National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. 

The first item this afternoon is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Janet Finch-Saunders.

Gwnaf. Mae 'Cymru Sero Net' yn cynnwys 123 o bolisïau i leihau allyriadau. Mae ein gwaith modelu yn dangos ein bod, drwy gyflawni'r cynllun hwn, ar y trywydd iawn i berfformio'n well na chyllideb garbon 2. Byddwn yn parhau i gydweithredu ag eraill a'u cefnogi i leihau carbon ymhellach fel ein bod ar y trywydd iawn tuag at Gymru lanach a mwy cyfartal.

Diolch, Weinidog. Mae 'Cymru Sero Net', wrth gwrs—y cynllun rydych yn sôn amdano—yn galw am leihau allyriadau a newid dulliau teithio gan y cyhoedd, busnesau, ffermwyr a'r sector cyhoeddus. Nawr, er bod y cynllun yn trafod newid tanwydd a gwefru trafnidiaeth, mae hefyd yn cydnabod pwysigrwydd defnydd tir a'r angen am waith adfer. Er bod y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd wedi bod yn ddatblygiad i'w groesawu, rwy'n dal i bryderu bod y cyllid a ddarperir gan Lywodraeth Cymru—oddeutu £5.75 miliwn dros bum mlynedd—yn dangos diffyg uchelgais, gyda thargedau i adfer 6 i 800 hectar y flwyddyn yn unig. Mae fy mhryder yn dwysáu wrth gymharu'r ffigur hwn â Lloegr, lle mae Llywodraeth y DU yn buddsoddi £640 miliwn i adfer 35,000 hectar erbyn 2025.

Weinidog, gan gydnabod eich bod wedi teithio i COP26 i gyfarfod â gwledydd a rhanbarthau eraill, a allwch gadarnhau i'r Senedd hon pa syniadau y daethoch â hwy yn ôl gyda chi i wella mesurau lleihau carbon yng Nghymru ac a fydd hyn yn cynnwys adolygiad o gyllid ac uchelgais y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd fel y gellir gwneud ymdrechion pellach i gloi'r carbon hwn? Diolch.

Wel, rwyf am ddechrau, Janet, drwy ddweud fy mod yn gyson yn edmygu eich haerllugrwydd yn dweud wrth Lywodraeth Cymru nad ydynt yn gwario digon o arian yng ngoleuni addewid eich Llywodraeth na fyddem yn cael 'yr un geiniog yn llai' na'r hyn roeddem yn ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd, a gadael yr Undeb Ewropeaidd gan anwybyddu pob un ymrwymiad a wnaeth eich Llywodraeth a phob gwleidydd ynddi i Gymru, gan gynnwys y rheini ohonoch ar y meinciau hynny. Felly, rwyf am ddechrau drwy ddweud nad wyf am wrando ar unrhyw bregethau gennych chi ynglŷn â faint o arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario ar unrhyw beth hyd nes y byddwch yn gwneud iawn am yr arian sydd ar goll o gyllideb Cymru o ganlyniad i weithredoedd twyllodrus y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, mewn cydweithrediad â chithau ar y fainc honno.

Wedi dweud hynny, roedd COP26 yn ddigwyddiad diddorol iawn, yn enwedig o ystyried ein gallu i drafod gyda llywodraethau is-genedlaethol eraill o bob cwr o'r byd—is-lywodraethau gwladwriaethau'r Cenhedloedd Unedig—yr hyn roeddent yn ei wneud ac i arddangos rhai o'r pethau roeddem ni yn eu gwneud. Felly, cefais drafodaethau arbennig o ddiddorol gyda’r bobl o Sao Paulo, sy’n fega-ddinas, ond er hynny, mae ganddi gryn dipyn o synergedd â Chymru, gan gynnwys yr angen am newid cyfiawn. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod Llywodraeth Sao Paulo yn cydnabod cyfraniad cynllun 'Cymru Sero Net' yn ei chynllun sero-net ei hun—ar y clawr blaen, yn wir.

Cawsom drafodaethau diddorol iawn hefyd gyda phobl Québec—Llywodraeth Québec—ynglŷn â'r ffordd y mae coedwigaeth wedi newid yn llwyr yng Nghanada, y ffordd y gallwch gynyddu gorchudd coed yn ogystal â'r diwydiant pren cynaliadwy ar yr un pryd, a chyfres o drafodaethau diddorol iawn ynglŷn ag ynni dŵr.

Cefais drafodaethau diddorol iawn gyda Llywodraeth yr Alban ynglŷn â'r ffordd y maent yn cyflawni rhaglenni cyfnewid gwres o ddŵr, sy'n rhywbeth rwy'n benderfynol o'i gyflwyno yng Nghymru. A chredaf mai'r peth mwyaf trawiadol oll oedd fy nhrafodaethau â phobl frodorol o sawl rhan o'r byd ynglŷn â'r trafferthion y maent yn eu hwynebu ac apeliadau'r llywodraethau hynny i fynd ymhellach yn gyflymach. Felly, os yw Janet Finch-Saunders o ddifrif yn bryderus am hyn, efallai y gall gyfleu'r neges honno i'w Llywodraeth a sicrhau eu bod yn rhoi eu harian ar eu gair.

Am wlad fach, mae Cymru bob amser wedi gwneud yn well na'r disgwyl ar y llwyfan byd-eang, o'n chwyldro diwydiannol arloesol i'n camau blaenllaw ar yr hinsawdd, a hon yw'r Senedd gyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd. Pan fo Cymru'n siarad, mae'r byd yn gwrando. Ni fyddem yn y sefyllfa rydym ynddi heddiw heb ein Cymoedd. Roedd cyfoeth o lo yn y Rhondda, ond rwy'n credu'n wirioneddol fod cymaint yn fwy gennym i'w gynnig i leihau allyriadau fel rhan o'r trawsnewidiad gwyrdd. Mae gennym leoliadau gwych ar gyfer ynni adnewyddadwy, fel y safle ynni dŵr ym mharc gwledig Clydach. Mae gennym siop newydd sbon yn Nhreorci, Green Valley, sy'n gwerthu ffrwythau a llysiau lleol, a fydd, gobeithio, yn cael ei hefelychu ledled y Rhondda a ledled Cymru. A soniodd Gweinidog yr economi yr wythnos diwethaf am ddatgloi cyfleoedd swyddi i wneud Cymru'n arweinydd ym maes adfer diwydiannol, gan adfer ein tomenni glo. A yw'r Gweinidog yn credu y gallwn ddatgloi potensial ein Cymoedd i arwain y chwyldro gwyrdd, ac os felly, pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig?

Diolch, Buffy. Rwy'n gwbl benderfynol na fydd y trawsnewidiad, yn y chwyldro diwydiannol nesaf sydd i ddod, yr un fath â'r hyn a ddigwyddodd yn y chwyldro diwydiannol blaenorol. Mae'n llygad ei lle yn dweud bod cyfoeth o lo yn arfer bod yn y Rhondda, ond yr hyn a ddigwyddodd gyda'r glo hwnnw oedd nad aeth budd y glo, a'r cyfoeth a ddaeth yn ei sgil, i bobl y Rhondda; fe aeth i nifer fach iawn o gyfalafwyr. Mae'n rhaid inni sicrhau bod y trawsnewidiad gwyrdd yn cael effaith gyfan gwbl i'r gwrthwyneb, a'i fod yn drawsnewidiad cyfiawn sydd o fudd i bobl y Rhondda. Mae Cymru'n lwcus o gael cyfoeth o adnoddau naturiol ar gyfer y chwyldro gwyrdd newydd hefyd. Mae gennym ein moroedd hardd, ein mynyddoedd hyfryd, ein cymoedd godidog. Mae pob un yn cyfrannu at y cyfle i ni allu bod yn allforiwr net ym maes ynni adnewyddadwy. Ond rhaid i fuddion hynny ddod yn ôl i bobl y Cymoedd. Mae hefyd yn llygad ei lle yn tynnu sylw at ddyfeisgarwch a chreadigrwydd pobl y Cymoedd. Rwy’n llwyr gydnabod hynny, ac rydym yn gwbl benderfynol o sicrhau ein bod yn harneisio’r creadigrwydd hwnnw yn ein cynlluniau sgiliau a datblygu economaidd newydd.

I nodi ambell beth, rwy'n llwyr gydnabod yr enghreifftiau a gododd, ac mae'r economi yn y Cymoedd yn arbennig o ddiddorol mewn perthynas â'r rhaglenni atgyweirio ac adfer, ac rwyf wedi cael y fraint o ymweld â chryn dipyn ohonynt dros y blynyddoedd, ac maent bob amser wedi bod yn ysbrydoliaeth. Ond hoffwn sôn am ddwy ohonynt yn benodol. Yn gyntaf, rhaglen y Cymoedd Technoleg, a'r cymorth i fusnesau ochr yn ochr â hi. Mae'n dangos ein buddsoddiad yn y Cymoedd i gefnogi twf diwydiannau'r dyfodol. Mae'n hanfodol er mwyn creu'r economi gadarn a chynaliadwy rydym yn dymuno'i gweld yng Nghymoedd de Cymru. A'r un y soniodd amdani hefyd, parc rhanbarthol y Cymoedd, roedd archwilio'r cysyniad hwnnw'n flaenoriaeth allweddol i dasglu'r Cymoedd. Rydym wedi ymrwymo £8 miliwn ar gyfer 12 safle'r pyrth darganfod, a dau safle rhannu mannau gwaith hyd yn hyn. Bydd y pyrth darganfod yn safleoedd blaenllaw enghreifftiol sy'n arddangos y Cymoedd, yn ennyn mwy o ddiddordeb a gwybodaeth am dreftadaeth naturiol a diwylliannol y Cymoedd, yn cynyddu twristiaeth gynaliadwy, ac yn rhoi hwb economaidd.

Rwy'n meddwl o ddifrif mai un o'r gwersi o'r COP yw'r cynnydd mawr ledled y byd yn nifer y bobl sy'n dymuno gweld twristiaeth gynaliadwy, sy'n ystyriol o'r hinsawdd. Ac mae Cymru mewn sefyllfa dda iawn i ddarparu hynny, ac rydym mewn sefyllfa dda i fod ar y blaen yn y diwydiant hwnnw. Ac felly rwy'n fwy na pharod i gydnabod, gyda hi, y gwaith a wnaed eisoes, a dweud bod Llywodraeth Cymru'n barod i gefnogi'r cymunedau, y Cymoedd, wrth iddynt ddod ynghyd i fanteisio ar y chwyldro diwydiannol newydd.

A gaf fi ganmol, yn ddiffuant, yr arweinyddiaeth a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru a phob Gweinidog, nid yn unig yn awr, ond yn y cyfnod cyn y COP hefyd? Mae wedi bod yn wych gweld hynny. Mae gennym fwy i'w wneud—mwy o lawer—ond gobeithiwn y bydd yr un arweinyddiaeth yn dal i fod yno erbyn diwedd y COP, yn ystod yr ychydig ddyddiau olaf hyn, wrth wireddu a chadw at y cynigion i genedl-wladwriaethau bach a gwledydd sy'n datblygu i fynd i'r afael â lleihau carbon a lliniaru carbon, ond hefyd wrth gynyddu uchelgais. Ni all hyn fod yn ben draw i bethau—un set o drafodaethau.

Ond Weinidog, un o'r pethau y mae Llywodraeth Cymru'n eu gwneud yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Rydym yn croesawu hyn yn fawr, gan y gwyddom faint o waith sydd angen ei wneud i sicrhau bod rhai o'r cartrefi sydd eisoes yma ledled Cymru, ac yn enwedig yn fy ardal i, yn dda ac yn gynnes, ac yn effeithlon o ran eu defnydd o ynni. Ond er mwyn gwneud hynny, mae angen inni sicrhau hefyd, gyda'r cynlluniau blaenorol, fod gennym hyder ynddynt. Rydym wedi cael rhai anawsterau gyda rhai cynlluniau sydd wedi'u hariannu gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn fy ardal fy hun, yng Nghaerau, ond gwn nad yno'n unig y mae'n digwydd; mae eraill yng Nghymru wedi wynebu anawsterau. Rydych wedi bod yn trafod gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr. Tybed a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynglŷn â chynnydd y trafodaethau hynny, gan fod angen inni sicrhau bod cartrefi'r preswylwyr hynny'n cael eu gwella ar ôl iddynt gael gosodiadau anfoddhaol.

Diolch, Huw. Rwy'n ymwybodol iawn o sefyllfa rhai o'ch etholwyr yng Nghaerau, ac rydych yn llygad eich lle, nid yno yn unig y mae'r broblem, ond mae'n enghraifft dda o gynllun nad oedd efallai wedi elwa o ddull wedi'i optimeiddio o ôl-osod. Felly, mae'n gynllun lle mae deunydd inswleiddio waliau allanol wedi'i osod ar eiddo pan nad dyna'r peth iawn i'w wneud ar gyfer yr eiddo dan sylw, ac maent bellach yn dioddef y canlyniadau.

Yn siomedig, gwn eich bod yn ymwybodol mai cynllun Llywodraeth y DU oedd yr un y gwnaeth eich etholwyr fanteisio arno. Fe'i cefnogwyd gan rywfaint o arian Llywodraeth Cymru er mwyn ei wneud yn bosibl. Yn anffodus, cafwyd cyfres o ddigwyddiadau anffodus, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod y gweithredwyr gwreiddiol wedi mynd yn fethdalwyr, nid oes unrhyw warantau a bondiau perfformiad ar waith, ac mae nifer o broblemau eraill yn codi. Yn siomedig, mae Llywodraeth y DU yn gwrthod derbyn unrhyw gyfrifoldeb am ganlyniad eu cynllun, sy'n warthus yn fy marn i. Rydym yn ymwybodol iawn o sefyllfa'r preswylwyr yno, a charwn yn fawr allu eu helpu. Rwy'n aros am y cyngor ffurfiol ar y llu o faterion cyfreithiol sydd ynghlwm wrth hyn. Rwy'n disgwyl cael y cyngor hwnnw yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf, Huw, ac rwy'n fwy na pharod i'w drafod gyda chi cyn gynted ag y byddwn yn ei gael.

Question 2 [OQ57139] is withdrawn. Question 3, Paul Davies. 

Mae ein cynllun 'Cymru Sero Net', a lansiwyd yn ddiweddar, yn ein rhoi ar y trywydd iawn i gyflawni allyriadau carbon sero-net erbyn 2050. Rydym yn gweithio gyda llywodraeth leol, teuluoedd, cymunedau a busnesau yn sir Benfro ar ystod eang o brosiectau i ddatblygu'r seilwaith gwyrdd i gyflawni hyn.

Weinidog, rwy'n ddiolchgar am eich ymateb. Un o nodau'r strategaeth gwefru cerbydau trydan ar gyfer Cymru yw hyrwyddo cynlluniau cynaliadwy o ansawdd da sy'n cynnwys seilwaith gwyrdd. Mae'r strategaeth honno'n cadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn nodi lleoliadau lle gall cynhyrchu ynni adnewyddadwy, ynghyd â storio ynni, fod o gymorth i ddarparu ynni i'r rhwydwaith gwefru er budd pobl Cymru. Ac mae'r strategaeth yn iawn i ddweud y gall hyn fod o fudd i gymunedau gwledig, fflyd y sector cyhoeddus a'r system drafnidiaeth integredig lle bydd cyfleusterau gwefru a rennir neu sydd wedi'u cydleoli yn creu synergedd lle gellir diwallu gwahanol anghenion. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch gyda Chyngor Sir Penfro ynglŷn â hybiau gwefru gwledig a allai gael eu pweru gan brosiectau ynni adnewyddadwy cymunedol, ac a allwch amlinellu pa brosiectau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried yn sir Benfro ar hyn o bryd?

Ie, diolch, Paul. Dros y pum mlynedd diwethaf, mae sir Benfro wedi cael cymorth gan wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru i ddatblygu cyfres o brosiectau ynni adnewyddadwy ac effeithlonrwydd ynni, sy'n cynnwys adolygiad o'r fflyd, grantiau cyfalaf i gefnogi newid i gerbydau allyriadau isel iawn, rhaglen waith ailosod, goleuadau stryd ac uwchraddiadau LED eraill ar gyfer gwaith stryd. Ac yn ystod y cyfnod hwnnw o bum mlynedd, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £5.8 miliwn mewn grantiau a chyfres o fenthyciadau di-log i Gyngor Sir Penfro.

Drwy ein rhaglen ariannu cyfalaf, Tirweddau Cynaliadwy, Lleoedd Cynaliadwy, a thrwy'r cronfeydd COVID wrth gefn, rydym yn ariannu gwerth oddeutu £3.5 miliwn o brosiectau arloesol yn 2020-22. Maent yn cynnwys y rhwydwaith o bwyntiau gwefru cerbydau trydan ar draws Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, a chyllid newydd i gynorthwyo cymunedau i ddatgarboneiddio. Dyfarnwyd £14.9 miliwn ychwanegol o arian Ewropeaidd i gefnogi'r gwaith o ddatblygu diwydiant ynni'r môr yn sir Benfro, sy'n hanfodol, wrth gwrs, i bwyntiau gwefru cerbydau trydan gan fod arnoch angen yr ynni i'w pweru. Ac mae hynny'n rhan o fargen ddinesig bae Abertawe hefyd, a fydd yn sicrhau bod sir Benfro yn ganolog i arloesedd y DU ar lwyfan y byd ym maes ynni'r môr ac ynni alltraeth di-garbon.

Rydym hefyd wedi dyfarnu gwerth £325,000 o gyllid seilwaith gwyrdd a bioamrywiaeth Trawsnewid Trefi i Gyngor Sir Penfro i gyflawni cynllun yng nghastell Hwlffordd, yn y gerddi, sydd wedi'u tirlunio i gynyddu gwaith plannu a bioamrywiaeth. Mae ganddynt hefyd grant o £690,000 o'r gronfa trawsnewid cerbydau allyriadau isel iawn i hwyluso'r gwaith o ddarparu seilwaith gwefru pellach mewn o leiaf 12 lleoliad ar draws y sir er mwyn gwasanaethu lleoliadau trefol a thwristiaeth yn strwythur yr hybiau y cyfeiriodd Paul Davies atynt.

Felly, mae nifer o brosiectau ar y gweill yn sir Benfro. Mae gennym berthynas dda iawn gyda Chyngor Sir Penfro ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, sydd wedi bod yn awyddus iawn i ddatblygu yn y maes hwn, ac rwy'n fwy na pharod i barhau ein sgwrs gyda hwy a'r Aelod ynglŷn â'r hyn y gellir ei wneud yn sir Benfro.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first—Natasha Asghar. 

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod First Bus wedi cael gwared ar wasanaeth bws X10 rhwng Caerdydd ac Abertawe. Un o'r rhesymau a roddwyd gan First Bus dros ddiddymu'r gwasanaeth hwn yw, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae'n cludo nifer anghymesur o gwsmeriaid sy'n cael consesiynau, yn hytrach na chwsmeriaid masnachol, sy'n ei gwneud yn amhosibl cynnal y costau.'

Mae'r henoed a phobl anabl a oedd yn gallu defnyddio pàs bws i deithio'n rhwydd rhwng Caerdydd ac Abertawe bellach wedi dioddef ergyd i'w hannibyniaeth a'u gallu i fyw eu bywyd yn llawn. Pa sylwadau a gyflwynwyd gennych i First Bus ynghylch diddymu'r gwasanaeth hwn? Ac a ydych yn cytuno y bydd hyn yn cael effaith niweidiol ar eich polisi o annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na'u ceir i gymudo bob dydd? Diolch.

Yn ddiweddar, rwyf wedi cyfarfod â First Bus a chyda'r undebau llafur i drafod y pwysau amrywiol y mae'r diwydiant bysiau'n ei wynebu ar hyn o bryd. Mae arnaf ofn fod y mater penodol a godwyd gan Natasha Asghar yn ganlyniad uniongyrchol i'r ffaith bod y Llywodraeth Geidwadol wedi preifateiddio'r diwydiant bysiau yn ôl ynghanol yr 1980au, ac rydym yn dal i fyw gyda'r canlyniadau. Mae'r ffordd y mae'r cwmnïau'n cael eu cymell i gynnig llwybrau sy'n cynyddu eu refeniw i'r eithaf yn hytrach na buddsoddi mewn llwybrau sy'n angenrheidiol i'r gymdeithas yn parhau i fod yn broblem barhaol i ni. Dyma un o'r rhesymau pam ein bod yn datblygu ein strategaeth fysiau eleni, gyda deddfwriaeth yn dod gerbron y Senedd, gan fod angen inni reoleiddio'r diwydiant bysiau drwy fasnachfreinio. Ni allwn ganiatáu i weithredwyr masnachol ddewis a dethol y llwybrau y maent yn dymuno eu dewis yn unig. Felly, mae arnaf ofn mai dyma ganlyniad economeg y farchnad rydd y mae'r Ceidwadwyr yn mynnu ein bod yn ei dilyn. Mae hyn yn dangos nad yw'n cynorthwyo pobl i drosglwyddo o geir i drafnidiaeth gyhoeddus, a hyd nes y byddwn yn unioni hynny, ni fyddwn yn gallu ei wneud.

Diolch, Ddirprwy Weinidog, ond o'r cofnodion sydd gennyf, mae Llafur wedi bod mewn grym am y 22 mlynedd ddiwethaf yma yng Nghymru, felly gadewch inni ganolbwyntio ar hynny yn gyntaf.

Yr ail gwestiwn sydd gennyf yw: yn ddiweddar, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei chynlluniau i hyrwyddo cerbydau trydan yng Nghymru, a oedd ymhell ar ei hôl hi ac yn brin o fanylion. Gwn fy mod wedi dweud hyn wrthych eisoes. Ond o dan eich cynigion, rydych yn nodi eich bwriad i greu 80 pwynt gwefru trydan yn unig ar brif gefnffyrdd Cymru mewn pedair blynedd. Bydd cymunedau gwledig ledled Cymru yn cael eu gadael ar ôl, heb unrhyw gyhoeddiad o gyllid i gyd-fynd â'r cynigion ar gyfer hybiau cymunedol. Yn anffodus, nid oes unrhyw sôn ynglŷn â faint y bydd y cynllun hwn yn ei gostio. Heb fod mor bell â hynny yn ôl, fe ddywedoch chi fod angen 4,000 o bwyntiau gwefru cyflym erbyn 2030. Fodd bynnag, nid oes cyfeiriad at hyn yn y strategaeth. Felly, Ddirprwy Weinidog, a yw'r targed wedi'i anghofio? Ac a yw creu 80 pwynt gwefru yn unig mewn pedair blynedd ar brif ffyrdd Cymru mor uchelgeisiol â hynny mewn gwirionedd, yn enwedig gan fod angen oddeutu 20,000 arnom ledled y wlad?

Gadewch inni gofio bod pwerau dros fysiau—eu rheoleiddio—yn dal i fod ar lefel y DU. Felly, mae'r ffaith ein bod wedi bod mewn grym yng Nghymru yn amherthnasol, gan nad oes gennym bwerau i newid y ffordd y caiff y farchnad ei rheoleiddio. Credwn y gallwn, drwy fasnachfreinio, ateb rhywfaint o hynny, ond mae hyn yn ganlyniad uniongyrchol i bolisi Llywodraeth y DU yn yr 1980au sydd wedi'i gadw yn ei le. Felly, gadewch inni gofio hynny.

Ar y pwyntiau gwefru trydan, ar hyn o bryd, yn ôl cyfran, mae gennym fwy o bwyntiau gwefru nag sydd o geir trydan yn bodoli. Felly, credwn fod hyn yn iawn at ei gilydd ar gyfer nifer y ceir sydd gennym ar hyn o bryd. Yr her sydd gennym, i gadw'r gyfran honno yr un fath wrth i nifer y ceir trydan sy'n cael eu prynu gynyddu'n ddramatig, fel yr awgryma pob amcanestyniad, yw dal i fyny â hynny. Ond credwn, unwaith eto, mai tasg i'r sector preifat yw hon yn bennaf; nid yw'r Llywodraeth yn darparu gorsafoedd petrol, ac ni ddisgwylir iddi fod yn brif ddarparwr pwyntiau gwefru trydan. Lle ceir methiant yn y farchnad, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, mae angen inni sicrhau ein bod yn ysgogi buddsoddiad, fel y gwnaethom gyda band eang, sydd eto'n fethiant arall yn y farchnad—methiant arall i reoleiddio gan Lywodraeth y DU. Mae angen inni allu camu i'r adwy.

Rydym yn edrych yn benodol ar ddatblygu clybiau ceir trydan gan ddefnyddio ynni cymunedol i sicrhau nad oes yn rhaid i bobl fod yn berchen ar gar trydan, gan eu bod yn ddrytach na char ag injan tanio mewnol ar hyn o bryd, a bydd hynny'n creu lefel o hyblygrwydd fel y gall pobl ddod yn llai dibynnol ar geir.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Gwn eich bod yn aml yn hoffi defnyddio Llywodraeth ganolog y DU fel rheswm a chyfiawnhad dros lawer o bethau, ac ar sawl achlysur, gwn nad ydych yn hoffi ateb fy nghwestiynau, felly weithiau, rwy'n meddwl tybed a fyddech yn hapusach i ddychwelyd at ITV Wales a gweithio ar ateb y cwestiynau rwy'n eu gofyn i chi, yn hytrach na dargyfeirio'r ateb i rywle arall.

Fy nghwestiwn olaf yw hwn: mae nifer y teithwyr sy'n defnyddio Maes Awyr Caerdydd wedi gostwng i'r lefel isaf ers y 1950au. Cwympodd nifer y teithwyr o 1.6 miliwn i 48,000 yn unig, gyda phrif weithredwr y maes awyr yn dweud bod y cwymp yn ganlyniad i anogaeth Llywodraeth Cymru i bobl beidio â theithio dramor. Yr wythnos diwethaf, yn y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus, dywedodd swyddogion o Faes Awyr Caerdydd fod y doll teithwyr awyr yn dreth gosbol sy’n rhwystro gallu cwmnïau hedfan i ychwanegu at eu capasiti. Mae Maes Awyr Caerdydd wedi bod yn tangyflawni ers dod i berchnogaeth gyhoeddus yn 2013. Mater i Lywodraeth Cymru yw hwn, Ddirprwy Weinidog, ac ymddengys bod pethau'n mynd o ddrwg i waeth yn rheolaidd. Felly, Ddirprwy Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu cyhoeddiad y Canghellor, Rishi Sunak, o Lywodraeth y DU, yn y gyllideb, y bydd y doll teithwyr awyr yn cael ei haneru ar gyfer teithiau awyr domestig? A ydych yn cytuno bod hwn yn gam cadarnhaol a fydd yn cynorthwyo adferiad Maes Awyr Caerdydd, neu a fyddai’n well gennych barhau i achub y maes awyr gyda miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr Cymru?

Wel, â phob parch, rwy'n ateb cwestiynau'r Aelod; ond nid yw'n hoffi'r atebion. Ni chredaf fod sybsideiddio ac annog teithiau awyr domestig yn cyd-fynd â'r her newid hinsawdd sy'n ein hwynebu ac y mae Prif Weinidog y DU yn ceisio honni ei fod yn dangos arweinyddiaeth ryngwladol wych mewn perthynas â hi; credaf fod hynny'n anghyson. Mae'r maes awyr yn gorff sy'n cael ei redeg yn fasnachol, ac mae ei reolwyr yn gwneud penderfyniadau ynglŷn â'r ffordd orau o redeg eu maes awyr eu hunain. Felly y dylai fod. Rydym wedi buddsoddi yn y maes awyr i sicrhau bod gan Gymru faes awyr, ond bydd yr Aelod yn ymwybodol fod gennym bandemig, a bod gostyngiad rhyngwladol wedi bod mewn traffig awyr. Mae hynny wedi cael effaith sylweddol ar gyllid y maes awyr, a gwnaethom roi pecyn cymorth ar waith i'w cefnogi drwy hynny.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Thank you very much, Llywydd, and I hope the Minister has recovered after having suffered a cold last week.

Following the election, the Government announced a plan to tackle the second homes crisis, which would include a pilot area. There are communities the length and breadth of the country feeling the impacts of this broad and damaging crisis. My concern, along with communities the length and breadth of Wales, is that the pilot is going to be far too narrow. It'll take far too long to implement properly, it will take even longer for its impacts to be understood and for any lessons to be learnt and to influence Government policy. Whilst the Government delays on real action, communities will suffer, houses will remain out of reach for people, prices will go up, and communities that have the language at their heart will be further eroded. With this pilot scheme in mind, therefore, will the Minister respond to the valid concern that other communities, those not involved in the pilot, are being left behind and ignored? What hope can we offer to these communities that need to see urgent steps taken on the issue of second homes? Thank you.

Fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, rydym wedi bod yn trafod hyn yn y grŵp trawsbleidiol, ac ymhlith holl bleidiau'r Senedd, i geisio dod o hyd i ffordd drawsbleidiol ymlaen. Felly, mae braidd yn siomedig ei fod wedi gwleidyddoli'r mater fel y gwnaeth. Rydym yn cynnal y cynllun peilot, fel y gŵyr, er mwyn gallu sicrhau ein bod yn mynd mor gyflym â phosibl, o ystyried yr ystod o bethau cymhleth iawn y mae angen eu gwneud, gan fynd â'r cymunedau gyda ni. Bydd yn gwybod cystal â minnau fod hyn yn mynd yn groes i gyfres gyfan o hawliau dynol posibl, yn ogystal â phethau eraill, a bod arnom angen i'r bobl y mae hyn yn effeithio ar eu hawliau eiddo a buddsoddiadau eiddo gefnogi hyn a bod yn fodlon gyda'r hyn sy'n digwydd, neu fel arall ni all yr holl beth weithio. Gallwn dreialu hynny gyda'r cynllun peilot, dysgu'r gwersi ac yna ei gyflwyno ledled Cymru gyda chyn lleied o broblemau â phosibl, fel y gallwn wneud pethau cyn gynted â phosibl. Mae'n ymwybodol iawn o hynny, ac a dweud y gwir, rwy'n siomedig iawn gyda'i ymgais i wleidyddoli'r mater.

Thank you very much, Minister, for that response to a political question in a political chamber.

I want to turn now to the issue of gas power stations. Despite the seeming commitment of the Welsh Government to decarbonise, as is incorporated in your net-zero strategy, it's come to our attention that we here in Wales, or rather the Welsh Government, continue to allow planning permission for new gas installations. A power station in Wrexham is being built that will be operational 2,500 hours a year, a proposed power station in Bangor has been given planning permission, as well as a 5 MW development in Porthmadog, among many more across Wales. Surely, this is contrary to the Welsh Government's own strategy of decarbonising the Welsh economy and reaching net zero by 2050. If you are therefore serious about tackling climate change, why are you allowing new gas works to be built in Wales? Will you take the necessary steps to regulate and change planning regulations in order to prevent further developments of these unnecessarily?

Diolch am eich cwestiwn. Mae hon yn broblem gymhleth iawn, oherwydd wrth inni drosglwyddo i ynni adnewyddadwy mor gyflym ag y gallwn, un o'r pethau y mae'n rhaid i ni eu gwneud hefyd yw cadw'r goleuadau ynghynn. Ar hyn o bryd, mae Cymru'n eithaf dibynnol ar bwerdai nwy ac ynni o nwy i wneud hynny. Mae'n amlwg fod yn rhaid inni gael cynllun pontio ar waith, ac mae'n rhaid i'r cynllun pontio hwnnw weithio i bawb. Mae'n rhaid iddo gynnal ein diwydiannau a chadw ein goleuadau ynghynn. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yw cynyddu faint o ynni adnewyddadwy rydym yn ei gynhyrchu, gan leihau ein dibyniaeth ar danwydd ffosil o unrhyw fath ar yr un pryd. Rydym eisoes wedi cael gwared ar bwerdai glo o Gymru yn gynnar. Roedd yn wych ein bod wedi gwneud hynny ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gwneud hynny, ond yn amlwg, mae'n golygu bod gennym beth dibyniaeth ar nwy er mwyn cynhyrchu'r hyn a elwir yn gyflenwad sylfaen o ynni. Ynni yw hwnnw y gellir ei gynnau drwy wasgu switsh—yn llythrennol drwy wasgu switsh, pan fydd pawb yn gwasgu botwm y tegell am 9 o'r gloch y nos, er enghraifft. Felly, mae ymchwyddiadau ynni mawr yn digwydd yn y wlad. Gwyddom pryd y maent yn digwydd, ond ni ellir eu rhagweld yn ddigon da inni allu diffodd a chynnau ynni adnewyddadwy. Weithiau, nid yw'r haul yn tywynnu ac nid yw'r gwynt yn chwythu.

Un o'r rhaglenni mawr sydd ar waith gennym yng Nghymru, fel nifer o Lywodraethau ledled y byd, yw'r un i chwilio am gyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy, sef ynni adnewyddadwy y gellir ei gynnau drwy wasgu switsh. Dyna pam fod gennym her y môr-lynnoedd llanw a nifer o heriau ynni'r môr yng Nghymru, gan ei bod yn ymddangos i bawb y gallai ynni'r môr, o bosibl, fod yn ateb i sicrhau cyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy. Rwy’n mawr obeithio y gallwn sicrhau bod Cymru'n rhan o ddechrau diwydiant byd-eang mewn cyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy. Ond tan hynny, mae'n ddyletswydd arnom i gadw'r goleuadau ynghynn a'n diwydiant a'n busnesau'n gweithio gyda'r cyflenwad ynni sydd ganddynt. Rwy’n derbyn, ac mae gennyf lawer o gydymdeimlad gyda phwyslais cwestiwn yr Aelod i mi, ond yn amlwg, rydym yn ceisio cynyddu un peth wrth leihau'r llall, ac mae’n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud hynny'n gymesur.

Thank you very much, Minister. I would be delighted to see that transition plan, and I welcome your words on marine energy too, because that, of course, is the way forward.

I want to turn finally to the issue of discretionary housing payments. In this regard, I want to focus on how effective local authorities are in using this addition of over £4 million for discretionary housing payments. As we know, the purpose of these payments is to assist those on benefits who have difficulty in paying their rent, particularly following the grave cuts by the Westminster Government. There's no doubt there have been problems in ensuring that people are making applications for these payments, and given the housing and homelessness crisis facing us here, with a number of people being kept in temporary accommodation, I'm sure the Minister would agree with me that it would be shocking if not all of this funding was allocated by the end of this financial year. But it's come to my attention that there are problems in terms of how many can actually claim these payments. So, I would like more detail from the Minister on this issue. Will the Minister confirm how many homeless households, since April, have been able to move from temporary accommodation to permanent accommodation by benefiting from these payments, including the additional £4 million allocated by the Welsh Government? And is the Welsh Government of the view that there is a need for stronger guidance for local authorities as to how to use that additional £4 million? Thank you.

Diolch, Mabon. Un o'r pethau rydym yn ymdrin â hwy ar hyn o bryd yw nad yw'r llif o bobl ddigartref, o ganlyniad i'r pandemig a nifer o faterion economaidd eraill, wedi lleihau mewn unrhyw ffordd. Felly, mae ein hawdurdodau lleol yn dal i ymdrin â mwy na 1,000 o bobl ddigartref y mis ledled Cymru. Ar hyn o bryd, mae gennym ychydig dros 12,000 o bobl mewn llety dros dro, er bod llawer ohonynt yn dal i gael eu symud i lety parhaol. Nid yw'r ffigurau gennyf, ond fe edrychaf i weld. Ni chredaf ein bod yn cysylltu'r taliad disgresiwn at gostau tai â symud i dai parhaol yn benodol—gellir cael y taliad hwnnw i dalu rhent mewn tai dros dro, er enghraifft. Rwy'n fwy na pharod i rannu'r siart sy'n dangos faint o daliadau disgresiwn at gostau tai a wnaed, ac ym mha gyfran, gyda'r holl Aelodau.

Mae dau beth pwysig i'w dweud yma. Rydym yn monitro drwy'r amser yr hyn y gall awdurdodau lleol ei wneud gyda'r taliadau disgresiwn at gostau tai, ac a yw'r meini prawf cymhwysedd yn ddigonol at eu diben. Rydym wedi newid hynny ar sawl achlysur yn ystod y pandemig, fel y gŵyr, er mwyn eu gwneud yn fwy hygyrch i bobl. Y syniad, yn amlwg, yw cynorthwyo pobl i aros yn eu tai, boed yn dai dros dro neu barhaol. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod, ac yn wir, i rannu hynny gyda'r holl Aelodau, gyda grid sy'n dangos faint o daliadau a wnaed.

Yr anhawster, fel y nododd yn gywir, yw'r broblem gyda'r system les. Newid y mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi'i wneud o dan y radar yn eu ffordd gwbl ddidostur yw rhewi'r lwfans tai lleol ddwy flynedd yn ôl, fel bod gwerth budd-dal i rywun nad ydynt mewn tai cymdeithasol eisoes yn lleihau. Mae'r newidiadau bach hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr ym mywydau pobl, ac mae'r don enfawr sydd ar fin taro pobl ar incwm is y gaeaf hwn gyda'r cynnydd mewn taliadau yswiriant gwladol, diddymu'r £20 o gredyd cynhwysol a rhewi'r lwfans tai lleol yn gwbl warthus. Felly, rwy'n fwy na pharod i weithio gydag unrhyw wybodaeth sydd ganddo ynglŷn ag awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd talu'r arian. Cytunaf yn llwyr ag ef ein bod am i’r arian hwnnw gael ei dalu i'r bobl sydd ei angen ledled Cymru er mwyn ceisio lliniaru rhai o’r toriadau mwyaf didostur i mi eu gweld erioed yn y wladwriaeth les, gan unrhyw Lywodraeth yn ystod fy oes mewn gwirionedd. Mae'n eithaf syfrdanol, y diffyg cydymdeimlad echrydus hwn gan y Llywodraeth Geidwadol, ac rwy'n fwy na pharod i rannu lle mae'r taliadau gydag ef ac Aelodau eraill. Nid yw'r wybodaeth honno gennyf ar hyn o bryd, ond rwy'n fwy na pharod i'w rhannu gydag ef.

Yn ddiweddar, gwnaethom gyhoeddi ein cynllun cyflawni ar gyfer Cymru gyfan, 'Cymru Sero Net'. Mae hwn yn nodi'r camau sy'n rhaid i bawb ohonom eu cymryd yn ystod tymor y Senedd ar ein taith tuag at sero net. Mae hyn yn cynnwys ein dull o weithredu ar effeithlonrwydd ynni, sy’n cysylltu buddsoddiad, arloesedd, ymgysylltiad â'r cyhoedd ac ysgogiad cadwyni cyflenwi.

Ar y daith tuag at ddatgarboneiddio, mae'r argyfwng prisiau ynni byd-eang wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cyfredol nwy fel cyflenwad wrth gefn pan fo'r cyfraniad ynni o ynni adnewyddadwy ysbeidiol gwynt a haul yn isel. Mae'r system fregus hon yn wynebu heriau pellach gan y bydd y rhan fwyaf o bwerdai niwclear y DU, sy'n cyflenwi tua 20 y cant o'n trydan ar hyn o bryd, yn cau erbyn diwedd y degawd. Fodd bynnag, mae cynigion safle ar gyfer adweithyddion niwclear modiwlaidd bach newydd yn cynnwys gogledd Cymru, ac mae Bil Ynni Niwclear y DU (Ariannu) hefyd yn cynnig potensial ar gyfer gorsaf ynni niwclear newydd yn Wylfa Newydd ar Ynys Môn, gyda chwmnïau fel Bechtel a Rolls Royce eisoes yn awyddus i sefydlu pŵer niwclear newydd yno.

Yn sgil fy nghyfarfod diweddar â phrif weithredwr Cymdeithas y Diwydiant Niwclear, sut rydych chi'n ymateb felly i'w dystiolaeth fod yr holl orsafoedd pŵer niwclear modern sydd wedi'u cynllunio neu sy'n cael eu hadeiladu yn y DU yn gallu addasu yn ôl y galw—addasu eu hallbwn pŵer wrth i'r galw am drydan amrywio drwy gydol y dydd—ac mewn rhwydweithiau lle cynhyrchir llawer iawn o ynni niwclear, fel Ffrainc, fod gorsafoedd pŵer niwclear yn addasu yn ôl y galw yn rheolaidd neu'n darparu cyflenwad wrth gefn, ac yng ngrid y DU yn y dyfodol sy'n cynnwys ynni adnewyddadwy a niwclear yn bennaf, y byddai niwclear yn gallu addasu yn ôl y galw neu ddarparu’r cyflenwad wrth gefn hwnnw?

Wel, rwy'n siŵr ei fod yn iawn. Nid wyf yn deall yn llwyr yr hyn y mae'n ei ofyn i mi, a bod yn onest. Cytunaf yn llwyr fod gan niwclear ran i'w chwarae os gallwn sicrhau’r mathau cywir o orsafoedd niwclear yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod bod gennym glwstwr o wyddonwyr yn gweithio ar hynny yng ngogledd-orllewin Cymru a'n bod yn archwilio'r potensial ar gyfer Trawsfynydd. Mae problemau Wylfa yn dra hysbys—mae cael buddsoddwr ar gyfer safle niwclear ar y raddfa honno yn Ynys Môn yn llawn cymaint o gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU ag i ni, ac rydym yn gweithio gyda hwy ar hynny. Os gallwn gael y cymysgedd hwnnw’n iawn, rwy'n siŵr ei fod yn chwarae rhan yn hynny.

Yn y cyfamser, nid ydym yn dibynnu ar hynny yng Nghymru. Fel y dywedaf, rydym yn chwilio am gyflenwad sylfaen o ynni adnewyddadwy, sef yr hyn y mae’n siarad amdano. Os gallwn gael hynny o ynni adnewyddadwy morol heb ddim o'r anawsterau amlwg y mae'r diwydiant niwclear wedi’u hwynebu dros y blynyddoedd, byddwn o blaid gwneud hynny. Ond nid oes gennyf unrhyw broblem gyda thrafod y potensial am ateb niwclear mewn rhai rhannau o Gymru os yw'r dechnoleg ar gael ac os gallwn sicrhau bod y prosiect yn un fforddiadwy.

Mae fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, wedi bod yn gweithio gyda chwmni sector cyhoeddus er mwyn manteisio ar rai o'r deunyddiau hyn, ac rwy'n fwy na pharod i—wel, rwyf wedi bod yn gweithio gyda fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi ar y mater, ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wrth i'r datblygiadau hynny fynd rhagddynt.

Byddai datganoli rheolaeth dros Ystâd y Goron yn rhoi mwy o hyblygrwydd inni wrth ddewis pa mor bell a pha mor gyflym rydym am ddefnyddio ynni adnewyddadwy, yn enwedig yn nyfroedd Cymru. Rydym yn bwriadu i'r Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru ystyried Ystâd y Goron yng nghyd-destun asesiad cynhwysfawr o'r pwerau sydd eu hangen ar Gymru.

Thank you for your answer, Minister. On a visit yesterday with Cardiff port, we discussed the amazing possibilities that Wales has in the area of renewable energy, and the conversation went on to devolving the Crown Estate to Wales as has happened in Scotland already. As the First Minister said recently and as you have suggested today, the managers of the port also believed that devolving the Crown Estate would be a good thing for Wales and would create great potential in the area of renewable energy. The great concern for them and for me is that we're going to miss an opportunity, a great opportunity, here in Wales and that other countries are going to get in front of us here. So, bearing in mind the comments of the First Minister and bearing in mind what you said and in considering the obvious potential of devolving the Crown Estate to Wales, why did you, as a Government, as Labour here in the Senedd, vote with the Tory party against the Plaid Cymru motion to devolve the Crown Estate to Wales last month?

Wel, yr ateb byr i’r cwestiwn hwnnw yw oherwydd eich bod wedi’i gyfuno â nifer o bethau eraill nad oeddem yn eu hoffi. Felly, i droi at faterion Ystâd y Goron, serch hynny, maent yn cael effaith sylweddol, fel y dywedodd yn gywir, ar waith ynni adnewyddadwy, yn enwedig mewn perthynas â phrydlesau gwely'r môr, ac mae ganddynt dirddaliadaeth strategol sylweddol yng Nghymru. Rwy’n cytuno’n llwyr bod amseriad prydlesu’r tir yn sicr yn pennu gallu prosiectau yng Nghymru i gystadlu ar sail deg.

Rwyf wedi cael cyfarfod da iawn ag Ystâd y Goron, fel y cafodd fy nghyd-Aelod, Lee Waters, i nodi ein blaenoriaethau ar gyfer ynni adnewyddadwy yng Nghymru. Fe wnaethom ein dau fynegi ein barn yn hynod gadarn fod yn rhaid i Ystâd y Goron fod yn alluogwr yng Nghymru, a gwnaethom ofyn am sicrwydd nad yw eu huchelgais a'u hamserlenni wedi rhoi Cymru dan anfantais wrth ddatblygu ein diwydiant ynni adnewyddadwy morol ac alltraeth. Ond hefyd, ac yn bwysicach o lawer efallai, o ran ein cynlluniau trawsnewid cyfiawn, fe wnaethom gytuno bod angen i fuddion economaidd lleol fod yn ystyriaeth berthnasol wrth ddarparu hawliau a chontractau gwely'r môr.

Fel y byddwch yn gwybod rwy’n siŵr, mae fy nghyd-Aelod, Lee Waters, yn cynnal astudiaeth ddofn i ynni adnewyddadwy i edrych ar sut i gynnull cynghrair ar gyfer newid ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyflymu'r gwaith o ddatblygu ynni adnewyddadwy, ac mae hynny'n cynnwys sicrhau bod Ystâd y Goron yn ymddwyn fel partner galluogi, er nad ydynt wedi’u datganoli i Gymru. Byddwn yn cyfarfod ag Ystâd y Goron eto yn dilyn yr astudiaeth ddofn i sicrhau ei hymgysylltiad â Chymru yn y dyfodol.

Ond yr ateb byr i gwestiwn yr Aelod, os yw'n awyddus i ni gytuno i'w gynigion, yw bod angen iddo sicrhau nad ydynt yn cynnwys pethau nad ydym yn cytuno â hwy.

Weinidog, cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, bob tro y soniwch am y Dirprwy Weinidog yn cynnal astudiaeth ddofn—deep dive—rwy’n ei ddychmygu’n gorfforol yn plymio’n ddwfn o bryd i’w gilydd. [Chwerthin.] Ond diolch i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn ynghylch effaith bosibl datganoli rheolaeth ar Ystâd y Goron yng Nghymru ar ynni adnewyddadwy. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol, Weinidog, fod Ystâd y Goron, dros y 10 mlynedd diwethaf, wedi cyfrannu £3 biliwn i'r pwrs cyhoeddus, ac ar wahân i helpu a chefnogi gwasanaethau cyhoeddus hanfodol, mae’r ffaith bod Ystâd y Goron wedi cadw rheolaeth dda ar yr asedau pwysig hyn wedi arwain at fanteision mawr i bobl Cymru, gan gynnwys gwaith parhaus ar ynni adnewyddadwy, y sonioch chi amdano eiliad yn ôl, cefnogi cannoedd o swyddi, lleihau allyriadau carbon a chynyddu’r potensial i drethdalwyr drwy'r cyfraniadau yn ôl i’r Trysorlys. Felly, Weinidog, a fyddech chi'n cytuno y dylem dreulio ein hamser a'n hegni yn creu cyfleoedd i weithio mewn ysbryd o undod gydag Ystâd y Goron, gan weithio gyda'n gilydd er budd pobl Cymru, yn hytrach na chreu rhaniadau a gwrthdaro? Diolch yn fawr iawn.

Cytunaf yn llwyr fod angen inni reoli ein perthynas ag Ystâd y Goron, sy'n un dda iawn, er mwyn sicrhau ein bod yn datgloi'r potensial ar gyfer ynni adnewyddadwy, fel rwyf newydd ei ddweud. Fodd bynnag, datganolodd Llywodraeth y DU Ystâd y Goron i’r Alban yn ôl yn 2016, mae ganddynt reolaeth ar Ystâd y Goron yn yr Alban, ac o ganlyniad, gallant wneud nifer o bethau, gan gynnwys cynnal cylchoedd ceisiadau ar gyfer ynni adnewyddadwy o dan eu rheolaeth eu hunain, rhywbeth na allwn ni ei wneud, ac mae hynny, o reidrwydd, yn anfantais.

Mae yna broblem hefyd yn ymwneud â'r cyllid, felly nid wyf yn anghytuno â Sam Rowlands pan ddywed bod angen inni gael perthynas dda ag Ystâd y Goron ac mae angen inni sicrhau ein bod yn gweithio'n hapus gyda hwy, o ystyried y sefyllfa bresennol, ond gorchwyl benodol Ystâd y Goron yw cynhyrchu elw i Drysorlys y DU yng Nghymru a Lloegr ar hyn o bryd. Dros y 10 mlynedd diwethaf, roedd yr elw hwnnw'n £3 biliwn, a'r elw net yn £269.3 miliwn yn 2020-21, felly ni allaf esgus na fyddai'n llawer gwell gennyf pe bai cyfran o hwnnw'n dod yn uniongyrchol i Drysorlys Cymru yn hytrach na thrwy Lywodraeth y DU, sydd wedi llusgo'i thraed yn arw rhag  sicrhau ein bod yn cael fformiwla wedi'i Barnetteiddio'n gywir. Felly, er fy mod yn cytuno â byrdwn cyffredinol ei ddadl, ceir budd ariannol yn ddi-os, fel sy'n amlwg iawn yn yr Alban, o gael Ystâd y Goron wedi'i datganoli.

Question 6 next, to be answered by the Deputy Minister and asked by Delyth Jewell. 

Gwnaf. Mae dyfodol trafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru yn addawol. Mae gwaith ar y gweill i drawsnewid rheilffyrdd craidd y Cymoedd, gan fwrw ymlaen ag argymhellion yr Arglwydd Burns o amgylch Casnewydd, ac rydym yn dechrau gweld y trenau newydd a fydd yn rhedeg ar draws y rhanbarth yn cael eu darparu.

Diolch, Weinidog. Ar hyn o bryd mae streic yn digwydd yn fy rhanbarth i, gyda staff Stagecoach sydd wedi'u lleoli yn y depos yng Nghwmbrân, Bryn-mawr a Choed-duon ar y llinell biced am y drydedd wythnos. Mae'n destun gofid fod y sefyllfa fel y mae hi, Weinidog, pan ystyriwch gyn lleied y mae'r gyrwyr yn gofyn amdano, sef codiad cyflog o £1 yn unig i £10.50 yr awr. Nid yw hynny ond £1 yn uwch na'r cyflog byw, fel y'i diffinnir gan y Living Wage Foundation, ac mewn gwirionedd mae'n llai nag y mae gyrwyr dan hyfforddiant yn ei gael dros y ffin yn Lloegr, yn ôl ymchwil gan Nation.Cymru. Nawr, Weinidog, rwy'n deall bod Stagecoach wedi tynnu allan o gyfarfod gydag Unite gyda dim ond 45 munud o rybudd ddydd Llun, ac mae'n debyg fod un o'u rheolwyr wedi disgrifio galwad yr undeb am godiad cyflog o £1 fel 'galwad ffantasïol am godiad cyflog fel rhan o agenda wleidyddol ehangach'. Rwy'n poeni am yr agwedd a'u hysgogodd i ddweud hynny. Felly, Weinidog, a wnewch chi roi eich cefnogaeth, os gwelwch yn dda, i'r streicwyr ac annog Stagecoach i eistedd wrth y bwrdd i negodi'n iawn fel y gellir taro bargen ac fel y gallant ailddechrau eu gwaith o ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus?

Ie. Yn naturiol, rydym mewn cysylltiad â Stagecoach a'r undebau llafur ynglŷn â hyn, ac rwy'n pryderu'n fawr nad yw'r anghydfod wedi cael ei ddatrys yn llwyddiannus eto. Rwy'n sicr yn annog hynny i ddigwydd cyn gynted â phosibl, oherwydd mae pobl bellach yn dechrau dioddef gan nad oes gwasanaethau yno ar eu cyfer pan fo'u hangen arnynt. Cyfarfûm ag Unite ddoe, ac roeddwn yn bryderus iawn ynglŷn â'u hawgrym mai rhan o'r cymhelliant oedd bod y cwmni eisiau i'w costau aros mor isel â phosibl fel y gallant gyflwyno tendrau ar y pris isaf posibl i ddiogelu llwybrau yn y dyfodol pan ddaw'r cynllun brys ar gyfer y sector bysiau i ben ym mis Gorffennaf. Mae angen inni sicrhau wrth inni symud at fasnachfreinio fod amodau gweithwyr yn cael eu diogelu ac nad yw'r awydd am elw masnachol cyflym yn cael ei roi o flaen hawliau ac anghenion gweithlu cymwysedig ar gyflogau da i wasanaethu teithwyr.

[Anghlywadwy.]—y Siambr hon, mae Aelodau o bob ochr wedi cytuno â'r angen i symud tuag at systemau trafnidiaeth aml-ddull i leihau ein dibyniaeth ar geir, i wneud gwasanaethau'n fwy hygyrch ac i gyflawni ein hymrwymiad newid hinsawdd. Wrth gwrs, mae ateb yr her hon yn arbennig o bwysig mewn ardaloedd mwy gwledig yng Nghymru, megis fy etholaeth i ym Mynwy, lle ceir gorddibyniaeth ar fod yn berchen ar gar a gall argaeledd gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus fod yn anghyson ar y gorau. A bod yn deg, mae eich strategaeth drafnidiaeth ddiweddar, 'Llwybr Newydd', yn cydnabod rhai o'r materion hyn drwy'r llwybr cyflawni trawsbynciol gwledig, a gwn fod cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol hefyd yn cael eu hystyried yn ffordd o deilwra gwasanaethau trafnidiaeth i anghenion lleol. Mae bwriad da i'r cynlluniau hyn, ond wrth gwrs os ydynt am gael eu gwireddu, mae angen gweithredu hirdymor go iawn. Felly, pa fesurau ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn eu harchwilio i gynorthwyo cynghorau i gynllunio a darparu atebion trafnidiaeth lleol sy'n diwallu anghenion cymunedau lleol, yn enwedig cymunedau yn y Gymru wledig sy'n wynebu nifer o heriau ymarferol? Diolch.

Wel, rwy'n ymuno â'r Senedd heddiw o'r COP26 yn Glasgow, lle mae'n ddiwrnod trafnidiaeth heddiw, ac rydym wedi llofnodi datganiad gyda nifer o wledydd blaenllaw i weithio tuag at sicrhau bod yr holl geir a faniau newydd a werthir yn y byd yn rhai dim allyriadau erbyn 2040 a heb fod yn hwyrach na 2035 yn y prif farchnadoedd, a bydd hynny'n gyfraniad pwysig at gyflawni sero-net. Rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd Peter Fox am y gefnogaeth i newid i drafnidiaeth gynaliadwy, ond wrth gwrs pan fyddwn yn gwneud penderfyniadau sy'n gweithredu hynny ac yn rhyddhau arian o gynlluniau ffyrdd i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gynaliadwy, fel yr M4 yng Nghasnewydd ac yn Llanbedr yng Ngwynedd, gwelwn wrthwynebiad cyson i'r camau angenrheidiol ar gyfer gweithredu'r egwyddor honno. Mae hynny'n rhywbeth y credaf fod angen i'r gwrthbleidiau ei ystyried. Mae'n ddigon hawdd cytuno â'r egwyddor, ond mae'n rhaid ichi gytuno â chanlyniadau'r egwyddor hefyd. 

Mae Peter Fox yn iawn i ddweud bod set wahanol o heriau'n perthyn i ardaloedd gwledig. Nid ydynt yn anorchfygol, ond mae angen dull gweithredu gwahanol arnynt. Rwy'n falch ei fod yn gweld bod cydnabyddiaeth i hynny yn 'Llwybr Newydd', a byddwn yn adeiladu arno yn y misoedd i ddod, ac rwy'n gobeithio cyhoeddi papur byr sy'n nodi'r hyn y credwn y gallwn ei ddysgu yng Nghymru o enghreifftiau rhyngwladol o ardaloedd gwledig. Mae hefyd yn iawn i nodi y bydd gallu awdurdodau lleol i gyflawni yn hanfodol i hyn ac rydym yn gwybod, oherwydd 10 mlynedd o gyni, fod straen gwirioneddol ar gapasiti awdurdodau lleol i allu gwneud hynny. Dyna un o'r rhesymau dros ffurfio ein cyd-bwyllgorau corfforaethol i ranbartholi'r sgiliau hynny a chydweithio a chydweithredu er mwyn rhoi'r cynlluniau hynny ar waith, ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio arno gydag awdurdodau lleol ar hyn o bryd, ac rwy'n awyddus iawn i gael sgyrsiau pellach gyda chyd-Aelodau o bob rhan o'r Senedd i sicrhau ein bod yn cael y manylion hyn yn iawn er mwyn inni allu cyflawni ar gyfer ein cymunedau.

Gwnaf. Mae’n rhaid i waith ar greu coetiroedd newydd yng Nghymru gydymffurfio â rheoliadau asesu effaith amgylcheddol. Y cod carbon coetiroedd yw'r safon gwrthbwyso gwirfoddol ar gyfer creu coetiroedd yn y DU ac mae'n rhoi sicrwydd ynghylch arbedion carbon coetiroedd a reolir yn gynaliadwy. Wrth gwrs, dylai cwmnïau flaenoriaethu lleihau allyriadau carbon bob amser cyn gwrthbwyso.

Thank you very much, Deputy Minister. As you know, I've conveyed concerns several times in the Chamber about farms being bought by companies outside Wales for offsetting carbon emissions, and nearly every week we hear about examples of this happening. And as a result, we are losing family farms and we are losing good agricultural land, and we're seeing trees displacing people, with a negative impact on the nature of our rural communities. During recent weeks, I've had an opportunity to meet residents in Cwrt-y-cadno in the north of Carmarthenshire and Hermon in Pembrokeshire, who are very concerned about these proposed developments, and they felt powerless and asked me to raise these concerns with you as Ministers.

Now, when I raised this issue with the Minister for Climate Change last month, she recognised that this is a problem, and, as you said, the only assessment that's being made at present is an environmental impact assessment, and I'm of the opinion that we need to use the planning system to manage this kind of development in order for local residents to have more control over the future of their communities and to shape the land use in their areas. Do you agree with that?

Er fy mod yn cydnabod y pryderon yn llwyr, credaf ei bod yn bwysig iawn inni fynd i'r afael â'r broblem hon mewn ffordd gyfrifol, a'n bod yn gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion. Nid wyf yn cefnogi cwmnïau sy'n gwyrddgalchu drwy ddefnyddio plannu coed fel ffordd o gyfiawnhau dulliau sy'n llygru. Nawr, mae gennym ofyniad, os ydym am gyrraedd ein targed sero-net erbyn 2050—a gwn ei fod ef a'i blaid yn credu y dylem fod yn cyrraedd sero-net cyn hynny—i gynyddu ein gweithgareddau plannu coed yn ddramatig: cynnydd o bymtheg gwaith y coed a blennir erbyn diwedd y degawd hwn. Nawr, rydym eisiau i ffermwyr Cymru a thirfeddianwyr Cymru arwain y gwaith hwnnw. Nid ydym eisiau i fuddsoddwyr o'r tu allan i gymunedau wneud hynny, byddai'n well gennym pe bai hynny'n cael ei wneud o fewn ein cymunedau, ac er tegwch, cyn gynted ag y dechreuais fy ymarfer cychwynnol ar blannu coed ar ddechrau'r haf, sylwais fod hon yn broblem ar unwaith, ac rwyf wedi sefydlu grŵp sy'n gwneud gwaith da i edrych ar fodelau ariannu amgen er mwyn gallu cadw'r rheolaeth a'r berchnogaeth yn lleol, heb amharu ar batrymau perchnogaeth tir lleol, ond sicrhau'r cyllid fel y gellir cyrraedd y targedau plannu coed. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Cefin Campbell wedi ymweld â phrosiect Stump Up for Trees yn y Fenni a bod y gwaith y maent yn ei wneud wedi creu argraff fawr arno. Credaf ei fod yn fodel rhagorol, oherwydd nid yw'n disodli cynhyrchu bwyd—mae'n plannu ar dir anghynhyrchiol—ac mae'n cael ei reoli a'i berchen yn lleol, ac rydym yn gweithio gyda hwy yn awr i weld a ellir ailadrodd y model hwnnw ar raddfa fwy ledled y wlad. Ond mae'n amlwg fod perygl, drwy bŵer cyfalafiaeth, fod pobl sy'n gallu talu mwy yn gallu cynnig mwy o arian na phobl leol am dir ar gyfer plannu nifer sylweddol o goed.

Rwyf wedi gofyn i swyddogion cynllunio edrych ar sut y gall y system gynllunio alluogi plannu coed, ac i weld a oes angen inni edrych ar fesurau pan fo newidiadau sylweddol mewn perchnogaeth tir. Rwyf ychydig yn betrus ynglŷn â'r ffaith mai diben yr ymarfer plannu coed oedd dileu rhwystrau, oherwydd mae ffermwyr yn cwyno ei bod yn rhy anodd plannu coed ar hyn o bryd, ac ni fyddwn yn dymuno ei gwneud yn anos fyth iddynt yn ddiarwybod. Felly, rwy'n credu bod angen taro'r cydbwysedd hwnnw, ond rwyf wedi bod yn gwrando ar ei bryderon ef a phryderon pobl eraill. Cefais gyfarfod da iawn yma yn Glasgow ddoe gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ar y mater, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio ar sail drawsbleidiol i weld sut y gallwn weithio gyda chymunedau i gyflawni ein targedau plannu coed, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n dod â'r cymunedau gyda ni.

And finally, question 8, Sioned Williams. 

Gwnaf. Mae'r mapiau a gyhoeddwyd gennym fis diwethaf yn dangos maint ein huchelgeisiau, gan gynnwys gorsafoedd, llwybrau a gwasanaethau newydd. Bydd teithwyr yn gweld gwelliannau i'w rhwydwaith o'r flwyddyn nesaf ymlaen ar ffurf trenau newydd, ac rydym yn gweithio'n galed gydag awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus newydd a llwybrau teithio llesol ar draws y de-orllewin.

Thank you, Deputy Minister. A fortnight ago, in declaring that a climate emergency meant that we need to change the way we travel, you published an update for the Swansea bay and west Wales metro, noting that 17 per cent of carbon emissions in Wales come from transport, and that we therefore need people to shift to more sustainable modes of transport. As part of the report published, there are maps of the proposed plans, and there are large gaps in those maps in terms of transport developments to serve the Swansea and Afan valleys particularly. Plaid Cymru has argued for some time for a south-west Wales metro, and we believe that a metro programme would have to include rail or light rail to link western Valleys communities. These gaps in the plans are therefore disappointing given the economic, green and social benefits, and therefore will the Deputy Minister explain why there is no intention, from what I can see, even in the longer term, to develop and strengthen transportation links in the Swansea and Afan valleys to help residents get easy access to transport in accordance with the founding principle of the Government's transport strategy?

Diolch. Rwy'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw. Rwy'n sicr yn rhannu ei hawydd i weld metro de-orllewin Cymru. Credaf mai'r gwir amdani yw mai metro bae Abertawe, fel rydym yn ei alw, yw'r lleiaf datblygedig o'r tri chynllun metro, a hynny'n rhannol am nad yw bargen ddinesig bae Abertawe wedi canolbwyntio ar drafnidiaeth yn y ffordd y mae'r bargeinion dinesig, y dinas-ranbarthau, eraill wedi'i wneud. Dechreuodd yr awdurdodau lleol wneud rhywfaint o waith, ac rydym bellach wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru wneud hwnnw'n fewnol i gyflymu pethau, ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar wneud gwaith mapio a chynllunio hirdymor o ble y gellid datblygu'r metro, ac mae cynnydd yn cael ei wneud, a gallaf ei sicrhau fy mod wedi bod yn mynd ar drywydd hynny ers dechrau yn y swydd. Mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei gyflymu wrth inni weld y cyd-bwyllgorau corfforaethol yn cael eu grymuso o'r flwyddyn nesaf ymlaen. Mae'n hanfodol eu bod yn gweithio gyda ni a Trafnidiaeth Cymru i wneud mwy i lenwi'r bylchau ar y map, oherwydd, os ydym am gyflawni uchelgais 'Llwybr Newydd' ac os ydym am gyflawni ein hamcanion newid hinsawdd, mae'n rhaid inni weld yn ne-orllewin Cymru yr hyn a welwn yng Nghaerdydd a'r Cymoedd yn awr ar ddatblygu'r metro, mewn trafnidiaeth gyhoeddus, bysiau a threnau, ac integreiddio â theithio llesol hefyd. Felly, mae llawer mwy y mae angen i ni ei wneud yn y de-orllewin.

Thank you, Deputy Minister and Minister.

The next item is questions to the Minister for Education and Welsh Language, and the first question is from Jayne Bryant.

Mae'n hanfodol fod addysg yn arfogi pobl ifanc i ddeall a pharchu eu hanesion a'u diwylliannau eu hunain a'i gilydd. Rydym yn ychwanegu addysg am amrywiaeth cymunedau at y cwricwlwm, ac rydym hefyd yn buddsoddi mewn dysgu proffesiynol i gefnogi addysgwyr a gweithio i sicrhau gweithlu mwy amrywiol.

Diolch, Weinidog. Mae'n rhaid i'r hanes a addysgwn gyfleu profiadau a safbwyntiau niferus y rhai sydd wedi galw Cymru yn gartref iddynt. Ni ellir anwybyddu digwyddiadau mawr ac arwyddocaol am eu bod yn anghyfforddus neu'n anodd. Mae terfysgoedd hil de Cymru 1919 wedi cael eu hanghofio i raddau helaeth. Dechreuodd terfysgoedd George Street yng Nghasnewydd ac roedd 5,000 o bobl yn rhan ohonynt cyn iddynt ledu i Gaerdydd a rhannau eraill o Gymru a'r DU. Cysylltodd Prosiect Hanes y Doc a Bigger Picture ag ysgolion cynradd lleol yng Nghasnewydd i nodi'r canmlwyddiant, ond mae'n rhaid gwneud mwy i sicrhau nad yw'r rhan hon o'n hanes yng Nghymru'n mynd yn angof. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i sicrhau bod adegau arwyddocaol yn ein hanes fel terfysgoedd hil de Cymru yn cael eu cynnwys wrth addysgu hanes pobl dduon yng Nghymru?

Wel, rydym yn arwain y ffordd yng Nghymru fel y rhan gyntaf o'r DU i'w gwneud yn orfodol i addysgu hanesion a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig yn y cwricwlwm, a bydd hyn yn atgyfnerthu pwysigrwydd addysgu profiadau'r gorffennol a'r presennol a chyfraniadau ein cymunedau lleiafrifol ethnig fel rhan o stori Cymru ar draws y cwricwlwm. Ac yn ystod gwanwyn y flwyddyn nesaf, rydym i fod i gael sgwrs rhwydwaith genedlaethol, sy'n canolbwyntio ar amrywiaeth, ar gyfer datblygu adnoddau a deunyddiau ategol ar hanes Cymru a chyd-destun lleol. Ac fe fydd hi'n ymwybodol o'r gwaith rydym yn ei wneud i gynyddu amrywiaeth ein gweithlu addysgu drwy annog unigolion o gymunedau duon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig i ddod yn athrawon.

Fe fydd hi hefyd yn ymwybodol fod Estyn wedi cyhoeddi adroddiad thematig fis diwethaf ar addysgu hanes Cymru, gan gynnwys hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig, ac rwy'n ystyried sut rydym yn ymateb i hynny. Ond un o'r pethau sy'n glir o adroddiad Estyn yw pa mor bwysig yw hi fod gan ein pobl ifanc ddealltwriaeth glir o hanes Cymru, gan gynnwys yr agweddau amrywiol niferus arno, gan gynnwys rôl Cymru yn y fasnach gaethweision a'r terfysgoedd hil. Mae'r rhain yn rhannau pwysig o hanes Cymru ac ni ddylid byth eu hanghofio.

Weinidog, mewn egwyddor, nid oes gennyf unrhyw wrthwynebiad o gwbl i blant yng Nghymru ddysgu am hanes pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig yn ysgolion Cymru. Llofnododd bron i 35,000 o bobl ddeiseb yn galw am wneud hyn yn orfodol, gan gydnabod gwaddol trefedigaethedd a chaethwasiaeth mewn cymunedau ledled Cymru. Fodd bynnag, mae gennyf un pryder. Mae perygl y gallai canolbwyntio ar drefedigaethedd a chaethwasiaeth waethygu tensiynau hiliol yn yr ystafell ddosbarth ac na fydd digon o sylw yn cael ei roi i'r cyfraniad cadarnhaol a wneir gan bobl groenliw i'n hanes, pobl fel—Mary Seacole a Mary Prince yn bennaf. Felly, sut y byddwch yn sicrhau y bydd addysgu hanes lleiafrifol ethnig mewn ysgolion ledled Cymru yn cael yr effaith a ddymunir o ran gwella cydlyniant a dealltwriaeth rhwng cymunedau yng Nghymru yn hytrach na lledu'r bwlch rhyngddynt? Ac un is-gwestiwn: pa ddangosyddion perfformiad allweddol y byddwch yn eu rhoi ar waith—gwn eich bod wedi sôn y bydd digon o ddeunyddiau a chymorth ar gael i athrawon, ond pa ddangosyddion perfformiad allweddol y byddwch yn eu rhoi ar waith i fonitro hyn a sicrhau ei fod yn cael yr effaith a ddymunir? Diolch.

Wel, credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Ymwelais ag Ysgol Gynradd Mount Stuart i lawr y ffordd o'r fan hon i lansio gwobr Betty Campbell i athrawon a oedd wedi dangos ymrwymiad penodol i amrywiaeth yn y cwricwlwm ac yn yr ystafell ddosbarth, a bûm yn siarad â'r bobl ifanc yno am eu modelau rôl yn eu cymunedau. Roeddent wedi gwneud prosiect lle roeddent yn dathlu cyfraniadau cadarnhaol cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifol ethnig i'w cymuned ac i Gymru, ac i'r byd yn wir. Felly, credaf fod angen i'r amrywiaeth fod yn wirioneddol amrywiol—mae angen iddi adlewyrchu'r holl brofiad mewn hanes ond yn y Gymru fodern sydd ohoni hefyd, ac rwy'n hyderus, wrth ddysgu'r gwersi y mae'r Athro Charlotte Williams a'i grŵp wedi ein helpu gyda hwy, a'r gwaith y mae Estyn yn ein helpu gydag ef, y byddwn yn gallu darparu cwricwlwm cyfoethog sy'n sicrhau bod ein holl blant ym mhob rhan o Gymru yn deall amrywiaeth lawn hanes Cymru a'r Gymru fodern.

Thank you, Minister, for your responses so far. As you know, 20 per cent of the people of Cardiff come from BAME backgrounds, and, as you've already mentioned, it's crucial that children in these communities are represented in the curriculum and within the education sector. It demonstrates the importance of things such as the Betty Campbell award. On 13 December, I'm sponsoring an event here in the Senedd where Jessica Dunrod, a black author from Cardiff, with Mudiad Meithrin, will hold an exhibition of books by black authors, with characters from various diverse backgrounds in them, that have been translated into Welsh. Will you make every effort to attend that event, Minister, but, more importantly, will you make every effort to promote materials that are inclusive in education? 

Thank you very much for that important question. We're investing significantly in order to ensure support for authors and those providing resources in order to ensure that our teachers have the materials that they need in order to deliver the curriculum in the inclusive way that the Member mentions. If I'm free on that day, I'll be very happy to come to that event. If I'm not free, I'll be happy to arrange another event to meet with her. 

Mae ein plant a'n pobl ifanc ymhlith y rhai sy'n dadlau'n fwyaf angerddol dros ddull uchelgeisiol o fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd ac felly, mae gan y sector addysg rôl sylfaenol i'w chwarae yn cefnogi ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng hinsawdd. Dyna pam fy mod wedi mandadu gofynion carbon sero-net o dan faner newydd cymunedau dysgu cynaliadwy yn ein rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf.

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i roi cynaliadwyedd ar y blaen mewn polisïau addysg a'u hymrwymiad i gynnwys disgyblion wrth gynllunio eu hamgylchedd dysgu. Cefais y fraint o weld yn uniongyrchol pa mor frwd yw disgyblion wrth gymryd rhan mewn prosiectau sy'n effeithio'n uniongyrchol ar eu hamgylchedd dysgu pan ymwelais ag Ysgol Gynradd Stebonheath yn Llanelli sawl blwyddyn yn ôl. Hi oedd yr ysgol gyntaf i elwa o brosiect GlawLif gan Dŵr Cymru i leihau llifogydd yn eu maes chwarae. Defnyddiwyd nifer o nodweddion cynaliadwy yn y cynllun i helpu i leddfu'r broblem ac roedd y plant yn rhan fawr o'r broses gynllunio. Cynhaliwyd gweithdai fel y gallent gyflwyno a thrafod eu syniadau gyda'r peirianwyr. Roedd yn enghraifft wych o sut y mae ymgysylltu â disgyblion yn arwain at ganlyniad cadarnhaol o ran yr amgylchedd dysgu yn ogystal â'r plant.

Yn eich datganiad yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch gyhoeddi y byddech yn sicrhau bod cronfa her ysgolion cynaliadwy ar gael i ysgolion cynradd. A allwch ddweud wrthym pa bryd y gallwn ddisgwyl mwy o fanylion am y prosiect penodol hwnnw?

Wel, diolch i Joyce Watson am y cwestiwn hwnnw. Fel y gŵyr, o 1 Ionawr y flwyddyn nesaf, bydd angen i bob prosiect adeiladu, adnewyddu ac ehangu mawr newydd sy'n gofyn am gyllid drwy'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy, fel y bydd bryd hynny, ddangos gofynion carbon sero-net, ond bydd angen iddo hefyd gynnwys cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer bioamrywiaeth, ar gyfer teithio llesol ac ar gyfer pwyntiau gwefru cerbydau trydan. Ond fel y dywed, ochr yn ochr â hynny, rwyf am fanteisio ar yr union fath o enghraifft roeddech yn ei rhoi yno. Ymwelais ag Ysgol Gynradd Nottage yn etholaeth Sarah Murphy ychydig wythnosau yn ôl a gwelais sut roedd cael pobl ifanc i gymryd rhan yn y broses o gynllunio eu hamgylchedd dysgu yn fuddiol o ran y cynllun, ond hefyd o ran y cwricwlwm. Ac mae'n darparu cyfle ac adnodd addysgu cyfoethog iawn er mwyn galluogi ein holl bobl ifanc i ddod yn ddinasyddion moesegol, gwybodus fel rydym yn dymuno iddynt fod.

Byddaf yn cyflwyno rhagor o wybodaeth, fel y dywed, mewn perthynas â'r gronfa her ysgolion cynaliadwy yn fuan a bydd hynny'n darparu mwy o wybodaeth o'r math y mae'n chwilio amdano, rwy'n credu, ond mae'n gyfle cyffrous iawn i awdurdodau lleol weithio gyda'u hysgolion a chyda'u pobl ifanc i chwilio am fodelau arloesol, defnyddio deunyddiau cynaliadwy a chynnwys disgyblion a staff wrth gynllunio'r amgylcheddau hynny.

A gaf fi ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn perthynas â chludiant o'r cartref i'r ysgol? Yn amlwg, un ffordd o gyrraedd sefyllfa sero-net yw hyrwyddo trafnidiaeth gyhoeddus fel ffordd o gael pobl i'r ysgol ac oddi yno, ond mae'n amlwg fod gormod o bobl yn defnyddio eu ceir i gludo plant i ac o'r ysgol ar hyn o bryd. Ac eto, nid yw'n ymddangos bod y trefniadau cludiant presennol o'r cartref i'r ysgol yn darparu cludiant ar fysiau i ddigon o bobl. A oes unrhyw beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i adolygu ei pholisi ar gludiant o'r cartref i'r ysgol gyda'r bwriad o wneud mwy o ddisgyblion yn gymwys i gael cludiant am ddim ar fysiau?

Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn am y cyfraniad y mae cludiant i'r ysgol yn ei wneud i'n huchelgeisiau ehangach i ddod yn Gymru sero-net. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud eiliad yn ôl y bydd angen cynlluniau teithio llesol uchelgeisiol ar gyfer ail-lansio, os mynnwch, y rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy ac rydym yn gweithio gyda'r bwrdd teithio llesol i sefydlu gofyniad sylfaenol ar gyfer y prosiectau hynny. Ond mae cwestiwn yr Aelod yn fwy cyffredinol na hynny wrth gwrs, ac rwy'n cydnabod yr her y mae'n ei nodi. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i annog atebion teithio llesol, ond hefyd i sicrhau, lle nad yw hynny'n bosibl—ac mae'n amlwg nad yw'n bosibl ym mhobman i'r graddau y byddem yn dymuno—ein bod yn edrych ar y dulliau eraill o deithio. Mae adolygiad ar y gweill ar hyn o bryd yn yr adran newid hinsawdd o gludiant o'r cartref i'r ysgol, ac rwy'n siŵr y bydd cydweithwyr yn yr adran honno'n cyflwyno datganiad maes o law ar yr union bwynt hwnnw.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Laura Jones.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Bron nad yw i'w weld yn hen newyddion bellach, mae cymaint o amser ers imi gael cyfle i'ch holi mewn cwestiynau gan y llefarwyr yn y Siambr, ond mae'n peri pryder mawr i ddarparwyr addysg a minnau y bydd y cwricwlwm newydd yn gweld gwahanu'n digwydd yn y TGAU, y gwyddorau gwahanol, a gwahanu Saesneg a Saesneg—. Mae'n ddrwg gennyf, bydd yn arwain at gyfuno'r gwyddorau, a Saesneg a llenyddiaeth Saesneg hefyd. Yn y Siambr hon, rydym bob amser wedi deall pa mor bwysig yw gwyddoniaeth a phwysigrwydd annog pobl i ddilyn pynciau gwyddonol, yn ogystal â thynnu sylw wrth gwrs at ba mor bwysig yw hi i bobl ddilyn pynciau gwyddonol ar gyfer ein heconomi yn y dyfodol, ar gyfer swyddi yn y dyfodol.

Felly, roedd clywed y cyhoeddiad hwn yn peri penbleth i mi, ac mae'n mynd yn groes i un o bedwar diben y cwricwlwm newydd. Mae cyfuno pynciau yn diystyru'r gorau o'r hyn a gredwyd ac a ddywedwyd dros ganrifoedd. Nid cemeg yw bioleg, ac nid llenyddiaeth Saesneg yw Saesneg. Weinidog, bydd Lloegr yn cadw pynciau ar wahân, gan werthfawrogi eu gwerth a'u pwysigrwydd. Felly, Weinidog, oni welwch y bydd hyn yn anochel yn achosi draen dawn gan y bydd myfyrwyr sydd am astudio meddygaeth yn Rhydychen neu Gaergrawnt angen cymwysterau TGAU gwyddoniaeth driphlyg i wneud y mwyaf o'u gobaith o lwyddo? Ai dyma rydym am ei weld yn digwydd mewn gwirionedd? Mae'n ddigon anodd recriwtio i'r sector addysg heb i staff deimlo bod eu pwnc yn cael ei ddiddymu neu ei gyfuno.

Byddwn wrth fy modd yn clywed eich sylwadau, Weinidog, ar ba effaith y credwch chi y bydd y cam hwn yn ei chael ar blant Cymru—cam nad yw wedi ei gefnogi gan y rhan fwyaf o'r sector addysg, gan gynnwys yr undeb, Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru, a nododd mai dim ond 30 y cant o'r rhai a oedd yn rhan o'r ymarfer ymgynghori gwreiddiol oedd yn credu bod hwn yn syniad clodwiw neu ymarferol, ond rywsut fe gafodd ei gynnwys yn yr adroddiad terfynol. Felly, Weinidog, pam y mae'r undebau, athrawon ym Mhrifysgol Abertawe a'r Gymdeithas Gemeg Frenhinol yn anghywir ynghylch effaith drychinebus y penderfyniad hwn, ond eich bod chi a Cymwysterau Cymru yn iawn?

Wel, rwy'n credu ei bod yn bwysig edrych ar y pwnc hwn gyda rhywfaint o gymedroldeb yn rhai o'r disgrifiadau a roddwn, oherwydd mae'n faes pwysig iawn i'n dysgwyr. Os yw'r Aelod wedi cael cyfle i edrych ar adroddiad Cymwysterau Cymru, 'Cymwys ar gyfer y Dyfodol', bydd wedi gweld dadl Cymwysterau Cymru dros y diwygiadau y maent yn eu hargymell yn y ddau faes, a oedd, fel y mae'n cydnabod, yn destun ymgynghoriad blaenorol. O ran yr argymhelliad, er enghraifft, i ddod â llenyddiaeth Saesneg ac iaith Saesneg at ei gilydd, os edrychwch ar niferoedd cyfredol mewn perthynas â llenyddiaeth Saesneg, gallai'r argymhelliad alluogi mwy o ddysgwyr i gyfranogi o lenyddiaeth Saesneg am fwy o amser yn y cwricwlwm, a dyna yw ei fwriad. Felly, y ddadl a wneir gan Cymwysterau Cymru yw y bydd hynny'n cynnig cyfle i fwy o ddisgyblion nag sy'n ei gael ar hyn o bryd i astudio llenyddiaeth Saesneg.

O ran gwyddoniaeth a thechnoleg, gwn ei bod yn cefnogi'r egwyddor yn y cwricwlwm o sicrhau bod ein dysgwyr yn cael ystod eang o brofiadau. A'r bwriad, sydd eto wedi'i nodi yn adroddiad Cymwysterau Cymru, yw darparu cyfle i ddysgwyr astudio ar lefel TGAU i fod yn gymwys mewn ystod ehangach o gymwysterau. Ac yn wir, bydd yn gwybod mai'r argymhelliad mewn perthynas â chymhwyster gwyddoniaeth yw iddo fod, i bob pwrpas, yn werth dau TGAU, ac i'w gwneud hi'n bosibl ffurfio'r cysylltiadau yn y ffordd y deallwn sy'n bwysig rhwng y gwahanol wyddorau. Mae'n debyg y bydd hi hefyd yn gwybod, ar hyn o bryd, mai ar gyfer y cymhwyster TGAU gwyddoniaeth ddwbl sy'n bodoli'n barod y ceir y mwyaf o geisiadau gwyddoniaeth TGAU ar hyn o bryd. Fodd bynnag, mae'n amlwg y ceir amrywiaeth barn ar hyn, felly hoffwn ei hannog hi ac eraill i gyfrannu at yr ymgynghoriad sydd ar y gweill; mae'n bwysig ein bod yn clywed y safbwyntiau hynny hefyd.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'r rhan fwyaf o'r bobl y siaradais â hwy yn dweud y gwrthwyneb yn llwyr.

Mae adroddiad newydd damniol neithiwr, a ryddhawyd gan Gymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru—undeb arall, Weinidog—wedi tynnu sylw at effaith tangyllido cronig ysgolion Cymru. Mae 'A Failure to Invest: the state of Welsh school funding in 2021' yn rhoi enghreifftiau sy'n peri gofid o'r ffyrdd y mae athrawon wedi cael eu gorfodi i dorri gwariant i fantoli cyllidebau yn wyneb toriadau Llafur. Dywedodd mwy na thri chwarter yr arweinwyr ysgolion nad oes ganddynt ddigon o arian cyfalaf i gynnal eu hadeiladau; dywedodd bron i 92 y cant fod y cyllid ar gyfer disgyblion ag anghenion addysgol arbennig yn eu hysgol yn annigonol; a dywedodd 94 y cant nad yw'r cyllid anghenion dysgu ychwanegol a gânt yn ddigonol i ddiwallu anghenion y ddeddfwriaeth ADY newydd a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hon. Dywedodd bron i bedwar o bob pump o arweinwyr ysgolion y bydd y toriadau y cânt eu gorfodi i'w gwneud yn effeithio'n negyddol neu'n negyddol iawn ar ansawdd y ddarpariaeth ysgol ar gyfer disgyblion Cymru. Mae'r adroddiad hwn, sy'n amlwg yn ddamniol, gan yr undeb yn gofyn llawer o gwestiynau, Weinidog. Y gwir amdani yw bod disgyblion Cymru yn cael £1,000 yn llai na disgyblion Lloegr. Felly, pa bryd y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau cyllid i ddisgyblion Cymru sydd yr un fath â disgyblion Lloegr, a pha bryd y byddwch yn buddsoddi yn nyfodol ein plant ac efallai hyd yn oed yn ariannu ysgolion yn uniongyrchol i sicrhau bod y disgyblion a'r ysgolion yn cael yr arian y maent yn ei haeddu?

Bydd yr Aelod yn gwybod mai darlun rhannol iawn y mae'n ei roi o sefyllfa cyllid i ysgolion yng Nghymru. Fe fydd yn gwybod, ar nifer fawr o fesurau, fod swm y cyllid a fuddsoddir yn system addysg Cymru yn sylweddol uwch na'r hyn a fuddsoddir mewn ysgolion yn Lloegr, y mae hi ei hun yn ei ddewis fel cymharydd ar gyfer y cwestiwn. Rwy'n ymwybodol o'r adroddiad a gwn am ei gynnwys, ac rwyf wedi trafod y materion hyn gyda Chymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon sawl gwaith. Defnyddiodd gyllid ADY fel enghraifft—i ddewis un o'r enghreifftiau a roddodd. Rydym yn cydnabod yn llwyr fod cost ynghlwm wrth drosglwyddo o'r system sydd gennym ar hyn o bryd i'r ddeddfwriaeth newydd. Rydym wedi darparu cyllid sylweddol i'r system ar gyfer costau trosglwyddo. Mae pwysau eraill wedi codi o ganlyniad i ymateb i COVID wrth newid i'r system newydd hefyd, ac rydym wedi darparu cyllid sylweddol i alluogi hynny i ddigwydd. Cefais drafodaethau gydag awdurdodau lleol, ac rwyf wedi dweud, os oes ganddynt dystiolaeth o gostau ychwanegol sylweddol yn hirdymor, fy mod yn agored iawn i dderbyn y dystiolaeth mewn perthynas â hynny.

Diolch, Weinidog. Hefyd, mae ffigurau'r bwlch cyrhaeddiad a ryddhawyd yn ddiweddar yn cynnig darlun pryderus iawn. Fe'u gwaethygwyd gan yr anghydraddoldeb rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yng nghymdeithas Cymru. Mae canlyniadau TGAU uchaf yn dangos bwlch o 11.5 y cant yn 2021. Weinidog, sut y bwriadwch fynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau bod pobl ifanc Cymru yn cael y dechrau gorau mewn bywyd, beth bynnag fo'u cefndir, gan ei bod yn ymddangos bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn gwneud cam â'r tlotaf yn ein cymunedau? Roedd yn ddrwg cyn y pandemig, Weinidog, ond mae'n waeth bellach, gan ei bod yn ymddangos bod y newid i raddau a aseswyd gan ganolfannau wedi gwaethygu'r sefyllfa. Oni chytunwch ei bod hi'n bwysicach nag erioed bellach eich bod yn dychwelyd at arholiadau? Gwn eich bod wedi dweud yn awr mai dyna rydych am ei wneud. Ond yn y Siambr hon, a allwch ddweud yn awr mai dyna yw eich bwriad, sef dychwelyd at arholiadau? A beth rydych yn ei wneud, Weinidog, i sicrhau bod y plant sydd adre o'r ysgol oherwydd COVID neu oherwydd rheoliadau sy'n gysylltiedig â COVID yn cael yr addysg y maent ei hangen ac yn ei haeddu—oherwydd mae plant yn treulio cryn dipyn o amser o'r ysgol ar hyn o bryd—er mwyn sicrhau nad yw'r bwlch hwn yn tyfu yn y dyfodol?

Rwy'n deall diddordeb yr Aelod mewn cau'r bwlch cyrhaeddiad ac fe fydd yn gwybod yn iawn, o'r trafodaethau blaenorol a gawsom yn y Siambr hon, ei bod yn flaenoriaeth bwysig iawn i mi ac i'r Llywodraeth hon yn gyffredinol. Rwy'n rhannu ei phryder mewn perthynas â'r canlyniadau a welsom yr haf hwn, a oedd mewn gwirionedd yn dangos bod y bwlch cyrhaeddiad wedi tyfu. Roedd hynny'n rhywbeth roeddem yn ofni y gallai ddigwydd ac fel y gwn ei bod hi'n gwybod, mae'r rhaglen fuddsoddi adnewyddu a diwygio rydym wedi'i darparu i ysgolion a'r system addysg er mwyn ymateb i heriau'r flwyddyn ddiwethaf wedi'i phwysoli'n sylweddol tuag at gefnogi dysgwyr, dysgwyr difreintiedig neu'r rhai y mae angen cymorth ychwanegol arnynt er mwyn parhau â'u dysgu. Yn ystod y pandemig, rydym wedi darparu bron i £180 miliwn mewn perthynas â'r rhaglen recriwtio, adfer a chodi safonau. Mae hynny ei hun wedi'i bwysoli tuag at ddarparu cymorth mwy dwys i'n dysgwyr mwy difreintiedig ac mae hynny wedi caniatáu cyfleoedd ar gyfer hyfforddiant ychwanegol, ar gyfer mentora ac yn y blaen. Ond mae angen gwneud mwy ac mae'r cyllid yn y system wedi'i gynllunio i gyflawni hynny.

Mae cwestiwn y bwlch cyrhaeddiad yn gyfres ehangach o heriau nag y gellir eu cyflawni a mynd i'r afael â hwy o fewn amgylchedd yr ysgol yn unig. Mae llawer o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu wedi'u cynllunio ar gyfer cau'r bwlch cyrhaeddiad, felly boed yn ymwneud ag ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim, diwygio'r diwrnod ysgol a'r flwyddyn ysgol, neu ysgolion bro, mae'r holl ymyriadau hyn wedi'u cynllunio i gyfrannu at hynny, ac edrychaf ymlaen at weithio ymhellach gyda'r Aelod ar y rheini os yw'n hapus i wneud hynny.

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.

Thank you very much, Llywydd. Would the Minister agree with me that one of the most important things that needs to happen in order to ensure that more children benefit from Welsh-medium education is to ensure that qualified bilingual teachers are available to teach them? Now, whilst we recognise that there has been some progress since the beginning of the pandemic in terms of the numbers choosing to train as teachers, generally speaking the situation in terms of number of Welsh-speaking teachers continues to be critical. And, given the importance of securing an adequate supply of teachers to the 2050 strategy, with the aim of creating a million Welsh speakers, the shortage of over 300 Welsh-medium teachers in the primary sector and 500 in the secondary sector is a cause of great concern. And, as far as I can see, there is no strategy in place to tackle this issue. Now, you and your predecessor have referred on a number of occasions to a 10-year plan. So, can we have an update and a timetable on that plan? And the obvious question to ask, of course, is what are you as a Government specifically intending to do attract bilingual people to the profession, or to provide language training so that non-Welsh speakers can garner the skills and confidence to contribute to the Welsh-medium education sector? 

I thank the Member for that question, and if these are his new permanent responsibilities, I welcome him to them as well. This question is a very valid one. So that we can extend access for people to Welsh-medium education in all parts of Wales, we have to ensure that we reach and go further than the targets that we have at present in terms of recruitment, and we haven't yet done that. 

The programme of work that I published some weeks ago mentioned the plan that we have for a new strategy. The solutions are not simple ones; everyone recognises that. And we have to ensure that we do work in partnership with our broader stakeholders in order to ensure that we make progress in this area. So, we're about to publish a draft document to discuss with stakeholders. We've already been in discussions with the Education Workforce Council, with CYDAG, with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, and with the commissioner, but there are others who will have to be part of that conversation. 

There are variety of things that we can do in order to encourage people to train as teachers—making it easier for them to do that, providing financial incentives for them to do that. So, there are many ways to tackle this. But we need to look at the broader workforce as well. I've had discussions recently on the shortage of classroom assistants who can speak Welsh, and we have to make progress in that area as well, and see the workforce as a whole, as it were. 

Thank you very much. Well, I look forward to seeing the draft strategy. Just to follow up on that, I've been referring specifically to the statutory sector. The objectives of Cymraeg 2050 recognise the important role of further and higher education in delivering this vision of a million Welsh speakers. And you as a Government are duty-bound to ensure that learners and students have opportunities to continue with their education through the medium of Welsh once they've left school. So, what are the Government's plans to ensure that there are more opportunities available and, specifically, that there are more staff available to educate our young people in FE colleges and HE colleges, and also specifically to undertake apprenticeships through the medium of Welsh, because the learners that go on to FE to undertake apprenticeships are the most likely to remain in their areas and to provide important services within their local communities?

I thank the Member for that question as well. We have been discussing this with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol and we've provided more funding for them this year so that they can do more work with us in this area. But he's right to mention that one of the challenges in this area is also the workforce that can provide Welsh-medium education, and also the availability of qualifications in Welsh. We've been discussing those with Qualifications Wales as well. The new commission that will come in the wake of the legislation that we hope to pass here in the Senedd will have a specific duty to ensure the progress of post-16 education through the medium of Welsh, and, so, I believe that will be an important opportunity to extend the provision. One of the things that we need to look at in more detail is the relationship between post-16 education and schools, particularly in the context of the last part of the question, namely apprenticeships provision and post-16 education through the medium of Welsh, so that students become aware during their time at school of the options to undertake vocational qualifications through the medium of Welsh after they leave school.  

Thank you very much. My final question is similar to a question asked by Laura Anne Jones, but I'm going to approach it from a slightly different perspective, namely the attainment gap in the data published by Qualifications Wales this week, which showed that there were fewer A* and A grades in examinations from children in receipt of free school meals as compared to those more privileged learners. Now, you have explained how you intend to tackle this, which was in response to my original question, but in looking back at the time of the pandemic, it's clear that there was a lack of support for these learners, because the gap has widened. So, can you tell us what lessons you have learnt, as a Government, from looking back at that period? And, more importantly, can you confirm how those pupils are being given the chance to catch up with those opportunities that they've missed out on? And what would you think are the main reasons that that gap has widened?

Well, I think that people from more disadvantaged backgrounds have carried the burden of COVID in a variety of ways, including in school life, but more broadly than that in our community as well, and in our economy. We anticipated that that would be a risk, from what we saw developing during COVID, and that's why we provided interventions and funding sources that put a specific emphasis on supporting learners in those cohorts. I don't think that any amount of money or investment can make the difference that we need to make in response to that, but we have to carry on with the interventions that we have. We're also going to ensure that we keep a watching brief on the educational journeys of those affected by COVID, so that we understand, for the purposes of policies in the future, in the coming years, because this is going to be a challenge that we will have for many years, what we can do.

The Member mentioned what we can do to ensure that people can catch up. I'm trying not to talk about 'catching up', because I don't think that that's a way of encouraging commitment and application from our learners, but, as to all of the interventions that we have, in terms of the three Rs and renew and reform, that's their aim—to ensure that our schools have the capacity and our colleges have the capacity to support pupils one-to-one or to provide, in small groups, the further support needed by those who have missed out most.

Mae rhanbarth Dyffryn Clwyd wedi elwa ar gyfanswm o £80 miliwn o fuddsoddiad yn ystod y don gyntaf o gyllid rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Bwriedir buddsoddi £46 miliwn arall yn yr ail don o gyllid, a ddechreuodd yn 2019.

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fodd bynnag, mae budd rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn dibynnu'n fawr ar ble rydych yn byw—loteri cod post yn y bôn. Mae disgyblion yn y Rhyl wedi elwa o adeiladu dwy ysgol fodern ragorol, Ysgol Uwchradd y Rhyl ac Ysgol Gatholig Crist y Gair, yn yr un dref, ac nid yw tref gyfagos Prestatyn wedi cael yr un lefel o fuddsoddiad. Ac er ei bod yn darparu addysg ragorol i blant, mae'r ysgol yn dibynnu ar adeiladau dros dro a godwyd dros 50 mlynedd yn ôl, nad oeddent yn addas ar gyfer y ganrif ddiwethaf, heb sôn am y ganrif hon. Felly, Weinidog, pa bryd y bydd disgyblion Prestatyn, ac Ysgol Uwchradd Dinbych hefyd, yn gweld adeiladau ysgol modern gyda seilwaith sy'n addas i ateb heriau gweithleoedd y dyfodol?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel y gŵyr, mae'n debyg, caiff cynigion ar gyfer ariannu'r rhaglen hon eu cyflwyno gan awdurdodau lleol, ac felly mater i awdurdodau lleol yw gwneud cynigion mewn perthynas ag ysgolion penodol. Nid ein lle ni fel Llywodraeth yw dynodi'r ysgolion unigol. Cânt eu cyflwyno gan ein cydweithwyr mewn llywodraeth leol ar gyfer buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, ac rydym yn cymhwyso'r un meini prawf ym mha ardal bynnag o Gymru y caiff cynnig ei gyflwyno.

Demand for Welsh-medium education in South Wales East remains high. More than £26 million of capital funding is being invested in the region, with five new Welsh-medium schools as well as childcare provision. A further package of £30 million in capital and £2.2 million in grant funding to support Welsh immersion schemes has been made available across Wales.

Thank you, Minister. Plaid Cymru, of course, welcomes the fact that there will be a new Welsh-medium primary opening in Merthyr next September. We also support plans to open a Welsh-medium primary school in Tredegar in 2023. I would like to thank Rhieni dros Addysg Gymraeg and local authorities for their work in progressing this, and the Government for providing the resources.

Many other communities need primary schools, Minister, but my question is on a secondary school. It's a cause of sadness and social and linguistic inequality that there is no secondary Welsh-medium provision in the counties of Merthyr, Blaenau Gwent and Monmouthshire. That means no provision of a Welsh-medium secondary school in 50 per cent of counties in my region. So, where are those children who get that Welsh-medium primary education to go to develop their language skills further and continue to enjoy using the language? Will you today make a commitment that you will do everything in your power to ensure that plans are agreed for Welsh-medium secondary education in the counties of Merthyr, Blaenau Gwent and Monmouthshire during your term as education Minister, please?

I thank the Member for that question. As I said in response to Gareth Davies, we are dependent on proposals from local authorities in this area, as I know that the Member understands. But we also expect to see ambitious strategic plans from every local authority in Wales.

All of the local authorities in her region are now consulting on their plans. Those plans, I know, include consideration of a joint Welsh-medium secondary school, and so I would support that in order to provide across the region the secondary Welsh-medium education provision that young people need in that part of Wales.

Minister, the new curriculum places an expectation on teachers to be able to teach to a certain degree through the medium of Welsh. For the benefit of the pupil, we need high-quality teachers here in Wales, with a wide broad range of experiences and backgrounds, in our schools. In areas such as south-east Wales, where staff are often recruited or even commute from over the border in England, the need for Welsh-medium skills could be a barrier to recruitment. Can you outline what support this Government will provide to any teacher who wants to teach in Wales to learn the necessary language skills in order to ensure that there are no barriers to applicants in making their applications?

Well, not all teachers need to be able to teach through the medium of Welsh. I have just had a conversation with Cefin Campbell about the need to recruit more Welsh-medium teachers. But we also need to provide support, as we are doing through the work of the national learning centre, for adults to be able to learn Welsh in order to extend the use of Welsh in our communities more generally. So, there are a variety of interventions of that kind that are available.

We also need to ensure that we support, as part of the strategy that I mentioned earlier, not only the question of recruitment, but also Welsh learners, and support school leaders to plan more strategically, perhaps, and have the skills and support to do that in order to provide Welsh-medium education more broadly within our schools.

Mae Brexit a COVID-19 wedi dwysáu'r heriau i seilwaith economaidd-gymdeithasol cymunedau Cymraeg eu hiaith. Mae mynd i'r afael â'r heriau hyn yn ganolog i gyflawniad Cymraeg 2050. Mae ein rhaglen waith yn canolbwyntio ar gyfyngu ar effaith a sicrhau cynaliadwyedd a ffyniant ein cymunedau Cymraeg, a byddaf yn cyhoeddi ein cynlluniau'n fuan.

Diolch. Y mis diwethaf, fe ddywedoch chi wrth y Senedd na ddylai cyrraedd targedau creu coetiroedd effeithio ar gymunedau, na newid y math o dirfeddiannwr yn wir. Fe ddywedoch chi hefyd y byddech yn gweithredu pe bai tystiolaeth o broblem yn datblygu. Nawr, mae Undeb Amaethwyr Cymru yn derbyn adroddiadau bron yn wythnosol am ffermydd cyfan, parseli o dir, yn cael eu prynu gan unigolion a busnesau o'r tu allan i Gymru at ddibenion plannu coed. Un buddsoddiad o'r fath yw fferm fawr yma yng Nghymru sydd bellach ym meddiant British Aerospace. I rywun sy'n credu mewn marchnad rydd, credaf nad yw'n iawn ein bod yn gweld ein ffermydd a'n tir amaethyddol yn ein cymunedau Cymraeg cryf yn cael eu prynu mewn buddsoddiadau enfawr i gwmnïau a phobl dros y ffin. Mae NFU Cymru wedi cyfrifo y byddai 180,000 hectar ychwanegol o goed yn galw am goedwigo 3,750 o ffermydd teuluol yng Nghymru. Felly, a ydych yn rhannu fy mhryderon, Weinidog, ac a wnewch chi weithio gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i sefydlu comisiwn pontio teg i sicrhau nad yw baich datgarboneiddio yn disgyn yn anghyfartal ar ein cymunedau gwledig ac yn parhau i effeithio’n negyddol ar y Gymraeg sydd wedi ffynnu yn y gorffennol yn y Gymru wledig? Diolch. 

Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn. Gallaf roi sicrwydd iddi, efallai, fy mod eisoes yn cael trafodaethau gyda'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd mewn perthynas â'r mater hwn. Mae wedi cael ei godi a’i drafod yn y Siambr hon sawl gwaith, gan gynnwys gan Cefin Campbell yn gynharach heddiw. Rwyf am adleisio'r pwynt a wnaeth y Dirprwy Weinidog mewn perthynas â'r pwynt a godwyd gan Cefin Campbell: byddwn yn cydweithio'n agos iawn mewn perthynas â'r pwynt penodol hwnnw.

Minister, the Swansea valley is an area of linguistic importance. Earlier this year, in response to concerns from campaigners and language specialists, you recognised that Neath Port Talbot Council hadn't given proper consideration to the impact of their plans to open a huge new English-medium school in the middle of the valley in Pontardawe on the Welsh language by commissioning a report and delaying the funding for the scheme. The report is unequivocal, although it hasn't been published in full, and I quote:

'it should be clearly underlined that, in terms of the language planning principles and processes noted...no mitigating actions in the context of the future of the Welsh language in the Swansea Valley will compensate for continuing with this proposal as it stands'.  

It also notes that:

'In bilingual communities, languages increasingly become a matter of choice. To support bilingualism within these communities, bilingualism must be an easy choice. This proposal takes away that easy choice.'

Do you agree that the Government needs to intervene where possible in order to safeguard Welsh-speaking communities and not allow local authorities free rein to implement proposals that would be a threat to the future of the Welsh language and a barrier to bilingualism? Thank you.

The Member and I have discussed this issue many times, including before the last election. I know that the Member knows that there is a restriction on what I can say about this specific proposal, because I'm a local Member as well as being a Minister. But, of course, when the Government imposes requirements in terms of prosperity of the Welsh language in communities, then local authorities need to collaborate with the Government in order to ensure that.

Mae Gweinidog yr Economi a minnau wedi ymrwymo i hyrwyddo prentisiaethau yng ngogledd Cymru. Byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar hyrwyddo sectorau twf, megis y rheini yn yr economi werdd, ac yn annog mwy o gyflogwyr i recriwtio pobl ifanc drwy ein cynllun cymell prentisiaethau.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel y byddech chithau'n ei gydnabod hefyd, rwy'n siŵr, mae gan brentisiaethau fudd enfawr i'w gynnig ac yn aml gallant fod yn ddechrau i lwybrau gyrfa hynod lwyddiannus i lawer o bobl ledled fy rhanbarth yng ngogledd Cymru, ac yn wir, ledled Cymru yn gyffredinol, gan ddatblygu sgiliau a rhoi mwy o ddilyniant i bobl yn aml na'r bobl sy'n dewis llwybr amgen drwy'r brifysgol. Yn wir, roeddwn yn un o'r rheini a ddewisodd beidio â mynd i brifysgol ar ôl y chweched dosbarth, er gwaethaf yr anogaeth gref gan fy ysgol.

Yn dilyn y pandemig, mae prinder sgiliau enfawr mewn llawer o ddiwydiannau erbyn hyn, gan gynnwys sectorau fel y sector lletygarwch a thwristiaeth, a gafodd eu taro’n wael yn ystod y pandemig. Yn wir, nodais eiriau Arwyn Watkins, llywydd Cymdeithas Goginio Cymru, yn ddiweddar yn tynnu sylw at yr her. 'Ers mwy na degawd,' meddai, 'mae'r sector dysgu seiliedig ar waith yng Nghymru wedi bod yn galw am barch cydradd rhwng prentisiaethau a graddau, ond mae ein geiriau wedi syrthio ar glustiau byddar.' Felly, Weinidog, pa waith y byddwch yn ei wneud ar y cyd â Gweinidog yr Economi i sicrhau bod myfyrwyr mewn ysgolion yn ymwybodol o'r cyfleoedd a'r manteision enfawr a ddaw yn sgil prentisiaethau?

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Y ddeddfwriaeth a gyflwynwyd i'r Senedd yr wythnos diwethaf, yn fy marn i, yw'r ddeddfwriaeth sy'n sicrhau parch cydradd, ac mae'n cynnwys yr ysgogiadau sy'n ofynnol er mwyn gwireddu'r flaenoriaeth y mae Aelodau ym mhob rhan o'r Siambr hon wedi'i roi i fater parch cydradd ers amser maith. Credaf mai un o'r cyfleoedd diddorol sy'n codi yng nghyd-destun y ddeddfwriaeth honno yw'r ffaith bod cwmpas gwaith y comisiwn newydd yn cynnwys y chweched dosbarth. Credaf y bydd hynny'n newid y berthynas rhwng ysgolion a darparwyr addysg ôl-16 mewn ffordd sy'n gwireddu'r ymdeimlad o gontinwwm dysgu. Credaf y bydd yn darparu cyfleoedd, yn union fel y dywedais mewn ymateb i Cefin Campbell yn gynharach, i ddysgwyr ar bob rhan o'u taith gofio'r pwys cyfartal y dylent ei roi i lwybrau galwedigaethol ôl-16. Fe fydd hefyd yn ymwybodol fod rhai o'r cynigion yn ymgynghoriad 'Cymwys ar gyfer y dyfodol', a gyhoeddwyd gan Cymwysterau Cymru ychydig wythnosau yn ôl, yn ymwneud â darparu ystod o gymwysterau TGAU ag iddynt ffocws mwy galwedigaethol. Mae un ohonynt, er enghraifft, ym maes peirianneg a gweithgynhyrchu. Felly, credaf fod nifer o ffyrdd y gallwn symud yr agenda hon yn ei blaen, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag ef mewn perthynas â'r ddeddfwriaeth honno os yw'n barod i wneud hynny.

Diolch i Mr Rowlands am godi'r cwestiwn pwysig hwn heddiw. Weinidog, dysgais bethau wrth fy ngwaith yn fy mhrentisiaeth beirianneg nad oeddent yn cael eu dysgu yn yr ysgol na'r coleg, nac yn fy ngradd ran-amser pan astudiais ym Mhrifysgol Glyndŵr. Mae'r rhain yn sgiliau sydd o fudd i unrhyw un am weddill eu hoes. Ac yng ngeiriau Michael Halliday, fy nghydweithiwr y cwblheais fy mhrentisiaeth ochr yn ochr ag ef, 'Prentisiaeth yw'r sail a'r sylfaen i adeiladu arni nad ydych yn ei chael drwy'r llwybr traddodiadol.' Bellach, mae Mike Halliday yn bennaeth DRB Group yng Nglannau Dyfrdwy ac yntau ond yn 26 oed—enghraifft wych o'r hyn y gall prentisiaeth o safon ei gynnig.

Weinidog, gwyddom fod angen inni beiriannu a gweithgynhyrchu'r genhedlaeth nesaf o gynhyrchion a thechnoleg gynaliadwy yng Nghymru. I wneud hyn, mae arnom angen i bobl ddod yn beirianwyr a gweithgynhyrchwyr medrus drwy lwybr prentisiaethau ar ôl iddynt adael yr ysgol. A wnewch chi ymrwymo i weithio'n agos gyda Gweinidog yr Economi, darparwyr addysg, darparwyr prentisiaethau, cyflogwyr, ac yn bwysig, undebau llafur i sicrhau bod hyn yn digwydd?

Diolch i Jack Sargeant am ei gwestiwn, ac am ei ymrwymiad, o'r eiliad y cafodd ei ethol, i'r agenda hon. Gwn pa mor angerddol y mae'n teimlo ynglŷn â hyn, yn anad dim am fod ganddo brofiad uniongyrchol ohono. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad clir i ddarparu 125,000 o brentisiaethau pob oedran yn nhymor y Senedd hon. Cânt eu darparu yn unol â blaenoriaethau'r economi yn yr union ffordd y mae'n ei disgrifio. Dim ond drwy weithio mewn partneriaeth â darparwyr addysg bellach, cyflogwyr, ac yn bwysig, undebau llafur, y gallwn wneud cynnydd yn y maes hwn, fel y mae'n dweud.

Qualifications Wales has announced that it's planning to run an exam series in summer 2022, with reductions in course content and other adaptations to reflect disruption to learning. We've also put a range of resources in place, with the WJEC, to support learning and to help young people to prepare.

Thank you for that response. The Government is preparing for a number of COVID-related scenarios in looking to next summer, and I understand that. But, of course, it does create great uncertainty for GCSE and A-level pupils. In terms of A-level, I declare a particularly interest here—not only have I a son who will be taking his A-levels this year, but this is the age group that I trained in rugby for many years, so I want to ensure that they can all deliver their potential. Given that they hadn't taken external AS exams last year because of COVID, hadn't taken GCSE exams the previous year because of COVID, then they are very concerned about the assessment process that they're to face. And given that taking an external examination is never a pleasant experience, even if you've had years of practice, it's even worse taking an exam that will have an influence on your life choices when you've not had that experience before. So, to what extent will that be taken into account in assessment? Because while some will be naturals, possibly, some who won't have taken exams in the past will be at risk of losing out. 

I've had conversations with learners recently, including a panel of learners that the children's commissioner brought together, in order to discuss this question. So, I had an opportunity to discuss directly some of the concerns that individuals and pupils have, as we'd expect, and as the Member mentioned. One of the important things is to realise how different exams will look in terms of their content in light of the work that Qualifications Wales and the WJEC have done. That is, they are much smaller in terms of their scope, because people have missed opportunities for classroom learning. That hasn't happened, by the way, in England. So, the kinds of interventions that we've undertaken here in Wales are much more bespoke in terms of the exam itself. But, partly with the source of funding I mentioned earlier—and I'm about to declare another fund in order to support A-level, GCSE and AS learners to have an opportunity to have much more direct support for preparing, but also to give certainty and confidence to people that they are on the correct pathway. So, more provision will come in the wake of that. But I think that we need to look at both elements: changes to the exams—they won't look, in terms of content and scope, like the previous exams—but also the support to ensure that the learners have the confidence to sit those exams.

Finally, question 8, Vikki Howells.

Mae rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain wedi buddsoddi £1 biliwn yn ein hystâd addysgol hyd yn hyn. Fel y cyhoeddais yn ddiweddar, byddwn yn parhau i adeiladu ar y llwyddiant hwn, gan ddiwallu'r galw lleol am addysg a hefyd i gefnogi ein hymrwymiadau mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd a sicrhau ein bod yn darparu cymunedau dysgu cynaliadwy.

Weinidog, roedd yn bleser ymuno â chi yn agoriad swyddogol yr ysgol newydd gwerth £10.2 miliwn, Ysgol Gynradd Hirwaun, ddydd Iau diwethaf, y rhoddodd Llywodraeth Cymru 65 y cant o'r cyllid tuag ati. Dyma’r ysgol ddiweddaraf mewn cyfres o ysgolion newydd i gwm Cynon, pob un wedi’i hariannu ar y cyd gan gyngor Rhondda Cynon Taf a Llywodraeth Cymru, gan fuddsoddi o ddifrif mewn pobl ifanc yn lleol. Mae ysgol Hirwaun hefyd yn cynnwys cyfleuster Dechrau'n Deg ar gyfer y  blynyddoedd cynnar, felly pa drafodaethau y mae eich adran wedi'u cael ynglŷn â sut y gellir ymgorffori cyfleusterau tebyg mewn prosiectau ysgolion yn y dyfodol a adeiladir drwy gyllid cymunedau dysgu cynaliadwy?

[Anghlywadwy.]—fel y gwn fod yr Aelod, gan y cyfleoedd sydd wedi codi yn yr ysgol honno drwy gydleoli'r ddarpariaeth Dechrau'n Deg gyda'r ysgol ei hun. A chlywsom, rwy’n meddwl, gan ystod o staff pa mor llwyddiannus y bu hynny wrth gefnogi plant ar eu taith ddysgu.

Cyflwynir rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain, a'r rhaglen cymunedau dysgu cynaliadwy fel y caiff ei galw o'r flwyddyn nesaf ymlaen, mewn partneriaeth â ffrydiau cyllido eraill Llywodraeth Cymru, megis y grant gofal plant, y grant hybiau cymunedol ac eraill. Felly, golyga hynny fod y ddarpariaeth gofal plant wedi'i hymgorffori i raddau helaeth yn y broses o werthuso cynigion, wrth iddynt gael eu cyflwyno, a chânt eu hadolygu gan swyddogion polisi'r blynyddoedd cynnar yn Llywodraeth Cymru i sicrhau y gellir gwneud y defnydd gorau o'r cyfleusterau yn y ffordd y mae hi'n awgrymu. Rydym yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol i ariannu cynlluniau cyfalaf Dechrau'n Deg i gefnogi darpariaeth barhaus y rhaglen flaenllaw, ac rydym yn edrych am bob cyfle ymarferol i alinio'r amcanion hynny lle bynnag y gallwn.

I thank the Minister.

The next item would've been topical questions, but none have been accepted today.

Item 4 is the 90-second statements. The first of those is from Peredur Owen Griffiths.

Diolch yn fawr, Lywydd. Mae'n bleser gennyf sefyll yma yn y Senedd heddiw i siarad am garreg filltir bwysig i Flaenau Gwent.

Ym 1971, yng nghartref Joyce Morgan o Six Bells, sefydlwyd band tref Abertyleri. Nawr, 50 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r band yn dathlu eu hanner canmlwyddiant gyda chyngerdd arbennig ddydd Sadwrn yn y Met yng nghanol y dref yn Abertyleri, gyda'r artist gwadd Dan Thomas, sef prif chwaraewr ewffoniwm y band enwog yn rhyngwladol, y Black Dyke Band. Byddaf yno, ac ni allaf aros i glywed y band yn chwarae'n fyw unwaith eto.

Dros y pum degawd diwethaf, mae llawer wedi newid i bobl Blaenau Gwent, ond mae band tref Abertyleri wedi bod yn rhywbeth cyson, cyfarwydd a chysurus drwy gydol y blynyddoedd hynny. Maent wedi bod yn fodd i gerddorion o bob rhan o'r fwrdeistref sirol a thu hwnt fynegi eu hunain. Maent wedi derbyn dysgwyr cwbl newydd, a chyda gwaith caled, ymarfer ac ymroddiad, wedi eu troi'n chwaraewyr gwych.

Yn y cyngerdd ddydd Sadwrn, bydd cyfansoddiad arbennig yn cael ei berfformio am y tro cyntaf, i ddathlu treftadaeth lofaol y cwm, yn ogystal â chofio'r trychineb yng nglofa Six Bells ym 1960 a laddodd 45 o lowyr. Mae'r cyngerdd hwn yn cynrychioli'r hyn y mae sefydliadau fel band tref Abertyleri yn ei wneud orau: dônt â chymunedau ynghyd, gan gadw ein traddodiadau'n fyw wrth gofio ein treftadaeth, ac maent hefyd yn cadw un llygad ar y dyfodol. Gyda hynny mewn golwg, hoffwn ddymuno'r gorau iddynt ar gyfer y cyngerdd y penwythnos hwn, a phob dymuniad da iddynt am yr 50 mlynedd nesaf. Diolch yn fawr.

Lywydd, eleni, mae Seren Books yn fy etholaeth ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dathlu deugain mlynedd. Seren yw prif gyhoeddwr llenyddol annibynnol Cymru, sy'n arbenigo mewn llenyddiaeth o bob rhan o'n gwlad. Gyda chyhoeddiadau'n amrywio o farddoniaeth i ffuglen a llyfrau ffeithiol, rwy'n falch o'r gweithiau arobryn y mae'r tîm wedi'u rhoi i ni a'r llwyfan rhyngwladol. I'w dyfynnu yn eu geiriau eu hunain:

'Ein nod yw nid yn unig adlewyrchu'r hyn sy'n digwydd yn y diwylliant...ond gyrru'r diwylliant hwnnw yn ei flaen, ymgysylltu â'r byd, a chyflwyno llenyddiaeth, celf a gwleidyddiaeth Cymru i gynulleidfa ehangach.'

Ar gyfer y dathliad arbennig hwn, hoffwn dalu teyrngedau arbennig i Cary Archard, sylfaenydd Seren, y gweithiwr cyntaf, Mick Felton, sy'n dal i fod yn rheolwr, golygydd llyfrau ffeithiol a golygydd ffuglen, ac yn olaf, golygydd barddoniaeth Seren, Amy Wack, sy'n rhoi'r gorau i'r swydd y mis hwn ar ôl dros 30 mlynedd. Ymroddiad eich tîm i grefft llenyddiaeth sy'n gyfrifol am lwyddiant Seren. A gadewch imi sôn hefyd am ein llenorion ein hunain o Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl y cyhoeddwyd eu gwaith gan Seren: Rhian Edwards, y mae ei chasgliadau'n cynnwys Clueless Dogs a The Estate Agent's Daughter; Robert Minhinnick, bardd, nofelydd, awdur ysgrifau ac ymgyrchydd amgylcheddol lleol, a Kristian Evans, awdur, sydd wedi golygu casgliad o gerddi, gyda Zoë, o’r enw 100 Poems to Save the Earth, sy'n addas iawn yn ystod COP26 yn fy marn i.

Felly, wrth inni ddathlu 40 mlynedd, gwn y gallwn edrych ymlaen at weld llawer mwy o unigolion talentog ac ymroddedig a'u gwaith yn cael ei gyflwyno i ni drwy Seren Books.

Am 5.13 p.m. ddydd Iau 8 Tachwedd 2001, byddai llawer o bobl ledled Cymru wedi bod yn cael eu te. Fodd bynnag, ym Mhort Talbot, roedd yn foment a syfrdanodd y gwaith dur a'r cymunedau cyfagos, wrth i ffrwydrad ddigwydd yn Ffwrnais Chwyth Rhif 5. Roedd y ffrwydrad mor bwerus, fe gododd y ffwrnais, a oedd yn pwyso oddeutu 5,000 tunnell, dros 0.75 metr i'r awyr, cyn cwympo yn ôl i'w le. Y noson honno, lladdwyd tri o weithwyr dur, anafwyd 12 o weithwyr yn ddifrifol a chafodd nifer o rai eraill fân anafiadau. Aeth y tri dyn a fu farw—Andrew Hutin, 20 oed, Stephen Galsworthy, 25 oed a Len Radford, 53 oed—fel pob un o’r gweithwyr dur, i'r gwaith y diwrnod hwnnw gan ddisgwyl mynd adref ar ddiwedd eu shifftiau, ond golygodd y digwyddiad trasig hwn nad aethant byth adref. Mae eu marwolaethau'n ein hatgoffa o'r peryglon y mae gweithwyr dur yn eu hwynebu bob dydd.

Nododd yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch

'er bod canlyniad y ffrwydrad yn ddigynsail yn y diwydiant cynhyrchu dur'—

roedd—

'yn ganlyniad i nifer o fethiannau rheoli diogelwch... dros gyfnod estynedig.'

Ugain mlynedd yn ddiweddarach, rhaid inni beidio ag anghofio'r tri gweithiwr dur na'r hyn a achosodd eu marwolaethau. Mae'n ddyletswydd arnom fel gwleidyddion i wneud popeth a allwn i sicrhau nad slogan yn unig yw diogelwch yn y gwaith, ond hawl a disgwyliad gan bob gweithiwr, boed hynny mewn gwaith dur, ffatri neu unrhyw leoliad arall. Bydd y digwyddiad trasig hwn yn byw nid yn unig gyda gweithwyr dur a phobl Port Talbot, ond mae'n rhaid iddo fyw gyda phob un ohonom ninnau. Heddiw, rydym yn cydymdeimlo â theuluoedd a ffrindiau Andrew, Stephen a Len, ac rwy’n galw ar bob un ohonoch i beidio ag anghofio amdanynt.

Thank you, all, very much. We will now take a short break to allow for some changeovers in the Chamber, and we will ring the bell two minutes before we recommence.

Welcome back. The next item is the Welsh Conservatives' debate: spiking. I call on Tom Giffard to move the motion. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl hon yn y Senedd heddiw am y pryder cynyddol ynghylch y cynnydd syfrdanol mewn sbeicio diodydd mewn clybiau nos yng Nghymru a ledled y DU. Rwy'n siŵr fod llawer ohonom yn y Siambr hon wedi clywed straeon erchyll, naill ai yn ein mewnflychau fel Aelodau o'r Senedd neu gan ein ffrindiau a'n teuluoedd, ac mae hwn yn fater sy'n effeithio ar bob rhan o Gymru. Mae'n flin gennyf ddweud bod llawer o fenywod wedi dweud wrthyf eu bod bellach yn rhy ofnus i fynd allan i fwynhau eu hunain yn ein clybiau am eu bod yn poeni am eu diogelwch eu hunain. Ac i wneud pethau'n waeth, nid sôn am sbeicio diodydd yn unig a wnawn mwyach. Dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, cafwyd llu o adroddiadau o fenywod yn cael eu sbeicio gan bigiadau yn ein clybiau nos hefyd. Mae'n rhaid i rywbeth newid. A newid yn gyflym.

Bydd rhai yn gofyn pam fy mod i, fel dyn, yn agor y ddadl hon heddiw, ar fater sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod. A thra nad wyf am siarad heddiw i fychanu neu 'ddynsbonio' unrhyw un o'r materion o dan sylw yma neu'r straeon y mae ein menywod yn eu hadrodd, mae'r rheswm roeddwn am siarad heddiw'n glir: er mwyn i ni, fel dynion, sefyll ochr yn ochr â'n chwiorydd, partneriaid, cydweithwyr a ffrindiau, a hyd yn oed menywod nad ydym yn eu hadnabod, i gyfleu'r neges i ddynion eraill fod yr ymddygiad hwn yn gwbl wrthun, yn annerbyniol ac nad oes lle iddo yn ein cymdeithas. Dylai pawb allu mynd allan a chael amser da gyda ffrindiau neu deulu yn ein clybiau nos heb ofni cael eu sbeicio gan yr unigolion ffiaidd ac atgas hyn. Ond mae arnaf ofn ei bod yn broblem sydd ar gynnydd. Yn 2019, cafwyd 1,020 o achosion o sbeicio diodydd yng Nghymru a Lloegr. Fodd bynnag, ym mis Medi a mis Hydref eleni yn unig, cadarnhawyd 198 o achosion o sbeicio diodydd, ynghyd â 24 achos o sbeicio drwy bigiad. Ac mae achosion sy'n ymwneud â phobl dan 18 oed wedi mwy na dyblu, o 32 yn 2015 i 71 yn 2018. A rhwng mis Ionawr a mis Medi 2019, cafodd 68 o achosion eu cofnodi. Ond cyfyngedig yw gwerth y data hwnnw hyd yn oed, gan ein bod hefyd yn gwybod nad yw'r heddlu'n cael gwybod am y rhan fwyaf o'r digwyddiadau. Dangosodd astudiaeth gan StopTopps nad oedd oddeutu 98 y cant o ddioddefwyr—98 y cant—wedi rhoi gwybod i'r heddlu am y digwyddiadau hyn, ac roedd llawer yn teimlo na fyddai pobl yn eu credu.

Yn ogystal, nid yw'r rheini sy'n cael eu sbeicio bob amser yn sylweddoli eu bod wedi cael eu sbeicio, neu maent yn ei anwybyddu fel rhywbeth nad yw o bwys, neu'n anffodus, efallai nad ydynt yn sylweddoli ei bod yn drosedd yn y lle cyntaf. Dyna reswm arall pam ein bod yn cyflwyno'r ddadl hon heddiw—i godi ymwybyddiaeth o'r broblem ac i annog pobl sy'n cael eu sbeicio i roi gwybod i'r heddlu, nid yn unig am ei bod yn drosedd, ond am y byddai'n rhoi syniad cliriach i ni o faint y broblem, ac i'r heddlu nodi mannau problemus posibl ar gyfer y math hwn o weithgarwch i allu mynd i'r afael ag ef ac i allu dal y troseddwyr sy'n gwneud hyn fel na allant niweidio unrhyw un arall yn y dyfodol.

Mae'r achosion cynyddol o sbeicio wedi ysgogi nifer o bobl i gymryd camau i fynd i'r afael â'r mater hwn. Y mwyaf nodedig, efallai, yw boicot diweddar Girls Night In a ddigwyddodd dros bythefnos yn ôl. Fe wnaethant drefnu boicot cydgysylltiedig o sefydliadau bywyd nos ledled y DU i annog y diwydiant bywyd nos i fod o ddifrif ynglŷn â'r mater, yn ogystal â diogelwch menywod ifanc. Credaf ei bod yn bwysig, serch hynny, nad ydym yn paentio'r diwydiant bywyd nos cyfan gyda'r un brwsh. Mae rhai lleoliadau wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol i hyn, a dylid eu canmol am hynny—clybiau nos fel Sin City yn Abertawe yn fy rhanbarth, lle mae'n rhaid imi gyfaddef fy mod wedi treulio rhywfaint o amser dros y blynyddoedd. Mae'n un o'r lleoliadau hynny. Maent wedi gweithredu'n rhagweithiol, gan archebu 12,500 o StopTopps—math o gaead gwrth-sbeicio—yn ogystal â'u polisi hirsefydlog i gyfnewid unrhyw ddiodydd yn y lleoliad y mae pobl yn amau ​​eu bod wedi'u sbeicio.

Ond gwn nad dyna fydd y profiad ym mhob clwb nos ym mhob tref a phob dinas yng Nghymru, a dylai'r rheini a all wneud mwy wneud hynny. Fodd bynnag, gŵyr pob un ohonom na all hyn fod yn gyfrifoldeb i berchnogion y busnesau hynny'n unig. Er bod rhai yn y diwydiant bywyd nos wedi cymryd camau, ni all y cyfrifoldeb fod ar y clybiau nos yn gyfan gwbl yma, yn enwedig mewn diwydiant sydd wedi dioddef trafferthion ariannol aruthrol dros y 18 mis diwethaf oherwydd cyfyngiadau COVID.

Ond mae mwy y gall y Llywodraeth ei wneud bob amser yn y maes hwn, a dyna pam rwy'n croesawu, er enghraifft, y buddsoddiad o £30 miliwn ledled y DU i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae hynny'n cynnwys £5 miliwn i gronfa diogelwch menywod yn y nos, yn ychwanegol at y £25 miliwn a roddwyd i'r gronfa strydoedd mwy diogel. Mae'r buddsoddiad ariannol hwn gan Lywodraeth y DU yn hanfodol i gefnogi cynlluniau fel Ask for Angela, sef system sy'n helpu pobl i deimlo'n ddiogel rhag ymosodiad rhywiol drwy ddefnyddio allweddair i nodi pan fyddant mewn perygl neu mewn sefyllfa anghyfforddus.

Rydym hefyd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried ystod o syniadau ymarferol yn ein cynnig heddiw i sicrhau diogelwch menywod mewn clybiau nos. Bydd gwella teledu cylch cyfyng mewn lleoliadau, er enghraifft, yn helpu i roi mwy o dystiolaeth wrth erlyn y troseddau hyn, a gall roi hyder i bobl roi gwybod amdanynt, yn enwedig y rheini y soniais amdanynt yn gynharach a oedd yn ofni na fyddai pobl yn eu credu. A byddai darparu mwy o gaeadau poteli a gorchuddion diodydd mewn lleoliadau hefyd yn helpu i fynd i'r afael â'r broblem hon, ac yn gwneud sbeicio diodydd bron yn amhosibl. A gall helpu staff i nodi'r arwyddion yn gynharach fod rhywun wedi cael eu sbeicio eu helpu i drin y materion hyn pan fyddant yn codi.

Dyna pam fod gwelliannau Llywodraeth Cymru heddiw yn siomedig, gan fod angen i Lywodraeth Cymru gamu i mewn a gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau diogelwch y rheini sy'n mynd allan gyda'r nos. Yn hytrach na lleihau eu cyfrifoldeb, dylai Llywodraeth Cymru fod yn cefnogi ein cynnig, sy'n gam pwysig i fynd i'r afael â sbeicio a gwneud lleoliadau'n amgylchedd mwy diogel i bawb ei fwynhau. Ac mae'r sefyllfa bresennol yn galw am weithredu, gan nad diodydd yn unig sy'n cael eu sbeicio bellach, ac mae tuedd frawychus o chwistrellu pobl â nodwyddau. Mae wedi ychwanegu elfen greulon arall o berygl at yr hyn sydd eisoes yn fater hynod bwysig.

Ers mis Medi—mis Medi—cafwyd adroddiadau am 218 digwyddiad o'r fath yn y DU, a gwyddom y bydd llawer mwy heb eu cofnodi. A dylem roi ystyriaeth lawer mwy difrifol i sbeicio pobl drwy bigiad. Mae'n rhan o gynnydd mewn camdriniaeth wedi'i thargedu tuag at fenywod yn bennaf. Mae ymhlith y troseddau mwyaf difrifol y gallai unrhyw un eu cyflawni. Nid oes ddwywaith amdani—mae gweithred o'r fath yn cael ei chyflawni oherwydd bwriad i dreisio menywod, ac mae'n rhaid ei thrin gyda'r difrifoldeb y mae'r ensyniadau hynny'n eu haeddu. Ond y cwestiwn allweddol yw hwn: beth fydd yn newid ar ôl i sylw'r cyfryngau i'r stori dawelu? Beth fydd yn newid ar ôl i'r cynnig hwn gael ei drafod ac ar ôl inni bleidleisio arno heddiw? A fyddwn yn gadael y Siambr hon wedi gwneud popeth a allwn i ddiogelu ac amddiffyn menywod? A dyna pam rwy'n galw ar bawb i gefnogi ein cynnig heddiw.

I have selected the three amendments to the motion, and I call on Sioned Williams to move amendments 1 and 3, tabled in the name of Siân Gwenllian.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch hefyd o siarad yn y ddadl bwysig hon, oherwydd mae hwn yn fater sydd, yn llythrennol, yn fy nghadw'n effro yn y nos oherwydd bod gennyf ferch 19 oed. Mae'n dweud wrthyf, bob tro y bydd yn mynd allan i far neu glwb, neu i barti yn nhŷ myfyriwr arall, ei bod yn ymwybodol, yn anffodus, fod yn rhaid iddi geisio diogelu ei hun a'i ffrindiau rhag iddynt gael eu sbeicio naill ai drwy ddiodydd neu drwy gael eu chwistrellu, pethau a allai arwain at drais rhywiol yn y pen draw. Rwy'n gorwedd yn effro yn aros am y neges destun i ddweud ei bod gartref yn ddiogel. 

Mam i fenyw ifanc neu beidio, rhaid bod y mater hwn yn destun pryder i ni i gyd, a rhaid i ni, gynrychiolwyr y gymdeithas Gymreig, wneud mwy i fynd i'r afael â phroblem casineb at fenywod, aflonyddu rhywiol a thrais rhywiol sy'n ganolog i'r ddadl heddiw a gwelliannau Plaid Cymru i'r cynnig. Nid yw hon yn broblem newydd, ac er nad yw'n drosedd a gyflawnir yn erbyn menywod yn unig, mae'r mwyafrif llethol o ddioddefwyr sbeicio yn fenywod, ac rwy'n siŵr fod pob menyw yn y Siambr hon a thu hwnt, ar ryw adeg neu'i gilydd, wedi teimlo'r un pryder yng nghefn eu meddyliau wrth iddynt fwynhau noson allan. Ond mae'r broblem yn gwaethygu, ac nid ydym ni fel cymdeithas yn mynd i'r afael ag achos y broblem hon. Ac nid yw'r system cyfiawnder troseddol yn gwasanaethu nac yn gwrando ar fenywod sy'n ddioddefwyr sbeicio ac ymosodiadau a thrais rhywiol. Nid oes ond angen inni edrych ar yr ystadegau cywilyddus ar y gostyngiad yn nifer yr erlyniadau a'r euogfarnau trais rhywiol a domestig i weld bod hyn yn wir. 

Yn ystod y ddau fis diwethaf, fel y dywedodd Tom Giffard, cadarnhaodd heddluoedd y DU 198 o adroddiadau o sbeicio diodydd, a 56 o ddigwyddiadau gyda dioddefwyr yn dweud eu bod yn ofni eu bod wedi cael eu sbeicio drwy bigiad. A dim ond crafu'r wyneb yw hynny, oherwydd canfu ymchwil a gyflawnwyd gan Stamp Out Spiking UK nad oedd 98 y cant o ddioddefwyr sbeicio yn rhoi gwybod amdano, gan nad oeddent yn credu yn y broses gyfiawnder neu am eu bod yn meddwl na fyddai'r heddlu'n eu credu. Nid ydym yn gwybod i ba raddau y mae'r drosedd hon yn digwydd, felly sut y gallwn fynd i'r afael â hi'n iawn? Ac oherwydd ein bod yn gwybod bod cynifer o achosion yn mynd heb eu cofnodi, gwyddom felly nad ydym yn gwrando ar y rhai sy'n dioddef canlyniadau hunllefus y drosedd hon nac yn eu cefnogi. 

Er y gall cyflwyno cynigion fel gorchuddion diodydd a chaeadau poteli, gwell diogelwch a theledu cylch cyfyng ganiatáu i bobl deimlo'n fwy diogel rhag sbeicio wrth fynd allan i rai lleoliadau, megis clybiau a bariau, nid yw hynny'n wir, wrth gwrs, mewn partïon yn nhai pobl, ac ni fydd y mesurau hyn yn newid yr agweddau diwylliannol sy'n gyrru trais rhywiol yn y lle cyntaf. Oherwydd os ydym o ddifrif ynglŷn ag atal sbeicio, mae'n rhaid inni fynd i'r afael â gwraidd y broblem sy'n arwain at y drosedd hon. A gadewch i ni fod yn glir: gellir gweld patrymau ymddygiad sy'n codi o gasineb at fenywod a all arwain at sbeicio mewn nifer enfawr o leoliadau eraill ledled ein cymdeithas. Ceir lefel uchel o drais ac aflonyddu rhywiol, epidemig mewn gwirionedd, yn ôl Cymorth i Fenywod Cymru, y tu hwnt i sbeicio ac economi'r nos. Mae'n rhaid ystyried bod yr agweddau sy'n gyrru aflonyddu rhywiol a thrais a cham-drin yn gwbl annerbyniol ym mhob lleoliad, gan gynnwys y cartref, mewn ysgolion a cholegau ac yn y gweithle. Er mwyn helpu i gyflawni hyn, mae'n rhaid inni fuddsoddi ac ariannu mentrau'n gynaliadwy gyda'r nod o atal trais yn erbyn menywod, a chefnogi'r holl oroeswyr yn yr un modd ar hyd a lled Cymru. 

Mae addysg, wrth gwrs, yn allweddol i atal, a soniodd Tom Giffard am ymgyrch Big Night In mewn colegau a phrifysgolion, sydd wedi codi ymwybyddiaeth o ffenomenon sbeicio ac sydd wedi gwneud cyfres o ofynion ymarferol yn deillio o brofiad menywod eu hunain, gan gynnwys pwyslais ar hyfforddiant i staff bariau a chlybiau, yn ogystal ag i bob glasfyfyriwr, ar sut i ymateb i ddigwyddiadau o'r fath. Dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i weithio gyda sefydliadau partner i weithredu'r gofynion hyn, a helpu i edrych ar atal, lles dioddefwyr a chymorth drwy ddarparu strategaeth gynhwysfawr a phenodol ar hyn ar gyfer economi'r nos yng Nghymru. 

Ac mae'n amlwg fod angen i Lywodraeth Cymru bwyso am wella'r mecanweithiau adrodd, y prosesau a'r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â sbeicio, ymosodiadau rhywiol ac aflonyddu, er mwyn sicrhau bod menywod yng Nghymru yn teimlo y gallant roi gwybod am y troseddau hyn a gweld cyfiawnder yn cael ei weinyddu. Ar hyn o bryd, nid yw'r weithred o sbeicio ynddi ei hun wedi'i chategoreiddio'n benodol yn y gyfraith; fe'i rhestrir yn hytrach fel trosedd o dan ddeddfwriaethau eraill, sydd hefyd yn cynnwys llawer o fathau eraill o droseddau. Mae hyn yn amharu ar gasglu data, ac mae'n golygu nad oes gennym ddarlun cywir o'r broblem. Mae hefyd yn hepgor yr elfen ryweddol na ellir gwadu ei bod yn bresennol yn y rhan fwyaf o achosion o sbeicio. Dylai Llywodraeth Cymru alw ar y Swyddfa Gartref i adolygu'r ffordd y caiff sbeicio ei ddosbarthu a'i gofnodi er mwyn caniatáu i'r sector bywyd nos ac awdurdodau perthnasol gael meincnod i allu archwilio gwahaniaethau rhanbarthol a meddwl am atebion ar sail dealltwriaeth well.

Yn y cyfamser, dylid annog a chefnogi heddluoedd yng Nghymru i nodi pan fydd troseddau'n cael eu hysgogi gan gasineb tuag at ryw neu rywedd, fel y gellir gwella'r data ar gyfer Cymru'n unig. A dylai Llywodraeth Cymru hefyd ofyn am eglurder gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'u cynlluniau i wneud casineb at fenywod yn drosedd gasineb, newid a argymhellwyd gan arolwg cyfredol Comisiwn y Gyfraith. Mae troseddau fel sbeicio yn digwydd i fenywod am mai menywod ydynt. Hyd nes y bydd cymdeithas yn deall hyn, hyd nes y caiff hyn ei ymgorffori yn y gyfraith a'i gydnabod gan yr heddlu a chan y llysoedd, ni fydd menywod sy'n cael eu sbeicio byth yn cael eu credu, eu diogelu a'u cefnogi'n llwyr, a hyd nes y bydd hynny'n digwydd, bydd y troseddau hyn yn parhau. Mae'n rhaid inni greu'r Gymru rydym eisiau ei gweld; mae'n rhaid i ni feithrin cenedl lle mae'r rhywiau'n gyfartal—

Mae'n rhaid i'r Aelod ddirwyn i ben yn awr.

—rydym eisiau i'n merched dyfu i fyny ynddi heb ofn. Geilw hyn am fyw na lliniaru risgiau; rhaid anelu at bolisi i ddileu'r risgiau hynny'n gyfan gwbl. Diolch.

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt, to formally move amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths.  

Formally. 

Gadewch inni fod yn glir: dynion yn unig sy'n sbeicio. Dim ond dynion sy'n treisio ac yn cam-drin menywod ar ôl eu gwneud yn anymwybodol; problem dynion ydyw, nid problem menywod. Ac eto, rydym bellach mewn sefyllfa lle mae pobl yn dweud wrth fenywod sut y gallant gadw eu hunain yn ddiogel, lle mae clybiau nos a bariau a heddlu a grwpiau cymorth yn cynnig mesurau i helpu menywod i gadw eu hunain yn ddiogel. Nawr, mae'n bosibl fod angen mesurau a chyngor o'r fath ar hyn o bryd, oherwydd y perygl. Ond gadewch inni fod yn gwbl glir: dynion sy'n creu'r perygl, nid menywod, ac mae angen i ddynion herio'r diwylliant sydd wedi gwneud i hyn ddigwydd, lle mae rhai dynion yn credu ei bod yn dderbyniol i edrych ar fenywod nid yn unig fel nwyddau, ond fel pethau i gamfanteisio arnynt a'u cam-drin. Un symptom eithafol yn unig o'r agweddau hyn yw'r twf arswydus mewn sbeicio sy'n gysylltiedig â thrais a cham-drin rhywiol ac mae angen i ni ei herio.  

Canfu ymchwiliad gan y BBC yn 2019 dros 2,500 o adroddiadau i'r heddlu ynghylch sbeicio diodydd yng Nghymru a Lloegr dros y pedair blynedd flaenorol—dros 2,500. Mae'r heddlu ledled y DU yn cael nifer gynyddol o adroddiadau am achosion o sbeicio, gyda llawer ohonynt yn cynnwys cyfeiriad at rywbeth miniog, ac mae undebau myfyrwyr ledled y wlad bellach yn adrodd yn rheolaidd am achosion tybiedig o ymyrryd â diodydd. Mae un newyddiadurwr benywaidd yn ysgrifennu:

'Bron nad yw llaw dieithryn yn gwthio i fyny eich sgert ar noson allan wedi dod yn ddigwyddiad arferol i fenywod ifanc. Mae aflonyddu ar y stryd—nid chwibanu a gweiddi ond dynion yn gwneud awgrymiadau anweddus a menywod yn cael eu dilyn gan ddynion a allai droi'n ymosodol os cânt eu gwrthod—wedi ei normaleiddio.'

Mae hi'n parhau:

'Mae menywod ifanc wedi cael llond bol ar glywed y dylent aros gyda'i gilydd, neu y dylent gadw llygad ar eu diodydd, er mai'r broblem yw trais dynion, nid pa mor ofalus yw menywod.'

Nawr, mae rhai mentrau gwych wedi bod yn herio hyn yn ddiweddar, gan gynnwys Big Night In a drefnwyd gan undebau'r myfyrwyr yn ystod wythnos y glas i foicotio clybiau nos er mwyn codi ymwybyddiaeth nid yn unig o'r risgiau ond hefyd yr angen i ddynion wneud safiad. Ac yn wir, ymunodd tîm rygbi'r dynion ym Mhrifysgol Abertawe â'r boicot, gydag un o aelodau'r tîm yn dweud:

'Cafodd stigma gwrywdod tocsig ei gysylltu â bechgyn rygbi...roeddem eisiau bod yn un o'r clybiau cyntaf i wneud rhywbeth yn ei gylch, oherwydd mae pawb yn adnabod rhywun sydd wedi dioddef hyn ac rydym eisiau newid hynny.'

Fe wnaeth Cymorth i Fenywod Cymru fy nghyfeirio at ymgyrch That Guy, a gynhelir gan Heddlu'r Alban, gyda 'Better Ways to be a Man' yn is-deitl iddi gyda llaw, ac mae wedi denu cymeradwyaeth bersonol gan ffigurau adnabyddus fel Mark Bonnar, sy'n actio yn Line of Duty, a Greg McHugh, un o actorion The A Word, a sêr chwaraeon yr Alban ac eraill yn sôn am eu rolau fel gwŷr a thadau i ferched, ac am bwysigrwydd siarad â'ch ffrindiau, a dweud, 'Peidiwch â bod yn ddyn fel'na' fel y mae'r ymgyrch yn dweud, ond hefyd, 'Peidiwch â gadael i'ch meibion fod yn ddynion fel'na chwaith.' Ac mae sefydliadu ieuenctid wedi defnyddio'r ymgyrch fel ffordd o ddechrau sgwrs gyda dynion ifanc ynghylch yr ymdeimlad o hawl rhywiol mewn dynion ac ymddygiad amhriodol a lle y gall hyn arwain. Fel y dywed Mark Bonnar:

'Mae'n rhaid inni archwilio ein hymddygiad fel dynion a herio ymddygiad ein cyfoedion.'  

Felly, i gloi, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa waith rydym yn ei wneud yn Llywodraeth Cymru gyda phartneriaethau diogelwch cymunedol a'r heddlu yng Nghymru, ond gydag eraill hefyd, gan gynnwys awdurdodau lleol, gwasanaethau ieuenctid, sefydliadau'r trydydd sector, yn ogystal â chlybiau nos a bariau a lleoliadau adloniant, a chyda sefydliadau fel Cymorth i Fenywod Cymru, nid yn unig i godi ymwybyddiaeth o'r broblem a deall maint y broblem, ond er mwyn mynd i'r afael â mater sylfaenol gwrywdod gwenwynig, yr ymdeimlad o hawl rhywiol mewn dynion a chasineb at fenywod? Mae angen inni fynd at wraidd y broblem, nid y symptomau'n unig.

Mae hon yn drafodaeth hynod bwysig ac amserol sydd angen ei chynnal ar frys, a diolch i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am ei chynnig. Fel arweinydd cymunedol, menyw a mam, mae sbeicio'n ffenomenon fodern sy'n greiddiol i bryderon am ddiogelu lles ein hanwyliaid a menywod ifanc eraill pan fyddant allan yn mwynhau ein lleoliadau lletygarwch. Gyda'r nod o analluogi rhywun ddigon i ddwyn oddi arnynt neu ymosod arnynt, a drysu dioddefwyr i'r pwynt lle maent yn cyfogi, yn cael rhithwelediadau ac amnesia, mae hon yn weithred ddieflig a llwfr gan leiafrif o unigolion sydd bellach yn bygwth diogelwch ein pobl ifanc a hyfywedd ein gweithredwyr diwydiant nos rhagorol.

Mae ymchwil gan StopTopps a gynhaliwyd yn gynharach eleni yn dangos bod 38 y cant o'r ymatebwyr wedi dioddef sbeicio o leiaf unwaith, ac ni wnaeth 98 y cant ohonynt roi gwybod i'r heddlu am y drosedd. Gwyddom hefyd fod adroddiadau ac euogfarnau am sbeicio yn isel ar y cyfan, yn aml oherwydd pryderon y dioddefwyr na fyddant yn cael eu credu, neu na fydd yr heddlu'n gweithredu. Mae Heddlu Gogledd Cymru wedi derbyn 22 adroddiad ynghylch sbeicio hyd yma eleni, ond un arestiad yn unig a ddeilliodd o hynny. Yn 2020, cafwyd 18 adroddiad; dim arestiad. Mae'r diffyg cysylltiad hwn rhwng y niferoedd sy'n adrodd am y digwyddiadau a nifer yr arestiadau yn peri pryder ac yn galw am sylw.

Mae gan yr heddlu bwerau sylweddol i weithredu lle maent yn credu bod problem. Gallant alw am adolygu trwydded safle a gallant weithio gyda'r rheolwyr a'r awdurdod trwyddedu. Felly, tybed—i adleisio'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, Huw—a all Llywodraeth Cymru amlinellu pa sgyrsiau y mae ein Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith yn Llywodraeth y DU i sicrhau bod ein heddluoedd yn cael hyfforddiant priodol i ddeall a defnyddio'r pwerau hyn.

Gweithgaredd brawychus arall, a grybwyllwyd gan Tom Giffard, yw'r pigiadau a ddefnyddir ar eraill. Dywedodd Cyngor Cenedlaethol Penaethiaid yr Heddlu fod 24 adroddiad o sbeicio drwy chwistrellu wedi'u gwneud ym mis Medi a mis Hydref yn unig, gan gyflwyno elfen newydd o berygl i'n pobl ifanc. Er bod y data'n awgrymu bod sbeicio diodydd yn llawer mwy cyffredin na sbeicio drwy chwistrellu, mae pryderon am sbeicio yn cyfuno â phryderon am ledaeniad hepatitis B ac C, gan golygu bod llawer o fenywod ifanc bellach yn gorfod gwisgo siacedi denim fel ffordd o atal neu arafu effeithiau pigiad. Ond mae'n parhau i fod yn anodd asesu a yw sbeicio drwy nodwydd yn dod yn duedd genedlaethol oherwydd y diffyg data ymarferol sydd ar gael. Felly, unwaith eto, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i gynnal adolygiad cyflym wedi'i arwain gan randdeiliaid i ganfod gwir nifer yr achosion o sbeicio drwy nodwydd sydd wedi digwydd yng Nghymru, ac archwilio ffyrdd y gall lleoliadau gymryd camau mwy ataliol. Mae angen cadarnhad hefyd y bydd trafodaethau o'r fath yn cael eu defnyddio yn awr i ddiweddaru 'Cynllun Cyflawni ar gyfer Camddefnyddio Sylweddau 2019-2022'. Er i hwn gael ei ddiweddaru ym mis Ionawr, mae'n syndod nad oes sôn am sbeicio, na'r pigiadau hyn yn wir.

Hoffwn gloi drwy dalu teyrnged i'r gwaith rhagweithiol a wnaed gan gweithwyr proffesiynol yn y diwydiant a rhai sy'n barod i gyflwyno mwy o archwiliadau wrth adael pobl i mewn i leoliad. Mae angen rhoi mwy o gamau ar waith, gan gynnwys gwella teledu cylch cyfyng i gynorthwyo gyda chasglu tystiolaeth a chymorth i hyfforddi staff ar sut i adnabod ac ymdrin ag achosion o sbeicio. Bydd hyn hefyd yn helpu gyda digwyddiadau cysylltiedig eraill, ac mae'n rhaid i mi sôn yma heddiw am y cynnydd mewn troseddau cyllyll, ac rwy'n gweithio gyda rhanddeiliaid ar hyn o bryd i fynd i'r afael â hynny yn fy etholaeth. Gyda Heddlu Gogledd Cymru yn cofnodi 277 o droseddau'n ymwneud â chyllyll neu arfau miniog yn 2019-20, mae angen mynd i'r afael â hyn hefyd. Rwy'n ymdrin ag etholwr a aeth allan yn ddiniwed un noson ac a ddaeth yn ôl gyda 62 o bwythau. Ei gwestiwn i mi yw, 'Beth ddaeth dros ben rhywun i gario cyllell rasel hir? Beth ddaeth dros ben y person hwnnw i ymosod ar rywun yn sydyn a'u clwyfo i'r graddau fod angen 62 o bwythau arnynt?' Felly, rydym angen i Lywodraeth Cymru ddilyn arweiniad ein Hysgrifennydd Cartref, y Gwir Anrhydeddus Priti Patel AS, a gweithio'n rhagweithiol gyda rhanddeiliaid i fynd i'r afael â'r problemau hyn er mwyn gwneud ein lleoliadau'n ddiogel i bobl eu mwynhau. Mae'r Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol yn y Swyddfa Gartref, Rachel Maclean AS, hefyd wedi cyfarfod ag Awdurdod y Diwydiant Diogelwch i sicrhau bod cymwysterau goruchwylwyr drysau a swyddogion diogelwch yn cynnwys elfen benodol sy'n ymwneud â thrais yn erbyn menywod a merched. Rwy'n erfyn ar y Gweinidog a'r Siambr heddiw i sefydlu consensws trawsbleidiol fel y gellir cyflwyno newid effeithiol, a hynny'n gyflym. Diolch.

Wrth i fenywod ifanc dyfu i fyny, cawn ein dysgu i fod yn ofalus, i osgoi rhai sefyllfaoedd, pobl, gwisgoedd, i gyfyngu ar y pethau a wnawn a'r gofod a ddefnyddiwn, i beidio â cherdded adref ar ein pen ein hunain, i beidio ag yfed gormod, i beidio ag ymddwyn mewn ffordd a fyddai'n denu sylw diangen, a phan fyddwch allan gyda ffrindiau, cadwch eich llaw dros eich diod, a pheidiwch â gadael diod ar y bwrdd os ydych yn mynd i'r toiled neu at y llawr dawnsio, nid am ein bod yn poeni y bydd rhywun yn dwyn y ddiod, ond am ein bod yn poeni y bydd rhywun yn ei sbeicio, yn rhoi rhywbeth ynddi a fydd yn troi'r noson yn hunllef. Oherwydd dyna sy'n cael ei ddysgu i ni. Cawn ein hyfforddi i ragweld perygl, i lywio ofn, i fyw ein bywydau mewn ffyrdd sy'n cael eu fframio gan y perygl posibl hwnnw, a dyma lle y ceir rhaniad cymdeithasol anochel ym mhrofiadau pobl, oherwydd bydd yr holl bethau y soniais amdanynt yn rhyfeddol o gyfarwydd, yn ystrydebol hyd yn oed, i'r holl fenywod sy'n gwrando, ond i ddynion, byddai gwneud rhywbeth fel hyn yn brofiad dieithr yn naturiol, oherwydd fel cymdeithas rydym yn rhoi'r cyfrifoldeb ar fenywod i gadw eu hunain yn ddiogel, nid ar ddynion i roi'r gorau i ymosod ar fenywod.

Credaf fod llawer o'r syniadau a gyflwynwyd yn y cynnig—yn syniadau Cymdeithas Diwydiannau'r Nos ynglŷn â darparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd yn rhad ac am ddim i gwsmeriaid mewn tafarndai a bariau—ond cuddio'r broblem y mae gweithredu o'r fath ar ei ben ei hun yn ei wneud. Yn yr un modd, byddwn yn croesawu camau pellach i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o beryglon sbeicio diodydd ac edrych ar fwy o gyllid ar gyfer hyfforddiant ar y perygl i swyddogion diogelwch a staff bar. Ond yn y pen draw, Ddirprwy Lywydd, rydym yn dal i sôn am reoli'r broblem yn hytrach na'i dileu.

Mae'n annhebygol iawn y bydd goroeswyr sbeicio yn cael cyfiawnder. Mae'n rhaid cynnal profion tocsicoleg o fewn 12 i 72 awr, ond yn aml mae'n anodd canfod y cyffuriau a ddefnyddir—nid oes unrhyw arogl, na blas, na lliw yn perthyn iddynt. Erbyn i'r goroeswr adrodd beth sydd wedi digwydd, maent yn aml wedi diflannu o'r corff. Yn fwy na hynny, mae goroeswyr sbeicio wedi siarad am y gymnasteg meddyliol y mae'n rhaid iddynt ei ddioddef, wrth fynd yn ôl ac ymlaen rhwng gwasanaethau heddlu ac ysbyty i gael y profion. Yn rhy aml, mae goroeswyr yn teimlo eu bod wedi'u diystyru gan yr heddlu neu'n teimlo na chânt eu credu—rhywbeth a glywsom eisoes yn y ddadl heno. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag ysbytai a heddluoedd i sicrhau y ceir ymarfer safonol o ran y ffordd yr adroddir am ddigwyddiadau fel hyn a sut y cânt eu trin. Mae'n rhaid cefnogi goroeswyr yn well.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwrthod derbyn y dylai llywio perygl fod yn rhan annatod o fywyd i fenywod. Nid oes unrhyw beth cynhenid am drais gwrywaidd yn erbyn menywod, am fygythiadau i ddiogelwch menywod. Rydym wedi ein cyflyru i dderbyn bod y risg yno ac i weithredu yn unol â hynny. Felly am y tro, wrth gwrs y dylem godi ymwybyddiaeth, dylem ddarparu cymorth ac ystyried darparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd a dulliau eraill o helpu menywod i deimlo'n ddiogel, ond ni fydd menywod yn ddiogel mewn gwirionedd nes inni fynd at wraidd y mater a rhoi sylw i pam fod rhai dynion yn tyfu i fyny i sbeicio diodydd menywod, i ddilyn menywod adref, i aflonyddu arnynt ar y strydoedd, i chwibanu a gweiddi arnynt, i gam-drin menywod ar-lein, i ymosod ar fenywod, i'w tawelu. Ni all gorchuddio diod ddileu'r broblem, problem sydd mor gyffredin fel ein bod wedi rhoi'r gorau i gydnabod na ddylai fod yn normal hyd yn oed, problem sy'n golygu fod yna ddisgwyliad na sonnir amdano, pan fydd menywod yn mynd allan gyda'r nos, y byddwn yn anfon neges destun at ein ffrindiau benywaidd pan fyddwn yn y tacsi, pan fyddwn wedi cyrraedd adref; y profiadau a rennir nad oes yr un ohonom eisiau eu cael, ond eto sy'n dal i'n cysylltu. Ni ddylai polisi a gwleidyddiaeth orfod meddwl am leihau risg hollbresennol. Ni ddylai'r risg fod yn normal.

Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl bwysig a pherthnasol hon y prynhawn yma. Rwy'n falch fod sbeicio wedi cael sylw yn y cyfryngau prif ffrwd o'r diwedd gan fod y malltod wedi bodoli ers blynyddoedd lawer, ond diolch byth mae ymwybyddiaeth ohono wedi codi yn ystod y misoedd diwethaf. Felly, rwy'n ddiolchgar i fy nghyd-Aelod a fy mhlaid am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, ond rwy'n anghytuno â gwelliant Plaid Cymru i'r cynnig. Er ei bod yn wir fod y rhan fwyaf o ymosodiadau sbeicio yn erbyn menywod, mae un o bob pedwar o'r ymosodiadau hynny yn erbyn dynion a dyna sut yr ymosododd treisiwr gwaethaf Prydain o ran nifer ei droseddau, Reynhard Sinaga, ar ei ddioddefwyr. Diolch byth, mae Sinaga yn y carchar, wedi'i ddedfrydu i 40 mlynedd am gyflawni 159 o ymosodiadau rhywiol.

Yn anffodus, mae llawer gormod o ymosodiadau, yn erbyn dynion neu fenywod, naill ai heb eu cofnodi neu heb arwain at unrhyw erlyniadau o gwbl. Yn fy ardal heddlu yng ngogledd Cymru, dim ond 18 o adroddiadau a gafwyd y llynedd ac ni chafodd neb eu harestio. Mae'n rhaid inni gyfleu'r neges i ddioddefwyr y drosedd lechwraidd hon ei bod yn iawn iddynt roi gwybod am achosion o sbeicio, mae'n drosedd, ac ni ddylech fod â chywilydd ei hadrodd. Rwy'n cydymdeimlo â safbwynt Llywodraeth Cymru y dylai'r ffocws fod ar ddwyn troseddwyr i gyfrif, ond mae'r bobl sy'n cyflawni'r troseddau hyn yn unigolion gwyrdröedig sy'n dda iawn am osgoi sylw'r system cyfiawnder troseddol.

Rwy'n ddiolchgar fod yr Ysgrifennydd Cartref o ddifrif ynglŷn â'r mater ac rwy'n edrych ymlaen at weld cynnydd yn nifer yr erlyniadau. Fodd bynnag, mae gennym ddyletswydd hefyd i godi ymwybyddiaeth o'r drosedd. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn ymladd malltod sbeicio, ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda gweithredwyr economi'r nos ar fesurau i ddiogelu cwsmeriaid ac i godi ymwybyddiaeth o sbeicio.

Yn anffodus, ceir llawer o gamwybodaeth ynghylch y mater hwn. Rydym i gyd wedi gweld y ffeithluniau ar y cyfryngau cymdeithasol, yn ein rhybuddio i gadw llygad am bethau fel newid lliw neu rew'n suddo. Er y gallai fod yn wir mewn rhai amgylchiadau, mae'n aml yn amhosibl dweud a yw diod wedi'i sbeicio â chemegau, neu alcohol ychwanegol yn wir. Yr unig ffordd o sicrhau nad yw eich diod wedi'i sbeicio yw drwy beidio â'i adael o'ch golwg o gwbl, ond rydym i gyd yn gwybod nad yw hynny'n ymarferol. Felly, mae angen inni weithio gyda'r diwydiant i edrych ar atebion eraill ar gyfer diogelwch diodydd. Mae eraill wedi sôn am gaeadau a dulliau tebyg. Cafwyd treialon gyda loceri diodydd hefyd, sef ffordd o ddiogelu eich diod pan ewch i'r ystafell ymolchi neu at y llawr dawnsio—yr ail fyddai fy newis i ar noson allan.

A pha gamau bynnag a gymerwn, y pwysicaf fydd codi ymwybyddiaeth, ac mae gan bob un ohonom ddyletswydd i sicrhau ein bod yn wyliadwrus, er mwyn ei gwneud yn amhosibl i'r creaduriaid ffiaidd sy'n ceisio drygio eraill er mwyn gallu cyflawni eu troseddau erchyll. Gadewch inni weithredu ac atal unrhyw fenywod a dynion ifanc eraill rhag dod yn ddioddefwyr. Diolch yn fawr iawn.

Nid yw sbeicio diodydd yn beth newydd. Cafodd fy niod i ei sbeicio ym 1982. Roedd hynny 39 mlynedd yn ôl ac mae'n brofiad brawychus iawn, ac yn un sy'n aros gyda chi am byth. Yn achos fy niod i, roeddwn yn nhafarn ffrind i mi. Roeddwn yn drwyddedai fy hun. Camais allan drwy'r drws a cherdded tua 800 llath, mae'n debyg, o fy nghartref fy hun. Roeddwn yn byw mewn pentref bychan yng Nghymru. Nid oeddwn mewn clwb nos. Nid oedd unrhyw flas arno ac nid oeddwn yn gwybod beth oedd wedi digwydd. Ond roeddwn yn lwcus am fod gennyf ffrindiau gyda mi ac roeddent yn gwybod bod rhywbeth o'i le, ac fe wnaethant yn siŵr fy mod yn cyrraedd adref. Roeddwn yn meddwl fy mod yn sâl. Roeddent hwy'n meddwl fy mod yn sâl. Cyrhaeddais adref, rhoddodd fy ffrind wybod i fy ngŵr, euthum i'r gwely ac fe ddeffrois yn y diwedd y diwrnod canlynol. Ond yr hyn rwy'n ei gofio yw na allwn weld unrhyw liw. Roedd fy ngolwg wedi'i gyfyngu i ddu a gwyn yn unig. Aeth oriau lawer heibio cyn y gallwn weld sbectrwm llawn yr hyn a oedd o fy nghwmpas, ond roeddwn i'n dal heb wybod fy mod wedi cael fy sbeicio. Ddyddiau lawer yn ddiweddarach, wrth ail-fyw ac ailadrodd fy mhrofiad wrth fy nghwsmeriaid, roedd un ohonynt wedi clywed am sbeicio diodydd, ac awgrymodd ei bod hi'n debygol mai dyna oedd wedi digwydd.

Yr hyn a wn yw bod dieithryn yn y dafarn honno ar y noson arbennig honno, dieithryn gwrywaidd, ac ni ddaeth byth yn ôl i'r pentref. Nid oes gennyf amheuaeth nad ef a sbeiciodd y ddiod. Rwy'n gwybod hynny, oherwydd mai dim ond pedwar neu bump o bobl oedd yn y dafarn. Roeddent i gyd yn ffrindiau i mi, ac fel y dywedais, fe wnaeth dau ohonynt yn siŵr fy mod yn cyrraedd adref. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn cyfleu'r neges hon. Mae'n bwysig hefyd nad ydym yn canolbwyntio ar glybiau nos yn unig, ond ein bod yn gwneud pobl yn ymwybodol y gall diodydd gael eu sbeicio yn unrhyw le ar unrhyw adeg.

Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn cytuno bod cadw llygad ar eich diodydd, cael eich ffrindiau i gadw llygad ar eich diodydd yn bwysig, ond rwy'n cytuno hefyd fod rhoi'r cyfrifoldeb ar yr unigolyn a'u beio hwy yn anghywir. Y troseddwr sydd ar fai, nid y dioddefwr. Rydym wedi clywed am feio dioddefwyr ac ymddygiad menywod dro ar ôl tro, a chyfeiriwyd at hynny yma. Rydym wedi clywed pobl yn dweud, ar ôl i fenywod gael eu treisio neu ddioddef ymosodiad rhywiol, eu bod yn gofyn amdani—wedi'r cyfan, roedd ei ffrog yn rhy fyr, roedd ei thop yn dangos gormod. Mae hynny'n esgusodi'r troseddwr. Yn yr achos hwn, mae'n amlwg mai un person yn unig sydd ar fai.

Rwy'n cytuno bod yn rhaid inni fynd i'r afael â chasineb at fenywod, oherwydd mae llawer o bethau'n deillio o'r iaith a'r ymddygiad gwreig-gasaol rydym ni i gyd yn ei weld. Yn bendant, dylid ei chynnwys fel trosedd gasineb yn y ddeddfwriaeth i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod. Os ydych yn cam-drin menyw yn eiriol am ddim rheswm heblaw'r ffaith mai menyw yw hi ac yn defnyddio iaith atgas, nid oes amheuaeth nad yw'n drosedd gasineb. Mae arnaf ofn fod Boris Johnson, pan ddywedodd fod menywod sy'n dewis gwisgo burkas yn edrych fel blychau llythyrau, wedi defnyddio iaith wreig-gasaol. Mae'n rhaid i'r iaith a ddefnyddiwn—mae'n rhaid i ni fel gweision cyhoeddus wylio rhag ailadrodd y safbwyntiau a'r geiriau hynny mewn mannau eraill. 

Ni allwn fod yn gliriach ynglŷn â'r digwyddiad hwn. Rwy'n gwybod sut beth yw hyn. Gallaf ailadrodd y stori honno heddiw a gallaf gofio'r effeithiau, ond gwn fy mod yn lwcus, a gwn fod yna bobl eraill nad ydynt yn lwcus. Ond nid amdanaf fi y mae hyn. Felly, gofynnaf i bob heddlu ledled Cymru fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Gofynnaf i bob dyn ymuno yn y gweithgareddau, yn enwedig y mis hwn, mis Tachwedd, gyda'r diwrnod rhyngwladol i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod ar 25 Tachwedd, a gwneud safiad, fel rwy'n siŵr y bydd llawer o ddynion yma yn ei wneud. Gofynnaf i Lywodraeth Cymru weithio ar draws pob cymuned i ymgysylltu â'r holl sefydliadau gwirfoddol, sector cyhoeddus a sefydliadau ieuenctid i addysgu yn ogystal â mynnu camau i roi diwedd ar y drosedd hon. Diolch.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelodau am yr holl bwyntiau dilys a phwysig y maent wedi'u codi hyd yma yn y ddadl hon, a thalu teyrnged i fy nghyd-Aelod, Joyce, am siarad am ei phrofiad personol. 

Mae sbeicio diodydd mewn tafarndai a chlybiau nos wedi bod yn broblem ers peth amser. Er y gallai unrhyw un gael eu heffeithio, fel y clywsom eisoes, menywod sy'n dioddef hyn yn bennaf. Mae'n broblem mor ddrwg fel bod pobl ifanc fwyfwy, yn enwedig menywod, yn ofni mynd allan. Yn Abertawe, er enghraifft, mae eisoes wedi ysgogi ymateb trefnedig gan fyfyrwyr prifysgol, pan gynhaliwyd Big Night In ar 24 Hydref eleni, fel y nodwyd eisoes gan Aelodau eraill yn y Siambr hon, i annog myfyrwyr i beidio â mynd allan i glybiau nos ar ddiwrnod prysuraf yr wythnos yn y gobaith o godi ymwybyddiaeth a gorfodi clybiau nos i fynd i'r afael â'r broblem. 

Yn anffodus, y brif broblem gyda sbeicio yw'r anhawster, fel y clywsoch eisoes, i ddal ac erlyn y bobl a gyflawnodd y drosedd. Defnyddir sawl dull i sbeicio diodydd, ond y mwyaf cyffredin yw ychwanegu alcohol at ddiodydd nad ydynt yn rhai alcoholaidd neu ychwanegu alcohol ychwanegol at ddiodydd sydd eisoes yn rhai alcoholaidd. Prin iawn yw'r erlyniadau o ystyried nifer yr achosion, a hynny'n bennaf am nad oes llawer o dystiolaeth i brofi bod sbeicio wedi digwydd. Mae angen profion gwaed o fewn cyfnod byr wedi i'r sbeicio ddigwydd i allu darparu tystiolaeth, ac mae llawer o bobl yn teimlo nad yw'r heddlu a gweithwyr iechyd proffesiynol yn rhoi ystyriaeth ddigon difrifol i'r hyn a ddywedant am sbeicio honedig—yn y bôn eu bod wedi yfed gormod, neu na allant ddal eu diod.

Mae maint y broblem yn destun pryder fel y datgelodd arolwg a gynhaliwyd gan yr Ymddiriedolaeth Addysg Alcohol. Canfu'r arolwg o 750 o bobl fod 35 y cant o ddiodydd wedi cael eu sbeicio mewn partïon preifat, a 28 y cant mewn clybiau nos, 13 y cant mewn bariau, a 7 y cant mewn gwyliau. Dywedodd cynifer ag un o bob saith menyw rhwng 16 a 25 oed eu bod wedi'u targedu, er bod 92 y cant o'r dioddefwyr wedi dewis peidio â rhoi gwybod i'r heddlu am eu profiadau. O'r rhai a wnaeth, datgelodd yr arolwg nad oedd dim wedi digwydd o ganlyniad. Mae'r diffyg erlyniadau troseddol am sbeicio diodydd wedi gwneud y troseddwyr mor hyderus nes eu bod bellach wedi dechrau chwistrellu pobl. Mae'n ymddangos bod yr ymddygiad hynod ofidus hwn yn dod yn fwy cyffredin, ac oherwydd bod y nodwyddau'n cael eu hailddefnyddio dro ar ôl tro, mae hefyd yn cynyddu'r risg y bydd dioddefwyr yn dal clefydau fel HIV a hepatitis.

Er y gall sbeicio diod arwain at ddedfryd o hyd at 10 mlynedd o garchar, y broblem yw gallu'r heddlu i ddal pobl yn sbeicio mewn modd dibynadwy ac i erlyn yn unol â hynny. Mae hyn yn parhau i fod yn anodd eithriadol, a hyd nes y rhoddir system briodol ar waith, credaf y bydd dynion a menywod yn parhau i ddioddef yn sgil y drosedd ffiaidd hon. Ar hyn o bryd, mae sbeicio diodydd ar flaen meddyliau pobl oherwydd sylw diweddar ar y cyfryngau. Yn naturiol, bydd pobl yn dod yn fwy gwyliadwrus yn y tymor byr; fodd bynnag, dim ond gwthio'r bobl sy'n sbeicio diodydd i'r cysgodion y mae hyn yn ei wneud. Gydag amser, a'r cyfryngau'n colli diddordeb yn y broblem, byddant yn dychwelyd. Mae sbeicio diodydd wedi bod yn broblem ers amser maith, ac mae angen rhoi ateb hirdymor ar waith. Rhaid inni ofyn i ni'n hunain pa raglenni sydd ar waith i addysgu rhai yn eu harddegau a phobl ifanc am y perygl, ond hefyd i dynnu sylw at agweddau ac ymddygiad amhriodol tuag at fenywod. 

Beth y mae clybiau nos a thafarndai wedi'i wneud i helpu i gael gwared ar y broblem? Mae diodydd â chaeadau yn ateb tymor byr amlwg, ond hyd nes y bydd yn orfodol, dim ond ateb tymor byr fydd hynny i leddfu'r pryder presennol. Mae angen gosod systemau teledu cylch cyfyng gwell yn ein clybiau nos a'n tafarndai, gwella mynediad at gyfleusterau profi, a gwella ffyrdd o gasglu tystiolaeth i nodi patrymau ymddygiad ailadroddus. Oni bai bod ewyllys wleidyddol i wneud newidiadau hirdymor, bydd hyn yn parhau i fod yn risg barhaus i'n pobl ifanc am beth amser, a dyma pam y mae angen inni gefnogi'r ddadl hon a rhoi camau cadarn ar waith i fynd i'r afael â'r broblem. Diolch.

I call on the Minister, Jane Hutt.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd also like to thank Darren Millar for bringing this important debate forward.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am eu gwelliannau, a byddwn yn eu cefnogi. Credaf fod y gwelliannau i gyd yn cryfhau diben y cynnig hwn heddiw, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i dynnu sylw at y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am ei araith agoriadol rymus? Gosododd y naws ar gyfer y ddadl gyfan heddiw, rhaid imi ddweud. Credaf y gallwn symud ymlaen ar sail drawsbleidiol, ond gan ein dwyn ni i gyfrif wrth gwrs fel Llywodraeth Cymru, a bwrw ymlaen â hyn.

Rydym wedi clywed negeseuon cryf a phwerus iawn heddiw, gan ddynion, gan Aelodau o'r Senedd—ein Haelodau gwrywaidd o'r Senedd yn ogystal â'n Haelodau benywaidd o'r Senedd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr—yn siarad heddiw, yn codi llais heddiw, a dangos sut rydych yn mynd i fwrw ymlaen â hyn yn eich bywydau eich hunain a chyda'ch cyfrifoldebau eich hun: cyfrifoldebau gwleidyddol, cyhoeddus a mwy cyffredinol. Oherwydd gadewch i bawb ohonom gydnabod eto fod y weithred o sbeicio yn drosedd lechwraidd. Mae'n cael gwared ar urddas, hawliau a rhyddid unigolyn. Fel y dywedodd yr Aelodau heddiw, mae'n enghraifft wych o'r camddefnydd o bŵer a rheolaeth sy'n nodweddu trais yn erbyn menywod a merched. Mae gweithredoedd fel sbeicio yn rhan o batrwm o ymddygiad, cam-drin a thrais sy'n difetha gormod o fywydau a chyfleoedd menywod.

A gaf fi ddiolch yn arbennig, hefyd, i Joyce Watson am rannu ei phrofiad personol? Pan glywn am brofiadau pwerus gan gynrychiolwyr etholedig yn y Siambr hon, yn y Senedd hon, gwyddom beth y mae'n ei olygu i rannu hynny'n bersonol. Mae'n ddewr iawn, a gwn fod pob un ohonom, fel y dywedwyd eisoes, yn diolch ichi am hynny, Joyce, oherwydd rydych yn cynrychioli'r bobl sy'n dioddef yn sgil y drosedd lechwraidd hon. Felly, diolch i Joyce Watson.

Rwyf hefyd am wneud dau bwynt i ddechrau. Credaf y byddwn i gyd yn rhannu'r negeseuon hollbwysig hyn. Yn bennaf oll, gadewch inni fod yn glir nad yw'n fater o ddisgwyl i fenywod addasu eu hymddygiad—gwnaeth Delyth Jewell y pwynt hwn—mae'n fater o ddisgwyl i'r rhai sy'n cam-drin newid eu hymddygiad hwy, ac nid y menywod a ddylai ysgwyddo cyfrifoldeb am y troseddau hyn, cyfrifoldeb y dynion llechwraidd sy'n eu cyflawni ydyw.

Mae'r ail neges heddiw i'r rhai sy'n adnabod y tramgwyddwyr—ac mae hon yn neges gyhoeddus; gobeithio y gellir rhannu'r ddadl hon yn ehangach: os ydych yn gwybod am rywun sy'n cyflawni'r troseddau hyn, neu'n eu gweld yn eu cyflawni, mae gennych ddyletswydd foesol i roi gwybod amdanynt cyn gynted ag y bydd yn ddiogel ichi wneud hynny. Felly, mae gennym neges gref yn ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol: peidiwch â chadw'n dawel. Mae'n neges bwerus ac mae angen inni sicrhau ei bod yn cael ei chlywed heddiw. Mae gennym ddyletswydd yn ein cymunedau i dynnu sylw at ymddygiad amhriodol a chynnig cymorth lle mae'n ddiogel i wneud hynny. Gwnaeth Huw Irranca-Davies y pwynt ynglŷn â rôl dynion i gael eu grymuso i ymgysylltu â dynion a bechgyn eraill er mwyn tynnu sylw at ymddygiad camdriniol a rhywiaethol ymhlith eu ffrindiau, eu cydweithwyr a'u cymunedau i hyrwyddo diwylliant o gydraddoldeb a pharch. Felly, mae hyn yn ymwneud â phryder gwirioneddol menywod a merched ifanc mewn perthynas â'u diogelwch, yn enwedig yn lleoliadau'r economi nos. Dylai menywod allu mwynhau noson allan a bod yn ddiogel, dylai menywod allu cael diod a bod yn ddiogel. Yn syml, dylai menywod allu mwynhau eu bywydau a bod yn ddiogel.

Ddirprwy Lywydd, credaf ei bod yn hollbwysig ein bod yn mynd i graidd y mater—yr hyn sy'n ei achosi, fel y dywedodd Sioned Williams. Dyma pam y mae'r strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol mor bwysig; dyna lle mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â hyn ac rwy'n falch iawn o gael cyfle i adrodd ble rydym arni ar y pwynt hwn. Rydym yn cryfhau ac yn ehangu ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol; rydym yn ei chryfhau ac yn ei hehangu i gynnwys ffocws ar drais ac aflonyddu yn erbyn menywod a merched mewn mannau cyhoeddus yn ogystal ag yn y cartref. A dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, gwyddom fod y mannau cyhoeddus, y gymuned, y stryd, gan gynnwys trafnidiaeth hefyd—ac mae'n amlwg fod angen inni edrych ar hyn yn fanwl iawn mewn perthynas â'r economi nos.

Rydym wedi bod yn canolbwyntio i raddau helaeth ar gam-drin domestig a thrais yn y cartref ac wrth gwrs bydd hynny'n parhau, ond rhaid inni gryfhau ac ehangu ein strategaeth yn awr—ac rydym yn gwneud hynny—i gynnwys mannau cyhoeddus i fenywod hefyd. Mae'n strategaeth sydd wedi'i diweddaru a byddaf yn ei lansio cyn bo hir. Fe'i datblygwyd ochr yn ochr â grŵp o sefydliadau partner allweddol, gan gynnwys y rheini yn y sector arbenigol sy'n cefnogi dioddefwyr a goroeswyr trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig. Ei nod yw cynyddu cydweithio â'r heddlu a phartneriaid ym maes cyfiawnder troseddol, fel y galwyd amdano heddiw, gan gynnwys goroeswyr sydd hefyd yn ymwneud â phob agwedd ar ddatblygu'r strategaeth a'r ddarpariaeth. Mae'n rhaid inni sicrhau ei bod wedi'i chydlynu a'i bod yn effeithiol ac yn cynnwys pob asiantaeth.

Ond mae mynd i'r afael â thrais gwrywaidd, anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a chasineb at fenywod yn galw am weithredu ar ddau ben y sbectrwm wrth gwrs. Rhaid inni gefnogi goroeswyr, rhaid inni ddwyn cyflawnwyr i gyfrif, ond rhaid inni greu newid ymddygiad gwirioneddol. A dyma sut yr awn i'r afael â'r ymagweddau negyddol llechwraidd a hollbresennol tuag at fenywod sydd i'w gweld mewn gweithredoedd fel sbeicio. Mae gweithio gyda phlant a phobl ifanc a thynnu sylw at bwysigrwydd perthnasoedd diogel, cyfartal ac iach yn mynd i gael sylw mawr yn ein cwricwlwm newydd, ond credaf y bydd y strategaeth ddiwygiedig yn mynd i'r afael â'r materion hyn yn amlwg iawn.

Rwyf am dreulio eiliad ar ymateb yr heddlu, oherwydd dyma lle mae rôl allweddol yr heddlu yn hollbwysig. Ddoe, cyfarfûm â'r prif gwnstabl arweiniol, Pam Kelly, a'r dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu, Eleri Thomas, i drafod sbeicio, i ofyn i holl heddluoedd Cymru adrodd ar y mater, a rhoddasant eu hymrwymiad i mi, fe'm sicrhawyd bod y pedwar heddlu o ddifrif ynglŷn â'r mater, a chefais adroddiadau ar bob agwedd ar y gwaith hwnnw. Yn wir, mae bwrdd partneriaeth plismona a throseddu Cymru, a gadeirir gennyf fi, yn gyfle pwysig a gwerthfawr iawn. Mae ar agenda ein cyfarfod nesaf, y bydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn ei fynychu hefyd, felly ceir cryn dipyn o gydweithio yn ogystal.

Felly, mae'n hanfodol ein bod yn symud ymlaen yn yr ymateb hwn, ac rwyf am ddweud hefyd, yn fyr iawn, o ran casineb at fenywod fel trosedd casineb, rydym wedi bod yn glir nad yw'r drefn troseddau casineb bresennol yn addas i'r diben. Nid yw'n ymdrin â chasineb at fenywod fel arddangosiad clir o drosedd casineb, ac arhoswn am ganlyniad adolygiad Comisiwn y Gyfraith, a gofynnwn i Lywodraeth y DU gyflymu deddfwriaeth i ymateb i hynny.

Felly, i orffen, a gaf fi ddweud bod Joyce Watson wedi tynnu sylw at y Rhuban Gwyn? Mae'r ddadl yn un amserol. Cynhelir Diwrnod y Rhuban Gwyn ar 25 Tachwedd. Mae'r 16 diwrnod o weithgarwch sy'n dilyn yn galw ar bob dyn i wneud safiad yn erbyn trais ar sail rhyw a rhywedd ar bob ffurf ac i roi diwedd ar drais gan ddynion yn erbyn menywod. Lysgenhadon y Rhuban Gwyn—gobeithio y bydd ein holl Aelodau gwrywaidd yn y Senedd yn ymroi i hyn. Mae Jack Sargeant wedi arwain y ffordd yn bendant iawn. Ystyriwch ddod yn llysgennad Rhuban Gwyn ac addo peidio byth â chyflawni, esgusodi neu gadw'n dawel am drais gan ddynion yn erbyn menywod, oherwydd gyda'n gilydd, credaf y gallwn uno i roi diwedd ar drais ar y strydoedd a thrais yn y cartref. Rhaid inni uno er mwyn newid, a rhaid inni uno er mwyn galluogi pawb i fyw heb ofn. Diolch yn fawr.

I call on Sam Rowlands to reply to the debate.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Weinidog, am eich ymateb i'r ddadl a glywsoch heddiw. Wrth gloi'r ddadl hon mae wedi bod yn galonogol gweld yr holl Aelodau, o bob rhan o'r Siambr, yn cefnogi prif fyrdwn ein cynnig Ceidwadol heddiw i fynd i'r afael â sbeicio. Ac rwy'n falch fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno'r ddadl hynod bwysig hon i galon democratiaeth yng Nghymru yma yn y Senedd, gan gyflwyno mesurau a syniadau real a fydd yn helpu i fynd i'r afael â'r sefyllfa bryderus hon.

Yn y fan hon, hoffwn ddiolch hefyd i Joyce Watson ac ymuno ag eraill i ddiolch i chi am rannu eich hanes pwerus am brofiad a gawsoch, sy'n sicr yn rhoi ffocws i bwysigrwydd y drafodaeth hon yma a'r angen inni siarad am y mater fel Aelodau, ac i'r cyhoedd glywed.

Mae llawer o'r Aelodau wedi dangos eu bod yn poeni, yn gwbl briodol, ynglŷn â'r cynnydd yn nifer yr achosion y rhoddir gwybod amdanynt, ac mae'n hanfodol fod gan y rhai sydd wedi dioddef yn sgil sbeicio hyder i roi gwybod i'r awdurdodau perthnasol. Rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r hyn a nododd Joel James, sef bod nifer yr euogfarnau yn isel tu hwnt er gwaethaf y cynnydd sydyn mewn adroddiadau o sbeicio. Er enghraifft, hyd yma yn 2021, yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, cafwyd 22 o adroddiadau o sbeicio, a arweiniodd at arestio un person yn unig. Nid yw hynny'n ddigon da, ac mae angen ei wella. Mae hefyd yn destun pryder mawr nad yw llawer o'r bobl sy'n cael eu sbeicio yn rhoi gwybod amdano, a gellir cysylltu hyn â'r diffyg cysylltiad pur rhwng nifer yr adroddiadau a nifer y rhai sy'n cael eu harestio. Wrth agor y ddadl, tynnodd Tom Giffard sylw at yr ymchwil gan StopTopps, fel y gwnaeth Sioned Williams ac Aelodau eraill yma heno. Mae eu hymchwil a gynhaliwyd eleni wedi datgelu bod 38 y cant o bobl wedi dioddef yn sgil sbeicio eu diodydd o leiaf unwaith, gyda 98 y cant o ddioddefwyr—ie, 98 y cant o ddioddefwyr—heb roi gwybod i'r heddlu am y drosedd. Felly, roedd clywed hynny yn y ddadl heddiw yn peri pryder mawr. Ac yn ogystal, fel y nododd Mr Giffard yn ei agoriad hefyd, dywedodd tua 70 y cant o'r ymatebwyr yn yr un arolwg eu bod yn poeni ynglŷn â chael eu diodydd wedi'u sbeicio.

Credaf fod Sioned Williams wedi tynnu sylw at bwynt pwysig ynghylch y ddeddfwriaeth a'r cyfreithiau sydd ar gael i orfodi rhai o'r materion hyn. Wrth gwrs, mae'n werth nodi, o dan Ddeddf Troseddau Rhywiol 2003, pan fydd diod yn cael ei sbeicio, a bod cymhelliant rhywiol, gallai arwain at ddedfryd o 10 mlynedd o garchar. Felly, mae'n amlwg fod gan yr heddlu nifer o ddulliau y gallant eu defnyddio, a bod ganddynt bŵer i ddod â'r rhai sy'n cyflawni'r troseddau erchyll hyn o flaen eu gwell, ac mae angen iddynt wneud cymaint o ddefnydd ohonynt â phosibl. Oherwydd os na chânt eu defnyddio, yn amlwg, ni fydd pobl yn rhoi gwybod am ddigwyddiadau yn y ffordd y dylent.

Ar wahân i weithredu gan yr heddlu, nododd yr Aelodau rai o'r mesurau ymarferol a argymhellwyd yma heddiw i leddfu problem sbeicio. A nododd Gareth Davies yn rymus fod angen inni weithredu'n gyflym, a gweithio gyda rhanddeiliaid i ddarparu caeadau ar gyfer poteli a gorchuddion diodydd yn rhad ac am ddim mewn lleoliadau, gwella diogelwch, hyfforddi staff mewn lleoliadau hefyd, a sicrhau bod gan leoliadau ddigon o ffyrdd o hwyluso erlyniad. Serch hynny, mae'n amlwg yn dda gweld y gwaith y mae lleoliadau eisoes yn ei wneud i geisio rhoi camau ar waith i atal sbeicio diodydd rhag digwydd. Roeddwn yn falch o glywed hefyd, o ddadl San Steffan yn gynharach yr wythnos hon, fod mesurau'n cael eu rhoi ar waith, a chlywyd geiriau'r Ysgrifennydd Cartref y prynhawn yma hefyd.

Rhaid imi ddweud fy mod yn siomedig ar y cychwyn pan ddarllenais eiriad y gwelliant gan y Llywodraeth i ddileu popeth, o ystyried y mesurau ymarferol roeddem ni fel Ceidwadwyr yn ceisio eu cyflwyno heddiw, a gofynnir i ni'n aml ar y meinciau hyn i gyflwyno camau gweithredu a gweithgareddau. Ond Weinidog, rwy'n cydnabod ac yn gwerthfawrogi eich geiriau i dynnu sylw at eich cefnogaeth i fyrdwn yr hyn y ceisiwn ei wneud yma heddiw, ac rwy'n falch ein bod wedi gallu dechrau'r cyfeiriad teithio hwn, fel grŵp ar y meinciau hyn y prynhawn yma.

Credaf i Janet Finch-Saunders sôn am bwynt pwysig o ddechrau 2020 lle holwyd y Gweinidog cyllid ynglŷn â'r cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau yn y dyfodol, a'r ffaith nad oes sôn ynddo am sbeicio, a chredaf fod angen adolygu hwnnw, a'i adolygu ar gryn dipyn o frys.

Rwyf am ddod â fy nghyfraniad i ben yn y man, Ddirprwy Lywydd, ond ar y pwynt yma, rwyf am dynnu sylw—rwyf innau hefyd yn dad i dair merch ifanc, ac fel y soniodd Sioned Williams, yn anffodus, mae hynny'n rhywbeth sydd ar flaen fy meddwl, yn hytrach nag yng nghefn fy meddwl, o bryd i'w gilydd, ac yn bersonol rwy'n bryderus iawn ynglŷn â sbeicio ac mae'n fater sy'n agos at fy nghalon. Un diwrnod yn y dyfodol, rwy'n siŵr mai fy merched i fydd yn mynychu bar neu glwb nos, ac mae gennyf ddiddordeb mawr mewn sicrhau ein bod yn creu amgylchedd diogel i bobl—i bawb—allu mwynhau eu hunain heb ofn a heb boeni. Mae llawer o'r Aelodau wedi tynnu sylw at hynny heddiw, a diolch i Delyth Jewell am eich cyfraniad chi a Huw Irranca hefyd am dynnu sylw at y ffaith bod yna faterion cymdeithasol a diwylliannol y mae angen mynd i'r afael â hwy heddiw, ochr yn ochr â chamau ymarferol y gellid eu gweithredu'n gyflym—yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach—wrth inni aros i'r materion cymdeithasol a diwylliannol hynny gael sylw hefyd.

Credaf fod Gareth Davies wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cydnabod bod y rhan fwyaf o ddioddefwyr yn fenywod, ond bod yna ddynion hefyd ymhlith y dioddefwyr, ac mae angen inni sicrhau eu bod yn teimlo y gallant roi gwybod, ac nad yw'n cael ei ystyried fel mater i fenywod yn unig. Ond wrth gwrs, mae'n ymddangos mai lleiafrif bach o ddynion pathetig yw'r mwyafrif llethol o gyflawnwyr—yr holl gyflawnwyr—a byddem i gyd yn cydnabod hynny, ac yn sicr dylent wynebu grym llawn y gyfraith sy'n bodoli.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am y cyfraniad adeiladol i'r ddadl heddiw, ac mae'n galonogol iawn fod pob ochr i'r sbectrwm gwleidyddol yn brwydro dros yr un canlyniad. Rwy'n falch fod Gweinidog y Llywodraeth wedi gweld ein bod yn cyflwyno awgrymiadau ac atebion addas o feinciau'r gwrthbleidiau, ac fel y gwelwyd heddiw, rydym yn darparu atebion synhwyrol ac ymarferol i broblem sy'n peri llawer iawn o bryder. Mae hwn yn argyfwng cenedlaethol ac mae gennym ni fel gwleidyddion ddyletswydd i gadw ein cenedl a'n pobl yn ddiogel. Mae sbeicio'n ofnadwy, mae angen ei atal, ac fel y dywedais, mae angen i gyflawnwyr deimlo grym llawn y gyfraith. Mae ein cynnig yn awgrymu llawer o fesurau a all sicrhau bod hyn yn digwydd, a hoffwn annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr iawn.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting until voting time.

The next item is the Plaid Cymru debate on fisheries and aquaculture.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The purpose of this debate is to raise awareness of an important industry that was once very prosperous in Wales, but that has, unfortunately, been in decline for many years. However, with dedicated support from the Government, it could contribute to the economic regeneration of our coastal communities—socially as well. We have poetry, folk songs and sea shanties that are fantastic, which go back many years and that bear witness to the proud maritime traditions of Wales.

However, let me paint you a picture of the position of the sector now. In 2012, 26,000 tonnes of fish were landed by UK vessels at Welsh ports. In 2016, this had dropped to 15,000 tonnes, and by 2020, it was down to 9,600 tonnes, with Belgian ships accounting for a third of the fish landed. In that year, just over 4,000 tonnes had been landed by Welsh vessels—less than half the annual catch. We could, therefore, conclude, based on these figures, that our commercial fishing activity is declining to such an extent that it is in danger of disappearing into oblivion. That's why we need a strategy to support and create a sector that's vibrant, sustainable and viable in Wales during this Senedd term.

Lywydd, Deddf Pysgodfeydd y DU 2020 sy'n darparu'r fframwaith ar gyfer polisi pysgota'r DU ar ôl Brexit. Mae'r Ddeddf yn ymestyn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd i gynnwys holl ddyfroedd Cymru, a elwir yn barth Cymru. Felly, yn amlwg, mae hwn yn gyfle euraidd i adfywio'r diwydiant a datblygu strategaeth i'w symud ymlaen. Nawr, ymgynghorodd Llywodraeth flaenorol Cymru ar bolisïau morol a physgodfeydd ar ôl Brexit, ymgynghoriad a elwir yn 'Brexit a'n Moroedd' yn 2019. Mewn datganiad ysgrifenedig i fynd gyda'r crynodeb o'r ymatebion, dywedodd y Gweinidog hyn:

'Rhaid inni ddatblygu polisi cynaliadwy sy’n seiliedig ar ecosystemau ac yn cyd-fynd â phob polisi morol arall.'

Felly, yn amlwg, yn y Senedd flaenorol, roedd ymrwymiad cryf i ddatblygu polisi pysgodfeydd cynaliadwy.

Unfortunately, within the programme for government in this sixth Senedd, there is no mention of fisheries and aquaculture at all. It is as though they did not exist at all. We can only conclude, therefore, that the sector is not a priority for the Welsh Government. The Wales fisheries strategy 2008 and the strategic action plan for the sector for 2013 are now out of date.

The Welsh Government may wish to draw our attention to the 'Welsh National Marine Plan' as an indication of progress in this area. Fine, the plan does contain two specific sections on aquaculture and fisheries. However, these are not sufficiently distinct strategies with enough focus to drive significant progress in the sector. And the sector itself, very interestingly, certainly doesn't think that this is as good as having a comprehensive action plan. 

It is worth noting that the environment committee in the previous Senedd produced a report on the impact of Brexit on fisheries in Wales in 2018. The first recommendation in the report called on the Welsh Government to publish an ambitious strategy, with a focus on growing fisheries in Wales. Although the Welsh Government accepted the recommendation at the time, the reality is that very little has been done to deliver on this commitment since then. It may well be that the Welsh Government will again highlight the 2018 consultation, 'Brexit and our Seas', which I've already mentioned. However, while stakeholders have invested considerable time in responding to the consultation, once again, little has happened since then.

Nawr, is-adran y môr a physgodfeydd Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am reoli pysgodfeydd morol yn nyfroedd Cymru. Mabwysiadwyd y model cyflawni canolog hwn dros 10 mlynedd yn ôl. Rhagwelwyd y byddai'r model cyflawni cyfunol newydd yn rhoi cyfle i ddefnyddio adnoddau'n well, yn darparu dull cydlynol o reoli pysgodfeydd Cymru ac yn gwella cyfranogiad y diwydiant pysgota yn y broses o wneud penderfyniadau.

Yn anffodus, er gwaethaf yr ymdrechion gorau, ni wireddwyd manteision canfyddedig y model canolog hwn, er bod cyllidebau ac adnoddau dynol o fewn yr is-adran wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y degawd diwethaf. Mae'r adran wedi bod heb strategaeth gyfredol na chynllun mesuradwy i reoli pysgodfeydd yn gydlynol ers 2014. Ac i waethygu'r sefyllfa, ar hyn o bryd nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fecanwaith ymgysylltu'n ffurfiol â rhanddeiliaid gyda'r sector.

It has to be said, therefore, that the effects on the fishing industry of leaving the EU, together with the tardiness in providing better management of fisheries, make the future of Welsh sea fishing extremely uncertain, which is a matter of great concern, of course.

So, what sort of ambition does the Welsh Government have for creating a sector that is vibrant, sustainable and economically resilient for the future, given the marked decline in the number of fish landed at Welsh ports over the last five years?

The truth is that there has been chronic underinvestment in the sector over a number of years. Aside from investment in infrastructure at Milford fish docks seven years ago, the level of financial support has been very low. Also, there is concern that the fleet of vessels, ageing every year, is in decline due to a lack of investment.

Gadewch i mi droi yn awr at ddyframaethu. Wrth i'r galw am fwyd môr gynyddu, mae technoleg wedi'i gwneud hi'n bosibl tyfu bwyd mewn dyfroedd morol arfordirol a'r cefnfor agored. Mae dyframaethu'n ddull a ddefnyddir i gynhyrchu bwyd a chynhyrchion masnachol eraill, adfer cynefinoedd ac ailgyflenwi stociau gwyllt, ac ailboblogi rhywogaethau sydd dan fygythiad ac mewn perygl.

Mae'r Gweinidog eisoes wedi nodi cyn toriad yr haf ei bod wedi ymrwymo i gyflawni'r targedau strategol ar gyfer dyframaethu a osodwyd ar gyfer 2013 i 2020. Er enghraifft, pysgod cregyn—y targed oedd dyblu cynhyrchiant o 8,000 tunnell i 16,000 tunnell, ond mae'n amlwg ein bod ymhell islaw'r llinell sylfaen honno hyd yn oed cyn COVID a chyn Brexit.

Recently, I was part of a Plaid Cymru delegation that visited the pioneering aquaculture facility in Penmon, with the Member for Ynys Môn, and I saw the opportunities that the sector can bring to Wales. This is the fastest growing food sector in the world. The staff at Mowi Ltd in Penmon have broken new ground in using innovative techniques for producing cleaner fish species, placing these farms in the vanguard in Europe.

Lywydd, mae gan Gymru—o, mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd—mae gan Gymru'r sylfaen wybodaeth a'r cyfalaf naturiol posibl i ddatblygu'r sector dyframaethu ymhellach, ond mae angen i Lywodraeth Cymru ailalinio a chanolbwyntio polisi ac adnoddau ar y sector mewn ffordd fwy cydgysylltiedig ac integredig. Gall y sector dyframaethu gefnogi'r gwaith o greu swyddi, arloesi, cyfrannu at wasanaethau ecosystemau ar sail natur a hawlio'i le yng nghenhadaeth Cymru i ddod yn wlad sy'n cynhyrchu bwyd cynaliadwy.

So, with exciting prospects for a rapidly growing sector, we need to know what the Government's future strategy is to support aquaculture in Wales, and indeed what its strategy is to take advantage of the potential to grow this industry in Wales for the future. Thank you.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod dros Arfon am gyflwyno'r cynnig hwn y prynhawn yma ar ran grŵp Plaid Cymru. Yr wythnos diwethaf, codais yma i hyrwyddo'r angen am gydweithredu, partneriaeth a gwaith tîm wrth fynd i'r afael â rhai o'r heriau mwyaf sy'n wynebu'r wlad hon. Ac yn wir, heddiw, rwyf fi a fy nghyd-Aelodau ymhlith y Ceidwadwyr Cymreig yma yn arddel yr un ymagwedd gydweithredol. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r cynnig hwn y prynhawn yma.

Rwy’n falch hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod gwerth cynnig gan wrthblaid, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl y prynhawn yma'n rhoi cipolwg o leiaf ar yr hyn y gellir ei gyflawni pan fyddwn yn gweithio ar y cyd.

Nawr, fel y crybwyllodd yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru yn gwbl gywir yn ei araith agoriadol, mae Cymru'n meddu ar gyfoeth o adnoddau, potensial a chyfleoedd, a gellir targedu a defnyddio pob un ohonynt i gefnogi a thyfu ein diwydiant dyframaethu a physgodfeydd. Rwyf hefyd yn falch fod yr Aelod wedi tynnu sylw at y cyfleoedd newydd i bysgodfeydd Cymru yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd; fodd bynnag, er mwyn gallu teimlo'r manteision hynny, mae'n gwbl briodol fod Llywodraeth Cymru'n gweithio gydag ystod eang o randdeiliaid allweddol y diwydiant, o'r sector cyhoeddus a'r sector preifat, i ddatblygu strategaeth pysgodfeydd a dyframaethu sy'n canolbwyntio ar gynaliadwyedd, buddsoddiad a diwydiant.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cofio fy nghwestiwn cyntaf un iddi ar faterion gwledig, mewn perthynas â datganiad a wnaeth mewn digwyddiad yng Nghaerdydd fel rhan o'r Wythnos Bwyd Môr yn 2016. Yn y digwyddiad hwnnw, cyhoeddodd fwriad Llywodraeth Cymru i ddyblu cynhyrchiant dyframaethu morol erbyn 2020. Ers hynny, nid yw cynllun morol 2019 Llywodraeth Cymru na'r adroddiad dilynol yn 2020 wedi crybwyll na mynd i’r afael â’r nod hwn, ac, yn ei hateb i mi, nododd y materion sydd ynghlwm wrth gyrraedd ein targed allforio bwyd môr. Er fy mod yn dal i bryderu cryn dipyn ynglŷn â hyn, ac yn deall y materion a gododd y Gweinidog mewn perthynas â'r materion allforio ar ddechrau'r flwyddyn, rwy'n hyderus y bydd y cynnig hwn heddiw'n sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ei hymdrechion i ymroi i sicrhau bod y targed hwn yn cael ei gyrraedd.

Ond gadewch inni beidio ag anghofio y bydd manteision diwydiant pysgodfeydd a dyframaethu cryf a chynaliadwy yn cyrraedd pob cornel o Gymru. Yn fy etholaeth i, er enghraifft, mae'r cwmni wystrys yr Iwerydd yn Angle yn arwain y ffordd drwy ddatblygu dulliau adfer ar gyfer wystrys brodorol sir Benfro. Yn hytrach na dim ond eu tynnu o'r môr, mae Atlantic Edge Oyster, dan arweiniad Dr Andy Woolmer a chyda chymorth Ben Cutting, yn gweithio i adfer niferoedd wystrys oddi ar arfordir sir Benfro, ac yn ogystal â chael gwared ar ormodedd o faethynnau o'n dyfroedd, mae hyn hefyd yn darparu cynefin gwell ar gyfer ecosystem iachach i fywyd morol arall. Mae'r wystrys hefyd yn cael eu gwerthu mewn bwytai ledled Cymru, sydd unwaith eto'n dangos eu budd i'n heconomi.

Yn wir, ni ddylem ychwaith fychanu'r rhan y gall dyframaethu ei chwarae yn helpu i gyflawni ystod eang o nodau a thargedau cynaliadwyedd. Mae ymchwilwyr ym mhrifysgol Queen's, Belfast yn datblygu treial tair blynedd i geisio gwerthuso'r defnydd o wymon y DU i helpu i leihau allyriadau methan mewn gwartheg. Fodd bynnag, yn ogystal â lleihau allyriadau methan—ac rydym wedi clywed llawer am hyn yn sgil y COP26 dros y pythefnos diwethaf—yn ôl adroddiadau cynnar gall bwyta'r gwymon wella iechyd gwartheg a gwella ansawdd y cig a'r llaeth y maent yn ei gynhyrchu. Mae'n brosiect arloesol arall heb gyfyngiad ar ei ddefnydd yn y gadwyn gyflenwi, ac mae'n dod ag ystyr newydd iawn i'r ymadrodd surf and turf.

Ac rwyf wedi gweld manteision prosiectau tebyg yn uniongyrchol, wrth imi ymuno â fy nghyd-Aelod yr Aelod dros Breseli Sir Benfro ar ymweliad â Câr-y-Môr, fferm wymon a physgod cregyn fasnachol gyntaf Cymru. Mae'r prosiect ffermio heb ychwanegion hwn yn defnyddio mwynau naturiol a maethynnau'r môr Celtaidd, gan gael gwared ar yr angen am wrtaith a phlaladdwyr, ac mae hefyd yn gwella ein hamgylchedd arfordirol, yn hybu bioamrywiaeth ddyfrol ac yn ysgogi twf swyddi, gan gynnig llwybr uniongyrchol i bobl ifanc i mewn i sector dyframaeth gwirioneddol integredig yng Nghymru. Er bod gan lawer o'r gwymon sy'n cael ei dyfu gyrchfan a gwerth masnachol penodol, nid yw peth o'r gwymon sy'n cael ei dyfu yn addas ar gyfer y farchnad fanwerthu, ond mae'n gwbl addas fel ychwanegyn mewn bwyd gwartheg. Nid oes yn rhaid inni edrych ymhellach na'n dyfroedd naturiol am syniadau addawol a phrosiectau arloesol. Fodd bynnag, mae angen cymorth Llywodraeth Cymru arnynt, yn hytrach na'u bod yn ôl-ystyriaeth mewn polisïau.

Rwy’n cymeradwyo Plaid Cymru am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Dylem roi ein cefnogaeth lawn i'n diwydiant pysgota a dyframaethu, a dylem fod yn datblygu polisi ag iddo fanteision pellgyrhaeddol, diamheuol i ystod gyfan o sectorau eraill, yn economaidd ac yn amgylcheddol. Diolch yn fawr.

We deliberately brought a broad scope to this motion today, because we do feel that there is huge scope to bring benefits to Wales in having a clear, ambitious strategy, properly supported in financial terms, in order to support fisheries and the fishing industry more generally. And the benefits could come in a number of different forms—economic benefits first of all, yes, in terms of generating income, bringing investment and job creation. And Cefin specifically mentioned the potential of aquaculture. The potential to develop terrestrial fish farms is huge. The expertise behind the developments that we heard mentioned in Penmon on Anglesey is expertise that could lead to further developments—fish farming for consumption. They are using fish to clean, which is part of sustainable salmon fishing, but the same expertise could be used to develop fish farming for human consumption too.

I attended a lecture the other evening on the potential of farming a particular type of lobster, and I've learned a great deal this week about that. And the work is happening now to develop the expertise to farm that commercially. But the developers intend to take that expertise to either France or Italy because of a lack of confidence that they would get Welsh Government support. So, is the Minister really willing to allow that expertise to leave Wales, or does she want to see this as being something that we could invest in? And to give you an idea, they published investment that could lead to an industry that could be worth $160 million in Australia—that's on an annual basis—for lobster farming. Do we want that here or do we want to let that slip from our grasp? And, by the way, may I extend an invitation to the Minister to come to Penmon to see the excellent work that's happening there?

There are community benefits too, not only in providing vibrancy in coastal areas and generating jobs in such communities or making the industry more sustainable and helping it to grow, but there is a means here to enhance our marine heritage too, which perhaps isn't as deep-rooted as it is in areas of Cornwall or Scotland, but it is there, and it's important in parts of my constituency. And this is part of the appeal that I, Cefin and others have been calling for in asking for Government support for the catch and release programme for the bluefin tuna recently, something that has been happening in the waters of the rest of these isles, but not in Wales. And we're missing out here, and I don't quite understand why the Government couldn't welcome that as something that would be a valuable environmental step and could also bring benefits to our coastal communities. 

To conclude, we need a strategy, as we've already heard. My constituents, for example, in the mussels sector, have been demanding a strategy for many years. They've been seeking investment and support for the processing of mussels, for example, and that demand for a strategy was strong before we left the European Union and it's now even more important, after their sector was destroyed as a result of Brexit. But a strategy was launched, as we've heard, back at the end of 2016, and a pledge was made, but that came to an end. There were targets—targets set for significant growth in the sector, but, without a strategy that is operational, without creating capacity in the Welsh Government's fisheries division, without clarity on funding—and I think our experience was very poor in how European funds were spent here, by the way—and without real and enthusiastic engagement by the Minister herself, then we won't have a sector left to grow, I fear.

Rwy'n croesawu'r cynnig pwysig i’w drafod heddiw gan Siân Gwenllian, gan fod ein cymunedau arfordirol yn darparu cyfleoedd hanfodol ar gyfer hyfforddiant, cyflogaeth ac adfer cynefinoedd morol. A chan fod Rhun wedi sôn am gregyn gleision, rwyf am ganmol cregyn gleision Conwy, y gorau yn y byd—busnes a sefydlwyd dros 100 mlynedd yn ôl. Mae 'Cynllun Morol Cenedlaethol Cymru', sy'n gynllun 20 mlynedd, yn nodi amcan sector-benodol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, sef cefnogi a diogelu sector pysgota cynaliadwy, amrywiol a phroffidiol, gan gynnwys hyrwyddo pysgodfeydd cynaliadwy a sicrhau'r gwerth economaidd mwyaf i bysgod sy'n cael eu dal fel cyflenwad o brotein cynaliadwy.

Ond er bod ymrwymiad i ddiogelu ein pysgodfeydd yn ganmoladwy, mae'r diffyg camau wedi'u targedu a roddwyd ar waith drwy ddeddfwriaeth gan Lywodraeth Cymru yn syfrdanol. Yn y bumed Senedd, bu'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yn gwthio'n gyson am Fil pysgodfeydd Cymru, Bil yr ymrwymodd y Gweinidog i'w gyflwyno yn y chweched Senedd. Fodd bynnag, nid yw wedi'i gynnwys yn y rhaglen lywodraethu. Yn yr un modd, wrth ymateb i ddadl fer ar ddyfodol pysgota morol ar 24 Chwefror, dywedodd y Gweinidog y bydd polisi Cymru yn y dyfodol

'wedi'i gynllunio gyda rhanddeiliaid i adlewyrchu anghenion sector pysgodfeydd modern Cymru',

a phwysleisiodd y bydd cydgynhyrchu gyda rhanddeiliaid yn egwyddor graidd. Fodd bynnag, yn dilyn fy nghwestiynau yng nghyfarfod y pwyllgor ar 11 Mawrth, dywedodd Cymdeithas Pysgotwyr Cymru wrth y pwyllgor nad oedd wedi cael unrhyw drafodaethau manwl bryd hynny gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â pholisi pysgodfeydd Cymru yn y dyfodol. Clywodd y pwyllgor hefyd fod grŵp cynghori Cymru ar y môr a physgodfeydd Llywodraeth Cymru yn profi heriau a'i fod yn cael ei adolygu ar y pryd. Felly, wrth i'r Gweinidog ymateb i'ch dadl heddiw, Blaid Cymru, byddwn yn falch iawn o gael diweddariad er mwyn creu amserlen ar gyfer Bil o'r fath, a diweddariad i'r Senedd ynglŷn ag a wnaed unrhyw gynnydd gyda'r rhanddeiliaid bellach.

Mae ein pysgodfeydd a'n gweithfeydd dyframaeth yn elfennau hanfodol o strategaeth bwyd Cymru. O grancod gogledd Cymru i gregyn gleision Conwy, unwaith eto, mae cynhyrchwyr bach a chynaliadwy'n darparu ffynonellau hanfodol o brotein ac omega 3 i farchnadoedd ledled ein gwlad. Ond os ydym am gael cymunedau arfordirol cynaliadwy, mae angen integreiddio'r sector bwyd môr yn llawn mewn strategaeth bwyd a diod newydd, gyda phob sector wedi'i alinio. Ni allwn ganiatáu i'r rhaniad rhwng bwyd-amaeth a bwyd môr ein hatal rhag mabwysiadu strategaeth fwyd gyffredinol.

Mae angen rhoi hyn ar waith ochr yn ochr â gwaith gyda rhanddeiliaid i gyflawni strategaeth bysgota newydd ar gyfer Cymru sy'n seiliedig ar yr egwyddor o gymaint â phosibl o gynnyrch cynaliadwy, ac un sy'n gosod dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i gynnal cynaliadwyedd pysgod ar gyfer pob stoc. Gyda fflyd o dros 400 o gychod trwyddedig, sy'n cyflogi 1,193 o bysgotwyr llawnamser a rhan-amser, mae diwydiant bwyd môr Cymru yn bwysig i'n heconomi leol. Rwy'n croesawu'n gynnes y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi sefydlu cronfa bwyd môr gwerth £100 miliwn ar gyfer y DU, sydd wedi helpu i adfywio’r sector pysgodfeydd a bwyd môr, gan fanteisio ar gwota pysgota ychwanegol y DU a dod â thwf economaidd i gymunedau arfordirol. Ond mae angen rhoi camau ar waith yn awr yn y strategaeth bysgota newydd i gydnabod y datblygiadau technolegol a wnaed a'r gwariant ariannol sy'n gysylltiedig ag uwchraddio offer mewn ffordd sy'n hyrwyddo rhinweddau gwyrdd—neu las—y diwydiant. Sbwriel pysgota yw 21 y cant o'r sbwriel a geir ar draethau Cymru, ac felly mae angen cymryd camau i fynd i'r afael â hyn. Dylai hyn gynnwys arian i gefnogi'r defnydd o botiau sy'n cynnwys diangdyllau i leihau pysgota anfwriadol o ganlyniad i offer a adawyd ar ôl neu a gollwyd.

Mae ardal cynllun morol cenedlaethol Cymru yn cynnwys oddeutu 32,000 km sgwâr o fôr a 2,120 km o arfordir. Mae hyn yn fwy o lawer na'n tirfas ac yn rhoi digon o gyfle i hybu swyddi morol a phrentisiaethau newydd, gan gynnwys ym maes dal carbon ac adfer cynefinoedd. Felly, rwy’n erfyn ar Lywodraeth Cymru i gadarnhau pa gamau y bydd yn eu cymryd ar unwaith i gefnogi ein pysgodfeydd a'n gweithfeydd dyframaeth, fel na fyddwn yn lladd uchelgais ein perchnogion busnesau bach ac yn tanseilio hirhoedledd ein cymunedau arfordirol. Diolch yn fawr, Blaid Cymru, am gyflwyno'r ddadl hon.

Thank you, Janet. The fishing industry is extremely important to our communities here in Wales, and to the communities of Dwyfor Meirionnydd. The sector has huge potential and it's an ongoing surprise to me that the Government doesn't do more to invest in this sector and to secure its viability. I had the privilege of going crab and lobster fishing with Sion Williams from Porth Colmon over the summer months, and saw the huge contribution that his work makes to the local economy, but also the local community, as he provides food of excellent quality, full of protein and healthy, to local suppliers.

Now, this afternoon's debate calls for the further development of a fisheries and aquaculture policy. And if there's one statistic that shows the huge weakness in the current system and why we desperately need a far clearer and stronger policy, then I will mention that statistic. Cefin mentioned the amount of fish landed in Welsh ports, but in terms of the fish landed from Welsh seas, do you know that 83,000 tonnes of food is landed from Welsh waters—83,000—and of that 83,000, as Cefin said at the very beginning of this debate, around 4,000 or sometimes 8,000 tonnes is landed by Welsh fishers? That is to say that less than 10 per cent of the catch from Welsh seas brings direct economic benefit to Welsh communities. That is the definition of an extractive economy. What other industry would the Government allow this to happen to?

It also demonstrates the huge potential that there is to develop a prosperous, indigenous sector that can play a central role in regenerating coastal communities, providing quality jobs that provide healthy and sustainable produce. In speaking to fishers the length and breadth of Wales, their concern is that there has been no progress in the sector for over 10 years. The challenges and problems facing the sector remain the same as they were 10 years and more ago.

If you consider regulation of fisheries, there is a huge problem in this area. Fishers are taking proactive steps to gather data and to improve practice by collaborating with public bodies, universities and so on in order to develop the sector, but this is not reflected in any of the Government's programmes. The industry is crying out for policies and strong regulatory regimes to enable it to develop a sustainable resource for future generations and to strengthen the Welsh brand and, in turn, to enhance the value of that brand. For example, there is not one harvesting regulation at the moment. The Minister should come out with me, with Sion Williams, and go from Porth Colmon on that boat in order to see the good practice that Sion is developing there. Any lobster that he caught that was laden with eggs was returned immediately to the sea. Lobsters under a particular size are expected to be thrown back into the sea, but there is no limit on the number of lobsters that can be taken. Now, fair play to Sion for being a responsible fisher, but there is no expectation on him to do that.

Scallops are not only very tasty, but also in abundance in Cardigan bay, and contribute substantially to the fish landed by Welsh fishers. Whilst those who have the right to fish for scallops need a licence to do that, the fisher could use one boat or 100 boats. Once again, there is no control over the catch.

Some will refer to the new Catch app that is being used to record and monitor data on fish landed, and that is an exciting development, but it doesn't give a clear and full picture either. It doesn't show which fish were thrown back, for example, which would enable the authorities to have a clearer picture of the health of our seas and what steps need to be taken to ensure better management for the future of the industry. That lack of regulation, therefore, on catch is one example of the fundamental weaknesses in the system.

Fundamentally, the current system is failing our fishers and the seas. As things stand, everything is controlled directly by the Government, and it's clear now that that isn't sufficient and cannot be implemented fully. Unlike the red meat sector, where you have Hybu Cig Cymru doing excellent work, or in discussing natural resources such as our land and waters, where we have Natural Resources Wales as a regulator, you have no external body overseeing the fisheries and aquaculture sector. This is what I regularly hear from the sector, and that's why we brought this motion forward today.

Finally, just to inform you that I will be establishing a new cross-party group on fisheries and aquaculture in a few months' time, and there's an invitation, therefore, to any Member to join that group in the new year when it is established. Thank you.

I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn, a diolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau, a bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig gwreiddiol.

Mae pob un ohonom yn dymuno gweld diwydiannau pysgota a dyframaethu yng Nghymru sy'n gynaliadwy ac sy'n ystyriol o'r amgylchedd, yn ogystal â bod yn economaidd hyfyw a ffyniannus. Hoffwn dynnu eich sylw at 'Gynllun Morol Cenedlaethol Cymru'. Dyma'r cynllun cyntaf o'i fath, ac mae eisoes yn gosod nod polisi strategol lefel uchel ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu. Mae twf cynaliadwy dyframaeth yng Nghymru yn elfen allweddol o'r cynllun ac rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, o fuddion amgylcheddol dyframaethu ar lefel droffig isel, fel cynhyrchu pysgod cregyn a gwymon.

Rwyf wedi ymrwymo i ddatblygu'r nodau hyn ymhellach i greu dull gweithredu strategol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, yn unol â'r cynnig heddiw. Gwn fod awydd ymhlith rhanddeiliaid i weld strategaeth pysgodfeydd a dyframaethu newydd, ac rwy'n llwyr gydnabod ac yn deall yr awydd hwnnw. Fodd bynnag, mae sawl mater y mae'n rhaid inni eu hystyried wrth ddatblygu ein dull gweithredu strategol. Mae hyn yn cynnwys ein dyletswydd statudol i gynhyrchu datganiad pysgodfeydd ar y cyd a chynlluniau rheoli pysgodfeydd cysylltiedig gyda gweinyddiaethau pysgodfeydd eraill.

Mae pysgodfeydd a dyframaethu hefyd yn chwarae eu rhan mewn nifer o'n polisïau, ein strategaethau ac ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu, gan gynnwys yr adferiad morol glas ehangach, ein strategaethau bwyd a diod, darparu adnoddau naturiol yn gynaliadwy, ac wrth gwrs, yr agenda carbon glas, a'n hymrwymiadau yn Cymru Sero Net. Mae'n bwysig ein bod yn dwyn yr holl elfennau hyn ynghyd wrth ddatblygu ein dull strategol ar gyfer y sector pysgodfeydd.

Rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i barhau i weithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu'r dull gweithredu a ddefnyddiwn, a bydd cynaliadwyedd, buddsoddiad ac ymgysylltu â'r diwydiant yn gwbl ganolog i hyn. Ac yn wir, cyfarfûm â rhai ohonynt yr wythnos diwethaf, ac rydym wedi ymrwymo i gyd-reoli ein pysgodfeydd a chydgynhyrchu ein polisïau, a byddaf yn cyfarfod ac yn trafod y dull gweithredu eto gyda rhanddeiliaid y mis nesaf.

O ran ein dull gweithredu mwy hirdymor yn y mater hwn, rydym yn adolygu'r prif grŵp cynghori ar bysgodfeydd i sicrhau ei fod wedi'i gynllunio yn y ffordd orau i'n galluogi i gael dull ystyrlon o ymgysylltu a chyd-reoli. Rwy'n rhagweld y byddaf yn gallu trafod hyn ymhellach gyda'n rhanddeiliaid y mis nesaf.

Rwy'n cydnabod bod y byd wedi newid yn sylweddol ers cynhyrchu 'Cynllun Gweithredu Strategol y Môr a Physgodfeydd Cymru' yn 2013, ac mae angen diweddaru agweddau ar y strategaeth honno. Ond mae'n rhaid imi ddweud yn glir nad wyf yn credu mai'r hyn sydd angen ei wneud yw cynhyrchu dogfen sy'n gorwedd ar silff. Mae'n bwysicach o lawer ein bod yn nodi blaenoriaethau strategol clir a rennir ar gyfer y sector, ac y gallwn weithio ar y cyd i'w cyflawni.

Mae'n bwysig fod fy nghyd-Aelodau'n cydnabod, serch hynny, nad ydym yn aros am strategaeth i gyflawni'r gwaith sy'n ofynnol. Rydym eisoes yn bwrw ymlaen â gwaith ar feysydd a fydd yn allweddol i lywio ein dull o weithredu. Gwyddom, er enghraifft, y bydd pysgodfeydd cynaliadwy yn gonglfaen i'n polisi pysgodfeydd, wedi'u rheoli mewn ffordd addasol gyda phenderfyniadau'n cael eu gwneud ar sail tystiolaeth a'r wyddoniaeth orau sydd ar gael. A dyma pam rwyf wedi blaenoriaethu'r gwaith o ddrafftio Gorchymyn cregyn moch, sydd i fod i ddod i rym cyn diwedd y flwyddyn. Mae hon yn ddeddfwriaeth allweddol a fydd yn darparu templed ar gyfer rheoli rhywogaethau eraill nad ydynt dan gwota.

Mae'r cynnydd rwyf eisoes wedi'i sicrhau yn y gyfran o gwota'r DU yn allweddol i dwf ein diwydiant pysgota. Byddwn yn ystyried y ffordd orau o ddyrannu'r cwota ychwanegol yn y dyfodol. Byddwn yn mynd ar drywydd terfynau dal cynaliadwy yn nhrafodaethau'r gwladwriaethau arfordirol sydd ar y ffordd gyda'r Undeb Ewropeaidd. Gan weithredu o fewn y system reoli cwotâu ddomestig, byddwn yn sicrhau bod gan bysgotwyr Cymru allu i wireddu eu dyheadau datblygiadol yn unol â'r cwota.

Rydym hefyd yn ymwybodol o bwysigrwydd y diogelwch a ddarperir gan Orchmynion pysgodfeydd i lawer o'n busnesau dyframaethu mwy o faint, a dyna pam ein bod yn blaenoriaethu'r gwaith hwn, gan ddechrau gyda'r Gorchymyn yn nwyrain afon Menai.

Bydd angen i gynllun clir ar gyfer buddsoddi yn ein sector bwyd môr fod yn sail i unrhyw strategaeth, a bydd y cymorth a ddarparwn drwy'r hyn a ddaw yn lle cynllun cronfa’r môr a physgodfeydd Ewrop yn hanfodol i'r buddsoddiad hwn. Byddwn yn cynllunio ac yn datblygu cynllun cyllido a fydd yn ein cynorthwyo i gyflawni ein nodau strategol, ac unwaith eto, hoffwn glywed barn rhanddeiliaid ar eu cynllun wrth i ni ei drafod dros yr wythnosau nesaf.

I dawelu meddwl Janet Finch-Saunders, ni fyddai'r Bil pysgodfeydd yn ymddangos yn y rhaglen lywodraethu. Bydd yn ymddangos yn y rhaglen ddeddfwriaethol, ac fel y gwyddoch, tymor pum mlynedd yw hwn, gydag un flwyddyn o'r rhaglen ddeddfwriaethol eisoes wedi'i chytuno.

I grynhoi felly, mae'r Llywodraeth yn fwy na pharod i gefnogi'r cynnig heddiw ac i ailgadarnhau ein hymrwymiad i ddarparu dull strategol ar gyfer pysgodfeydd a dyframaethu, mewn cydweithrediad â'n rhanddeiliaid. Diolch.

I call on Cefin Campbell to reply to the debate. 

Thank you, Presiding Officer. Put simply, as I summarise, the motion before us this afternoon calls on the Welsh Government to work with industry stakeholders to develop a fisheries and aquaculture policy, backed by a strategy that has sustainability, investment and industry engagement at its core. Could I thank everyone who has contributed to this very interesting and very useful debate across the political spectrum? It's good to see that everyone is committed to supporting this special motion.

Sam, of course, on behalf of the Conservatives, has referred to a number of examples in his area of Pembrokeshire in terms of the oyster farming and seaweed harvesting that he referred to, which bring new potential to the sea fishing industry, and this is something that research shows we need to make more of, given that the potential is exceptional.

Taflodd Sam abwyd ataf—esgusodwch y gair mwys—ac rwy'n hapus i'w gymryd, ynglŷn â chyfleoedd yn sgil Brexit. Mae arnaf ofn nad wyf yn cytuno'n llwyr â'i ddadansoddiad, oherwydd yr hyn a welaf ar draws ardaloedd arfordirol y DU a'r diwydiant pysgota yw llanast llwyr ar hyn o bryd. Rwy'n edrych ymlaen at weld strategaeth glir, fel yr amlinellodd y Gweinidog, gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â defnyddio ffordd ymlaen i'r diwydiant o'r llanast hwnnw.

Rhun supports this in terms of job creation and economic benefits, stating that there is great potential for aquaculture, that we have expertise in Wales that is admired across the whole of Europe, that we have concerns that that expertise and that capacity and ability that we have in Wales is going to be lost, and, as we heard Rhun mention, the possibility that much of the potential is going to be transferred to France or to Italy. That would be a huge loss for us here in Wales. And something that I have asked the Minister about: the loss of a great opportunity in terms of the catch and release programme for bluefin tuna and licensing vessels to capitalise economically in fishing for this great fish.

Diolch, Janet, am hyrwyddo cregyn gleision Conwy. Bydd yn rhaid i mi eu blasu ryw ddiwrnod. Rydych yn llygad eich lle yn tynnu sylw at ddiffyg gweithgarwch wedi'i dargedu, ac mae'n syfrdanol nad yw hyn wedi digwydd dros y blynyddoedd diwethaf. Roeddech yn gofyn ac yn erfyn ar y Gweinidog i gynnwys y diwydiant wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae'r Gweinidog wedi ymateb yn gadarnhaol i hynny, gan ddweud ei bod yn gwneud hynny yn awr. A phwynt arall a wnaed yn dda gan Janet yw'r angen i integreiddio bwyd dyframaeth yn y strategaeth bwyd a diod, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Bydd y buddsoddiad yn y diwydiant hwn yn diogelu cymunedau arfordirol wrth symud ymlaen.

I thank Mabon as well, who was surprised, as many of us are, with the lack of strategy, and referring to the extractive economy: once again, Wales's wealth being lost to external nations. About 10 per cent, he mentioned, of Welsh fishers benefit from the payments made in Welsh waters. Mabon also referred to the lack of regulation in this area, and the need to establish a regulatory body, not only in terms of that element, but to promote also, like Hybu Cig Cymru promote Welsh meat.

To close, I'd like the thank the Minister for supporting the motion, and I support her commitment now to develop a strategy. She confirmed that she is talking to prominent figures in the industry—stakeholders, and so forth—and developing a legislative programme, and that's to be welcomed, to tackle this very special sector.

So, to close, Deputy Presiding Officer, I just want to note this: Scotland, Northern Ireland and England are miles ahead of Wales in terms of developing sea fishing and the aquaculture industry. It's time for us to catch up with these countries and take advantage of the great opportunities that we have to benefit economically from the waters around us in Wales. So, if the Welsh Government wants a prosperous sector in the future, what we need is a robust strategy, and this would provide a great boost to the economy in our coastal communities. So, I urge the Minister to continue her discussions, and I look forward to her bringing the legislation before the Senedd to ensure that the industry receives the support it deserves. Thank you very much.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.

Byddwn yn pleidleisio ar gynnig y Blaid Geidwadol ar sbeicio. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Felly, dyma bleidleisio ar y cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal a 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Symudwn ymlaen yn awr i bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. [Torri ar draws.] Nid ydym wedi agor y bleidlais eto. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 44, tri yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 24, roedd 23 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 34, roedd 13 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 3.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid 34, roedd 13 yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw. Diolch yn fawr.

We now move to the short debate, and I call on Janet Finch-Saunders to speak to the topic that she has chosen.

A gaf fi atgoffa'r Aelodau, os ydynt yn gadael, i wneud hynny'n dawel?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Laura Jones, Samuel Kurtz a James Evans.

Mae 'Ymgodi o'r Gaeaf', cerdd deimladwy a gyhoeddwyd y mis hwn gan Taylor Edmonds a phobl a phlant dyffryn Conwy, yn ein hatgoffa'n rymus o'r dioddefaint a achosir gan lifogydd mawr. Mae'n dweud:

'Yn ein tref gorlifdir / mae yna bethau y bu'n rhaid i ni eu derbyn: / byddwn yn cael ein llusgo o'n gwelyau / am dri o'r gloch y bore i lenwi bagiau tywod. Byddwn yn creu atalgloddiau, / cylch o wynebau gwlyb dan olau tortsh. / Bydd bechgyn yn gwylio ar gornel pob ystâd, / yn tecstio'r newyddion diweddaraf wrth i gaeau droi'n ddŵr agored, mae'r tonnau'n codi. Byddwn yn cael ein hynysu; / mae ein ffyrdd yn tyfu cerrynt, traciau trên wedi'u datod, / yn hongian o goed fel pontydd rhaffau. / Deuwn at ein gilydd, fel y gwnaethom o'r blaen. / Llond dyffryn o bobl yn adeiladu amddiffynfeydd, / yn ysgrifennu llythyron, yn gofalu am gymdogion, / yn galw ar arweinwyr i weithredu.'

Felly, rwy'n credu y byddech chi'n cytuno bod y rheini'n eiriau hyfryd, ond yn drist iawn o ran eu hystyr, gan blant Ysgol Bro Gwydir, Llanrwst, sy'n galw arnom i weithredu fel nad yw popeth yn cael ei golli.

Nawr, am flynyddoedd ers imi ddod yn Aelod yn y lle hwn, rwyf wedi gwneud fy ngorau i hyrwyddo'r achos dros leihau'r perygl o lifogydd yn nyffryn Conwy. Ond rwyf wedi gweld Aelodau eraill hefyd, yn eu hetholaethau, yn anobeithio'n fawr wrth weld eu cymunedau dan lawer o ddŵr. Cynhaliais ddau gyfarfod cyhoeddus yn lleol, cyhoeddi pedwar adroddiad a sicrhau newid cadarnhaol, megis gwaith brys yn Y Berllan, Perthi a chwlfertau ychwanegol o dan reilffordd dyffryn Conwy. Fodd bynnag, pethau bach yn unig yw'r rheini y gall gwleidydd etholedig eu gwneud. Nid oes gan ein cymuned gynllun clir, oherwydd mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod hwyluso ymchwiliadau annibynnol i ddigwyddiadau llifogydd sylweddol. Ac mae hynny'n wir am ardaloedd heblaw Aberconwy.

Mae 5,743 o bobl wedi llofnodi deiseb yn annog Llywodraeth Cymru i gychwyn ymchwiliad llawn, annibynnol, agored a chyhoeddus i lifogydd 2020 i gartrefi a busnesau ar draws Rhondda Cynon Taf. Rwy'n cytuno ac yn credu y dylai fod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i hwyluso ymchwiliadau annibynnol o'r fath.

Mae'n anghyfiawn, ac mewn gwirionedd nid yw'n effeithiol i ddibynnu'n unig ar adroddiadau ymchwiliadau llifogydd adran 19. Bu'n rhaid i drigolion Pentre yn fy etholaeth aros tan fis Gorffennaf 2021 i weld adroddiad mewn perthynas â digwyddiadau stormydd a ddigwyddodd ym mis Chwefror 2020—17 mis. Yn yr un modd, bu'n rhaid i drigolion Llanrwst aros wyth mis i weld adroddiad llifogydd adran 19, ac mae dogfennau statudol o'r fath yn darparu argymhellion allweddol. Dylid mynd i'r afael ag oedi yn y broses o lunio a chyhoeddi drwy osod terfynau amser statudol i roi diwedd ar y sefyllfa bresennol sy'n rhoi amser diderfyn i awdurdodau lleol. Yr wythnos diwethaf, dywedodd Sophie Howe, comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol:

'Gyda llifogydd yn digwydd yn fwy ac yn amlach, mae angen cynllun arnom i sicrhau nad yw’r baich ariannol yn disgyn ar y rhai lleiaf galluog i dalu—a dull cytunedig ledled Cymru o sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn gallu ymateb yn y ffordd iawn.

'Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn dweud bod yn rhaid yn ôl y gyfraith, i’r ffordd rydyn ni’n cyrraedd sero net wella llesiant yn ei gyfanrwydd, i bawb. 

'Rhaid i gyrff cyhoeddus a’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau weithredu nawr i atal y rhai sy’n cael eu heffeithio gan effeithiau dinistriol newid yn yr hinsawdd [rhag bod] dan anfantais am genedlaethau.'

Cytunaf yn llwyr â'r teimladau hynny, a galwaf ar yr Aelodau newydd yn benodol, ond ar bob Aelod yn y Senedd, i weithio'n drawsbleidiol ar y mater.

Amcangyfrifir bod 245,000 eiddo yng Nghymru yn wynebu risg o lifogydd. Yn ôl Climate Central, rhagwelir y bydd cymunedau ledled Cymru yn is na'r lefel lifogydd flynyddol erbyn diwedd y degawd hwn. Mae Queensferry, Y Fflint, Prestatyn, Y Rhyl, Bae Cinmel, Llandrillo-yn-Rhos, Llandudno, Llanfairfechan, Bangor, Biwmares, Caergybi, Pwllheli, Porthmadog, Abermaw, Aberdyfi, Aberystwyth, Aberaeron, Abergwaun, Penfro, Llanelli, Abertawe, Port Talbot, Caerdydd, gan gynnwys y Senedd hon, Casnewydd, a Chas-gwent oll yn wynebu risg o lifogydd.

Mae Deddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010 yn gosod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i gynhyrchu strategaeth genedlaethol ar lifogydd ac erydu arfordirol, ac ar CNC i adrodd i Weinidogion Cymru ar y cynnydd a wneir ar weithredu'r strategaeth. Yn ôl y fersiwn ddiweddaraf, CNC sydd i reoli llifogydd o brif afonydd, eu cronfeydd dŵr a'r môr. Felly, gofynnwch i chi'ch hun: a yw hi o fudd i Gymru fod sefydliad sydd â chyfrifoldebau mor amrywiol, megis rheoleiddio diwydiannau, ymateb i 9,000 o geisiadau cynllunio bob blwyddyn, a rheoli 7 y cant o arwynebedd tir Cymru, hefyd â rhan mor bwysig i'w chwarae yn rheoli llifogydd? Nid wyf yn credu hynny, ac rwy'n ailadrodd fy ngalwadau am asiantaeth lifogydd genedlaethol annibynnol. Pan siaradwch â CNC ac uwch-reolwyr, maent yn dweud eu hunain, er mwyn bod yn asiantaeth lifogydd effeithiol, y byddai'n cymryd o leiaf 70 o weithwyr eraill, ac roedd hynny ddwy flynedd yn ôl. Felly, byddai hwn yn un corff sy'n ymrwymedig i fynd i'r afael â digwyddiadau llifogydd ledled Cymru. Rwy'n credu'n wirioneddol fod staff CNC yn gwneud eu gorau, ond cânt eu llethu. 

Rwyf eisoes wedi dweud bod angen hyd at oddeutu 70 o staff ychwanegol i gynnal y gwasanaeth cyfan ar y lefelau a ddisgrifiwyd gan y camau gweithredu a'r gwelliannau yn adroddiad 'Llifogydd Chwefror 2020 yng Nghymru'. Fodd bynnag, nodir yn adroddiad yr Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd ar lifogydd yng Nghymru mai dim ond i gyflogi 36 o bobl cyfwerth ag amser llawn y defnyddiwyd y £1.25 miliwn ychwanegol a gafodd CNC mewn cyllid refeniw ar gyfer 2020-21, sef hanner yr hyn sydd ei angen.

Ceir enghreifftiau sy'n dangos nad yw CNC bob amser o gwmpas ei bethau. Yr wythnos diwethaf, nododd is-gadeirydd Cyngor Cymuned Magwyr a Gwndy, y Cynghorydd John Crook, er iddynt ofyn i CNC am gopi o amserlen gynnal a chadw gyda dyddiadau ar gyfer clirio'r ffos, mai'r cyfan a ddarparwyd ar eu cyfer oedd nodyn yn dweud beth y dylid ei wneud yn fras. A yw hynny'n ddigon da i gymuned a welodd lifogydd difrifol ar noswyl Nadolig y llynedd? Yn ôl adroddiad adran 19 Pentre,

'roedd digon o le yn y gilfach i ymdopi â'r storm, ond cyfyngwyd ar y lle hwnnw'n sylweddol gan rwystrau a oedd yn y pen draw yn brif achos y llifogydd ym Mhentre yn ystod Storm Dennis.'

Caiff yr ased a'r llethr helaeth uwchben y gymuned eu rheoli gan CNC. Faint yn rhagor o gamgymeriadau sydd angen eu cysylltu â CNC cyn y cymerir y camau pendant rwy'n eu hargymell?

Ymrwymodd eich cyllideb yn 2021 £64.7 miliwn i ddiogelu cymunedau rhag llifogydd ac erydu arfordirol, sy'n cynnwys adnoddau gwerth £27.2 miliwn a £37.5 miliwn o gyfalaf—dyrannwyd y rhan fwyaf, mewn gwirionedd, i CNC. Felly, rwy'n dal i bryderu a yw CNC yn gwneud y defnydd gorau posibl o'r miliynau a gânt. Y llynedd, tynnais sylw at y ffaith warthus, er bod CNC wedi nodi bod angen £150,000 i drwsio arglawdd Tan Lan yn Llanrwst, fod ffermwyr wedi llwyddo i'w wneud am £15,000. Felly, mae gwir angen gofyn a yw buddsoddiad CNC i ddiogelu cymunedau yn costio mwy nag y mae angen iddo mewn gwirionedd.

Pan fyddwn yn siŵr fod prosiectau amddiffyn rhag llifogydd yn cael eu cyflawni yn y ffordd fwyaf cost-effeithiol, gallwn fod yn hyderus, am bob cynnydd o £1 yn y gwariant cynnal a chadw, fod bron i £7 yn cael eu harbed mewn gwariant cyfalaf ar amddiffynfeydd. Yn bwysig iawn, tynnodd adroddiad ar y cyd gan Gymdeithas Yswirwyr Prydain a Flood Re sylw at y ffaith y gallai cynnydd o 50 y cant yn y gwariant cynnal a chadw presennol ychwanegu wyth mlynedd ar gyfartaledd at hyd oes amddiffynfeydd. Felly, mae'n ymddangos yn rhywbeth hynod o synhwyrol i'w wneud.

Yn ôl y strategaeth genedlaethol, nid oes gan berchnogion tir, partneriaid a rhanddeiliaid unrhyw ddyletswyddau eraill, ac eithrio rôl i'w chwarae fel perchnogion tir glannau afonydd neu berchnogion asedau. Yn ogystal â bod llawer o unigolion yn anymwybodol o'u cyfrifoldebau, ceir rhannau o gyrsiau dŵr cyffredin lle na wyddys pwy yw perchennog y tir, sy'n golygu nad oes unrhyw gamau'n cael eu cymryd i gynnal y glannau. Mae'r sefyllfa'n beryglus iawn mewn gwirionedd, felly byddwn yn falch pe baech yn ystyried—ac mae hwn yn wrthwynebiad adeiladol—ymgyrch barhaus i wella ymwybyddiaeth perchnogion glannau afonydd o'u cyfrifoldebau. Rhowch system ar waith sy'n nodi ac yn cynorthwyo perchnogion glannau afonydd nad ydynt yn cyflawni eu dyletswyddau, ac yn aml, pan ddônt yn ymwybodol o'r dyletswyddau hyn, byddant yn barod iawn i wneud hynny.

Fel y byddwch yn cytuno, rhaid ystyried perygl llifogydd cyn gynted â phosibl, nid yn unig er mwyn osgoi datblygiad amhriodol, ond hefyd i'w gwneud hi'n bosibl rheoli dŵr yn gynaliadwy. Felly, dylem weithredu ar alwadau Cymdeithas Yswirwyr Prydain i ddiwygio rheoliadau adeiladu mewn ymdrech i sicrhau bod lefel briodol o gydnerthedd yn erbyn llifogydd yn cael ei adeiladu i mewn i eiddo masnachol a domestig fel y safon. Yn ôl y dystiolaeth ar gyfer trydydd adroddiad Asesiad o Risgiau Newid Hinsawdd y DU—CCRA3—mae'r risgiau yng Nghymru sy'n sgorio'n uchel o ran eu maint yn y dyfodol a lle mae angen mwy o weithredu yn awr yn cynnwys llifogydd mwy difrifol a mynych i gartrefi, cymunedau a busnesau. Ceir corws cyfunol sy'n galw am weithredu mwy radical i ymladd llifogydd. Gwyddom ein bod yn cael llawer mwy o law mewn ychydig oriau yn awr nag y byddem yn arfer ei gael dros sawl diwrnod. Rwy'n gobeithio y gwnaiff y Senedd gyfan gydweithio yn awr i gyflawni'r newidiadau sydd eu hangen; fodd bynnag, yn eich dwylo chi y mae'r dulliau, y pŵer a'r adnoddau, Weinidog, felly gofynnaf i chi weithio gyda ni ar draws y Siambr hon a gwneud y newidiadau sydd eu hangen yn awr. Diolch.

Diolch am roi munud o'ch amser i mi, Janet. Mae hwn yn bwnc pwysig, a diolch am ddod ag ef yma i'w drafod heno. Rwyf innau hefyd, fel nifer o bobl ar draws y Siambr a thu hwnt, yn rhannu eich pryderon ynglŷn â CNC. Ond i ddechrau'n gadarnhaol, rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r cyhoeddiad am gynllun amddiffyn rhag llifogydd gwerth £10 miliwn y mae mawr ei angen yn Llyswyry yng Nghasnewydd yn fy rhanbarth i. Fodd bynnag, dros y ddau aeaf diwethaf, mae sawl ardal yn fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru heb gael cymorth. Mae llifogydd wedi effeithio'n sylweddol ar fy sir i, sef sir Fynwy, ac mae problemau llifogydd rheolaidd yno. Cafodd nifer o drigolion a ddioddefodd lifogydd ym mis Chwefror yn 2020, yn ystod storm Dennis, lifogydd eto fis Rhagfyr diwethaf. Mae un dafarn leol ym Mrynbuga, yr Olway, wedi dioddef llifogydd difrifol 20 gwaith yn ystod y 15 mlynedd diwethaf, ac i wneud pethau'n waeth, nid ydynt erioed wedi cael unrhyw gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru na chefnogaeth gan CNC. Codi arian yn lleol yw'r hyn a'u helpodd i godi'n ôl ar eu traed y tro diwethaf.

Mae angen inni weld gweithredu gan Lywodraeth Cymru a CNC i atal rhagor o achosion o lifogydd rheolaidd sy'n dinistrio busnesau, cartrefi a bywoliaeth pobl. Mae'n hanfodol ein bod yn gweld buddsoddiad mwy difrifol mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd lle a phan fo'i angen i osgoi'r dinistr y mae llifogydd yn ei achosi, yn hytrach na'i adael a disgwyl canlyniadau gwahanol. Fel y dywedodd un o'ch Aelodau Llafur, Weinidog, rhaid i fuddsoddi yn ein hamddiffynfeydd rhag llifogydd fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.

Rwy'n hynod ddiolchgar i'r Aelod dros Aberconwy am roi munud o'i hamser i mi heno. Mae llawer o drefi ledled Cymru wedi'u hadeiladu ger afonydd sy'n ymladd brwydr reolaidd yn erbyn y digwyddiadau glaw eithafol cynyddol sy'n digwydd ymhellach i fyny'r afon. Mae tref hynafol Caerfyrddin yn fy etholaeth i, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, yn un dref felly, sy'n dioddef yn rheolaidd yn sgil digwyddiadau o'r fath, yn enwedig ar gei'r dref, lle torrodd y Tywi ei glannau, gan orlifo dros ffyrdd a bygwth eiddo busnes dair gwaith dros gyfnod o naw wythnos yn ystod gaeaf 2020-21. Ar ôl mynychu cyfarfodydd gyda'r AS lleol a grŵp gweithredu a sefydlwyd gyda chynrychiolwyr busnesau lleol, siom enfawr i mi oedd clywed ei bod yn ymddangos bod CNC a Llywodraeth Cymru yn taflu'r baich o ddatblygu cynllun atal llifogydd ar gyfer yr ardal. Mae CNC bellach yn honni mai polisi Llywodraeth Cymru yw diogelu cartrefi cyn busnesau, ac, yn anffodus, gan mai siopau, swyddfeydd a bwytai sydd yn y rhan hon o Gaerfyrddin, mae'n ymddangos na chymerir camau ar unwaith i fynd i'r afael â'r broblem.

Nid Caerfyrddin yw'r unig le yr effeithiwyd arno gan ddiffyg gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n iawn ein bod yn diogelu cartrefi pobl, ond mae busnesau'n hanfodol i ffyniant economaidd yr ardal ac ni ddylai'r Llywodraeth eu hanghofio. Weinidog, rwy'n gobeithio bod dadl yr Aelod dros Aberconwy heddiw wedi cadarnhau difrifoldeb y mater unwaith eto ac efallai y bydd yn arwain at weld Llywodraeth Cymru yn gweithredu i archwilio mesurau atal llifogydd megis carthu a rhwystrau llifogydd y gellir eu codi dros dro i ddiogelu trefi fel Caerfyrddin rhag llifogydd dinistriol yn y dyfodol. Diolch.

James Evans, a dim ond 30 eiliad y maent wedi'i adael i chi.

O, gallaf fynd drwy 30 eiliad heb unrhyw broblem. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n hyfryd gweld un Aelod o Blaid Cymru yma, ond mae'n drueni bod Llafur wedi esgeuluso hyn, fel y maent wedi ei esgeuluso ers blynyddoedd lawer. Mae llawer o drefi yn fy etholaeth, fel Llanfair-ym-Muallt, Pen-y-bont, Ystradgynlais, Aberhonddu, Crucywel—gallwn fynd ymlaen fel Janet Finch-Saunders, ond ni wnaf—yn dioddef problemau llifogydd yn flynyddol. Mae llawer o bobl yn y trefi hynny wedi dweud wrthyf fod carthu'n arfer cael ei wneud flynyddoedd yn ôl i leihau'r basleoedd yn ein hafonydd, ac ni welsom erioed lefelau llifogydd fel y rhai a welwn heddiw. Mae CNC yn dweud eu bod dan bwysau, eu bod yn or-fiwrocrataidd ac na ellir rhoi pethau drwy'r system, felly rwy'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog edrych ar garthu ein hafonydd i sicrhau bod ein trefi'n ddiogel ac nad ydym yn peri i bobl adael eu cartrefi, a bwrw ati i ymdrin â'r problemau y mae pobl yn eu hwynebu. Diolch.

Munud. Da iawn. [Chwerthin.]

I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales to reply to the debate. Lesley Griffiths. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch, Janet Finch-Saunders, am gyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n falch iawn o gael cyfle i ymateb ar ran Llywodraeth Cymru. Rydym yn gwneud llawer mwy i ymladd llifogydd yn ein cymunedau nag erioed o'r blaen. Rwy'n credu bod y 18 mis blaenorol wedi dangos y realiti amlwg sy'n ein hwynebu yng Nghymru, sef bod yr argyfwng hinsawdd wedi cyrraedd. Mae digwyddiadau tywydd garw yn digwydd yn amlach, ac mae angen inni addasu. A dyna'r rheswm pam y mae'r Llywodraeth hon wedi creu gweinyddiaeth newid hinsawdd newydd, i roi pŵer inni wneud mwy a gwneud newidiadau sylweddol. 

Mae hwn yn gyfnod anodd i'n cymunedau yng Nghymru, a'r cyfan yn erbyn cefndir y pandemig iechyd cyhoeddus byd-eang, ond mae gwytnwch ein cymunedau yn rhyfeddol. Mae ein gwasanaethau brys a'n hawdurdodau rheoli risg wedi gweithio'n ddiflino yn dilyn llifogydd, gan atgyweirio seilwaith sydd wedi'i ddifrodi a gwneud eu gorau glas i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Mae ymateb Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyflym ac yn sylweddol. Ers mis Chwefror 2020, rydym wedi darparu bron i £9 miliwn o gyllid i awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i ariannu gwaith atgyweirio ar ein seilwaith llifogydd a draenio, gan gryfhau gwytnwch ein cymunedau. Darparodd Llywodraeth Cymru 100 y cant o'r costau yr aethpwyd iddynt wrth inni geisio rhoi sicrwydd i drigolion a ddioddefodd yn sgil y digwyddiadau hyn. At hynny, mae ein buddsoddiad parhaus wedi profi ei werth, gyda chynlluniau a gwblhawyd yn ddiweddar yn gweithio'n dda ac yn cadw pobl yn ddiogel er gwaethaf glawiad a lefelau afonydd uwch nag erioed. Dros y 18 mis diwethaf, mae ein hawdurdodau rheoli risg wedi gweithio gyda'i gilydd i gynnal eu hymchwiliadau a chyflawni gwelliannau i'r cymunedau yr effeithiwyd arnynt. Blaenoriaeth y Llywodraeth hon bob amser fydd ein cymunedau, ond mae cynlluniau llifogydd mewn sefyllfa ddelfrydol i sicrhau manteision economaidd ac amgylcheddol lluosog. Mae trafnidiaeth a chyfleustodau yn debygol o fod o fudd i waith o'r fath, a'i gefnogi; wrth inni gynllunio ar gyfer y dyfodol, gallwn alinio ein rhaglenni ariannu er mwyn cael gwell gwerth am ein buddsoddiad cyfunol. 

O ran cyfathrebu, y rhanddeiliaid pwysicaf o hyd yw'r cymunedau rydym yn ceisio eu helpu. Ceir mannau anodd eu diogelu a sgyrsiau anodd, ond byddwn yn parhau i weithio gyda'n cymunedau i gynllunio ar gyfer eu dyfodol, yn enwedig yn yr ardaloedd sy'n wynebu risgiau sylweddol. Byddwn yn parhau i'w cefnogi wrth iddynt addasu. Bydd angen mwy o waith amddiffyn ar rai; efallai y bydd angen i eraill symud yn ôl i leoliad mwy diogel. Gwneir y penderfyniadau hyn drwy fonitro tystiolaeth sy'n esblygu a gweithio gyda'n hawdurdodau lleol, partneriaid cyflawni, ond yn bwysicaf oll, y bobl sy'n byw ac yn gweithio yno. 

Yn dilyn etholiad mis Mai, gwnaethom gyhoeddi ein rhaglen lywodraethu, ac rydym wedi ymrwymo i darged uchelgeisiol i ariannu gwaith amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer dros 45,000 o gartrefi. Byddwn hefyd yn cyflawni atebion ar sail natur i reoli llifogydd ym mhob prif dalgylch afon, gan ymestyn cynefinoedd gwlypdir a choetir yn y broses. At hynny, rydym yn cefnogi'r gwaith o adfer cynefinoedd glaswellt y môr a morfa heli ar hyd ein harfordir, sy'n darparu diogelwch ychwanegol i'r arfordir, ochr yn ochr â nifer o fanteision bioamrywiaeth. Mae'r ymrwymiadau hyn yn arwydd o'n bwriad i gyflawni. Rydym yn eu cefnogi gyda'r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad, gan ganiatáu inni weithredu mwy o gynlluniau a defnyddio mwy o adnoddau. Eleni yn unig, byddwn yn buddsoddi dros £65 miliwn ledled Cymru i gefnogi'r rhai sy'n wynebu risg o lifogydd ac erydu arfordirol, ac mae hyn yn cynnwys buddsoddiad cyfalaf o £36 miliwn yn uniongyrchol mewn asedau rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd. Bydd ein rhaglen rheoli risg arfordirol yn gweld cynlluniau sylweddol yn dechrau eleni i leihau risgiau i'n cymunedau yn y presennol a'r dyfodol, gan gynnwys cynlluniau yng Nghaerdydd, Abertawe, Aberaeron, Aberdyfi a Bae Penrhyn yng Nghonwy. Dyma neges glir gan y Llywodraeth hon na fyddwn yn derbyn llifogydd i gartrefi fel y normal newydd. Byddwn yn cynllunio'n ofalus ac yn buddsoddi yn y lleoedd cywir i leihau risg, cryfhau ein cymunedau a lliniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd. 

Y llynedd, fe wnaethom gyhoeddi strategaeth genedlaethol newydd uchelgeisiol ar gyfer llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru. Mae'r strategaeth yn gwella'r ffordd rydym yn gweithio gyda'n gilydd i leihau risg, gan ddarparu'r cyfeiriad angenrheidiol drwy amcanion a mesurau clir. Mae'n canolbwyntio ar gyflawni gwelliannau—gwell cyfathrebu, atebion mwy naturiol a dulliau o weithredu ar sail dalgylchoedd, eglurder ynghylch cyfrifoldebau a chydweithredu cyffredinol, ffyrdd gwell o fapio risg ac asedau, atal risg yn y dyfodol drwy gryfhau polisi cynllunio, prosesau cryfach a chyflymu cynlluniau llifogydd.

Mae'r strategaeth yn ymwneud â mwy na dyheadau yn unig; mae wedi gosod nifer o fesurau ar gyfer barnu ei llwyddiant. Mae llawer eisoes wedi'u cyflawni: rydym wedi cyhoeddi cynllun llifogydd Cymru; rydym yn cynnal arolygon arfordirol i lywio penderfyniadau rheoli traethlin yn y dyfodol; rydym wedi lansio ein rhaglen rheoli llifogydd yn naturiol a ariennir yn llawn. Nid siarad yn unig am newid y mae'r Llywodraeth Cymru hon; mae'n ei gyflawni. Un o'r cerrig milltir mwyaf arwyddocaol yn ein strategaeth yw lansio'r diweddariad o'n canllawiau cynllunio ar gyfer perygl llifogydd ac arfordiroedd. Datblygwyd nodyn cyngor technegol newydd 15 ochr yn ochr â'r strategaeth genedlaethol, gan ategu a chryfhau ein polisi llifogydd. Mae'r ddau yn canolbwyntio ar fynd i'r afael â'r risg a achosir gan newid yn yr hinsawdd.

Wrth i'n hinsawdd newid, mae patrymau llifogydd ac erydu arfordirol ledled Cymru yn newid ac yn gwaethygu; mae digwyddiadau eithafol yn digwydd yn amlach. Mae ein strategaeth yn cydnabod bod llifogydd yn ymwneud â mwy nag afonydd a moroedd yn unig. Rydym yn rhoi pwyslais o'r newydd ar y risgiau sy'n gysylltiedig â llifogydd dŵr wyneb ac erydu arfordirol. Ac yn awr, am y tro cyntaf, mae cwmpas TAN 15 wedi'i ehangu i gynnwys y risg sy'n gysylltiedig â dŵr wyneb, cyrsiau dŵr llai, draenio ac erydu arfordirol. Bydd datblygiadau newydd yng Nghymru yn fwy diogel o ganlyniad. Ceir map llifogydd newydd i gyd-fynd â TAN 15 ar gyfer cynlluniau sy'n ymgorffori newid hinsawdd. Mae'r TAN 15 newydd, fel ein rhaglen lywodraethu, yn canolbwyntio ar y dyfodol. Pan fyddwn yn dewis lle i leoli cartrefi neu ysgolion neu ysbytai newydd, nid yw ardal sy'n agored i lifogydd, boed hynny heddiw neu ymhen 25 mlynedd, yn ddewis synhwyrol neu gynaliadwy.

Mae CNC wedi cyhoeddi gwasanaeth newydd 'gwirio eich perygl llifogydd', ac erbyn hyn mae gan ddeiliaid tai ffordd gyflym a hawdd o wirio'r risg i'w cartref o afonydd, y môr neu ddŵr wyneb. Mae'r gwasanaeth yn rhan o'n pecyn map llifogydd newydd i Gymru, a fydd hefyd yn dangos lle mae ein buddsoddiad o fudd i gymunedau ac yn lleihau perygl llifogydd ac arfordiroedd i bobl. Mae ein strategaeth yn cynnwys mesur allweddol sy'n cysylltu cynhyrchion map llifogydd Cymru â rheoli asedau fel y gall y cyhoedd weld sut y mae ein gwaith a'n buddsoddiad yn gwneud gwahaniaeth iddynt hwy.

Ond mae'n bwysig nodi bod natur ein hasedau rheoli perygl llifogydd yn newid. Y llynedd, pan oeddwn yn gyfrifol am lifogydd, cyhoeddais raglen newydd ar gyfer rheoli llifogydd yn naturiol er mwyn helpu i annog ein hawdurdodau rheoli risg i archwilio a datblygu prosiectau rheoli llifogydd yn naturiol, ac rydym wedi ariannu'r rhaglen gyda chymorth grant 100 y cant. Eisoes, mae'r rhaglen yn cynnwys 15 prosiect ar draws 10 awdurdod rheoli risg gwahanol, a dros gyfnod y rhaglen, byddwn yn buddsoddi dros £3 miliwn i leihau perygl llifogydd i dros 1,100 eiddo. Mae nifer o'r prosiectau hyn eisoes wedi'u cwblhau drwy waith ar y safle, ac maent yn gweithio i leihau perygl llifogydd i gymunedau yr effeithir arnynt. Dechrau'n unig yw'r rhaglen beilot hon; bydd yn ein helpu i ddatblygu ein dealltwriaeth o reoli llifogydd yn naturiol yng Nghymru a'r ffordd orau o gyflawni'r prosiectau hynny. Mae'n darparu enghreifftiau rhagorol o weithio mewn partneriaeth â'n cymunedau, gyda'n perchnogion tir a sefydliadau eraill. Ac mae hefyd yn dangos sut y mae prosiectau o'r fath nid yn unig yn lleihau perygl llifogydd ond yn darparu manteision amgylcheddol a chymdeithasol ehangach yn ogystal.

Roedd yn ddiddorol gweld cynllun llifogydd chwe phwynt trawsnewidiol y Torïaid ar gyfer Cymru yn gynharach eleni, ac rwy'n falch o'ch sicrhau bod y Llywodraeth eisoes wedi nodi'r hyn sydd yn eich cynllun llifogydd, y ffordd y maent eisoes yn cyflawni'r materion hynny, ac yn cyflwyno ffyrdd mwy cadarn o reoli a lleihau risg. Mae gan CNC ddyletswydd gyffredinol eisoes i oruchwylio'r gwaith o reoli perygl llifogydd ac mae'n gwneud gwaith rhagorol yn ymateb i ddigwyddiadau llifogydd, ochr yn ochr â'n hawdurdodau lleol a'n gwasanaethau brys wrth gwrs. Maent wedi cydnabod lle mae angen gwelliannau ac eisoes wedi cynyddu eu gwaith ar ragolygon, mapio, systemau rhybuddio am lifogydd ac ymateb i ddigwyddiadau llifogydd, yn dilyn y mesurau yn ein strategaeth a'r gwersi a ddysgwyd gennym yn 2020.

Mae gennym ein polisi llain las ein hunain yn TAN 15; fe fyddwch yn gwybod sut y caiff ei gryfhau i gydnabod risg gynyddol newid hinsawdd yn llawn. Rwyf wedi dangos heno sut y mae ein rhaglen fuddsoddi arfaethedig ar y lefelau uchaf erioed a sut y darparwyd cyllid brys ar unwaith yn dilyn digwyddiadau mawr mis Chwefror 2020.

Er ei fod yn fater a gadwyd yn ôl i raddau helaeth, mae yswiriant llifogydd yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi dylanwadu'n fawr ar y gwaith o'i siapio, gan gynnwys cyflwyno Flood Re. Rydym yn parhau i weithio gyda'r diwydiant i hyrwyddo'r cynllun hwn yn well a sicrhau bod trigolion yn gwybod sut y gellir gwneud defnydd ohono, hyd yn oed os yw wedi'i wrthod yn y gorffennol. Byddem yn croesawu mwy o gymorth i fusnesau, ond yn y pen draw, Llywodraeth y DU a wnaeth y penderfyniad i beidio â'u cynnwys yn Flood Re.

Nid ydym yn teimlo bod angen yr ymchwiliad annibynnol ar wahân y cyfeiriodd Janet Finch-Saunders ato i lifogydd 2020 yn Rhondda Cynon Taf, gan y byddai'n dargyfeirio amser swyddogion llifogydd oddi wrth y gwaith o gyflawni. Rhoddodd adroddiadau'r ymchwiliadau, ochr yn ochr ag adolygiad CNC o'r llifogydd, drosolwg cynhwysfawr ar y digwyddiadau llifogydd. Mae ein strategaeth newydd, ein canllawiau cynllunio a'n rhaglenni llifogydd ac arfordiroedd yn sicrhau newid ac yn gosod y cyfeiriad ar gyfer ffyrdd o weithio yn y dyfodol. Mae mwy i ddod, ond mae'r pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol yn archwilio ffyrdd o wella'r ddeddfwriaeth rydym yn gweithio o'i mewn, ac yn chwilio am ffyrdd newydd o gefnogi ein gwaith a chynyddu adnoddau. 

Yn anffodus, wrth i'r hinsawdd newid, rhaid i bawb ohonom addasu, ac mae'r Llywodraeth hon yn edrych tua'r dyfodol, gan annog ffyrdd newydd o weithio, tra'n sicrhau bod ein seilwaith hanfodol yn cadw ein cymunedau'n ddiogel. Diolch.

Thank you, Minister, and thank you, all. That brings today's proceedings to a close.