyletswydd i gynnal asesiad trylwyr o'r effaith ar hawliau plant. Mae asesiadau o effaith ar hawliau plant yn adnoddau hanfodol i sicrhau bod holl bolisïau'r Llywodraeth yn cadw at gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Drwy fethu â chynnal asesiadau o'r effaith ar hawliau ar wariant cyhoeddus, nid oes gennym ni fawr ddim eglurder ynghylch sut mae penderfyniadau cyllidebol yn effeithio ar blant Cymru. Mae hyn wedi arwain at gondemniad gan y comisiynydd plant a phwyllgor plant y Senedd. Nododd adroddiad comisiynwyr plant y Deyrnas Unedig i Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, ac rwy'n dyfynnu:
'Mae Llywodraeth Cymru wedi torri llinellau cyllideb lle y byddai asesiad o effaith ar hawliau plant manwl wedi nodi'r effaith ar hawliau plant, er enghraifft, grantiau gwisgoedd ysgol a chyllid i ddysgwyr difreintiedig. Er i'r rhain gael eu gwrthdroi'n ddiweddarach, mae'n peri pryder bod y sefyllfaoedd hyn yn digwydd.'
Pwy a ŵyr beth fyddai wedi digwydd pe na bai'r comisiynydd plant wedi bod yno i sefyll dros blant Cymru. Ni fyddai'r penderfyniadau hyn wedi'u gwrthdroi, mae hynny'n sicr. Nid dim ond y methiant i gynnal asesiadau o effaith ar hawliau plant, sy'n peri pryder; mae llawer ohonom ni'n teimlo nad oes unrhyw werth i asesiadau o effaith ar hawliau plant Llywodraeth Cymru. Yn rhy aml o lawer, caiff asesiadau effaith integredig eu cyfleu fel asesiadau effaith hawliau plant—dull sy'n gwbl annigonol ac nid yw'n adlewyrchu gwir effaith penderfyniadau ar hawliau plant Cymru.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, indeed. Sorry, I was in the zone then.
Gwnaf, yn wir. Mae'n ddrwg gennyf i, roeddwn i wedi ymgolli'n llwyr.
I wonder if you could just clarify: does the UK Government do a children's rights impact assessment when it's looking at its budget?
Tybed a allech chi egluro: a yw Llywodraeth y DU yn gwneud asesiad o'r effaith ar hawliau plant pan fydd yn ystyried ei chyllideb?
With it being a UNCRC, I'd imagine it's a universal way that all Governments sign up to. So, I'm not sure on the details of the UK Government, but my job primarily is to scrutinise the Welsh Government, which I'm trying to do, and not to talk too much about the UK Government, which seems to be the trend these days.
So, where was I? Throughout the pandemic, the rights of children have been at best ignored and at worst eroded. Children and young people have suffered the most, yet they are unlikely to suffer serious illnesses from COVID. At the start of the COVID outbreak, schools were closed to help stop the spread of the virus. No regard was given to the impact this had on children. Welsh Government failed to conduct rights assessments on any of its COVID regulations. When the Government's measures adversely impacted young people, it once again took the intervention of the children's commissioner to overturn the decision to omit 16 and 17-year-olds from revised regulations allowing single people to join an extended household bubble. This oversight by Welsh Government would have been caught before the legislation was introduced, had they conducted a CRIA. Even now, when the vast majority of adults are vaccinated against COVID, schools are still closing to curb the spread of a virus that has little to no impact on young people. How is this protecting the rights of children and young people in Wales?
I hope that, alongside the children's rights scheme, the Welsh Government will commit to conducting children's rights impact evaluations. The draft budget will include a CRIA and will have been drafted in compliance with the 2011 children's rights Measure. They will guarantee no more school closures due to COVID and commit to holding an independent Welsh public inquiry into the Welsh Government's handling of COVID-19. Welsh Government's handling of the pandemic has had such a profound impact on children that we need a Welsh public inquiry in order to learn the lessons and strengthen the rights of children in Wales. Thank you very much.
Gan ei fod yn CCUHP, byddwn i'n dychmygu ei bod yn ffordd gyffredinol y mae pob Llywodraeth yn ymrwymo iddi. Felly, nid wyf i'n siŵr am fanylion Llywodraeth y DU, ond fy ngwaith i'n bennaf yw craffu ar Lywodraeth Cymru, a dyna'r hyn yr wyf i'n ceisio'i wneud, a pheidio â siarad gormod am Lywodraeth y DU, sef y duedd y dyddiau hyn.
Felly, ble oeddwn i? Drwy gydol y pandemig, mae hawliau plant wedi cael eu hanwybyddu ar y gorau ac ar eu gwaethaf wedi'u herydu. Plant a phobl ifanc sydd wedi dioddef fwyaf, ond eto nid ydyn nhw'n debygol o ddioddef salwch difrifol o COVID. Ar ddechrau'r argyfwng COVID, roedd ysgolion ar gau i helpu i atal lledaeniad y feirws. Ni chafodd unrhyw ystyriaeth ei rhoi i'r effaith a gafodd hyn ar blant. Methodd Llywodraeth Cymru â chynnal asesiadau hawliau ar unrhyw un o'i rheoliadau COVID. Pan effeithiodd mesurau'r Llywodraeth yn andwyol ar bobl ifanc, unwaith eto, cymerodd ymyriad y comisiynydd plant i wrthdroi'r penderfyniad i hepgor pobl ifanc 16 ac 17 oed o reoliadau diwygiedig sy'n caniatáu i bobl unigol ymuno â swigod estynedig aelwydydd. Byddai'r diofalwch hwn gan Lywodraeth Cymru wedi'i nodi cyn i'r ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno, pe baen nhw wedi cynnal asesiadau o effaith ar hawliau plant. Hyd yn oed nawr, pan fydd y mwyafrif llethol o oedolion wedi'u brechu yn erbyn COVID, mae ysgolion yn dal i gau i leihau lledaeniad feirws nad yw'n cael fawr ddim effaith ar bobl ifanc. Sut mae hyn yn diogelu hawliau plant a phobl ifanc yng Nghymru?
Gobeithio, ochr yn ochr â'r cynllun hawliau plant, y bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gynnal gwerthusiadau o'r effaith ar hawliau plant. Bydd y gyllideb ddrafft yn cynnwys asesiadau o effaith ar hawliau plant a bydd wedi'i drafftio yn unol â Mesur hawliau plant 2011. Byddan nhw'n gwarantu ni fydd mwy o ysgolion yn cau oherwydd COVID ac yn ymrwymo i gynnal ymchwiliad cyhoeddus annibynnol yng Nghymru i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ymdrin â COVID-19. Mae'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r pandemig wedi cael cymaint o effaith ar blant fel bod angen ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru er mwyn dysgu'r gwersi a chryfhau hawliau plant yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
I welcome the opportunity to contribute to this important debate, and Plaid Cymru will be supporting the motion, because it's crucial that we protect and promote the rights of children in Wales, and we cannot cut any corners while doing so. We know that children in Wales are particularly socioeconomically disadvantaged as we have the highest child poverty rate of any UK nation. The children's commissioner has called child poverty the Welsh Government's biggest challenge. This is not, however, a new challenge, although we know that the COVID-19 pandemic and the effects of regulations have often made it difficult for many children and young people to realise the rights they are entitled to. The challenge of which the children's commissioner and many children's organisations in Wales speak has, of course, been exacerbated by the austerity imposed on our nation by consecutive Tory Governments, but there is also the ineffectiveness of the Welsh Government to tackle child poverty.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl bwysig hon, a bydd Plaid Cymru yn cefnogi'r cynnig, oherwydd mae'n hanfodol ein bod ni'n diogelu ac yn hyrwyddo hawliau plant yng Nghymru, ac ni allwn ni gyfyngu ar wariant wrth wneud hynny. Gwyddom ni fod plant yng Nghymru o dan anfantais economaidd-gymdeithasol gan fod gennym ni'r gyfradd tlodi plant uchaf o unrhyw wlad yn y DU. Yn ôl y comisiynydd plant tlodi plant yw her fwyaf Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, nid yw hon yn her newydd, er ein bod ni'n gwybod bod pandemig COVID-19 ac effeithiau rheoliadau yn aml wedi ei gwneud yn anodd i lawer o blant a phobl ifanc wireddu'r hawliau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw. Mae'r her y mae'r comisiynydd plant a llawer o sefydliadau plant yng Nghymru yn sôn amdani, wrth gwrs, wedi'i gwaethygu gan y cyni sydd wedi'i osod ar ein cenedl gan Lywodraethau Torïaidd olynol, ond mae llywodraethau Cymru hefyd yn aneffeithiol wrth fynd i'r afael â thlodi plant.
While areas in the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru will now be of immense help to alleviate the disadvantage inflicted by poverty, such as the entitlement to free childcare for two-year-olds and free school meals for all primary school children, we shouldn't stop there. We cannot lose ambition when protecting those most vulnerable in our society—those who are nothing less than the future of our nation. These long-needed policies are first steps. And when I hear some Members on other benches talk about the cost of these steps, it frankly makes me angry and so frustrated, because when addressing issues such as this, we need to talk less about cost and more about investment—investment in our most important priority. Not a priority, but the priority. And if we don't adopt that mindset, then we will never achieve that which the motion before us represents: a true and binding commitment to hearing and recognising the needs of children, and of putting those needs at the heart of everything we do and want to achieve as a nation in social, economic, cultural, civil and political terms.
An issue that has been repeatedly raised by reports and stakeholders when evaluating the effectiveness of Welsh Government in implementing the UNCRC is that of child rights impact assessments, and we've heard a bit about it this afternoon. While impact assessments are, obviously, an important tool, they must not become that tick-box exercise, and should be, instead, influencing policy—really meaningfully influencing policy.
As we heard the Senedd committee—. The Children, Young People and Education Committee found that child rights impact assessments were being produced far too late in the policy development process, which, of course, is not only detrimental for children and young people’s rights, but suggests that children's rights are not always driving decisions made by Government. As these integrated impact assessments play a role in the draft children's rights scheme being voted on today, the Government must take care to ensure these assessments are carried out properly with due care to benefit the children of Wales. Too often, progressive and enlightened policy falls at that hurdle of implementation.
These impact assessments are also being used to tackle issues of discrimination among different groups of children. We know that young people in Wales face Islamophobia, racism, ableism and other forms of discrimination throughout their time in the Welsh education system and in their wider social life. Recent surveys and reports have shown this to be true, such as the horrific picture revealed by the Everyone's Invited website, which shows how some of our school pupils are having to deal with this terrible culture of misogyny, sexual harassment, online sexual abuse and sexual coercion. So, given the rising tide of this and many other forms of hate crime in our society, many younger people from specific groups may be particularly concerned about their safety and rights. And it's important the Government provide particular support to these groups of children and do them justice within impact assessment. Due diligence should also be paid as to when bullying crosses on to that territory of hate crime, and to ensure the cumulative impact of discrimination on young people does not get to a point where it traumatises a young person and amounts to an adverse childhood experience. We know the human and economic cost of childhood trauma is too high and long lasting. We must do everything we can to prevent it and not just address these issues.
Children and young people cannot be supported to realise their rights as citizens of Wales and the world if they're not aware of them. The lack of awareness of children's rights by children themselves and the wider public was another issue raised by the committee report. Conducting regular reviews, therefore, on the effectiveness of this plan is key to ensure it has the needed reach and the desired results.
One of the things the Senedd can be most proud of, of course, is the Senedd Ieuenctid—the Youth Parliament; we heard it elected here last week—and the decision to lower the voting age to our Senedd to 16. There's no doubt that these steps will help decision makers and policy makers to hear the unique perspective of our younger citizens. But I know, all too often, children sometimes try and make their voices heard, their opinions are not valued, and this is often seen when we look at decisions to close schools, for example—
Er y bydd meysydd yn y cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru nawr o gymorth enfawr i leddfu'r anfantais sy'n cael ei achosi gan dlodi, fel yr hawl i ofal plant am ddim i blant dwy flwydd oed a phrydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, ni ddylem ni fod yn fodlon ar hynny'n unig. Ni allwn ni golli uchelgais wrth ddiogelu'r rhai sydd fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni—y rhai nad ydyn nhw ddim llai na dyfodol ein cenedl. Y polisïau hyn y mae wedi bod eu hangen arnom ni ers tipyn yw'r camau cyntaf. A phan glywaf i rai Aelodau ar feinciau eraill yn sôn am gost y camau hyn, mae'n fy ngwneud yn ddig ac mor rhwystredig, oherwydd wrth ymdrin â materion fel hyn, mae angen i ni siarad llai am gost a mwy am fuddsoddi—buddsoddi yn ein blaenoriaeth bwysicaf. Nid blaenoriaeth yn unig, ond y flaenoriaeth. Ac os nad ydym ni'n mabwysiadu'r meddylfryd hwnnw, yna ni fyddwn ni byth yn cyflawni'r hyn y mae'r cynnig ger ein bron yn ei gynrychioli: ymrwymiad gwirioneddol a rhwymol i glywed a chydnabod anghenion plant, ac i roi'r anghenion hynny wrth wraidd popeth a wnawn ni ac yr ydym ni eisiau'i gyflawni fel cenedl mewn termau cymdeithasol, economaidd, diwylliannol, sifil a gwleidyddol.
Un mater sydd wedi'i godi dro ar ôl tro gan adroddiadau a rhanddeiliaid wrth werthuso effeithiolrwydd Llywodraeth Cymru wrth weithredu CCUHP yw asesiadau o'r effaith ar hawliau plant, ac rydym ni wedi clywed ychydig amdano y prynhawn yma. Er bod asesiadau effaith, yn amlwg, yn adnoddau pwysig, mae'n rhaid iddyn nhw beidio â dod yn ymarfer ticio blychau, a dylen nhw, yn hytrach, ddylanwadu ar bolisi—dylanwadu'n ystyrlon ar bolisi.
Fel yr oeddem ni wedi clywed gan bwyllgor y Senedd—. Gwnaeth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ddarganfod bod asesiadau o'r effaith ar hawliau plant yn cael eu cynhyrchu'n llawer rhy hwyr yn y broses o ddatblygu polisi, sydd, wrth gwrs, nid yn unig yn niweidiol i hawliau plant a phobl ifanc, ond yn awgrymu nad yw hawliau plant bob amser yn gyrru penderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan y Llywodraeth. Gan fod yr asesiadau effaith integredig hyn yn chwarae rhan yn y cynllun hawliau plant drafft y pleidleisir arno heddiw, rhaid i'r Llywodraeth ofalu i sicrhau bod yr asesiadau hyn yn cael eu cynnal yn briodol gyda gofal priodol er budd plant Cymru. Yn rhy aml, mae polisi blaengar a goleuedig yn syrthio wrth gyrraedd rhwystr gweithredu hwnnw.
Mae'r asesiadau effaith hyn hefyd yn cael eu defnyddio i ymdrin â materion gwahaniaethu ymhlith gwahanol grwpiau o blant. Rydym ni'n ymwybodol bod pobl ifanc yng Nghymru yn wynebu Islamoffobia, hiliaeth, anablaeth a mathau eraill o wahaniaethu drwy gydol eu hamser yn system addysg Cymru ac yn eu bywyd cymdeithasol ehangach. Mae arolygon ac adroddiadau diweddar wedi dangos bod hyn yn wir, megis y darlun erchyll a gafodd ei ddatgelu gan wefan Everyone's Invited, sy'n dangos sut mae rhai o'n disgyblion ysgol ni'n gorfod ymdrin â'r diwylliant ofnadwy hwn o gasineb at fenywod, aflonyddu rhywiol, cam-drin rhywiol ar-lein a gorfodaeth rywiol. Felly, o ystyried y cynnydd yn hyn a llawer o fathau eraill o droseddau casineb yn ein cymdeithas, gall llawer o bobl iau o grwpiau penodol fod yn arbennig o bryderus am eu diogelwch a'u hawliau. Ac mae'n bwysig bod y Llywodraeth yn rhoi cymorth penodol i'r grwpiau hyn o blant ac yn gwneud cyfiawnder â nhw o fewn asesiad effaith. Dylai diwydrwydd dyladwy hefyd gael ei dalu ynghylch pryd y mae bwlio'n croesi i'r diriogaeth honno o droseddau casineb, ac i sicrhau nad yw effaith gronnol gwahaniaethu ar bobl ifanc yn cyrraedd y pwynt lle mae'n drawma i berson ifanc ac yn brofiad niweidiol yn ystod plentyndod. Rydym ni'n ymwybodol bod cost ddynol ac economaidd trawma plentyndod yn rhy uchel ac yn para'n hir. Rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i'w atal ac nid dim ond ymdrin â'r materion hyn.
Nid oes modd cefnogi plant a phobl ifanc i wireddu eu hawliau fel dinasyddion Cymru a'r byd os nad ydyn nhw'n ymwybodol ohonyn nhw. Roedd y diffyg ymwybyddiaeth o hawliau plant ymhlith plant eu hunain a'r cyhoedd yn ehangach yn fater arall a gafodd ei godi gan adroddiad y pwyllgor. Felly, mae cynnal adolygiadau rheolaidd ar effeithiolrwydd y cynllun hwn yn allweddol i sicrhau bod ganddo'r cyrhaeddiad angenrheidiol ac yn rhoi canlyniadau boddhaol.
Un o'r pethau y gall y Senedd fod yn fwyaf balch ohono, wrth gwrs, yw'r Senedd Ieuenctid; gwnaethom ni ei chlywed hi'n cael ei hethol yma yr wythnos diwethaf—a'r penderfyniad i ostwng yr oedran pleidleisio i'n Senedd i 16 oed. Nid oes amheuaeth y bydd y camau hyn yn helpu'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau a llunwyr polisi i glywed safbwynt unigryw ein dinasyddion iau. Ond rwy'n gwybod, yn rhy aml o lawer, fod plant weithiau'n ceisio lleisio eu barn, ond nid yw eu barn yn cael ei gwerthfawrogi, ac mae hyn yn aml i'w weld pan fyddwn ni'n ystyried penderfyniadau i gau ysgolion, er enghraifft—
You need to conclude now.
Mae angen i chi ddod i ben nawr.
The channels outlined by which our young people can make their voices heard must be meaningful. To create cynicism and hopelessness in our young people is unforgivable, it'll erode and render meaningless not only any rights awareness campaign and modes of participation in decisions, but also the whole principle upon which this children's rights scheme rests. Diolch.
Mae'n rhaid i'r sianeli sydd wedi'u hamlinellu er mwyn i'n pobl ifanc leisio eu barn fod yn ystyrlon. Mae creu sinigiaeth ac anobaith yn ein pobl ifanc yn anfaddeuol, bydd yn erydu ac yn gwneud nid yn unig unrhyw ymgyrch ymwybyddiaeth o hawliau a dulliau o gymryd rhan mewn penderfyniadau, ond hefyd yr holl egwyddor y mae'r cynllun hawliau plant hwn yn dibynnu arni yn ddiystyr. Diolch.
Dirprwy Lywydd, in modern western society, there is a general consensus that there is a clear distinction between children and adults, which stems from children being defined as less physically and mentally mature. However, this has not always been the case, as, throughout different periods in history, in different countries and cultures, views on what children should do at certain ages, such as how they are taught and socialised, as well as what age they become a legal adult, have changed and differed. For example, in the UK, recognition of childhood as a state different from adulthood didn't even begin to emerge until the sixteenth and seventeenth centuries, when society began to relate to the child not as a miniature adult, but as a person of a lower level of maturity in need of adult love and nurture. This continued into the eighteenth century and led to the Prevention of Cruelty to, and Protection of, Children Act 1889, the children's charter, and that today we have the 1989 child protection Act, which places responsibility for protecting and nurturing children with the parents, but upheld that, if they failed in this responsibility, the state would take over this function.
I say all of this to make the point that childhood is a social construct, created by adults, predominantly determined by adults and influenced by what adult communities believe is best for the child in relation to what they perceive their own responsibilities and rights to be. So, not only does this paradigm tend to reinforce the authority that adults could have over children, but it also means that children's rights are often denied when they conflict with human right norms, and that is why I'm a big fan of the United Nations Convention on the Rights of the Child, as it maintains that children should be treated as human beings in their own right, with particular emphasis on always consulting with them about decisions that affect their lives. I am pleased and proud that the children's rights scheme is a requirement the Welsh Government has placed on itself to ensure that this is happening in Wales. There is no greater example of this in practice than the children (Wales) Bill, which will help protect children's rights by prohibiting the physical punishment of children. I was not a Member of the Senedd when this legislation was passed, but I am so proud that it was, because where children's rights conflicted with adult rights, our Welsh Government and Members of the Senedd put them on an equal footing, and we can never underestimate how significant, exceptional and vital that this was, and it was a clear demonstration of the Welsh Government's commitment to the UNCRC.
I believe we also see this in our Welsh Youth Parliament, who represent young people in the communities and lift up their voices, ensuring that policies and progress are not done to them but very much with them. Our very own Ewan Bodilly, who is a member of the Bridgend Youth Council, will be representing Bridgend constituency, and I look forward to working with him on his key issues, which include youth mental health care, the climate emergency and university tuition fees.
So, there is a lot of good being done in Wales, in line with the UNCRC. However, when it comes to children's digital rights, a passion of mine, as with many other countries, we should be doing more. I cannot summarise this any better than Harvard professor Shoshana Zuboff, who says:
'Each day we send our children into this cowardly new world of surveillance economics, like innocent canaries into Big Tech’s coal mines. Citizens and lawmakers have stood silent, as hidden systems of tracking, monitoring, and manipulation ravage the private lives of unsuspecting kids and their families, challenging vital democratic principles for the sake of profits and power. This is not the promising digital century that we signed up for.'
This is very much the case here in Wales at times too. How many of us are aware that biometric data is being collected from children in schools with their fingerprints being gained in exchange for free school meals, or the classroom apps that collect not only academic data, but also behavioural data on our children? And there is much talk in the tech world now about the pros and cons of microchipping our children.
But there is some positive news, and that is that, on 2 March, the United Nations Committee on the Rights of the Child adopted general comment No. 25 on the children's rights in relation to the digital environment. Its adoption makes explicit for the first time that children's rights apply in the digital world. Seven hundred and nine children and young people aged between nine and 22 years old were consulted in 26 countries on six continents. They want a more private, protective and transparent digital world, one that is age-appropriate and enabling of their interests, relationships and opportunities. And although general comments are non-binding and are not part of the UNCRC itself, I would ask that Welsh Government does all it can to incorporate children's digital rights into the children's rights scheme 2021.
And also I would like to say as well—I would like to express my support for recommendation 15 in the 'Children's rights in Wales' report by the Children, Young People and Education Committee of the fifth Senedd, chaired by Lynne Neagle, which recommended that local authorities also have to do the children's risk assessments, especially when cuts are being made to services like free school bus travel.
And finally, may I ask that the Welsh Government explores asking young people, possibly our Welsh Youth Parliament Members, for their views on digital rights and advancing data literacy, because what is consent if our children don't understand what they're signing up to, and if we as adults and politicians don't understand either? Children want and need to be online, but they need to be able to do so safely. All concerned must redouble their commitment to ensure their rights, including their rights to safety and privacy, are being upheld.
Dirprwy Lywydd, yn y gymdeithas orllewinol fodern, mae consensws cyffredinol bod gwahaniaeth amlwg rhwng plant ac oedolion, sy'n deillio o'r ffaith bod plant yn cael eu diffinio'n llai aeddfed yn gorfforol ac yn feddyliol. Fodd bynnag, nid yw hyn bob amser wedi digwydd, oherwydd, drwy gydol gwahanol gyfnodau mewn hanes, mewn gwahanol wledydd a diwylliannau, mae barn ar yr hyn y dylai plant ei wneud pan fyddan nhw'n oedrannau penodol, megis sut y maen nhw'n cael eu haddysgu a'u cymdeithasu, yn ogystal â pha oedran y maen nhw'n dod yn oedolyn cyfreithiol, wedi newid ac wedi bod yn wahanol. Er enghraifft, yn y DU, ni ddechreuodd plentyndod fel cyflwr sy'n wahanol i fod yn oedolyn gael ei gydnabod tan yr unfed ganrif ar bymtheg a'r ail ganrif ar bymtheg, pan ddechreuodd cymdeithas ymdrin â'r plentyn nid fel oedolyn bach, ond fel person o lefel aeddfedrwydd is y mae angen cariad a meithriniad oedolion arno. Parhaodd hyn i'r ddeunawfed ganrif ac arweiniodd at Ddeddf Atal Creulondeb i Blant, a'i Diogelu, 1889, siarter plant, a heddiw mae gennym ni Ddeddf amddiffyn plant 1989, sy'n rhoi'r cyfrifoldeb dros amddiffyn a meithrin plant ar y rhieni, ond cadarnhaodd y byddai'r wladwriaeth, pe baen nhw'n methu yn y cyfrifoldeb hwn, yn ymgymryd â'r swyddogaeth hon.
Rwy'n dweud hyn i gyd i wneud y pwynt bod plentyndod yn lluniad cymdeithasol, wedi'i greu gan oedolion, ac wedi'i bennu yn bennaf gan oedolion ac wedi'i ddylanwadu arno gan yr hyn y mae cymunedau oedolion yn credu sydd orau i'r plentyn o ran yr hyn y maen nhw'n yn ei ganfod yn gyfrifoldebau a'u hawliau eu hunain. Felly, y mae'r paradeim hwn nid yn unig yn dueddol o atgyfnerthu'r awdurdod y gallai oedolion ei gael dros blant, ond mae hefyd yn golygu bod hawliau plant yn aml yn cael eu gwrthod pan fyddan nhw'n gwrthdaro â normau hawliau dynol, a dyna pam yr wyf i'n gefnogwr brwd i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, gan ei fod yn dadlau y dylai plant cael eu trin fel bodau dynol yn eu rhinwedd eu hunain, gyda phwyslais arbennig ar ymgynghori â nhw bob amser ynghylch penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau. Rwy'n fodlon ac yn falch bod y cynllun hawliau plant yn ofyniad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi arni'i hun i sicrhau bod hyn yn digwydd yng Nghymru. Nid oes gwell enghraifft o hyn yn cael ei weithredu na Bil Plant (Cymru), a fydd yn helpu i ddiogelu hawliau plant drwy wahardd cosbi plant yn gorfforol. Nid oeddwn yn Aelod o'r Senedd pan gafodd y ddeddfwriaeth hon ei phasio, ond rwyf i mor falch o hynny, oherwydd lle'r oedd hawliau plant yn gwrthdaro â hawliau oedolion, rhoddodd ein Llywodraeth Cymru ac Aelodau'r Senedd yr un sylfaen iddyn nhw, ac ni allwn ni fyth danbrisio pa mor arwyddocaol, eithriadol a hanfodol oedd hyn, ac roedd yn arwydd clir o ymrwymiad Llywodraeth Cymru i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn.
Rwy'n credu ein bod ni hefyd yn gweld hyn yn ein Senedd Ieuenctid yng Nghymru, sy'n cynrychioli pobl ifanc yn y cymunedau ac yn codi eu lleisiau, gan sicrhau nad yw polisïau a chynnydd yn cael eu gwneud iddyn nhw ond gyda nhw. Bydd ein Ewan Bodilly ni, sy'n aelod o Gyngor Ieuenctid Pen-y-bont ar Ogwr, yn cynrychioli etholaeth Pen-y-bont ar Ogwr, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag ef ar ei faterion allweddol, sy'n cynnwys gofal iechyd meddwl ieuenctid, yr argyfwng hinsawdd a ffioedd dysgu prifysgolion.
Felly, mae llawer o les yn cael ei wneud yng Nghymru, yn unol â CCUHP. Fodd bynnag, pan ddaw'n fater o hawliau digidol plant, y mae gennyf i awch amdanyn nhw, fel gyda llawer o wledydd eraill, dylem ni fod yn gwneud mwy. Ni allaf i grynhoi hyn yn well na'r athro Harvard Shoshana Zuboff, sy'n dweud:
'Bob dydd rydym ni'n anfon ein plant i'r byd llwfr newydd hwn o economeg gwyliadwriaeth, fel caneris diniwed i byllau glo y Cewri Technoleg. Mae dinasyddion a deddfwyr wedi sefyll yn dawel, wrth i systemau cudd o dracio, monitro a dylanwadu ddifetha bywydau preifat plant diniwed a'u teuluoedd, gan herio egwyddorion democrataidd hanfodol er elw a phŵer. Nid dyma'r ganrif ddigidol addawol y gwnaethom ni gytuno iddi.'
Mae hyn yn hynod wir yma yng Nghymru ar adegau hefyd. Faint ohonom ni sy'n ymwybodol bod data biometrig yn cael ei gasglu o blant mewn ysgolion gyda'u holion bysedd yn cael eu cyfnewid am brydau ysgol am ddim, neu'r apiau ystafell ddosbarth sy'n casglu nid yn unig ddata academaidd, ond hefyd data ymddygiadol ynghylch ein plant ni? Ac mae llawer o sôn yn y byd technoleg nawr am fanteision ac anfanteision microsglodynnu ein plant.
Ond mae rhywfaint o newyddion cadarnhaol, a hynny yw bod Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, ar 2 Mawrth, wedi mabwysiadu sylw cyffredinol Rhif 25 ar hawliau'r plant o ran yr amgylchedd digidol. Mae ei fabwysiadu'n egluro am y tro cyntaf bod hawliau plant yn berthnasol yn y byd digidol. Bu ymgynghori â saith cant a naw o blant a phobl ifanc rhwng naw a 22 oed mewn 26 gwlad a chwe chyfandir. Maen nhw eisiau cael byd digidol mwy preifat, a thryloyw, sy'n eu hamddiffyn, un sy'n briodol i'w hoedran ac sy'n galluogi eu diddordebau, eu perthnasoedd a'u cyfleoedd. Ac er nad yw sylwadau cyffredinol yn rhwymol ac nid ydyn nhw'n rhan o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ei hun, byddwn i'n gofyn i Lywodraeth Cymru wneud popeth o fewn ei gallu i ymgorffori hawliau digidol plant yng nghynllun hawliau plant 2021.
A hefyd hoffwn ddweud—hoffwn i fynegi fy nghefnogaeth i argymhelliad 15 yn adroddiad 'Hawliau Plant yng Nghymru' gan Bwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y pumed Senedd, dan gadeiryddiaeth Lynne Neagle, a argymhellodd fod yn rhaid i awdurdodau lleol hefyd wneud yr asesiadau risg plant, yn enwedig pan fydd toriadau'n cael eu gwneud i wasanaethau fel teithio am ddim ar fysiau ysgol.
Ac yn olaf, a gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru ystyried gofyn i bobl ifanc, o bosibl ein Haelodau o Senedd Ieuenctid Cymru, ynghylch eu barn ar hawliau digidol a hyrwyddo llythrennedd data, oherwydd beth yw cydsyniad os nad yw ein plant yn deall yr hyn y maen nhw'n ymrwymo iddo, ac os nad ydym ni fel oedolion a gwleidyddion yn deall chwaith? Mae'r plant eisiau ac angen bod ar-lein, ond mae angen iddyn nhw allu gwneud hynny'n ddiogel. Rhaid i bawb dan sylw ddyblu eu hymrwymiad i sicrhau bod eu hawliau, gan gynnwys eu hawliau i ddiogelwch a phreifatrwydd, yn cael eu cynnal.
Galwaf ar y Ddirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Deputy Minister to respond to the debate.
Diolch, and diolch, bawb, for your contributions to today's debate on the children's rights scheme. I'm very grateful for your continued support and scrutiny of our work, because, as Members have noted, children's rights are now more important than ever, as we've seen the profound effect the pandemic has had on children and young people, because children are less likely to be visible and less heard than adults, and, unless asked directly, they're unlikely to tell us how policies affect them. So, I'd like to thank the Members who contributed, and thank you, Gareth, very much, for your support for the scheme, and I'm very grateful for that strong support. But I note the points that you make. And, in terms of the pandemic, I'd like to make the point that the Welsh Government, jointly with the children's commissioner, did a huge survey of children and young people's views. I think, with the two surveys, that amounted to about 40,000 young people who responded about how the pandemic was affecting them. And that did directly influence how the Welsh Government acted then in response to the pandemic. So, I think it was a bit unfair, really, to say that we weren't listening to children during the pandemic, because that was a very important part of our work during the pandemic. And I suggest that he does look at the 2021-22 draft budget, to look at what the children's impacts are in relation to that.
Sioned, I'd like to say how much I appreciated your really passionate support for children and for what you said, and I'm absolutely delighted to be working with your party to tackle the scourge of child poverty. And I really feel that free school meals and the extension of childcare to two-year-olds, which come under my portfolio, will have a real impact on the poverty of children in Wales, which I absolutely acknowledge is far too high. I also note what Sioned said about the tide of hate crime and how we have to stand up against that. And I'd like to draw Members' attention to the race equality strategy that is being produced by the Welsh Government, which is challenging, far reaching, and will make a really profound difference to children in Wales.
And then finally, Sarah. Thank you very much, Sarah, for your comments. I'm very pleased for your support, particularly for the support to get rid of the reasonable punishment for children, and the words that you said about that. And also the very important points you made about digital, because it is important; there is a real need for young children to understand their rights online, and I'd certainly like to take up the proposals she made at the end of her speech, and perhaps that's something we can look at again.
So, thank you very much. I know I'm running out of time. I'm very grateful for the contributions today. The rights of children are at the heart of the Welsh Government and they influence everything we do and we intend to carry on doing that in all the policies we bring in, and I'd like to thank all Members across the Chamber for their support. Diolch.
Diolch, a diolch i bawb, am eich cyfraniadau i'r ddadl heddiw ar y cynllun hawliau plant. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth barhaus a'ch gwaith craffu ar ein gwaith, oherwydd, fel y nododd yr Aelodau, mae hawliau plant nawr yn bwysicach nag erioed, gan ein bod ni wedi gweld yr effaith ddwys y mae'r pandemig wedi'i chael ar blant a phobl ifanc, oherwydd mae plant yn llai tebygol o fod yn weladwy ac yn llai tebygol y byddant yn cael eu clywed nag oedolion, ac, oni bai eu bod yn cael eu holi'n uniongyrchol, maen nhw'n annhebygol o ddweud wrthym ni sut mae polisïau'n effeithio arnyn nhw. Felly, hoffwn i ddiolch i'r Aelodau a gyfrannodd, a diolch yn fawr iawn i chi, Gareth, am eich cefnogaeth i'r cynllun, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth gref honno. Ond rwy'n nodi'r pwyntiau yr ydych hi'n eu gwneud. Ac, o ran y pandemig, hoffwn i wneud y pwynt bod Llywodraeth Cymru, ar y cyd â'r comisiynydd plant, wedi gwneud arolwg enfawr o farn plant a phobl ifanc. Rwy'n credu, gyda'r ddau arolwg, fod hynny'n cyfateb i tua 40,000 o bobl ifanc a ymatebodd ynghylch sut yr oedd y pandemig yn effeithio arnyn nhw. Ac fe ddylanwadodd hynny'n uniongyrchol ar sut y gweithredodd Llywodraeth Cymru bryd hynny mewn ymateb i'r pandemig. Felly, rwy'n credu ei bod hi braidd yn annheg, mewn gwirionedd, i ddweud nad oeddem ni'n gwrando ar blant yn ystod y pandemig, oherwydd yr oedd hynny'n rhan bwysig iawn o'n gwaith yn ystod y pandemig. Ac rwy'n awgrymu ei fod yn edrych ar gyllideb ddrafft 2021-22, i weld yr hyn y mae effeithiau'r plant yn ei wneud mewn cysylltiad â hynny.
Sioned, hoffwn i ddweud gymaint yr oeddwn i'n gwerthfawrogi'ch cefnogaeth angerddol iawn i blant ac am yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud, ac rwy'n falch iawn o fod yn gweithio gyda'ch plaid i fynd i'r afael â phla tlodi plant. Ac rwyf i wir yn teimlo y bydd prydau ysgol am ddim ac ymestyn gofal plant i blant dwyflwydd oed, sy'n dod o dan fy mhortffolio, wir yn cael effaith ar dlodi plant yng Nghymru, ac rwyf i'n cydnabod yn llwyr ei fod yn llawer rhy uchel. Rwy'n nodi hefyd yr hyn a ddywedodd Sioned am y don o droseddau casineb a sut y mae'n rhaid i ni sefyll yn erbyn hynny. A hoffwn i dynnu sylw'r Aelodau at y strategaeth cydraddoldeb hiliol sy'n cael ei chynhyrchu gan Lywodraeth Cymru, sy'n heriol, yn bellgyrhaeddol, ac a fydd yn gwneud gwahaniaeth mawr iawn i blant yng Nghymru.
Ac yna yn olaf, Sarah. Diolch yn fawr iawn, Sarah, am eich sylwadau. Rwy'n falch iawn o'ch cefnogaeth, yn enwedig am y gefnogaeth i gael gwared ar y gosb resymol i blant, a'r geiriau y gwnaethoch chi eu dweud am hynny. A hefyd y pwyntiau pwysig iawn y gwnaethoch chi am ddigidol, oherwydd mae'n bwysig; mae gwir angen i blant ifanc ddeall eu hawliau ar-lein, a byddwn i'n sicr yn hoffi manteisio ar y cynigion y gwnaeth hi ar ddiwedd ei haraith, ac efallai fod hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei ystyried eto.
Felly, diolch yn fawr. Rwy'n gwybod fy mod yn dod i ddiwedd yr amser. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfraniadau heddiw. Mae hawliau plant wrth wraidd Llywodraeth Cymru ac maen nhw'n dylanwadu ar bopeth a wnawn ac rydym ni'n bwriadu parhau i wneud hynny yn yr holl bolisïau yr ydym ni'n eu cyflwyno, a hoffwn i ddiolch i'r holl Aelodau ar draws y Siambr am eu cefnogaeth. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
A daw hynny â ni at y cyfnod pleidleisio. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.
And that brings us to voting time. In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:55.
Plenary was suspended at 17:55.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:00, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:00, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
We've arrived at voting time, and we have only the one vote this evening, and that is on item 7, which is the vote on approval of the legislative consent motion. So, I call for a vote on the motion, in the name of Vaughan Gething. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 11 against, therefore the motion is agreed.
Rydym ni wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio, a dim ond yr un bleidlais sydd gennym ni heno, ac mae hynny ar eitem 7, sef y bleidlais ar gymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Felly, rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig, yn enw Vaughan Gething. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 11 yn erbyn, felly derbynnir y cynnig.
Eitem 7: Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Asiantaeth Ymchwil a Dyfeisio Blaengar. O blaid: 40; yn erbyn: 11; ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig.
Item 7: LCM on the Advanced Research and Invention Agency Bill. For: 40; against: 11; abstain: 0
Motion has been agreed.
That brings us to the end of business for today. I hope everyone has a safe journey home.
Mae hynny'n dod â ni at ddiwedd y busnes am heddiw. Gobeithio y bydd pawb yn cael taith ddiogel adref.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:01.
The meeting ended at 18:01.