National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. The meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.  

The first item today is questions to the First Minister, and the first question is from Llyr Gruffydd. 

Llywydd, earlier this month, powers to implement a deposit-return scheme were devolved to Wales. Early in the new year, we will publish our design for such a scheme and its intended implementation date.

Well, we'll look forward very much to hearing that date. The tragedy is that we've lost years to all intents and purposes. We've been talking about a deposit-return scheme for Wales for almost a decade, and we're still talking about such a scheme for Wales.

Now, you decided, of course, to run a joint consultation process with the UK Government. What if the UK Government's ambition in terms of the scope of their proposals, when they do decide, is very different to the ambition that we have here in Wales? You've said in other contexts that Wales always operates most effectively, and this Senedd operates most effectively, when we bring Welsh solutions to meet the challenges we face. So, for how long are you happy to wait for Boris Johnson to get his act together, rather than introducing, once and for all, a deposit-return scheme for Wales?

Well, the first step, Llywydd, was for us to take the powers. Without the powers, there'd be no opportunity for us to have any kind of scheme, and that is not in our hands as a Senedd; we have to draw the powers back to this place in order to be able to have a scheme, and that's what has occurred in collaboration with others. We have been collaborating not only with the United Kingdom Government, but with the Northern Ireland Government, to learn from the lessons in the work that they have done. 

Then nature of the border between us and England means that it's important for us to endeavour to create as much common ground as possible between us in order to facilitate the scheme, and the people who run the scheme on the ground, in a way that works for us and for the people here in Wales. And there are a number of practical issues to consider, and it will be a Welsh scheme when we bring it forward. As, I am certain, the Member is aware, the Scottish Executive, earlier this month, had to defer implementing their scheme. They have all the powers, and so that wasn't an issue for them, but they have faced a number of practical problems and they had to withdraw their scheme. 

We wish to proceed to collaborate with other people in order to resolve a number of practical issues—to produce the scheme, to appoint not-for-profit operators, and to agree flexible deposit levels, for example—and then, early in the new year, to return to the Senedd with a scheme for us here in Wales. 

Prif Weinidog, fis Tachwedd diwethaf, roeddwn i'n hynod o falch o fod wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol ar gyfer Bil a fyddai'n gwneud darpariaethau i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes ac, yn bwysig, cafwyd pleidlais fwyafrifol i gefnogi'r cynigion hynny. Nawr, yng nghyfarfod cyntaf Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith y chweched Senedd, roeddwn i hefyd yn falch o sicrhau ymrwymiad pellach gan eich Gweinidog Newid Hinsawdd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y byddai unrhyw gynllun dychwelyd ernes yn drwyadl. Yn ogystal â sicrhau cydnawsedd â'r DU, dywedodd rhwng 77 y cant ac 83 y cant o'r rhai a gymerodd ran mewn arolwg y bydden nhw'n defnyddio cynllun dychwelyd ernes ar y rhan fwyaf o adegau ar gyfer y pum math o gynwysyddion a gafodd eu harchwilio, gan gynnwys poteli plastig, poteli gwydr, caniau metel ar gyfer yr holl ddiodydd meddal, diodydd alcoholig a chynhyrchion sy'n seiliedig ar laeth. O ystyried hyn, ac o gofio dyddiad terfyn yr hydref ar gyfer gosod deddfwriaeth y gwnaethoch chi ymrwymo iddi wrth ymateb i fy nghwestiwn i chi ym mis Mehefin, pa ymdrechion—ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi sôn am hyn yma heddiw—ydych chi wedi eu gwneud i adolygu effaith gost gweithredu cynllun dychwelyd ernes trwyadl ar awdurdodau lleol? Ac, i unrhyw un sydd wedi gwneud gwaith glanhau traethau, yn rhy aml rydym ni'n gweld llawer o dopiau a chaeadau poteli wedi eu gadael ym mhob man, gan effeithio ar ein hamgylchedd morol. O gofio bod ymgyrch glanhau traethau Prydain Fawr 2021 y Gymdeithas Cadwraeth Forol wedi canfod 18.7 o dopiau a chaeadau—

Iawn, mae angen i ni gyrraedd y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda. Dim ond ar gwestiwn 1 ydym ni.

—fesul pob darn 100 metr o draethau Cymru, a wnewch chi ymgorffori, yn ogystal â'r poteli eu hunain, y topiau yn y cynllun dychwelyd? Diolch.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna ac am ei diddordeb cyson yn y pwnc hwn yn gyffredinol. Bydd hi'n gyfarwydd iawn â'r cynllun a gafodd ei dreialu yng Nghonwy yn gynharach yn y flwyddyn, a dysgwyd llawer iawn o'r gwaith hwnnw, yn ogystal â chynllun treialu yng Ngogledd Iwerddon, a'r gwaith a gafodd ei wneud yn flaenorol yn Wirral yr wyf i'n gwybod ei bod hi'n ymwybodol ohono. Felly, byddwn yn cyflwyno cynigion. Mae arnaf ofn y byddan nhw ar ddechrau'r flwyddyn newydd bellach, yn hytrach na'r hydref, oherwydd yr oedi cyn trosglwyddo'r pwerau i ni. Byddwn yn ymateb i'r ymgynghoriad a gafodd ei gynnal rhwng mis Mawrth a mis Mehefin eleni. Bydd yn mynd i'r afael â nifer o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi y prynhawn yma, ac mae'n iawn i dynnu sylw at adroddiad y Gymdeithas Cadwraeth Forol, a gafodd ei gyhoeddi ryw wythnos yn unig yn ôl, Llywydd. Mae yn dangos gostyngiad i rai mathau o sbwriel, yn enwedig y rhai lle bu gweithredu llywodraethol ar y cyd—ffyn cotwm, er enghraifft, a bagiau plastig untro. Ond roedd 75 y cant o'r sbwriel a gafodd ei gasglu ar draethau yn blastig neu'n bolystyren, ac roedd topiau poteli yn amlwg iawn yn y sbwriel a gafodd ei gasglu. Mae'n bendant yn dangos yr angen i ni weithredu o ran cynlluniau dychwelyd ernes a hefyd ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd y plastigau untro mwyaf cyffredin, ac edrychwn ymlaen at gyflwyno gerbron y Senedd yn ddiweddarach y tymor hwn.

May I thank Sioned Williams very much for the question, Llywydd? Despite the head winds created by the United Kingdom Government, we will pursue the measures set out in our programme for government and the co-operation agreement with Plaid Cymru to bear down on child poverty in Wales.

Thank you, First Minister. I'd like to congratulate Plaid Cymru and the Welsh Government for drawing up an innovative and comprehensive co-operation agreement, which will make a positive difference to the lives of the people of Wales, in terms of tackling child poverty particularly. Since being elected, I and others in Plaid Cymru have questioned the First Minister on expanding free school meals many times in this place. And anti-poverty groups, such as the Bevan Foundation, have been campaigning hard for this. The co-operation agreement notes that this is a further step towards our shared aim that no child should go hungry in Wales, and that is to be welcomed. Now, given this ambition, as well as the fact that almost 10,000 secondary school children living in poverty are being deprived of free school meals, does the First Minister agree with me that we should also aim towards introducing free school meals for all secondary school pupils, when resources allow? In addition, unless there is an increase in the educational maintenance allowance, which provides crucial support for young adults in education from low-income households, then, by the end of the period of three years, it will have been frozen for 20 years in real terms. Will the First Minister therefore outline the Government's plans to increase this? Thank you.

Thank you very much for that question, of course, and I thank the Member for what she said about the agreement. We now have opportunities to take further steps, by extending free school meals and childcare provision. The Government will focus on what is contained in the agreement, because that is challenging and ambitious, but now we're able to co-operate in order to do what the agreement says it will do. Everything that we do will do more to protect our children from poverty. Naturally, there are more things that we could do in future—that we can think of doing—and the Member made a number of important points. But the important thing for us, as a Government, is to focus on those issues included in the agreement and to implement all of those. 

Prif Weinidog, yn yr un modd â'r prydau ysgol am ddim, wrth gwrs, ac mae i'w groesawu, ond onid yw'n peri pryder i chi, fel gyda'ch cynllun treialu ar gyfer incwm sylfaenol cynhwysol, y bydd miliwnyddion yn elwa arno? A ydych chi'n credu mai dyma'r defnydd gorau gwirioneddol o adnoddau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru yn uniongyrchol? Rydych chi wedi cael 20 mlynedd, Prif Weinidog, i wneud eich marc yma yng Nghymru, ac eto nid yw'r Llywodraeth hon wedi cyflawni dim yn hyn o beth. A dweud y gwir, mae tlodi plant wedi cynyddu i 1 o bob 3 phlentyn. Mae hynny'n 200,000 o blant sy'n dal i fod wedi eu gadael mewn tlodi yma yng Nghymru. Pa gamau, pa gamau gweithredu ydych chi'n eu cymryd, ar wahân i'r pethau hynny, i fynd i'r afael yn wirioneddol â thlodi yn uniongyrchol yma?

Wel, Llywydd, rwyf i wedi esbonio o'r blaen ar lawr y Senedd, cyn belled ag y mae tlodi plant yn y cwestiwn, y gellir rhannu'r cyfnod datganoli yn ddau gyfnod yn hawdd iawn. Yn y cyfnod cyntaf, y degawd cyntaf, gyda Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn gweithio gyda Llywodraeth Lafur yma, gostyngodd tlodi plant flwyddyn ar ôl blwyddyn yn ystod y cyfnod hwnnw. Yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, gyda'i Llywodraeth hi wrth y llyw yn San Steffan, yr ydym ni wedi gweld tlodi plant yn cynyddu nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Eu mesur diweddaraf a mwyaf creulon yw amddifadu plant mewn teuluoedd sy'n dibynnu ar gredyd cynhwysol o'r £20 yr wythnos ychwanegol hwnnw yr oedden nhw'n dibynnu arno. Os ydych chi eisiau gwybod pam mae tlodi plant wedi cynyddu ar draws y Deyrnas Unedig, yna'r cwbl y mae'n rhaid i chi ei wneud yw edrych ar y camau uniongyrchol a bwriadol y mae ei phlaid hi wedi eu cymryd yn ystod ei chyfnod mewn Llywodraeth. 

Ac rwy'n gwrthod yn llwyr yr hyn a ddywedodd yr Aelod wrth agor. Polisi'r blaid Dorïaidd erioed yw y dylid cadw gwasanaethau ar gyfer pobl dlawd, ac eto rydym ni'n gwybod yn iawn yr hyn y mae hynny yn arwain ato: mae gwasanaethau sy'n cael eu cadw ar gyfer pobl dlawd yn troi'n wasanaethau gwael yn gyflym. Rydym ni'n dibynnu, lle bynnag y gallwn, ar wasanaethau cynhwysol y mae gan bawb ran ynddyn nhw, ac mae pawb eisiau i'r gwasanaethau hynny fod cystal ag y gallan nhw fod. A lle ceir miliwnyddion, mae'r system dreth yno i ymdrin â nhw i wneud yn siŵr, os byddan nhw'n elwa, fel y byddwn i'n dymuno iddyn nhw ei wneud, o wasanaethau cynhwysol, eu bod yn talu'r arian hwnnw yn ôl drwy'r system dreth i barhau i gynorthwyo pobl eraill. Dyna'r ffordd, Llywydd, o wneud yn siŵr nad yw plant mewn teuluoedd tlawd yn cael eu gwahanu oddi wrth weddill cymdeithas ac yn cael eu gwneud yn fuddiolwyr pryder diwerth y Blaid Geidwadol, ond i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu cynnwys yn briodol gyda phob plentyn arall ym mhob dim yr hoffem ni weld plentyn yng Nghymru yn ei gael yn rhan o'u dinasyddiaeth.

On behalf of the Welsh Conservatives, Paul Davies, to ask leaders' questions. 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae ffigurau diweddaraf y GIG yn dangos bod gwasanaethau iechyd Cymru yn ei chael hi'n anodd, wrth i amseroedd aros ac amseroedd ymateb ambiwlansys gofnodi eu lefelau gwaethaf erioed yn ddiweddar. Mae is-lywydd Coleg Brenhinol Meddygaeth Frys Cymru, Dr Suresh Pillai, wedi dweud bod 709 o gleifion yng Nghymru yn 2020-21 yn unig wedi marw o ganlyniad uniongyrchol i orlenwi ac arosiadau hir. Dywedodd hefyd,

'Roedd modd atal y marwolaethau hyn; mae'n rhaid i'r llywodraeth, Byrddau ac arweinwyr y GIG ddeall a gweithredu nawr i sicrhau nad yw'r argyfwng presennol yn gwaethygu ac yn arwain at ragor o farwolaethau y byddai modd eu hosgoi.'

Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â sylwadau Dr Pillai y gellid atal y marwolaethau hyn?

Nac ydw, nid yn y ffordd or-syml honno, Llywydd. Mae'r Aelod, wrth gwrs, yn iawn bod y GIG yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd o dan y gofynion y mae'n rhaid iddo fynd i'r afael â nhw ar hyn o bryd, ac mae hynny ar fin gwaethygu a mynd yn fwy anodd oherwydd yr amrywiolyn newydd sydd eisoes wedi cyrraedd y Deyrnas Unedig. Mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag effaith pandemig byd-eang, gyda'r oediadau i driniaeth y mae hynny wedi eu creu yn anochel. Mae'n ymdrin â'r holl bethau bob dydd yr ydym ni'n disgwyl iddo eu gwneud—darparu'r rhaglen brechu rhag y ffliw mewn gofal sylfaenol, er enghraifft—ac, ar yr un pryd, mae'n ymateb i'r lefelau uchaf erioed o alw drwy'r system frys a thrwy adrannau damweiniau ac achosion brys. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn—ac yn hyn o beth, rwyf i wedi cytuno yn y gorffennol â chyngor gan y coleg meddygaeth frys—fod yn rhaid ystyried hynny yn broblem, nid yn unig wrth ddrws blaen yr ysbyty, ond i'r ysbyty yn ei gyfanrwydd, a bod yn rhaid i'r system gyfan ddod o hyd i ffordd o ymateb i'r pwysau niferus iawn sydd ar y gwasanaeth ar hyn o bryd. Rwy'n credu ei bod yn wirionedd difrifol iawn, Llywydd, bod y problemau hyn ar fin mynd yn fwy heriol byth dros yr wythnosau nesaf wrth i ni geisio ymateb i'r troadau a'r troellau diweddaraf yn stori heriol iawn coronafeirws.

Prif Weinidog, y gwir amdani yw bod angen gweithredu, a hynny yn gyflym iawn. Wrth i ni symud i'r gaeaf, bydd pwysau pellach ar wasanaethau'r GIG, a gyda'r newyddion bod amrywiolyn COVID newydd yn y DU, mae'n hanfodol nawr bod gan Lywodraeth Cymru gynllun i sicrhau y rhoddir sylw i amseroedd aros ac nad yw marwolaethau y gellir eu hatal yn digwydd.

Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos mai'r amser cyfartalog a gafodd ei dreulio mewn adrannau achosion brys oedd tair awr a saith munud, sef y ffigur uchaf erioed, ac maen nhw hefyd yn dangos bod perfformiad ambiwlansys o ran y targed ymateb o wyth munud yr isaf erioed, sef 50 y cant, a oedd i lawr o 52.3 y cant yn y mis blaenorol. Mae Dr Pillai wedi rhybuddio nid yn unig bod angen rhoi sylw i gapasiti gwelyau, ond bod diffyg staff o tua 100 o feddygon ymgynghorol brys hefyd, ynghyd â nyrsys meddygaeth frys hanfodol, staff iau a staff ategol eraill. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo nawr i ddychwelyd adfer capasiti gwelyau yn ôl i'r lefelau cyn y pandemig, ac a wnewch chi hefyd ymrwymo i gyhoeddi cynllun gweithlu hirdymor sy'n recriwtio staff ac yn eu cadw nhw hefyd?

Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn GIG Cymru heddiw nag ar unrhyw adeg arall yn ei hanes, ac mae hynny yn cynnwys mwy o feddygon, mwy o nyrsys, mwy o ffisiotherapyddion, mwy o therapyddion galwedigaethol, a'r holl dîm sy'n cyfrannu at ddarparu gwasanaethau i'r cyhoedd yng Nghymru. Mae hynny o ganlyniad i fuddsoddiad parhaus gan Lywodraethau Cymru olynol yn ein GIG ac yn ei weithlu. Mae'r nifer uchaf erioed o bobl nid yn unig yn cael eu cyflogi, ond yn cael eu hyfforddi hefyd—mwy o nyrsys yn cael eu hyfforddi, mwy o weithwyr proffesiynol sy'n gysylltiedig â meddygaeth yn cael eu hyfforddi—nag ar unrhyw adeg yn ein hanes.

Rydym ni wedi cyhoeddi'r cynlluniau hynny bob un flwyddyn ac maen nhw'n dangos canlyniad y buddsoddiad hwnnw. Bu mwy o welyau ar gael yn ystod argyfwng COVID o ganlyniad i gapasiti ysbytai maes a'r capasiti ychwanegol arall yr ydym ni wedi sicrhau ei fod ar gael drwy fuddsoddiad ychwanegol sylweddol, ac ymdrechion enfawr gan bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth i sicrhau bod y capasiti ffisegol hwnnw ar gael ac yna i ddod o hyd i bobl i ddarparu'r gwasanaethau ochr yn ochr ag ef. Pan fydd y pandemig ar ben a gallwn ni ddychwelyd i'r lefelau o weithgarwch yr oeddem ni'n gallu eu gweld yn GIG Cymru cyn iddo ddechrau, yna wrth gwrs bydd angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni'r capasiti ffisegol i fynd ochr yn ochr â'r aelodau staff ychwanegol y byddwn ni wedi eu recriwtio yn y cyfamser.

Prif Weinidog, mae'n gwbl eglur bod angen i chi flaenoriaethu mynd i'r afael â'r ôl-groniadau hyn, a phe bai Llywodraeth Cymru yn dymuno blaenoriaethu'r mater hwn byddem ni wedi gweld rhywfaint o ymrwymiad i fynd i'r afael â phroblemau'r GIG yn eich cytundeb clymblaid gyda Phlaid Cymru. Yn hytrach, fe wnaethoch chi ddewis blaenoriaethu mwy o ddiwygio cyfansoddiadol, mwy o wleidyddion, a hyd yn oed creu awdurdod darlledu, er nad yw'n rhan o gylch gwaith y Llywodraeth hon. Nid oedd dim am flaenoriaethau'r bobl—yr angen am ymyrraeth frys i gefnogi ein gwasanaethau iechyd—ac yn sicr nid oedd dim sôn am ymchwiliad Cymru gyfan yn ymwneud â COVID yn benodol.

Nawr, byddwch chi wedi gweld sylwadau Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, sydd hefyd wedi dadlau dros ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru, gan ei bod yn credu y byddai'n rhoi'r cyfle gorau i bobl hŷn gael eu clywed, i  deimlo gwerthfawrogiad o'u profiadau a'u safbwyntiau, a chael atebion i'w cwestiynau, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi wrando arni hi, oherwydd bod angen i ni weld atebion ac atebolrwydd.

Prif Weinidog, codwyd cam-drin cleifion a'r diwylliant o fwlio a bygwth sydd wedi digwydd yn y GIG yn y gogledd gyda chi yr wythnos diwethaf, ac nid oedd unrhyw atebion nac atebolrwydd gwirioneddol gan y Llywodraeth hon. Yr wythnos hon, rwyf i wedi gofyn i chi am yr hyn y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael ag amseroedd aros ac atal marwolaethau y gellir eu hatal rhag digwydd. Unwaith eto, nid oes dim atebion nac atebolrwydd gwirioneddol, a bellach, mae'r comisiynydd pobl hŷn wedi ymuno â galwadau am ymchwiliad COVID Cymru gyfan. A fyddwn ni'n cael atebion ac atebolrwydd nawr, Prif Weinidog, neu a fyddwch chi'n parhau i wrthwynebu ymchwiliad cyhoeddus i Gymru ac atal pobl Cymru rhag cael yr atebion y maen nhw'n eu haeddu?

Llywydd, byddai'n well pe na bai'r Aelod yn darllen ei sgriptiau a baratowyd ymlaen llaw i ni, oherwydd wedyn byddai wedi cael cyfle i wrando ar yr atebion yn hytrach na darllen yr hyn yr oedd yn mynd i'w ddweud, beth bynnag oedd yr ateb yn digwydd bod. Mae arnaf ofn bod ei gwestiynau heddiw yn flinedig ac yn anghywir. Nid yw wedi darllen—neu os ydyw wedi darllen, nid yw wedi deall—y cytundeb yr ydym ni wedi ei daro gyda Phlaid Cymru. [Torri ar draws.] Rwy'n hapus iawn i fentro egluro iddo, pan fydd yn dweud pethau wrthyf sy'n amlwg yn anghywir, ei bod yn rhan o fy swydd i yma i'w helpu i ddeall ychydig yn well nag y mae natur y cytundeb hwnnw. Mae'r cytundeb, fel y bydd eraill sydd wedi mynd i fwy o drafferth yn ei ddeall, yn gytundeb cyfyngedig a phenodol ar amrywiaeth o faterion pwysig iawn yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw gyda phlaid arall yn y Siambr. Ceir llawer iawn o bethau eraill y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud sy'n rhan o'n rhaglen lywodraethu y byddwn ni'n bwrw ymlaen â nhw, a bydd gan unrhyw blaid yn y Siambr hon hawl i gyflwyno safbwynt i'r gwrthwyneb ar y materion hynny os byddan nhw'n dewis gwneud hynny. Dyna natur y cytundeb hwn—wedi ei lunio yn benodol i Gymru yn unig ac wedi ei deilwra i Gymru.

O ran ei bwyntiau olaf, rwyf i wedi gweld llythyr y comisiynydd pobl hŷn. Rwyf i hefyd yn falch o ddweud fy mod i wedi derbyn llythyr gan Brif Weinidog y DU yn ystod yr wythnos ddiwethaf lle mae'n darparu cyfres o ymrwymiadau ynghylch natur yr ymchwiliad cyhoeddus arfaethedig; ymrwymiadau i gynnwys Llywodraethau datganoledig yn y broses o benodi'r cadeirydd, ac yng nghylch gorchwyl yr ymchwiliad; ymrwymiad y bydd yr ymchwiliad yn ymateb yn gadarnhaol i'r pwyntiau y gwnes i iddo yn fy llythyr pan nodais yr hyn y byddai angen i bobl yng Nghymru ei weld mewn ymchwiliad ar gyfer y DU. Cefais lythyr hefyd heddiw gan Brif Weinidog yr Alban, lle mae'n amlinellu ei chefnogaeth i'r pwyntiau a wnaed gen i yn fy llythyr at Brif Weinidog y DU, ac yn ail-bwysleisio’r angen i ymchwiliad y DU ymrwymo i gynrychioli'r materion y bydd pobl mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig eisiau gweld, a hynny yn gwbl briodol, ymchwiliad o'r fath yn ei wneud.

Felly, rwy'n cymryd rhywfaint o hyder o'r ohebiaeth yr wyf i wedi ei chael gan Brif Weinidog y DU a gan Brif Weinidog yr Alban. Mae llawer iawn o waith i'w wneud o hyd, Llywydd, i wneud yn siŵr bod yr ymrwymiadau hynny yn cael eu cyflawni yn ymarferol, a'n bod ni'n gweld ymchwiliad sydd â'r cyfle gorau o ddarparu'r atebion gorau posibl y mae pobl yng Nghymru yn dymuno eu gweld, a hynny yn gwbl briodol, yn cael eu codi a'u hateb, ond, am y tro, rwy'n credu bod y sicrwydd y mae llythyr Prif Weinidog y DU yn ei roi yn mynd â ni ymhellach i lawr y llwybr hwnnw, ac rwy'n parhau i fod wedi ymrwymo i weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU ar y mater hwn fel bod pobl yng Nghymru yn cael ymchwiliad y gallan nhw fod yn gwbl hyderus ynddo, ac a fydd yn rhoi atebion iddyn nhw y maen nhw'n chwilio yn gwbl briodol amdanyn nhw.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price. 

Thank you very much, Llywydd. As you know, First Minister, the winter fair is happening in Llanelwedd at the moment. I was there very early this morning, and it was a wonderful opportunity to speak face to face with farmers and representatives of that community. The clear message that I heard there from a sector facing so many different pressures from so many different directions was that they needed stability in the industry during this most challenging of times. First Minister, would you endorse that message, and do you agree with us in Plaid Cymru that in order to allow farmers to be environmentally sustainable, and to play their part in delivering Wales's contribution in dealing with the climate emergency, for example, that farmers also need to have economic sustainability? 

Well, Llywydd, may I begin by congratulating everybody that has been part of creating the winter fair in Builth Wells, in a way that is appropriate to the context? I had an opportunity to speak to the Minister, Lesley Griffiths, about her visit to Builth Wells yesterday, and I am very pleased to hear about everything that was in place to assist people to be able to go and attend the fair in a safe manner. And, of course, I know that the current context is a very challenging one for farmers in Wales following Brexit, and in the context of coronavirus and so on. Things are changing, Llywydd, in the world of agriculture. Things have to change. But of course we acknowledge the fact that stability is also important for farmers, too, and so we, through our agreement with Plaid Cymru, are going to proceed to work closely and collaborate closely with people in the sector to prepare for the future, a future where we'll be able to pay farmers for the important things that they will be doing to assist us in the context of climate change. So, through the collaboration and by listening to what people in the field are telling us and by planning carefully together, I am confident that we can create a future for the sector, but also to do it in a manner which does offer stability, but also creates new possibilities for the sector that will help us all with the challenge that we all face with climate change.

One of the specific challenges facing the agricultural community at the moment is that multinational financial companies are coming into rural communities and purchasing agricultural land for the planting of trees in order to buy carbon credits. I was given to understand this morning from one of the agricultural unions that those selling land are now cold calling farmers in an attempt to encourage them to sell their land to investment firms. First Minister, can you provide an assurance that the Government believes that this effort, which speaks more to profit than sustainability, if truth be told, is contrary to our concept here in Wales of sustainability, is contrary to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and that our aim as a nation taking a lead in this area is to encourage local ownership of measures to assist the climate, as we intend to do, of course, in terms of generating sustainable energy to the same extent?

Well, Llywydd, the Minister, Julie James and the Minister, Lesley Griffiths, have met with unions to discuss what we hear is actually happening at present. The important thing for us is to collect this information to be clear about the situation and what is actually happening in this field. To be honest, we're not quite sure as yet what exactly is going on, but we want to collaborate with the unions and other people to collect this information. We have brought a group of people together to assist us in this, and they represent people working in the field, so that we can think and consider how we can attract investment into the field. We will have to do that, but to do so in a way that goes hand in hand with the policies rather than militates against them, and we're aware we have to do it like that. We want to do it in a collaborative fashion with the local communities, so that we can be clear about the ownership of this land in Wales, but also, where we can—. And it's important for us to do this; we cannot attain our ambition in this field without bringing other people and other funding into the sector. That is what we wish to discuss with these other people, to plan with them, and draw together the real authentic information about what's happening at present.
 

Rydym ni hyd yn oed wedi clywed yn ddiweddar rhai Ceidwadwyr yn y Senedd hon yn codi eu lleisiau yn erbyn corfforaethau rhyngwladol yn prynu tir amaethyddol Cymru. Mae'n wych gweld y Torïaid yn cael tröedigaeth hwyr yn erbyn gweithrediad anghyfyngedig y farchnad rydd, ac rwy'n credu bod angen ychydig o undod ar fyd amaeth Cymru, sydd o dan yr holl bwysau hyn ar hyn o bryd. Ond mae'r ymgais ehangach i gyflwyno'r blaid Dorïaidd fel un sy'n amddiffyn ffermio Cymru yn anodd ei lyncu i lawer o ffermwyr. Pan gawson nhw addewid ym maniffesto 2019 y byddai'r Ceidwadwyr yn sicrhau cyllideb flynyddol ffermwyr ym mhob blwyddyn y Senedd nesaf, beth ydym ni wedi ei gael ond y gwrthwyneb: yr addewid o doriad bob blwyddyn yn yr adolygiad cynhwysfawr hwn o wariant? Cymaint felly, mewn gwirionedd, fel y mae Undeb Amaethwyr Cymru yn ei nodi, erbyn 2025, mae'n mynd i fod yn—[Torri ar draws.] —mae dyraniad amaethyddiaeth Cymru yn mynd i fod £248 miliwn yn llai. Rwyf i'n llwyr o blaid dod o hyd i dir cyffredin, ond gadewch i ni fod yn eglur pwy yw'r gelyn cyffredin: Llywodraeth yn San Steffan sydd wedi bradychu ffermwyr a ffermio yng Nghymru dro ar ôl tro.

Wel, Llywydd, cafodd arweinydd Plaid Cymru gyfle i fynd i Lanelwedd heddiw. Treuliais i nos Wener yng nghwmni Clwb Cinio Caerfyrddin, a noson braf iawn oedd hi hefyd. Roedd pawb o fy nghwmpas yn bobl sy'n gweithio yn y diwydiant ffermio, a'r hyn a ddywedodd Adam Price oedd yr hyn a gafodd ei adlewyrchu i mi yn sicr. Dyma bobl sy'n teimlo eu bod wedi eu siomi yn fawr iawn gan yr addewidion a gafodd eu gwneud iddyn nhw—[Torri ar draws.] Gallaf sicrhau'r Aelod nad oedd sôn am barthau perygl nitradau wrthyf i unwaith, ond yr hyn a gafodd ei grybwyll i mi dro ar ôl tro oedd yr addewidion yr oedden nhw o'r farn y cafodd eu gwneud iddyn nhw yn y cyfnod cyn y refferendwm yn 2016. Roedd digonedd o bobl ar y meinciau yna yn barod iawn i wneud yr addewidion hynny yn y dyddiau hynny. Rydych chi'n eu cofio nhw: 'Dim ceiniog yn llai', 'Sicrwydd pendant'—£137 miliwn yn cael ei gymryd oddi ar economi wledig Cymru gan eich plaid chi eleni yn unig, a rhagor o doriadau i ddod bob blwyddyn, bob un blwyddyn, o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant. Ble oedd y 'sicrwydd pendant' o 'ddim ceiniog yn llai' a glywodd y bobl hynny gennych chi bryd hynny? Nid oes dim rhyfedd—. Nid oes dim rhyfedd, dim rhyfedd—[Torri ar draws.] yn fy marn i—[Torri ar draws.] Allaf i ddim clywed yr Aelod, Llywydd, ond mae'n ymddangos ei fod yn dynwared plismon traffig. Efallai fod hwn yn uchelgais arall ar y meinciau yna.

Yr hyn yr wyf i'n cyfeirio ato, Llywydd, yw'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru, y dicter sy'n cael ei deimlo—[Torri ar draws.]—y dicter sy'n cael ei deimlo mewn cymunedau gwledig ynglyn â'r addewidion a gafodd eu gwneud iddyn nhw a'r ffordd y maen nhw wedi eu siomi byth ers hynny—cymryd arian oddi wrthyn nhw;  taro cytundebau masnach mewn rhannau eraill o'r byd heb unrhyw ystyriaeth o gwbl o'r effaith y byddan nhw'n ei chael ar yr economi wledig yma yng Nghymru. Nid oes dim rhyfedd—[Torri ar draws.]—nodd oes dim rhyfedd, pan fyddwch chi'n cyfarfod â phobl o'r cymunedau hynny, eu bod nhw'n mynd allan o'u ffordd i ddweud wrthych chi am eu dicter a'u siom yn y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru.

Llywydd, fel conglfaen cymunedau ledled Cymru, rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo yn llwyr i gefnogi busnesau bach yn Ogwr a phob rhan o Gymru i ffynnu, i gynnal ac i dyfu drwy wasanaethau allweddol, gan gynnwys Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Dros y mis cyfan hwn, yn y cyfnod cyn Dydd Sadwrn Busnesau Bach, rwyf i a fy nghyd-Aelod da Chris Elmore AS wedi bod yn arddangos dwsinau ar ddwsinau ar ddwsinau o fusnesau anhygoel ac amrywiol ym meysydd gweithgynhyrchu, adeiladu, gwasanaethau proffesiynol, manwerthwyr ar y stryd fawr a mwy ar hyd a lled etholaeth Ogwr. Rydym ni wedi bod yn annog pobl i ddefnyddio'r busnesau lleol hyn yn y cyfnod cyn y Nadolig, ond hefyd drwy gydol y flwyddyn, boed hynny i brynu'r cinio Nadolig blynyddol neu'n paratoi'r ffurflen dreth flynyddol neu'n adeiladu'r estyniad newydd hwnnw hefyd. Felly, Prif Weinidog, os ydym ni'n mynd i adeiladu'r Gymru gryfach, wyrddach a thecach hon, mae'n bwysig bod busnesau bach yn chwarae eu rhan hefyd ac yn cael eu cefnogi i wneud hynny, felly mae'r cyllid a gyhoeddodd Gweinidog yr economi yr wythnos diwethaf ar gyfer ein busnesau bach i'w helpu i ddatblygu, datgarboneiddio a thyfu yn bwysig iawn. Pa asesiad ydych chi wedi ei gynnal o'r effaith y bydd y gronfa £45 miliwn hon yn ei chael ar fusnesau bach yng Nghymru ac o ran hybu ein hadferiad economaidd gwyrddach a thecach?

Rwy'n diolch i Huw Irranca-Davies am hynna. Rwyf i, fel yntau, yn edrych ymlaen at fod gyda busnesau bach ddydd Sadwrn nesaf—Dydd Sadwrn Busnesau Bach—a chael siarad â busnesau am y cymorth y maen nhw eisoes wedi ei gael gan Lywodraeth Cymru a'r cymorth newydd y cyhoeddodd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething yr wythnos diwethaf. Diben y cymorth hwnnw, Llywydd, yw helpu'r busnesau hynny i ail-fuddsoddi i greu'r amodau lle byddan nhw, ar ôl y pandemig, yn gallu datblygu a thyfu. Ac fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae'n bartneriaeth allweddol â'n hawdurdodau lleol sydd yno ar lawr gwlad—rwy'n falch iawn o weld bod Pen-y-bont ar Ogwr dan arweiniad Llafur wedi hysbysebu'r cynllun grant newydd ar eu gwefan yn syth ar ôl ei gyhoeddi ac wedi tynnu sylw at bwyslais penodol y cynllun ar greu cadwyni cyflenwi newydd a lleol fel y gall busnesau bach atgyfnerthu ei gilydd a helpu ei gilydd ar y llwybr hwnnw at adferiad.

Ochr yn ochr â hynny i gyd, Llywydd, rydym ni'n parhau i wneud y pethau eraill y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n cefnogi adferiad economaidd yma yng Nghymru, boed hynny drwy'r warant i bobl ifanc—ac rydym ni'n gwybod mai llawer o fusnesau bach yw'r lle cyntaf y gall person ifanc gael ei droed ar yr ysgol i gyflogaeth—neu'r buddsoddiad parhaus yr ydym ni'n ei wneud yn yr economi sylfaenol yma yng Nghymru. Y busnesau hynny sydd yno ddydd ar ôl dydd, blwyddyn ar ôl blwyddyn ar ein strydoedd mawr ac sy'n darparu nid yn unig cyflogaeth werthfawr a chyfleoedd economaidd pwysig iawn, ond, fel yr ydym ni wedi ei glywed yn aml yma yn y Siambr, yn rhoi i'r trefi a'r ardaloedd hynny eu cymeriad, yn eu gwneud yn lleoedd lle mae pobl eisiau mynd ac eisiau bod. Ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn, fel y gwn y mae Huw Irranca-Davies, i fod allan yno ddydd Sadwrn i gefnogi'r agenda gyfan honno.

Prif Weinidog, wrth i ni edrych ymlaen at ddydd Sadwrn Busnesau Bach, fel yr ydych chi wedi ei wneud, hoffwn i gydnabod hefyd ddyfalbarhad anhygoel busnesau bach yma yng Nghymru, yn enwedig yn fy rhanbarth i, sef Gorllewin De Cymru. Mae'r cwmnïau hyn, lle mae llawer ohonyn nhw'n wedi eu rhedeg gan deuluoedd, yn gwneud tua £46 biliwn bob blwyddyn, sy'n fwy na dwywaith holl gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru. Yn ogystal â darparu 62.5 y cant o'r holl gyflogaeth yng Nghymru, mae busnesau bach hefyd yn ail-fuddsoddi cyfradd uwch o'r refeniw yn ôl yn yr economi leol, sy'n hybu ffyniant cyffredinol ardal. Felly, gyda hynny mewn golwg, rwy'n credu ei bod hi'n destun siom gweld cwmnïau o Gymru yn dal i dalu'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain Fawr gyfan, gan fod Cymru yn defnyddio lluosydd uwch ar werth ardrethol na Lloegr neu'r Alban. Sut yn y byd y mae gadael cwmnïau o Gymru o dan anfantais gystadleuol â'u cymheiriaid yn y DU yn cyd-fynd ag ysbryd Dydd Sadwrn Busnesau Bach?

Ar adeg pan fo'n busnesau bach a'n strydoedd mawr yn ceisio adfer ar ôl y pandemig ac mae llawer yn wynebu mwy o gystadleuaeth gan fanwerthwyr ar-lein hefyd, ni allwn fforddio gwasgu cwmnïau bach a theuluol gyda threthi uwch. Felly, er bod y cymorth COVID dros dro gan Lywodraeth Cymru i'w groesawu, yn ôl ei union natur, mae dros dro. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau baich ardrethi busnes ar fusnesau bach yng Nghymru i ganiatáu iddyn nhw ffynnu?

Wel, Llywydd, nid wyf i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Cymru sydd â'r cynllun cymorth ardrethi busnes mwyaf hael yn unman yn y Deyrnas Unedig, ac nid dim ond ar hyn o bryd y mae hynny, pan fo busnesau Cymru wedi cael sicrwydd o flwyddyn o wyliau o ardrethi busnes o'i chymharu â'r chwe mis y cawson nhw ei gynnig yn Lloegr, ond mae hynny ar unrhyw adeg—nid yw 70 y cant o fusnesau bach yng Nghymru yn talu ardrethi busnes o gwbl. Ac rydym ni wedi ymrwymo—ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog cyllid eisoes wedi gwneud hyn yn eglur—i ddefnyddio'r mynegai prisiau defnyddwyr, nid y mynegai prisiau manwerthu, fel y ffordd y byddwn ni'n pennu ardrethi busnes yn y dyfodol, a bydd hynny yn arwain at ddegau lawer o filiynau o bunnoedd o ryddhad i fusnesau bach yma yng Nghymru.

Yr hyn y gwnaf i gytuno ag ef o'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud, Llywydd, o ran ei ymadrodd, yw 'dyfalbarhad anhygoel' busnesau bach a'r camau y maen nhw wedi eu cymryd i ymdrin â'r pandemig. Ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, cyn mynd i Gaerfyrddin, bues i yn Llanelli, Llywydd, ac ymwelais â Jenkins Bakery yno i helpu i ddathlu eu canmlwyddiant; mae'n gwmni a gafodd ei sefydlu union 100 mlynedd yn ôl eleni. Roedd hi'n galonogol iawn clywed gan y cwmni am y ffordd yr oedden nhw, er gwaethaf yr heriau gwirioneddol iddyn nhw eu hwynebu ar anterth y pandemig a'r penderfyniadau anodd y bu'n rhaid iddyn nhw eu gwneud i gadw eu busnes yn fyw, bellach yn ail-fuddsoddi, yn ail-gyflogi, yn gwneud dyfodol i'r busnes hwnnw er mwyn iddo barhau ymhell i'r ganrif nesaf. Mae hynny yn deyrnged i ddyfalbarhad anhygoel y bobl sy'n rhedeg y cwmni a'r bobl sy'n gweithio iddo, ac rwy'n eithaf sicr bod hynny yn nodweddiadol o'r ffordd y mae cynifer o fusnesau bach yng Nghymru wedi gweithio i ddal ati a dod o hyd i ddyfodol, er gwaethaf yr heriau syfrdanol y bu'n rhaid i ni i gyd eu hwynebu.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna, Llywydd. Mae gwell cydnabyddiaeth ariannol, hyfforddiant am ddim a chydnabyddiaeth broffesiynol ymysg y camau sy'n cael eu cymryd, gyda phartneriaid, i helpu i adeiladu'r gweithlu gofal cymdeithasol yng Nghymru.

Mae data a gafodd eu cyhoeddi yn gynharach y mis hwn yn dangos bod y pwysau ar ein system iechyd a gofal yn parhau i dyfu. Mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol wrth gynorthwyo'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau a helpu i leddfu'r pwysau ar eu cydweithwyr yn y GIG. Roeddwn i mor falch o weld eu gwaith caled yn cael ei gydnabod gan gyngor Rhondda Cynon Taf, sydd wedi ymrwymo i ddarparu'r cyflog byw gwirioneddol erbyn mis Rhagfyr i bob un o'i weithwyr gofal cymdeithasol i oedolion annibynnol sydd wedi eu contractio, yn ogystal â'r holl dderbynwyr taliadau uniongyrchol.

Mae'n gwbl gywir bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael diwrnod teg o dâl am ddiwrnod teg o waith. Rydym ni'n gwybod bod y pandemig wedi effeithio ar bob un ohonom ni, ein gwasanaeth iechyd a gofal a'n hawdurdodau lleol yn arbennig. O gofio hyn, a wnaiff y Prif Weinidog gyfarfod â'r Gweinidog llywodraeth leol a'n cydweithwyr llywodraeth leol i drafod y posibilrwydd o ddarparu cymorth ariannol ar unwaith i awdurdodau lleol cyn y Nadolig i helpu i ymateb i heriau gofal cymdeithasol a GIG y gaeaf hwn?

Llywydd, rwy'n diolch i Buffy Williams am hynna. Mae hi'n llygad ei lle i dynnu sylw at bwysigrwydd hanfodol y gweithlu gofal cymdeithasol a'r pwysau sydd arno hefyd. Mae yna gamau y gellid eu cymryd i'n helpu i leddfu hynny. Ar 12 Hydref, ysgrifennodd Gweinidogion yma, ynghyd â'u cymheiriaid yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, at Lywodraeth y DU ar faterion mewnfudo, gan gynnwys gofal cymdeithasol. Codais yn uniongyrchol â Phrif Weinidog y DU yr angen dybryd i gael gofal cymdeithasol ar y rhestr o alwedigaethau prinder. Mae hon yn broblem nid yn unig yng Nghymru ond ledled y Deyrnas Unedig, sydd wedi ei gwaethygu yn Lloegr drwy golli, fel y mae Llywodraeth y DU ei hun yn ei amcangyfrif, 40,000 o weithwyr yn y sector ar 11 Tachwedd, pan ddaeth brechu gorfodol yn rhan o'r rhaglen dros ein ffin.

Rwy'n sicr yn ymuno â'r Aelod, Llywydd, i longyfarch cyngor RhCT ar fwrw ymlaen a thalu'r cyflog byw gwirioneddol. Bydd gennym ni fwy i'w ddweud am hynny, wrth gwrs, pan fydd ein cyllideb yn cael ei gosod y mis nesaf. O ran cymorth ar unwaith, fe wnaethom ni gyhoeddi gwerth £40 miliwn o gymorth ychwanegol yn y gronfa adfer ym mis Medi; £42 miliwn arall i ymdrin â phwysau gofal cymdeithasol y mis diwethaf; ac, erbyn heddiw, rydym yn disgwyl y byddwn ni wedi cael yr holl gynlluniau gan ein byrddau partneriaeth rhanbarthol ar gyfer buddsoddiad o'r gronfa honno—£10 miliwn i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny lle mae asiantaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn dod at ei gilydd—ac yn gobeithio y bydd y cynlluniau hynny yn caniatáu i ni ryddhau'r arian hwnnw iddyn nhw cyn gynted â phosibl fel y gallan nhw ddechrau gwneud y gwahaniaeth yr ydym ni'n gwybod y mae angen ar y sector ei weld.

Rwy'n diolch i Jenny Rathbone am hynny, Llywydd. Rydym ni wedi ymrwymo i gynyddu cyfran y bwyd sydd wedi ei dyfu yn lleol sydd mewn prydau ysgol, a fydd o fudd i economïau lleol drwy gaffael a chadwyni cyflenwi cynaliadwy a chyfrifol. Er enghraifft, cafodd estyniad i'r prosiect Bocs Bwyd Mawr llwyddiannus ei gynnwys yn y cyhoeddiad y mis hwn o'n cronfa cymorth i aelwydydd newydd.

Prif Weinidog, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i'n un o gefnogwyr mwyaf yr ymrwymiad pwysig iawn i sicrhau y bydd pob plentyn ysgol gynradd yn cael pryd ysgol am ddim yn y dyfodol, ond rwy'n gwbl ymwybodol o'r heriau sy'n gysylltiedig â hynny—cael y personél cywir sy'n gwybod sut i goginio, yn ogystal â sicrhau ei fod yn fforddiadwy yn y tymor hir. Mae'n ymddangos i mi yn hanfodol ein bod ni'n gofyn i'n hawdurdodau lleol egluro faint yn union o dunelli o datws a moron a'r holl bethau eraill sy'n mynd i mewn i fwyd i blant ysgol y bydd eu hangen arnyn nhw yn y dyfodol, er mwyn i ni allu cael ein ffermwyr i dyfu'r pethau hynny yn hytrach na gorfod cael gafael arnyn nhw o rywle arall, oherwydd wedyn rydym ni'n rhoi maeth i'n plant yn ogystal â meithrin ein heconomi leol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa sgyrsiau sydd wedi digwydd gydag awdurdodau addysg lleol ar sut i ddechrau cynllunio'r mater pwysig hwn o ddifrif.

Rwy'n diolch i Jenny Rathbone am y pwyntiau pwysig iawn yna, ac am ei chefnogaeth gref iawn i brydau ysgol yn gyffredinol, ond hefyd i ansawdd a natur y prydau hynny. Rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn ymwybodol o brosiect cronfa her Cyngor Sir Gaerfyrddin, y gwnaethom ei ariannu drwy'r gronfa economi sylfaenol—prosiect gwirioneddol ragorol wedi ei arwain gan yr awdurdod lleol mewn partneriaeth â'r bwrdd iechyd lleol a'r brifysgol leol. Tynnodd sylw at nifer o gyfleoedd pwysig iawn, ond amlygodd hefyd rai o'r heriau ymarferol gwirioneddol, y mae Jenny Rathbone newydd dynnu sylw atyn nhw—problemau llunio bwydlenni, ceginau cyhoeddus, a diffyg capasiti prosesu. Felly, llaeth o Gymru yw'r holl laeth a ddefnyddir mewn ysgolion yn sir Gaerfyrddin, ond mae'n rhaid mynd â rhywfaint o'r llaeth hwnnw, nid yn unig y tu allan i'r sir, ond weithiau y tu allan i'r wlad, er mwyn ei brosesu a'i botelu. Mae'r awdurdod lleol wedi ymrwymo i wneud rhywfaint o waith i weld pa un a ellid ail-greu capasiti prosesu, ar sail gydweithredol, yn y sir. Ac roedd yr angen i ddatblygu sector garddwriaeth Cymru, y mae'r Aelod wedi sôn amdano yn aml ar lawr y Senedd, yn un o'r gwersi a gafodd eu dysgu o brofiad y gronfa her hefyd.

Felly, mae llawer o waith wedi ei wneud, Llywydd, i nodi'r problemau y mae angen eu datrys os ydym ni am wneud yn siŵr bod y gwaith o ehangu prydau ysgol am ddim yn cael ei ategu gan gynnydd i gapasiti cyflenwyr cynhenid Cymru i fod yn rhan o hynny i gyd wedyn. Mae cyngor Caerffili yn arwain Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru o ran bwyd yn y sector cyhoeddus, ac rwy'n gwybod ei fod yn ymwneud yn uniongyrchol iawn ar hyn o bryd, er enghraifft, â Castell Howell, i weld lle ceir cyfleoedd i ddisodli rhai o'r cyflenwyr sy'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd â chyflenwyr o Gymru, nid yn unig o ran prydau ysgol, ond yn y sector bwyd cyhoeddus ehangach. Ceir cyfleoedd gwirioneddol yno, ond rhai problemau ymarferol, dilys iawn y bydd yn rhaid eu datrys os yw'r cyfleoedd hynny am gael eu gwireddu yn briodol.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae theatrau wedi cael cefnogaeth gref yng Nghymru yn ystod y pandemig, o'r gronfa adfer diwylliannol gwerth £93 miliwn a'r gronfa gweithwyr llawrydd—ffrwd adfer sydd ar gael yn unigryw yng Nghymru. Mae Theatr Hafren yn etholaeth yr Aelod ei hun wedi elwa ar fwy na £300,000 o'r cyllid adfer hwnnw.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Rwy'n ei werthfawrogi yn sôn am Theatr Hafren yn fy etholaeth i hefyd. Daeth y gronfa adfer diwylliannol bresennol i ben ddiwedd mis Medi, felly rwy'n sylweddoli ein bod ni'n sôn am gymorth sydd wedi bod ar gael hyd at ddiwedd mis Medi. Mae fy nghwestiwn, mae'n debyg, yn ymwneud â'r dyfodol o ran cynorthwyo theatrau, oherwydd ceir rhai heriau enfawr i theatrau a chanolfannau celfyddydol, wrth gwrs. Yr her yw cael cynulleidfaoedd yn ôl i'r adeiladau mewn niferoedd digonol i wneud cynyrchiadau yn hyfyw yn ariannol. Ceir her hefyd o ran staffio ychwanegol ar gyfer digwyddiadau ac o ran prosesu ad-daliadau y mae'n rhaid eu gwneud oherwydd bod pobl yn canslo, oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw hunanynysu, sydd, wrth gwrs, yn gwbl ddealladwy. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, pryd y gall y diwydiant ddisgwyl rhywfaint o wybodaeth am y rownd nesaf o gyllid sydd ei angen i fynd i'r afael â'r heriau penodol y maen nhw'n eu hwynebu ar hyn o bryd wrth iddyn nhw ddod allan o'r pandemig?

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna, Llywydd. Mae'n llygad ei le bod y £30 miliwn, sef ail gam y gronfa adfer diwylliannol, i gyd wedi ei ddyrannu erbyn diwedd mis Medi. Siaradais ag uwch swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio ar y gronfa adfer diwylliannol ddoe. Maen nhw wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Celfyddydau Cymru i ystyried a oes angen rownd arall o gymorth ar gyfer lleoliadau diwylliannol. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf eu bod nhw'n disgwyl cael cyngor i Weinidogion cyn diwedd yr wythnos hon o ganlyniad i'r trafodaethau hynny, ac yna mater i Weinidogion, gan gynnwys y Gweinidog cyllid wrth gwrs, fydd gweld beth y gellir ei wneud i gynnig unrhyw gymorth arall i'r sector, gan ganolbwyntio ar oroesiad busnesau, yn y ffordd y mae Russell George wedi awgrymu. Wyddoch chi, mae hwn yn gyfnod anodd iawn i'r celfyddydau byw, ac os oes lleoliadau sydd â'r brif her o oroesi a'n bod ni'n gallu eu cynorthwyo nhw, yna bydd y cyngor sydd ei angen ar Weinidogion i wneud hynny gyda nhw yn fuan iawn, iawn.

I thank the First Minister for that response. I am going to have to temporarily suspend the session because there are technical issues that mean that what's happening in the Chamber isn't heard by those on Zoom, and therefore we will take a short technical break and we will return to question 7 from Alun Davies. So, a short break.

Question 7 is next. Alun Davies.

Llywydd, rwy'n ddiolchgar i'n holl gydweithwyr sy'n gweithio ym maes gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, am eu hymrwymiad i ddarparu gwasanaethau yn ein cymunedau. Maen nhw'n hanfodol i helpu i amddiffyn ein pobl ac, yn wir, ein ffordd o fyw, yn ogystal â chynorthwyo adferiad ein gwlad ar ôl pandemig COVID.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Byddwch chi'n cofio i mi ei holi yr wythnos diwethaf am y gwasanaethau trafnidiaeth sy'n gwasanaethu bwrdeistref Blaenau Gwent, a hoffwn i ddychwelyd at hynny y prynhawn yma. Rwy'n siŵr y bydd wedi rhannu trallod ein cyd-Aelodau Ceidwadol o ddarganfod bod yr 'Adolygiad o Gysylltedd yr Undeb', a gafodd ei gomisiynu gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, yn cefnogi ei ddull ef a dull Llywodraeth Cymru o ymdrin ag adolygiad Burns a buddsoddiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus yng nghoridorau'r de-ddwyrain a'r cyffiniau i sicrhau cysylltedd i Flaenau Gwent ac i rannau eraill o'r rhanbarth. A yw'n cytuno â mi, gan mai Cymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig nad yw'n cael buddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau rheilffyrdd o ganlyniad uniongyrchol i benderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, mai'r unig ffordd y gall Cymru ddal i fyny â buddsoddiad mewn gwasanaethau rheilffyrdd yw drwy ddatganoli seilwaith rheilffyrdd i Lywodraeth Cymru?

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Alun Davies am hynna. Roeddwn i'n falch iawn o weld adolygiad llawn Hendy, Llywydd. Roeddwn i'n falch o weld y ffordd yr oedd yn cymeradwyo dull Cymru o wella trafnidiaeth ledled Cymru, y dylai fod yn aml-foddol, y dylai gynnwys gweithio gyda phartneriaid, ac wrth gwrs mae Alun Davies yn iawn: mae adolygiad Hendy yn cymeradwyo argymhellion adolygiad Burns yn y de, yn ogystal â galw am drydaneiddio'r rheilffordd yn y gogledd hefyd. Rwyf i yn gobeithio y byddwn ni'n gweld Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gweithredu argymhellion ei hadolygiad ei hun bellach. Yn rhy aml yng Nghymru, rydym ni wedi gweld adolygiadau gan y Llywodraeth Geidwadol heb i gamau dilynol gael eu cymryd ar eu sail, fel yn achos morlyn llanw bae Abertawe, i roi un enghraifft yn unig.

Lle mae'r rheilffordd eisoes yn nwylo'r Senedd, Llywydd, rydym ni wedi gwneud buddsoddiadau mawr—buddsoddiadau trawsnewidiol—a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym Mlaenau Gwent ac mewn cymunedau eraill yng Nghymru. Pe bai gennym ni fwy o bwerau, cyn belled—cyn belled—ag y bo'r buddsoddiad sydd ei angen i fynd ochr yn ochr â nhw gennym ni, yna rwy'n siŵr, fel y dywedodd Syr Peter Hendy, y bu datganoli yn dda ar gyfer llunio polisïau trafnidiaeth, a byddai hyd yn oed yn well pe bai gennym ni'r gallu y cyfeiriodd yr Aelod ato er mwyn gwneud hyd yn oed mwy, i wneud yn siŵr y byddai gwasanaethau i'w gymuned ef ac eraill yn cael eu gwneud mewn penderfyniadau sy'n agos at bobl sy'n deall y cymunedau hynny ac yn gwybod beth sydd ei angen arnyn nhw ar gyfer y dyfodol.

And finally, question 8, Jack Sargeant. 

Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu nifer o fentrau yng Nghymru yn y maes hwn, gan gynnwys rhaglen eco-sgolion Cadwch Gymru'n Daclus, gan rymuso pobl ifanc i wneud newidiadau amgylcheddol cadarnhaol i'w hysgol a'u cymuned, a gweithredu ar newid hinsawdd.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar y mater hwn wrth arwain y ffordd. Yn fy etholaeth i, mae Ysgol Golftyn yn enghraifft wych o arwain y ffordd ar y mater penodol hwn. Gwnaeth pob disgybl blwyddyn 2 o'r ysgol ysgrifennu ataf i'n ddiweddar, a chefais wahoddiad i'r ysgol i ateb cwestiynau heriol am newid hinsawdd. Cododd y llythyrau a'r cwestiynau bwysigrwydd ailgylchu a phryderon ynghylch y capiau iâ pegynol yn toddi a'r effaith y mae'n ei chael ar fywyd gwyllt, ac yn arbennig, eirth gwyn. Pan ymwelais â'r ysgol ddydd Gwener diwethaf i ateb y cwestiynau heriol iawn hyn gan ddisgyblion blwyddyn 2, cefais fy synnu gan eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi longyfarch y disgyblion a'r staff yn Ysgol Golftyn yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac a wnewch chi ofyn i'ch swyddogion ystyried y gwaith y maen nhw'n ei wneud fel arfer gorau Cymru ar faterion newid hinsawdd i ddisgyblion a staff ysgolion?

Rwy'n diolch i Jack Sargeant, Llywydd, am hynny i gyd, ac ar bob cyfrif, estynnwch fy llongyfarchiadau i'r bobl ifanc hynny am eu hymrwymiad i'r agenda hon a'u diddordeb ynddi. Rwy'n credu ei bod yn nodweddiadol o bobl ifanc ym mhob rhan o Gymru. Rwyf i wedi cael y fraint o ymweld â nifer o ysgolion i siarad yn uniongyrchol â phobl ifanc am y materion hyn. Cymerais ran, gyda nifer o gyd-Weinidogion, mewn trafodaethau gyda phobl ifanc ar Ddiwrnod Byd-eang y Plant wythnos yn ôl. Nid ydych byth yn cwrdd â grŵp o bobl ifanc heb iddyn nhw ofyn y cwestiynau heriol hynny i chi ynghylch yr hyn y mae oedolion yn ei wneud i sicrhau dyfodol iddyn nhw yn rhydd rhag ofn yr hyn y byddai newid yn yr hinsawdd yn ei wneud yn eu bywydau.

Rwy'n credu ein bod ni'n hollol gywir, Llywydd, i fod yn falch o'r ffordd nad bod yn ymwybodol yn unig y mae plant a phobl ifanc yng Nghymru o ddifrifoldeb yr argyfwng hinsawdd yn unig, ond eu bod wedi ymrwymo i helpu i wneud rhywbeth yn ei gylch. Roedd y llysgenhadon hinsawdd ifanc a gynrychiolodd Gymru yn y gynhadledd COP yn Glasgow yn glod llwyr iddyn nhw eu hunain ac i Gymru. Gwnaethon nhw wahaniaeth gwirioneddol o ran cyflwyno'r neges a bod yr unigolion heriol hynny sydd eu hangen arnom ni, ac maen nhw wedi dychwelyd ac wedi cymryd rhan yr wythnos diwethaf yn yr Wythnos Newid Hinsawdd yma yng Nghymru—digwyddiad mawr; 110 o siaradwyr, 25 o sesiynau, dros 3,000 o bobl wedi cofrestru ar-lein, a sesiynau wedi eu cynnal yn uniongyrchol gan bobl ifanc eu hunain. Yn ogystal â gofyn cwestiynau heriol i ni, maen nhw hefyd yno yn ceisio creu atebion i'r her fyd-eang fawr honno sy'n ein hwynebu ni i gyd. Mae'n wych clywed am y ffordd y mae pobl ifanc yn Alun a Glannau Dyfrdwy hefyd yn rhan o'r ymdrech genedlaethol fawr honno.

I thank the First Minister. 

The next item is the business statement and announcement and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi gwneud tri newid i'r agenda heddiw. Yn gyntaf, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am COVID-19, ac o ganlyniad, mae'r datganiad ar 'Cymru Iachach' wedi ei ohirio tan 11 Ionawr. Yn ail, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar ddiwrnod rhyngwladol pobl anabl. Ac yn olaf, mae'r ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd wedi ei gohirio tan 11 Ionawr. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Rwyf i'n datgan buddiant fel aelod etholedig o Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyllid caledi COVID ar gyfer cynghorau lleol yng Nghymru. Fel y soniwyd sawl gwaith ar draws y Siambr, mae'r gwaith da y mae awdurdodau lleol wedi ei wneud drwy gydol pandemig COVID-19, gan gadw pobl yn ddiogel, a darparu gwasanaethau hanfodol yn ein cymunedau—. Mae hefyd yn werth nodi'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddarparu drwy gronfa caledi COVID i awdurdodau lleol, gan sicrhau y gall y gwasanaethau hynny barhau gystal â phosibl. Ond hoffwn i gael datganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa caledi COVID honno y mae awdurdodau lleol wedi bod yn ei chael, ac, yn bwysig, gallu'r gronfa hon i ymdrin â'r hyn sy'n debygol o fod yn bwysau pellach oherwydd COVID-19 cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon, ac, os yw'n bosibl, diweddariad ar gynlluniau'r gronfa hon yn y dyfodol y tu hwnt i fis Mawrth hefyd. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ein bod ni wedi gweithio'n agos iawn mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, yn enwedig yn ystod pandemig COVID-19. Yn sicr, mae llawer o wasanaethau na fydden nhw wedi eu darparu oni bai am eu gwaith. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw newidiadau i'r gronfa caledi ar hyn o bryd. Efallai y bydd yn rhan o'n cyllideb ddrafft, ond, os na, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

Hoffwn i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth i drafod ariannu seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. Mae tanariannu trychinebus ein rhwydwaith rheilffyrdd wedi ei amlygu gan adolygiad cysylltedd yr undeb Llywodraeth y DU, sy'n argymell, yn syfrdanol, wella cysylltiadau â Lloegr, er mai Llywodraeth y DU ei hun a wnaeth gefni ar ei haddewid i drydaneiddio prif reilffordd de Cymru. Mae ymchwil Canolfan Llywodraethiant Cymru, Trefnydd, yn dangos ein bod ni wedi colli gwerth £0.5 biliwn o gyllid rheilffyrdd dros 10 mlynedd, oherwydd nad yw seilwaith rheilffyrdd wedi ei ddatganoli, a bydd HS2 yn gwneud hynny'n waeth. Mae penderfyniad Trysorlys y DU i bennu'r ffactor cymharedd ar gyfer Cymru ar 0 y cant yn golygu na chawn ni ddim o wariant HS2. Bydd yr Alban yn cael tua £10 biliwn, bydd Cymru'n cael sero, a hyn pan fo'n trenau eisoes yn orlawn, yn rhy aml yn hwyr, ac yn annibynadwy. Felly, Trefnydd, rwy'n credu y byddai'r Aelodau ar draws y Siambr yn croesawu cyfle i drafod yr argyfwng hwn a'r hyn y byddai modd ei wneud yn ei gylch, cyn i ni, yng ngeiriau Will Hayward o'r Western Mail, gael ein condemnio i ganrif arall o reilffyrdd eilradd.

Diolch. Mae'n sicr yn siomedig iawn gweld na fydd Cymru yn elwa ar y cynnydd hwnnw mewn cyllid rheilffyrdd, fel yr oeddem ni yn sicr wedi gobeithio ei wneud. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn y Siambr gyda mi ac mae hi wedi clywed eich cais. Yn amlwg, mae ganddi hi a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am drafnidiaeth, gwestiynau yr wythnos nesaf, felly byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n cyflwyno cwestiwn iddyn nhw yr wythnos nesaf.

Rydym ni i gyd wedi cael ein dal rhywfaint gan yr iteriad diweddaraf o COVID, gyda'r amrywiolyn newydd o'r enw omicron, yn enwedig dinasyddion Cymru a oedd dramor ar y pryd pan oedd angen i ni gyflwyno'r cyfyngiadau ychwanegol hyn ar deithio. Roeddwn i'n meddwl tybed a all y Llywodraeth wneud datganiad ynghylch sefyllfa Gleision Caerdydd a'r Scarlets, a fydd, yn amlwg, yn gorfod cymryd rhan mewn cystadlaethau eraill, y gallai fod tarfu arnyn nhw yn sgil yr angen sy'n parhau iddyn nhw fod mewn cwarantin. A allech chi ddweud a yw'n bosibl i'r Gleision ddychwelyd o Dde Affrica a bod mewn cwarantin yma yng Nghymru, neu, os nad ydyn nhw, beth yw'r sefyllfa iddyn nhw?

Diolch. Fel yr wyf i newydd ei gyhoeddi, bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am COVID-19 y prynhawn yma. Gwnaethoch chi ofyn yn benodol—gwnaethoch chi sôn am Rygbi Caerdydd a'r Scarlets. O dan y rheoliadau presennol, nid oes gennym ni'r opsiwn i ddod â'r parti adref cyn i'r cwarantin 10 diwrnod ddod i ben, gan ei bod yn amlwg yn anghyfreithlon dod i mewn i Gymru os ydych chi wedi bod mewn gwlad ar y rhestr goch yn ystod y 10 diwrnod diwethaf. A hyd yn oed os nad oedd hynny'n wir, mae'n amlwg nad oes gennym ni'r cyfleusterau cwarantin hynny yma yng Nghymru. Ar hyn o bryd mae parti teithio y Scarlets mewn gwasanaeth cwarantin wedi ei reoli yn Belfast, lle cyrhaeddon nhw ddydd Sul, ac mae angen iddyn nhw aros mewn cwarantin a mynd trwy'r cyfnod dynodedig o 10 diwrnod. O ran Gleision Caerdydd, maen nhw'n dal i fod yn Ne Affrica, a'r sefyllfa bresennol yw, wrth deithio i'r DU o wlad ar y rhestr goch, ni chewch chi deithio yn syth i Gymru. Rydym ni'n gwybod bod sawl aelod o'r parti yn sâl, ac rydym yn dymuno gwellhad buan iddyn nhw.

Rhys ab Owen. O—

Na.

Wn i ddim beth yw hi amdanoch chi, Rhys, ond mae'n ymddangos fy mod i bob amser yn eich galw chi ar yr adeg anghywir. [Chwerthin.] Altaf Hussain, ac yna Rhys ab Owen.

Gweinidog, ddydd Mercher, mae gorchymyn diogelu mannau cyhoeddus yng nghanol y ddinas yn cael ei gyflwyno am dri mis yn Abertawe, a bydd yn berthnasol i ymddygiad fel cymryd cyffuriau a meddwi. Mae'n golygu y bydd modd atafaelu alcohol a chyffuriau sy'n cael eu defnyddio ar y stryd cyn i'r sefyllfa fynd yn broblem, ac mae modd cyflwyno hysbysiadau cosb benodedig ar gyfer ymddygiad gwrthgymdeithasol fel rhegi ac ymddygiad ymosodol. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth i'r Senedd ystyried llwyddiant mesurau o'r fath? Diolch.

Mae'n ddrwg gen i, Llywydd; roeddwn i'n ei chael hi'n anodd iawn clywed.

Rwy'n credu roedd problem gyda'ch meicroffon ar un adeg yn y fan yna, Altaf Hussain. Rwy'n mynd i ddod yn ôl atoch chi ar ddiwedd y cwestiynau i weld a oes modd datrys y mater ar eich meicroffon. Rwy'n galw nawr ar Rhys ab Owen.

Thank you very much, Llywydd. Trefnydd, to mark over two years since the publication of the Commission on Justice in Wales report, a conference was staged this morning, chaired by Anna McMorrin, the Deputy Minister for victims and youth services. The trade unions were represented, as was the former Lord Chief Justice Thomas. He praised the steps that have already been taken following the publication of his report, such as greater leadership by the Government in this place and more scrutiny in the Senedd. He also praised the establishment of the Law Council of Wales and a pilot for the family drug and alcohol court. But he said there was still yet much to be done. With as many of a third of the recommendations within the gift of Welsh Government, as two years have now passed, can we have a statement on the Government's plan to implement those recommendations within their powers? Thank you. 

Byddwn, byddwn i'n hapus iawn i ofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol gyflwyno datganiad.

Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar addysg cerddoriaeth yng Nghymru. Yn gynharach y mis hwn, cefais i'r pleser o ymweld â menter Cerdd Cydweithredol Sir Ddinbych, sefydliad dielw sy'n darparu hyfforddiant cerddoriaeth o safon yn ardaloedd sir Ddinbych a Wrecsam, ac enillydd gwobr Tech for Good yng ngwobrau Busnes Cymdeithasol Cymru 2021. Mae'r fenter gydweithredol yn cael ei chynnal gan athrawon er budd disgyblion, a chaiff ei rheoli gan bennaeth gwasanaeth yn sir Ddinbych. Maen nhw'n darparu hyfforddiant ar amrywiaeth eang o offerynnau a llais, gyda'r nod o ddatblygu potensial cerddoriaeth pob disgybl yn unol â'u hanghenion a'u dyheadau unigol. Mae eu model llwyddiannus a chost-effeithiol sy'n diwallu anghenion iechyd a lles plant a phobl ifanc yn haeddu cefnogaeth i barhau a thyfu. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf mai nhw yw'r unig wasanaeth cerddoriaeth cydweithredol yng Nghymru. Gwnaethon nhw enwi awdurdodau lleol naill ai heb wasanaeth cerdd neu sy'n ceisio diswyddo pob athro cerdd, a gwnaethon nhw ddweud mai dim ond dau awdurdod lleol yng Nghymru sy'n darparu gwasanaeth i ddisgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim, gan gynnwys Wrecsam. Gwnaethon nhw ddweud wrthyf hefyd eu bod nhw wedi datblygu model sy'n gweithio, ond ar ôl sefydlu sylfaen dda dros wyth mlynedd, mae angen cyllid cynaliadwy arnyn nhw i fod yn fodel gogledd Cymru neu Gymru gyfan, lle maen nhw'n rhoi cyfle i ddarparu gwasanaethau gwell yn fwy cost-effeithlon, dan arweiniad yr aelodau cydweithredol sydd eu hunain yn weithwyr proffesiynol ym maes cerddoriaeth. Fodd bynnag, gwnaethon nhw fynegi pryder na ddylai'r gwasanaeth cerdd cenedlaethol sy'n cael ei ddatblygu gan Lywodraeth Cymru fynd â'u gwasanaeth yn ôl yn fewnol, a gwnaethon nhw ofyn a fyddai'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol newydd yn cynnwys model cydweithredol newydd gyda chyllid ar gyfer mentrau cydweithredol. Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.

Diolch. Rwy'n amlwg yn ymwybodol iawn o'r gwasanaeth cydweithredol y mae Mark Isherwood yn cyfeirio ato. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud ar ddiwedd eich cyfraniad, mae'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yn ymrwymiad y rhaglen llywodraethu i ni, ac mae'n cael ei datblygu ar hyn o bryd. Felly, nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cyflwyno datganiad ar hyn o bryd, ond rwy'n sicr y bydd gan y Gweinidog ddiddordeb mawr mewn clywed y sylwadau y mae Mark Isherwood wedi eu gwneud—y mae wedi eu cyflwyno gan y cwmni cydweithredol—a byddaf i'n sicrhau bod eu barn yn amlwg yn cael ei hystyried wrth i ni gyflwyno'r gwasanaeth.

Hoffwn i ofyn am ddatganiad ar stopio a chwilio yng Nghymru. Cafodd un o fy etholwyr i ym Mhencoed ei stopio wrth adael gêm bêl-droed dan 15 oed, ac roedd fy etholwr ei hun yn 15 oed ac nid oedd ganddo riant na gwarcheidwad yn bresennol gydag ef pan gafodd ei chwilio. Yn ogystal â bod yn ergyd i'w hyder ei hun, mae hefyd yn fy nharo i fod hyn eto yn fater o broffilio. Er fy mod i'n derbyn na all y Trefnydd a'r Gweinidog wneud sylwadau ar faterion unigol, rwy'n siŵr bod llawer ohonom ni wedi cael etholwyr yn cysylltu â ni gyda straeon tebyg yn ein hamser yma fel cynrychiolwyr.

Diolch. Wel, na, ni allaf i wneud sylw ar achos unigol, ac ni all y Gweinidog wneud hynny chwaith. Fodd bynnag, yn amlwg, mater i'r heddlu yw hwn, sydd, fel y gwyddoch chi, yn fater a gadwyd yn ôl, ond byddaf i'n sicr yn sicrhau bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi clywed eich sylwadau. Efallai y byddai'n well pe baech chi'n ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, oherwydd, yn amlwg, mae'n cyfarfod yn rheolaidd â'r pedwar heddlu.

Hoffwn i gael datganiad gan y Gweinidog newid hinsawdd, os gwelwch yn dda, ar storm Arwen. Fel y bydd llawer ohonoch chi'n gwybod, cafodd 30,000 o gartrefi eu gadael heb bŵer, ataliodd Trafnidiaeth Cymru y rhan fwyaf o'i wasanaethau rheilffordd, gwnaethom ni golli ffenestri eglwysi yn Llandudno, a chwympodd cannoedd o goed, yn aml ar draws y priffyrdd. Cafodd cyflymder gwynt o 81mya ei gofnodi yn Aberporth yng Ngheredigion, ac, wrth dalu teyrnged i'n hawdurdodau lleol, a oedd yn gyflym iawn yn dod allan i helpu lle'r oedd pobl wedi cael coed yn cwympo, rwyf i'n meddwl tybed, o gofio ein bod ni i gyd yn teimlo bod hynny'n ddamwain natur fympwyol—rwy'n ofni bod y mathau hynny o stormydd yn debygol o gynyddu, wrth symud ymlaen, gyda newid hinsawdd—a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog newid hinsawdd ar sut yr ydych chi'n bwriadu gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod ganddyn nhw'r holl bethau sydd eu hangen arnyn nhw, pe bai'r mathau hyn o stormydd yn digwydd eto, hyd yn oed dros y gaeaf hwn o bosibl? Diolch.

Rwy'n credu nad oes amheuaeth y gwelwn ni lawer mwy o'r stormydd hyn. Rydym ni wedi gweld llawer mwy o'r stormydd hyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Rydym ni wedi gweld mwy o lifogydd, ac yn y blaen, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd, yn amlwg, yn y Siambr, yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod ganddyn nhw bopeth sydd ei angen arnyn nhw. Yn amlwg, yr oedd llawer o dai heb bŵer, rwy'n gwybod, nid cynifer yn fy etholaeth i, ond yn yr etholaeth gyfagos. Hyd at neithiwr, hyd yn oed, roedd pobl yn dal i fod heb drydan. Ond mae'r Gweinidog yn parhau i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol, gyda sefydliadau fel Cyfoeth Naturiol Cymru i weld beth allwn ni ei wneud i helpu i amddiffyn ein cymunedau yng ngoleuni'r stormydd hyn.

Trefnydd, hoffwn i godi mater gwasanaethau dibyniaeth ar gyffuriau yng Nghymru. Yn dilyn y ddadl fer yr wythnos diwethaf gan Jayne Bryant a'r ddadl fer a gynhaliais i ar gamddefnyddio sylweddau yn gynharach y tymor hwn, ymrwymodd y Llywodraeth hon i greu dull tosturiol o ymdrin â dibyniaeth. Roedd yn galonogol clywed y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Lles yn dweud,

'Yng Nghymru, lleihau niwed ac adeiladu cymunedau adfer cryf yw ein dull gweithredu o hyd.'

Gyda'r ymrwymiad clir hwn mewn golwg, hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar sut y bydd rhaglenni dibyniaeth ar gyffuriau, y cawson nhw eu hariannu gan arian cronfa gymdeithasol Ewrop ar un adeg, yn cael eu cynnal pan ddaw'r contractau presennol i ben.

Rwy'n cyfeirio'n benodol at y gwasanaeth mentora cymheiriaid y tu allan i'r gwaith, sy'n dod i ben ym mis Awst y flwyddyn nesaf. Yn fy rhanbarth i, enw'r rhaglen hon yw Cyfle Cymru, ond rwy'n gwybod bod ganddi enwau eraill, yn dibynnu ar ba ran o Gymru y mae'n gweithredu ynddi. Mae sôn y bydd y rhaglen Gymru gyfan hon yn dod yn fewnol ac y bydd yn cael ei hymgorffori mewn contractau cyflogadwyedd sydd eisoes yn bodoli. Mae'r rhai sydd â phrofiad yn y maes yn dweud y bydd hyn yn drychinebus gan fod eu cleientiaid yn aml yn byw bywydau anhrefnus, a bod ganddyn nhw anghenion meddwl difrifol a bod angen ymdrin â nhw'n wahanol. Nid rhyw amheuaeth yn unig yw hon gan y rhai hynny yn y maes, oherwydd bod cynsail i'r gwasanaeth hwn yn cael ei ddwyn yn fewnol o'r blaen; ac yn anochel, fe wnaeth chwalu. Mae'r model presennol dan arweiniad cymheiriaid wedi bod yn llwyddiannus ers pum mlynedd, ac mae angen ymrwymiad i ymestyn ei gyllid y tu hwnt i haf y flwyddyn nesaf. Diolch yn fawr.

Diolch. Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch gwasanaethau a chynlluniau sydd wedi eu hariannu gan gyllid Ewropeaidd a'r hyn y byddwn ni'n ei wneud i'w parhau, fel nad ydym ni'n taflu'r holl waith da hwnnw ymaith. Rydych chi newydd roi enghraifft glir iawn, rwy'n credu, o gynllun o'r fath. Bydd y rhain yn rhannau o drafodaethau y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynghyd â'i dirprwyon—felly mae hynny'n cynnwys y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl—yn eu cael wrth i ni nesáu at osod y gyllideb ddrafft, felly bydd rhagor o wybodaeth yn cael ei rhoi bryd hynny.

May I ask for one written statement, if I may, from the Minister for Economy and/or the Minister for culture on the level of financial or practical support that can be provided to cinemas, theatres, arts centres as they operate the COVID pass? I'm thinking about organisations such as Ucheldre Centre, Theatr Fach and the Empire cinema in Anglesey, which are run as social enterprises and just need some help just in order to ensure that they can implement the passes effectively. 

Hefyd, hoffwn i ofyn am ddatganiad llafar gan Lywodraeth Cymru yn llongyfarch pobl Barbados ar drawsnewid i fod yn weriniaeth. Enillodd y wlad ei hannibyniaeth, rwy'n credu, ryw 55 mlynedd yn ôl ac erbyn hyn mae hi'n cymryd y cam olaf ar y daith honno. Ac wrth siarad â'r dorf ar y safle sydd newydd ei ailenwi yn Sgwâr yr Arwyr Cenedlaethol, dywedodd Tywysog Cymru:

'Rhyddfreiniad, hunanlywodraeth ac annibyniaeth oedd eich cerrig milltir. Rhyddid, cyfiawnder a hunan-benderfyniad a fu'n eich tywys.'

Rwy'n dymuno'r gorau i Barbados wrth iddyn nhw wynebu eu dyfodol newydd, cyffrous, ar yr union adeg y mae nifer cynyddol o bobl yng Nghymru yn sylweddoli'r manteision a allai ddod i ni o groesawu'r dyfodol yn genedl annibynnol. Ac rwy'n edrych ymlaen at ddatganiad adeiladol gan Lywodraeth Cymru.

Wel, nid wyf i o'r farn y byddai'n briodol i ni gael datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â hynny.

O ran eich pwynt cyntaf ynghylch y celfyddydau a diwylliant, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei sesiwn gwestiynau ei fod wedi cyfarfod â swyddogion ddoe a oedd yn ystyried pa gefnogaeth, os o gwbl, neu pa gymorth pellach, y byddai ei angen ar y sector celfyddydau a diwylliant. Ac rwy'n credu iddo ef ddweud bod y Gweinidog yn aros am ragor o gyngor cyn dod i benderfyniad.

And finally, we'll go back to Altaf Hussain. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, ddydd Mercher, bydd Gorchymyn diogelu mannau agored cyhoeddus canol y ddinas yn cael ei gyflwyno am dri mis yn Abertawe ac fe fydd yn berthnasol i ymddygiad fel cymryd cyffuriau a meddwdod. Mae hynny'n golygu y gellir atafaelu alcohol a chyffuriau sy'n cael eu defnyddio ar y strydoedd cyn i'r sefyllfa fynd yn broblem, ac y gellir cyflwyno hysbysiadau cosb benodedig ar gyfer ymddygiad gwrthgymdeithasol fel rhegi ac ymddygiad ymosodol. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddadl yn amser y Llywodraeth i'r Senedd allu ystyried llwyddiant mesurau o'r fath? Diolch i chi.

Wel, mater i bob awdurdod lleol yw hynny o ran pa gamau y maen nhw'n eu cymryd ynglŷn â pharthau, er enghraifft, o ran lleihau'r defnydd o alcohol neu ei wahardd yn llwyr ar y strydoedd. Felly, rwy'n credu mai mater i awdurdodau lleol unigol yw hwn ac nid wyf i o'r farn ei bod hi'n briodol i ni gael datganiad yn amser y Llywodraeth.

Thank you, Trefnydd. 

The next item this afternoon is a statement by the Minister for Climate Change: the homelessness action plan. I call on the Minister, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n lansio cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar ddigartrefedd. Cynllun yw hwn sy'n datblygu ar ein strategaeth o 2019 i roi terfyn ar ddigartrefedd ac argymhellion y grŵp gweithredu arbenigol ar ddigartrefedd. Mae'n pennu'r cyfeiriad ar gyfer cyflawni ein huchelgais o roi terfyn ar ddigartrefedd i bobl ledled Cymru. Hoffwn i ddweud ar y dechrau, ac ar y noson cyn i'r cytundeb cydweithredu ddod i rym, fod rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn uchelgais yr ydym ni'n ei rannu gyda Plaid Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda fy nghyd-Aelodau i roi'r cynllun hwn ar waith a gwneud popeth yn ein gallu i wireddu'r uchelgais hwnnw.

Dirprwy Lywydd, mae'r pandemig wedi effeithio ar bob agwedd ar ein bywydau. Mae wedi newid sut rydym ni'n ymateb i ddigartrefedd hefyd. Ers mis Mawrth 2020, gyda chefnogaeth ein hawdurdodau lleol, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a phartneriaid yn y trydydd sector, rydym ni wedi herio yn ei hanfod, ganrifoedd o ymfodloni a goddefgarwch. Mae'r pandemig wedi amlygu lefel o ddigartrefedd a oedd wedi ei chuddio yn flaenorol, ond mae hefyd wedi ein galluogi i gefnu ar ffyrdd sefydledig o weithio ac, wrth wneud hynny, mae wedi dangos i ni, drwy newid ein dull gweithredu yn wirioneddol ein bod ni'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol.

Rwyf i wedi bod yn eglur iawn: ni fydd dim troi yn ôl. Mae cyfle erbyn hyn i adeiladu ar y cynnydd a wnaed yn ystod y pandemig, i gymryd camau radical i roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Yr hyn sydd wrth wraidd y cynllun gweithredu i roi terfyn ar ddigartrefedd yw'r angen am newid radical i roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. I wneud hyn, mae'n rhaid i ni wneud y newidiadau angenrheidiol i'r system i atal digartrefedd a symud yn gyflym i ailgartrefu er mwyn i bobl fod mewn llety dros dro am yr amser byrraf posibl. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod digartrefedd yn cael ei atal yn y rhan fwyaf o achosion er mwyn iddo fod yn beth anghyffredin yn y dyfodol. Mae'n ymwneud â thrawsnewid ein gwasanaethau digartrefedd a thai fel bod digartrefedd, pan fydd yn digwydd, yn para am amser byr, ac y bydd pobl yn cael eu cefnogi yn gyflym i'w lleoli mewn cartref addas a sefydlog fel na chaiff eu profiad o ddigartrefedd ei ailadrodd.

Mae'r cynllun gweithredu yn pennu gweledigaeth fesuredig a strategol ar gyfer dyfodol gwasanaethau digartrefedd ac yn ein galluogi i ddatblygu model ôl-bandemig o'r hyn sy'n normal. Mae ein dull gweithredu wedi ei seilio ar dystiolaeth ac mae'n adeiladu ar adroddiadau ac argymhellion y grŵp gweithredu digartrefedd arbenigol, sydd wedi gweithio gyda'r sector, darparwyr gwasanaethau ac, yn bwysicaf oll, gyda defnyddwyr y gwasanaethau. Nid mater o dai yn unig yw hwn. Mae'r cyfrifoldeb dros roi terfyn ar ddigartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i'r timau a'r adrannau pwrpasol ar gyfer digartrefedd a thai. Mae'n rhaid i hyn fod wedi ei seilio ar ymateb gan y gwasanaethau cyhoeddus i gyd ac felly y bydd hi.

Mae achosion digartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i nifer y cartrefi fforddiadwy sydd ar gael. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â materion strwythurol craidd tlodi ac anghydraddoldeb, sicrhau bod y mesurau atal cyffredinol ac wedi eu targedu ar gael ac yn effeithiol, ymateb yn effeithiol i drawma a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, salwch meddwl a chamddefnyddio sylweddau. Mae hyn yn gwneud rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth sy'n berthnasol i iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, addysg, cyfiawnder troseddol, gwasanaethau cymunedol a'n heconomi ehangach. Caiff hyn i gyd ei gydnabod yn y cynllun gweithredu, yn ogystal â'r angen am ddiwygio deddfwriaethol a pholisi yn eang. Mae'r cynllun gweithredu yn dibynnu ar bartneriaeth ac ar waith ataliol; bydd angen ategu hyn â dewrder ac arweinyddiaeth ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Rwy'n derbyn y bydd rhai o'r newidiadau uchelgeisiol yr ydym yn awyddus i'w gweld, fel y pwyslais ar atal ac ailgartrefu yn gyflym, diwygio deddfwriaethol, a'r rhaglen fawr a pharhaus o adeiladu tai cymdeithasol yn heriol. Gallai hyn achosi pryder ynghylch cyflymder y newid. Rwy'n deall y pryderon hyn ac rwy'n benderfynol y bydd Llywodraeth Cymru, lle bynnag y bydd angen rhagor o gymorth, yn ei ddarparu, fel yr ydym ni wedi ei wneud gyda'r buddsoddiad mwyaf erioed yn y grant cymorth tai a'r grant tai cymdeithasol.

Rwy'n disgwyl i landlordiaid, timau datblygu tai, a chynllunwyr arddangos brys yn y ffordd yr ydym yn rhoi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Rwy'n disgwyl gweld anghenion tai cymunedau amrywiol a'r hyn yr ydym ni'n ei wybod erbyn hyn am raddfa a natur wirioneddol digartrefedd yn cael eu hadlewyrchu yn yr asesiad o'r farchnad dai leol, a'r anghenion hynny yn cael eu hadlewyrchu mewn prosbectysau tai awdurdodau lleol a chynlluniau datblygu rhaglenni. Mae'r brys yn amlwg yn hyn o beth, gyda mwy na 6,900 o oedolion a phlant yn byw mewn llety dros dro ar hyn o bryd. Yn y tymor byr, rwy'n disgwyl gweld pob landlord cymdeithasol, y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'r awdurdodau sy'n dal stoc, yn dod i'r adwy ac yn chwarae eu rhan wrth ddyrannu tai i'r rhai mwyaf anghenus ledled Cymru, a byddaf i'n gwylio eu cynnydd yn ofalus yn hyn o beth.

Yn rhy aml, defnyddir dyraniad tai yn wobr am ymddygiad da yn hytrach na bod yn rhagofyniad hanfodol ar gyfer mynd i'r afael ag allgáu ac anghydraddoldeb cymdeithasol. Rwy'n disgwyl gweld newid yn hyn o beth. Yn y tymor hwy, i roi terfyn ar ddigartrefedd, mae angen i ni gynyddu capasiti tai yn y sectorau rhentu cymdeithasol a phreifat. Mae ein rhaglen adeiladu tai cymdeithasol uchelgeisiol yn arf pwysig i gyflawni ein hamcan o roi terfyn ar ddigartrefedd a symud tuag at ailgartrefu cyflym.

Mae gan y sector rhentu preifat ran bwysig iawn yn y farchnad dai, gan alluogi pobl a theuluoedd i ddod o hyd i gartref sy'n addas iddyn nhw. Felly, mae'n bleser gen i gyhoeddi cyllid heddiw ar gyfer cyflwyniad cenedlaethol gynllun lesio Cymru. Rhaglen yw hon sy'n seiliedig ar ein cynllun treialu llwyddiannus, a gwerth £30 miliwn dros bum mlynedd, ac mae'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu a fydd yn ei gwneud yn haws cael gafael ar dai fforddiadwy hirdymor yn y sector rhentu preifat. Mae'n rhoi sicrwydd i denantiaid a hyder i landlordiaid. Bydd perchnogion eiddo yn cael eu hannog i gynnig eu heiddo ar les i awdurdodau lleol yn gyfnewid am warant rent a chyllid ychwanegol i wella cyflwr yr eiddo. Yna fe all awdurdodau lleol ddefnyddio'r eiddo hynny i ddarparu llety fforddiadwy o ansawdd da i bobl ddigartref neu sydd mewn perygl o fod yn ddigartref. Bydd tenantiaid ar y cynllun yn elwa ar sicrwydd o ddeiliadaeth tymor hwy am rent sydd wedi ei gyfyngu i gyfraddau'r lwfans tai lleol, a gyda chyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i sicrhau eu bod yn cael y lefel o gymorth y bydden nhw'n ei ddisgwyl mewn tai cymdeithasol. Bydd yn cryfhau'r berthynas rhwng awdurdodau lleol a landlordiaid y sector preifat, gan agor llwybrau i dai ar gyfer aelwydydd sy'n dioddef digartrefedd neu dan fygythiad digartrefedd ac yn cynnig sefydlogrwydd a chymorth ariannol i landlordiaid. Nid wyf i'n tanbrisio maint y trawsnewid sydd ei angen, ond, fel sy'n glir yn y rhaglen lywodraethu a'r cynllun gweithredu, rwyf i wedi ymrwymo i'r trawsnewid hwn yn llwyr.

Rydym ni wedi gweld yr hyn y gallwn ni ei gyflawni pan fyddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd, drwy sicrhau nad oedd neb yn cael ei adael ar y strydoedd drwy gydol y pandemig. Nawr, mae angen i ni gamu ymlaen gyda'n gilydd yn arweinwyr ac yn weithwyr proffesiynol ym maes gwasanaethau cyhoeddus, yn unfryd o ran peidio â goddef digartrefedd a gweithio i sicrhau bod gan bawb yng Nghymru le i'w alw'n gartref. Hoffwn i achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n gweithio ym maes digartrefedd a gwasanaethau cymorth tai am y cymorth a'r gefnogaeth enfawr y maen nhw'n eu rhoi bob dydd. Maen nhw'n trawsnewid bywydau pobl, maen nhw'n estyn gobaith ac yn ddi-os maen nhw wedi achub llawer o fywydau drwy gydol y pandemig hwn. Fy mlaenoriaeth i bellach yw adeiladu ar y llwyddiant hwn, a bydd hyn yn cael ei ddwyn ymlaen mewn cydweithrediad â grŵp Seneddol Plaid Cymru yn rhan o'r cytundeb cydweithredu rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Diolch yn fawr.

The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I ddatgan buddiant, hoffwn i gyfeirio Aelodau a'r cyhoedd at fy nghofrestr buddiannau i fy hun.

Gweinidog, mae'r argyfwng digartrefedd cynyddol yng Nghymru yn ddinistriol ac yn ynysu llawer gormod yn ein cymdeithas. Yn 2019, cafodd 12,399 o aelwydydd eu hasesu yn ddigartref, sef cynnydd o 79.9 y cant ar 2015-16. Mae'r data diweddaraf yn dangos bod 6,935 o bobl mewn llety dros dro ar ddiwedd mis Medi 2021, ac mai plant dibynnol oedd 1,742 o'r rhain. Er fy mod i'n cydnabod eich bod chi yn gorfoleddu yn y gronfa gyllid newydd o £30 miliwn i awdurdodau lleol dros bum mlynedd o dan gynllun prydlesu'r sector rhentu preifat, y gwir amdani yw bod hyn yn dilyn pum mlynedd o rewi cyllideb y Grant Cymorth Tai, sydd wedi gwaethygu materion digartrefedd.

Yn wir, yn ei ymchwiliad i gysgu ar y stryd, canfu Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y Senedd—ac roeddwn i ar hwnnw bryd hynny—fod diffyg cyllid cynaliadwy hirdymor yn rhwystr, o bosibl, i atal a mynd i'r afael â chysgu ar y stryd. Gweinidog, hoffwn i ofyn yn gyntaf a ydych chi mewn sefyllfa heddiw i ddiwygio adran 2 o'ch tabl gweithredu lefel uchel i neilltuo'r cynnydd i'r grant cymorth tai am o leiaf dair blynedd er mwyn gallu darparu sicrwydd hirdymor i ddarparwyr tai a gwasanaethau atal digartrefedd.

Rydym yn croesawu'r ffaith eich bod chi'n gweithredu bellach ar alwadau'r Ceidwadwyr Cymreig am fodel Tai yn Gyntaf yng Nghymru, sy'n gweithio drwy roi tai diogel a glân i bobl ar unwaith, ni waeth beth fo'u hanghenion, a rhoi cymorth cofleidiol iddyn nhw. Er hynny, mae tai boddhaol yn cael eu disodli fwyfwy gan arosiadau dros dro mewn sefydliadau gwely a brecwast ac ystafelloedd gwesty—a lleoli preswylwyr sy'n agored i niwed mewn ystafelloedd mewn gwestai, gan breswylio yno wrth i deuluoedd eraill fod yn ymwelwyr. Yn ogystal â bod yn gwbl anaddas ar gyfer lles y rhai digartref, mae'n anghynaliadwy i bwrs y wlad hefyd. Mae gen i etholwyr yn fy etholaeth i yn Aberconwy sydd wedi bod mewn llety dros dro ers 18 mis; nid wyf i'n gwybod sut y gall unrhyw un ddisgrifio hwnnw yn un dros dro.

Mewn atebion i geisiadau Rhyddid Gwybodaeth a gafwyd gan fy swyddfa i yn y flwyddyn 2021, gwariodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr £1,266,253 ar lety gwely a brecwast. Dywed Rhondda Cynon Taf eu bod nhw wedi gwario £0.5 miliwn ar lety o'r fath. Mewn cyferbyniad, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif bod modelau tai yn gyntaf ar gyfer unigolion digartref ag anghenion cymhleth wedi dychwelyd £3.60 am bob £1 a wariwyd, a bod pob £1 a gaiff ei buddsoddi mewn symud pobl allan o ddigartrefedd yn creu £2.80 mewn budd-daliadau. Felly, mae hwn yn benderfyniad amlwg.

Felly, Gweinidog, a wnewch chi egluro pa drafodaethau diweddar yr ydych chi wedi eu cael gyda chymdeithasau tai ac awdurdodau lleol o dan y rhwydwaith tai yn gyntaf i bennu dangosyddion newydd a allai nodi eiddo addas y gellid ei ddefnyddio i ddarparu tai?

Rydym ni'n gwybod bod tua 67,000 o bobl yng Nghymru ar restr aros am dai cymdeithasol am hyd at 18 mis, sy'n cyfateb yn fras i ryw 20,000 o aelwydydd. Mae'r ystadegau hyn yn tanlinellu y gallai'r argyfwng digartrefedd barhau i waethygu os na chymerir camau nawr. Ac eto, hoffwn i erfyn arnoch chi yn Weinidog cyfrifol am gymryd camau brys i helpu i sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto ar gyfer pobl sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.

Mae'r cynlluniau yr ydych chi'n rhoi lle blaenllaw iddyn nhw heddiw, y cymhelliant o £25,000 i landlordiaid ddychwelyd eu heiddo, sydd wedi bod ar gael, ond faint o awdurdodau lleol—? Gweinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ni heddiw faint o awdurdodau lleol sydd wedi defnyddio hwn? Yn ôl yr atebion Rhyddid Gwybodaeth y cyfeiriais atyn nhw'n gynharach, yn 2020, dim ond dau fenthyciad cartrefi gwag Troi Tai'n Gartrefi a roddodd Cyngor Caerdydd, a dim ond un a roddodd Cyngor Dinas Casnewydd er cywilydd.

Gweinidog, gan fod eich datganiad yn dweud eich bod chi'n dymuno cryfhau'r berthynas rhwng awdurdodau lleol a'r sector preifat, a wnewch chi ymrwymo i gynnal trafodaethau pellach gydag awdurdodau lleol i adolygu sut i gynyddu proffil a chyfradd y ceisiadau llwyddiannus o ran y cynllun benthyciadau cartrefi gwag?

Hoffwn i gloi drwy egluro fy uchelgais i o ran penodi comisiynydd digartrefedd ar gyfer Gymru. Yn ddelfrydol, dylai fod yn rhywun sydd â llawer iawn o brofiad yn y maes hwn. Gan nodi bod Bwrdd Cynghori Cenedlaethol Cymorth Tai wedi ei sefydlu, byddwn i'n rhagweld y byddai'r comisiynydd hwn yn arwain cyngor o'r fath er mwyn helpu i gydlynu a chyflawni'r gwaith o fonitro canlyniadau a'r strategaeth. Wrth i gamau gweithredu 13 a 14 y cynllun fynd rhagddyn nhw, Gweinidog—

A wnaiff yr Aelod ddod i ben nawr, os gwelwch chi'n dda?

Iawn, rwyf i yn gwneud.

Da iawn.

A wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â mi i ffwrdd o'r Siambr er mwyn i ni gael trafod y cynnig hwn am gomisiynydd yn fanylach, gan sicrhau bod gweithredu polisi yn adlewyrchu'r flaenoriaeth angenrheidiol i fynd i'r afael ag achosion sylfaenol digartrefedd unwaith ac am byth? Diolch.

Wel, fel arfer, mae Janet Finch-Saunders wedi darllen cyfres o ystadegau, heb lawer o ystyriaeth, yr oeddwn i wedi nodi llawer ohonyn nhw yn fy natganiad i fy hun, ac wedi gwneud—wel, wn i ddim yn iawn beth oedd hi'n ei wneud. Mae hi'n galw arnaf i weithredu ar unwaith—rwy'n lansio'r cynllun gweithredu heddiw, felly rwy'n credu bod hynny yn ymateb mor uniongyrchol ag y gallech ei gael i alwad am weithredu. Felly, dyma lansiad y cynllun gweithredu. Efallai, Janet, pe byddech chi'n gwrando ar yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud yn hytrach na rhagfarnu'r hyn yr oeddech chi am ei ddweud, byddech chi'n gwybod hynny.

Fe wnaethoch chi ddweud rhywbeth hefyd am rewi'r grant cymorth tai. Mae'n rhaid eich bod chi wedi drysu rhwng gwahanol grantiau yn hynny o beth, rwy'n credu. Nid ydym ni wedi gwneud unrhyw beth o'r fath. Nid ydym ni wedi gallu rhoi setliadau amlflwydd ychwaith, sef yr hyn rwy'n credu yr oeddech chi'n galw amdano, oherwydd, yn syml, tan yr adolygiad cynhwysfawr presennol o wariant, dim ond ein cyllidebau blynyddol ni ein hunain yr ydym ni wedi eu cael. Gan fod gennym ni ddatganiad amlflwydd erbyn hyn, mae'n debyg iawn y gwelwch chi ymrwymiadau cyllideb ddrafft yn cael eu cyflwyno i gyllid amlflwydd, er na fyddaf i'n dweud dim am yr hyn y bydd y gyllideb ddrafft yn ei ddweud—bydd yn rhaid i'r Aelodau aros i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, wneud y cyhoeddiadau hynny.

Mae'r hyn yr ydym ni'n ei gyhoeddi heddiw yn newid radical yn ein ffordd o fynd i'r afael â digartrefedd yng Nghymru. Gadewch i ni fod yn glir: mae gan Lywodraeth Cymru a gwasanaethau digartrefedd ledled Cymru, gan gynnwys holl gyfranogiad y sector cyhoeddus, hanes eithriadol o dda. Mae'r hyn yr ydym ni wedi llwyddo i'w wneud yn ystod y pandemig yn rhyfeddol, a hynny'n cywilyddio'r Llywodraeth Geidwadol dros ein ffin, lle mae gennych chi nifer enfawr o bobl yn cysgu ar y stryd, oherwydd eu bod nhw wedi atal y polisi i gael pawb i mewn yr haf diwethaf, er mawr gywilydd. Felly, rydym ni wedi llwyddo i wneud hynny. Oes, mae yna lawer iawn o bobl mewn llety dros dro, oherwydd fel arall cysgu ar y stryd fydden nhw, fel rydych chi'n ei weld drwy'r amser yn Lloegr. Felly, peth da fyddai i chi edrych tuag at eich Llywodraeth Geidwadol chi yn y fan honno am rywfaint o dosturi.

Fe wnaethoch chi sôn hefyd am achosion sylfaenol digartrefedd, ac un ohonyn nhw yw tlodi. Nid oes angen i mi eich atgoffa chi eto am yr £20 sydd wedi ei dynnu'r o'r credyd cynhwysol, am rewi'r lwfans tai lleol, am y lluosydd gwarthus i bobl sy'n gweithio ac ar gredyd cynhwysol. Felly, Janet, nid wyf i am ddysgu unrhyw wersi o gwbl gennych chi am dosturi nac am roi terfyn ar ddigartrefedd, gan nad yw eich Llywodraeth chi dros y ffin, yr ydych chi'n ei chefnogi ac nad ydych chi byth yn ei beirniadu, wedi gwneud unrhyw beth o'r fath. Yma yng Nghymru rydym ni wedi gwneud rhywbeth radical. Rydym ni wedi gwneud hynny ar y cyd â'n grŵp gweithredu ar ddigartrefedd, sy'n cynnwys arbenigwyr o bob rhan o'r sector. Rydym ni wedi cael canmoliaeth gan grŵp amrywiol o bobl, gan gynnwys Arglwydd Deben, sy'n gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, am ein camau gweithredu ar ddigartrefedd a thlodi, a byddai hi'n dda o beth i chi ddysgu rhai gwersi o hynny, a pheidio â meddwl—nid wyf i'n gwybod yn iawn beth yr oeddech chi'n ei awgrymu ar y diwedd. Rwyf i bob amser yn hapus i gyfarfod â chi y tu allan i'r Siambr, Janet, ond a dweud y gwir, byddai hi'n dda o beth i chi fwrw golwg ar yr hyn y mae'r cynllun gweithredu yn ei ddweud mewn gwirionedd cyn i ni gyfarfod fel hynny.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Good afternoon and thank you, Minister, for that statement. Deputy Llywydd, it's sad to say, but the latest homelessness statistics here in Wales paint a sad picture, and partly because of the cruel policies of Boris Johnson and his unprincipled Government in Westminster. For example, almost 1,400 homeless people were moved into temporary accommodation during September, which was an increase of 176 on August, bringing the total in temporary accommodation, as we've heard, to around 7,000 people, almost 280 of them being dependent children under 16, bringing the total of dependent children to 1,700. However, fewer than 500 homeless people were moved into proper accommodation, 52 in August, and of those who were given appropriate accommodation, 152 were dependent children under the age of 16, a reduction of 19 on August.

So, that's the picture of homelessness in Wales today, and it's not a pretty picture, but there are reasons for that, as we've already heard. I'm sure you would agree that no society can claim to be a fair and just society while people still don't have a roof over their heads. The good news, however, is that between the beginning of the pandemic and the end of September this year, over 15,000 people formerly homeless were assisted into urgent temporary accommodation, and we must congratulate those hard workers in our local authorities, and those charities who have worked tirelessly to house these people, but this shows the scale of the problem. I'm sure that everyone here shares the ambition of eradicating homelessness, but if we are truly to deliver this, then we must see radical action, effective action, in order to deliver our ambitions. We've now heard many times about the Finnish model and Housing First, but now is the time to stop discussing theory, and it's time for action. After all, homelessness is a political choice, and eradicating it is also a political choice.

The commitments outlined in the co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru are ambitious and far-reaching. The agreement notes that homelessness should be only for a brief period and should not be repeated. We will work together to reform housing legislation, to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016 in order to provide safeguards for those renters, and to implement the recommendations of the homelessness action group. I look forward to collaborating with you in this area, Minister, for the benefit of the people of Wales.

Llywydd, in that spirit of collaboration and finding solutions, I’d like the Minister to answer certain questions on specific concerns around homelessness in Wales and the plan to eradicate homelessness. Rough-sleeping is among the most extreme indicator of homelessness, which in itself is an indicator of a broader housing crisis. This is the most dangerous kind of homelessness. Although the pandemic demonstrated that we could act differently in a very brief period of time, there is a lot more to be done, with the latest data showing an increase in rough-sleepers here in Wales. What assurance, Minister, can you give us that the issue of rough-sleeping will be a thing of the past as a matter of urgency? Also, can the Minister outline what specific support the Government will provide to people who are rough-sleeping in Wales? Such support could include identifying all those sleeping rough and helping them immediately whilst they seek to find a home, helping them with benefits so that they can access appropriate housing, rather than providing temporary solutions. We need to incorporate a housing first approach across Wales.

The reports of the homelessness action group show that public services beyond housing departments often come into contact with people at risk of homelessness at an early stage, before the housing and homelessness survey actually engages with them. So, we need to look closer to home. We need to look upstream in order to identify these people sooner, such as what’s been done in health, social care, justice and crime, for example. So, Minister, what specific work is in train to help your preventative work in tackling homelessness upstream, if you like?

I would like to finish by talking about introducing a national leasing programme for Wales, which you’ve already mentioned. You mentioned that home owners will be encouraged to lease their properties to local authorities in exchange for a rental guarantee and additional funding to improve the condition of the property. I’d like to know more about this and how this can work on a practical basis. Who will encourage these property owners to participate? How will that happen? How much additional funding will be allocated to improve the state of the housing? Will additional funding be available for local authorities to run this scheme? And what lessons emerged from the pilot scheme that you mentioned and how will these lessons steer your actions? Thank you.

Diolch, Mabon. Rwy'n cytuno yn llwyr â chraidd y neges yn eich cyfraniad chi. Cysgu ar y stryd yw'r pla mwyaf, y math o ddigartrefedd sy'n weladwy ac yn fwyaf arswydus, ond mae llawer o fathau eraill o ddigartrefedd, ac os yw'r pandemig wedi amlygu unrhyw beth i ni, mae wedi amlygu i ni faint o hynny sy'n digwydd ledled Cymru. Mewn hap-gyfrifiadau blaenorol o nifer y bobl a oedd yn cysgu ar y stryd, roeddem ni'n gwybod eu bod yn tangyfrif nifer y bobl. Roeddem ni'n gwybod yn arbennig nad oedd menywod yn cael eu darganfod. Fel arfer, mae menywod yn cysgu yn y dydd ac yn aros ar ddi-hun drwy'r nos er diogelwch, ac ati, os ydyn nhw'n cysgu ar y stryd. Felly, roeddem ni'n gwybod ei fod yn tangyfrif, ond nid oedd gennym ni'r un syniad i ba raddau oedd hynny, a'r hyn a wnaeth y pandemig oedd dangos y graddau gwirioneddol hynny.

Mae'r system yng Nghymru wedi ymateb i hynny mewn ffordd ragorol. Pe byddech chi wedi dweud wrthyf cyn y pandemig y gallem ni gartrefu nifer y bobl y gwnaethom ni eu cartrefu, dros dro neu fel arall, ledled Cymru, byddwn i wedi credu y byddai'n amhosibl. Yn ffodus, bryd hynny, roeddem ni wedi comisiynu'r grŵp gweithredu ar ddigartrefedd i weithio gyda ni, ac roedden nhw, ychydig wythnosau cyn i'r pandemig daro, wedi rhoi'r cyntaf o'u cynlluniau gweithredu i ni, ac roedden nhw'n rhagweld, fel ninnau, y byddai'n cymryd tair i bum mlynedd i ni roi'r pethau hynny ar waith. Fe wnaethom eu rhoi ar waith mewn 16 wythnos oherwydd bod pawb yng Nghymru mor anhygoel. Rwy'n rhyfeddu at y ffordd y gwnaethon nhw weithio. Ond, wrth gwrs, dim ond llety dros dro oedd hwnnw i'r rhan fwyaf ohonyn nhw. Roedd rhai ohonyn nhw'n ddigon ffodus i gael llety parhaol, ond llety dros dro a gafodd y rhan fwyaf o bobl.

Ac yna, yr hyn yr ydych chi'n sôn amdano yw'r corddi yr ydym ni wedi ei weld byth oddi ar hynny. Felly, wrth i'r awdurdodau lleol symud 500 neu 600 o bobl allan bob mis i'w cartref parhaol, mae 1,000 arall yn dod i'r amlwg ledled Cymru, felly mae'r hyn sydd gennym ni fel dŵr yn rhedeg o dap. Felly, yn amlwg, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw ceisio rhoi'r mesurau ataliol ar waith ar gam cynharach. Ond fe wnaethoch chi nodi yn eich sylwadau am Lywodraeth Boris Johnson, un o'r prif broblemau sydd gennym ni, oherwydd un o achosion hyn yw tlodi a straen dyled. Felly, mae gennym ni berthynas rhwng teuluoedd yn chwalu—gwaethygodd hynny oherwydd y pandemig—felly bydd yn rhaid i ni roi llawer o arian—a dyna yw ein bwriad—i gynorthwyo teuluoedd i aros gyda'i gilydd, ac mae llawer o bethau ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus i wneud hynny, yr holl wasanaethau plant a theuluoedd a'r gwasanaethau cymdeithasol ac yn y blaen. Rydym ni wedi rhoi cynnig cyngor penodol ar ddyledion ac incwm i helpu pobl i wneud yn fawr o'u hincwm, ac mae llawer iawn o gynlluniau—. Bydd y Dirprwy Lywydd yn ddiamynedd iawn gyda mi os byddaf i'n dechrau eu rhestru nhw yn fy ateb i chi, ond mae yna llawer iawn o gynlluniau ar waith, a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw hyfforddi pobl i allu cael gafael ar gyfer y teuluoedd.

Mae gan bobl broblemau penodol iawn o ran iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau wrth iddyn nhw fynd yn ddigartref, nid ar y dechrau o reidrwydd, ond maen nhw'n syrthio i batrwm, ac yn arbennig mae yna lwybr i bobl yn y system carchardai, felly rydym ni wedi bod yn cynnal cynllun treialu llwyddiannus gyda charchar Caerdydd, lle'r oeddem ni'n targedu pobl a oedd i bob pwrpas yn dod yn ôl dro ar ôl tro i sicrhau bod gennym ni lwybr at dai parhaol ar eu cyfer. Ac fe wnes i gyfarfod â dyn ifanc ysbrydoledig iawn ddoe o'r enw Jonathan yn etholaeth Mike Hedges, a oedd wedi bod â'r math hwnnw o fywyd anhrefnus ofnadwy ac sydd erbyn hyn yn ddyn ysbrydoledig oherwydd ei fod wedi cael ei gartref parhaol, a chael y gefnogaeth o'i gwmpas ac mae'n sefyll ar ei draed ei hun. Mae ef yn brawf, os oedd angen hynny arnom, nad yw hyn yn ymwneud â'r unigolyn. Mae hyn yn ymwneud â'u cychwyn ofnadwy mewn bywyd a throeon gwael wedi hynny, yn llai ffodus na chi a minnau, efallai. Felly, fe wnaeth hynny fi hyd yn oed yn fwy penderfynol o sicrhau bod pobl yn cael ail gyfle fel hyn i roi eu bywyd yn ôl ar y trywydd iawn.

Felly, mae angen dull gweithredu tai yn gyntaf arnom ni, ond dim ond rhan o ddull ailgartrefu cyflym yw hynny. Cyfres benodol iawn yw tai yn gyntaf o bethau yr ydym ni'n eu gwneud ar gyfer pobl sydd â llawer o ofynion cymorth, ond gellir defnyddio dull ailgartrefu cyflym ar gyfer pobl nad ydyn nhw felly mewn gwirionedd ond sydd wedi colli eu cartref. Nid oes angen y cymorth cofleidiol cyfan arnyn nhw o reidrwydd. Ond yr ailgartrefu cyflym hwnnw yw'r peth hanfodol. Ni fydd gennym ni'r lle haeddiannol ar ysgol mwyach, lle'r ydych chi'n cael gwobr ac yna'n syrthio'n ôl ac ati. Nid wyf i'n deall sut y daeth unrhyw un erioed i gredu y byddai rhywbeth o'r fath yn gweithio. Mae'n amlwg nad yw'n gweithio, ac felly rydym ni am symud i ffwrdd oddi wrth hynny.

Y cynllun lesio yr ydym ni'n ei gyhoeddi yw ein hymgais ni i wneud yn sicr ein bod yn sicrhau bod y nifer mwyaf posibl o dai ar gael, ac rydym ni'n pryderu'n arbennig am y sector rhentu preifat a'r gofynion iddyn nhw sicrhau bod eu heiddo yn cyrraedd y safon gan Lywodraeth y DU—felly, tystysgrif perfformiad ynni E ar hyn o bryd, ar fin mynd yn dystysgrif perfformiad ynni C—a'n pryder ni yw na fydd y sector rhentu preifat yn gallu ateb y gofyniad hwnnw ac y byddan nhw'n tynnu eu heiddo yn ôl o'r sector rhentu preifat. Felly, mae'r cynllun hwn yn ffordd o warantu incwm iddyn nhw a rhoi grant iddyn nhw i sicrhau bod eu heiddo yn aros yn y sector rhentu preifat ac yn rhoi gwell sicrwydd o ddeiliadaeth a chymorth i'r tenantiaid yno. Felly, dyna ei nod uniongyrchol, er y byddem ni'n croesawu unrhyw landlord a oedd yn dymuno bod yn rhan o'r cynllun. Felly, mae'n ymwneud â—. Mae'n cynnwys elfen o newid hinsawdd, os hoffech chi, oherwydd ei fod yn gwella'r eiddo hynny, yn rhoi gwell inswleiddiad, mae'n gymorth rhag tlodi tanwydd ac mae'n rhoi sicrwydd deiliadaeth i bobl. Ac felly bydd y swm o arian sydd ar gael yn amrywio gan ddibynnu ar y math o eiddo a'i gyflwr a'r angen i'w wella, ond yr amcan yw cynyddu nifer y tai sydd ar gael i ni er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn cael cartrefi parhaol fel hyn.

Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Mae ein pwyllgor ni wedi cytuno mai craffu ar bolisïau a chamau gweithredu i roi terfyn ar ddigartrefedd yw un o'n prif flaenoriaethau ni yn ystod tymor  y Senedd hwn. Yn wir, croesawodd y pwyllgor blaenorol, yr oeddwn i'n ei gadeirio hefyd, y camau a gafodd eu cymryd ar ddechrau'r pandemig i roi llety dros dro i bobl a oedd yn cysgu ar y stryd a phobl ddigartref eraill. Ers hynny, mae llawer iawn o bobl sy'n ddigartref neu dan fygythiad o fod yn ddigartref wedi bod yn cyflwyno'u hunain i'r awdurdodau lleol bob mis ac wedi cael llety dros dro. Mae nifer sylweddol o'r bobl hynny hefyd yn cael lle mewn llety parhaol hirdymor. Felly, mae llawer o waith da wedi ei wneud ac yn cael ei wneud, ond wrth gwrs mae hi'n hanfodol nad yw'r cynnydd a fu drwy gydol y pandemig yn cael ei golli, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o hynny. Rydym ni'n gweld nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd yn cynyddu eisoes, sy'n peri gofid mawr.

Yr wythnos hon, bydd ein pwyllgor yn clywed gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru ynglŷn â'i adroddiad, 'Adolygiad Digartrefedd: drws agored i newid cadarnhaol'. Rwy'n siŵr, yn dilyn y sesiwn honno, ac yn wir, datganiad y Gweinidog a'r drafodaeth hon heddiw, y bydd ein pwyllgor yn penderfynu ar ei gamau nesaf o ran parhau â'n gwaith craffu. Felly, mae datganiad y Gweinidog heddiw yn amserol iawn yn ein golwg ni, ac wrth gwrs mae'n amserol iawn o ran y bygythiad i bobl ddigartref yng Nghymru, o gofio ein bod ni wedi gweld y tymheredd yn gostwng yn sydyn a thywydd mawr. Dros yr wythnos ddiwethaf, rwy'n credu bod hynny wedi gwneud i bobl feddwl yn fwy byth am yr hyn y gellir ei wneud i helpu pobl sy'n wynebu'r sefyllfa enbyd honno o gysgu ar y strydoedd. Yn amlwg, mae gwir angen symud ar frys os ydym ni am sefydlu mannau diogel i bobl fyw oddi ar y strydoedd y gaeaf hwn.

Felly, hoffwn i ofyn i'r Gweinidog pa gamau penodol y byddwn ni'n eu cymryd y gaeaf hwn yng ngoleuni'r amgylchiadau presennol—y cynnydd a wnaed, ond yr heriau parhaus—i helpu pobl a'u hatal nhw rhag bod yn cysgu ar y stryd a'u helpu nhw oddi ar y strydoedd. Hefyd, mae'r cynllun gweithredu yn nodi'r angen am ddiwygio deddfwriaethol eang, a tybed a allai'r Gweinidog roi amcan o ba bryd y mae hi'n gobeithio y gallai'r ddeddfwriaeth hon gael ei chyflwyno gerbron y Senedd. Diolch yn fawr.

Diolch, John. Rwy'n croesawu ymgysylltiad y pwyllgor yn fawr iawn yn hyn o beth, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod yr adroddiad archwilio cyhoeddus gyda chi, ac, yn wir, mae'r darpar gomisiynydd wedi llunio adroddiad tai yn ddiweddar hefyd, ac rwy'n gwybod y bydd y pwyllgor yn ymwybodol o hyn. Rwy'n edrych ymlaen at drafod hynny gyda'r pwyllgor yn fy sesiwn dystiolaeth nesaf.

O ran y manylion penodol, y gefnogaeth i bobl sy'n cysgu ar y stryd—dylwn i fod wedi dweud hyn wrth ymateb i Mabon hefyd—mae gennym ni weithwyr allgymorth sy'n mynd at bob unigolyn nad yw wedi dod i geisio gwasanaethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwybod pwy ydyn nhw a bod rhywun yn cysylltu â nhw. Nid yw hi mor syml â dod o hyd i le i fyw yn unig iddyn nhw—ac rwy'n gwybod bod y pwyllgor ac Aelodau eraill yn gwybod hynny—mae gan lawer o'r bobl hyn sy'n cysgu ar y stryd anghenion cymhleth iawn ac maen nhw'n amheus iawn o'r gwasanaethau cyhoeddus ac yn y blaen. Felly, mae angen i'r gweithwyr allgymorth, sy'n bobl ryfeddol, ennill ymddiriedaeth yr unigolion hynny a'u darbwyllo yn raddol i dderbyn gwasanaethau a lle i aros wedyn, yn y pen draw. Mae dyletswydd ar yr awdurdodau lleol i ddarparu llety i bawb. Gadewch i mi nodi nad ydym ni—. Nid yw'r awdurdodau lleol dan unrhyw gyfarwyddyd i gadw pobl ar y strydoedd nac unrhyw beth tebyg. Nid ydym ni'n derbyn llochesau nos; nid oes angen y math hwnnw o ddarpariaeth. Gellir rhoi gwasanaethau cymorth i bobl sydd â gwely ac ystafell; nid oes unrhyw angen o gwbl am y mathau o lochesau nos yr oeddem ni'n arfer eu gweld. Ond mae gan rai pobl anghenion cymhleth ac ni fyddan nhw'n gallu goddef bod dan do, felly rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'r gweithwyr allgymorth i sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth y gallan nhw ei dderbyn o ystyried eu hamgylchiadau a bod y darbwyllo yn parhau i sicrhau bod pobl yn dod i mewn, yn enwedig pan fydd y tywydd yn oer ofnadwy.

Mae hi'n drist gweld nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd yn cynyddu rhywfaint, ond mae gennym ni'r gweithwyr allgymorth hyn yn mynd atyn nhw ac rydym ni'n awyddus iawn i'w cael nhw i mewn ac yn cael gafael ar wasanaethau cyn gynted â phosibl. Ac un o'r pethau calonogol ynglŷn â'r pandemig oedd y bobl y gwnaethoch chi gyfarfod â nhw a oedd yn amheus iawn, ond a ddaeth i mewn yn ystod y pandemig a chael gafael ar wasanaethau am y tro cyntaf ac sydd ar lwybr adferiad erbyn hyn, sy'n wirioneddol wych.

O ran y baich deddfwriaethol, byddwn ni'n cyflwyno Papur Gwyn tua diwedd y flwyddyn nesaf, neu ddechrau'r flwyddyn wedyn, i nodi'r fframwaith deddfwriaethol sydd ei angen arnom ni, ond bydd y pwyllgor yn ymwybodol ohono—mae angen i ni ddiwygio'r Ddeddf tai ac mae angen i ni wneud pethau i ymdrin ag angen blaenoriaethol a bwriadoldeb a'r holl bethau y bydd y pwyllgor yn gyfarwydd â nhw ar gyfer dileu'r rhwystrau hynny at dai a gosod dyletswyddau deddfwriaethol ar yr awdurdod lleol i roi tai parhaol i bobl. Felly, bydd Papur Gwyn yr wyf i'n edrych ymlaen at ei drafod gyda'r pwyllgor maes o law.

Diolch, Gweinidog, am ddod â'r datganiad heddiw i'r fan hon yn y Siambr heddiw. Yn sicr, rwyf i'n sicr yn croesawu'r cymhellion y tu ôl i'r cynllun gweithredu—mae'r awydd i fynd i'r afael â digartrefedd cyn gynted â phosibl yn sicr yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr y byddem ni i gyd yn awyddus i'w gefnogi. Yn benodol, roeddwn i'n falch o glywed sôn o fewn y camau a nodwyd yn y datganiad am y cyfle i fod â'r tenantiaethau hirach hynny, yn enwedig, fel y gwnaethoch chi sôn, gyda landlordiaid y sector preifat y gellid gweithio yn agosach gyda nhw, a fyddai mewn gwirionedd yn cefnogi'r landlordiaid a'r rhai y mae angen y lleoedd hynny arnyn nhw.

Hoffwn i ganolbwyntio yn fyr ar ran o'ch datganiad chi, ac rwy'n dyfynnu, gan ddweud:

'Nid mater o dai yn unig yw hwn. Mae'r cyfrifoldeb dros roi terfyn ar ddigartrefedd yn ymestyn y tu hwnt i'r timau a'r adrannau pwrpasol ar gyfer digartrefedd a thai. Mae'n rhaid i hyn fod wedi ei seilio ar ymateb gan y gwasanaethau cyhoeddus i gyd ac felly y bydd hi.'

Ac rydych chi'n mynd ymlaen i ddweud:

'Mae hyn yn gwneud rhoi terfyn ar ddigartrefedd yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth sy'n berthnasol i iechyd, gwasanaethau cymdeithasol, addysg'—

ac yn y blaen, ac yn y blaen. Ac rwy'n cytuno â hynny yn llwyr. Felly, gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, o'r 16 o gamau gweithredu lefel uchel yn y cynllun gweithredu, pa rai o'r rhain, yn eich barn chi, a fydd yn gwneud y gwaith gorau o ran sicrhau na fydd y meysydd eraill o gyfrifoldeb, o wasanaeth cyhoeddus, yn dirywio'r sefyllfa ymhellach o ran rhai o'r materion yr ydym ni'n eu gweld ynglŷn â digartrefedd?

Ie, mae'n llinyn, onid yw, sy'n rhedeg drwy'r cynllun gweithredu. Felly, yn y rhagymadrodd, rydym ni'n siarad—. Nid fy nghynllun gweithredu i yw'r cynllun gweithredu; cynllun y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd yw hwn a gafodd ei gyflwyno i ni, ond rydym ni'n hapus iawn i'w dderbyn ac rwyf i o'r farn ei fod yn gynllun gweithredu ardderchog. Ond, i ni, y llinyn aur sy'n rhedeg drwyddo yw bod yn rhaid diwallu anghenion pob unigolyn. Felly, hyd nes y byddwch chi'n gweld yr unigolyn hwnnw o'ch blaen chi, nid ydych chi'n gwybod beth yw'r anghenion hynny.

Nawr, i rywun sydd wedi mynd yn ddigartref yn ddiweddar, mae'n debyg mai cartref parhaol arall yw ei angen pennaf. Ond mae rhai pobl ymhell iawn oddi wrth hynny—mae angen cymorth arnyn nhw gyda chymorth incwm; mae angen cymorth arnyn nhw hefyd gyda materion iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau; mae angen cymorth arnyn nhw i allu rheoli eu bywydau er mwyn gallu cynnal tenantiaeth, a gallu talu eu biliau, deall eu rhent a'r cwbl i gyd. Felly, ceir ystod enfawr o bethau sydd eu hangen arnoch chi.

Fel roeddwn i'n dweud wrth ymateb i Mabon, bydd Tai yn Gyntaf, er enghraifft, yn rhan o hynny, ond bydd hynny ar gyfer pobl â llawer iawn o anghenion sydd ymhell iawn o allu bod yn hunan-gynhaliol; i eraill, dim ond mater o allu cael gafael ar denantiaeth arall sy'n addas a diogel ydyw. Felly, mae'n debyg ei bod hi'n anodd dweud, 'Ar gam 5 mae angen—'. Mae'n llinyn sy'n rhedeg trwy'r cyfan y bydd pob cam yn briodol i'r unigolyn sydd o'ch blaen chi a'ch bod chi'n diwallu anghenion yr unigolyn hwnnw—neu'r teulu hwnnw, yn eithaf aml. Ac efallai bydd gan y grŵp teuluol anghenion mwy cymhleth.

Yna ni allaf bwysleisio digon y rhan ataliol o'r agenda—felly, mynd yn nes i darddiad hynny, nodi pobl sydd â'r anawsterau hynny a sicrhau eu bod nhw'n cael y cymorth i aros yn eu huned deuluol, pan fo hynny'n bosibl, neu i gael cefnogaeth os yw'r uned deuluol honno yn chwalu am unrhyw reswm, fel nad ydym ni'n eu gweld nhw mewn darpariaeth ddigartrefedd o gwbl. Mae hynny yn rhan bwysig iawn o hynny.

Mae'r agenda gyfan y mae fy nghyd-Aelod Lynne Neagle yn sôn llawer amdani, o ran profiadau niweidiol yn ystod plentyndod ac yn y blaen—ac rwy'n gwybod y buoch chi, mewn gyrfa flaenorol, wedi ymwneud â hynny yn fawr iawn—mae'r pethau hynny yn bwysig iawn. Felly, wrth siarad â'r dyn ifanc y siaradais ag ef ddoe, roedd hi'n amlwg y gallech chi wneud astudiaeth achos o ran pa brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a achosodd i'r dyn ifanc hwn weld bore oes a oedd yn ddi-drefn iawn, ac eto mae'n amlwg ei fod yn gallu bod yn aelod sefydlog a gwerthfawr iawn o'r gymdeithas.

Felly, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw bwrw ymlaen â rhai o'r materion eraill hynny, a dyna'r hyn yr wyf yn ei olygu wrth ddweud 'Nid yw'n ymwneud â'ch tŷ yn unig.' Os yw eich sgiliau magu plant yn rhai gwael iawn, yna mae eich plentyn yn llawer mwy tebygol o fynd yn ddigartref yn y dyfodol, o'i gymharu ag os nad ydyn nhw. Felly byddai helpu'r rhieni i fagu'r plant hynny yn y lle cyntaf, er enghraifft, yn atal cryn dipyn o'r digartrefedd yr ydym ni'n ei weld.

Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Gweinidog a'r cynllun gweithredu. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog bod digartrefedd yn ymestyn ymhell y tu hwnt i gael gafael ar gartrefi fforddiadwy a'r niferoedd sydd ar gael, ond a yw'r Gweinidog yn cytuno bod sicrhau bod cartrefi fforddiadwy ar gael yn rhan bwysig o'r ateb?

A yw Llywodraeth Cymru yn derbyn diffiniad Shelter o ddigartrefedd, sy'n ymestyn y tu hwnt i'r rhai sy'n cysgu ar y stryd i'r rhai sy'n aros gyda ffrindiau, sy'n aros mewn hostel, sy'n aros mewn llety gwely a brecwast neu loches nos, sy'n byw mewn amgylchiadau anaddas sy'n effeithio ar eu hiechyd neu'n byw ar wahân i'w teulu agos?

A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch The Wallich a sefydliadau eraill y trydydd sector yn Abertawe ar y gwaith y maen nhw'n ei wneud, a'r gefnogaeth a ddarperir gan sefydliadau fel Caffi Matt hefyd, sydd yn etholaeth Gorllewin Abertawe, y gwn fod y Gweinidog yn gwybod yn iawn amdano?

Ond rwy'n credu, mewn gwirionedd, bob tro y byddwn ni'n dechrau siarad am bethau, y byddwn ni'n siarad am arian yn y pen draw. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen cyllid ychwanegol ar bopeth y mae angen ei wneud, yn enwedig o ran y grant cymorth tai a'r grant tai cymdeithasol?

Yn olaf, drwy hap a damwain y mae pob un ohonom ni yn eistedd yma ac nid ar y stryd.

Ie, diolch yn fawr iawn, Mike. Rwy'n cytuno yn llwyr bod adeiladu tai yn hanfodol yn hyn o beth, wrth gwrs, ac adeiladu tai cymdeithasol. Un o'r rhesymau y mae gennym ni darged uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi ar gyfer rhentu cymdeithasol yw hynny yn union. Yn sicr, mae'n rhaid i ni fod â'r cyflenwad i ateb y galw.

Ond, wyddoch chi, nid yw'n ymwneud â'r to a'r waliau yn unig, er y dylai'r to a'r waliau hynny fod y to a'r waliau gorau posibl y gallem ni eu darparu, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod ein tai cymdeithasol carbon isel ni yw'r goreuon yn Ewrop hefyd, felly, pan fyddwch chi'n cael eich cartref parhaol, bydd hwnnw yn gartref da iawn y byddwch chi'n falch iawn o fyw ynddo. Nid yw hyn—. Yn wir, un o'r pethau yr ydym ni'n annog ein partneriaid yn y sector preifat i'w wneud yw adeiladu hyd at safon ein tai cymdeithasol ni. Rwy'n gweld fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone yma—rwy'n gallu rhagweld y cwestiwn y bydd hi'n ei ofyn yn ei phen. Byddwn ni'n cyflwyno'r rheoliadau adeiladu i sicrhau ein bod ni'n eu gorfodi i wneud hynny y flwyddyn nesaf.

Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â chi. Rwy'n hapus iawn i roi canmoliaeth fawr i The Wallich. Roedd y dyn ifanc yr oeddwn i'n sôn amdano, y gwnes i gyfarfod ag ef yn eich etholaeth chi ddoe, Mike, yn gweithio i The Wallich ac yn helpu gyda'r holl waith da y maen nhw'n ei wneud. Mae Caffi Matt yn cael ei redeg gan ddyn ifanc rhagorol o'r enw Tom, yn annisgwyl. Yn Eglwys Sant Mathew y mae'r caffi a'i enw yw Caffi Matt, ac mae'n ganolfan galw heibio rhagorol i unrhyw un sy'n gysylltiedig â digartrefedd neu gymorth digartrefedd. Ac mae'n cynnig bwyd rhagorol, ac os ydych chi'n gallu talu amdano, fe gewch chi wneud hynny, ac os na allwch chi dalu amdano, yna fe allwch chi ei gael am beth bynnag y gallwch chi ei fforddio neu am ddim, ac mae hwn yn wasanaeth clodwiw iawn yr ydym ni'n ceisio ei ymestyn. Mae'n enghraifft dda iawn o fan cyfeillgar a chroesawgar, ond sydd hefyd yn eich galluogi i gael gafael ar yr holl ystod o wasanaethau niferus y gallai fod eu hangen arnoch i gael eich bywyd yn ôl ar y trywydd iawn.

Felly, mae Caffi Matt yn enghraifft wych o enghreifftiau ledled Cymru lle mae llu o wasanaethau yn dod at ei gilydd, felly meddygon teulu, y nyrsys allgymorth, y bobl sy'n rhoi cymorth i'r rhai sy'n gaeth i gyffuriau ac yn camddefnyddio sylweddau, y bobl iechyd meddwl, pobl sy'n rhoi cymorth ar gyfer byw a bwyta yn iach, a chydberthynas—gallwch chi ddod o hyd iddyn nhw i gyd yng Nghaffi Matt. Rwy'n teimlo fel fy mod i am ddechrau canu cân roc, er mai 'Alison's Cafe' oedd enw'r gân honno rwy'n credu. Ond ni allaf i gymeradwyo digon y model hwnnw, ac mae'n gwneud gwaith da iawn yng nghanol Abertawe.

O ran cyllid, ein grant cymorth tai ni yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf oedd yr un mwyaf hael i ni ei roi erioed, ac er gwaethaf y demtasiwn gan bob Aelod o'r Senedd i wneud hynny, nid wyf i am geisio rhagweld y gyllideb ddrafft, felly bydd yn rhaid i chi aros hyd nes y bydd fy nghyd-Aelod Rebecca Evans yn dweud mwy am y gyllideb nesaf. Ond rydym ni eisoes wedi cyrraedd y pwynt lle mae'r grant cymorth tai sydd gennym ni yr un mwyaf cefnogol a fu erioed. Ac o ran y diffiniad, ie, yn hollol, a dyna pam mae'r niferoedd wedi codi mewn modd mor syfrdanol. Nid yw hyn yn ymwneud â chysgu ar y stryd; mae hyn yn ymwneud ag unrhyw un nad oes ganddo gartref parhaol i fyw yn ddiogel ac yn iach ynddo.

Gweinidog, wrth iddi nosi'n gynt ac oeri'n ofnadwy, mae grwpiau cymunedol fel Pride in Pill yn fy ninas i, yn fy rhanbarth i sef Dwyrain De Cymru, wedi bod yn mynd allan ar y nosweithiau oer hyn gan roi dillad a bwyd i bobl yn y tymheredd rhewllyd hwn, i bobl sy'n cysgu ar y stryd. Maen nhw'n gwneud gwaith cwbl wych ac nid ydyn nhw byth yn colli noson allan oherwydd yr oerfel; yn wir, mae'n eu gwneud nhw'n fwy penderfynol i fynd allan. Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'r grŵp hwn ac eraill yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru am bopeth y maen nhw'n ei wneud wrth estyn cymorth i'r rhai sy'n cysgu ar y stryd. Pan oeddwn i fy hunan allan gyda nhw, nid oeddwn i erioed wedi gweld cymaint o bobl yng nghanol Casnewydd, Gweinidog. Roedd hynny'n ofidus iawn, ac roedd gan y bobl hyn gartrefi yn ystod y pandemig ac maen nhw yn ôl ar y stryd erbyn hyn.

Felly, rwy'n meddwl tybed pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd ar frys i helpu'r bobl arbennig hynny y gaeaf hwn, fel nad oes rhaid iddyn nhw ddioddef mwy o nosweithiau oer. Prif Weinidog—. Gweinidog, mae'n ddrwg gen i—rwyf i wedi achub y blaen yn hynny. [Chwerthin.] Gweinidog, rydym ni'n croesawu'r cynigion yr ydych chi wedi eu cyflwyno heddiw, fel y dywedodd fy nghyd-Aelodau. Rydym ni'n croesawu unrhyw beth a fydd yn mynd i'r afael â digartrefedd, yn enwedig yr ymateb ôl-bandemig hwn yr ydych chi wedi ei wneud. Mae gennym ni i gyd yr un amcan ac mae'n dda eich bod chi wedi cydnabod bod angen i hon fod yn flaenoriaeth draws-sector, draws-Lywodraeth.

Mae'r cynigion yr ydych chi wedi eu cyflwyno yn gofyn am newid aruthrol a chymhellion galw oherwydd i'ch Llywodraeth chi fethu—

Mae angen i chi ofyn eich ail gwestiwn a fydd eich cwestiwn olaf nawr.

—yn llwyr â mynd i'r afael â digartrefedd dros y ddau ddegawd diwethaf. Felly, yn eich cynigion, a ydych chi o'r farn bod digon o gymhellion yno i sicrhau'r cyflymder priodol i'r newid hwn?

Ac o ran cefnogi pobl—fy nghwestiwn olaf—i fyw mewn llety dros dro, mae canllawiau Llywodraeth Cymru wedi caniatáu i awdurdodau lleol ddiddymu eu dyletswydd gofal o ran eu cartrefu oherwydd y troseddau mwyaf mân, fel methu â chadw apwyntiad i ymweld ag eiddo er nad oedd bai arnyn nhw—bws heb gyrraedd neu broblemau gofal plant. Er mai digwyddiadau neilltuol a phrin yw'r rhain, hoffwn i gael eglurhad, Gweinidog, y bydd y cynigion hyn yr ydych chi'n eu cyflwyno heddiw yn atal y mathau hyn o bethau rhag digwydd yn y dyfodol. Diolch.

Wel, Laura Anne Jones, fe wnaethoch chi ddechrau yn dda iawn ond fe wnaethoch chi ddirywio ychydig wedyn. Felly, nid ydym ni wedi methu â mynd i'r afael â digartrefedd. Mae gan Gymru hanes da iawn o fynd i'r afael â digartrefedd, ac yn y pandemig, rydym ni wedi gwneud yn llawer gwell na'n cymdogion dros y ffin yr ydych chi'n eu cefnogi. Felly, nid wyf i am gymryd dim nonsens fel hynny gennych chi.

I fod yn eglur iawn, ar yr adeg hon, mae gan yr awdurdod lleol yr ydych chi'n sôn amdano yng Nghymru ddyletswydd i gartrefu pobl sy'n cysgu ar y stryd. Mae gan bob un ohonyn nhw weithwyr allgymorth. Efallai fod problemau pam na all yr unigolyn hwnnw fanteisio ar hynny, ond mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny. Nid ydyn nhw'n cael dweud nad ydyn nhw'n gallu gwneud hynny ac maen nhw'n cael eu cyllido'n briodol. Felly, nid oes unrhyw esgus am hynny.

Yr hyn nad ydym ni'n ei wneud yw helpu—. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i'r gwirfoddolwyr sydd, am y cymhellion gorau posibl, yn helpu pobl sy'n cysgu ar y stryd. Ond yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw symud y system i ffwrdd o fod yn cefnogi pobl ar y stryd i fod yn eu cefnogi yn eu tai. Felly, mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny, felly dylen nhw fod yn gwneud hynny. Os hoffech chi ysgrifennu ataf i ynglŷn ag unrhyw achosion penodol yr ydych chi'n ymwybodol ohonyn nhw, byddwn i'n fwy na pharod i godi hynny gyda'r cyngor. Ond maen nhw i fod yn gwneud hynny eisoes.

Y bwriadoldeb y gwnaethoch chi sôn amdano ychydig yn ddiweddarach yn eich cyfraniad yw'r hyn yr wyf i'n sôn amdano o ran y newid deddfwriaethol y mae angen i ni ei weld. Felly, mae angen i ni ddiwygio Deddf Tai (Cymru) 2014 yn sylfaenol, sy'n cynnwys angen blaenoriaethol a bwriadoldeb ynddi. Bydd angen i ni wneud hynny gyda Phapur Gwyn ac yna rhywfaint o ddiwygio sylfaenol wedyn, y bydd yn rhaid i'r Senedd ei gymeradwyo, yn amlwg, a byddwn yn ei ddwyn nhw drwodd yn y ffordd arferol. Felly, mae angen i ni sicrhau newid diwylliannol radical iawn, rydych chi'n llygad eich lle. Ond wrth i ni siarad nawr, mae dyletswydd ar yr awdurdod lleol i gartrefu'r bobl hynny, ac fe ddylai fod yn gwneud hynny.

And finally, Jenny Rathbone.

Diolch. Diolch yn fawr am eich datganiad ac rwy'n llwyr gefnogi yr hyn yr ydych chi'n ceisio ei wneud. Ond rwy'n meddwl, dim ond dilyn yr hyn y mae eraill wedi ei ddweud—. Yn gyntaf, hoffwn i dalu teyrnged i weithwyr allgymorth Cyngor Caerdydd, sy'n mynd allan wythnos ar ôl wythnos, yn ceisio perswadio pobl i ddod i mewn a pheidio â bod ar y strydoedd. Mae hwn yn faes gwirioneddol gymhleth i lawer o bobl. Rwy'n sylweddoli, i rai, ei fod yn ymwneud â llety ansicr a diffyg arian i dalu rhent, ond i'r rhai sydd wedi dioddef profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, mae hwn yn fater cymhleth iawn, fel y gellir gweld o stori Jonathan Lewis yn y Western Mail y bore yma. Felly, mae sefydliadau fel y Wallich a Llamau yn gwneud gwaith hynod brofiadol i alluogi pobl i ddod i mewn ac yna peidio â mynd yn ôl ar y strydoedd. Ac nid yw'n hud a lledrith o allu rhoi tŷ iddyn nhw.

Felly, hoffwn i eich holi ynglŷn â chost y cymorth sydd ei angen ar bobl sydd â phroblemau bod yn gaeth i sylweddau o ganlyniad i'w trallod emosiynol. Roedd gan Llamau, pan siaradais â'r prif weithredwr ddiwethaf, gyfraddau dychwelyd i ddefnyddio mor isel; mae 92 y cant o'r bobl y maen nhw'n gweithio gyda nhw nad ydyn nhw byth yn dychwelyd i fod yn ddigartref, ond rwy'n gwybod, gydag asiantaethau eraill sy'n ymdrin â phobl ddigartref, fod 70 y cant o'r bobl hyn yn mynd trwy ddrws troi. Ac mae dadl wirioneddol yn digwydd yng Nghaerdydd ar hyn o bryd ynglŷn â'r hyn y gallwn ei fforddio i gefnogi'r bobl hyn.

Mae angen i chi ofyn cwestiwn.

Felly, roeddwn i'n meddwl tybed pa ddadansoddiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effeithiolrwydd o ran cost wahanol ddulliau o gefnogi pobl ddigartref, er mwyn sicrhau nad ydyn nhw byth yn ddigartref eto.

Diolch, Jenny Rathbone, am y pwyntiau rhagorol hynny. Ac mae'r ateb yn un cymhleth iawn oherwydd, fel y dywedais i, mae'n dibynnu'n wirioneddol ar y person yr ydych yn sôn amdano, oherwydd bod gan bob unigolyn gyfres wahanol a chymhleth o anghenion. Y pellaf i ffwrdd o fod wedi cael cartref parhaol maen nhw, y mwyaf cymhleth yw'r anghenion. Nid yw'n fater o roi pedair wal a tho i chi yn unig. Pe byddech chi'n fy rhoi i mewn fflat yng nghanol Manceinion, lle nad wyf i'n adnabod neb, neu unrhyw ddinas arall lle nad wyf i'n adnabod neb, ac nad oedd gen i unrhyw fodd o gefnogaeth a dim dodrefn, ni fyddwn i'n debygol o gynnal fy llety, ac nid wyf i wedi cael yr holl brofiadau hynny. Felly, mae angen i ni drin pobl fel bodau dynol.

Rydym ni wedi gwneud dadansoddiad o gostau rhai o'r rhaglenni. Ond yn y pen draw, yr hyn mae'n rhaid i ni ymrwymo iddo yw sicrhau bod yr unigolyn hwnnw yn cael y cymorth sydd ei angen arno. Ac i rai pobl, mae hynny'n gweithio'n weddol gyflym, ac i eraill, gall gymryd—. Rwyf i wedi siarad â gweithwyr allgymorth sydd wedi bod yn gweithio gyda phobl ers dros ddwy flynedd, gan geisio eu cael i ymateb iddyn nhw, meithrin rhywfaint o ymddiriedaeth, cymryd paned o de ganddyn nhw hyd yn oed—mor ddwfn yw'r ddrwgdybiaeth o swyddogion neu gymorth. Ond wedyn, yn ystod y pandemig, rydym ni wedi cael achosion trawsnewidiol hefyd, wrth i bobl a ddaeth i mewn oherwydd y pandemig dderbyn gwasanaethau yn sydyn ac mae eu bywydau ar lwybr gwahanol. A Jonathan, y person yn y Western Mail, yw'r person y gwnes i gyfarfod ag ef ddoe. Os oedd angen prawf arnoch erioed nad yw hyn yn ymwneud â'r unigolyn a'i natur sylfaenol, mae hyn yn ymwneud â'r profiad rydych chi'n ei gael yn tyfu i fyny a beth yw eich profiad bywyd, a gellir ei drawsnewid.

Felly, er enghraifft, mae gennym ni lwybr gwych yng ngharchar Caerdydd, lle'r oedd gennym ni ddrws troi, fel rydych chi'n ei alw, gyda phobl yn dod i mewn ac allan drwy'r amser. Rydym ni wedi gallu gweithio'n unigol iawn gyda nifer o unigolion—mae honno'n garfan fach iawn ohonyn nhw—i weld a yw'n gweithio, ac mae ymhell dros 90 y cant ohonyn nhw ar y llwybr bellach i beidio â dod yn ôl ac mewn tai parhaol. Felly, yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yr hyn sy'n gweithio. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â fy nghyllideb tai; mae hyn yn ymwneud â mi yn gweithio gydag Eluned a chyd-Aelodau eraill ar draws Llywodraeth Cymru, gan ddefnyddio eu cyllidebau a'u staff i ddarparu'r gwasanaethau i bobl sydd hefyd â phroblemau tai. Os byddwn ni'n ei ystyried felly, yn y ffordd gyfannol honno, rydym yn mabwysiadu ymagwedd wahanol iawn ac mae'n gweithio.

Thank you, Minister. Before we move on, I will call Mabon ap Gwynfor.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I want to apologise to you, Dirprwy Lywydd, for failing to declare an interest at the beginning of the debate and my contribution. I want to draw your attention to my declaration of interest on the ownership of property, which, of course, is in the public domain. Thank you.

Item 4 is postponed until 11 January. 

The next item is item 5: statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19. I call on the Minister, Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y datblygiad diweddaraf a difrifol iawn yn y pandemig hwn sy'n symud yn gyflym. Ddiwedd wythnos diwethaf, cynghorodd Sefydliad Iechyd y Byd wledydd ledled y byd i gymryd cyfres o fesurau yn dilyn nodi amrywiolyn newydd coronafeirws sy'n peri pryder. Cafodd yr amrywiolyn, a elwir bellach yn omicron, ei adrodd am y tro cyntaf i Sefydliad Iechyd y Byd o Dde Affrica chwe diwrnod yn ôl. Mewn llai nag wythnos, mae achosion o omicron wedi eu nodi mewn gwledydd mor bell ar wahân ag Awstralia, Hong Kong, Gwlad Belg, Israel a Chanada. Mae hefyd wedi cyrraedd y DU. Ac, mae arnaf ofn, dim ond mater o amser fydd hi, er gwaethaf yr holl fesurau yr ydym ni wedi eu rhoi ar waith, cyn i'r achosion cyntaf gael eu cadarnhau yng Nghymru.

Hoffwn i rannu â chi yr hyn yr ydym ni'n ei wybod hyd yn hyn, a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i ymateb i arafu'r hyn sy'n anochel a chadw Cymru'n ddiogel. Rydym yn cymryd ymddangosiad omicron o ddifrif. Mae ganddo nifer mwy o fwtaniadau nag unrhyw un o'r amrywiolion a welwyd o'r blaen—mwy na 50 i gyd. Os edrychwn ar y rhan o'r feirws sy'n cysylltu'n gyntaf â chelloedd ein corff, mae 10 o fwtaniadau yn yr amrywiolyn omicron. Dim ond dau oedd gan yr amrywiolyn delta, a ddaeth yn gyflym y straen mwyaf amlwg y gaeaf diwethaf.

Mae'r dystiolaeth o Dde Affrica hyd yma yn awgrymu y gallai'r amrywiolyn hwn symud yn gyflym a'i fod yn gallu ail-heintio pobl sydd eisoes wedi cael coronafeirws neu sydd wedi cael eu brechu ddwywaith. Ond mae llawer nad ydyn ni'n ei wybod o hyd, ac na fyddwn ni'n ei wybod am sbel. Mae hyn yn cynnwys a yw'n arwain at fath mwy difrifol o salwch.

Ddoe, ysgrifennodd y Prif Weinidog a Phrif Weinidog yr Alban at Brif Weinidog y DU yn gofyn am gyfarfod COBRA i drafod ymateb cydgysylltiedig gan y pedair gwlad i'r amrywiolyn hwn. Yn siomedig, mae llefarydd y Prif Weinidog wedi gwrthod y cais hwn. Dull cydgysylltiedig, pedair gwlad fyddai'r ymateb mwyaf effeithiol i'r amrywiolyn newydd hwn.

Fodd bynnag, dros y penwythnos, rydym ni wedi gallu symud gyda'n gilydd â gweddill y Deyrnas Unedig. Rydym ni i gyd wedi rhoi 10 o wledydd de Affrica sy'n gysylltiedig â'r amrywiolyn omicron ar y rhestr goch ar gyfer teithio rhyngwladol. Mae hyn yn golygu y bydd yn rhaid i unrhyw un sy'n dychwelyd i'r DU o'r gwledydd hyn gwblhau 10 diwrnod o gwarantin mewn gwesty cwarantin a reolir. Yn ogystal, bydd yn rhaid i deithwyr sydd wedi eu brechu sy'n dod yn ôl i'r DU o wlad nad yw ar y rhestr goch hunanynysu a chael prawf PCR ar ddiwrnod dau ar ôl iddyn nhw ddychwelyd. Gallan nhw orffen ynysu os a phryd byddan nhw'n cael canlyniad negatif. Os bydd eu prawf yn bositif, bydd angen iddyn nhw ynysu am 10 diwrnod. Bydd angen i'r bobl maen nhw'n byw gyda nhw ynysu hefyd nes eu bod wedi cael prawf negatif. Mae'r rheolau newydd hyn yn disodli'r gofyniad i gael prawf llif unffordd wrth ddychwelyd o dramor, ac mae'n gam arall i atal yr amrywiolyn rhag lledaenu yn ein cymunedau. Byddwn yn cadw'r opsiwn o gyflwyno prawf PCR ar ddiwrnod 8 yn ddiweddarach.

Neithiwr, atgyfnerthodd y Gweinidog addysg y defnydd o orchuddion wyneb mewn ysgolion uwchradd, colegau a phrifysgolion am weddill tymor y gaeaf. Dylai'r holl staff a dysgwyr wisgo gorchuddion wyneb pan fyddan nhw dan do pan na ellir cadw pellter corfforol. A byddwn yn newid ein rheolau hunanynysu i'w gwneud yn ofynnol i bawb a nodir yn gyswllt agos ag achos omicron a gadarnhawyd neu hyd yn oed achos tybiedig o omicron yng Nghymru ynysu am 10 diwrnod, ni waeth beth fo'u statws brechu neu eu hoedran. Ac rydym yn gobeithio y bydd y camau hyn, o'u cymryd ynghyd â'r holl amddiffyniadau eraill sydd ar waith yng Nghymru, yn helpu i arafu lledaeniad yr amrywiolyn hwn.

Llywydd, the Joint Committee on Vaccination and Immunisation has recommended an acceleration of the vaccine programme following the emergence of this new variant. I have accepted the JCVI's advice, and I echo the words of its chair, who has said that we will get the greatest benefit if we can vaccinate people before another wave hits. We will be extending the booster programme to all adults aged of 18 to 39, and reducing the gap between the second dose and the booster from six months to three months. We will continue to vaccinate people in order of risk—people who are older or clinically vulnerable will be called first. We will offer people who are immunosuppressed a booster dose three months after they have had their third primary dose. All 12 to 15-year-olds will also be eligible for a second dose. This strategy is aimed at saving lives, protecting the NHS and reducing infection as far as possible.

Expanding the roll-out of the vaccination programme will be challenging. We are relying on our NHS workforce to, once again, deliver an urgent pandemic response in order to protect our public health. They've already done so much throughout the course of the pandemic. I would like to put on record my thanks to all of our health and care staff who have worked so hard, and to the vaccine teams who are planning the expansion of this vital programme. We will continue to offer vaccines to people who are unvaccinated or may only have had one dose. I just want to make it quite clear: it is never too late to be vaccinated.

Llywydd, there has never been a more important time for us all to work together to protect our families and our loved ones. In addition to our fantastic vaccination programme, we still need to keep doing the small things that will keep us safer through the pandemic: self-isolating and getting tested if we have symptoms, taking regular lateral-flow tests, particularly before we go out to busy places, meeting people outdoors if possible, keeping our distance where we can, washing our hands regularly and wearing a face covering.

This is a worrying time and, of course, we all hope that this pandemic won't overshadow Christmas. We know that everyone is tired of this pandemic, and we all want it to end. But we all need to work together to look after each other once again. This is a fast-moving situation, and we are closely monitoring the situation. If the evidence suggests that we need to take further steps to protect people, we will do that. We don't want to make life difficult for people, but we will do everything that we can to keep Wales safe. Thank you.

Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich copi ymlaen llaw heddiw o'r datganiad, a datganiad pwysig iawn hefyd? Rwy'n credu bod y Llywodraeth yn iawn i gymryd yr amrywiolyn newydd hwn o ddifrif. Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus, ond hefyd yn gytbwys, ac mae'r Gweinidog wedi nodi yn gywir bod llawer, wrth gwrs, nad ydym yn ei wybod, sef y sefyllfa bresennol.

Rwy'n amau efallai y byddech yn cytuno â mi ar ran gyntaf yr hyn rwy'n ei ddweud, Gweinidog. Mae gennych chi lawer ar eich plât ar hyn o bryd, oherwydd ein bod ni'n gwybod bod dau fater arwyddocaol yma. Rydym ni'n gwybod am fodolaeth yr amrywiolyn newydd hwn ac am bwysigrwydd cyflwyno'r brechiadau, ac rydym ni hefyd  yn gwybod bod cyflwr ein GIG mewn sefyllfa anodd iawn hefyd. Nododd y Prif Weinidog heddiw, yn gywir, y bydd y pwysau ar y GIG yn mynd yn fwy difrifol wrth i ni fynd i mewn i'r gaeaf, wrth gwrs. Felly, yn hynny o beth, a gaf i ofyn pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda'r Prif Weinidog o ran Gweinidog brechu penodol? Wrth gwrs, mae galw newydd am hyn gen i fy hun, oherwydd ein bod ni'n gwybod bod gennym ni'r problemau gyda'r GIG ar y naill law o ran yr amser aros gwaethaf mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd aros hiraf am ambiwlansys, a'r amseroedd aros hiraf erioed am driniaeth yn hanes y GIG yng Nghymru. Felly, ar y naill law, mae angen ymdrin â hynny ac ymateb iddo, ac ar y llaw arall, mae gennych chi gyflwyniad y rhaglen frechu, sydd hefyd yn rhoi cymaint o bwysau, wrth gwrs, ar eich amser hefyd, Gweinidog.

O ran y brechiadau, a gaf i ofyn ychydig o gwestiynau am hynny o ran y rhaglen frechu? Yn y sesiwn friffio heddiw, wrth gwrs, fe wnaethom ni glywed Dr Richardson yn amlinellu bod digon o gyflenwad o ran y brechlyn atgyfnerthu, sydd, yn fy marn i, yn newyddion cadarnhaol yn hynny o beth. Mae'r pwysau yma nawr ar ehangu a chynyddu'r rhaglen frechu honno. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn amharod i gefnogi canolfannau brechu galw i mewn yn flaenorol ac wedi cyfeirio atyn nhw fel rhai rhydd i bawb, ond, wrth gwrs, mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi newid eu cyngor erbyn hyn o ran y dylai pob oedolyn gael y brechiad atgyfnerthu nawr, a'r cyfnod amser byrrach bellach rhwng yr ail ddos a'r brechlyn atgyfnerthu. Felly, tybed a fyddech chi'n ailystyried y dull hwnnw hefyd a hefyd yn sôn am y ffaith bod rhai byrddau iechyd ledled Cymru, wrth gwrs, mewn gwirionedd yn gweithredu canolfannau atgyfnerthu cerdded i mewn. Felly, mae dull gwahanol ledled Cymru mewn rhai ffyrdd, ond a wnewch chi roi eich pwysau'n llawn y tu ôl i'r canolfannau atgyfnerthu cerdded i mewn, sef y dull cywir yn sicr yn fy marn i? Os ydych chi'n cytuno hefyd, a wnewch chi roi unrhyw ddiweddariad o ran ailagor canolfannau brechu torfol ledled Cymru? Rwyf i'n credu y dylen nhw gael eu hailagor; byddwn i'n gwerthfawrogi eich barn ar hynny. Tybed a ydych chi hefyd yn cytuno â mi, Gweinidog, o ran pwysigrwydd cynyddu gwirfoddolwyr i weithio yn y GIG ac i gefnogi'r rhaglen frechu. Tybed allech chi ddweud wrthym ni ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ymateb i weithrediad gwirfoddolwyr COVID y GIG hefyd.

Mae cadw addysg ar agor, wrth gwrs, yn flaenoriaeth i mi ac i fy nghyd-Aelodau ar yr ochr hon i'r Siambr. Rwy'n credu ei bod i chi hefyd, Gweinidog. Cytunais â'r Gweinidog addysg neithiwr o ran ehangu'r defnydd o orchuddion wyneb mewn addysg ac mewn colegau. A gaf i ofyn am ymrwymiad mwy cadarn y bydd ysgolion yn aros ar agor? Rydym ni'n gwybod ein bod ni mewn cyfnod ansicr, ond a gaf i ofyn am ymrwymiad i lacio cyfyngiadau fel pasbortau brechu os nad yw'r amrywiolyn newydd yn fwy peryglus na delta? Rwy'n credu y bydd y cyhoedd yn dymuno gwybod hynny. A hefyd, a gaf i ofyn am ddiweddariad ar faterion a amlinellwyd yn flaenorol ynghylch pasys COVID a'r anhawster i'w cael? Mae problemau ynghylch faint o amser sydd ei angen ar bobl sy'n dymuno cymorth ychwanegol gyda llinell ffôn, llinell gymorth—os gallwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny—a hefyd o ran ardystio COVID. Cododd etholwr fater penodol gyda mi o ran cael un brechiad yn yr Alban a'r ail frechiad yng Nghymru. Rwy'n credu eich bod chi'n ymwybodol o'r broblem hon, oherwydd cafodd ei chodi yn flaenorol, ond a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y potensial i sicrhau bod GIG yr Alban a GIG Cymru yn siarad â'i gilydd, er mwyn sicrhau y gall pobl dderbyn ardystiadau COVID er mwyn iddyn nhw wneud eu gwaith, sef y sefyllfa yn yr achos hwn.

Ac yn olaf, tybed a allech chi siarad rhywfaint am y pigiadau atgyfnerthu o ran—. Y pryder sydd gen i, Gweinidog, yw y gallai gwthio'r pasys COVID heb y sail wyddonol honno danseilio hyder mewn Llywodraeth o ran cyfarwyddiadau eraill gan y Llywodraeth. Rwy'n pryderu y gallai hynny danseilio unrhyw gyfyngiadau pellach mae angen i chi eu cyflwyno o ran yr amrywiolyn newydd hwn o ran y sail wyddonol y tu ôl i frechiadau COVID, sydd, wrth gwrs, yn cael eu cefnogi'n llawn. Felly, i bob pwrpas, Gweinidog, mae'r dystiolaeth wyddonol y tu ôl i benderfyniadau yn gwbl hanfodol i'r cyhoedd ei deall.