Y Cyfarfod Llawn

Plenary

23/11/2021

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nghymru 3. Statement by the First Minister: British-Irish Council Summit Wales
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19 4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19
5. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Ail Gartrefi a Fforddiadwyedd 5. Statement by the Minister for Climate Change: Second Homes and Affordability
6. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Y Cynllun Tai mewn Cymunedau Cymraeg 6. Statement by the Minister for Education and Welsh Language: The Welsh Language Communities Housing Plan
7. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 20) 2021 7. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 20) Regulations 2021
8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Ardrethu (Coronafeirws) ac Anghymhwyso Cyfarwyddwyr (Cwmniau a Ddiddymwyd) 8. Legislative Consent Motion on the Rating (Coronavirus) and Directors Disqualifications (Dissolved Companies) Bill
9. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil y Lluoedd Arfog 9. Legislative Consent Motion on the Armed Forces Bill
10. Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd y Gymraeg 2020-21 ac ail adroddiad 5 mlynedd y Comisiynydd 10. Debate: The Welsh Language Commissioner’s Annual Report 2020-21 and the Commissioner’s second 5-year report
11. Dadl: Adroddiad Blynyddol Llywydd Tribiwnlysoedd Cymru 11. Debate: President of the Welsh Tribunals Annual Report
12. Cyfnod Pleidleisio 12. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar yr agenda. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining via video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.  

13:30
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Janet Finch-Saunders. 

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Janet Finch-Saunders. 

Trafnidiaeth Gyhoeddus
Public Transport

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn Aberconwy? OQ57229

1. What action is the Welsh Government taking to improve public transport in Aberconwy? OQ57229

I thank the Member for that question, Llywydd. The provision of new rail rolling stock and the instigation of new, innovative demand-response Fflecsi bus services are amongst the actions being taken to improve public transport in the Member’s constituency.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae darparu cerbydau rheilffordd newydd a chychwyn gwasanaethau bysiau Fflecsi newydd, arloesol sy'n ymateb i'r galw ymysg y camau sy'n cael eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus yn etholaeth yr Aelod.

Diolch. First Minister, in a climate crisis, we need to be empowering our residents to use public transport. Now, whilst we have seen some progress in reaching rural communities through the Conwy valley Fflecsi bus service as you mentioned, the reality is though that some communities in the Conwy valley are cut off from the coast at night. The last train leaves at 16:07 and the last bus at 18:34, and there are constituents now having to face the dilemma of paying high, costly taxi fees. There's also an even greater chance now that tourists are driving themselves to Snowdonia National Park, and we're all working on initiatives there to try and cut down on the use of private cars, rather using public transport. So, our railway line is one of the best short-term solutions. 

Would you, First Minister, work with Transport for Wales to see if evening services could be scheduled between Llandudno and Blaenau Ffestiniog, and, also, would you look to amend the north Wales metro programme so to include a direct rail service between Blaenau Ffestiniog and Manchester Airport, that would really go some way to solving some of the public transport issues we have in Aberconwy? Diolch. 

Diolch. Prif Weinidog, mewn argyfwng hinsawdd, mae angen i ni fod yn grymuso ein trigolion i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Nawr, er ein bod ni wedi gweld rhywfaint o gynnydd o ran cyrraedd cymunedau gwledig drwy wasanaeth bysiau Fflecsi dyffryn Conwy fel y gwnaethoch chi sôn, y gwir amdani yw bod cysylltiad rhai cymunedau yn nyffryn Conwy i'r arfordir yn cael ei dorri yn y nos. Mae'r trên olaf yn gadael am 16:07 a'r bws olaf am 18:34, a cheir etholwyr bellach sy'n gorfod wynebu'r cyfyng-gyngor o dalu ffioedd tacsis uchel a chostus. Mae hyd yn oed mwy o gyfle erbyn hyn hefyd wrth i dwristiaid yrru eu hunain i Barc Cenedlaethol Eryri, ac rydym ni i gyd yn gweithio ar fentrau yno i geisio lleihau'r defnydd o geir preifat, yn hytrach na defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, ein rheilffordd yw un o'r atebion tymor byr gorau.

A wnewch chi, Prif Weinidog, weithio gyda Trafnidiaeth Cymru i weld a ellid trefnu gwasanaethau min nos rhwng Llandudno a Blaenau Ffestiniog, a hefyd, a wnewch chi geisio diwygio rhaglen metro gogledd Cymru er mwyn cynnwys gwasanaeth rheilffordd uniongyrchol rhwng Blaenau Ffestiniog a Maes Awyr Manceinion, a fyddai'n gwneud cryn dipyn i ddatrys rhai o'r problemau trafnidiaeth gyhoeddus sydd gennym ni yn Aberconwy? Diolch.

Well, I thank the Member for that question, Llywydd, and for the constructive suggestions that she's put forward. I know that my colleague Lesley Griffiths, as Minister for north Wales, is meeting with Transport for Wales tomorrow on transport issues in the north, and will be able to take up some of the points that the Member has made. The Welsh Government continues, Llywydd, to invest in the north Wales metro—£9.2 million originally secured for this financial year, and a further £9.3 million-worth of funding to local authorities and TfW announced since then. I know that the Member was recently able to attend an event at the Llandudno hub, and that will help to host the Conwy valley community rail partnership, another important development in her constituency.

And, Llywydd, on Friday of last week, I was able to meet the Taoiseach at City Hall here in Cardiff, where we were able to look together at a series of electric recycling collection vehicles, 13 of them destined for Conwy council, not public transport, I know, but public vehicles reducing emissions, as Janet Finch-Saunders suggested. And Transport for Wales has commissioned a 100 per cent zero emissions, electric battery, accessible minibus service, and that will be used for those councils who are part of the Fflecsi scheme, building on some of the ideas that the Member outlined earlier. 

Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd, ac am yr awgrymiadau adeiladol y mae wedi eu cynnig. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths, a hithau'n Weinidog gogledd Cymru, yn cyfarfod â Trafnidiaeth Cymru yfory ar faterion trafnidiaeth yn y gogledd, a bydd yn gallu rhoi sylw i rai o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau, Llywydd, i fuddsoddi ym metro gogledd Cymru—cafodd £9.2 miliwn ei sicrhau yn wreiddiol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac mae gwerth £9.3 miliwn arall o gyllid wedi ei gyhoeddi i awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru ers hynny. Rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi gallu bod yn bresennol mewn digwyddiad yn hyb Llandudno yn ddiweddar, a bydd hynny yn helpu i gynnal partneriaeth rheilffordd gymunedol dyffryn Conwy, datblygiad pwysig arall yn ei hetholaeth.

A, Llywydd, ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, llwyddais i gyfarfod â'r Taoiseach yn Neuadd y Ddinas yma yng Nghaerdydd, lle cawsom ni gyfle i edrych gyda'n gilydd ar gyfres o gerbydau trydan ar gyfer casglu deunydd ailgylchu, ac mae 13 ohonyn nhw ar eu ffordd i gyngor Conwy, nid trafnidiaeth gyhoeddus, rwy'n gwybod, ond cerbydau cyhoeddus yn lleihau allyriadau, fel yr awgrymodd Janet Finch-Saunders. Ac mae Trafnidiaeth Cymru wedi comisiynu gwasanaeth bysiau mini batri trydan hygyrch dim allyriadau 100 y cant, a bydd hwnnw yn cael ei ddefnyddio ar gyfer y cynghorau hynny sy'n rhan o'r cynllun Fflecsi, gan adeiladu ar rai o'r syniadau a amlinellodd yr Aelod yn gynharach.

As you know, First Minister, Dolgarrog pipe bridge, connecting the local community to the train station, has been closed to walkers and local users due to significant safety concerns, including the deterioration of the timber deck boards and the need for additional measures to safeguard the water mains supply to over 3,000 homes in north Wales. Thanks to Welsh Government funding, the popular walking route at Dolgarrog in Aberconwy is to reopen with upgraded facilities, which will improve access to the local train station. Please could the First Minister provide an update on this much welcomed improvement being made to the area? Thank you. 

Fel y gwyddoch chi, Prif Weinidog, mae pont bibell Dolgarrog, sy'n cysylltu'r gymuned leol â'r orsaf drenau, wedi bod ar gau i gerddwyr a defnyddwyr lleol oherwydd pryderon diogelwch sylweddol, gan gynnwys dirywiad y byrddau dec pren a'r angen am fesurau ychwanegol i ddiogelu'r prif gyflenwad dŵr i dros 3,000 o gartrefi yn y gogledd. O ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth Cymru, bydd y llwybr cerdded poblogaidd yn Nolgarrog yn Aberconwy yn ailagor gyda chyfleusterau wedi eu huwchraddio, a fydd yn gwella mynediad at yr orsaf drenau leol. A allai'r Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwelliant hwn sy'n cael ei wneud i'r ardal sydd i'w groesawu'n fawr? Diolch.

I thank the Member for that. The Welsh Government will provide funding of nearly £0.75 million to fund Conwy County Borough Council's contribution to refurbishing the bridge and to provide for a significant upgrade in its facilities. As we have heard, it is a very popular local amenity and has had to be closed in recent times. Not only will it assist those people who just want to be walking and enjoying the fantastic amenities of that part of Wales, but it will also allow for easier access between the village and its railway station, as well, then, as wider local tourist attractions in the area. So, I'm very pleased indeed to see a solution to the problems that have been experienced there, and very glad that the Welsh Government is able to make our contribution to doing so.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna. Bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid o bron i £0.75 miliwn i ariannu cyfraniad Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy at ailwampio'r bont ac i ddarparu ar gyfer gwaith uwchraddio sylweddol yn ei gyfleusterau. Fel yr ydym ni wedi ei glywed, mae'n amwynder lleol poblogaidd iawn a bu'n rhaid ei gau yn ddiweddar. Nid yn unig y bydd yn cynorthwyo'r bobl hynny sy'n dymuno bod yn cerdded ac yn mwynhau amwynderau gwych y rhan honno o Gymru, ond bydd hefyd yn caniatáu mynediad haws rhwng y pentref a'i orsaf reilffordd, yn ogystal, wedyn, ag atyniadau twristiaeth lleol ehangach yn yr ardal. Felly, rwy'n falch iawn yn wir o weld ateb i'r problemau a gafwyd yno, ac yn falch iawn bod Llywodraeth Cymru yn gallu gwneud ein cyfraniad at wneud hynny.

13:35
Technoleg Protein Amgen
Alternative Protein Technology

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl technoleg protein amgen o ran sicrhau sero net? OQ57224

2. Will the First Minister make a statement on the role of alternative protein technology in achieving net zero? OQ57224

Llywydd, Wales needs a sustainable agricultural sector and food chains that work towards achieving net zero. Developing new technologies and creating alternative protein sources will contribute towards further reductions in our greenhouse gas emissions.

Llywydd, mae angen sector amaethyddol cynaliadwy ar Gymru a chadwyni bwyd sy'n gweithio tuag at sicrhau sero net. Bydd datblygu technolegau newydd a chreu ffynonellau protein amgen yn cyfrannu at ostyngiadau pellach i'n hallyriadau nwyon tŷ gwydr.

Thank you, First Minister. As you know, the land used globally to grow crops for Welsh consumption is equivalent to 40 per cent of the size of Wales, and one of the largest crops grown overseas for Welsh consumption is soy bean, which is used primarily by the Welsh poultry industry. As such, for Wales to change its farming practices so it doesn't contribute to deforestation overseas, we would need to be less reliant on soy animal feed from abroad. One of the ways in which this could be achieved is through the use of alternative protein, such as fly larvae, which extensive trials have shown to be more than a viable alternative to using soy to feed our poultry. Alternative protein, such as this, provides both climate solutions and opportunities for economic growth here in Wales and the UK, and research from the Farm Animal Investment Risk and Return investor network has found that alternative protein sources could make up to 64 per cent of the global protein market by 2050. First Minister, in your workings together to reach the Net Zero Wales plan 2021-25, there is no reference whatsoever to alternative proteins, which strongly indicates that you have either dismissed it outright, or have not even considered alternative proteins as a way of tackling the issues of imported animal feeds from deforested areas. Can you explain the reasons why this Government has chosen not to include alternative proteins as part of your reach net zero plan? Thank you.

Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, mae'r tir a ddefnyddir yn fyd-eang i dyfu cnydau i'w bwyta yng Nghymru yn cyfateb i 40 y cant o faint Cymru, ac un o'r cnydau mwyaf sy'n cael ei dyfu dramor i'w bwyta yng Nghymru yw ffa soia, sy'n cael eu defnyddio yn bennaf gan ddiwydiant dofednod Cymru. O'r herwydd, er mwyn i Gymru newid ei harferion ffermio fel nad yw'n cyfrannu at ddatgoedwigo dramor, byddai angen i ni fod yn llai dibynnol ar borthiant anifeiliaid soi o dramor. Un o'r ffyrdd y gellid cyflawni hyn yw trwy ddefnyddio protein amgen, fel larfâu pryfed, y mae treialon helaeth wedi dangos ei fod yn ddewis amgen ymarferol iawn yn hytrach na defnyddio soi i fwydo ein dofednod. Mae protein amgen, fel hwn, yn rhoi atebion hinsawdd a chyfleoedd ar gyfer twf economaidd yma yng Nghymru a'r DU, ac mae gwaith ymchwil gan y rhwydwaith buddsoddwyr Risg ac Enillion Buddsoddiad mewn Anifeiliaid Fferm wedi canfod y gallai ffynonellau protein amgen gyfrif am hyd at 64 y cant o'r farchnad protein fyd-eang erbyn 2050. Prif Weinidog, yn eich cydweithio i wireddu cynllun Sero Net Cymru 2021-25, nid oes unrhyw gyfeiriad o gwbl at broteinau amgen, sy'n awgrymu yn gryf eich bod chi naill ai wedi eu diystyru'n llwyr, neu heb hyd yn oed ystyried proteinau amgen fel ffordd o fynd i'r afael â phroblemau porthiant anifeiliaid sy'n cael ei fewnforio o ardaloedd sydd wedi eu datgoedwigo. A allwch chi esbonio'r rhesymau pam mae'r Llywodraeth hon wedi dewis peidio â chynnwys proteinau amgen yn rhan o'ch cynllun cyrraedd sero net? Diolch.

Well, Llywydd, the Member was doing very well until the final part of his question, because he was making a series of very important points and pointing to opportunities that there are for us here in Wales. The need to develop alternative protein sources is necessary here in Wales, but is absolutely necessary around the globe. And here in Wales, we have active interests in plant-based alternatives, microbial alternatives, insect-based alternatives, lab-grown meat, cellular agriculture. All of those issues, Llywydd, were being discussed at Aberystwyth—the AberInnovation campus—when you and I were both there for its formal opening on 21 October. The biofermentation technology being developed at the centre is part of the future food centre, which is there in that part of Wales—there because of the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences and all the work that it has done over many years to promote alternatives in this sector.

The possibilities for Wales are particularly important, because our own agriculture has huge natural advantages, our climate provides for an abundant growth in grass and, therefore, for non-intensive, sustainable livestock farming. We can continue with that and have the confidence of knowing that those alternative protein technologies can be developed here in Wales alongside and in support of our existing agriculture. That's why it is such an exciting proposition for us in Wales. I agree with everything the Member said, up until his rather mean-spirited final contribution. The truth is, I'm sure, that there's a genuinely shared interest, across the Chamber, in making sure that we grasp these opportunities and put them to work for Wales.

Wel, Llywydd, roedd yr Aelod yn gwneud yn dda iawn tan ran olaf ei gwestiwn, oherwydd roedd yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn ac yn cyfeirio at gyfleoedd sydd ar gael i ni yma yng Nghymru. Mae'r angen i ddatblygu ffynonellau protein amgen yn angenrheidiol yma yng Nghymru, ond yn gwbl angenrheidiol yn fyd-eang. Ac yma yng Nghymru, mae gennym ni fuddiannau gweithredol mewn dewisiadau amgen sy'n seiliedig ar blanhigion, dewisiadau amgen microbaidd, dewisiadau amgen sy'n seiliedig ar bryfed, cig wedi ei dyfu mewn labordy, amaethyddiaeth celloedd. Roedd yr holl faterion hynny, Llywydd, yn cael eu trafod yn Aberystwyth—yng nghampws ArloesiAber—pan oeddech chi a minnau yno ar gyfer ei agoriad ffurfiol ar 21 Hydref. Mae'r dechnoleg bioeplesu sy'n cael ei datblygu yn y ganolfan yn rhan o ganolfan bwyd y dyfodol, sydd yno yn y rhan honno o Gymru—yno oherwydd Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig a'r holl waith y mae wedi ei wneud dros flynyddoedd lawer i hyrwyddo dewisiadau amgen yn y sector hwn.

Mae'r posibiliadau i Gymru yn arbennig o bwysig, oherwydd bod gan ein hamaethyddiaeth ein hunain fanteision naturiol enfawr, mae ein hinsawdd yn darparu ar gyfer twf helaeth o ran glaswellt ac, felly, ar gyfer ffermio da byw cynaliadwy nad yw'n ddwys. Gallwn barhau â hynny a bod â'r hyder o wybod y gellir datblygu'r technolegau protein amgen hynny yma yng Nghymru ochr yn ochr â'n hamaethyddiaeth bresennol a'u hategu. Dyna pam mae'n gynnig mor gyffrous i ni yng Nghymru. Rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod, hyd at ei gyfraniad terfynol a oedd braidd yn grintachlyd. Y gwir amdani, rwy'n siŵr, yw bod diddordeb cyffredin gwirioneddol, ar draws y Siambr, mewn gwneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hyn ac yn eu rhoi ar waith dros Gymru.

Prif Weinidog, last night, I watched with my one-year-old daughter an episode of Peppa Pig, the cartoon that inspired the Prime Minister after a visit to a theme park. I'm not so much of a fan as the Prime Minister, but Peppa did have some wise words in last night's episode. [Laughter.] She said, 'There are two types of balloons in the world: balloons that go up and balloons that go down', and, if it's true about balloons, it's also true about political parties isn't it, Prime Minister. And I'd like to—

Prif Weinidog, neithiwr, gwyliais gyda fy merch blwydd oed bennod o Peppa Pig, y cartŵn a ysbrydolodd Prif Weinidog y DU ar ôl ymweliad â pharc thema. Nid wyf i'n gymaint o ffan â Phrif Weinidog y DU, ond roedd gan Peppa rai geiriau doeth yn y bennod neithiwr. [Chwerthin.] Dywedodd, 'Mae dau fath o falŵn yn y byd: balwnau sy'n mynd i fyny a balwnau sy'n mynd i lawr', ac, os yw'n wir am falwnau, mae hefyd yn wir am bleidiau gwleidyddol, onid yw, Prif Weinidog y DU. A hoffwn i—

—eich llongyfarch chi ac Adam Price—

—congratulate you and Adam Price—

—on reaching the higher ground, the higher common ground, and I hope other parties will follow that, but I am sure others will try and pull it down later on in this session. 

The commitment to try and achieve net zero by 2035 is such an important part of the co-operation agreement between our parties, and technology will play a key role in doing that. You said in your written statement today that to reach net zero will require new thinking, research and innovation. In the nineteenth century, we led the way with the industrial revolution, and, rather than berate hard-working civil servants for not conceiving a cartoon pig, how can we all work together to achieve net zero by 2035 and make sure, by using that technology, that this time round it's not only in the hands of a few rich millionaires but is shared between the people of Wales? Diolch yn fawr. 

—ar gyrraedd y tir uwch, y tir cyffredin uwch, ac rwy'n gobeithio y bydd pleidiau eraill yn dilyn hynny, ond rwy'n siŵr y bydd pobl eraill yn ceisio ei dynnu i lawr yn ddiweddarach yn y sesiwn hon.

Mae'r ymrwymiad i geisio sicrhau sero net erbyn 2035 yn rhan mor bwysig o'r cytundeb cydweithredu rhwng ein pleidiau, a bydd technoleg yn chwarae rhan allweddol wrth wneud hynny. Fe wnaethoch chi ddweud yn eich datganiad ysgrifenedig heddiw y bydd angen syniadau, ymchwil ac arloesi newydd i gyrraedd sero net. Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, fe wnaethom ni arwain y ffordd gyda'r chwyldro diwydiannol, ac, yn hytrach na dweud y drefn wrth weision sifil sy'n gweithio'n galed am beidio â meddwl am fochyn cartŵn, sut gallwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd i gyrraedd sero net erbyn 2035 a gwneud yn siŵr, drwy ddefnyddio'r dechnoleg honno, nad yw yn nwylo ychydig o filiwnyddion cyfoethog yn unig y tro hwn, ond yn cael ei rhannu rhwng pobl Cymru? Diolch yn fawr.

13:40

Diolch yn fawr i Rhys am y cwestiwn yna ac am fod ar flaen y gad yn y maes yma. 

Thank you very much to Rhys for that question and for being in the vanguard in this field. 

I shared a platform with the Prime Minister at COP26. He devoted his address in a way which, I could not help but feel, left 40 international leaders in front of us slightly baffled on the importance of better mannered cows in addressing climate change. So, he clearly has a long-standing interest in the contribution of farmyard animals to political debate. [Laughter.] The importance, however, of the point that the Member makes is this: technologies are changing, as in the area identified in the original question. New possibilities will emerge. We want Wales always to be at the forefront and at the cutting edge of efforts made to achieve net-zero carbon. If we are able to bring forward the date from 2050, which is where the CCC tells us currently, with what we know today, is the possibility for Wales, of course we want to do that. And the work that will now go on against the new date will tell us where those new opportunities lie and whether it is possible to go even further and faster than we have been able up until now. 

Rhannais lwyfan â Phrif Weinidog y DU yn COP26. Neilltuodd ei anerchiad mewn ffordd na allwn i helpu ond teimlo a wnaeth adael 40 o arweinwyr rhyngwladol o'n blaenau wedi drysu braidd ynghylch pwysigrwydd ymddygiad gwell gan wartheg wrth fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Felly, mae'n amlwg bod ganddo ddiddordeb hirsefydlog mewn cyfraniad anifeiliaid fferm at ddadl wleidyddol. [Chwerthin.] Fodd bynnag, pwysigrwydd y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yw hyn: mae technolegau yn newid, fel yn y maes a nodwyd yn y cwestiwn gwreiddiol. Bydd posibiliadau newydd yn dod i'r amlwg. Rydym ni eisiau i Gymru fod yn flaenllaw bob amser ac ar flaen y gad o ran yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau carbon sero-net. Os gallwn ni symud y dyddiad ymlaen o 2050, sef yr hyn y mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd yn ei ddweud wrthym ni yw'r posibilrwydd i Gymru ar hyn o bryd, gyda'r hyn yr ydym ni'n ei wybod heddiw, rydym ni eisiau gwneud hynny, wrth gwrs. A bydd y gwaith a fydd yn cael ei wneud nawr yn erbyn y dyddiad newydd yn dweud wrthym ni ble mae'r cyfleoedd newydd hynny ac a yw'n bosibl mynd hyd yn oed ymhellach ac yn gyflymach nag yr ydym ni wedi gallu ei wneud hyd yn hyn.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau ac, ar ran arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Questions now from party leaders and, on behalf of the Welsh Conservatives, Darren Millar. 

Diolch, Llywydd. First Minister, I know that you would like us to focus today's First Minister's question time on your party's deal with the Welsh nationalists, but I don't want to focus on what many people on my side of the Chamber regard as a sideshow. I want to focus on issues that really matter to the people of Wales. So, I want to ask you about mental health. First Minister, last week saw the publication of a report on mental health services in north Wales. It made for very difficult reading. The Holden report, which was suppressed by the Betsi Cadwaladr University Health Board for almost eight years, exposed a culture of bullying, intimidation, staff shortages, patient neglect, all at the Hergest unit in Ysbyty Gwynedd. Can you tell me, First Minister, what lessons has the Welsh Government learnt from that report?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n gwybod yr hoffech chi i ni ganolbwyntio yn sesiwn cwestiynau'r Prif Weinidog heddiw ar gytundeb eich plaid gyda chenedlaetholwyr Cymru, ond nid wyf i eisiau canolbwyntio ar yr hyn y mae llawer o bobl ar fy ochr i o'r Siambr yn ei ystyried yn fater eilradd. Rwyf i eisiau canolbwyntio ar faterion sy'n wirioneddol bwysig i bobl Cymru. Felly, hoffwn i eich holi ynghylch iechyd meddwl. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf cafodd adroddiad ei gyhoeddi ar wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Roedd yn anodd iawn ei ddarllen. Amlygodd adroddiad Holden, a gafodd ei atal gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr am bron i wyth mlynedd, ddiwylliant o fwlio, bygythiadau, prinder staff, esgeuluso cleifion, i gyd yn uned Hergest yn Ysbyty Gwynedd. A allwch chi ddweud wrthyf, Prif Weinidog, pa wersi y mae Llywodraeth Cymru wedi eu dysgu o'r adroddiad hwnnw?

Well, as the Member said, Llywydd, the report is eight years old, and many lessons have been learnt since then. I was myself heartened to see that the Healthcare Inspectorate Wales report on the Hergest unit in 2018 found evidence that the unit then provided safe care, and that when HIW undertook a quality check at the unit in May of this year, it once again confirmed that considerable progress had been made in bringing that unit to a more acceptable level of care and provision for citizens in that part of Wales. So, those are the lessons that have been learnt over that eight-year period—that, with a proper focus and commitment from those concerned, even very difficult experiences can be overcome and a path to improvement set out.  

Wel, fel y dywedodd yr Aelod, Llywydd, mae'r adroddiad yn wyth mlwydd oed, ac mae llawer o wersi wedi eu dysgu ers hynny. Cefais fy nghalonogi fy hun o weld bod adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ar uned Hergest yn 2018 wedi canfod tystiolaeth bod yr uned yn darparu gofal diogel ar y pryd, a phan gynhaliodd AGIC archwiliad ansawdd yn yr uned ym mis Mai eleni, cadarnhaodd eto fod cynnydd sylweddol wedi ei wneud o ran dod â'r uned honno i lefel fwy derbyniol o ofal a darpariaeth i ddinasyddion yn y rhan honno o Gymru. Felly, dyna'r gwersi sydd wedi eu dysgu dros y cyfnod hwnnw o wyth mlynedd—y gellir goresgyn profiadau anodd iawn hyd yn oed a chyflwyno llwybr at welliant gyda phwyslais ac ymrwymiad priodol gan y rhai dan sylw.

13:45

I'm surprised by your answer, First Minister. I didn't ask you what lessons the health board had learned, I asked you what lessons you had learned—the Welsh Government had learned. You were the health Minister at the time that these problems were festering in north Wales. Alarm bells were ringing, staff were complaining, patients were being neglected, some were being harmed, and I, along with other elected representatives who were Members of the Senedd at that time, were expressing concerns in correspondence to you. But it took you two years—two very long years—and a further damning report into institutional abuse and neglect in mental health services, this time at Ysbyty Glan Clwyd's Tawel Fan ward, before you finally got around to placing the Betsi Cadwaladr University Health Board into special measures. But of course it was too little, too late for those patients who in the meantime had come to harm and for their loved ones. Do you, as the health Minister at that particular time, accept any responsibility whatsoever for the harm that was suffered by patients? And what action is now being taken to hold those people who were responsible for the failings identified by Holden to account for what went wrong?

Rwy'n synnu at eich ateb, Prif Weinidog. Ni ofynnais i chi pa wersi yr oedd y bwrdd iechyd wedi eu dysgu, gofynnais i chi pa wersi yr oeddech chi wedi eu dysgu—yr oedd Llywodraeth Cymru wedi eu dysgu. Chi oedd y Gweinidog iechyd ar y pryd pan oedd y problemau hyn yn amlwg yn y gogledd. Roedd clychau larwm yn canu, roedd staff yn cwyno, roedd cleifion yn cael eu hesgeuluso, roedd rhai yn cael eu niweidio, ac roeddwn i, ynghyd â chynrychiolwyr etholedig eraill a oedd yn Aelodau o'r Senedd bryd hynny, yn mynegi pryderon mewn gohebiaeth â chi. Ond cymerodd ddwy flynedd i chi—dwy flynedd hir iawn—ac adroddiad damniol arall ar gam-drin ac esgeuluso sefydliadol mewn gwasanaethau iechyd meddwl, ar ward Tawel Fan Ysbyty Glan Clwyd y tro hwn, cyn i chi fynd ati o'r diwedd i roi Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig. Ond wrth gwrs roedd yn rhy ychydig, yn rhy hwyr i'r cleifion hynny a oedd wedi dioddef niwed yn y cyfamser ac i'w hanwyliaid. A ydych chi, fel y Gweinidog iechyd ar yr adeg benodol honno, yn derbyn unrhyw gyfrifoldeb o gwbl am y niwed a ddioddefodd y cleifion? A pha gamau sy'n cael eu cymryd yn awr i ddwyn i gyfrif y bobl hynny a oedd yn gyfrifol am y methiannau a gafodd eu nodi gan Holden am yr hyn a aeth o'i le?

Well, Llywydd, I take full responsibility for everything that I did and decided when I was health Minister, in the many, many questions that I was asked on the floor of this Senedd and answered at the time. I visited the Hergest unit while I was the health Minister, partly in response to the correspondence that I was receiving about it. I found a beleaguered but very committed staff, determined every day to try to make a difference in the lives of those people whose illness required in-patient mental health attention. Those people were determined, despite all the criticism, to come into work every day to do their best, and that's what I think happens every day, ever since, by those people who provide those services in north Wales. The Member, as ever, has never a good word to say for anybody who works for the health service—[Interruption.] Well, I haven't heard a good word said yet. We'll see if he can manage one now. Those people deserve support from people in this Chamber, not asking what we are going to do to conduct some sort of retrospective trawl to see who can be held to blame. My belief is that, with the new management of the health service in north Wales—. And I had an opportunity, Llywydd, yesterday to discuss with the chair of the health board, the new chief executive and the person in charge of mental health services the plans they have to go on building on the improvements that they have been able to bring about. Many further improvements are necessary, all of that recognised by the people responsible on the ground, but looking ahead to build from that, to make sure that the services provided to people in north Wales are of a quality and a standard and of a consistency that they would wish to see.

Wel, Llywydd, rwy'n cymryd cyfrifoldeb llawn am bopeth a wnes i ac a benderfynais i pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, yn y llawer iawn o gwestiynau a ofynnwyd i mi ar lawr y Senedd hon ac a atebais ar y pryd. Ymwelais ag uned Hergest pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, yn rhannol mewn ymateb i'r ohebiaeth yr oeddwn i'n ei chael yn ei chylch. Gwelais staff dan warchae ond ymroddedig iawn, yn benderfynol bob dydd i geisio gwneud gwahaniaeth ym mywydau'r bobl hynny yr oedd eu salwch yn gofyn am sylw iechyd meddwl cleifion mewnol. Roedd y bobl hynny yn benderfynol, er gwaethaf yr holl feirniadaeth, i ddod i'r gwaith bob dydd i wneud eu gorau, a dyna yr wyf i'n credu sy'n digwydd bob dydd, byth ers hynny, gan y bobl hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny yn y gogledd. Nid oes gan yr Aelod, fel erioed, byth air da i'w ddweud dros unrhyw un sy'n gweithio i'r gwasanaeth iechyd—[Torri ar draws.] Wel, nid wyf i wedi clywed gair da yn cael ei ddweud eto. Cawn weld a yw'n gallu dod o hyd i un nawr. Mae'r bobl hynny yn haeddu cefnogaeth gan bobl yn y Siambr hon, nid gofyn beth rydym ni'n mynd i'w wneud i gynnal rhyw fath o ymchwiliad ôl-weithredol i weld pwy y gellir rhoi'r bai arno. Fy nghred i yw, gyda rheolaeth newydd y gwasanaeth iechyd yn y gogledd—. A chefais gyfle ddoe, Llywydd, i drafod gyda chadeirydd y bwrdd iechyd, y prif weithredwr newydd a'r person sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd meddwl y cynlluniau sydd ganddyn nhw i barhau i ddatblygu ar y gwelliannau y maen nhw wedi gallu eu cyflawni. Mae angen llawer o welliannau pellach, ac mae hynny i gyd yn cael ei gydnabod gan y bobl sy'n gyfrifol ar lawr gwlad, ond wrth edrych ymlaen i adeiladu o hynny, i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau sy'n cael eu darparu i bobl yn y gogledd o ansawdd ac o safon ac o gysondeb y bydden nhw'n dymuno eu gweld.

First Minister, I am very disappointed by your response. I have not denigrated in any way the people on the front lines of our health service who are delivering high-quality care under great pressure day in, day out. What I'm asking you is: will you accept some responsibility for what happened in north Wales to its mental health services, given that you were the health Minister at the time? Where's the accountability, where's the apology to those individuals who suffered as a result of that delay in action? You evaded responsibility then and you're now trying to do the same, not just in relation to mental health services in north Wales, but also of course in relation to your decisions around the pandemic.

So, can I ask you a slightly different question? Will you and your coalition partners in Plaid Cymru learn the lessons from the past? Will you stop the dithering and will you listen to the calls of grieving families that are echoing in my ears, and no doubt echoing in yours, and take now swift action—not delayed action—to commission a Wales-specific COVID inquiry as soon as possible to learn the lessons from this pandemic and to make sure they're not repeated in the future?

Prif Weinidog, rwy'n siomedig iawn gyda'ch ymateb. Nid wyf i wedi bychanu mewn unrhyw ffordd y bobl ar rengoedd blaen ein gwasanaeth iechyd sy'n darparu gofal o ansawdd uchel o dan bwysau mawr ddydd ar ôl dydd. Yr hyn yr wyf i'n ei ofyn i chi yw: a wnewch chi dderbyn rhywfaint o gyfrifoldeb am yr hyn a ddigwyddodd yn y gogledd i'w wasanaethau iechyd meddwl, o gofio mai chi oedd y Gweinidog iechyd ar y pryd? Ble mae'r atebolrwydd, ble mae'r ymddiheuriad i'r unigolion hynny a ddioddefodd o ganlyniad i'r oedi hwnnw cyn gweithredu? Fe wnaethoch chi osgoi cyfrifoldeb bryd hynny ac rydych chi'n ceisio gwneud yr un peth nawr, nid yn unig o ran gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd, ond hefyd wrth gwrs o ran eich penderfyniadau ynghylch y pandemig.

Felly, a gaf i ofyn cwestiwn ychydig yn wahanol i chi? A wnewch chi a'ch partneriaid clymblaid ym Mhlaid Cymru ddysgu'r gwersi o'r gorffennol? A wnewch chi roi'r gorau i'r petruso ac a wnewch chi wrando ar alwadau teuluoedd sy'n galaru sy'n adleisio yn fy nghlustiau, ac yn adleisio yn eich clustiau chi rwy'n siŵr, a chymryd camau cyflym yn awr—nid oedi cyn gweithredu—i gomisiynu ymchwiliad COVID penodol i Gymru cyn gynted â phosibl i ddysgu'r gwersi o'r pandemig hwn ac i wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol?

Well, Llywydd, amongst his more offensive remarks, the Member did manage to squeeze a sentence out to recognise the high quality of care provided for his constituents in north Wales. I discussed the whole business of an inquiry with Michael Gove, the Minister responsible for this matter in the UK Government last week. I received further assurances from him of the commitment of the Conservative UK Government to an inquiry that will provide the answers that Welsh families need. He told me that he was well aware of the actions of the Welsh Conservative party in attempting to undermine the agreement that I have reached with the Prime Minister. It continues yet again here today. He may not be prepared to trust what I am told by his party members in Government in Westminster; until I see evidence that they are not prepared to do what they tell me every time I discuss it with them—[Interruption.] Every time I discuss it with them, they tell me they are determined to provide an inquiry that will provide the answers that people who speak to me and to him—. I will believe them until I see evidence that what they're saying to me is not true. He has had no trust in what they say to me from the outset.

Wel, Llywydd, ymysg ei sylwadau mwy sarhaus, fe wnaeth yr Aelod lwyddo i wasgu brawddeg allan i gydnabod ansawdd uchel y gofal sy'n cael ei ddarparu i'w etholwyr yn y gogledd. Trafodais holl fusnes ymchwiliad gyda Michael Gove, y Gweinidog sy'n gyfrifol am y mater hwn yn Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf. Cefais sicrwydd pellach ganddo o ymrwymiad Llywodraeth Geidwadol y DU i ymchwiliad a fydd yn rhoi'r atebion sydd eu hangen ar deuluoedd yng Nghymru. Dywedodd wrthyf ei fod yn gwbl ymwybodol o weithredoedd plaid Geidwadol Cymru i geisio tanseilio'r cytundeb yr wyf i wedi ei wneud gyda Phrif Weinidog y DU. Mae'n parhau yma eto heddiw. Efallai nad yw'n barod i ymddiried yn yr hyn y mae aelodau ei blaid ef yn y Llywodraeth yn San Steffan yn ei ddweud wrthyf; tan i mi weld tystiolaeth nad ydyn nhw'n barod i wneud yr hyn maen nhw'n ei ddweud wrthyf bob tro y byddaf i'n ei drafod gyda nhw—[Torri ar draws.] Bob tro yr wyf i'n ei drafod gyda nhw, maen nhw'n dweud wrthyf eu bod nhw'n benderfynol o ddarparu ymchwiliad a fydd yn rhoi'r atebion y mae pobl sy'n siarad â mi a gydag ef—. Byddaf i'n eu credu nhw tan i mi weld tystiolaeth nad yw'r hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyf yn wir. Ni fu ganddo ef unrhyw ymddiriedaeth yn yr hyn y maen nhw'n ei ddweud wrthyf o'r cychwyn cyntaf.

13:50

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. I thought Darren Millar was remarkably reticent today about the co-operation agreement. Maybe, I don't know, he's regretting some of his attack lines overnight. But they said—and you said—that the agreement does nothing to help the people of Wales: tell that to the 200,000 children that will now receive free school meals as a result of that; tell that to the extra thousands of children that will receive free childcare. They say it does nothing for the NHS and yet, at its heart is the creation of a national care service that will make the single biggest contribution imaginable to solving the long-term challenges of the health service. We pledge together to feed our children and care for our elderly, and all they can come up with is their usual negativity. I'm not surprised The Daily Telegraph doesn't like radical action on second homes, but when they and the Tories line up against Wales, isn't that the surest sign that we must be doing something right?

Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n meddwl bod Darren Millar yn hynod dawedog heddiw am y cytundeb cydweithredu. Efallai, wn i ddim, ei fod yn gresynu at rai o'i linellau ymosod dros nos. Ond fe wnaethon nhw ddweud—ac fe wnaethoch chi ddweud—nad yw'r cytundeb yn gwneud dim i helpu pobl Cymru: dywedwch hynny wrth y 200,000 o blant a fydd yn cael prydau ysgol am ddim yn awr o ganlyniad i hynny; dywedwch hynny wrth y miloedd ychwanegol o blant a fydd yn derbyn gofal plant am ddim. Maen nhw'n dweud nad yw'n gwneud dim i'r GIG ac eto, yn y ganolog iddo y mae creu gwasanaeth gofal cenedlaethol a fydd yn gwneud y cyfraniad unigol mwyaf y gellir ei ddychmygu at ddatrys heriau hirdymor y gwasanaeth iechyd. Rydym ni'n addo gyda'n gilydd i fwydo ein plant a gofalu am ein henoed, a'r cyfan y gallan nhw ei gyfleu yw eu hagwedd negyddol arferol. Nid wyf i'n synnu nad yw The Daily Telegraph yn hoffi gweithredu radical ar ail gartrefi, ond pan fyddan nhw a'r Torïaid yn uno yn erbyn Cymru, onid dyna'r arwydd mwyaf sicr bod yn rhaid ein bod ni'n gwneud rhywbeth yn iawn?

Well, Llywydd, by the end of this Senedd term, it'll be 25 years in the wilderness for the Welsh Conservative Party, and as we've heard overnight and heard again today, they work very hard to deserve that position. I'll just point out—they won't like it again; I can see them shaking their heads from here—straight after the election, we had a debate here on the floor of the Senedd; much was said about the need to work together on issues on which we agreed. I wrote immediately after that to the leader of the Welsh Conservative Party here and I wrote to the leader of Plaid Cymru. I received a reply from the leader of Plaid Cymru; I received nothing at all from the leader of the Welsh Conservatives.FootnoteLink That's why they've never been anywhere near Government in this place, because they simply lack the maturity—the capacity, even—ever to be part of Government here. They're in the wilderness because it's where they deserve to be.

Wel, Llywydd, erbyn diwedd y tymor Senedd hwn, bydd hi'n 25 mlynedd yn y diffeithwch i Blaid Geidwadol Cymru, ac fel y clywsom ni dros nos ac y clywsom ni eto heddiw, maen nhw'n gweithio yn galed iawn i haeddu'r sefyllfa honno. Hoffwn i dynnu sylw—ni fyddan nhw'n ei hoffi eto; rwy'n gallu eu gweld nhw'n ysgwyd eu pennau o'r fan yma—yn syth ar ôl yr etholiad, cawsom ddadl yma ar lawr y Senedd; cafodd llawer ei ddweud am yr angen i gydweithio ar faterion yr oeddem ni'n cytuno arnyn nhw. Ysgrifennais yn syth ar ôl hynny at arweinydd Plaid y Ceidwadwyr Cymreig yma ac ysgrifennais at arweinydd Plaid Cymru. Cefais ateb gan arweinydd Plaid Cymru; ni chefais ddim o gwbl gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Dyna pam nad ydyn nhw erioed wedi bod yn agos at y Llywodraeth yn y lle hwn, oherwydd nid yw'r aeddfedrwydd ganddyn nhw—y gallu, hyd yn oed—i fod yn rhan o Lywodraeth yma. Maen nhw yn y diffeithwch gan mai dyna le maen nhw'n haeddu bod.

As we say in the foreword to our agreement, the people of Wales in voting to create our democracy also wanted a new kind of politics. Now maybe we can forgive, and indeed pity, the Conservatives for being trapped in their Westminster mindset; many of them after all would rather be there than here. They see the world in binary opposites; we try and draw upon the great Welsh tradition of co-operation. I referred to Robert Owen in my remarks yesterday, talking about a Wales built through the co-operation of all to the benefit of each. Out of that tradition we have created a new model, a bespoke agreement between one party in Government and one party in opposition, which nobody could have foreseen. But it is part of that desire for a new politics that built this institution and most people in Wales will welcome it because they don't want politicians who play Westminster parlour games; they want their elected representatives to work together to come up with solutions to our many problems. Isn't that, after all, the entire point of democracy?

Fel yr ydym ni'n ei ddweud yn y rhagair i'n cytundeb, trwy bleidleisio i greu ein democratiaeth, roedd pobl Cymru hefyd yn dymuno gweld math newydd o wleidyddiaeth. Nawr efallai y gallwn ni faddau, ac yn wir dosturio wrth y Ceidwadwyr am gael eu dal yn eu meddylfryd San Steffan; byddai'n well gan lawer ohonyn nhw fod yno nag yma wedi'r cyfan. Maen nhw'n gweld y byd mewn gwrthwynebau deuaidd; rydym ni'n ceisio manteisio ar y traddodiad Cymreig mawr o gydweithredu. Cyfeiriais at Robert Owen yn fy sylwadau ddoe, yn sôn am Gymru a gafodd ei hadeiladu drwy gydweithrediad pawb er budd pob un. O'r traddodiad hwnnw rydym ni wedi creu model newydd, cytundeb pwrpasol rhwng un blaid mewn Llywodraeth ac un blaid sy'n wrthblaid, na allai neb fod wedi ei ragweld. Ond mae'n rhan o'r awydd hwnnw am wleidyddiaeth newydd a adeiladodd y sefydliad hwn a bydd y rhan fwyaf o bobl yng Nghymru yn ei groesawu gan nad ydyn nhw eisiau gwleidyddion sy'n chwarae gemau parlwr San Steffan; maen nhw eisiau i'w cynrychiolwyr etholedig gydweithio i ddod o hyd i atebion i'n problemau niferus. Onid dyna, wedi'r cyfan, yw holl bwynt democratiaeth?

Llywydd, Adam Price is absolutely right to point to the way in which, ever since devolution, it has been possible to create agreements between progressive parties here; parties with ideas, parties with a willingness to take on the responsibility of being in Government. The very first summer that I worked in the then Assembly, Llywydd, the summer of the year 2000, every week I met with the head of staff of the Liberal Democrat party here, and we fashioned an agreement that that autumn led to the first cross-party Government here in Wales. We thought at the time that we were doing something very strange and unusual, and indeed I remember going with the then First Minister, Rhodri Morgan, to meetings of the Labour Party in which the strangeness and the unusual thing that he had done was fully borne in on him.

Since then, in successive Senedd terms, we have shown that here in Wales we are able to do things differently, that we are able to fashion a different sort of politics, in the way that Adam Price has said. The agreement that his party and mine have struck is different to any previous form of agreement, but that is because we were prepared to do the difficult thing, which is to find the creativity, to find the imagination, and to find the area for agreement between us. As a result, we will be able to achieve things in this Senedd for people right across Wales that might not have been possible otherwise. I think that will be welcomed. I think people outside the Senedd do expect us to work together when we can, on the things for which we have agreement, and they will see the practical fruits of that over the next three years.

Llywydd, mae Adam Price yn llygad ei le i dynnu sylw at y ffordd y bu'n bosibl, ers dechrau datganoli, creu cytundebau rhwng pleidiau blaengar yma; pleidiau â syniadau, pleidiau â pharodrwydd i dderbyn y cyfrifoldeb o fod mewn Llywodraeth. Yr haf cyntaf un yr oeddwn i'n gweithio yn y Cynulliad fel yr oedd ar y pryd, Llywydd, haf y flwyddyn 2000, roeddwn i'n cael cyfarfod bob wythnos gyda phennaeth staff plaid y Democratiaid Rhyddfrydol yma, ac fe wnaethom ni lunio cytundeb a arweiniodd yr hydref hwnnw at y Llywodraeth drawsbleidiol gyntaf yma yng Nghymru. Roeddem ni'n meddwl ar y pryd ein bod ni'n gwneud rhywbeth rhyfedd ac anarferol iawn, ac yn wir rwy'n cofio mynd gyda'r Prif Weinidog ar y pryd, Rhodri Morgan, i gyfarfodydd y Blaid Lafur lle'r oedd yn ysgwyddo'n llawn y dieithrwch a'r peth anarferol yr oedd wedi ei wneud.

Ers hynny, yn nhymhorau olynol y Senedd, rydym ni wedi dangos ein bod ni yma yng Nghymru yn gallu gwneud pethau yn wahanol, ein bod ni'n gallu llunio gwahanol fath o wleidyddiaeth, yn y ffordd y mae Adam Price wedi ei ddweud. Mae'r cytundeb y mae ei blaid ef a fy mhlaid i wedi ei daro yn wahanol i unrhyw fath blaenorol o gytundeb, ond mae hynny oherwydd ein bod ni'n barod i wneud y peth anodd, sef dod o hyd i'r creadigrwydd, dod o hyd i'r dychymyg, a dod o hyd i'r tir cyffredin ar gyfer cytundeb rhyngom. O ganlyniad, byddwn yn gallu cyflawni pethau yn y Senedd hon i bobl ledled Cymru na fydden nhw efallai wedi bod yn bosibl fel arall. Rwy'n credu y bydd hynny yn cael ei groesawu. Rwy'n credu bod pobl y tu allan i'r Senedd yn disgwyl i ni weithio gyda'n gilydd pan fyddwn ni'n gallu, ar y pethau y mae gennym ni gytundeb ar eu cyfer, a byddan nhw'n gweld ffrwyth ymarferol hynny dros y tair blynedd nesaf.

13:55

Beth bynnag fo barn rhywun am gynnwys y cytundeb cydweithio, does dim dwywaith bod hwn yn gytundeb radical a fydd yn delifro ar rai o'r pethau y mae ymgyrchwyr wedi bod yn brwydro arnyn nhw ers degawdau, fel rheoli'r farchnad dai. Ond does bosib na fyddai unrhyw un yn anghytuno y dylai ein dinasyddion ni allu cael y wybodaeth gywir i'n dal ni i gyd i gyfrif, ac mae'n gwbl amlwg i bawb nad yw hynny'n digwydd fel y dylai fe ar hyn o bryd. I'r rhannau hynny o'r wasg Lundeinig a wnaeth, a bod yn deg, drafferthu i adrodd ar y datblygiad newydd hwn yng ngwleidyddiaeth Cymru ddoe, roedd yr anwybodaeth yn drawiadol. Roedd un adroddiad yn cyfeirio at 15 Aelod Plaid Cymru o'r Senedd ac un arall yn sôn mai Plaid Cymru oedd y drydedd blaid o fewn Llywodraeth Cymru. Oni ddylai pawb, gobeithio, allu uno tu ôl i'r cyfle mae'r cytundeb yn ei gynnig i gau'r bwlch democrataidd a chreu system gyfryngol i Gymru sy'n gwasanaethu anghenion ein pobl ac yn eu grymuso nhw i gymryd rhan yn ein democratiaeth ni?

Whatever the views of one on the content of the agreement, there are no two ways that this is a radical agreement that will deliver on some of the things that campaigners have been fighting for over decades, such as managing the housing market. But surely nobody could disagree that our citizens should be able to access correct information to hold us all to account, and it's clear to everyone that that isn't happening as it should at the moment. Now, to look at the London-based media that, to be fair, actually took the trouble of reporting on this development in Welsh politics yesterday, the ignorance was striking. One report referred to 15 Plaid Cymru Members of the Senedd and another mentioned that Plaid Cymru was the third party within Welsh Government. Shouldn't everyone be able to unite behind the opportunity provided by the agreement to close that democratic deficit and to create a media landscape in Wales that serves the needs of our people and empowers them to participate in our democracy?

Dwi'n cytuno ag Adam Price achos mae'r bwlch democrataidd yn amlwg i unrhyw berson i'w weld pan ydyn nhw'n darllen beth mae'r wasg yn Llundain wedi ei ddweud am bron popeth sy'n mynd ymlaen yma yng Nghymru, ac roedden nhw'n gwneud yr un peth ddoe hefyd. Ar ddiwedd y dydd, Llywydd, fel roeddem ni'n dau yn sôn ddoe, yn nwylo pobl yng Nghymru bydd y penderfyniadau ar ôl y cytundeb. Os yw pobl yng Nghymru yn gallu gweld beth rŷn ni'n ei wneud, pethau blaengar a phethau uchelgeisiol, dwi'n siŵr y bydd hwnna yn cael ei werthfawrogi. Ond yn eu dwylo nhw mae e ar ddiwedd y dydd.

I agree with Adam Price because the democratic deficit is clear for everyone to see when they read what the press in London has said about almost everything that goes on here in Wales, and they did the same yesterday as well. At the end of the day, Llywydd, as we both mentioned yesterday, it will be in the hands of the people of Wales to make those decisions after the agreement. If the people of Wales can see what we're doing, the innovative things and ambitious things that we're trying to do, I'm sure that that will be appreciated. But it's in their hands at the end of the day.

Cwestiwn 3 nawr, gan Joyce Watson.

Question 3 now, from Joyce Watson.

Trais yn Erbyn Menywod a Merched
Violence Against Women and Girls

3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched? OQ57258

3. What is the Welsh Government doing to address violence against women and girls? OQ57258

I thank Joyce Watson for that, Llywydd. We are strengthening our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy to include violence and abuse in public and in the workplace, as well as in the home. A public consultation on the strategy will be launched next month. This is a societal problem that requires a societal response.

Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Rydym ni'n cryfhau ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i gynnwys trais a cham-drin yn gyhoeddus ac yn y gweithle, yn ogystal ag yn y cartref. Bydd ymgynghoriad cyhoeddus ar y strategaeth yn cael ei lansio fis nesaf. Mae hon yn broblem gymdeithasol sy'n gofyn am ymateb cymdeithasol.

Thank you, First Minister. I know your Government continues to prioritise this issue, and in Jane Hutt we have a Minister for Social Justice who is a tireless champion for victims and survivors. But, unfortunately, the political determination to get on top of male violence against women and girls is too often undermined by the failures in the criminal justice system. The latest Office for National Statistics figures for England and Wales are a stark reminder of that: rape cases up 10 per cent from last year to June, while the number of cases resulting in a charge is at a record low. Of course, the legislation and many of the funding cuts behind these figures are non-devolved, but as we approach White Ribbon Day on Thursday, and the 16 days of activism that will follow, will you discuss with police forces and crime commissioners the urgent need to prioritise women and girls' safety?

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n gwybod bod eich Llywodraeth yn parhau i flaenoriaethu'r mater hwn, a gyda Jane Hutt mae gennym ni Weinidog Cyfiawnder Cymdeithasol sy'n hyrwyddwr diflino ar ran dioddefwyr a goroeswyr. Ond, yn anffodus, mae'r penderfyniad gwleidyddol i ddileu trais dynion yn erbyn menywod a merched yn cael ei danseilio yn rhy aml gan y methiannau yn y system cyfiawnder troseddol. Mae ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer Cymru a Lloegr yn ein hatgoffa o hynny yn eglur: mae achosion o drais rhywiol wedi codi 10 y cant o'r llynedd i fis Mehefin, tra bod nifer yr achosion sy'n arwain at gyhuddiad ar ei hisaf erioed. Wrth gwrs, nid yw'r ddeddfwriaeth a llawer o'r toriadau ariannol y tu ôl i'r ffigurau hyn wedi eu datganoli, ond wrth i ni nesáu at Ddiwrnod y Rhuban Gwyn ddydd Iau, a'r 16 diwrnod o weithredu a fydd yn dilyn, a wnewch chi drafod gyda heddluoedd a chomisiynwyr trosedd yr angen dybryd i flaenoriaethu diogelwch menywod a merched?

14:00

I thank Joyce Watson for that, Llywydd. Can I begin just by paying tribute to everything that she does throughout the year, and around the White Ribbon period as well, to highlight the issues that she has referred to again today? She's absolutely right that the points she raises are very important ones to the Welsh Government and very vigorously taken forward by the Minister for Social Justice. She meets very regularly with chief constables and with the police and crime commissioners. The lead police and crime commissioner at the moment, Llywydd, is the Dyfed-Powys police and crime commissioner, Dafydd Llywelyn. I know that the Minister met him last week and is due to meet him again on 16 December. The Policing Partnership Board for Wales will meet on 2 December. That will be an opportunity for us to continue the dialogue that we have established with our police forces. They're not devolved, as Joyce Watson said, but we have managed to create a set of institutional arrangements that make sure that the issues that are of concern to people in Wales are discussed there regularly, directly with police interests themselves, but with other partners as well in the local authorities, in the health service. We will be raising the issues that the Member has identified today again in that forum, and I want to say, Llywydd, for the record, that in our experience we get a very committed response from our partners and our police partners here in Wales. 

Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. A gaf i ddechrau drwy dalu teyrnged i bopeth y mae'n ei wneud drwy gydol y flwyddyn, ac yn ystod cyfnod y Rhuban Gwyn hefyd, i dynnu sylw at y materion y mae wedi cyfeirio atyn nhw eto heddiw? Mae hi'n llygad ei lle bod y pwyntiau y mae'n eu codi yn rhai pwysig iawn i Lywodraeth Cymru ac yn cael eu hyrwyddo yn egnïol iawn gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol. Mae'n cyfarfod yn rheolaidd iawn â phrif gwnstabliaid a gyda'r comisiynwyr heddlu a throsedd. Y prif gomisiynydd heddlu a throsedd ar hyn o bryd, Llywydd, yw comisiynydd heddlu a throsedd Dyfed-Powys, Dafydd Llywelyn. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi cyfarfod ag ef yr wythnos diwethaf ac y bydd yn cyfarfod ag ef eto ar 16 Rhagfyr. Bydd Bwrdd Partneriaeth Plismona Cymru yn cyfarfod ar 2 Rhagfyr. Bydd hwnnw yn gyfle i ni barhau â'r ddeialog yr ydym ni wedi ei sefydlu gyda'n heddluoedd. Nid ydyn nhw wedi eu datganoli, fel y dywedodd Joyce Watson, ond rydym ni wedi llwyddo i greu cyfres o drefniadau sefydliadol sy'n gwneud yn siŵr bod y materion sy'n peri pryder i bobl yng Nghymru yn cael eu trafod yno yn rheolaidd, yn uniongyrchol â buddiannau'r heddlu eu hunain, ond gyda phartneriaid eraill hefyd yn yr awdurdodau lleol, yn y gwasanaeth iechyd. Byddwn yn codi'r materion y mae'r Aelod wedi eu nodi heddiw eto yn y fforwm hwnnw, a hoffwn i ddweud, Llywydd, ar gyfer y cofnod, ein bod ni, yn ein profiad ni, yn cael ymateb ymroddedig iawn gan ein partneriaid a'n partneriaid heddlu yma yng Nghymru.

This is an exceptionally important topic, especially this week ahead of White Ribbon Day, and I'd like to put on record my thanks to Joyce Watson for all her work in raising awareness of this important issue. We welcome the fact that, now, harassment has been included in the Live Fear Free campaign, but for those who reach out and escape violent situations for good, many will have to rebuild their lives from scratch, and support can often fall short, especially if victims have to flee the area where they've lived. Minister, what additional support will the Welsh Government commit to providing to victims who have had to flee domestic violence, especially when they've had to leave their entire support network behind?

Mae hwn yn bwnc eithriadol o bwysig, yn enwedig yr wythnos hon cyn Diwrnod y Rhuban Gwyn, a hoffwn gofnodi fy niolch i Joyce Watson am ei holl waith yn codi ymwybyddiaeth o'r mater pwysig hwn. Rydym ni'n croesawu'r ffaith bod aflonyddu, bellach, wedi ei gynnwys yn yr ymgyrch Byw Heb Ofn, ond i'r rhai hynny sy'n estyn allan ac yn dianc rhag sefyllfaoedd treisgar yn barhaol, bydd yn rhaid i lawer ailadeiladu eu bywydau yn llwyr, a gall cymorth fod yn annigonol yn aml, yn enwedig os oes rhaid i ddioddefwyr ffoi o'r ardal lle maen nhw wedi byw. Gweinidog, pa gymorth ychwanegol wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i'w roi i ddioddefwyr y bu'n rhaid iddyn nhw ffoi rhag trais yn y cartref, yn enwedig pan fu'n rhaid iddyn nhw adael eu rhwydwaith cymorth cyfan ar ôl?

I thank Laura Anne Jones for those important points, Llywydd. She's absolutely right; the impact of domestic abuse is awful in anybody's life, but for people who have to uproot themselves from their own homes, and sometimes from their own communities, then the impact is all the greater. We will go on as a Welsh Government investing in the budgets we provide in this area. We've included an additional £2.5 million in non-recurrent funding this year, partly to help those services deal with the impact of the pandemic, where we know some of the points that the Member just made have been exacerbated—where people haven't had access to outside interests and organisations to whom they might have brought their plight to those people's attention. We're absolutely committed to the agenda and to funding it and look forward to working with others in this Chamber on it in the 12 months ahead.

Rwy'n diolch i Laura Anne Jones am y pwyntiau pwysig yna, Llywydd. Mae hi'n llygad ei lle; mae effaith cam-drin domestig yn ofnadwy ym mywyd unrhyw un, ond i bobl sy'n gorfod alltudio eu hunain o'u cartrefi eu hunain, ac weithiau o'u cymunedau eu hunain, yna mae'r effaith yn fwy byth. Byddwn yn parhau fel Llywodraeth Cymru i fuddsoddi yn y cyllidebau yr ydym ni'n eu darparu yn y maes hwn. Rydym ni wedi cynnwys £2.5 miliwn ychwanegol mewn cyllid anghylchol eleni, yn rhannol er mwyn helpu'r gwasanaethau hynny i ymdopi ag effaith y pandemig, lle'r ydym ni'n gwybod bod rhai o'r pwyntiau y mae'r Aelod newydd eu gwneud wedi eu gwaethygu—lle nad yw pobl wedi cael mynediad at ddiddordebau a sefydliadau allanol y gallen nhw fod wedi tynnu sylw'r bobl hynny at eu tynged. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i'r agenda ac i'w hariannu ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gydag eraill yn y Siambr hon arni yn y 12 mis sydd i ddod.

First Minister, as we've heard, this week marks the International Day for the Elimination of Violence Against Women. Every year we mark this day, and yet every year more women die because of male violence, and every day women modify their behaviour to avoid being attacked or killed. It sounds extreme, but that is an everyday calculation that countless women make. You recently supported a Plaid Cymru amendment calling for a Government strategy on preventing sexual assault and harassment. Could you tell us more about that strategy, please, and, importantly, how it will make life safer for women and girls, since 97 per cent of women between 18 and 24 have already experienced harassment in their lives? Four out of five women experience workplace harassment, and at least nine women are suspected to have had their lives taken by male violence in the last year in Wales. If we're talking about eliminating male violence against women, First Minister, it seems we do still have a very steep hill to climb.

Prif Weinidog, fel yr ydym wedi ei glywed, mae hi'n Ddiwrnod Rhyngwladol ar gyfer Dileu Trais yn Erbyn Menywod yr wythnos hon. Bob blwyddyn rydym yn nodi'r diwrnod hwn, ac eto bob blwyddyn mae mwy o fenywod yn marw oherwydd trais gan ddynion, a bob dydd mae menywod yn addasu eu hymddygiad er mwyn osgoi dioddef ymosodiad neu gael eu lladd. Mae'n swnio'n eithafol, ond mae hwnnw yn benderfyniad bob dydd y mae menywod di-rif yn ei wneud. Fe wnaethoch chi gefnogi gwelliant gan Blaid Cymru yn ddiweddar yn galw am strategaeth gan y Llywodraeth ar atal ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol. A allech chi ddweud mwy wrthym ni am y strategaeth honno, os gwelwch yn dda, ac, yn bwysig, sut y bydd yn gwneud bywyd yn fwy diogel i fenywod a merched, gan fod 97 y cant o fenywod rhwng 18 a 24 oed eisoes wedi dioddef aflonyddu yn eu bywydau? Mae pedair o bob pump o fenywod yn dioddef aflonyddu yn y gweithle, a thybir bod o leiaf naw menyw wedi colli eu bywydau drwy drais gan ddyn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yng Nghymru. Os ydym ni'n sôn am ddileu trais gan ddynion yn erbyn menywod, Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod gennym ni fynydd serth iawn i'w ddringo o hyd.

Those are dreadful figures that Delyth Jewell has just read out for us, and I absolutely agree with her that this is not a problem to be solved by victims. It is not for women to modify their behaviour in order to reach a solution; it is for men, in the way that they behave, and the way we bring up our children, especially boys, to be part of that solution. Later this week, my colleague the Minister for Social Justice will issue a statement on the annual progress report on violence against women, domestic abuse and sexual violence services here in Wales. We are looking to the report of the Law Commission, which is expected shortly, on recommended changes to hate crime legislation. We need to see a commitment to legislate from the UK Government when that commission report is available. That will help us to frame the strategy that Delyth Jewell referred to. That is being worked on actively by our officials and with our partners, our fantastic advisers in this field, to do the very best we can in Wales.  

Mae'r ffigurau hynny y mae Delyth Jewell newydd eu darllen i ni yn ofnadwy, ac rwy'n cytuno yn llwyr â hi nad yw hon yn broblem i gael ei datrys gan ddioddefwyr. Nid mater i fenywod yw addasu eu hymddygiad er mwyn dod o hyd i ateb; mater i ddynion, yn y ffordd y maen nhw'n ymddwyn, a'r ffordd yr ydym ni'n magu ein plant, yn enwedig bechgyn, yw bod yn rhan o'r ateb hwnnw. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn cyhoeddi datganiad ar yr adroddiad blynyddol ar gynnydd o ran gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yma yng Nghymru. Rydym ni'n aros am adroddiad Comisiwn y Gyfraith, a ddisgwylir yn fuan, ar y newidiadau a argymhellir i ddeddfwriaeth troseddau casineb. Mae angen i ni weld ymrwymiad i ddeddfu gan Lywodraeth y DU pan fydd yr adroddiad comisiwn hwnnw ar gael. Bydd hynny yn ein helpu i lunio'r strategaeth y cyfeiriodd Delyth Jewell ati. Mae ein swyddogion gyda'n partneriaid a'n cynghorwyr gwych yn y maes hwn, yn gweithio ar hynny yn weithredol i wneud y gorau posibl y gallwn ni yng Nghymru.

14:05

Good afternoon, First Minister. I just really want to add as well my thanks to Joyce Watson, particularly for the candlelit vigil last night to mark White Ribbon Day. Thank you very much, Joyce, for organising that. It was an incredibly moving experience, and I'm sure those of us who were there felt it was something that was very important to us all. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

First Minister, over the summer I visited a number of providers in the region that Joyce Watson and I cover, Mid and West Wales, and also I've spoken with Welsh Women's Aid, and I'd like to thank those who spoke with me so openly about their services. One of the issues that I just wanted to pick up was about sustainability of funding for those providers and those services. Many talked to me about the short-term measures and funding that were in place, which causes significant problems in trying to plan services. I'm sure we'd all agree that many of them have provided an excellent service, particularly over the pandemic. So, I just wonder if you could give us a response around sustainability and more long-term funding, please. Diolch yn fawr iawn. 

Prynhawn da, Prif Weinidog. Hoffwn i yn fawr iawn hefyd ychwanegu fy niolch i Joyce Watson, yn enwedig am yr wylnos gannwyll neithiwr i nodi Diwrnod y Rhuban Gwyn. Diolch yn fawr iawn, Joyce, am drefnu hynny. Roedd yn brofiad hynod o deimladwy, ac rwy'n siŵr bod y rhai ohonom ni a oedd yno yn teimlo ei fod yn rhywbeth a oedd yn bwysig iawn i ni i gyd. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

Prif Weinidog, ymwelais dros yr haf â nifer o ddarparwyr yn y rhanbarth y mae Joyce Watson a minnau yn ei chynrychioli, Canolbarth a Gorllewin Cymru, ac rwyf i hefyd wedi siarad â'r mudiad Cymorth i Fenywod Cymru, a hoffwn i ddiolch i'r rhai a siaradodd â mi mor agored am eu gwasanaethau. Un o'r materion yr oeddwn i eisiau ei godi oedd hwnnw yn ymwneud â chynaliadwyedd cyllid i'r darparwyr hynny a'r gwasanaethau hynny. Siaradodd llawer â mi am y mesurau a'r cyllid byrdymor a oedd ar waith, sy'n peri problemau sylweddol wrth geisio cynllunio gwasanaethau. Rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn cytuno bod llawer ohonyn nhw wedi darparu gwasanaeth rhagorol, yn enwedig yn ystod y pandemig. Felly, tybed a allech chi roi ymateb i ni ynghylch cynaliadwyedd a chyllid mwy hirdymor, os gwelwch yn dda. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, Llywydd. 

Thank you to the Member for the question, Llywydd. 

I absolutely do agree with her about the fantastic work that is done by third sector organisations, their partners in local government, and the work that is done by GPs as part of the IRIS project in identifying victims of domestic abuse. This is hard work, Llywydd. These are really difficult areas where people are often frightened to speak up, and the work that is done by people at the front line is absolutely commendable. As the Member will know, we have had to go through a series of years where the UK Government has only declared a one-year budget, pushing back the date of the three-year comprehensive spending review time and again. When we only know how much money we have one year at a time, inevitably, that means that we have to provide funding on that short-term basis to the partners that depend upon the budget decisions we make here. We have a three-year CSR and the ability now to plan ahead. That is really important not just to the Welsh Government itself, but very much to our partners out there in the third sector and in local authorities. Our aim when we lay our draft budget in December will be to pass on whatever certainty we now have to them as well. 

Rwy'n cytuno yn llwyr â hi am y gwaith ardderchog sy'n cael ei wneud gan sefydliadau trydydd sector, eu partneriaid mewn llywodraeth leol, a'r gwaith sy'n cael ei wneud gan feddygon teulu yn rhan o brosiect IRIS wrth nodi dioddefwyr cam-drin domestig. Mae hyn yn waith caled, Llywydd. Mae'r rhain yn feysydd anodd iawn lle mae ofn ar bobl i siarad yn aml, ac mae'r gwaith sy'n cael ei wneud gan bobl ar y rheng flaen yn gwbl glodwiw. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, bu'n rhaid i ni fynd drwy gyfres o flynyddoedd lle mae Llywodraeth y DU wedi datgan cyllideb blwyddyn yn unig, gan wthio dyddiad yr adolygiad cynhwysfawr o wariant tair blynedd yn ôl dro ar ôl tro. Pan fyddwn ni ond yn gwybod faint o arian sydd gennym ni flwyddyn ar y tro, mae hynny'n golygu yn anochel bod yn rhaid i ni ddarparu cyllid ar y sail fyrdymor honno i'r partneriaid sy'n dibynnu ar y penderfyniadau cyllideb yr ydym ni'n eu gwneud yma. Mae gennym ni adolygiad cynhwysfawr o wariant tair blynedd a'r gallu bellach i gynllunio ymlaen llaw. Mae hynny yn bwysig iawn nid yn unig i Lywodraeth Cymru ei hun, ond i'n partneriaid yn y trydydd sector ac mewn awdurdodau lleol. Ein nod pan fyddwn ni'n gosod ein cyllideb ddrafft ym mis Rhagfyr fydd trosglwyddo pa sicrwydd bynnag sydd gennym ni bellach iddyn nhw hefyd.

Mae cwestiwn 4 [OQ57226] wedi'i dynnu nôl. Cwestiwn 5, felly—Alun Davies. 

Question 4 [OQ57226] has been withdrawn. Question 5—Alun Davies. 

Seilwaith Trafnidiaeth ym Mlaenau Gwent
Transport Infrastructure in Blaenau Gwent

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth ym Mlaenau Gwent? OQ57256

5. Will the First Minister make a statement on investment in transport infrastructure in Blaenau Gwent? OQ57256

I thank the Member for that question, Llywydd. Completion of the £1 billion dualling of the A465 and major investment in rail infrastructure in Blaenau Gwent demonstrate the strength of the Welsh Government’s commitment to the Member’s constituents, even as the UK Government refuses to fund its own responsibilities.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae cwblhau'r gwaith gwerth £1 biliwn o ddeuoli'r A465 a buddsoddiad mawr mewn seilwaith rheilffyrdd ym Mlaenau Gwent yn dangos cryfder ymrwymiad Llywodraeth Cymru i etholwyr yr Aelod, hyd yn oed wrth i Lywodraeth y DU wrthod ariannu ei chyfrifoldebau ei hun.

First Minister, the people of northern England discovered last week what we in Wales have known for some years—that you can't trust Tory promises when it comes to investment in infrastructure and trains and the future of connectivity in our communities. The people of England discovered last night in the House of Commons that this is a Government in London for London, that doesn't care about any part of the UK outside of London. First Minister, will the Welsh Government continue to support the investment in the Ebbw valley line? We know it is the responsibility of the UK Government, but they have refused, time and time again, to invest a single penny in their responsibilities to develop that line. It is the Welsh Government that's reopened that line, it is the Welsh Government that's invested in developing the line, it's the Welsh Government that's invested in the infrastructure of that line, it's the Welsh Government that's invested in the rolling stock on that line, because we have learnt in Blaenau Gwent that you can't trust a word that Boris Johnson and the Tories tell us.

Prif Weinidog, fe wnaeth pobl gogledd Lloegr ddarganfod yr wythnos diwethaf yr hyn yr ydym ni yng Nghymru wedi ei wybod ers rhai blynyddoedd—na allwch chi ymddiried yn addewidion y Torïaid wrth sôn am fuddsoddiad mewn seilwaith a threnau a dyfodol cysylltedd yn ein cymunedau. Fe wnaeth pobl Lloegr ddarganfod neithiwr yn Nhŷ'r Cyffredin mai Llywodraeth yn Llundain ar gyfer Llundain yw hon, ac nad yw'n poeni am unrhyw ran o'r DU y tu allan i Lundain. Prif Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i gefnogi'r buddsoddiad yn rheilffordd Glynebwy? Rydym ni'n gwybod mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hi, ond maen nhw wedi gwrthod, dro ar ôl tro, buddsoddi yr un geiniog yn eu cyfrifoldebau i ddatblygu'r rheilffordd honno. Llywodraeth Cymru sydd wedi ailagor y rheilffordd honno, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi mewn datblygu'r rheilffordd, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi yn seilwaith y rheilffordd honno, Llywodraeth Cymru sydd wedi buddsoddi yn y cerbydau ar y rheilffordd honno, oherwydd ein bod ni wedi dysgu ym Mlaenau Gwent na allwch chi ymddiried mewn gair y mae Boris Johnson a'r Torïaid yn ei ddweud wrthym ni.

14:10

That is a view, Llywydd, shared by Robbie Moore, the Conservative MP for Keighley since 2019, who said that as a result of the announcement, his constituents had been completely short-changed. The announcement as far as the north of England is concerned, Llywydd, not only strips money away from that part of England, far away from London, as Alun Davies said, but it strips powers away from them as well. We are very used to this way of the current Conservative Government behaving. Andy Burnham said:

'Not only did we lose out on infrastructure, we got silenced as well'

and that the only formal structure in the British mechanism of Government that allows the north to come together with one voice has now been removed. Here in Wales we do go on doing things very differently, Llywydd. I'm very glad to see that there will be a new service on the Ebbw Vale line from Monday 13 December, an hourly service between Crosskeys and Newport, and the £70 million that the Welsh Government was able to provide to Blaenau Gwent County Borough Council will mean that the physical infrastructure will be put in place to make sure that those additional rail services run between Ebbw Vale and Newport as well.

Despite the cuts to people in the north of England announced last week, Llywydd, there is still a commitment of £98 billion to an England-only project, a shameless refusal by the Conservative Government in London to provide any consequential to us in Wales, a nonsensical claim that a hub in Crewe—[Interruption.] I made the mistake, Llywydd, of pausing for a moment in case the Member was saying something sensible. I should have known better, and I'll remember that next time. Listen to this, Llywydd; listen to it again: £98 billion—billion—being spent in England and not a penny in a consequential for Wales, and a nonsensical—a nonsensical—claim by his colleagues that a hub at Crewe and a hub in the midlands is somehow being put together for the benefit of Wales.

Members here will be familiar with these figures, because we've had to remind our colleagues there of them before: 40 per cent of the rail network in England is electrified, 25 per cent of the network in Scotland is electrified, and as a result of the actions of that Member's Government, 2 per cent of it is electrified in Wales. And as a result of this week's decisions, that figure in England will go up to 75 per cent—75 per cent for England and 2 per cent for Wales. That's what you get with a Conservative Government.

Mae hwnna'n safbwynt, Llywydd, sy'n cael ei rannu gan Robbie Moore, AS Ceidwadol Keighley ers 2019, a ddywedodd fod ei etholwyr, o ganlyniad i'r cyhoeddiad, wedi eu twyllo yn llwyr. Mae'r cyhoeddiad cyn belled ag y mae gogledd Lloegr yn y cwestiwn, Llywydd, nid yn unig yn cymryd arian oddi wrth y rhan honno o Loegr, ymhell i ffwrdd o Lundain, fel y dywedodd Alun Davies, ond mae'n cymryd pwerau oddi wrthyn nhw hefyd. Rydym ni wedi hen arfer â'r math hwn o ymddygiad gan y Llywodraeth Geidwadol bresennol. Dywedodd Andy Burnham:

'Yn ogystal â cholli allan ar seilwaith, cawsom ein tawelu hefyd'

a bod yr unig strwythur ffurfiol ym mecanwaith Llywodraeth Prydain sy'n caniatáu i'r gogledd ddod ynghyd ag un llais bellach wedi ei ddiddymu. Yma yng Nghymru, rydym ni'n parhau i wneud pethau yn wahanol iawn, Llywydd. Rwy'n falch iawn o weld y bydd gwasanaeth newydd ar reilffordd Glynebwy o ddydd Llun 13 Rhagfyr, gwasanaeth bob awr rhwng Crosskeys a Chasnewydd, a bydd y £70 miliwn y llwyddodd Llywodraeth Cymru i'w ddarparu i Gyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent yn golygu y bydd y seilwaith ffisegol yn cael ei roi ar waith i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau rheilffordd ychwanegol hynny yn rhedeg rhwng Glynebwy a Chasnewydd hefyd.

Er gwaethaf y toriadau i bobl yng ngogledd Lloegr a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, Llywydd, ceir ymrwymiad o hyd o £98 biliwn i brosiect Lloegr yn unig, gwrthodiad digywilydd gan y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain i ddarparu unrhyw arian canlyniadol i ni yng Nghymru, honiad hurt bod canolfan yn Crewe—[Torri ar draws.] Fe wnes i'r camgymeriad, Llywydd, o oedi am eiliad rhag ofn bod yr Aelod yn dweud rhywbeth synhwyrol. Dylwn i fod wedi gwybod yn well, a byddaf i'n cofio hynny y tro nesaf. Gwrandewch ar hyn, Llywydd; gwrandewch arno eto: £98 biliwn—biliwn—yn cael ei wario yn Lloegr a dim un geiniog o arian canlyniadol i Gymru, a honiad hurt—hurt—gan ei gyd-Aelodau bod canolfan yn Crewe a chanolfan yng nghanolbarth Lloegr rywsut yn cael eu creu er budd Cymru.

Bydd yr Aelodau yma yn gyfarwydd â'r ffigurau hyn, oherwydd bu’n rhaid i ni atgoffa ein cyd-Aelodau yno ohonyn nhw o'r blaen: mae 40 y cant o'r rhwydwaith rheilffyrdd yn Lloegr wedi ei drydaneiddio, mae 25 y cant o'r rhwydwaith yn yr Alban wedi ei drydaneiddio, ac o ganlyniad i weithredoedd Llywodraeth yr Aelod hwnnw, mae 2 y cant ohono wedi ei drydaneiddio yng Nghymru. Ac o ganlyniad i benderfyniadau'r wythnos hon, bydd y ffigur hwnnw yn Lloegr yn codi i 75 y cant—75 y cant i Loegr a 2 y cant i Gymru. Dyna'r hyn yr ydych chi'n ei gael gyda Llywodraeth Geidwadol.

First Minister, in the summer it was announced that more than £3 million-worth of improvements were set to be made on the road network of Blaenau Gwent. Local government funding was to be combined with an additional sum of Welsh Government funding to bring the total investment to over £3 million to improve the conditions of the roads in Blaenau Gwent, improvements that were described, and I quote, as 'critical' for local communities, businesses and visitors to the borough.

I tabled a written question to the Deputy Minister for Climate Change asking for a list of the roads that are being reviewed as a result of the road-building freeze, but he said that he was unable to provide the information before the roads review panel makes its initial report. In view of the Deputy Minister's inability to respond, can you advise if these much-needed road improvements will indeed go ahead in my region of South Wales East, within Blaenau Gwent itself? Thank you, First Minister.

Prif Weinidog, yn yr haf cyhoeddwyd bod gwerth mwy na £3 miliwn o welliannau ar fin cael eu gwneud ar rwydwaith ffyrdd Blaenau Gwent. Byddai cyllid llywodraeth leol yn cael ei gyfuno â swm ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i ddod â chyfanswm y buddsoddiad i dros £3 miliwn i wella cyflwr y ffyrdd ym Mlaenau Gwent, gwelliannau a gafodd eu disgrifio, ac rwy'n dyfynnu, fel rhai 'hanfodol' i gymunedau lleol, busnesau ac ymwelwyr â'r fwrdeistref.

Cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gofyn am restr o'r ffyrdd sy'n cael eu hadolygu o ganlyniad i rewi gwaith adeiladu ffyrdd, ond dywedodd nad oedd yn gallu darparu'r wybodaeth cyn i'r panel adolygu ffyrdd lunio ei adroddiad cychwynnol. O ystyried anallu'r Dirprwy Weinidog i ymateb, a allwch chi ddweud a fydd y gwelliannau ffyrdd y mae mawr eu hangen hyn yn digwydd yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, ym Mlaenau Gwent ei hun? Diolch, Prif Weinidog.

14:15

Llywydd, I was doing my best to follow the question. As I understand it, the Minister has said to the Member that if she wants to get a better answer, she needs to ask a better question. I'll read the record of what's been said this afternoon, Llywydd, and if there is anything further that I can provide to the answer, then, of course, I'm happy to do that.

Llywydd, roeddwn i'n gwneud fy ngorau i ddilyn y cwestiwn. Yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, mae'r Gweinidog wedi dweud wrth yr Aelod bod angen iddi ofyn cwestiwn gwell os yw hi eisiau ateb gwell. Byddaf i'n darllen y cofnod o'r hyn sydd wedi ei ddweud y prynhawn yma, Llywydd, ac os oes unrhyw beth arall y gallaf i ei ddarparu i'r ateb, yna, wrth gwrs, rwy'n hapus i wneud hynny.

Since my election, I've conducted many street surgeries, and a pattern that you often see at these surgeries, when my team are out in Blaenau Gwent, is transportation to the Grange hospital. I know it can take up to 45 minutes to travel from the Grange to Tredegar, for example, as I've done it myself, but if you rely on public transport, it can be a much harder and much more time-consuming journey. Depending on where you live in Blaenau Gwent and what time of day it is, it can take up to four different buses and more than two hours just to go one way. I know in other parts of South Wales East it can be even worse than this. First Minister, do you agree that connectivity to the Grange hospital is not what it should be, and if so, what plans do you have to make this hospital more accessible to the people it serves?

Ers cael fy ethol, rwyf i wedi cynnal llawer o gymorthfeydd stryd, a phatrwm y byddwch chi'n ei weld yn aml yn y cymorthfeydd hyn, pan fydd fy nhîm i allan ym Mlaenau Gwent, yw cludiant i ysbyty'r Faenor. Rwy'n gwybod y gall gymryd hyd at 45 munud i deithio o'r Faenor i Dredegar, er enghraifft, gan fy mod i wedi ei wneud fy hun, ond os ydych chi'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, gall fod yn daith llawer anoddach sy'n cymryd llawer mwy o amser. Yn dibynnu ar ble'r ydych chi'n byw ym Mlaenau Gwent a pha adeg o'r dydd yw hi, gall gymryd hyd at bedwar gwahanol fws a mwy na dwy awr dim ond i fynd un ffordd. Rwy'n gwybod mewn rhannau eraill o Ddwyrain De Cymru y gall fod hyd yn oed yn waeth na hyn. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno nad yw cysylltedd i ysbyty'r Faenor yr hyn y dylai fod, ac os felly, pa gynlluniau sydd gennych chi i wneud yr ysbyty hwn yn fwy hygyrch i'r bobl y mae'n eu gwasanaethu?

Well, Llywydd, I'm very well aware of the issue of bus links to the Grange hospital, having had extensive discussions about it with my colleague, Alun Davies and with my ministerial colleague, Lynne Neagle in the past as well. The Welsh Government is working actively with Transport for Wales and the local authorities to introduce a new bus link to the hospital that will go from Pontypool, Newbridge, Blackwood, Ystrad Mynach and Nelson. The plan is for it to be introduced early in 2022 and to operate it on a basis that will allow us to learn the lessons from that introduction and then to see what else might be necessary to make sure that there are good and reliable public transport links to the Grange.

Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol iawn o'r mater o gysylltiadau bws ag ysbyty'r Faenor, ar ôl cael trafodaethau helaeth amdano gyda fy nghyd-Aelod, Alun Davies a gyda fy nghyd-Weinidog, Lynne Neagle yn y gorffennol hefyd. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n ddiwyd gyda Trafnidiaeth Cymru a'r awdurdodau lleol i gyflwyno cyswllt bysiau newydd i'r ysbyty a fydd yn mynd o Bont-y-pŵl, Trecelyn, y Coed Duon, Ystrad Mynach a Nelson. Y bwriad yw ei gyflwyno ddechrau 2022 a'i weithredu ar sail a fydd yn caniatáu i ni ddysgu'r gwersi o'r cyflwyniad hwnnw ac yna i weld beth arall allai fod ei angen i wneud yn siŵr bod cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus da a dibynadwy â'r Faenor.

Gwasanaethau Iechyd Meddwl yng Ngogledd Cymru
Mental Health Services in North Wales

6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr am wasanaethau iechyd meddwl yng Ngogledd Cymru? OQ57254

6. What discussions has the Welsh Government had with Betsi Cadwaladr University Health Board about mental health services in North Wales? OQ57254

Llywydd, in addition to ministerial oversight, there is regular engagement between Welsh Government officials and the health board as part of the targeted intervention that surrounds the provision of mental health services in north Wales.

Llywydd, yn ogystal â goruchwyliaeth weinidogol, ceir ymgysylltu rheolaidd rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a'r bwrdd iechyd yn rhan o'r ymyriad wedi ei dargedu sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd.

Thank you, First Minister, for your response. I'd also like to take a moment just to point to the damning Holden report that came out last week, which my colleague, Darren Millar has raised with you earlier today, because it is such a significant report for my residents who I represent in north Wales. And, First Minister, this report is shocking. It does seem to point to a pattern of behaviour that stretches back many years. And as already highlighted, it was your Government that oversaw the significant failings of mental health services at this health board, and it's the same health board that you surprised many by taking it out of special measures just a few months before the elections in May.

Mental health is a key flagship policy of your Government's programme—indeed, in coalition with Plaid Cymru—for government, and yet, this report has shown that patients have come to harm and been neglected under the Welsh Government's watch. So, First Minister, how will you rebuild people's trust, especially the residents I serve in north Wales, for them to believe that you take mental health seriously? 

Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb. Hoffwn i gymryd eiliad hefyd i dynnu sylw at adroddiad damniol Holden a gafodd ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf, y mae fy nghyd-Aelod, Darren Millar wedi ei godi gyda chi yn gynharach heddiw, oherwydd ei fod yn adroddiad mor arwyddocaol i fy nhrigolion yr wyf i'n eu cynrychioli yn y gogledd. A, Prif Weinidog, mae'r adroddiad hwn yn frawychus. Mae'n ymddangos ei fod yn cyfeirio at batrwm o ymddygiad sy'n ymestyn yn ôl flynyddoedd lawer. Ac fel y nodwyd eisoes, eich Llywodraeth chi oedd yn gyfrifol am fethiannau sylweddol gwasanaethau iechyd meddwl yn y bwrdd iechyd hwn, a dyma'r un bwrdd iechyd y gwnaethoch chi synnu llawer o bobl drwy ei dynnu allan o fesurau arbennig ychydig fisoedd yn unig cyn yr etholiadau ym mis Mai.

Mae iechyd meddwl yn un o brif bolisïau allweddol rhaglen lywodraethu eich Llywodraeth chi—yn wir, mewn clymblaid â Phlaid Cymru—ac eto, mae'r adroddiad hwn wedi dangos bod cleifion wedi dioddef niwed ac wedi eu hesgeuluso o dan oruchwyliaeth Llywodraeth Cymru. Felly, Prif Weinidog, sut gwnewch chi feithrin ymddiriedaeth pobl, yn enwedig y trigolion yr wyf i'n eu gwasanaethu yn y gogledd, iddyn nhw gredu eich bod chi'n cymryd iechyd meddwl o ddifrif?

Llywydd, I agree that it is important to make sure that there is proper trust between people who use services and the provision of those services in north Wales and elsewhere. In my discussion with the chair and chief executive of the board yesterday, they set out some of the achievements that are there in mental health services in north Wales: the national award for Llanfairfechan's learning disability service and the fact that they are achieving their waiting time targets for psychological therapies in north Wales. And then they pointed to the challenges that the board faces as well; challenges in its estate, and the Welsh Government is currently working with the board on proposals for new investment at Ysbyty Glan Clwyd in the physical estate for mental health services there; looking at recruitment where the board has had some success recently in bolstering its consultant psychiatry provision; developing new models, for example, with consultant therapists; joint work with community mental health services to move intervention more towards prevention than dealing with the consequences of mental ill health; and a recruitment campaign in January to bring more people into that service.

The Chair said to me that the board were completely appraised. Independent members had a comprehensive grasp of mental health services and challenges, and the new chief executive said to me that she had a relentless focus on improvement in mental health across BCU. Those things, I think, will help to rebuild and re-establish trust, and I believe that the board and its executives are fully committed to that journey. 

Llywydd, rwy'n cytuno ei bod hi'n bwysig gwneud yn siŵr bod ymddiriedaeth briodol rhwng pobl sy'n defnyddio gwasanaethau a'r ddarpariaeth o'r gwasanaethau hynny yn y gogledd ac mewn mannau eraill. Yn fy nhrafodaeth gyda chadeirydd a phrif weithredwr y bwrdd ddoe, fe wnaethon nhw nodi rhai o'r llwyddiannau sydd yno mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd: y wobr genedlaethol i wasanaeth anabledd dysgu Llanfairfechan a'r ffaith eu bod nhw'n cyrraedd eu targedau amseroedd aros ar gyfer therapïau seicolegol yn y gogledd. Ac yna fe wnaethon nhw gyfeirio at yr heriau y mae'r bwrdd yn eu hwynebu hefyd; heriau o ran ei ystâd, ac mae Llywodraeth Cymru wrthi'n gweithio gyda'r bwrdd ar gynigion ar gyfer buddsoddiad newydd yn Ysbyty Glan Clwyd yn yr ystâd ffisegol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yno; gan edrych ar recriwtio lle mae'r bwrdd wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn ddiweddar o ran cryfhau ei ddarpariaeth seiciatreg ymgynghorol; datblygu modelau newydd, er enghraifft, gyda therapyddion ymgynghorol; cydweithio â gwasanaethau iechyd meddwl cymunedol i symud ymyrraeth yn fwy tuag at atal nag ymdrin â chanlyniadau salwch meddwl; ac ymgyrch recriwtio ym mis Ionawr i ddod â mwy o bobl i mewn i'r gwasanaeth hwnnw.

Dywedodd y Cadeirydd wrthyf fod y bwrdd yn gwbl ymwybodol o'r sefyllfa. Roedd gan aelodau annibynnol ddealltwriaeth gynhwysfawr o wasanaethau a heriau iechyd meddwl, a dywedodd y prif weithredwr newydd wrthyf fod ganddi bwyslais penderfynol ar welliant ym maes iechyd meddwl ar draws y bwrdd iechyd. Rwy'n credu y bydd y pethau hynny yn helpu i ailadeiladu ac ailsefydlu ymddiriedaeth, ac rwy'n credu bod y bwrdd a'i swyddogion gweithredol wedi ymrwymo yn llwyr i'r daith honno.

14:20
Gofalwyr Di-Dal
Unpaid Carers

7. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi gofalwyr di-dâl y gaeaf hwn? OQ57259

7. How will the Welsh Government support unpaid carers this winter? OQ57259

Llywydd, in recognition of the increased pressure caused by the pandemic, we have allocated additional funding of £10 million to support unpaid carers of all ages in this financial year, including £5.5 million allocated to local authorities to provide a range of support to unpaid carers over this winter.

Llywydd, i gydnabod y pwysau cynyddol a achoswyd gan y pandemig, rydym ni wedi dyrannu cyllid ychwanegol o £10 miliwn i gynorthwyo gofalwyr di-dâl o bob oed yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys dyrannu £5.5 miliwn i awdurdodau lleol i ddarparu amrywiaeth o gymorth i ofalwyr di-dâl dros y gaeaf hwn.

Diolch, Prif Weinidog. In a recently published report, Carers UK found that 36 per cent of carers in Wales said that they were struggling to make ends meet; 34 per cent wrote that their mental health was bad or very bad; and 36 per cent reported that they are often, or always, lonely. Very sadly, they also found that carers rated their overall satisfaction with life at an average of just 4 out of 10. Behind every statistic there's a person who is caring for a loved one.

Carers are absolutely invaluable. I know that there are support services in place, but many services have been, and still are being, disrupted by the pandemic. This Thursday marks Carers Rights Day. Following the last 19 months, carers need our support now more than ever. What is the Welsh Government doing to restore disrupted care services, and how is the Welsh Government ensuring that all carers are aware of the support available?

Diolch, Prif Weinidog. Mewn adroddiad a gafodd ei gyhoeddi'n ddiweddar, canfu Carers UK fod 36 y cant o ofalwyr yng Nghymru wedi dweud eu bod nhw'n ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd; ysgrifennodd 34 y cant fod eu hiechyd meddwl yn wael neu'n wael iawn; a dywedodd 36 y cant eu bod nhw'n aml, neu bob amser, yn unig. Yn anffodus iawn, canfu hefyd fod gofalwyr yn rhoi sgôr cyfartalog o 4 allan o 10 yn unig i'w boddhad cyffredinol â bywyd. Y tu ôl i bob ystadegyn mae rhywun sy'n gofalu am anwylyn.

Mae gofalwyr yn gwbl amhrisiadwy. Rwy'n gwybod bod gwasanaethau cymorth ar waith, ond mae'r pandemig wedi tarfu, ac yn dal i darfu ar lawer o wasanaethau. Mae hi'n Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr dydd Iau yma. Yn dilyn y 19 mis diwethaf, mae angen ein cymorth ar ofalwyr yn awr yn fwy nag erioed. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adfer gwasanaethau gofal y tarfwyd arnyn nhw, a sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pob gofalwr yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael?

Llywydd, I agree with everything that Jayne Bryant said about the invaluable service that unpaid carers provide in Wales, and the impact of the pandemic, both on them directly and on their ability to access services. Nonetheless, I think that partners right across Wales, and from all party political persuasions, are working very hard to make sure that those services are restored.

The Welsh Government recently provided £3 million to local authorities to help them with their respite care services. So, just to give you some examples—and my colleague Julie Morgan will say more about this, Llywydd, in a statement later this week—. In Gwynedd, in the north, the council there is using its share of that money to improve and to extend the range of respite care services that it provides. In Swansea, they have developed a rapid response respite at home service.

In Monmouth, 1,400 unpaid and young carers have taken advantage of a new scheme set up by the local authority to allow access to small-scale activities for people who spend so much of their time looking after others. I think that you can see there that there is both imagination and determination among our partners to restore those services, and to do it in a way that meets the needs of people who have offered so much.

Of course, Jayne Bryant is right, Llywydd, that knowing your rights as a carer is very important. I'm glad that, once again this year, the Welsh Government will help to fund and take part in the national carers' rights information campaign. It's a partnership with Carers Wales and the Carers Trust here in Wales. We have got some evidence, Llywydd, of some success in those efforts.

The Welsh Government made available £1.25 million in a carers' support fund to help with the particular impact of the pandemic. That fund was available between October of last year and the end of March of this year. Some 6,000 carers were able to draw down funding from that new funding stream, and 2,500 of them had never previously been in receipt of any form of support. That gives me some confidence that the efforts that are being made to make sure that the services that are available are known to the people who need them—that some success is being achieved in that.

Llywydd, rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd Jayne Bryant am y gwasanaeth amhrisiadwy y mae gofalwyr di-dâl yn ei ddarparu yng Nghymru, ac effaith y pandemig, arnyn nhw yn uniongyrchol ac ar eu gallu i gael gafael ar wasanaethau. Er hynny, rwy'n credu bod partneriaid ledled Cymru gyfan, ac o bob perswâd plaid wleidyddol, yn gweithio yn galed iawn i wneud yn siŵr bod y gwasanaethau hynny yn cael eu hadfer.

Yn ddiweddar, rhoddodd Llywodraeth Cymru £3 miliwn i awdurdodau lleol i'w helpu gyda'u gwasanaethau gofal seibiant. Felly, i roi rhai enghreifftiau i chi—a bydd fy nghyd-Weinidog Julie Morgan yn dweud mwy am hyn, Llywydd, mewn datganiad yn ddiweddarach yr wythnos hon—. Yng Ngwynedd, yn y gogledd, mae'r cyngor yno yn defnyddio ei gyfran o'r arian hwnnw i wella ac i ymestyn yr amrywiaeth o wasanaethau gofal seibiant y mae'n eu darparu. Yn Abertawe, maen nhw wedi datblygu gwasanaeth seibiant ymateb cyflym yn y cartref.

Yn Nhrefynwy, mae 1,400 o ofalwyr di-dâl a gofalwyr ifanc wedi manteisio ar gynllun newydd a sefydlwyd gan yr awdurdod lleol i ganiatáu mynediad at weithgareddau ar raddfa fach i bobl sy'n treulio cymaint o'u hamser yn gofalu am bobl eraill. Rwy'n credu y gallwch chi weld yno bod dychymyg a phenderfyniad ymhlith ein partneriaid i adfer y gwasanaethau hynny, a'i wneud mewn ffordd sy'n diwallu anghenion pobl sydd wedi cynnig cymaint.

Wrth gwrs, mae Jayne Bryant yn iawn, Llywydd, bod gwybod eich hawliau fel gofalwr yn bwysig iawn. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru, unwaith eto eleni, yn helpu i ariannu a chymryd rhan yn yr ymgyrch wybodaeth hawliau gofalwyr genedlaethol. Mae'n bartneriaeth â Gofalwyr Cymru a'r Ymddiriedolaeth Gofalwyr yma yng Nghymru. Mae gennym ni rywfaint o dystiolaeth, Llywydd, o rywfaint o lwyddiant yn yr ymdrechion hynny.

Rhoddodd Llywodraeth Cymru £1.25 miliwn mewn cronfa cymorth i ofalwyr i helpu gydag effaith benodol y pandemig. Roedd y gronfa honno ar gael rhwng mis Hydref y llynedd a diwedd mis Mawrth eleni. Llwyddodd tua 6,000 o ofalwyr i dynnu arian o'r ffrwd cyllid newydd honno, ac nid oedd 2,500 ohonyn nhw erioed wedi derbyn unrhyw fath o gymorth o'r blaen. Mae hynny yn rhoi rhywfaint o hyder i mi fod yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud i sicrhau bod y gwasanaethau sydd ar gael yn hysbys i'r bobl sydd eu hangen nhw—bod rhywfaint o lwyddiant yn cael ei sicrhau yn hynny o beth.

14:25
Adroddiad Holden
The Holden Report

8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn dilyn cyhoeddi adroddiad Holden? OQ57257

8. What discussions has the Welsh Government had with Betsi Cadwaladr University Health Board following the publication of the Holden report? OQ57257

Diolch yn fawr i'r Aelod, Llywydd. Mater i’r bwrdd iechyd a Swyddfa’r Comisiynydd Gwybodaeth oedd y penderfyniad i gyhoeddi adroddiad llawn Holden. Rydym yn parhau i geisio sicrwydd ynghylch gweithredu argymhellion adroddiad Holden fel rhan o’r ymgysylltu rheolaidd â’r bwrdd iechyd.

Thank you very much to the Member, Llywydd. The decision to publish the full Holden report was a matter for the health board and the Information Commissioner’s Office. We continue to seek assurance regarding the implementation of the recommendations in the Holden report as part of our regular engagement with the health board.

Diolch am yr ateb. Rydych chi’n dweud mai mater i’r bwrdd oedd hynny. Wel, mi wnaeth eich Gweinidog iechyd chi, a oedd yn Ddirprwy Weinidog iechyd meddwl ar y pryd, gadarnhau i mi flwyddyn yn ôl ei bod hi wedi darllen adroddiad Holden. Nawr, blwyddyn yn ôl oedd hynny, cofiwch, pan oedd y bwrdd dal mewn mesurau arbennig, ac felly’n dal o dan reolaeth uniongyrchol eich Llywodraeth chi. Pam felly na wnaethoch chi fynnu bod yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi pan oeddech chi’n rhedeg y bwrdd iechyd, achos, wrth gwrs, mi fuoch chi’n rhedeg y bwrdd am bum mlynedd o’r wyth mlynedd hir buodd rhaid i bobl ogledd Cymru aros i’r adroddiad weld golau dydd?

Thank you for that response. You said that it was a matter for the board. Well, your health Minister, who was Deputy Minister for mental health at the time, confirmed to me a year ago that she had read the Holden report. Now, that was 12 months ago, when the board was still in special measures, and still under the direct management of your Government. So, why then didn't you insist that the report was published when you ran the health board, because, of course, you did that for five of the eight long years that the people of north Wales had to wait for it to see the light of day?

Wel, fel esboniais i, Llywydd, nid mater i’r Llywodraeth oedd y penderfyniad cyfreithiol i gyhoeddi y ddogfen. Cyfrifoldeb y bwrdd oedd e i wneud y penderfyniadau yna. Dyna pam mai’r bwrdd sydd wedi bod mewn cysylltiad gyda Swyddfa’r Comisiynydd Gwybodaeth ac sydd wedi dod i’r casgliad gyda’r swyddfa a gyda’r tribunal sydd wedi bod yn edrych i mewn i benderfyniadau’r bwrdd i gyhoeddi’r adroddiad nawr. Eu cyfrifoldeb nhw yw e, a nhw sy’n gyfrifol am y penderfyniadau maen nhw wedi eu gwneud.

Well, as I explained, Llywydd, it wasn't a matter for the Government to make that legal decision to publish the document. It was the responsibility of the board to make those decisions. That's why it's the board that has been in contact with the Information Commissioner's Office and has come to the conclusion with the office and with the tribunal that has been looking into the decisions made by the board to publish the report now. It was their responsibility, and it's they who are responsible for the decisions that they have made.

Diolch i'r Prif Weinidog. Pwynt o drefn yn deillio allan o gwestiynau. Darren Millar.

Thank you, First Minister. A point of order emerging from questions. Darren Millar.

Diolch, Llywydd. I want to give the opportunity for the First Minister to correct the Record, if that’s possible. During First Minister’s question time he referred to some correspondence with the leader of the Welsh Conservative group, Andrew R.T. Davies, regarding a willingness to co-operate on areas of common interest. That particular letter was sent to the leader of the opposition on 18 May, and within 24 hours a response was issued from his office offering to meet with the First Minister. Meeting dates were put in the diary, but subsequently cancelled by the First Minister’s office, and the last message received from the First Minister’s office was that there would be contact to rearrange. I would like to give the opportunity for the First Minister to withdraw the allegation that was made earlier on, and correct the Record.

Diolch, Llywydd. Rwyf i eisiau rhoi cyfle i'r Prif Weinidog gywiro'r Cofnod, os yw hynny'n bosibl. Yn ystod sesiwn holi'r Prif Weinidog cyfeiriodd at rywfaint o ohebiaeth ag arweinydd grŵp Ceidwadwyr Cymru, Andrew R.T. Davies, ynghylch parodrwydd i gydweithredu ar feysydd o ddiddordeb cyffredin. Cafodd y llythyr penodol hwnnw ei anfon at arweinydd yr wrthblaid ar 18 Mai, ac o fewn 24 awr cyhoeddodd ei swyddfa ymateb yn cynnig cyfarfod â'r Prif Weinidog. Cafodd dyddiadau cyfarfodydd eu rhoi yn y dyddiadur, ond wedi hynny cawsant eu canslo gan swyddfa'r Prif Weinidog, a'r neges olaf a ddaeth gan swyddfa'r Prif Weinidog oedd y byddai rhywun yn cysylltu i aildrefnu. Hoffwn i roi cyfle i'r Prif Weinidog dynnu'n ôl yr honiad a gafodd ei wneud yn gynharach, a chywiro'r Cofnod.

I’m sure that the First Minister isn’t in a position to look at the correspondence at this point, but I’m sure that this can be looked at at a later point, and that correspondence can be made to ensure that the Record is correct, or corrected if needs be.

Rwy'n siŵr nad yw'r Prif Weinidog mewn sefyllfa i edrych ar yr ohebiaeth ar hyn o bryd, ond rwy'n siŵr bod modd edrych ar hyn yn ddiweddarach, ac y bydd modd gohebu i sicrhau bod y Cofnod yn gywir, neu'n cael ei gywiro os oes angen.

Ocê, diolch am hynny.

Thank you for that.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Rŷn ni'n mynd ymlaen nawr i'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad hynny gan y Trefnydd, Lesley Griffiths.

We'll move on to the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:28:35
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. I’ve added two statements to today’s agenda. These are second homes and affordability by the Minister for Climate Change, and the Welsh language communities housing plan by the Minister for Education and the Welsh Language. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi ychwanegu dau ddatganiad at yr agenda heddiw. Y rhain yw ail gartrefi a fforddiadwyedd gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, a chynllun tai cymunedau Cymraeg gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

I call for a debate in Welsh Government time on the Holden report. Ahead of last Thursday’s publication of this report, exposing serious and extensive problems with patient safety on the Hergest mental health unit in Bangor, a health expert involved in the appeal sent me his observations on the report and its appendix, stating, up until now, the health board was protesting that the main text of the Holden report and its appendix, completed in December 2013 and containing extracts from the damning statements of 40 whistleblowers, must remain hidden from public view in order to safeguard the confidentiality of the whistleblowers. The decision to withhold evidence of neglect on such spurious grounds was deliberate and wilful. He further states that the whistleblowers complained about the behaviour of three senior managers, including acts of bullying and conduct that put the care of patients at serious risk. He asks how then was it possible that in 2014 the most senior of these managers was allowed to make reports to the health board and its quality committee that concealed his own part in the Holden process. Has the health board now satisfied itself that the senior officials responsible for this mess, and for keeping it under wraps for so long, have now all been removed from any responsibility for the care of vulnerable mental health patients? 

Responding to September's short debate on the Holden report, the health Minister said it was important to note that a summary report was published in 2015, including the Holden recommendations. It's therefore important to note that, when the health board's acting chief executive presented the summary report to the Senedd's Public Accounts Committee in November 2015, it was very brief and did not describe the 31 concerns listed by staff.

And last week, a Public Services Ombudsman for Wales report also revealed that the health board had made a fulsome apology to the son of a lady who received treatment on the Hergest ward—people's hero, David Graves—for the failings identified and injustice caused to him and his family—the hell that poor man's been put through by public bodies in Wales. I call for a debate in Welsh Government time accordingly. 

Rwy'n galw am ddadl yn amser Llywodraeth Cymru ar adroddiad Holden. Cyn cyhoeddi'r adroddiad hwn ddydd Iau diwethaf, a oedd yn datgelu problemau difrifol a helaeth o ran diogelwch cleifion ar uned iechyd meddwl Hergest ym Mangor, anfonodd arbenigwr iechyd a oedd yn rhan o'r apêl ei sylwadau ataf i ar yr adroddiad a'i atodiad, gan ddweud, hyd yma, fod y bwrdd iechyd yn protestio bod yn rhaid i brif destun adroddiad Holden a'i atodiad, a gafodd eu cwblhau ym mis Rhagfyr 2013 ac sy'n cynnwys darnau o'r datganiadau damniol gan 40 o chwythwyr chwiban, barhau i fod wedi'u cuddio o olwg y cyhoedd er mwyn diogelu cyfrinachedd y chwythwyr chwiban. Roedd y penderfyniad i atal tystiolaeth o esgeulustod ar sail mor annilys yn fwriadol ac yn haerllyd. Mae e'n dweud hefyd fod y chwythwyr chwiban yn cwyno ynghylch ymddygiad tri uwch reolwr, gan gynnwys bwlio ac ymddygiad sy'n rhoi gofal cleifion mewn perygl difrifol. Mae'n gofyn sut felly yr oedd yn bosibl bod y rheolwyr mwyaf blaenllaw yn 2014 wedi cael cyflwyno adroddiadau i'r bwrdd iechyd a'i bwyllgor ansawdd a oedd yn cuddio ei ran ef ei hun ym mhroses Holden. A yw'r bwrdd iechyd nawr wedi bodloni ei hun bod yr uwch swyddogion sy'n gyfrifol am y llanastr hwn, ac am ei gadw'n dawel cyhyd, nawr i gyd wedi'u symud oddi wrth unrhyw gyfrifoldeb am ofalu am gleifion iechyd meddwl sy'n agored i niwed?

Wrth ymateb i ddadl fer mis Medi ar adroddiad Holden, dywedodd y Gweinidog iechyd ei bod yn bwysig nodi bod adroddiad cryno wedi'i gyhoeddi yn 2015, gan gynnwys argymhellion Holden. Felly, mae'n bwysig nodi, pan gyflwynodd prif weithredwr dros dro'r bwrdd iechyd yr adroddiad cryno i Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Senedd ym mis Tachwedd 2015, ei fod yn fyr iawn ac nad oedd yn disgrifio'r 31 o bryderon a oedd wedi'u rhestru gan staff.

A'r wythnos diwethaf, datgelodd adroddiad gan Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru hefyd fod y bwrdd iechyd wedi ymddiheuro'n llawn i fab dynes a gafodd driniaeth ar ward Hergest—arwr y bobl, David Graves—am y methiannau a gafodd eu nodi a'r anghyfiawnder a gafodd ei achosi iddo ef a'i deulu—yr uffern y mae'r dyn hwnnw druan wedi'i ddioddef oherwydd cyrff cyhoeddus yng Nghymru. Rwy'n galw am ddadl yn amser Llywodraeth Cymru yn unol â hynny. 

14:30

Thank you. As a Government, we very much welcome the publication of the full Holden report and we endorse the recommendations of the recent Public Services Ombudsman for Wales review into the care of a patient treated at the Hergest unit in 2013. We note that Betsi Cadwaladr University Health Board has accepted all the recommendations and will ensure that these are implemented at pace.

The health board is in targeted intervention for its mental health services. That does retain significant Welsh Government oversight. It means there are very clear and agreed actions in place to ensure the service continues to improve. 

We of course acknowledge that the delay in publishing the report will have been difficult for the individuals affected and their families, and we're very pleased the health board has decided that, in the interests of openness and transparency, future reports of this nature will be made public. As you heard the First Minister say in his answers, it was a matter for Betsi Cadwaladr University Health Board when the report was published. 

The Minister has announced a substantial package of strategic support for Betsi Cadwaladr UHB, including £12 million a year to support implementation of its mental health strategy, and to build capacity and capability in the organisation to be able to deliver the transformation that's required. 

Diolch. Fel Llywodraeth, rydym ni'n croesawu cyhoeddi adroddiad llawn Holden yn fawr ac rydym ni'n cymeradwyo argymhellion adolygiad diweddar Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru o ofal claf a gafodd ei drin yn uned Hergest yn 2013. Rydym ni'n nodi bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi derbyn yr holl argymhellion a byddwn ni'n sicrhau bod y rhain yn cael eu gweithredu'n gyflym.

Mae'r bwrdd iechyd yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer ei wasanaethau iechyd meddwl. Yn hynny o beth, mae Llywodraeth Cymru yn cadw goruchwyliaeth sylweddol. Mae'n golygu bod camau gweithredu clir iawn wedi'u cytuno ar waith i sicrhau bod y gwasanaeth yn parhau i wella.

Rydym ni wrth gwrs yn cydnabod y bydd yr oedi wrth gyhoeddi'r adroddiad wedi bod yn anodd i'r unigolion yr effeithiwyd arnyn nhw a'u teuluoedd, ac rydym ni'n falch iawn bod y bwrdd iechyd wedi penderfynu, er mwyn bod yn agored ac yn dryloyw, y bydd adroddiadau o'r math hwn yn y dyfodol yn cael eu cyhoeddi. Fel y gwnaethoch chi glywed y Prif Weinidog yn dweud yn ei atebion, mater i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr oedd penderfynu pryd y byddai'r adroddiad yn cael ei gyhoeddi.

Mae'r Gweinidog wedi cyhoeddi pecyn sylweddol o gymorth strategol i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gan gynnwys £12 miliwn y flwyddyn i gefnogi gweithredu ei strategaeth iechyd meddwl, ac i feithrin capasiti a gallu yn y sefydliad i allu cyflawni'r trawsnewid sy'n ofynnol.

Trefnydd, it's been two years this week since the Senedd discussed Lynne Neagle's Member debate on pancreatic cancer. My grandmother passed away from pancreatic cancer in 2005, so I'm one of too many people who know the brutal reality of this disease, which is both the quickest-killing cancer, and one with one of the lowest survival rates. Recently, I and Members attended a cross-party meeting with Pancreatic Cancer UK to discuss their current priorities as part of Pancreatic Cancer Awareness Month. They told us that they want to see pancreatic enzyme replacement therapy rolled out more widely within the Welsh NHS, since they say the science proves it's an effective treatment that can improve patients' quality of life and give them the strength to undergo life-saving treatment, but that it's currently not being prescribed to 40 per cent of Welsh patients. 

I'd like a Welsh Government statement, please, about pancreatic cancer that responds to this point specifically, but also that updates Members more generally on progress since the Welsh Government's commitment two years ago to take action to improve survival rates of this devastating cancer. 

Trefnydd, mae'n ddwy flynedd i'r wythnos hon ers i'r Senedd drafod dadl Lynne Neagle ar ganser y pancreas. Bu farw fy mam-gu o ganser y pancreas yn 2005, felly rwy'n un o ormod o bobl sy'n gwybod beth yw realiti creulon y clefyd hwn, sef y canser sy'n lladd gyflymaf, ac sydd a'r cyfraddau goroesi isaf. Yn ddiweddar, fe es i ac Aelodau i gyfarfod trawsbleidiol gyda Pancreatic Cancer UK i drafod eu blaenoriaethau presennol fel rhan o Fis Ymwybyddiaeth Canser y Pancreas. Gwnaethon nhw ddweud wrthym ni eu bod eisiau gweld therapi amnewid ensym pancreatig yn cael ei gyflwyno'n ehangach o fewn GIG Cymru, gan eu bod yn dweud bod y wyddoniaeth yn profi ei bod yn driniaeth effeithiol a all wella ansawdd bywyd cleifion a rhoi'r cryfder iddyn nhw gael triniaeth achub bywyd, ond nad yw'n cael ei roi ar bresgripsiwn ar hyn o bryd i 40 y cant o gleifion Cymru.

Hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, am ganser y pancreas sy'n ymateb i'r pwynt hwn yn benodol, ond hefyd sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau'n fwy cyffredinol ynghylch y cynnydd ers ymrwymiad Llywodraeth Cymru ddwy flynedd yn ôl i gymryd camau i wella cyfraddau goroesi'r canser dinistriol hwn.

Thank you. And, as you say, it certainly is one of the most devastating cancers that we have. I'm not aware of the drug to which you refer, but the Minister does have questions that you're able to table this week and I would urge you to do that. 

Diolch. Ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae'n sicr yn un o'r canserau mwyaf dinistriol sydd gennym ni. Nid wyf i'n ymwybodol o'r cyffur yr ydych chi'n cyfeirio ato, ond mae gan y Gweinidog gwestiynau y gallwch chi eu cyflwyno yr wythnos hon a byddwn i'n eich annog chi i wneud hynny.

Minister, over the last few months, we've seen the complete collapse of UK policy towards the European Union, and the collapse of many of the agreements made in the withdrawal agreement last year. The consequence of that may well be that article 16 is activated. This could cause enormous damage to the Welsh economy and to Welsh society. I'd be grateful therefore if the Welsh Government could make a statement on any contingency planning that is taking place in the Welsh Government with regard to ensuring that Wales is protected from any triggering of article 16. 

On a wider point, I'd like to ask for another statement from the Welsh Government on the damage that Brexit is doing to this country. We've seen trade agreements reached with Australia and New Zealand that could cause extraordinary damage to the agriculture industry. We've seen a shortage of drivers, which has affected all parts of our economy. We've seen price increases that are leading to a real crisis for many families up and down the country. We are seeing the Welsh economy put under greater stress than at any time in recent history, as a consequence of a failed Brexit con. It is incumbent on the Welsh Government to ensure that people in Wales understand this damage and that we in this Chamber have an opportunity to discuss how we can address the damage that Brexit is doing in Wales. So, it would be a useful exercise, I think, if the Welsh Government were to commit to making regular statements to this Chamber on the damage that Brexit is doing to Wales.

Gweinidog, yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, rydym ni wedi gweld dirywiad llwyr polisi'r DU tuag at yr Undeb Ewropeaidd, a dirywiad llawer o'r cytundebau a gafodd eu gwneud yn y cytundeb ymadael y llynedd. Mae'n ddigon posibl mai canlyniad hynny yw bod erthygl 16 yn cael ei gweithredu. Gallai hyn achosi niwed enfawr i economi Cymru ac i gymdeithas yng Nghymru. Byddwn i'n ddiolchgar felly pe byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad ar unrhyw gynllunio wrth gefn sy'n digwydd yn Llywodraeth Cymru o ran sicrhau bod Cymru'n cael ei diogelu rhag unrhyw effeithiau gweithredu erthygl 16.

Ar bwynt ehangach, hoffwn i ofyn am ddatganiad arall gan Lywodraeth Cymru o ran y niwed y mae Brexit yn ei wneud i'r wlad hon. Rydym ni wedi gweld cytundebau masnach yn cael eu cytuno gydag Awstralia a Seland Newydd a allai achosi niwed eithriadol i'r diwydiant amaeth. Rydym ni wedi gweld prinder gyrwyr, sydd wedi effeithio ar bob rhan o'n heconomi. Rydym ni wedi gweld cynnydd mewn prisiau sy'n arwain at argyfwng gwirioneddol i lawer o deuluoedd ar hyd a lled y wlad. Rydym ni'n gweld economi Cymru dan fwy o straen nag ar unrhyw adeg mewn hanes diweddar, o ganlyniad i gytundeb Brexit aflwyddiannus. Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod pobl yng Nghymru yn deall y difrod hwn a'n bod ni yn y Siambr hon yn cael cyfle i drafod sut y gallwn ni fynd i'r afael â'r niwed y mae Brexit yn ei wneud yng Nghymru. Felly, byddai'n ymarfer defnyddiol, rwy'n credu, pe bai Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i wneud datganiadau rheolaidd i'r Siambr hon ar y niwed y mae Brexit yn ei wneud i Gymru.

14:35

I can assure the Member, and all Members, that the Welsh Government is doing all it can to protect the people of Wales from the devastating, I think, impact of leaving the European Union. And certainly, the issues that you raised around trade and logistics are topics that we discuss at the Department for Environment, Food and Rural Affairs inter-ministerial group. The next one I will be chairing, and I'll certainly be very pleased to update Members in relation to the specific points about trade and also logistics, because, clearly, that is having a devastating impact. Who would think of having ballet dancers as a protected job and not having butchers? And we are seeing, unfortunately, a decrease in the number of butchers that we have available here.

In relation to your points around constitutional issues, the Counsel General I know is looking at these issues with the UK Government. Again, he has questions tomorrow; there may be an opportunity to raise with him if he has any further information.

Gallaf i sicrhau'r Aelod, a'r holl Aelodau, fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i amddiffyn pobl Cymru rhag effaith ddinistriol, rwy'n credu, gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ac yn sicr, mae'r materion y gwnaethoch chi eu codi ynghylch masnach a logisteg yn bynciau yr ydym ni'n eu trafod yng ngrŵp rhyng-weinidogol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig. Byddaf i'n cadeirio'r un nesaf, a byddaf i'n sicr yn falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y pwyntiau penodol ynghylch masnach a logisteg hefyd, oherwydd, yn amlwg, mae hynny'n cael effaith ddinistriol. Pwy fyddai wedi meddwl am gael dawnswyr bale fel swydd wedi'i diogelu a pheidio â chael cigyddion? Ac rydym ni'n gweld, yn anffodus, ostyngiad yn nifer y cigyddion sydd ar gael yma.

O ran eich pwyntiau ynghylch materion cyfansoddiadol, gwn i fod y Cwnsler Cyffredinol yn ystyried y materion hyn gyda Llywodraeth y DU. Unwaith eto, mae ganddo gwestiynau yfory; efallai y bydd cyfle i godi materion gydag ef os oes ganddo unrhyw wybodaeth arall.

Trefnydd, as you may have seen, despite council and community opposition, developers have finally secured permission to demolish the historic Roath Park pub along City Road in Cardiff, following the trend that has seen the gradual destruction of Cardiff's historic fabric. Sadly, this is not an isolated incident, and campaigners are fighting right across the country to preserve buildings that are significant to them and their communities, but that haven't met the requirements set out by Cadw as having historic or architectural significance.

One such example is Cowbridge Girls' School in the Vale of Glamorgan, which was the first purpose-built secondary school for girls in Wales, and the first to have, I understand, a purpose-built science laboratory for girls' education in the entire United Kingdom. Regrettably, despite local, national and even significant academic opposition to these proposals, Cadw has refused to provide listed building consent, a decision that has been supported by the Welsh Minister. I believe that local residents should have the power to stop the demolition and destruction of buildings that they believe contribute to the character of their area, contribute to their health and well-being and which maintain a tangible link to the traditions and cultures of their community. With this in mind, will the Minister allow a debate on the issue to discuss what possible changes to planning legislation can be made that would give local authorities greater power to stop the destruction of buildings of local importance within their communities and also allow residents a greater say in how their area is developed? Thank you.

Er gwaethaf gwrthwynebiad y cyngor a'r gymuned, mae datblygwyr o'r diwedd wedi sicrhau caniatâd i ddymchwel tafarn hanesyddol Parc y Rhath ar Heol y Ddinas yng Nghaerdydd, yn dilyn y duedd sydd wedi gweld adeiladwaith hanesyddol Caerdydd yn cael ei ddinistrio'n raddol. Yn anffodus, nid yw hwn yn ddigwyddiad neilltuol, ac mae ymgyrchwyr yn brwydro ledled y wlad i gadw adeiladau sy'n arwyddocaol iddyn nhw a'u cymunedau, ond nad ydyn nhw wedi bodloni'r gofynion wedi'u nodi gan Cadw fel rhai sydd ag arwyddocâd hanesyddol neu bensaernïol.

Un enghraifft o'r fath yw Ysgol y Merched y Bont-faen ym Mro Morgannwg, sef yr ysgol uwchradd bwrpasol gyntaf i ferched yng Nghymru, a'r gyntaf i gael, rwy'n deall, labordy gwyddoniaeth pwrpasol ar gyfer addysg merched yn y Deyrnas Unedig gyfan. Yn anffodus, er gwaethaf gwrthwynebiad  lleol, cenedlaethol a hyd yn oed academaidd sylweddol i'r cynigion hyn, mae Cadw wedi gwrthod darparu caniatâd adeilad rhestredig, penderfyniad sydd wedi'i gefnogi gan Weinidog Cymru. Rwy'n credu y dylai trigolion lleol gael y pŵer i atal dymchwel a dinistrio adeiladau y maen nhw'n credu eu bod yn cyfrannu at gymeriad eu hardal, cyfrannu at eu hiechyd a'u llesiant ac sy'n cynnal cysylltiad pendant â thraddodiadau a diwylliannau eu cymuned. Gyda hyn mewn golwg, a wnaiff y Gweinidog ganiatáu dadl ar y mater i drafod pa newidiadau posibl i ddeddfwriaeth gynllunio y byddai modd eu gwneud a fyddai'n rhoi mwy o bŵer i awdurdodau lleol atal dinistrio adeiladau o bwysigrwydd lleol yn eu cymunedau a hefyd yn rhoi mwy o lais i drigolion yn y ffordd y caiff eu hardal ei datblygu? Diolch.

Thank you. The Member refers to two very specific issues, which I'm not aware of, and obviously those decisions have been taken. On a more general point, I think it is very important that planning information, and also the way that Cadw do list buildings, is transparent, and I will ask the Minister—the Deputy Minister, sorry—if there is anything further that she's able to give you in order that you're able to advise your constituents.

Diolch. Mae'r Aelod yn cyfeirio at ddau fater penodol iawn, nad wyf yn ymwybodol ohonyn nhw, ac yn amlwg mae'r penderfyniadau hynny wedi'u gwneud. Ar bwynt mwy cyffredinol, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod gwybodaeth gynllunio, a hefyd y ffordd y mae Cadw yn rhestru adeiladau, yn dryloyw, a byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog—y Dirprwy Weinidog, mae'n ddrwg gennyf i—a oes unrhyw beth arall y gall hi ei roi i chi er mwyn eich bod chi'n gallu cynghori'ch etholwyr.

I'd just like to refer you to my Member's interests as a member of Powys County Council. Trefnydd, could we have a statement from the Minister responsible for planning regarding the delivery of local development plans? My colleague Janet Finch-Saunders and I met with a number of local authorities last week to discuss the new Natural Resources Wales phosphate guidance. And a number of those authorities are really concerned about the delivery of their local development plans because of the constraints this is putting on the delivery of social homes. The Welsh Government do have ambitious targets about delivery of social and affordable homes across Wales, and local authorities are concerned that this guidance is going to really hinder the delivery of those properties. So can we please have a statement from the Welsh Government on how you intend to tackle this problem? Thank you.

Hoffwn i'ch cyfeirio at fuddiannau fy Aelod fel aelod o Gyngor Sir Powys. Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am gynllunio ynghylch cyflawni cynlluniau datblygu lleol? Gwnaeth fy nghyd-Aelod Janet Finch-Saunders a minnau gyfarfod â nifer o awdurdodau lleol yr wythnos diwethaf i drafod canllawiau ffosffad newydd Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac mae nifer o'r awdurdodau hynny'n pryderu'n fawr am gyflawni eu cynlluniau datblygu lleol oherwydd y cyfyngiadau y mae hyn yn eu rhoi ar ddarparu cartrefi cymdeithasol. Mae gan Lywodraeth Cymru dargedau uchelgeisiol ynghylch darparu cartrefi cymdeithasol a fforddiadwy ledled Cymru, ac mae awdurdodau lleol yn pryderu y bydd y canllawiau hyn yn rhwystro'r gwaith o gyflenwi'r eiddo hynny mewn gwirionedd. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch sut yr ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â'r broblem hon? Diolch.

Well, I think the guidance provided by NRW is very clear. As you say, we do have affordable homes targets, social homes targets, and it's very important that the planning information and the technical advice notes are there to assist. So, I don't think really that it's necessary to have a further debate in Welsh Government time.

Wel, rwy'n credu bod y canllawiau wedi'u darparu gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn glir iawn. Fel y dywedwch chi, mae gennym ni dargedau cartrefi fforddiadwy, targedau cartrefi cymdeithasol, ac mae'n bwysig iawn bod yr wybodaeth gynllunio a'r nodiadau cyngor technegol yno i'w cynorthwyo. Felly, nid wyf i'n credu mewn gwirionedd bod angen cael dadl arall yn amser Llywodraeth Cymru.

14:40

Thank you, business Minister. Of course, I welcomed your assurance last week that you and your Government have been liaising with the UK Council for Internet Safety, after it came to light that teachers were facing abuse on social media platforms such as TikTok. However, the situation has escalated, and teachers are continuing to be uploaded to the social media platform, and it's now being reported that some of these videos have hashtags such as 'paedo', others have extremely derogatory language, and some have included teachers' faces superimposed onto pornographic images. Minister, this is causing a lot of distress for teachers who have been targeted, and the teachers' union NASUWT have examples of teachers taking time off work due to stress, and even leaving the profession altogether now. I would welcome a detailed statement, please, on this matter, and what exact action has been taken, and what exact guidance has been issued to teachers, schools and local authorities on this matter, and for the Minister to outline in detail what discussions they've had with the other UK Governments, as well as the UK Council for Internet Safety. I believe this is something that the whole of the Senedd now needs to be aware of, given the severity of the problems and the impact it's now having on teaching careers and well-being and our children's education. Thank you. 

Diolch i chi, Gweinidog busnes. Wrth gwrs, gwnes i groesawu'ch sicrwydd yr wythnos diwethaf eich bod chi a'ch Llywodraeth wedi bod yn cysylltu â Chyngor y DU ar Ddiogelwch y Rhyngrwyd, ar ôl iddi ddod i'r amlwg bod athrawon yn wynebu gwawdio ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol fel TikTok. Fodd bynnag, mae'r sefyllfa wedi gwaethygu, ac mae athrawon yn parhau i gael eu lanlwytho i'r llwyfan cyfryngau cymdeithasol, ac mae adroddiadau nawr bod gan rai o'r fideos hyn hashnodau fel 'paedo', mae gan eraill iaith hynod ddifrïol, ac mae rhai wedi cynnwys wynebau athrawon wedi'u gosod ar ddelweddau pornograffig. Gweinidog, mae hyn yn achosi llawer o ofid i athrawon sydd wedi'u targedu, ac mae gan undeb yr athrawon NASUWT enghreifftiau o athrawon yn cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith oherwydd straen, a hyd yn oed yn gadael y proffesiwn yn gyfan gwbl nawr. Byddwn i'n croesawu datganiad manwl, os gwelwch yn dda, ar y mater hwn, a pha gamau yn union sydd wedi'u cymryd, a pha ganllawiau yn union sydd wedi'u rhoi i athrawon, ysgolion ac awdurdodau lleol ar y mater hwn, ac i'r Gweinidog amlinellu'n fanwl pa drafodaethau y maen nhw wedi'u cael gyda Llywodraethau eraill y DU, yn ogystal â Chyngor y DU ar Ddiogelwch y Rhyngrwyd. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i'r Senedd gyfan fod yn ymwybodol ohono nawr, o ystyried difrifoldeb y problemau a'r effaith y mae'n ei chael nawr ar yrfaoedd addysgu a llesiant ac addysg ein plant. Diolch.

Thank you. Well, I think we discussed last week how completely unacceptable this sort of behaviour is, and it's incredibly disappointing that our teachers are being targeted with abuse on social media. I updated, I think last week, that we have asked TikTok to remove any instances of inappropriate or offensive content immediately, and we have provided guidance on harmful viral challenges to support teachers in dealing with any instances. The Minister has pledged to continue to work with the UK Council for Internet Safety, and also the UK Safer Internet Centre, so that we can have a co-ordinated approach, and I know he is looking at what can be done on a four-nation basis across the UK also. 

Diolch. Wel, rwy'n credu ein bod ni wedi trafod yr wythnos diwethaf pa mor gwbl annerbyniol yw'r math hwn o ymddygiad, ac mae'n hynod siomedig bod ein hathrawon yn cael eu targedu gyda cham-driniaeth ar y cyfryngau cymdeithasol. Rhoddais i'r wybodaeth ddiweddaraf, rwy'n credu, yr wythnos diwethaf, ein bod ni wedi gofyn i TikTok ddileu unrhyw achosion o gynnwys amhriodol neu dramgwyddus ar unwaith, ac rydym ni wedi darparu canllawiau ar heriau feirol niweidiol i gefnogi athrawon i ymdrin ag unrhyw achosion. Mae'r Gweinidog wedi addo parhau i weithio gyda Chyngor y DU ar gyfer Diogelwch ar y Rhyngrwyd, a hefyd Canolfan Rhyngrwyd Mwy Diogel y DU, fel y gallwn ni gael dull cydgysylltiedig, a gwn i ei fod yn edrych ar yr hyn y mae modd ei wneud ar sail pedair gwlad ledled y DU hefyd.

I, first, would like to request two statements. But, in the first instance, I want to echo the points made by my colleague James Evans. I was present at the meeting; I think it was Friday. And I was amazed by the number of council leaders, planning officers, who attended the meeting and raised their concerns about the lack of—the stop to—building that's going ahead. And I know the coalition deal that you've done with Plaid Cymru—all the emphasis on second homes—but yet we have thousands of homes in Wales now that are unable to go ahead in planning. Young people simply cannot get on the ladder; we need more housing. It's true that the special areas of conservation management oversight group, a planning sub-group and an NRW project group with several work streams have been formed, but it has been made very clear to me that this is not working for our councils across Wales. So, will you arrange for the Minister to make an urgent oral statement outlining what steps she's going to take? 

Secondly, the Minister knows that I'm opposed to the NHS COVID pass, but I accept that the majority voted in favour and that is democracy. The Older People's Commissioner for Wales, however, has highlighted that only 40 per cent of over-75s in Wales use the internet, compared to 71 per cent of 65 to 74-year-olds. It's essential that all residents have the ability to request a paper COVID pass, and, Minister—and the First Minister is here as well listening to this—I am receiving a lot—. We do have an older population in Aberconwy, and people are phoning quite distressed about the lack of ability to obtain a COVID pass so that they can go to a show or a theatre in our Venue Cymru. The phone lines are not always working—

Hoffwn i, yn gyntaf, ofyn am ddau ddatganiad. Ond, yn y lle cyntaf, rwyf i eisiau adleisio'r pwyntiau a gafodd eu gwneud gan fy nghyd-Aelod James Evans. Roeddwn i'n bresennol yn y cyfarfod; rwy'n credu mai dydd Gwener ydoedd. A chefais i fy syfrdanu gan nifer yr arweinwyr cyngor, swyddogion cynllunio, a oedd yn bresennol yn y cyfarfod a oedd yn codi eu pryderon am y diffyg— yr atal—adeiladu sy'n mynd yn ei flaen. A gwn i am y cytundeb clymblaid yr ydych chi wedi'i wneud gyda Phlaid Cymru—yr holl bwyslais ar ail gartrefi—ond eto mae gennym ni filoedd o gartrefi yng Nghymru nawr nad oes modd bwrw ymlaen â nhw oherwydd cynllunio. Ni all pobl ifanc gael troed ar yr ysgol; mae angen mwy o dai arnom ni. Mae'n wir fod ardaloedd arbennig y grŵp goruchwylio rheoli cadwraeth, is-grŵp cynllunio a grŵp prosiect Cyfoeth Naturiol Cymru gyda sawl ffrwd waith wedi'u ffurfio, ond cafodd ei wneud yn glir iawn i mi nad yw hyn yn gweithio i'n cynghorau ledled Cymru. Felly, a wnewch chi drefnu i'r Gweinidog wneud datganiad llafar brys yn amlinellu pa gamau y bydd hi'n eu cymryd?

Yn ail, mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n gwrthwynebu tocynnau COVID y GIG, ond rwy'n derbyn bod y mwyafrif wedi pleidleisio o blaid a dyna yw democratiaeth. Fodd bynnag, mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith mai dim ond 40 y cant o bobl dros 75 oed yng Nghymru sy'n defnyddio'r rhyngrwyd, o'i gymharu â 71 y cant o bobl 65 i 74 oed. Mae'n hanfodol bod gan bob preswylydd y gallu i ofyn am docyn COVID papur, a, Gweinidog—ac mae'r Prif Weinidog yma hefyd yn gwrando ar hyn—rwy'n cael llawer—. Mae gennym ni boblogaeth hŷn yn Aberconwy, ac mae pobl yn ffonio yn eithaf pryderus ynghylch y diffyg gallu i gael tocyn COVID fel y gallan nhw fynd i sioe neu theatr yn ein Venue Cymru. Nid yw'r llinellau ffôn bob amser yn gweithio—

You are out of time— 

Rydych chi wedi mynd dros eich amser chi—

Okay. Just this quick point— 

Iawn. Dim ond y pwynt cyflym hwn—

—and I don't want to do the Trefnydd's job for her, but we do have a statement and regulations on COVID passes later on this afternoon. So, you're asking for a statement that's about to be called, if you— 

—ac nid wyf i eisiau gwneud gwaith y Trefnydd iddi, ond mae gennym ni ddatganiad a rheoliadau ar docynnau COVID yn ddiweddarach y prynhawn yma. Felly, rydych chi'n gofyn am ddatganiad sydd ar fin cael ei alw, os ydych chi—

Right. A final quick point: the calls are costing between 2p and 40p per minute, and this is unacceptable. So, could we have a statement on that, and maybe include it—

Iawn. Pwynt cyflym olaf: mae'r galwadau'n costio rhwng 2c a 40c y funud, ac mae hyn yn annerbyniol. Felly, a gawn ni ddatganiad ar hynny, ac efallai ei gynnwys—

Yes, yes. I will make sure that the statement happens this afternoon. The health Minister will be here to answer questions on COVID this afternoon.  

Iawn, iawn. Byddaf i'n sicrhau bod y datganiad yn digwydd y prynhawn yma. Bydd y Gweinidog iechyd yma i ateb cwestiynau ar COVID y prynhawn yma.

Thank you for your help, Llywydd.

Diolch am eich cymorth, Llywydd.

And you can ask it again, Janet Finch-Saunders, if you want, to the Minister.

A gallwch chi ei ofyn eto, Janet Finch-Saunders, os ydych chi'n dymuno, i'r Gweinidog.

I'll take you up on that. Thank you.

Fe wnaf i dderbyn eich cynnig. Diolch.

Thank you. I don't think there's anything further to add, but I do agree with you that everybody should be able to get a paper pass. 

In relation to the coalition deal you refer to, I presume you mean the co-operation agreement. You know, I absolutely agree with you—planning should be an enabler. It's really important that happens, and you'll be aware that planning has been updated. So, I really do not, as I said to James Evans, see the need for an urgent statement.

Diolch. Nid wyf yn credu bod unrhyw beth arall i'w ychwanegu, ond rwy'n cytuno â chi y dylai pawb allu cael tocyn papur.

O ran y cytundeb clymblaid yr ydych chi'n cyfeirio ato, rwy'n tybio eich bod chi'n golygu'r cytundeb cydweithredu. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—dylai cynllunio fod yn hwylusydd. Mae'n bwysig iawn bod hynny'n digwydd, a byddwch chi'n ymwybodol bod cynllunio wedi'i ddiweddaru. Felly, nid wyf i mewn gwirionedd, fel y dywedais i wrth James Evans, yn gweld yr angen am ddatganiad brys.

14:45
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nghymru
3. Statement by the First Minister: British-Irish Council Summit Wales

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nghymru. Felly, y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.

The next item, therefore, is the statement by the First Minister on the British-Irish Council summit in Wales. Therefore, the First Minister to make his statement—Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Llywydd. On 19 November, Friday last, Wales hosted the thirty-sixth summit of the British-Irish Council at St Fagans National Museum of History in Cardiff. The Minister for Education and the Welsh Language and I represented the Welsh Government. We were joined by representatives of all BIC member administrations either in person or via our videoconferencing systems. I welcomed leaders from the UK, Ireland, which was represented by both the Taoiseach and the Tánaiste, Northern Ireland, Scotland, Jersey, Guernsey and the Isle of Man. I also held bilateral meetings with Michael Gove, who led the UK delegation, Nicola Sturgeon, First Minister of Scotland, and the Northern Ireland Executive delegation—Ministers Deirdre Hargey and Gary Middleton—as well as the newly appointed Deputy Chief Minister of the Isle of Man, Jane Poole-Wilson.

The summit took place at a particularly crucial moment for the member administrations of the British-Irish Council, in the context of recovery from the pandemic, continuing discussions between the UK and the EU, and the need for Governments to work together to take action against climate change, following COP26 in Glasgow. Our collective discussions, Dirprwy Lywydd, provided a valuable opportunity to consider latest political developments, to share experiences on tackling common challenges, and to identify ways though which we can harness the combined experience and energy of the Governments to the benefit of all the people across the islands represented. In particular, at an early-morning meeting on Friday before the main summit plenary event, we discussed ways of accelerating the collective contributions that members of the BIC could make in pursuit of the COP26 agenda. The discussion focused on the importance of citizen and community engagement in a just transition to net zero, and work is planned to share research and consider further engagement with coastal, post-industrial and rural communities in this agenda.

The formal plenary provided an opportunity to explore different perspectives on the operation of the Northern Ireland protocol and the state of relations between the constituent members of the council and the European Union. In relation to the current position on the negotiations between the UK Government and the EU, I took the opportunity to reinforce the Welsh Government's view of the importance of making progress and resolving issues through dialogue rather than unilateral action or ultimatum.

Diolch yn fawr, Llywydd. Ar 19 Tachwedd, dydd Gwener diwethaf, cynhaliodd Cymru uwchgynhadledd Cyngor Prydeinig-Gwyddelig rhif tri deg chwech yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan yng Nghaerdydd. Roedd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a minnau'n cynrychioli Llywodraeth Cymru. Ymunodd cynrychiolwyr o holl weinyddiaethau aelodau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig â ni naill ai'n bersonol neu drwy ein systemau fideogynadledda. Croesawais arweinwyr o'r DU, Iwerddon, a oedd wedi'u cynrychioli gan y Taoiseach a'r Tánaiste, Gogledd Iwerddon, yr Alban, Jersey, Guernsey ac Ynys Manaw. Cynhaliais gyfarfodydd dwyochrog hefyd gyda Michael Gove, a arweiniodd ddirprwyaeth y DU, Nicola Sturgeon, Prif Weinidog yr Alban, a dirprwyaeth Weithredol Gogledd Iwerddon—y Gweinidogion Deirdre Hargey a Gary Middleton—yn ogystal â Dirprwy Brif Weinidog newydd Ynys Manaw, Jane Poole-Wilson.

Cafodd yr uwchgynhadledd ei chynnal ar adeg arbennig o hanfodol i aelodau gweinyddiaethau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, yng nghyd-destun adferiad o'r pandemig, trafodaethau parhaus rhwng y DU a'r UE, a'r angen i Lywodraethau gydweithio i weithredu yn erbyn newid hinsawdd, yn dilyn COP26 yn Glasgow. Rhoddodd ein trafodaethau ar y cyd, Dirprwy Lywydd, gyfle gwerthfawr i ystyried y datblygiadau gwleidyddol diweddaraf, i rannu profiadau o ymdrin â heriau cyffredin, ac i nodi ffyrdd y gallwn ni ddefnyddio profiad ac egni cyfunol y Llywodraethau er budd yr holl bobl ledled yr ynysoedd sy'n cael eu cynrychioli. Yn benodol, mewn cyfarfod bore cynnar ddydd Gwener cyn prif ddigwyddiad cyfarfod llawn yr uwchgynhadledd, gwnaethom ni drafod ffyrdd o gyflymu'r cyfraniadau cyfunol y gallai aelodau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig eu gwneud wrth fynd ar drywydd agenda COP26. Canolbwyntiodd y drafodaeth ar bwysigrwydd ymgysylltu â dinasyddion a'r gymuned mewn cyfnod pontio teg i sero net, ac mae gwaith wedi'i gynllunio i rannu ymchwil ac ystyried ymgysylltu arall â chymunedau arfordirol, ôl-ddiwydiannol a gwledig ar yr agenda hon.

Roedd y cyfarfod ffurfiol llawn yn gyfle i archwilio safbwyntiau gwahanol ar weithredu protocol Gogledd Iwerddon a chyflwr y berthynas rhwng aelodau cyfansoddol y cyngor a'r Undeb Ewropeaidd. O ran y sefyllfa bresennol ynghylch y trafodaethau rhwng Llywodraeth y DU a'r UE, manteisiais ar y cyfle i atgyfnerthu barn Llywodraeth Cymru am bwysigrwydd gwneud cynnydd a datrys materion drwy ddeialog yn hytrach na gweithredu unochrog neu wltimatwm.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Dirprwy Lywydd, mae pob uwchgynhadledd yn canolbwyntio ar faes penodol yng ngwaith y cyngor. Fel ei thema, dewisodd uwchgynhadledd Caerdydd edrych ar ieithoedd brodorol, lleiafrifol a llai eu defnydd, gan gyfeirio'n benodol at bolisi blynyddoedd cynnar a gofal plant. Wrth arwain ar yr eitem hon, roeddem yn gallu elwa ar y gwaith arloesol sydd gennym yng Nghymru ar addysg ieithyddol yn y blynyddoedd cynnar.

Yn unol â thema'r uwchgynhadledd hon, a'r ffordd yr ydym yn gweithio yng Nghymru fel gwlad ddwyieithog, cafodd trafodaethau'r cyfarfod llawn eu cynnal yn ddwyieithog am y tro cyntaf yn un o uwchgynadleddau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig. Roedd darpariaeth cyfieithu ar y pryd o'r Gymraeg, y Wyddeleg a'r Aeleg i'r Saesneg. Roedd Gweinidogion o Gymru, yr Alban ac Iwerddon, felly, yn gallu cyfrannu i'r trafodaethau yn eu hieithoedd eu hunain. Roeddwn yn falch hefyd ein bod wedi cael cyfraniadau yn ieithoedd Ynys Manaw, Jersey a Guernsey yn ystod ein sgyrsiau, gan amlygu eto amrywiaeth ieithyddol gyfoethog yr ynysoedd hyn.

Diprwy Lywydd, each summit focuses on a particular strand within the work of the council. The Cardiff summit took as its theme support for minority, indigenous and lesser used languages, with specific reference to early years and childcare policy. In leading this item, we were able to draw on the pioneering work in Wales on early years language education.

In keeping with this theme of the summit, and in line with the way we work in Wales as a bilingual nation, the plenary discussions were conducted on a multilingual basis. For the first time at a summit of the BIC, there was simultaneous interpretation from Welsh, Irish and Gaelic into English, which enabled delegations from Wales, Scotland, and Ireland to make contributions to the discussions using their own languages. I was also delighted that contributions in Manx, Jèrriais, and Guernésiais also featured during our conversations, which further demonstrated the rich linguistic diversity across these islands.

Dirprwy Lywydd, we also noted progress made in the implementation of proposals agreed at the thirty-fifth BIC summit in Northern Ireland in June of this year, and particularly the scope for the newly established senior officials group to support the future work of the council. The plenary also endorsed the work of the ministerial group held earlier in the year, which focused on sustainable transport arrangements, particularly in the context of climate change. A joint communiqué was issued after the summit was over.

I'd like to take this opportunity, Dirprwy Lywydd, to put on record my thanks to David Anderson, director general of Amgueddfa Cymru, National Museum Wales, and the team at St Fagans for being such excellent hosts. Holding the event at the museum provided an opportunity to demonstrate the rich cultural history of Wales in a unique and memorable location, and that was widely appreciated by the visiting delegations. The summit agreed that it will meet again in the summer of 2022, and this time on the island of Guernsey.

Dirprwy Lywydd, gwnaethom ni hefyd nodi'r cynnydd sydd wedi'i wneud o ran gweithredu'r cynigion y cafodd eu cytuno arnyn nhw yn uwchgynhadledd Cyngor Prydeinig-Gwyddelig rhif tri deg pump yng Ngogledd Iwerddon ym mis Mehefin eleni, ac yn arbennig y cyfle i'r grŵp uwch swyddogion sydd newydd ei sefydlu gefnogi gwaith y cyngor yn y dyfodol. Roedd y Cyfarfod Llawn hefyd yn cymeradwyo gwaith y grŵp gweinidogol a gafodd ei gynnal yn gynharach yn y flwyddyn, a oedd yn canolbwyntio ar drefniadau trafnidiaeth gynaliadwy, yn enwedig yng nghyd-destun newid hinsawdd. Cafodd gorchymyn ar y cyd ei gyhoeddi ar ôl i'r uwchgynhadledd orffen.

Hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn, Dirprwy Lywydd, i nodi fy niolch i David Anderson, cyfarwyddwr cyffredinol Amgueddfa Cymru, a'r tîm yn Sain Ffagan am fod yn westeiwyr mor ardderchog. Roedd cynnal y digwyddiad yn yr amgueddfa yn gyfle i ddangos hanes diwylliannol cyfoethog Cymru mewn lleoliad unigryw a chofiadwy, a chafodd hynny ei werthfawrogi'n eang gan y dirprwyaethau a oedd yn ymweld. Cytunodd yr uwchgynhadledd y bydd yn cyfarfod eto yn haf 2022, a'r tro hwn ar ynys Guernsey.

14:50

Ar ran y Ceidwadwyr, Darren Millar.

On behalf of the Conservatives, Darren Millar.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you, First Minister, for your statement. I think it's very welcome that you're making an oral statement to the Chamber following the summit in Wales, because, of course, usually, we tend to receive written statements only in respect of these important relationships. So, I do welcome that, and I would put on record a request, if I may, for this to be a more regular feature following British-Irish Council summits in the future. I'm also pleased to hear that the summit took place, of course, in St Fagans, something that I like to showcase visitors to Wales whenever they visit this part of the world. It truly is one of the most incredible museums, I think, in the whole of Europe, and it's always a delight to be able to see the expressions on people's faces as they learn about Wales, our culture and our history as they go around that tremendous place.

First Minister, you referred to a number of issues in your statement. Obviously, the protocol will have been something of an important issue for members of the summit to consider, and I am pleased that it does appear that is there a different mood music around the protocol at the moment, and there appears to be a great deal of willingness both on the European Commission side and the UK Government side to wanting to secure an agreement without triggering article 16. That, of course, is in everybody's interest, and I am pleased to see that that does appear now to be the case. Would you agree with me that that mood music was rather different at this particular summit than from previous discussions with Governments, both in London and Dublin, and what are your hopes and anticipations for the timescale for an agreement? 

You made reference as well, of course, to the work that the British-Irish Council has done in terms of highlighting the issue of minority languages. As you will know, I have been a long-standing member of the British-Irish Parliamentary Assembly, and one of our work streams in that assembly has been around minority languages, and the world-leading work that we have done here in Wales has been something that we have always liked to share and encourage other people in the various BIPA jurisdictions to adopt. So, I'm very pleased that the British-Irish Council has also been discussing this important issue. And I wonder whether you can tell us what consideration the British-Irish Council and the hosts of each summit give to the British-Irish Parliamentary Assembly's agenda when considering what topics to include in the themes that are discussed at each meeting.

I noted with interest that you referred to the impact of the pandemic as well, of course, and the vaccination programme in your statement. That is also a subject of a current British-Irish Parliamentary Assembly inquiry—in fact, it's the European affairs committee of that British-Irish assembly, which I must declare an interest in as the chair of that committee. We are undertaking an inquiry into the roll-out of vaccinations across Europe and in the different BIPA jurisdictions at present, and I think it would be useful for the British-Irish Parliamentary Assembly to share its findings with, obviously, all of the Governments in the different BIPA jurisdictions to see whether that has anything useful to add to the discussions that might take place. 

I do welcome this statement. I hope that we can continue to have oral statements in the future on these important topics, and perhaps there will be some way in which parties across the Senedd can work together to feed some of these work streams into the wider parliamentary business of the Senedd in the future in order that we can capitalise on the good work that's been done by BIPA, the British-Irish Council and others in terms of forging these important relationships across the whole of the British isles.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Rwy'n credu ei bod yn galonogol iawn eich bod chi'n gwneud datganiad llafar i'r Siambr yn dilyn yr uwchgynhadledd yng Nghymru, oherwydd, wrth gwrs, fel arfer, rydym ni'n dueddol o dderbyn datganiadau ysgrifenedig o ran y cydberthnasau pwysig hyn yn unig. Felly, rwyf i'n croesawu hynny, a byddwn i'n cofnodi cais, os caf i, i hyn fod yn nodwedd fwy rheolaidd yn dilyn uwchgynadleddau'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn y dyfodol. Rwyf i hefyd yn falch o glywed bod yr uwchgynhadledd wedi digwydd, wrth gwrs, yn Sain Ffagan, rhywbeth yr wyf i'n hoffi ei arddangos i ymwelwyr â Chymru pryd bynnag y byddan nhw'n ymweld â'r rhan hon o'r byd. Mae hi wir yn un o'r amgueddfeydd mwyaf anhygoel, rwy'n credu, yn Ewrop gyfan, ac mae bob amser yn bleser gallu gweld yr ymateb ar wynebau pobl wrth iddyn nhw ddysgu am Gymru, ein diwylliant a'n hanes wrth iddyn nhw fynd o gwmpas y lle gwych hwnnw.

Prif Weinidog, gwnaethoch chi gyfeirio at nifer o faterion yn eich datganiad. Yn amlwg, bydd y protocol wedi bod yn fater pwysig i aelodau'r uwchgynhadledd ei ystyried, ac rwyf i'n falch ei bod yn ymddangos bod ymdeimlad gwahanol o amgylch y protocol ar hyn o bryd, ac mae'n ymddangos bod llawer iawn o barodrwydd ar ochr y Comisiwn Ewropeaidd ac ochr Llywodraeth y DU i fod eisiau sicrhau cytundeb heb sbarduno erthygl 16. Mae hynny, wrth gwrs, er budd pawb, ac rwyf i'n falch o weld bod hynny'n ymddangos yn wir nawr. A fyddech chi'n cytuno â mi fod y naws ychydig yn wahanol yn yr uwchgynhadledd benodol hon nag o drafodaethau blaenorol gyda Llywodraethau, yn Llundain a Dulyn, a beth yw eich gobeithion a'ch disgwyliadau o ran yr amserlen ar gyfer cytundeb? 

Gwnaethoch chi gyfeirio hefyd, wrth gwrs, at y gwaith y mae'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig wedi'i wneud o ran tynnu sylw at fater ieithoedd lleiafrifol. Fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi bod yn aelod hirsefydlog o Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, ac mae un o'n ffrydiau gwaith yn y cynulliad hwnnw wedi bod yn ymwneud ag ieithoedd lleiafrifol, ac mae'r gwaith sy'n arwain y byd yr ydym ni wedi'i wneud yma yng Nghymru wedi bod yn rhywbeth yr ydym ni bob amser wedi hoffi ei rannu ac annog pobl eraill yn y gwahanol awdurdodaethau Cynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon i'w mabwysiadu. Felly, rwy'n falch iawn bod y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig hefyd wedi bod yn trafod y mater pwysig hwn. A tybed a wnewch chi ddweud wrthym ni pa ystyriaeth y mae'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig a gwesteiwyr pob uwchgynhadledd yn ei rhoi i agenda'r Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig wrth ystyried pa bynciau i'w cynnwys yn y themâu sy'n cael eu trafod ym mhob cyfarfod.

Nodais gyda diddordeb, eich bod chi wedi cyfeirio at effaith y pandemig hefyd, wrth gwrs, a'r rhaglen frechu yn eich datganiad. Mae hynny hefyd yn destun ymchwiliad presennol gan y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig—mewn gwirionedd, pwyllgor materion Ewropeaidd y cynulliad Prydeinig-Gwyddelig hwnnw, y mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant ynddo fel cadeirydd y pwyllgor hwnnw. Rydym ni'n cynnal ymchwiliad i gyflwyno brechiadau ledled Ewrop ac yn y gwahanol awdurdodaethau Cynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon rannu ei ganfyddiadau â'r holl Lywodraethau yn y gwahanol awdurdodaethau yng Nghynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, yn amlwg, i weld a oes gan hynny unrhyw beth defnyddiol i'w ychwanegu at y trafodaethau a allai ddigwydd.  

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn. Rwy'n gobeithio y gallwn ni barhau i gael datganiadau llafar yn y dyfodol ar y pynciau pwysig hyn, ac efallai y bydd rhyw ffordd y gall pleidiau ledled y Senedd gydweithio i gyfrannu rhai o'r ffrydiau gwaith hyn i fusnes seneddol ehangach y Senedd yn y dyfodol er mwyn i ni allu manteisio ar y gwaith da sy'n cael ei wneud gan Gynulliad Seneddol Prydain-Iwerddon, y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig ac eraill o ran meithrin y cydberthnasau pwysig hyn ledled ynysoedd Prydain i gyd.

14:55

Dirprwy Lywydd, I thank Darren Millar for that contribution. I was very keen to make an oral statement today both because this particular summit was held here in Wales and because of the significance of the items that were on the agenda, and I've heard what the Member has said about oral statements in future, were the British-Irish Council to be engaged on matters that clearly would be of interest here.

I share everything he said about St Fagans, in my own constituency, of course. This wasn't the first British-Irish Council to be held in St Fagans. The first one was held in 2002, and because I am as old as the hills, Dirprwy Lywydd, I was there at that one as well. Bertie Ahern was the Taoiseach—[Interruption.]—I should be; I may well be, indeed. [Laughter.] In those days, because the British-Irish Council had not long been in existence because of the Good Friday agreement, it was attended by the Prime Minister as well, and Darren Millar is absolutely right, Llywydd—you can see the impression that the museum makes on people who are visiting it for the first time, and that was very evident on Thursday and Friday last week.

I agree with what Darren Millar said, Dirprwy Lywydd—there was a different mood music. I'd met the German ambassador here in Cardiff early in the day on Thursday, and he reported the same impression from the Commission, and the contributions by Michael Gove at the plenary sessions particularly, I thought, were designed to assist in that different mood music to help to move forward the prospects of securing an agreement. Quite certainly, everybody who spoke—apart from the UK Government, who, for understandable reasons, I think, didn't comment on this issue, but I think every other contribution—emphasised, as the Member has, that it is in everybody's interests to avoid the triggering of article 16.

I thank Darren Millar for what he said about the parliamentary assembly's work. Personally, and on behalf of the Welsh Government, I have argued that there ought to be a closer synergy between the work of the council and the work of the assembly and that we ought to think about, every now and then, getting together where there is a common piece of work going on. That's not been a view necessarily supported by all members of the council, but my own view is that a great deal of work goes on in both forums, it often is of common interest, and certainly the COVID impact was discussed in a very lively way on Thursday and Friday, because, of course, the Republic of Ireland has recently had to introduce fresh measures, the Executive in Northern Ireland was in the middle of making its decisions, and, by now, we may have heard of conclusions in Scotland as well. So, I'm very happy to go on working on that idea that we should make more of the synergies that could be created between the work of the ministerial group and the parliamentary group when we're both engaged on common concerns.

Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Darren Millar am y cyfraniad hwnnw. Roeddwn i'n awyddus iawn i wneud datganiad llafar heddiw oherwydd i'r uwchgynhadledd benodol hon gael ei chynnal yma yng Nghymru ac oherwydd arwyddocâd yr eitemau a oedd ar yr agenda, ac rwyf i wedi clywed yr hyn y mae'r Aelod wedi'i ddweud o ran datganiadau llafar yn y dyfodol, pe byddai'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ymwneud â materion a fyddai'n amlwg o ddiddordeb yma.

Rwy'n rhannu popeth a wnaeth ef ei ddweud am Sain Ffagan, yn fy etholaeth i, wrth gwrs. Nid hwn oedd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig cyntaf i gael ei gynnal yn Sain Ffagan. Cafodd yr un cyntaf ei gynnal yn 2002, ac oherwydd fy mod i mor hen ag Adda, Dirprwy Lywydd, roeddwn i yno hefyd. Bertie Ahern oedd y Taoiseach—[Torri ar draws.]—dylwn i fod; mae'n ddigon posibl fy mod i, yn wir. [Chwerthin.] Yn y dyddiau hynny, gan nad oedd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig wedi bod mewn bodolaeth ers tro oherwydd cytundeb Dydd Gwener y Groglith, roedd y Prif Weinidog yn bresennol hefyd, ac mae Darren Millar yn llygad ei le, Llywydd—gallwch chi weld yr argraff y mae'r amgueddfa yn ei gwneud ar bobl sy'n ymweld â hi am y tro cyntaf, ac roedd hynny'n amlwg iawn ddydd Iau a dydd Gwener yr wythnos diwethaf.

Rwy'n cytuno â'r hyn y dywedodd Darren Millar, Dirprwy Lywydd—y naws wahanol. Roeddwn i wedi cwrdd â llysgennad yr Almaen yma yng Nghaerdydd yn gynnar yn y dydd ddydd Iau, ac adroddodd ef yr un argraff gan y Comisiwn, ac roedd y cyfraniadau gan Michael Gove yn y cyfarfodydd llawn yn enwedig, yn fy marn i, wedi'u cynllunio i gynorthwyo yn y naws wahanol honno i helpu i symud ymlaen â'r posibilrwydd o sicrhau cytundeb. Yn sicr, pwysleisiodd pawb a siaradodd—ar wahân i Lywodraeth y DU, nad oedd, am resymau dealladwy, wedi gwneud sylwadau ar y mater hwn, ond rwy'n credu bod pob cyfraniad arall—wedi pwysleisio, fel y mae'r Aelod wedi, ei fod er budd pawb i osgoi sbarduno erthygl 16.

Diolch i Darren Millar am yr hyn a ddywedodd ef am waith y cynulliad seneddol. Yn bersonol, ac ar ran Llywodraeth Cymru, rwyf i wedi dadlau y dylai fod synergedd agosach rhwng gwaith y cyngor a gwaith y cynulliad ac y dylem ni feddwl amdano, bob hyn a hyn, gan ddod at ein gilydd lle mae darn cyffredin o waith yn digwydd. Nid yw hynny wedi bod yn farn sydd o reidrwydd wedi'i chefnogi gan holl aelodau'r cyngor, ond fy marn i yw bod llawer iawn o waith yn digwydd yn y ddau fforwm, sydd o ddiddordeb cyffredin yn aml, ac yn sicr cafodd effaith COVID ei thrafod mewn ffordd fywiog iawn ddydd Iau a dydd Gwener, oherwydd, wrth gwrs, mae Gweriniaeth Iwerddon wedi gorfod cyflwyno mesurau newydd yn ddiweddar, yr oedd y Weithrediaeth yng Ngogledd Iwerddon ar ganol gwneud ei phenderfyniadau, ac, erbyn hyn, efallai ein bod ni wedi clywed am gasgliadau yn yr Alban hefyd. Felly, rwy'n hapus iawn i fynd ati i weithio ar y syniad hwnnw y dylem ni wneud mwy o'r synergeddau y mae modd eu creu rhwng gwaith y grŵp gweinidogol a'r grŵp seneddol pan fydd y ddau ohonom ni'n ymwneud â phryderon cyffredin.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu, yn eich datganiad ysgrifenedig, wrth ymateb i'r uwchgynhadledd ddiwethaf, roeddech chi wedi cyfeirio at y ffaith bryd hynny nad oedd y Prif Weinidog Prydeinig wedi mynychu. Doedd e ddim wedi mynychu eto, ac, a dweud y gwir, dwi ddim yn credu ei fod e byth wedi mynychu. Doedd Theresa May byth wedi mynychu, David Cameron byth wedi mynychu. Mae'n rhaid ichi fynd nôl i Gordon Brown yn 2007, dwi'n credu. Rwy'n gwybod hyn achos roeddwn i'n darllen—. Roedd e wedi mynychu ym Melffast bryd hynny a dwi'n gwybod hyn achos mae e yn llyfr newydd Ieuan Wyn Jones, a dwi'n credu iddo gynrychioli Llywodraeth Cymru yn yr uwchgynhadledd honno tra oedd Rhodri Morgan yn ymadfer o'i salwch. Fe wnaeth Gordon Brown ddim ond troi lan oherwydd dwi'n credu bod Ian Paisley a Micheál Martin wedi bygwth canslo'r holl beth pe bai e ddim. Pam ŷch chi'n meddwl bod Prif Weinidogion Prydeinig mor amharod i fynychu'r uwchgynhadledd? Hynny yw, onid yw e'n bwysig? Tra bod pob Llywodraeth arall fel arfer yn hala eu Prif Weinidogion nhw, ac yn yr achos yma y Taoiseach a'r Tánaiste, onid yw o leiaf yn dangos amharch, a dweud y gwir, i'r Llywodraethau eraill fod Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ddim yn cael ei chynrychioli yn yr un modd?

Mae Micheál Martin, y Taoiseach, wedi cyflwyno rhai syniadau ynglŷn â'r cyngor a chryfhau'r cyngor. Ydyw e wedi rhannu rhai o'r syniadau rŷch chi wedi'u crybwyll nawr, rhai syniadau eich hunain o ran diwygio y berthynas gyda'r corff seneddol cyfochrog? Mae statws cyfansoddiadol gwahanol gan yr amrediad o aelodau o'r cyngor, onid oes e? Mae gennych chi'r Weriniaeth, wrth gwrs, fel gwlad annibynnol; mae gennych chi Ogledd Iwerddon, Cymru a'r Alban, wrth gwrs, gyda'u seneddau datganoledig; ac wedyn mae gennych chi'r Crown dependencies, wrth gwrs, sydd â statws rhywle yn y canol—yn eithaf diddorol, tu fas i'r Undeb Ewropeaidd ond tu fewn i'r undeb tollau, tu fas i'r Deyrnas Gyfunol ac eto yn arddel Prydeindod. Mae hynny'n ddiddorol yng nghyd-destun y trafodaethau ddaw drwy'r comisiwn cyfansoddiadol. Oeddech chi wedi cael cyfle yn ystod y sgyrsiau ar yr ochr, sydd weithiau y rhai mwyaf diddorol yn ystod y sesiynau yma, i drafod y comisiwn cyfansoddiadol a'r gwersi, efallai, o'r amrediad yna o fodelau cyfansoddiadol sydd yn berthnasol i ni?

Yn olaf, ieithoedd lleiafrifol oedd un o'r themâu oedd wedi cael eu trafod. Oedd yna drafodaeth o gwbl ynglŷn â'r addewid gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i gyflwyno deddfwriaeth ynglŷn â'r iaith Wyddeleg yng Ngogledd Iwerddon yn dilyn yr argyfwng gwleidyddol a fu yn Stormont rai blynyddoedd yn ôl? Mae yna addewid i fod i ddeddfu cyn diwedd y flwyddyn, ond ychydig o wythnosau sydd ar ôl. Oedd yna unrhyw beth i'w adrodd o ran cynnydd i'r perwyl hwnnw?

Thank you, Dirprwy Lywydd. In your written statement in response to the previous summit, I think you mentioned that the UK Prime Minister had not attended, and he didn't attend again. In fact, I don't think he's ever attended, and I don't think Theresa May attended and neither did David Cameron. You have to go back to Gordon Brown in 2007, I think. I know this because I was reading—. He attended in Belfast at that time and I know this because it's included in Ieuan Wyn Jones's new book, and he was representing the Welsh Government at that summit whilst Rhodri Morgan was recovering from illness. And Gordon Brown only turned up because Ian Paisley and Micheál Martin had threatened to cancel the whole thing if he hadn't done so. So, why do you think that UK Prime Ministers are so unwilling to attend the summit? Isn't it important? Whilst every other Government, as a rule, sends their First Ministers, and in this case the Taoiseach and the Tánaiste, doesn't it at least show some disrespect, if truth be told, to the other Governments that the UK Government isn't represented in the same way?

Micheál Martin, the Taoiseach, has put forward some ideas in relation to the council and strengthening the council. I'm wondering whether he shares some of the ideas you have mentioned now, your ideas on reforming the relationship with the parliamentary assembly. There is a different constitutional status to the various members of the council, isn't there? You have the Republic, of course, as an independent nation; you have Northern Ireland, Wales and Scotland with their own devolved parliaments; and then you have the Crown dependencies too, which have a status somewhere in between—quite interestingly, outwith the European Union but within the customs union, outside the UK but espousing British identity. That's interesting in the context of the discussions that will come up through the constitutional commission. I wonder whether you had an opportunity during the conversations at the periphery, which can be the most interesting during these sessions, to discuss the constitutional commission and the lessons that can be learned from that range of constitutional models that might be relevant to us.

Finally, minority languages was one of the themes discussed. Was there any discussion at all on the pledge by the UK Government to introduce legislation on the Irish language in Northern Ireland following the political crisis in Stormont some years ago? There has been a pledge to legislate before the end of the year, but there are only a few weeks remaining of this year. So, was there anything to report in terms of progress to that end?

15:00

Diolch yn fawr i Adam Price. Dwi wedi bod nawr dair neu bedair gwaith i'r uwchgynhadledd, a phob tro mae absenoldeb y Prif Weinidog yn codi—Prif Weinidog y Deyrnas Unedig. Fe allaf i weld, ddegawd yn ôl, pan oedd y system ar ôl cytundeb Good Friday yn rhedeg yn eithaf clir ac roeddem ni i gyd yn dal i fod o fewn yr Undeb Ewropeaidd—gallaf i weld roedd achos i'r Prif Weinidog beidio â bod yna. Ond, yng nghyd-destun Brexit ac yng nghyd-destun popeth sydd wedi digwydd ar ôl Brexit, mae'r achos i'r Prif Weinidog fod yna ac i siarad â'r partneriaid sydd mor bwysig yn y cytundeb yna—wel, mae hwnna'n cryfhau, dwi'n meddwl, ac roedd lot o bobl yn teimlo'n siomedig bod Mr Johnson ddim yn y gynhadledd. Roedd cyfle i fod yna ac i siarad â phobl eraill.

Roedd trafodaeth ddiddorol gyda'r Taoiseach a'r bobl eraill ar sut allwn ni gryfhau y cyngor, ac mae nifer o syniadau. Cyfeiriais i at y grŵp newydd o'r uwchswyddogion. Rŷn ni'n mynd i ofyn iddyn nhw i wneud rhyw fath o waith ar sut allwn ni gryfhau, ar yr un ochr, a jest diwygio sut mae'r cyngor yn gweithio, i gael popeth y gallwn ni mas o'r cyfle pan fydd pobl yn teithio o bob man i gwrdd â'i gilydd. Roedd hi'n ddiddorol, wrth gwrs, i glywed gan Ynys Manaw, Jersey a Guernsey. Mae agweddau diddorol ganddyn nhw. Roedd lot gan Brif Weinidog Jersey i'w ddweud ar y maes pysgota, er enghraifft, a sut mae hwnna'n rhan o'r trafodaethau sy'n mynd ymlaen gyda'r Undeb Ewropeaidd.

Doedd dim sôn yn y cyfarfod llawn am ddeddfu yn y maes iaith i Ogledd Iwerddon, ond o gwmpas y gynhadledd, clywais i nifer o bobl yn siarad am bwysigrwydd ar un ochr a sensitifrwydd ar yr ochr arall yr holl bwnc, a beth mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi'i addo ac, ar hyn o bryd, ddim wedi ei ddelifro.

Thank you very much to Adam Price. I have been three or four times to these summits, and every time the absence of the Prime Minister of the United Kingdom is raised. I can see, a decade ago, when the system after the Good Friday agreement was running quite smoothly and we were all still within the European Union—I can see that there was a case for the Prime Minister not attending. But, in the Brexit context and in the context of everything that has happened post Brexit, the case for the Prime Minister to be there and to discuss with the partners who are so important within that agreement—well, that case is strengthened, I think, and several people expressed disappointment that Mr Johnson wasn't there. There was an opportunity to be there and speak to the other people present.

There was an interesting discussion with the Taoiseach and others about how we can strengthen the council, and there are a number of ideas. I referred to the new group of senior officials. We're going to ask them to do some work on how we can strengthen, on the one hand, the council and also reform how the council operates, so that we can derive everything from the opportunity when people travel from all over to come together. It was very interesting of course to hear from the Isle of Man, Jersey and Guernsey. They have very interesting points of view. For example, the Chief Minister of Jersey had a great deal to say about fisheries and how that is part of the discussions with the European Union.

There wasn't a great deal of mention made in the plenary about legislation with regard to Northern Ireland and the Irish language, but that happened on the periphery of the summit. There were many people talking about the importance on the one hand and sensitivity on the other hand of this whole topic, and what the UK Government has promised to do and, at present, hasn't delivered on.

15:05

Like others, I welcome the oral statement this afternoon. I welcome the opportunity to debate and discuss the issues that have arisen, both from the meetings last week but also the wider issues of relationships in these islands. Like others who have spoken this afternoon, I also agree that the council is a good opportunity for us not just to root and deepen peace in the islands of the British isles, but also to learn from each other. And, certainly, as a past participant myself, I can certainly say that I learned a great deal from colleague Ministers in other administrations. But, you also met, First Minister, last week, at an extraordinarily difficult time in relations between these islands. I think that anyone who followed the debate and the discussion around the Northern Ireland protocol has seen nothing in the last year of its operation that was either unexpected, not predicted or in any way surprising. And the failure of UK policy in this field is a profoundly troubling matter for us all.

But, in terms of the place of Northern Ireland, of course, it does have a direct effect on the politics and policy of this place, because if we agree common frameworks that include the territory of Northern Ireland, and if Northern Ireland is following mainstream European regulations, then it is difficult to see how a common framework that includes Northern Ireland can vary itself from— 

Fel eraill, rwy'n croesawu'r datganiad llafar y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r cyfle i drin a thrafod y materion sydd wedi codi, o'r cyfarfodydd yr wythnos diwethaf ond hefyd y materion ehangach sy'n ymwneud â chysylltiadau yn yr ynysoedd hyn. Fel eraill sydd wedi siarad y prynhawn yma, rwyf i hefyd yn cytuno bod y cyngor yn gyfle da, nid yn unig i ni wreiddio a dyfnhau heddwch yn ynysoedd Prydain, ond hefyd i ddysgu oddi wrth ein gilydd. Ac, yn sicr, fel cyfranogwr fy hun yn y gorffennol, gallaf i ddweud yn sicr fy mod i wedi dysgu llawer gan gyd-Weinidogion mewn gweinyddiaethau eraill. Ond, fe wnaethoch chi gyfarfod hefyd, Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, ar adeg eithriadol o anodd o ran cysylltiadau rhwng yr ynysoedd hyn. Nid wyf i'n credu bod unrhyw un a ddilynodd y ddadl a'r drafodaeth ynghylch protocol Gogledd Iwerddon wedi gweld dim ym mlwyddyn ddiwethaf ei weithrediad a oedd naill ai'n annisgwyl, neu heb ei ragweld neu'n syndod mewn unrhyw ffordd. Ac mae methiant polisi'r DU yn y maes hwn yn fater sy'n peri gofid mawr i bob un ohonom ni.

Ond, o ran lle Gogledd Iwerddon, wrth gwrs, mae yn cael effaith uniongyrchol ar wleidyddiaeth a pholisi y lle hwn, oherwydd os ydym ni'n cytuno ar fframweithiau cyffredin sy'n cynnwys tiriogaeth Gogledd Iwerddon, ac os yw Gogledd Iwerddon yn dilyn rheoliadau prif ffrwd Ewropeaidd, yna mae'n anodd gweld sut y gall fframwaith cyffredin sy'n cynnwys Gogledd Iwerddon amrywio o—

—European norms. Therefore, First Minister, my question is: how do you see the operation of common frameworks, if there is a determination in UK policy—and we saw Lord Frost saying this again—that they want there to be a major turn away from EU regulations, because that will have a direct impact on the way that common frameworks operate here in Wales?

—normau Ewropeaidd. Felly, Prif Weinidog, fy nghwestiwn i yw: sut ydych chi'n gweld fframweithiau cyffredin yn cael eu gweithredu, os oes penderfyniad ym mholisi'r DU—a gwnaethom ni weld yr Arglwydd Frost yn dweud hyn eto—eu bod nhw eisiau newid cyfeiriad mawr oddi wrth reoliadau'r UE, oherwydd bydd hynny yn cael effaith uniongyrchol ar y ffordd y mae fframweithiau cyffredin yn gweithredu yma yng Nghymru?

Well, I thank Alun Davies for that, Dirprwy Lywydd. He's absolutely right to point to the fact that the discussions about the future of the protocol have a direct impact on us here in Wales. I do very much regret the fact that the UK Government—Lord Frost being their agent in this matter—refused our request to be in the room when these discussions were taking place. Our only purpose in being there would have been to ensure that essential Welsh interests were known to those who were making the decisions. We weren't expecting to be decision makers. We thought we had a constructive part to play in making sure that those who did make decisions were well informed about the impact of the protocol on Welsh ports, for example, which I did discuss extensively with the Taoiseach and with Mr Gove.

Common frameworks work, Dirprwy Lywydd, has gone on quietly and in the background, more slowly than we would have wished, but making progress. And I'm still optimistic that we may be in a position to publish a series of those common frameworks for external scrutiny before too long. The context within which that work is carried out, however, has undoubtedly been made more challenging by the atmosphere that has, up until more recently, surrounded these discussions.

Wel, diolch i Alun Davies am hynny, Dirprwy Lywydd. Mae'n hollol gywir i dynnu sylw at y ffaith bod y trafodaethau ynghylch dyfodol y protocol yn cael effaith uniongyrchol arnom ni yma yng Nghymru. Rwyf i yn gresynu yn fawr at y ffaith bod Llywodraeth y DU—yr Arglwydd Frost yn asiant yn y mater hwn—wedi gwrthod ein cais i fod yn yr ystafell pan oedd y trafodaethau hyn yn digwydd. Ein hunig ddiben o fod yno fyddai sicrhau bod buddiannau hanfodol Cymru yn hysbys i'r rhai a oedd yn gwneud y penderfyniadau. Nid oeddem ni'n disgwyl bod yn rhan o wneud y penderfyniadau. Roeddem ni o'r farn bod gennym ni ran adeiladol i'w chwarae o ran sicrhau bod y rhai a oedd yn gwneud y penderfyniadau yn cael gwybodaeth dda am effaith y protocol ar borthladdoedd Cymru, er enghraifft, y gwnes i ei drafod yn helaeth gyda'r Taoiseach a gyda Mr Gove.

Mae gwaith fframweithiau cyffredin, Dirprwy Lywydd, wedi parhau yn dawel ac yn y cefndir, yn arafach nag y byddem ni wedi dymuno, ond yn gwneud cynnydd. Ac rwy'n dal i fod yn obeithiol y gallwn ni fod mewn sefyllfa i gyhoeddi cyfres o'r fframweithiau cyffredin hynny ar gyfer craffu allanol yn fuan. Fodd bynnag, mae'r cyd-destun y mae'r gwaith hwnnw yn cael ei wneud ynddo wedi ei wneud yn fwy heriol yn sgil yr awyrgylch sydd, hyd at yn fwy diweddar, wedi amgylchynu'r trafodaethau hyn.

15:10

Diolch, Dirprwy Lywydd. You say in your statement today that dialogue, not unilateral actions or ultimatums, is important, and of course that will be true in terms of not invoking article 16 to hide behind the mess that has somehow been created by a bad deal. I'm really concerned about the ports of Milford Haven, Fishguard and Pembroke Dock—all valued employers in my region. I notice on camera that the Taoiseach said that already they've seen reduced activity in those ports, and we've all read reports about sea traffic evading and bypassing the Welsh ports. If we add in free ports as well, the sustainability and the viability of these ports start to come into question, and will be ultimately severely challenged. So, I want to know, First Minister, what conversations you had, raising those issues that I've just raised with Michael Gove at the British-Irish Council.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydych chi'n dweud yn eich datganiad heddiw mai deialog, nid gweithredoedd unochrog neu gynigion terfynol, sy'n bwysig, ac wrth gwrs bydd hynny'n wir o ran peidio â gweithredu erthygl 16 i guddio y tu ôl i'r llanastr sydd wedi ei greu rywsut gan gytundeb gwael. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch porthladdoedd Aberdaugleddau, Abergwaun a Doc Penfro—bob un yn gyflogwr gwerthfawr yn fy rhanbarth i. Rwy'n sylwi, ar y camera, fod y Taoiseach wedi dweud eu bod eisoes wedi gweld llai o weithgarwch yn y porthladdoedd hynny, ac rydym ni i gyd wedi darllen adroddiadau am draffig môr yn osgoi porthladdoedd Cymru. Os ydym ni'n ychwanegu porthladdoedd rhydd hefyd, mae cynaliadwyedd a hyfywedd y porthladdoedd hyn yn dechrau cael eu cwestiynu, a byddan nhw'n cael eu herio'n ddifrifol yn y pen draw. Felly, rwyf i eisiau gwybod, Prif Weinidog, pa sgyrsiau gawsoch chi â Michael Gove yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, yn codi'r materion hynny yr wyf i newydd eu codi.

Dirprwy Lywydd, I thank Joyce Watson for that very important question, which is absolutely relevant to the part of Wales that she represents. I did have an opportunity to discuss these issues, both with Mr Gove but also with the Taoiseach as well. The danger for Wales, Dirprwy Lywydd, is that we are being squeezed in both directions. People in the Republic are making plans to transport goods directly to the continent of Europe, bypassing all the new complexities that they have to face if they bring goods into Welsh ports, because we're no longer members of the single market or the customs union. And at the other side, there is evidence of goods being imported into the United Kingdom going north on the island of Ireland, and then coming across from Northern Ireland into ports in England and Scotland; again, in order to avoid the complexities that leaving the European Union has created.

The Taoiseach was very clear with me that, in the view of his Government, the land bridge remains the quickest, the safest, the most efficient, economically beneficial route to transport goods between Ireland and the United Kingdom and the rest of the European Union. But for that land bridge to be effective again, we need a stable agreement, because people are going to have to have complexity, but they need complexity that they can get to grips with, understand, and then operate. The danger is—and this is where I think we have to be as vigilant as we can—that when people invest time and money and energy in establishing alternatives, even if they were meant to be short-term alternatives, if you're not careful those things become permanent. Even though they are not as efficient, even though they take longer, even though they're more expensive, if you've put a lot of your time and energy into establishing them, you may decide that it's just easier to stick with them, and if that were the case, then that would certainly be to the detriment of ports here in Wales.

Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Joyce Watson am y cwestiwn pwysig iawn yna, sy'n gwbl berthnasol i'r rhan o Gymru y mae hi'n ei chynrychioli. Fe ges i gyfle i drafod y materion hyn, gyda Mr Gove ond gyda'r Taoiseach hefyd. Y perygl i Gymru, Dirprwy Lywydd, yw ein bod ni'n cael ein gwasgu o'r ddau gyfeiriad. Mae pobl yn y Weriniaeth yn gwneud cynlluniau i gludo nwyddau yn uniongyrchol i gyfandir Ewrop, gan osgoi'r holl gymhlethdodau newydd y mae'n rhaid iddyn nhw eu hwynebu os ydyn nhw'n dod â nwyddau i borthladdoedd Cymru, oherwydd nad ydym ni'n aelodau o'r farchnad sengl na'r undeb tollau mwyach. Ac ar yr ochr arall, mae tystiolaeth o nwyddau yn cael eu mewnforio i'r Deyrnas Unedig yn mynd i'r gogledd ar ynys Iwerddon, ac yna'n dod draw o Ogledd Iwerddon i borthladdoedd yn Lloegr a'r Alban; eto, er mwyn osgoi'r cymhlethdodau y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi eu creu.

Roedd y Taoiseach yn glir iawn gyda mi mai'r bont dir, ym marn ei Lywodraeth ef, yw'r llwybr cyflymaf, mwyaf diogel, mwyaf effeithlon a buddiol yn economaidd i gludo nwyddau rhwng Iwerddon a'r Deyrnas Unedig a gweddill yr Undeb Ewropeaidd o hyd. Ond er mwyn i'r bont dir honno fod yn effeithiol eto, mae angen cytundeb sefydlog arnom ni, oherwydd bydd yn rhaid i bobl gael cymhlethdod, ond mae angen cymhlethdod arnyn nhw y gallan nhw fynd i'r afael ag ef, ei ddeall, ac yna ei weithredu. Y perygl yw—a dyma le rwy'n credu y mae'n rhaid i ni fod mor wyliadwrus ag y gallwn ni fod—pan fydd pobl yn buddsoddi amser ac arian ac egni wrth sefydlu dewisiadau eraill, hyd yn oed pe baen nhw i fod yn ddewisiadau amgen tymor byr, os nad ydych chi'n ofalus, bydd y pethau hynny yn mynd yn barhaol. Er nad ydyn nhw mor effeithlon, er eu bod nhw'n cymryd mwy o amser, er eu bod nhw'n ddrutach, os ydych chi wedi rhoi llawer o'ch amser a'ch egni i'w sefydlu, efallai y byddwch chi'n penderfynu ei bod yn haws cadw atyn nhw, a phe bai hynny'n digwydd, yna byddai hynny'n sicr ar draul porthladdoedd yma yng Nghymru.

First Minister, the pandemic and COP too have shown the need for closer working between Governments across the globe. The British-Irish Council summit, hosted by the Welsh Government at our iconic St Fagans National Museum of History, was a unique opportunity for Wales to show the value of how we are all stronger working co-operatively together.

First Minister, did you have an opportunity during your bilateral meeting with Michael Gove, who led the UK delegation, to raise also the grave concerns of the communities of Islwyn that we are being and will be potentially short-changed by the UK Tory Government? The confidence of the people of Islwyn is not helped when the Prime Minister addressing the Confederation of British Industry recently descended into total incoherence before asking the assembled audience if anyone had been to Peppa Pig World. First Minister, how can we and the Welsh Government ensure better clarity and transparency with the UK Government's funding of Welsh communities following the UK leaving the European Union, and how can the Welsh Government continue to drive systemic co-operation from a Tory Government seemingly intent on dilution of devolution?

Prif Weinidog, mae'r pandemig a COP hefyd wedi dangos bod angen i Lywodraethau ledled y byd weithio'n agosach. Roedd uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, a gafodd ei chynnal gan Lywodraeth Cymru yn Amgueddfa Werin Cymru Sain Ffagan eiconig, yn gyfle unigryw i Gymru ddangos gwerth sut yr ydym ni i gyd yn gryfach yn cydweithio gyda'n gilydd.

Prif Weinidog, a gawsoch chi gyfle yn ystod eich cyfarfod dwyochrog â Michael Gove, a arweiniodd ddirprwyaeth y DU, i godi pryderon difrifol cymunedau Islwyn ein bod ni ac y gallwn ni o bosibl gael cam gan Lywodraeth Dorïaidd y DU? Nid yw'n helpu hyder pobl Islwyn pan fo Prif Weinidog y DU wrth annerch Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yn ddiweddar yn mwydro cyn gofyn i'r gynulleidfa a oedd unrhyw un wedi bod i Peppa Pig World. Prif Weinidog, sut gallwn ni a Llywodraeth Cymru sicrhau gwell eglurder a thryloywder o ran cyllid Llywodraeth y DU i gymunedau yng Nghymru yn dilyn ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd, a sut gall Llywodraeth Cymru barhau i sbarduno cydweithredu systemig gan Lywodraeth Dorïaidd sy'n ymddangos yn benderfynol o wanhau datganoli?

15:15

I thank Rhianon Passmore for that, Dirprwy Lywydd. The bilateral meetings that are possible around an event like the BIC are very valuable. I did have such a meeting with Mr Gove. My aim in those meetings is that where I think we can work on things together, I want to emphasise those things, and I want to make progress on positive ground. We did that on a number of issues, the UK inquiry into the COVID experience being one of them. But I cannot leave a meeting of that sort without being as clear as I could be, and I don't think I could have been more direct with the Secretary of State in making it clear to him that the way that Wales has lost out in funding, in decision making, in those things that were promised to Wales as a result of leaving the European Union, and the operation of the internal market Act to achieve all of that, is the single most difficult challenge facing the United Kingdom today, because it poisons relationships. Until the UK Government is prepared to take a different approach to those matters, that will always be there in the background, despite the efforts that Michael Gove himself—I'm happy to acknowledge that—and we, where we can, try to make on areas where more common ground is possible. 

Rwy'n diolch i Rhianon Passmore am hynna, Dirprwy Lywydd. Mae'r cyfarfodydd dwyochrog sy'n bosibl o gwmpas digwyddiad fel y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn werthfawr iawn. Fe gefais i gyfarfod o'r fath gyda Mr Gove. Fy nod i yn y cyfarfodydd hynny yw, pan wyf i o'r farn y gallwn ni weithio ar bethau gyda'n gilydd, rwy'n awyddus i bwysleisio'r pethau hynny, ac rwy'n awyddus i weld cynnydd yn digwydd ar dir cadarnhaol. Fe welsom ni hynny ar nifer o faterion, ac roedd ymchwiliad y DU i brofiad COVID yn un ohonyn nhw. Ond ni allaf i ymadael â chyfarfod o'r fath heb fod mor ddiamwys ag y gallwn i fod, ac nid wyf i'n credu y gallwn i fod yn fwy uniongyrchol gyda'r Ysgrifennydd Gwladol wrth egluro iddo ef mai'r ffordd y mae Cymru ar ei cholled o ran cyllid, wrth wneud penderfyniadau, ac o ran y pethau hynny a addawyd i Gymru o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, a gweithrediad Deddf y farchnad fewnol i gyflawni'r cyfan i gyd, yw'r her anoddaf sy'n wynebu'r Deyrnas Unedig heddiw, oherwydd dyna sy'n gwenwyno'r berthynas rhyngom ni. Hyd nes y bydd Llywodraeth y DU yn barod i fabwysiadu ymagwedd wahanol at y materion hynny, fe fydd hynny bob amser yn y cefndir, er gwaethaf yr ymdrechion y mae Michael Gove ei hunan—rwy'n hapus i gydnabod hynny—a ninnau, lle y gallwn ni, yn ceisio gwneud felly ar faterion lle mae mwy o dir cyffredin yn bosibl.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I appreciate the comments about the discussions that were had around the port of Holyhead, and you're quite right that there's squeezing from both sides, with the increased traffic directly to the continent, but also there's the Northern Ireland link. Can you give me an assurance that you will press the UK Government to not in any way allow Liverpool ports, ports on the Mersey, to be given prominence over Holyhead? I remember as far back as the development of the TEN-T transport network, where Holyhead was seen as lower priority than the ports on the Mersey at that time. Now we're coming to a point where that really means something, and we need those assurances for the port of Holyhead.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n gwerthfawrogi'r sylwadau am y trafodaethau a gafwyd ynglŷn â phorthladd Caergybi, ac rydych chi yn llygad eich lle bod gwasgu o'r ddwy ochr, gyda'r cynnydd yn y traffig uniongyrchol i'r cyfandir, ond fe geir y cyswllt â Gogledd Iwerddon hefyd. A wnewch chi roi sicrwydd i mi y byddwch chi'n pwyso ar Lywodraeth y DU i beidio â chaniatáu i borthladdoedd Lerpwl, porthladdoedd ar afon Mersi, fod â mwy o amlygrwydd na Chaergybi? Rwy'n cofio mor bell yn ôl â datblygiad y rhwydwaith trafnidiaeth TEN-T, lle'r oedd Caergybi yn cael ei ystyried yn llai teilwng o'r flaenoriaeth na phorthladdoedd afon Mersi bryd hynny. Nawr, rydym ni'n cyrraedd pwynt lle mae hynny'n golygu rhywbeth gwirioneddol, ac mae angen y sicrwydd hwnnw arnom ni i borthladd Caergybi.

I'm absolutely happy to give that assurance, Dirprwy Lywydd. I did directly raise with the UK Government not simply ports in Pembrokeshire, but particularly the impact on Holyhead given its significance as a port to the whole of the United Kingdom in the BIC context, and Welsh Ministers lose no opportunity to make sure that we return to this issue with UK Ministers whenever we have that chance, and to press them to go beyond the sort of assurances we have had up until now, which is that all this is just teething trouble, that it will all settle down, and that provided we all just keep crossing our fingers, it'll all be all right. Well, I'm afraid, as every week goes by, that view of the world becomes a little harder to sustain, and we really need to move UK Ministers beyond that, to think about what actions they can take, and we are prepared to take as well, to make sure that the real advantages that there are of trading through those Welsh ports are secured for the future. 

Rwy'n gwbl fodlon i roi sicrwydd o'r fath, Dirprwy Lywydd. Fe godais i'n uniongyrchol gyda Llywodraeth y DU yr effaith, nid yn unig ar borthladdoedd yn Sir Benfro, ond ar Gaergybi yn arbennig o ystyried ei arwyddocâd fel porthladd i'r Deyrnas Unedig gyfan yng nghyd-destun y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, ac nid yw Gweinidogion Cymru fyth yn colli unrhyw gyfle i sicrhau ein bod ni'n dychwelyd at y mater hwn gyda Gweinidogion y DU bryd bynnag y cawn ni gyfle i wneud felly, a phwyso arnyn nhw i fynd y tu hwnt i'r math o sicrwydd a gawsom ni hyd yn hyn, sef mai dim ond trafferthion cychwynnol yw hyn i gyd, ac y bydd y cyfan yn setlo i lawr, ar yr amod ein bod ni i gyd yn parhau i groesi ein bysedd ni, fe fydd popeth yn iawn. Wel, mae arnaf i ofn, wrth i bob wythnos fynd heibio, fod y weledigaeth honno o'r byd yn mynd yn galetach i'w chynnal, ac mae gwir angen i ni symud Gweinidogion y DU y tu hwnt i hyn, ac ystyried pa gamau y gallan nhw eu cymryd, ac rydym ninnau'n barod i'w cymryd hefyd, i sicrhau bod y manteision gwirioneddol a ddaw yn sgil masnachu drwy borthladdoedd Cymru yn cael eu diogelu i'r dyfodol.

4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, diweddariad ar COVID-19. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan. 

The next item is the statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19. I call on the Minister, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd, for the opportunity to provide Members with the latest information about the public health situation and the outcome of last week’s review of the coronavirus regulations.

Since my last update three weeks ago, there has been a reduction in overall rates of infection in Wales. They have fallen back from very high levels that we saw at the end of October, thanks to the hard work of everyone across Wales. However, we aren’t out of the woods yet. Cases remain high across Wales at around 500 cases per 100,000 people, people are continuing to be admitted to hospital with COVID-19 and, very sadly, the latest data shows that over 250 deaths have been registered involving the virus in Wales in the past three weeks.

Our healthcare system is under intense pressure at the moment from the combination of pandemic and winter pressures; from a spike in emergency demands while also trying to catch up with the treatment and operations that were postponed earlier in the pandemic. Our NHS and care staff are doing a fantastic job under extraordinary circumstances. I want to thank them for everything that they do every day. They continue to play a crucial role in our response to the pandemic, whilst also caring for those who need help.

Wales will remain at alert level zero for the next three weeks. There'll be no further changes to the suite of protections that we have in place. We will not be extending the use of the COVID pass any further at this time. But, we will continue to keep it as an option to help keep hospitality businesses open and trading through the winter months and the busy Christmas period.

We will continue to work with the sector. Our aim is to keep Wales open and to keep Wales safe. Cases may have fallen back from the record high rates we saw just a few weeks ago, but the pandemic is far from over. A fourth wave is sweeping across Europe and many countries are introducing new restrictions to control the spread of coronavirus. Austria started a 20-day full lockdown yesterday, and will make COVID vaccinations compulsory from February. Germany is considering following suit after introducing new restrictions for unvaccinated people in many areas. Slovakia introduced a lockdown for the unvaccinated yesterday. The Czech Government is limiting access to a range of services, and the Netherlands has a partial lockdown in place.

Closer to home, the Republic of Ireland has introduced new protections following a surge of cases. These include a midnight curfew for hospitality, working from home and an extension of its COVID pass to theatres and cinemas. In Northern Ireland, a COVID pass will be introduced for hospitality, nightclubs, events, cinemas and theatres, and the Executive is considering further restrictions to reduce rising cases. In Scotland, the Government is deciding whether to extend its vaccine passport to indoor cinemas and theatres. I believe that they have decided that they won't be doing that at this stage.

Diolch yn fawr, Llywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau o ran sefyllfa iechyd y cyhoedd a chanlyniad adolygiad yr wythnos diwethaf o reoliadau coronafeirws.

Ers fy niweddariad diwethaf i dair wythnos yn ôl, bu gostyngiad yng nghyfraddau cyffredinol yr haint yng Nghymru. Maen nhw wedi gostwng o'r lefelau uchel iawn a welsom ni ar ddiwedd mis Hydref, diolch i waith caled pawb ledled Cymru. Er hynny, nid ydym ni wedi cyrraedd y lan eto. Mae achosion yn parhau i fod yn niferus ledled Cymru â thua 500 o achosion fesul 100,000 o bobl, mae pobl yn parhau i gael eu derbyn i'r ysbyty oherwydd COVID-19 ac, yn anffodus iawn, mae'r data diweddaraf yn dangos bod dros 250 o farwolaethau yn gysylltiedig â'r feirws wedi cael eu cofrestru yng Nghymru yn ystod y tair wythnos diwethaf.

Mae ein system gofal iechyd ni dan bwysau mawr ar hyn o bryd oherwydd y cyfuniad o bwysau'r pandemig a phwysau'r gaeaf; oherwydd cynnydd mawr mewn galwadau brys gan geisio hefyd dal i fyny â'r triniaethau a'r llawdriniaethau a ohiriwyd yn gynharach yn ystod y pandemig. Mae ein GIG ni a'n staff gofal ni'n gwneud gwaith ardderchog dan amgylchiadau eithriadol. Fe hoffwn i ddiolch iddyn nhw am bopeth y maen nhw'n ei wneud bob dydd. Maen nhw'n dal i fod â rhan hanfodol yn ein hymateb ni i'r pandemig, wrth ofalu am y rhai sydd ag angen cymorth hefyd.

Bydd Cymru yn parhau i fod ar lefel rhybudd sero am y tair wythnos nesaf. Ni fydd unrhyw newidiadau pellach i'r gyfres o amddiffyniadau sydd gennym ni ar waith. Ni fyddwn ni'n ymestyn y defnydd o'r pàs COVID ymhellach ar hyn o bryd. Ond, fe fyddwn ni'n parhau i'w gadw yn ddewis i helpu i gadw busnesau lletygarwch yn agored ac yn gweithio drwy fisoedd y gaeaf a chyfnod prysur y Nadolig.

Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'r sector. Ein nod ni yw cadw Cymru ar agor a diogelu Cymru. Efallai fod achosion wedi gostwng o'r cyfraddau uchaf erioed a welsom ni ychydig wythnosau nôl, ond mae'r pandemig ymhell o fod ar ben. Mae pedwaredd don yn ysgubo ar draws Ewrop ac mae llawer o wledydd yn cyflwyno cyfyngiadau newydd i reoli ymlediad coronafeirws. Fe ddechreuodd Awstria gyfnod o gyfyngiadau symud llawn o 20 diwrnod ddoe, a bydd brechiadau COVID yn orfodol yno o fis Chwefror ymlaen. Mae'r Almaen yn ystyried dilyn eu hesiampl nhw ar ôl cyflwyno cyfyngiadau newydd ar gyfer pobl sydd heb eu brechu mewn sawl ardal. Cyflwynodd Slofacia gyfnod o gyfyngiadau symud ddoe ar gyfer y rhai sydd heb eu brechu. Mae Llywodraeth y Weriniaeth Tsiec yn cyfyngu ar y gallu i wneud defnydd o amrywiaeth o wasanaethau, ac mae gan yr Iseldiroedd gyfyngiadau symud rhannol ar waith.

Yn nes adref, mae Gweriniaeth Iwerddon wedi cyflwyno amddiffyniadau newydd yn dilyn ymchwydd o achosion. Mae'r rhain yn cynnwys cyrffyw hanner nos ar gyfer lletygarwch, gweithio gartref, ac ymestyn ei phàs COVID ar gyfer theatrau a sinemâu. Yng Ngogledd Iwerddon, bydd pàs COVID yn cael ei gyflwyno ar gyfer lletygarwch, clybiau nos, digwyddiadau, sinemâu a theatrau, ac mae'r Bwrdd Gweithredol yn ystyried cyfyngiadau pellach i leihau'r achosion cynyddol. Yn yr Alban, mae'r Llywodraeth yn penderfynu a ddylid ymestyn ei phasbort brechlyn i gynnwys sinemâu a theatrau dan do. Rwy'n credu eu bod nhw wedi penderfynu na fyddan nhw'n gwneud felly ar hyn o bryd.

Dirprwy Lywydd, brechu yw'r ffordd orau o amddiffyn pobl rhag y feirws dychrynllyd hwn, yn enwedig pan fyddwn ni hefyd yn cymryd yr holl fesurau eraill sydd ar gael i ni ddiogelu ein hunain. Rŷm ni'n dal i annog pawb sy'n gymwys i dderbyn y cynnig i gael y brechiad a'r brechiad atgyfnerthu. Rŷm ni'n gweithredu'r cyngor diweddaraf gan y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu i gynnig ail ddos o'r brechlyn i bobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed. A byddwn ni nawr yn ymestyn y rhaglen atgyfnerthu i bobl 40 i 49 oed hefyd. 

Mae ein rhaglen frechu nawr yn cynnig dosau cyntaf i bawb sy'n 12 oed a throsodd ar yr egwyddor bod neb yn cael ei adael ar ôl, ail ddosau i bawb sy'n gymwys, gan gynnwys pobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed, trydydd dos sylfaenol i unigolion sydd â system imiwnedd wan iawn, a dosau atgyfnerthu i grwpiau cymwys, gan gynnwys pobl 40 i 49 mlwydd oed. Hyd heddiw, mae 90 y cant o oedolion cymwys wedi cael dos cyntaf o'r brechlyn, ac mae 82 y cant wedi cael ail ddos. Mae mwy na 725,000 o ddosau atgyfnerthu wedi cael eu rhoi hyd yma. Mae 71 y cant o holl staff gofal iechyd y rheng flaen, tri chwarter o bobl dros 80 mlwydd oed, a 78 y cant o breswylwyr cartrefi gofal sy'n gymwys, wedi cael y brechiad atgyfnerthu.

Dirprwy Lywydd, nid yw'r arwyddion ar y cyfandir yn dda. Mae ton newydd o'r coronafeirws yn ymledu ar draws Ewrop unwaith eto, ac mae gwledydd o'n cwmpas ni yn tynhau eu cyfyngiadau nhw. Nid oes unrhyw un am weld cyfyngiadau nôl ar waith yng Nghymru dros y Nadolig, ond dydyn ni ddim chwaith am weld pobl yn mynd yn sâl gyda COVID adeg y Nadolig. Mae'r cylch tair wythnos hwn yn hanfodol. Mae angen help a chymorth pob un arnom ni i gadw'r feirws hwn o dan reolaeth wrth i ni ddechrau edrych ymlaen a chynllunio at y Nadolig. 

Byddwn ni'n dal i wneud popeth allwn ni drwy ein rhaglen frechu ac atgyfnerthu rhagorol; profi'n rheolaidd mewn ysgolion a rhoi mesurau amddiffynnol eraill ar waith i gadw'r feirws allan o'n hysgolion ni; defnyddio'r pàs COVID mewn rhai lleoliadau; hunanynysu os bydd gan rywun rŷm ni'n byw gyda nhw COVID-19; a chymryd yr holl gamau syml sy'n ein cadw ni i gyd yn ddiogel, sef golchi dwylo yn rheolaidd, gwisgo masgiau, a chadw pellter cymdeithasol pan fo hynny'n bosibl. 

Mae'r gostyngiad yn y cyfraddau ers yr adolygiad diwethaf yn gadarnhaol iawn, ond rhaid inni wneud mwy eto. Gadewch inni i gyd weithio gyda'n gilydd. Gadewch inni i gyd ddiogelu Cymru. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

Dirprwy Lywydd, vaccination is our best defence against this awful virus, especially when combined with all the other measures we can take to protect ourselves. We continue to encourage everyone who is eligible to take up the offer of vaccination and the booster. We are implementing the latest advice from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation to offer a second dose of the vaccine to young people between the ages of 16 and 17 years. And we will also be extending the booster programme to people aged 40 to 49.

Our vaccination programme is now offering first doses to everyone aged 12 and over on the principle that no one is left behind, second doses for everyone eligible, including young people between the ages of 16 and 17, a third primary dose to people who are severely immunosuppressed, and booster doses for eligible groups, including people between the ages of 40 and 49. To date, 90 per cent of eligible adults have had a first dose of the vaccine and 82 per cent have had a second dose. More than 725,000 booster doses have been given so far, with 71 per cent of all front-line healthcare staff, three quarters of people over 80, and 78 per cent of eligible care home residents having received the booster.

Dirprwy Lywydd, the signs from the continent are not good. A new wave of coronavirus is once again sweeping across Europe, and countries all around us are tightening their restrictions. None of us wants to see restrictions back in place in Wales at Christmas, but neither do we want to see people falling ill with COVID at Christmas. This three-week cycle is vital. We need everyone’s help and support to keep the virus under control as we start looking ahead and planning for Christmas.

We will continue to do everything we can through our fantastic vaccination and booster programme; regular testing in schools and putting other protective measures in place to keep the virus out of schools; using the COVID pass in certain settings; self-isolating if someone we live with has COVID-19; and taking all the simple steps that keep us all safe, such as regular hand washing, wearing face masks, and keeping social distance wherever possible. 

The decline in rates since the last review is very positive, but there's still more we need to do. Let’s work together and let's keep Wales safe. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.

15:25

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Conservative spokesperson, Russell George.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I first of all thank the Minister for the advance copy of the statement, which was greatly appreciated? I share in your pleasure that we're seeing those rates of COVID lower in Wales. That is positive news, albeit from a very, very high case rate, and of course I share your concern as well about the level of those that are sadly dying from COVID.

I wonder if I can firstly ask, Minister, some questions around vaccine passports. The most alarming part, to me, of your statement today was that you are keeping it as an option to introduce COVID passes for the hospitality sector. This is particularly, I think, concerning. In your statement, Minister, you say that you'll continue to work with the sector, so what are they telling you? What are the hospitality sector telling you in regard to the introduction of COVID passes for their sector, and what are their asks, as well? Previously, when I have raised the issue about additional cost, the answer back, the reply, has been, 'Well, if you're going into a theatre or a cinema, then you have to show documentation so there shouldn't be any additional work in that regard.' This is different for the hospitality sector. If you're a cafe or a restaurant or some elements of the other parts of the hospitality sector, you will require additional staff, potentially, to be on the door, and of course there is an issue at the moment in terms of attracting staff to come and work in the hospitality sector, let alone the cost that is attached to it. As this option is remaining on the table, can you outline what discussions you're having with the economy Minister and the finance Minister in regard to additional financial support for the hospitality sector, should you extend COVID passes in this regard? I certainly hope you won't, for all the reasons that I've previously outlined.

In regard to evidence, you referred in your statement today to the case rates in parts of Europe, in some of the continental countries of Europe. Case rates are increasing at an alarming rate. Some of those countries, of course, have had COVID passes for some time, so the data should be there if the evidence is there. I appreciate that in Wales there's time for the vaccine passport to bed in, and that data may not yet be available, but I think it is particularly crucial to have that evidence as soon as possible in regard to the effectiveness of COVID passes, particularly since a number of studies have shown that people who are double vaccinated are just as likely to pass on COVID as unvaccinated people. So, it's all the more crucial that we have the evidence that demonstrates the support for COVID passes, if you believe that is the appropriate way forward, which I, of course, don't.

Minister, if I can ask about mandatory vaccinations, in your statement you correctly, of course, point out that there was, in Austria, a full lockdown yesterday, and they will make vaccinations compulsory from February, and other countries are considering the same as well. I am entirely opposed to vaccinations being compulsory. I think that is the Welsh Government's position and that is your position as well. I'd be grateful if you could confirm that is the position or not. I certainly agree with you that vaccination is our best defence against the awful virus, and I think that we should all be encouraging everyone to take up the vaccination in that regard, but your thoughts on mandatory vaccination would be appreciated. 

Walk-in vaccination centres for booster jabs—I think this is the appropriate way forward, particularly as we go to those lower age groups. You yourself say you want to encourage people to be vaccinated. I agree with that. To do that, I think we need walk-in centres, particularly as we go to those lower age groups, because those lower age groups are going to be in a working environment, and we need to make it as easy as possible for people to have those booster jabs. Now, previously, you have said that you don't support this approach, that it's a free-for-all. Do you still hold that position? I'd be grateful if you could outline which health boards across Wales are considering or have introduced walk-in centres because I think there is a disparity about what is happening across Wales. So, in the context of your view that you have got concern that they are a free-for-all, and also, that some health boards are operating walk-in centres and others aren't, your views in that regard would be appreciated.

And, finally, I'm sure as you have, I have deep concerns, of course, about the state of the current NHS in Wales. Last month, we saw the worst ever A&E waiting times, the worst ever ambulance response times, the longest treatment waiting lists on record—nearly 9,500 people waiting more than 12 hours for emergency treatment. That's 2,000 more people in Wales than the whole of England, and considering England is 16 times bigger, that's a concerning position. We've got one in four patients that are waiting over a year for treatment compared to one in 19 in England. So, the staff, as you say, are doing a fantastic job, health Minister, and what they need, of course, is support to do their job. So, I'm highly concerned, as you are—

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'r datganiad, a werthfawrogwyd yn fawr? Rwyf innau'r un mor hapus ein bod ni'n gweld y cyfraddau COVID hynny wedi gostwng yng Nghymru. Mae hynny'n newyddion cadarnhaol, er mai gostyngiad ydyw hwn o gyfradd uchel iawn, iawn o achosion ac, wrth gwrs, rwyf innau'n pryderu hefyd o ran cyfradd, yn drist iawn, y marwolaethau oherwydd COVID.

Tybed a gaf i ofyn rhai cwestiynau i ddechrau, Gweinidog, am basbortau brechlyn. Y rhan fwyaf brawychus, i mi, o'ch datganiad chi heddiw oedd eich bod chi'n cadw'r dewis ar y bwrdd o gyflwyno pasiau COVID ar gyfer y sector lletygarwch. Mae hyn yn arbennig o ofidus, yn fy marn i. Yn eich datganiad chi, Gweinidog, rydych chi'n dweud y byddwch chi'n parhau i weithio gyda'r sector, felly beth maen nhw'n ei ddweud wrthych chi? Beth mae'r sector lletygarwch yn ei ddweud wrthych chi o ran cyflwyno pasiau COVID ar gyfer eu sector nhw, a beth maen nhw'n ei ofyn i chi, hefyd? Yn y gorffennol, pan fyddwn i'n codi mater y gost ychwanegol, yr ateb a gefais i, yr ymateb, oedd, 'Wel, os ydych chi am fynd i theatr neu sinema, yna mae'n rhaid i chi ddangos dogfennau felly ni ddylai fod yna unrhyw waith ychwanegol yn hynny o beth.' Mae hyn yn wahanol i'r sector lletygarwch. Os ydych chi'n rhedeg caffi neu fwyty neu ryw elfen arall o'r sector lletygarwch, fe fydd angen staff ychwanegol arnoch chi, o bosibl, i fod ar y drws, ac wrth gwrs fe geir problem ar hyn o bryd o ran denu staff i ddod i weithio yn y sector lletygarwch, heb sôn am y gost sydd ynghlwm wrth hynny. Gan fod y dewis hwn yn aros ar y bwrdd, a wnewch chi amlinellu pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog cyllid o ran cymorth ariannol ychwanegol i'r sector lletygarwch, pe byddech chi'n dewis ymestyn y pasiau COVID yn y cyswllt hwn? Rwy'n gobeithio yn fawr na wnewch chi ddim, am yr holl resymau yr amlinellais i'n flaenorol.

O ran tystiolaeth, roeddech chi'n cyfeirio yn eich datganiad chi heddiw at y cyfraddau o achosion mewn rhannau o Ewrop, mewn rhai gwledydd ar gyfandir Ewrop. Mae cyfraddau'r achosion yn cynyddu ar gyflymder brawychus. Mae rhai o'r gwledydd hynny, wrth gwrs, wedi bod â phasiau COVID ers peth amser, felly fe ddylai'r data fod ar gael os yw'r dystiolaeth yn bresennol. Rwy'n sylweddoli bod amser eto cyn i'r pasbort brechlyn ymsefydlu yng Nghymru, ac efallai nad yw'r data ar gael eto, ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n arbennig o hanfodol i ni fod â'r dystiolaeth cyn gynted â phosibl o ran effeithiolrwydd pasiau COVID, yn enwedig gan fod nifer o astudiaethau wedi dangos bod pobl sydd wedi cael dau frechiad yr un mor debygol o drosglwyddo COVID â phobl sydd heb eu brechu. Felly, mae hi'n bwysicach fyth fod gennym ni dystiolaeth sy'n cefnogi pasiau COVID, os ydych chi o'r farn mai honno yw'r ffordd briodol ymlaen, nid fy marn i, wrth gwrs.

Gweinidog, os caf i ofyn am frechiadau gorfodol, yn eich datganiad chi, roeddech chi'n iawn, wrth gwrs, i dynnu sylw at y ffaith bod cyfyngiadau symud llawn wedi dechrau ddoe yn Awstria, ac fe fydd brechiadau yn orfodol yno o fis Chwefror, ac mae gwledydd eraill yn ystyried yr un peth hefyd. Rwyf i'n gwbl wrthwynebus i frechiadau gorfodol. Rwy'n credu mai dyna safbwynt Llywodraeth Cymru a'ch safbwynt chwithau hefyd. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n cadarnhau ai honno yw'r sefyllfa neu beidio. Rwy'n sicr yn cytuno â chi mai brechu yw ein hamddiffyniad gorau ni yn erbyn y feirws ofnadwy, ac rwy'n credu y dylem ni i gyd fod yn annog pawb i gael y brechiad oherwydd hynny, ond fe fyddai eich barn chi am frechu gorfodol o werth mawr i ni.

Canolfannau brechu cerdded i mewn ar gyfer brechiadau atgyfnerthu—rwy'n credu mai honno yw'r ffordd gywir ymlaen, yn arbennig felly wrth i ni ymdrin â'r grwpiau hynny o oedran iau. Rydych chi eich hun yn dweud eich bod chi'n dymuno annog pobl i gael eu brechu. Rwy'n cytuno â hynny. I wneud hynny, rwy'n credu bod angen canolfannau galw i mewn arnom i, yn arbennig wrth i ni droi at y grwpiau oedran iau hynny, oherwydd fe fydd y grwpiau oedran iau hynny mewn amgylcheddau gwaith, ac mae angen i ni ei gwneud hi mor hawdd â phosibl i bobl gael y brechiadau atgyfnerthu hyn. Nawr, yn flaenorol, rydych chi wedi dweud nad ydych chi'n cefnogi'r dull hwn, a bod hynny'n golygu ysgarmes. A ydych chi o'r un farn o hyd? Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n amlinellu pa fyrddau iechyd yng Nghymru sy'n ystyried neu wedi cyflwyno canolfannau cerdded i mewn oherwydd rwy'n credu bod y sefyllfa yn amrywio o ran yr hyn sy'n digwydd ledled Cymru. Felly, yng nghyd-destun eich barn chi ynglŷn â phryderu eu bod nhw'n golygu ysgarmes, a hefyd, bod rhai byrddau iechyd yn gweithredu canolfannau galw i mewn a rhai eraill heb fod yn gwneud felly, fe fyddai eich barn chi yn hynny o beth yn cael ei gwerthfawrogi.

Ac, yn olaf, fel chwithau, rwy'n siŵr, mae gennyf i bryderon mawr, wrth gwrs, am gyflwr presennol y GIG yng Nghymru. Y mis diwethaf, fe welsom ni'r amseroedd aros gwaethaf erioed mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd ymateb gwaethaf erioed i ambiwlansys, y rhestrau aros hwyaf am driniaeth a welwyd erioed—bron i 9,500 o bobl yn aros mwy na 12 awr am driniaeth frys. Mae hynny'n golygu 2,000 yn fwy o bobl yng Nghymru na Lloegr gyfan, ac o ystyried bod Lloegr 16 gwaith yn fwy o faint, mae honno'n sefyllfa bryderus. Mae gennym ni un o bob pedwar claf yn aros dros flwyddyn am driniaeth o'i gymharu ag un o bob 19 yn Lloegr. Felly, mae'r staff, fel dywedwch chi, yn gwneud gwaith ardderchog, Gweinidog iechyd, a'r hyn sydd ei angen arnyn nhw, wrth gwrs, yw cymorth i wneud eu gwaith. Felly, rwy'n bryderus iawn, fel rydych—

15:30

You need to ask the question now because your time is up. 

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr gan fod eich amser chi ar ben.

I'm getting to my last question, Deputy Presiding Officer. In regard to the A&E waiting times and many waiting up to 36 hours, can you please give us details about your plan to support our fantastic NHS staff in terms of bringing down those waiting times, and the additional beds that are needed to stop the backlog that we've seen to the extent we have in terms of ambulances waiting outside A&E in hospitals?

Rwy'n dod at fy nghwestiwn olaf, Dirprwy Lywydd. O ran amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys a llawer yn aros hyd at 36 awr, a fyddech chi'n rhoi manylion i mi, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â'ch cynllun chi i gefnogi staff rhagorol ein GIG ni o ran byrhau'r amseroedd aros hynny, a'r gwelyau ychwanegol sydd eu hangen i leihau'r gwaith sydd wedi pentyrru fel y gwelsom ni i'r fath raddau, o ran ambiwlansys yn aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys mewn ysbytai?

Well, diolch yn fawr Russell. I must say, in terms of the vaccine passport, we will, like everything else, keep all the options on the table. I think it would be irresponsible for us, particularly when we see the rates on the continent go through the roof, not to keep everything on the table. So, that option will continue to be on the table. We continue our discussions with the sector. It is true that we're having mixed messages, if I'm honest, from the sector. Some clearly are less enthusiastic about the prospect of vaccine passports, but many, many others are saying, 'Look, if this is what it will take to keep us open over Christmas, then we'll welcome it.' So, they prefer the security of knowing what the situation is likely to be, and keeping it open is really what they are really focused on. 

I think, in terms of the continent, it's clear that the delta variant is hitting them much later than it hit us. So, we know that there's a 70 per cent advantage of the delta variant over the alpha variant, which is why it is really becoming far more transmissible now on the continent. And there's plenty of evidence to demonstrate that indoor places, where lots of people congregate, we are more likely to see the spread of the virus. So, there's plenty of evidence to support that case. And, so, that's what we're keeping our eye on.

We don't have any plans for compulsory vaccinations. We're very proud of the fact that the Welsh public have responded really positively to the vaccination programme. We've got 91 per cent of people over the age of 16 who've had the first vaccination; 86 per cent of people over 16 have had the second dose. And I think we've got to bear this in mind constantly. When we keep on worrying about the situation in relation to a COVID pass—86 per cent of the public have had their vaccination, both vaccinations. It's the minority that's making a lot of noise here, and I do think that we need to be very careful that we're listening not just to the voices of the minority, but we are protecting the majority who've come with us on this journey, who see it and understand their responsibility to their fellow human beings. And I think it's really important that we don't lose sight of that. 

The vaccination plan in Wales, in terms of the booster, it's not a free for all, no; we are doing a very comprehensive programme where we're calling people in an order, where we're following the same order as we did with the first vaccination. Obviously, with Pfizer it's more complicated because people have to wait for 15 minutes after they've had their vaccination. So, it is a more sophisticated and more difficult programme. And, obviously, we have lots of different vaccination programmes that we're undertaking at the same time here. It's a very, very complex mix that we're trying to service at the moment. 

And, of course, we're more than aware of the pressure on the NHS at the moment, and that's why we do have, in particular, when it comes to emergency services—we've put an extra £25 million into emergency care. We are developing these urgent primary care centres; we're completing the 111 call centres; we are developing more same-day emergency care centres to avoid admission into hospitals; and we're implementing far more discharge to assess. So, all of those things are being undertaken with our six goals programme, and, of course, on top of that, we've brought the army in to help us out with the ambulance service, and we are really focused on the fragility of our care service. 

Wel, diolch yn fawr Russell. Mae'n rhaid i mi ddweud, o ran y pasbort brechlynnau, y byddwn ni, fel ym mhopeth arall, yn cadw'r holl ddewisiadau ar y bwrdd. Rwyf i o'r farn y byddai hi'n anghyfrifol i ni, yn enwedig pan welwn ni'r cyfraddau ar y cyfandir yn llamu, beidio â chadw pob dewis ar y bwrdd. Felly, fe fydd y dewis hwnnw'n parhau i fod ar y bwrdd. Rydym ni'n parhau â'n trafodaethau ni gyda'r sector. Mae hi'n wir ein bod ni'n clywed negeseuon cymysg, a dweud y gwir yn onest, oddi wrth y sector. Mae hi'n amlwg bod rhai'n llai brwdfrydig ynglŷn â'r posibilrwydd o basbortau brechlynnau, ond mae llawer o bobl eraill yn dweud, 'Edrychwch, os dyna'r hyn y bydd hi'n ei gymryd i'n cadw ni ar agor dros y Nadolig, yna fe fyddwn ni'n croesawu hynny.' Felly, mae hi'n well ganddyn nhw fod â sicrwydd o wybod beth yw'r sefyllfa debygol, a chadw yn agored yw'r hyn y maen nhw'n canolbwyntio arno'n wirioneddol.

Yn fy marn i, ynglŷn â'r sefyllfa ar y cyfandir, ei bod hi'n amlwg bod amrywiolyn delta yn eu taro nhw'n llawer hwyrach nag y trawyd ni ag ef. Felly, fe wyddom ni fod mantais o 70 y cant gan amrywiolyn delta dros amrywiolyn alpha, a dyna pam mae'n mynd yn llawer mwy trosglwyddadwy nawr ar y cyfandir, mewn gwirionedd. Ac mae yna ddigon o dystiolaeth i ddangos bod cyrchfannau dan do, lle mae llawer o bobl yn ymgynnull, yn fwy tebygol o weld ymlediad y feirws. Felly, mae yna ddigon o dystiolaeth i gefnogi'r achos hwn. Ac, felly, dyna'r hyn yr ydym ni'n cadw ein llygaid ni arno.

Nid oes gennym ni unrhyw gynlluniau i fod â brechiadau gorfodol. Rydym ni'n falch iawn o'r ffaith bod y cyhoedd yng Nghymru wedi ymateb yn gadarnhaol iawn i'r rhaglen frechu. Mae 91 y cant o bobl dros 16 oed yma wedi cael y brechiad cyntaf; mae 86 y cant o bobl dros 16 oed wedi cael yr ail ddos. Ac rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni gadw hyn mewn cof trwy'r amser. Pan fyddwn ni'n poeni o hyd am y sefyllfa o ran y pàs COVID—mae 86 y cant o'r cyhoedd wedi cael eu brechu, gyda'r ddau frechiad. Y lleiafrif sy'n gwneud llawer o sŵn yn hyn o beth, ac rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn ein bod ni'n gwrando nid yn unig ar leisiau'r lleiafrif, ond ein bod ni'n diogelu'r mwyafrif sydd wedi cerdded gyda ni ar y daith hon, sy'n deall y sefyllfa ac yn amgyffred eu cyfrifoldeb nhw i bobl eraill. Ac rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn nad ydym ni'n colli golwg ar hynny.

Nid ysgarmes yw'r cynllun brechu yng Nghymru, o ran y brechiadau atgyfnerthu, nage ddim; rydym ni'n gweithredu rhaglen gynhwysfawr iawn ac rydym ni'n galw pobl yn eu trefn, rydym ni'n dilyn yr un drefn gyda'r rhaglen hon ag a wnaethom ni gyda'r brechiadau cyntaf. Yn amlwg, gyda brechlyn Pfizer y mae hi'n fwy cymhleth oherwydd mae'n rhaid i bobl aros am 15 munud ar ôl iddyn nhw gael eu brechu. Felly, mae hon yn rhaglen fwy cymhleth ac anodd. Ac, yn amlwg, mae gennym ni lawer o wahanol raglenni brechu yr ydym ni'n ymgymryd â nhw yn gydamserol hefyd. Mae hon yn gymysgedd gymhleth iawn, iawn yr ydym ni'n ceisio ei gweini hi ar hyn o bryd.

Ac, wrth gwrs, rydym ni'n fwy nag ymwybodol o'r pwysau sydd ar y GIG ar hyn o bryd, a dyna pam rydym ni, yn arbennig, o ran gwasanaethau brys—rydym ni wedi rhoi £25 miliwn ychwanegol mewn gofal brys. Rydym ni'n datblygu'r canolfannau gofal sylfaenol brys hyn; rydym ni'n gorffen sefydlu 111 o ganolfannau galwadau; rydym ni'n datblygu mwy o ganolfannau Gofal Brys ar yr Un Diwrnod i osgoi mynediadau i ysbytai; ac rydym ni'n gweithredu llawer mwy o ryddhau i asesu. Felly, mae'r holl bethau hynny'n cael eu gwneud gyda'n rhaglen chwe nod, ac, wrth gwrs, at hynny, rydym ni wedi dod â'r fyddin i mewn i'n helpu ni gyda'r gwasanaeth ambiwlans, ac rydym ni'n canolbwyntio yn wirioneddol ar fregusrwydd ein gwasanaeth gofal ni. 

15:35

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch am y datganiad. Mae'r sefyllfa yn dal yn amlwg yn ddifrifol, er fy mod i'n falch o weld y ffigurau yn mynd i lawr rhywfaint, o ran niferoedd, ac o ran y gyfradd positifrwydd hefyd. Ond y prynhawn yma, dwi'n meddwl yn benodol am Ffion Parry, merch 10 oed o Amlwch, yn fy etholaeth i, sydd wedi bod yn sâl iawn yn ysbyty Alder Hey, ar ôl i'w chorff hi ymateb yn wael iawn i'r feirws yma. Dwi'n dymuno'n dda iddi hi a'i theulu. A dyna pam rydym ni yn cymryd y feirws yma o ddifrif o hyd, a dyna pam bod angen i bob un ohonom ni, ym mhob plaid yn fan hyn, fod yn ddifrifol yn ein hymateb iddo fo o hyd. 

Ydw, dwi'n deall rhwystredigaeth pobl ein bod ni yn dal yn wynebu rhai mesurau sydd yn cael impact ar ein bywydau bob dydd ni. Ond dwi'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran pob gwleidydd, pawb sy'n gwneud deddfau a rheoliadau, ein bod ni'n edrych ymlaen at gael gwared ar y deddfau a'r rheoliadau hynny mor fuan â phosib, ond dydyn ni ddim ar y pwynt hwnnw eto.

Ambell fater i'w codi gen i rŵan. Y cyntaf: diffyg cysondeb efo darparu'r booster. Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ddweud yn gynharach wrthyf y bydd swyddog yn edrych ar y sefyllfa yn fy etholaeth i—Caergybi ac Amlwch—lle mae yna niferoedd llawer is nag mewn ardaloedd cyfagos wedi cael y booster. Dwi eisiau gwybod beth sy'n digwydd yn fanno. Ond mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sicrwydd am y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau cysondeb yn lefel y booster sy'n cael ei rhoi ym mhob rhan o Gymru.

Yn ail: brechu ydy'r amddiffyniad gorau, rydyn ni'n gwybod, ond dwi'n dal yn bryderus bod yna ddiffyg gweithredu ar rai o'r pethau mwyaf sylfaenol eraill yna sy'n ein cadw ni yn ddiogel. A, phan dwi'n gweld lluniau neu'n clywed adroddiadau am drenau gorlawn a phobl ddim yn gwisgo masgiau o gwmpas gemau rygbi'r penwythnos, mae'n amlwg bod yna dal ddiffyg enforcement ac ati yn mynd ymlaen. Ac mi fyddwn i'n gwerthfawrogi clywed pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i drio mynd i'r afael â rheini, ac mewn ysgolion hefyd. Hynny ydy, mater dwi wedi codi tro ar ôl tro: beth sy'n mynd i fod yn cael ei wneud, wrth inni fynd mewn yn ddyfnach i'r gaeaf, i gryfhau polisïau awyru ac agor ffenestri a ballu mewn ysgolion i gadw plant ac athrawon a staff yn ddiogel? 

Os caf i droi at basys, rydyn ni wedi trafod, dwi'n meddwl, y trafferthion mae pobl wedi eu cael—llawer o bobl—i gael trwodd i'r rhif ffôn canolog i ofyn am bàs papur. Dwi'n gwerthfawrogi'r datganiad ysgrifenedig a gafodd ei roi mewn llythyr gan y Gweinidog y bore yma, yn egluro y bydd yna ragor o gapasiti yn cael ei greu. Dwi'n edrych ymlaen at glywed bod hynny'n gweithio, oherwydd os ydy pàs COVID yn rhywbeth synhwyrol, mewn egwyddor, mae'n rhaid iddo fo weithio yn ymarferol hefyd.

Ond un pwynt yn benodol iawn: mae yna bryderon gan bobl sy'n cefnogi'r egwyddor am sut mae o'n gweithredu yn ymarferol. Dwi wedi sôn wrth y Gweinidog yn barod am un sinema, lle'r oedd yna rwystredigaeth fawr am orfod troi pobl i ffwrdd—nain a thaid yno efo’u gwyrion yn methu dod i mewn, oherwydd eu bod nhw wedi methu cael y pàs ar bapur. Roedd ganddyn nhw eu prawf o frechu ac eisiau gallu defnyddio hwnnw i ddod i mewn. Doedd dim posib caniatáu hynny. Gofyn oedd y sinema, tybed a oedd yna fodd arall i allu defnyddio prawf o fod wedi cael brechiad ynghyd â phrawf ID, er enghraifft? Dwi'n gwybod, wrth gwrs, byddai rhywun yn gallu cael prawf llif unffordd, a byddai hynny'n ffordd fyddai'n osgoi gorfod aros am y pàs COVID. Ond, mae'n amlwg bod yna ddiffyg dealltwriaeth o hyd; mae'n amlwg bod angen help pellach ar nifer o sefydliadau er mwyn sicrhau eu bod nhw'n gallu cadw pethau'n dynn, fel y maen nhw'n dymuno ei wneud. Felly, gaf i ofyn: beth ydy'r cymorth ychwanegol yna mae'r Gweinidog a'r Llywodraeth yn gallu ei gynnig i'r sinema yna ac i sefydliadau eraill ar draws Cymru, sydd yn wirioneddol eisiau gallu cefnogi hwn a chydweithio efo fo, ond jest yn cael ychydig bach o drafferth weithiau?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the statement. The situation is still very serious obviously, although I am pleased to see figures reducing somewhat, in terms of numbers, and in terms of the positivity rate too. But this afternoon, I'm thinking particularly about Ffion Parry, a 10-year-old girl from Amlwch, in my constituency, who's been gravely ill in Alder Hey hospital, after her body responded very badly to this virus. And I want to wish her and her family well. And that is why we are taking this virus seriously, and that's why each and every one of us, in all parties in this place, need to be considered in our response to it. 

Yes, I understand the frustrations of people that we are still facing some restrictions that are having an impact on our daily lives. But I'm sure I'm speaking on behalf of every politician and everyone who makes laws and regulations, that we look forward to scrapping those laws and regulations as soon as possible, but we aren't at that point as of yet.

A few issues I wanted to raise—. First of all, a lack of consistency in terms of the provision of the booster. I'm grateful to the Minister for saying earlier that an official will look at the situation in my constituency—in Holyhead and Amlwch—where far lower numbers have had the booster in those areas. But I would like an assurance about the steps being taken to ensure consistency in the provision of the booster across Wales. 

Secondly, vaccination, of course, is our greatest protection, we know that. But I am still concerned that there is a lack of action on some of the other fundamentals that could keep us safe. And, when I see pictures or hear reports about trains that are full to overflowing and people not wearing masks as they travel to rugby matches, then, clearly there is still a lack of enforcement. And I would like to know what steps the Government is taking to seek to tackle those problems, and in schools too. It's an issue I've raised time and time again: what's going to be done, as we go deeper into the winter months, to strengthen ventilation policies and open windows in schools to keep pupils and staff safe?

If I can turn to COVID passes, we've discussed the difficulties that some people have had in getting through to that central helpline to ask for a paper pass. And I appreciate the written statement made in the letter by the Minister, this morning, stating that there will be greater capacity in the system. I'm looking forward to hearing that that is working, because if a COVID pass is a sensible step in principle, it does have to work on a practical level too.

But one very specific point: there are concerns from people who support the principle as to how it's operating on a practical level. I've mentioned to the Minister already one cinema, where there was great frustration about having to turn people away—grandparents there with their grandchildren, who couldn't get in, because they had failed to get their paper pass. They had their proof of vaccination, and they wanted to use that to come in. But it wasn't possible to allow that, because they didn't have the official pass. Now, the cinema was asking whether there was another way of using that proof of vaccination along with an ID, for example. Now, I know that one could have a lateral flow test, and that would avoid the need for waiting for the COVID pass. But, it is clear that there is a lack of understanding still; it's clear that people and many institutions need more help in order to ensure that they can keep things tight, as they want to do. So, can I ask what additional support the Government and the Minister can offer to that cinema and to other institutions across Wales, who do want to support this and to work with the policy, but are having some difficulty on occasion?

15:40

Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg iawn gen i i glywed am sefyllfa Ffion, ac rŷn ni i gyd yn cofio amdani a gobeithio'r gorau iddi hi. A dwi'n meddwl bod hwnna'n bwynt pwysig i'w wneud: does dim un ohonom ni'n gwybod sut rŷn ni'n mynd i ymateb pan rŷn ni'n cael coronafeirws, a dyna pam mae mor bwysig ein bod ni'n cael y brechlyn os ŷn ni'n cael cynnig y brechlyn. Felly, dwi'n falch o weld bod cymaint o bobl wedi cymryd y cyfle i wneud hynny. Ar wahân i'r bobl sydd eisoes yn wan yn gorfforol a phobl sydd â phroblemau meddygol eisoes, mae canran fawr iawn o'r 58 o bobl sydd mewn gofal critigol yn ein hysbytai yn bobl sydd heb gael y brechlyn. Dwi'n meddwl bod yn rhaid inni feddwl am ein cyfrifoldeb ni fel unigolion i feddwl am y pwysau sydd ar ein hysbytai ni ar hyn o bryd. A phan mae 10 y cant o'r gwelyau yn ein hysbytai ni'n ymwneud â COVID, dwi yn meddwl bod yn rhaid inni ofyn cwestiynau i bob un sydd ddim yn cymryd y cyfle i gael y brechlyn i ofyn, 'Ble mae'ch cyfrifoldeb chi i ni sydd, efallai, angen defnyddio'r NHS ar gyfer pethau eraill hefyd?'

O ran enforcement, mae yn bwysig ein bod ni'n sicrhau, os rŷm ni'n dod i mewn â'r rheolau newydd hyn, mae'n bwysig bod enforcement yn cael ei wneud. A dyna pam rŷm ni'n cael trafodaethau cyson gyda'r heddlu, gydag, er enghraifft, y bobl sy'n gyfrifol am drenau a bysys a gyda llywodraeth leol, ac mae hynny'n digwydd yn aml iawn. Byddwch chi wedi gweld bod rhywun yn Abertawe ddim eisiau defnyddio pasys ar gyfer sinema; mae'n werth dweud fy mod i wedi cael ymateb gan Ben yn Snowcat Cinema, a beth yr oedd e'n dweud wrthyf oedd, ers inni gyflwyno'r pàs COVID—

Thank you very much. I am very sorry to hear about Ffion's situation, and we all think about her and wish her all the best. And I think that's a very important point to make: none of us know how we will respond when we catch coronavirus, and that's why it's so important that we do have the vaccine if we're offered it. So, I am very pleased to see that so many people have taken up the opportunity to have the vaccine. Other than those who are already physically weak and those who have previous medical conditions, a vast percentage of the 58 people in critical care in our hospitals are those who haven't been vaccinated. I do think we need to think about our responsibility as individuals to think about the pressure on our hospitals at the moment. And when 10 per cent of the beds in our hospitals are tied up with COVID, I do think we have to ask questions of everyone who doesn't take up the opportunity to be vaccinated to ask, 'Where does your responsibility lie to us who, perhaps, need to use the NHS for other things as well?'

In terms of enforcement, it is important that we do ensure that if we do introduce these new rules, enforcement is undertaken. And that is why we have constant discussions with the police, with, for example, those people who are responsible for trains and buses and with local government as well, and that happens very regularly. You will have seen that someone in Swansea didn't want to use passes for a cinema; it is worth saying that I have had a response from Ben in Snowcat Cinema, and what he told me was that, since we introduced the COVID pass—

—since we've introduced the COVID pass, in his cinema, he has seen the sales go through the roof; that, actually, people are far more comfortable about going to the cinema now, they feel safer and they're asking, 'Can we keep those measures once you take them away—? If you're going to dismantle them, we would like to continue to enforce them'. And I think it's really important that people hear that message; that, actually, the public are responding really positively and they're saying, 'I feel safer. Your establishment is one that I am going to go to.'

I'm very aware of the capacity in the system in terms of the telephone service if people are unable to download the pass. That's why we're putting far more resources into that and making sure that the number of phone lines, for example, are increased. So, all of that work is happening. And, of course, as you say, it is possible for people to use the lateral flow test if that is unavailable to them. So, I hope that that's been helpful. Diolch yn fawr iawn.

—ers i ni gyflwyno'r pàs COVID, yn ei sinema ef, mae wedi gweld y gwerthiant yn codi'n aruthrol; a bod pobl, mewn gwirionedd, yn llawer mwy cyfforddus ynghylch mynd i'r sinema nawr, maen nhw'n teimlo yn fwy diogel ac maen nhw'n gofyn, 'A gawn ni gadw'r mesurau hyn pan fyddwch chi'n eu disodli nhw—? Os ydych chi am eu datgymalu nhw, fe fyddem ni'n hoffi parhau â'u gorfodi nhw'. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn clywed y neges honno; bod y cyhoedd, mewn gwirionedd, yn ymateb yn gadarnhaol iawn ac yn dweud, 'Rwyf i'n teimlo yn fwy diogel. Mae eich lle chi'n un y byddaf yn ymweld ag ef.'

Rwy'n ymwybodol iawn o'r capasiti yn y system o ran y gwasanaeth ffôn os nad yw pobl yn gallu lawrlwytho'r pàs. Dyna pam yr ydym ni'n rhoi llawer mwy o adnoddau i mewn i hynny ac yn sicrhau bod nifer y llinellau ffôn, er enghraifft, yn cynyddu. Felly, mae'r holl waith hwnnw'n digwydd. Ac, wrth gwrs, fel rydych chi'n dweud, mae hi'n bosibl i bobl ddefnyddio'r prawf llif unffordd os nad yw hynny ar gael iddyn nhw. Felly, rwy'n gobeithio bod hynna wedi bod o gymorth. Diolch yn fawr iawn.

I thank you for your statement, Minister. I speak to an awful lot of people and get an awful lot of e-mails, like everybody else here, and it is the case that people do support those restrictions that we currently have and those ones that we are operating. And I've also had messages where people now feel able to go out and enjoy their lives a little bit more because of those COVID passes, where they were extremely nervous to do so before. But on the other hand, of course, I do understand that people don't support them; that they want all restrictions to come to an end. However, the figures tell us the reality of the spread of this infection and this virus, and we only have to look around in Europe to see exactly what is happening.

So, in terms of asking you a question, you do hint—and you've done it again today—that it may be possible that we have to expand the COVID passes into other areas where they are currently not used. When would you make that decision? What would be the trigger point at which you'd have to decide?

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Fe fyddaf i'n siarad â llawer iawn o bobl ac yn cael llawer iawn o negeseuon e-bost, fel pawb arall yn y fan hon, ac mae hi'n wir fod pobl yn cefnogi'r cyfyngiadau hynny sydd gennym ni ar hyn o bryd a'r rhai hynny yr ydym ni'n eu gweithredu nhw. Ac rwyf i wedi cael negeseuon hefyd yn sôn bod pobl yn teimlo erbyn hyn eu bod nhw'n gallu mynd allan a mwynhau eu bywydau ychydig yn well oherwydd y pasiau COVID hyn, a'u bod nhw'n nerfus iawn i wneud hynny ynghynt. Ond ar y llaw arall, wrth gwrs, rwy'n deall nad yw pobl yn eu cefnogi nhw; eu bod nhw'n awyddus i'r holl gyfyngiadau ddod i ben. Serch hynny, mae'r ffigurau yn dangos y sefyllfa wirioneddol o ran ymlediad yr haint hwn a'r feirws hwn, a dim ond edrych o amgylch Ewrop y mae'n rhaid i ni wneud i weld beth yn union sy'n digwydd.

Felly, o ran gofyn cwestiwn i chi, rydych chi'n awgrymu—ac fe wnaethoch chi hynny eto heddiw—y gallai hi fod yn bosibl y bydd yn rhaid i ni ehangu'r pàs COVID i feysydd eraill lle nad ydyn nhw'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd. Pryd fyddech chi'n gwneud y penderfyniad hwnnw? Beth fyddai'r sbardun i'ch gorfodi i wneud penderfyniad?

15:45

Thanks very much, Joyce. I think, actually, that one of the things that it might be worth us all considering is using different language around this. We keep on talking about restrictions. Well, I think that it's important that we start to talk about protections, because that's what we are putting in place—protections. We're trying to protect the public here from coronavirus. So, that's certainly something that I'm going to try and use in my discussions in future.

Certainly, in relation to the COVID pass and any possible expansion, of course that will be done in the context of the 21-day review that we undertake every three weeks. The trigger for that will be, as always, the potential and the possibility of the NHS being overwhelmed as we go into the winter period. So, that's always the trigger for us: can the NHS cope?

Frankly, we still haven't really seen the flu really come at us with the kind of force that we were expecting. We're still waiting for that, and it's possible that it will come. But we will keep an eye on things. About 10 per cent of our hospital beds at the moment are filled with COVID patients. Now, that's quite a lot of people. Obviously, we need to keep an eye on that situation, but it's also about keeping an eye on the broader NHS. That's an important situation. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Joyce. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, mai un o'r pethau y gallai hi fod yn werth i bob un ohonom ni ei ystyried yw defnyddio iaith wahanol yn hyn o beth. Rydym ni'n dal i siarad am gyfyngiadau. Wel, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni ddechrau siarad am amddiffyniadau, oherwydd dyna'r hyn yr ydym ni'n ei roi ar waith—amddiffyniadau. Rydym ni'n ceisio diogelu'r cyhoedd yma rhag coronafeirws. Felly, dyna rywbeth yr wyf i'n sicr am geisio ei ddefnyddio yn fy nhrafodaethau i'r dyfodol.

Yn sicr, o ran y pàs COVID ac unrhyw ehangu posibl arno, wrth gwrs, fe wneir hynny yng nghyd-destun yr adolygiad 21 diwrnod yr ydym ni'n ei gynnal bob tair wythnos. Y sbardun ar gyfer hynny fyddai, fel pob amser, y potensial a'r posibilrwydd y bydd y GIG yn cael ei orlethu wrth i ni fynd i mewn i gyfnod y gaeaf. Felly, hwnnw'r yw'r sbardun i ni bob amser: a all y GIG ymdopi?

A dweud y gwir, nid ydym ni wedi gweld y ffliw yn ymaflyd ynom ni mewn gwirionedd gyda'r math o rym yr oeddem ni'n ei ddisgwyl. Rydym ni'n dal i aros, ac mae hi'n bosibl iddi hi fynd felly. Ond fe fyddwn ni'n cadw llygad ar bethau. Mae tua 10 y cant o'r gwelyau sydd gennym ni mewn ysbytai ar hyn o bryd yn cael eu llenwi â chleifion COVID. Nawr, mae hynny'n gryn nifer o bobl. Yn amlwg, mae angen i ni gadw llygad ar y sefyllfa honno, ond mae hyn yn ymwneud hefyd â chadw llygad ar y GIG yn fwy eang. Mae honno'n sefyllfa bwysig. Diolch.

Thank you for your statement, Minister, and for providing a briefing to Members of the health committee at lunchtime today. As in previous updates, I want to focus my questions on the care sector, as those living in care homes and their families have been deeply affected by the pandemic. Thankfully, a successful UK vaccination programme has meant that care home visits can once again take place.

Minister, how will your Government ensure that care home residents will remain able to be visited by, and able to visit, their loved ones? What steps are you taking to accelerate the booster vaccine programme for care home staff and residents? Some care homes across the UK are now asking for proof of vaccination for care home visitors. Is this something that the Welsh Government is considering introducing?

Finally, Minister, alongside COVID—and you've touched on it briefly in your answer to Joyce Watson—is the flu. Flu will be a big threat to those in care this winter. Will you publish flu vaccination rates for care home staff and residents, as well as outline the steps that you are taking to boost vaccination rates? Thank you very much.

Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, ac am roi briff i Aelodau'r pwyllgor iechyd amser cinio heddiw. Fel yn y diweddariadau blaenorol, rwyf i'n awyddus i ganolbwyntio ar y sector gofal yn fy nghwestiynau i, gan fod y pandemig wedi effeithio yn fawr ar y rhai sy'n byw mewn cartrefi gofal a'u teuluoedd nhw. Diolch byth, mae rhaglen frechu lwyddiannus yn y DU wedi golygu y gellir ymweld â chartrefi gofal unwaith eto.

Gweinidog, sut mae eich Llywodraeth chi am sicrhau y bydd preswylwyr cartrefi gofal yn parhau i gael ymweliadau gan eu hanwyliaid nhw, ac yn gallu mynd i ymweld â nhw hefyd? Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i gyflymu'r rhaglen brechiad atgyfnerthu ar gyfer staff a phreswylwyr cartrefi gofal? Mae rhai cartrefi gofal ledled y DU yn gofyn am brawf o frechu erbyn hyn i ymwelwyr â chartrefi gofal. A yw hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried ei gyflwyno?

Yn olaf, Gweinidog, ochr yn ochr â COVID—ac rydych chi wedi sôn am hyn yn fyr yn eich ateb i Joyce Watson—mae'r ffliw. Fe fydd y ffliw yn fygythiad mawr y gaeaf hwn i'r rhai sydd mewn gofal. A wnewch chi gyhoeddi cyfraddau brechu rhag y ffliw ar gyfer staff a phreswylwyr cartrefi gofal, yn ogystal ag amlinellu'r camau yr ydych chi'n eu cymryd i roi hwb i gyfraddau brechu? Diolch yn fawr iawn i chi.

Thanks, Gareth. Like you, I'm keeping a very close eye on the care sector, as is my colleague Julie Morgan—very concerned about the relationship between care homes and hospitals and the flow through that is crucial to keep the whole system moving. We do have very clear guidelines when it comes to visiting care homes. So, all of those are set out, and you will find that information on our website. That includes the fact that visitors do need to take a lateral flow test before they visit a care home. So, that facility is already in place.

About 77 per cent of care home residents have already received their booster vaccination. I was very pleased that we hit our proposed timetable, which was to offer all those care home residents the booster by 1 November. We did hit that milestone, so I was very pleased to see that. I can find you the flu vaccination rates for care home residents, but obviously that is one of the first places that we go in terms of getting the flu vaccine rolled out. But I will say this, and that is that we are not seeing the same uptake by the public in general across Wales when it comes to flu vaccination as we did last year. I would encourage people to take up that opportunity, because we genuinely don't know what's ahead of us, and we all need to take all of our protections seriously.

Diolch, Gareth. Fel chwithau, rwyf i'n cadw llygad barcud ar y sector gofal, fel gwnaiff fy nghyd-Aelod Julie Morgan—gan bryderu llawer iawn am y berthynas rhwng cartrefi gofal ac ysbytai ac mae'r llifeiriant yn hynny o beth yn hanfodol i gadw'r system gyfan yn gweithio. Mae gennym ni ganllawiau eglur iawn o ran ymweld â chartrefi gofal. Felly, caiff pob un o'r rhain eu nodi, ac mae'r wybodaeth honno i'w gweld ar ein gwefan ni. Mae hynny'n cynnwys y ffaith bod angen i ymwelwyr gymryd prawf llif unffordd cyn iddyn nhw ymweld â chartref gofal. Felly, mae'r cyfleuster hwnnw ar waith eisoes.

Mae tua 77 y cant o breswylwyr cartrefi gofal wedi cael eu brechiad atgyfnerthu. Roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi taro nod ein hamserlen arfaethedig ni, sef i gynnig brechiad atgyfnerthu i bob un o'r preswylwyr hynny mewn cartrefi gofal erbyn 1 o fis Tachwedd. Fe wnaethom ni gyrraedd y garreg filltir honno, felly roeddwn i'n falch iawn o weld hynny. Fe allaf i ddod o hyd i'r cyfraddau brechu rhag y ffliw ar gyfer preswylwyr cartrefi gofal, ond mae hi'n amlwg mai dyna un o'r lleoedd cyntaf yr awn ni o ran cyflwyno'r brechlyn ffliw. Ond rwyf i am ddweud hyn, a hynny yw nad ydym ni'n gweld yr un niferoedd ymhlith y cyhoedd ledled Cymru o ran brechu rhag y ffliw ag y gwnaethom ni'r llynedd. Fe fyddwn i'n annog pobl i fanteisio ar y cyfle hwnnw, oherwydd nid ydym ni'n gwybod beth sydd o'n blaenau ni, ac mae angen i bob un ohonom gymryd o ddifrif yr amddiffyniadau sydd ar gael i ni.

Diolch. Thank you very much indeed. What hope can you give to the constituents who have contacted me saying that they have had one vaccination in England and one in Wales, and, despite being passed from pillar to post for weeks, they still can't get their COVID pass because they can't show that they've had both vaccinations? And what hope can you give to the growing number of constituents who have contacted me telling me that they've been told that the booster vaccination in Wales will not be included on their COVID pass for overseas travel, despite France and other EU states saying that people from the UK will have to demonstrate that they’ve had the booster vaccination either to enter the country or to access restaurants and hospitality venues?

Diolch. Diolch yn fawr iawn i chi wir. Pa obaith y gallwch chi ei roi i'r etholwyr sydd wedi cysylltu â mi yn dweud eu bod nhw wedi cael un brechiad yn Lloegr ac un yng Nghymru, ac, er iddyn nhw gael eu taflu yma ac acw am wythnosau, maen nhw'n parhau i fethu â chael eu pàs COVID nhw am na allan nhw ddangos eu bod nhw wedi cael y ddau frechiad? A pha obaith y gallwch chi ei roi i'r nifer cynyddol o etholwyr sydd wedi cysylltu â mi i ddweud wrthyf i eu bod nhw wedi cael gwybod na fydd y brechiad atgyfnerthu yng Nghymru yn cael ei gynnwys ar eu pàs COVID nhw ar gyfer teithio dramor, er bod Ffrainc a gwladwriaethau eraill yr UE yn dweud y bydd yn rhaid i bobl o'r DU ddangos eu bod nhw wedi cael y brechiad atgyfnerthu naill ai i gael mynediad i'r wlad neu i gael mynediad i fwytai a lleoliadau lletygarwch?

15:50

Thank you very much. Well, in terms of the vaccination in England and Wales, that surprises me that it’s such a problem because, actually, we’re sharing the data together. So, if you can write to me about that specific case, I’ll be more than happy to take that up. The COVID pass is a shared system, so we’re doing that together with England.

When it comes to overseas travel and the booster, we were only told, I think it was, last week that England would be updating it. They didn’t give us the opportunity to request that we did it at the same time prior to that. Once they told us, we said, ‘For goodness sake, let us have that opportunity.’ So, they will be giving us that opportunity. I’m hoping that, by the end of next week, that will be in place, so they should be able to show on their COVID pass that they’ve had the booster as well.

Diolch yn fawr iawn i chi. Wel, o ran brechiadau yng Nghymru ac yn Lloegr, mae hynny'n fy synnu i'n fawr fod yna gymaint o broblem oherwydd, mewn gwirionedd, rydym yn rhannu'r data gyda'n gilydd. Felly, pe byddech chi'n ysgrifennu ataf i am yr achos penodol hwnnw, rwy'n fwy na pharod i ymdrin â hynny. Mae'r pàs COVID yn system sy'n cael ei rhannu, felly rydym ni'n gwneud hynny ar y cyd â Lloegr.

O ran teithio dramor a'r brechiad atgyfnerthu, ni chawsom ni wybod, rwy'n credu, tan yr wythnos diwethaf y byddai Lloegr yn diweddaru hynny. Ni chawsom ni gyfle cyn hynny i ofyn am gael gwneud hynny ar yr un pryd â nhw. Ar ôl iddyn nhw ddweud wrthym ni, fe wnaethom ddweud, 'Er mwyn popeth, rhowch y cyfle hwnnw i ni.' Felly, fe fyddan nhw'n rhoi'r cyfle hwnnw i ni. Rwy'n gobeithio, erbyn diwedd yr wythnos nesaf, y bydd hynny ar waith, felly fe ddylen nhw allu dangos ar eu pàs COVID nhw eu bod nhw wedi cael y brechiad atgyfnerthu hefyd.

Diolch, Weinidog. Galwaf ar Joel James.

I thank Minister. I call on Joel James.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you for giving me an opportunity to correct the record. It was just with regard to the business statement earlier. As you know, I’m a councillor, and I forgot to mention that when I spoke. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi am roi cyfle i mi gywiro'r cofnod. Mae hyn yn ymwneud â'r datganiad busnes yn gynharach. Fel gwyddoch chi, rwyf i'n gynghorydd, ac fe anghofiais i grybwyll hynny pan siaradais i. Diolch i chi.

Well, it's on the record now. Thank you very much.

Wel, mae hynny ar y cofnod nawr. Diolch yn fawr iawn i chi.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Hoffwn atgoffa Aelodau, os ydych chi’n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Ac yn olaf, dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. I'd like remind Members, if they are leaving the Siambr, to please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. And finally, any Members who arrive after a changeover should wait until the bell rings before entering the Siambr.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:52.

Plenary was suspended at 15:52.

16:00

Ailymgynullodd y Senedd am 16:02, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:02, with the Llywydd in the Chair.

5. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Ail Gartrefi a Fforddiadwyedd
5. Statement by the Minister for Climate Change: Second Homes and Affordability

Dyma ni'n cyrraedd nawr eitem 5, sef y datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ail gartrefi a fforddiadwyedd. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Julie James.

That brings us to item 5, a statement by the Minister for Climate Change on second homes and affordability. I call on the Minister to make the statement. Julie James. 

Diolch, Llywydd. This Government has a strong, proud record in building affordable housing. Our programme for government reflects our continuing commitment to this with our ambitious target of delivering 20,000 low-carbon social homes for rent this term. But, for some people living in some parts of Wales, an affordable home is beyond their reach because of a combination of rising house prices and a disproportionate number of second homes and short-term holiday lets.

We want young people to have a realistic prospect of buying or renting affordable homes in the places they have grown up, so they can live and work in their local communities. High numbers of second and holiday homes in one area can threaten the Welsh language in its heartlands and affect the sustainability of some rural areas. We are a welcoming nation and tourism is a major part of our economy, bringing jobs and income to many parts of Wales, but we also don’t want ghost villages in seasonal holiday spots—places where no-one is at home during the winter months.

These are complex issues and there are no quick fixes. What may be right for one community may not work for another. We also need to avoid unintended consequences. Certainly, we need to take communities and the people living there with us if we are to find and implement effective responses. And, in a context where commentators point to a lack of robust evidence about what works, we have to forge our own Welsh way, developing our own evidence and our own solutions. I think we all acknowledge there is no one silver bullet here, and we will need to bring forward a range of actions.

In July, I set out the Government’s three-pronged approach: addressing issues of affordability; using our regulatory framework to better manage additional second homes and short-term holiday lets; and, using national and local taxation to ensure second home owners make a fairer contribution.

Our consultation on local taxes for second homes and self-catering accommodation has just closed. Almost 1,000 people responded to the consultation, which shows the strength of feeling and the range of views. We are working through these and will respond with the next steps to ensure a fair financial contribution is made, which reflects social justice.

In his excellent report, 'Second homes: Developing new policies in Wales', Dr Simon Brooks recommended we pilot changes to planning law as a means of addressing excess numbers of second homes in specific local communities. Over the summer, we've been working with Gwynedd Council, and I would just like to put on record my thanks to the council for the constructive and positive way they have engaged with us. Starting in January, we will run a phased pilot to test a number of interventions in Dwyfor, in Gwynedd. This will be the first time we have intervened in the market to support local people to live in their local communities in this way. Dwyfor is one of our Welsh-speaking heartlands. It's an area where second homes range from around one in five to almost half of the available stock.

The first phase of the pilot will include a range of practical support to help people access affordable housing, and will link to our existing and new interventions in a way that really makes a difference. We have already started work on preliminary actions, so we can start delivering with our partners as soon as possible. I will say more about these after the finance Minister has published the draft budget next month, but we are keen to look at shared equity schemes, rental solutions and what we can do with empty homes.

In phase two, we will look at the planning system itself. We know that the planning system plays a key role in supporting our efforts to manage additional second homes and short-term holiday lets. The evidence suggests issues around second homes are usually localised rather than nationwide. Planning law, though, applies across the whole of Wales. So, today, I am launching a consultation on changes that would enable local planning authorities to switch on the need for planning permission to change from a primary home to a secondary home or a short-term holiday let.

We are proposing changes to the use classes Order, which would, if implemented, create specific use classes for primary, secondary and short-term holiday residences. Alongside this, the consultation seeks views on proposals to amend the general permitted development Order. These would make movement between these classes permitted development. Individual planning authorities would then be able to decide whether they wished to remove the permitted development rights through what's called an article 4 direction. If implemented, this would mean that planning permission would be needed to move homes between the different uses of primary, secondary homes and short-term holiday lets in the areas where the local authorities had decided that was what they wished to do. We will also ask about possible changes to 'Planning Policy Wales', referencing any changes.

We are not prejudging the outcomes of this consultation or the local consultations on article 4 directions. It is very important to hear and take account of all voices, and we and our partners must and will do that. If there is broad support for these changes, we will be able to change legislation and evaluate the impact. I anticipate that that can begin to happen from next summer. If Gwynedd Council and Snowdonia National Park decide, after consultation and on the basis of their evidence, to use their powers in Dwyfor, we will include the impact of this within the pilot.

We are currently working with a contractor on the feasibility and shape of a statutory licensing or registration scheme for all holiday accommodation, including short-term lets. As part of this work, we will engage with local partners with a view to establishing a voluntary scheme in the pilot area, to draw lessons to inform the operation of a statutory scheme. While Dwyfor will be the focus of the pilot, an independent evaluation will include ongoing action learning, so that other areas can engage, influence and learn from the pilot. We want to know the combined effect of the actions we take as part of our three-pronged approach.

One of the things we already do know is that there are too many homes sitting empty and idle. To help address this, the Welsh Government will grant aid Gwynedd Council £2 million for the purchase of empty homes for social rent. At least £1 million of this must be spent in the Dwyfor pilot. A further £1 million each will be available to Anglesey, Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire councils for the same purpose. The funding will help us assess the impact this has in communities in need of social homes and where Welsh is a community language.

I have today set out the next steps to address the complex issue of second homes to ensure people can live and work in their local areas. There are no easy answers here and I look forward to working with Gwynedd Council through the Dwyfor pilot, but also with Plaid Cymru, to develop these measures further, as part of the co-operation agreement that the First Minister announced yesterday. We are committed to finding solutions that will make a real and lasting difference. We will continue to explore everything that can be done and develop the best possible policy approaches. I look forward to your support in this. Diolch.

Diolch, Llywydd. Mae gan y Llywodraeth hon record gref a balch o ran adeiladu tai fforddiadwy. Mae ein rhaglen lywodraethu yn adlewyrchu ein hymrwymiad parhaus i hyn gyda'n targed uchelgeisiol o ddarparu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel i'w rhentu y tymor hwn. Ond, i rai pobl sy'n byw mewn rhai rhannau o Gymru, mae cartref fforddiadwy y tu hwnt i'w cyrraedd oherwydd cyfuniad o brisiau tai cynyddol a nifer anghymesur o ail-gartrefi ac eiddo gwyliau tymor byr.

Rydym eisiau i bobl ifanc gael gobaith realistig o brynu neu rentu tai fforddiadwy yn y lleoedd y maen nhw wedi tyfu i fyny, fel y gallant fyw a gweithio yn eu cymunedau lleol. Gall niferoedd uchel o ail gartrefi a chartrefi gwyliau mewn un ardal fygwth y Gymraeg yn ei chadarnleoedd ac effeithio ar gynaliadwyedd rhai ardaloedd gwledig. Rydym yn genedl groesawgar ac mae twristiaeth yn rhan bwysig o'n heconomi, gan ddod â swyddi ac incwm i sawl rhan o Gymru, ond nid ydym chwaith am gael pentrefi anghyfannedd mewn mannau gwyliau tymhorol—mannau lle nad oes neb gartref yn ystod misoedd y gaeaf.

Mae'r rhain yn faterion cymhleth ac nid oes atebion cyflym. Efallai na fydd yr hyn a allai fod yn iawn i un gymuned yn gweithio i un arall. Mae angen i ni hefyd osgoi canlyniadau anfwriadol. Yn sicr, mae angen i ni gael cefnogaeth y cymunedau a'r bobl sy'n byw yno os ydym am ddod o hyd i ymatebion effeithiol a'u rhoi ar waith. Ac, mewn cyd-destun lle mae sylwebwyr yn cyfeirio at ddiffyg tystiolaeth gadarn am yr hyn sy'n gweithio, rhaid i ni greu ein ffordd Gymreig ein hunain, gan ddatblygu ein tystiolaeth ein hunain a'n hatebion ein hunain. Credaf ein bod i gyd yn cydnabod nad oes un ateb syml yma, a bydd angen i ni gyflwyno ystod o gamau gweithredu.

Ym mis Gorffennaf, nodais ddull gweithredu tair elfen y Llywodraeth: mynd i'r afael â materion fforddiadwyedd; defnyddio ein fframwaith rheoleiddio i reoli ail gartrefi ychwanegol ac eiddo a osodir ar gyfer gwyliau tymor byr yn well; a defnyddio trethiant cenedlaethol a lleol i sicrhau bod perchnogion ail gartrefi yn gwneud cyfraniad tecach.

Mae ein hymgynghoriad ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanarlwyo newydd gau. Ymatebodd bron i 1,000 o bobl i'r ymgynghoriad, sy'n dangos cryfder y teimlad a'r amrywiaeth barn. Rydym yn gweithio drwy'r rhain a byddwn yn ymateb gyda'r camau nesaf i sicrhau bod cyfraniad ariannol teg yn cael ei wneud, sy'n adlewyrchu cyfiawnder cymdeithasol.

Yn ei adroddiad rhagorol, 'Ail gartrefi: Datblygu polisïau newydd yng Nghymru', argymhellodd Dr Simon Brooks ein bod yn treialu newidiadau i gyfraith cynllunio fel ffordd o fynd i'r afael â niferoedd gormodol o ail gartrefi mewn cymunedau lleol penodol. Dros yr haf, rydym wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Gwynedd, a hoffwn nodi fy niolch i'r cyngor am y ffordd adeiladol a chadarnhaol maen nhw wedi ymgysylltu â ni. Gan ddechrau ym mis Ionawr, byddwn yn cynnal cynllun treialu fesul cam i brofi nifer o ymyriadau yn Nwyfor, yng Ngwynedd. Dyma'r tro cyntaf y byddwn yn ymyrryd yn y farchnad i gefnogi pobl leol i fyw yn eu cymunedau lleol fel hyn. Mae Dwyfor yn un o'n cadarnleoedd Cymraeg. Mae'n ardal lle mae ail gartrefi yn amrywio o tua un o bob pump i bron hanner y stoc sydd ar gael.

Bydd cam cyntaf y cynllun treialu yn cynnwys ystod o gymorth ymarferol i helpu pobl i gael gafael ar dai fforddiadwy, a bydd yn cysylltu â'n hymyriadau presennol a newydd mewn ffordd sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio ar gamau rhagarweiniol, fel y gallwn ddechrau cyflawni gyda'n partneriaid cyn gynted â phosibl. Byddaf yn dweud mwy am y rhain ar ôl i'r Gweinidog cyllid gyhoeddi'r gyllideb ddrafft y mis nesaf, ond rydym yn awyddus i edrych ar gynlluniau rhannu ecwiti, atebion rhentu a'r hyn y gallwn ei wneud gyda chartrefi gwag.

Yng ngham dau, byddwn yn edrych ar y system gynllunio ei hun. Gwyddom fod y system gynllunio yn chwarae rhan allweddol yn y gwaith o gefnogi ein hymdrechion i reoli ail gartrefi ychwanegol a llety gwyliau tymor byr. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod materion yn ymwneud ag ail gartrefi fel arfer yn lleol yn hytrach na ledled y wlad. Fodd bynnag, mae cyfraith cynllunio yn berthnasol ar draws Cymru gyfan. Felly, heddiw, rwyf yn lansio ymgynghoriad ar newidiadau a fyddai'n galluogi awdurdodau cynllunio lleol i newid yr angen am ganiatâd cynllunio i newid o gartref cynradd i gartref eilaidd neu lety gwyliau tymor byr.

Rydym yn cynnig newidiadau i'r Gorchymyn dosbarthiadau defnydd, a fyddai, o'u gweithredu, yn creu dosbarthiadau defnydd penodol ar gyfer preswylfeydd gwyliau cynradd, eilaidd a thymor byr. Ochr yn ochr â hyn, mae'r ymgynghoriad yn gofyn am farn ar gynigion i ddiwygio'r Gorchymyn datblygu cyffredinol a ganiateir. Byddai'r rhain yn symud rhwng y dosbarthiadau datblygiad a ganiateir hyn. Byddai awdurdodau cynllunio unigol wedyn yn gallu penderfynu a oeddent yn dymuno dileu'r hawliau datblygu a ganiateir drwy'r hyn a elwir yn gyfarwyddyd erthygl 4. Pe bai'n cael ei weithredu, byddai hyn yn golygu y byddai angen caniatâd cynllunio i symud cartrefi rhwng gwahanol ddefnyddiau cartrefi cynradd, eilaidd a gwyliau tymor byr yn yr ardaloedd lle yr oedd yr awdurdodau lleol wedi penderfynu mai dyna yr oeddent yn dymuno ei wneud. Byddwn hefyd yn gofyn am newidiadau posibl i 'Bolisi Cynllunio Cymru', gan gyfeirio at unrhyw newidiadau.

Nid ydym yn rhagfarnu canlyniadau'r ymgynghoriad hwn na'r ymgynghoriadau lleol ar gyfarwyddiadau erthygl 4. Mae'n bwysig iawn clywed ac ystyried pob llais, ac mae'n rhaid i ni a'n partneriaid wneud hynny a byddwn yn gwneud hynny. Os oes cefnogaeth eang i'r newidiadau hyn, byddwn yn gallu newid deddfwriaeth a gwerthuso'r effaith. Rwy’n rhagweld y gall hynny ddechrau digwydd o'r haf nesaf. Os bydd Cyngor Gwynedd a Pharc Cenedlaethol Eryri yn penderfynu, ar ôl ymgynghori ac ar sail eu tystiolaeth, i ddefnyddio eu pwerau yn Nwyfor, byddwn yn cynnwys effaith hyn o fewn y cynllun treialu.

Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gyda chontractwr ar ddichonoldeb a ffurf cynllun trwyddedu neu gofrestru statudol ar gyfer pob llety gwyliau, gan gynnwys llety wedi'i osod am dymor byr. Fel rhan o'r gwaith hwn, byddwn yn ymgysylltu â phartneriaid lleol gyda'r bwriad o sefydlu cynllun gwirfoddol yn ardal y cynllun treialu, i ddefnyddio gwersi i lywio gweithrediad cynllun statudol. Er mai Dwyfor fydd canolbwynt y cynllun treialu, bydd gwerthusiad annibynnol yn cynnwys dysgu gweithredol parhaus, fel y gall meysydd eraill ymgysylltu, dylanwadu a dysgu o'r cynllun treialu. Rydym eisiau gwybod beth fydd effaith gyfunol y camau a gymerwn fel rhan o'n dull gweithredu tair elfen.

Un o'r pethau rydym ni eisoes yn ei wybod yw bod gormod o gartrefi'n eistedd yn wag ac yn segur. Er mwyn helpu i fynd i'r afael â hyn, bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi cymorth grant o £2 filiwn i Gyngor Gwynedd ar gyfer prynu cartrefi gwag ar gyfer rhent cymdeithasol. Rhaid gwario o leiaf £1 miliwn o hyn yng nghynllun treialu Dwyfor. Bydd £1 miliwn arall yr un ar gael i gynghorau Ynys Môn, Ceredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin i'r un diben. Bydd yr arian yn ein helpu i asesu'r effaith mae hyn yn ei gael mewn cymunedau sydd angen cartrefi cymdeithasol a lle mae'r Gymraeg yn iaith gymunedol.

Heddiw, rwyf wedi nodi'r camau nesaf i fynd i'r afael â mater cymhleth ail gartrefi er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu byw a gweithio yn eu hardaloedd lleol. Nid oes atebion hawdd yma ac edrychaf ymlaen at weithio gyda Chyngor Gwynedd drwy gynllun treialu Dwyfor, ond hefyd gyda Phlaid Cymru, i ddatblygu'r mesurau hyn ymhellach, fel rhan o'r cytundeb cydweithredu a gyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe. Rydym wedi ymrwymo i ddod o hyd i atebion a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a pharhaol. Byddwn yn parhau i archwilio popeth y gellir ei wneud a datblygu'r dulliau polisi gorau posibl. Edrychaf ymlaen at eich cefnogaeth yn hyn o beth. Diolch.

16:05