Y Cyfarfod Llawn

Plenary

09/11/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David. 

Our first item today is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David. 

COVID-19 ym Mwrdeistref Sirol Caerffili
COVID-19 in Caerphilly County Borough

1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fesurau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â COVID-19 yn ardal bwrdeistref sirol Caerffili? OQ57168

1. Will the First Minister provide an update on Welsh Government measures to tackle COVID-19 in the Caerphilly county borough area? OQ57168

Llywydd, I thank Hefin David for that question. Vaccination remains the most effective action to tackle coronavirus. Take-up rates in the Member’s constituency remain high, with 75 per cent of 16 and 17-year-olds already having had their first vaccine. I continue to thank Caerphilly residents for their support in this and other actions needed to reduce current levels of the virus.

Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David am y cwestiwn yna. Brechu yw'r cam mwyaf effeithiol o hyd i fynd i'r afael â'r coronafeirws. Mae'r cyfraddau sy'n manteisio arno yn etholaeth yr Aelod yn dal i fod yn uchel, gyda 75 y cant o bobl ifanc 16 ac 17 oed eisoes wedi cael eu brechlyn cyntaf. Rwy'n parhau i ddiolch i drigolion Caerffili am eu cefnogaeth yn hyn ac mewn camau eraill sydd eu hangen i leihau lefelau presennol y feirws.

Before I move to my supplementary, Llywydd, with your permission, I'm sure Members are aware of the tragic events that took place yesterday in Penyrheol in my constituency, where a young 10-year-old boy was attacked and killed by a domestic dog. The boy's been named as Jack Lis, and I'm sure that everyone in this Chamber would wish to send their condolences and best thoughts to the family and the community of Penyrheol, who undoubtedly will rally round in these circumstances. I'd also like to say that on behalf of my fellow regional colleagues in the Conservative Party and in Plaid Cymru as well, because I know we all feel the same. Diolch, Llywydd. 

So, my supplementary question: the issue of COVID passes will be debated today. I'll be voting for the extension to cinemas and concert halls. I'll be doing that not because of the whip, but because I think it's absolutely the right thing to do. And the majority of people who've contacted me have said exactly the same thing. The purpose of these is to prevent further lockdowns and keep us all safe. With that in mind, will the First Minister give us an outline of the success so far of COVID passes, and an outline of how we'll proceed in the future?

Cyn i mi symud at fy nghwestiwn atodol, Llywydd, gyda'ch caniatâd, rwy'n siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol o'r digwyddiadau trasig ddoe ym Mhenyrheol yn fy etholaeth i, lle ymosododd ci domestig ar fachgen 10 oed ifanc a'i ladd. Mae'r bachgen wedi ei enwi yn Jack Lis, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno anfon eu cydymdeimlad a'u dymuniadau gorau i'r teulu a chymuned Penyrheol, a fydd, yn ddi-os, yn gefn iddyn nhw o dan yr amgylchiadau hyn. Hoffwn ddweud hynny hefyd, ar ran fy nghyd-Aelodau rhanbarthol yn y Blaid Geidwadol ac ym Mhlaid Cymru hefyd, gan fy mod i'n gwybod ein bod ni i gyd yn teimlo yr un fath. Diolch, Llywydd.

Felly, fy nghwestiwn atodol: bydd mater y pasys COVID yn cael ei drafod heddiw. Byddaf i'n pleidleisio dros yr estyniad i sinemâu a neuaddau cyngerdd. Byddaf i'n gwneud hynny nid oherwydd y chwip, ond gan fy mod i'n credu mai dyma'n sicr yw'r peth iawn i'w wneud. Ac mae'r rhan fwyaf o bobl sydd wedi cysylltu â mi wedi dweud yn union yr un peth. Diben y rhain yw atal rhagor o gyfyngiadau symud a'n cadw ni i gyd yn ddiogel. Gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi amlinelliad i ni o lwyddiant pasys COVID hyd yma, ac amlinelliad o sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen yn y dyfodol?

Llywydd, I thank Hefin David, and can I also begin just by associating myself with what he said about the very sad events in his constituency? Members here will be thinking about Jack and his family, I know. I read what the headteacher of Cwm Ifor Primary School had to say about him, and you can just imagine the impact that this will have on those very young children who will have known him and would have, in some case, very sadly, witnessed those awful events. 

As to the COVID pass, I thank Hefin David for what he said about it. I think it has gone as well as we could have hoped for in its implementation here in Wales. I heard many of the things that were said in the previous debate about the practicality of the COVID pass, and, in practice, it has turned out to be as straightforward as we could have imagined. We've had a series of major events with thousands and thousands of people attending. I attended myself at the Arms Park only a week ago. I looked very carefully to see how people were behaving as they got near the turnstiles and was hugely encouraged at the way in which people had thought ahead, were well prepared, knew what they were doing. Every person attending was checked as they went through, and, more than that, Llywydd, I was absolutely struck by the number of people who came up to say me at that event that they had been nervous about attending. 'Seventy thousand people', somebody said to me; 'I've been so careful. I barely go out, and I knew I was coming here knowing that the person I was sitting next to, the person behind me and the person in front of me had all been doubly vaccinated or taken a very recent test. That gave me the confidence to come here today.'

And that's why I think the COVID passes are popular amongst people here in Wales, because, as Hefin David said, they are helping to keep Wales safe and they are helping to keep Wales open. That is the purpose of them—to allow those more vulnerable settings to continue to be open into the autumn, through the winter, because that extra protection is now in place. 

The numbers of people falling ill with coronavirus, thankfully, have reduced a little over the last 10 days, and if they continue to do that, then there will be no need to extend the pass beyond the extension that the Senedd will be debating this afternoon. But if numbers were to rise again, and if the protection of that pass were needed in more settings, then this Welsh Government will not hesitate to take those actions that help to keep people in Wales safe and help to keep those businesses trading.

Llywydd, rwy'n diolch i Hefin David, ac a gaf i hefyd ddechrau drwy gysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd am y digwyddiadau trist iawn yn ei etholaeth? Bydd yr Aelodau yma yn meddwl am Jack a'i deulu, rwy'n gwybod. Darllenais yr hyn a oedd gan bennaeth Ysgol Gynradd Cwm Ifor i'w ddweud amdano, a gallwch chi ddychmygu'r effaith y bydd hyn yn ei chael ar y plant ifanc iawn hynny a fydd wedi ei adnabod ac a fyddai, mewn rhai achosion, yn drist iawn, wedi bod yn dyst i'r digwyddiadau ofnadwy hynny.

O ran y pàs COVID, rwy'n diolch i Hefin David am yr hyn a ddywedodd amdano. Rwy'n credu ei fod wedi mynd cystal ag y gallem ni fod wedi ei obeithio o ran ei weithredu yma yng Nghymru. Clywais lawer o'r pethau a gafodd eu dweud yn y ddadl flaenorol ynglŷn ag ymarferoldeb y pàs COVID, ac, yn ymarferol, mae wedi troi allan mor syml ag y gallem ni fod wedi ei ddychmygu. Rydym ni wedi cael cyfres o ddigwyddiadau mawr â miloedd ar filoedd o bobl yn bresennol. Fe es i fy hun i Barc yr Arfau wythnos yn ôl. Edrychais yn ofalus iawn i weld sut roedd pobl yn ymddwyn wrth iddyn nhw gyrraedd y giatiau tro a chefais fy nghalonogi yn fawr gan y ffordd yr oedd pobl wedi meddwl ymlaen, yn barod iawn, yn gwybod beth roedden nhw'n ei wneud. Cafodd pob person a oedd yn bresennol eu gwirio wrth iddyn nhw fynd drwodd, ac, yn fwy na hynny, Llywydd, cefais fy nharo yn llwyr gan nifer y bobl a ddaeth ataf i yn y digwyddiad hwnnw i ddweud eu bod nhw wedi bod yn nerfus ynglŷn â dod. 'Saith deg mil o bobl', meddai rhywun wrthyf i; "rwyf i wedi bod mor ofalus. Prin rwyf i'n mynd allan, ac roeddwn i'n gwybod fy mod i'n dod yma gan wybod bod y person yr oeddwn i'n eistedd wrth ei ymyl, y person y tu ôl i mi a'r person o fy mlaen i gyd wedi eu brechu ddwywaith neu wedi cael prawf diweddar iawn. Rhoddodd hynny yr hyder i mi ddod yma heddiw.'

A dyna pam rwy'n credu bod y pasys COVID yn boblogaidd ymhlith pobl yma yng Nghymru, oherwydd, fel y dywedodd Hefin David, maen nhw'n helpu i gadw Cymru yn ddiogel ac maen nhw'n helpu i gadw Cymru ar agor. Dyna eu diben nhw—i ganiatáu i'r lleoliadau mwy agored i niwed hynny barhau i fod ar agor drwy'r hydref, drwy'r gaeaf, gan fod yr amddiffyniad ychwanegol hwnnw ar waith bellach.

Mae nifer y bobl sy'n mynd yn sâl gyda'r coronafeirws, diolch byth, wedi gostwng rhyw fymryn dros y 10 diwrnod diwethaf, ac os byddan nhw'n parhau i wneud hynny, yna ni fydd angen ymestyn y pàs y tu hwnt i'r estyniad y bydd y Senedd yn ei drafod y prynhawn yma. Ond pe bai'r niferoedd yn codi eto, a phe bai angen amddiffyniad y pàs hwnnw mewn mwy o leoliadau, yna ni fydd y Llywodraeth hon yng Nghymru yn oedi cyn cymryd y camau hynny sy'n helpu i gadw pobl yng Nghymru yn ddiogel ac yn helpu i gadw'r busnesau hynny yn masnachu.

13:35

First Minister, I appreciate your response to my honourable colleague. Caerphilly continues to have the highest number of newly recorded cases of COVID in my region of South Wales East. You are a learned person, and I'm sure you've seen the stories that the UK medicines regulator has recently approved the first antiviral medication for COVID that can be taken as a pill, rather than injected or given intravenously. In clinical trials, the pill cut the risk of hospitalisation, or death, by about half, but needs to be given within five days of symptoms developing to be the most effective. The treatment has been described as a game changer, and the UK Government agreed to purchase 480,000 doses. First Minister, what discussions has your Government had about obtaining supplies of this drug for COVID patients here in Wales, and when can we expect this treatment to begin, and will priority be given to areas such as Caerphilly, where COVID rates remain stubbornly high? Thank you very much.

Prif Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ymateb i fy nghyd-Aelod anrhydeddus. Mae Caerffili yn parhau i fod â'r nifer uchaf o achosion newydd o COVID yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru. Rydych chi'n berson dysgedig, ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y straeon bod rheoleiddiwr meddyginiaethau'r DU wedi cymeradwyo yn ddiweddar y feddyginiaeth wrthfeirysol gyntaf ar gyfer COVID y gellir ei chymryd fel pilsen, yn hytrach na'i chwistrellu neu ei rhoi yn fewnwythiennol. Mewn treialon clinigol, fe wnaeth y bilsen leihau'r risg o fynd i'r ysbyty, neu o farwolaeth, o tua hanner, ond mae angen ei rhoi o fewn pum niwrnod i'r symptomau ddatblygu i fod y mwyaf effeithiol. Dywedwyd y bydd y driniaeth yn newid pethau yn llwyr, a chytunodd Llywodraeth y DU i brynu 480,000 dos. Prif Weinidog, pa drafodaethau mae eich Llywodraeth chi wedi eu cael ynghylch cael cyflenwadau o'r cyffur hwn ar gyfer cleifion COVID yma yng Nghymru, a phryd gallwn ni ddisgwyl i'r driniaeth hon ddechrau, ac a fydd blaenoriaeth yn cael ei rhoi i ardaloedd fel Caerffili, lle mae cyfraddau COVID yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel? Diolch yn fawr iawn.

I thank the Member for that question, Llywydd. The news that the regulator has approved a new antiviral oral medicine is good news. We have been in discussions with the UK department of health. What is planned is a large-scale study, using those 480,000 doses. And that study will be used to identify, in the way that the Member suggested, the clinical circumstances in which that treatment can most effectively be delivered. Wales will be part of that pilot. There will be patients in Wales who will be part of the work that will be carried out to make sure that we are learning everything we need to about this new possibility and then put it to best use. And we continue to work closely with the UK department on this matter to make sure that Welsh patients have access to the treatment and that we all benefit from the work that will be carried out.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r newyddion bod y rheoleiddiwr wedi cymeradwyo meddyginiaeth wrthfeirysol newydd drwy'r geg yn newyddion da. Rydym ni wedi bod mewn trafodaethau gydag adran iechyd y DU. Yr hyn sydd wedi'i gynllunio yw astudiaeth ar raddfa fawr, gan ddefnyddio'r 480,000 dos hynny. A bydd yr astudiaeth honno yn cael ei defnyddio i nodi, yn y ffordd yr awgrymodd yr Aelod, yr amgylchiadau clinigol lle gellir darparu'r driniaeth honno yn fwyaf effeithiol. Bydd Cymru yn rhan o'r cynllun treialu hwnnw. Bydd cleifion yng Nghymru a fydd yn rhan o'r gwaith a fydd yn cael ei wneud i sicrhau ein bod ni'n dysgu popeth y mae angen i ni ei ddysgu am y posibilrwydd newydd hwn ac yna ei ddefnyddio yn y ffordd orau. Ac rydym ni'n parhau i weithio yn agos gydag adran y DU ar y mater hwn i wneud yn siŵr bod cleifion o Gymru yn gallu cael gafael ar y driniaeth a'n bod ni i gyd yn elwa ar y gwaith a fydd yn cael ei wneud.

I associate myself entirely with what Hefin said about the community in Penyrheol.

First Minister, last month, Public Health Wales launched a campaign encouraging pregnant women to have the COVID-19 vaccine because of how many unvaccinated women end up needing hospital treatment. One in six COVID patients requiring the highest form of life support in England are unvaccinated pregnant women, but PHW haven't released equivalent figures for Wales. They say misinformation may be making women reluctant to have the vaccine, even though it's safe, while the risk the virus poses to them is severe. Only around 15 per cent of pregnant women in the UK have been fully vaccinated, compared with 79 per cent of people in the general population. I'd be grateful, First Minister, if you could tell us what the figures are like for Wales, and could you also tell us what the Welsh Government will be doing to tackle misinformation so that pregnant women in Caerphilly county, and right across Wales, can hear about how getting the vaccine could help save their life?

Rwy'n cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Hefin am y gymuned ym Mhenyrheol.

Prif Weinidog, fis diwethaf, lansiodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ymgyrch yn annog menywod beichiog i gael y brechlyn COVID-19 oherwydd faint o fenywod heb eu brechu y mae angen triniaeth ysbyty arnyn nhw yn y pen draw. Mae un o bob chwe chlaf COVID sydd angen y math uchaf o gymorth bywyd yn Lloegr yn fenywod beichiog heb eu brechu, ond nid yw Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cyhoeddi ffigurau cyfatebol ar gyfer Cymru. Maen nhw'n dweud y gallai camwybodaeth fod yn gwneud menywod yn amharod i gael y brechlyn, er ei fod yn ddiogel, tra bod y risg y mae'r feirws yn ei pheri iddyn nhw yn ddifrifol. Dim ond tua 15 y cant o fenywod beichiog yn y DU sydd wedi eu brechu yn llawn, o'i gymharu â 79 y cant o bobl yn y boblogaeth gyffredinol. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, pe gallech chi ddweud wrthym sut y mae'r ffigurau yn edrych ar gyfer Cymru, ac a wnewch chi ddweud wrthym hefyd beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â chamwybodaeth fel y gall menywod beichiog yn sir Caerffili, a ledled Cymru gyfan, glywed sut y gallai cael y brechlyn helpu i achub eu bywydau?

I thank Delyth Jewell for making exactly that point, Llywydd. The Chief Medical Officer for Wales has led efforts to try to combat misinformation, and particularly to appeal to pregnant women to be vaccinated. They are far, far more at risk from coronavirus than they ever will be from the vaccine. And this is one of those examples where deliberate misinformation causes real harm. I don't have the actual figures in front of me, Llywydd, but I do know that unvaccinated pregnant women are very significantly over-represented in critical care beds in Wales, as well as across the border. In other words, women are not just falling ill with coronavirus and suffering from it in the community, but they are at the most severe end of the illness that coronavirus can create, and that causes a risk to them and to the circumstances in which they find themselves, and which, in any other circumstances, would be a matter of huge celebration to them.

So, I repeat exactly the appeal that Delyth Jewell has made, Llywydd: if there are women in Wales who have not been vaccinated and are being out off being vaccinated because of some of the things that they read on social media about vaccination, please look at what the real facts will tell you, and the chief medical officer has set those out absolutely clearly here in Wales. You are far better off, far safer by getting vaccination, and in Wales we would absolutely urge you to do so.

Rwy'n diolch i Delyth Jewell am wneud yr union bwynt yna, Llywydd. Mae Prif Swyddog Meddygol Cymru wedi arwain ymdrechion i geisio mynd i'r afael â chamwybodaeth, ac yn benodol i apelio i fenywod beichiog gael eu brechu. Maen nhw'n llawer iawn mwy mewn perygl o'r coronafeirws nag y byddan nhw byth o'r brechlyn. Ac mae hon yn un o'r enghreifftiau hynny lle mae camwybodaeth fwriadol yn achosi niwed gwirioneddol. Nid yw'r ffigurau gwirioneddol gen i o fy mlaen, Llywydd, ond rwy'n gwybod bod menywod beichiog heb eu brechu wedi eu gorgynrychioli yn sylweddol iawn mewn gwelyau gofal critigol yng Nghymru, yn ogystal â dros y ffin. Mewn geiriau eraill, nid yw menywod yn mynd yn sâl gyda'r coronafeirws ac yn dioddef ohono yn y gymuned yn unig, yn hytrach maen nhw ym mhen mwyaf difrifol y salwch y gall y coronafeirws ei greu, ac mae hynny yn achosi risg iddyn nhw ac i'r amgylchiadau y maen nhw'n eu cael eu hunain ynddyn nhw, ac a fyddai, o dan unrhyw amgylchiadau eraill, yn fater o ddathlu enfawr iddyn nhw.

Felly, rwy'n ailadrodd yr union apêl y mae Delyth Jewell wedi ei gwneud, Llywydd: os oes menywod yng Nghymru nad ydyn nhw wedi eu brechu ac sy'n cael perswadio i beidio â chael eu brechu oherwydd rhai o'r pethau y maen nhw'n eu darllen ar y cyfryngau cymdeithasol am frechu, edrychwch ar yr hyn y bydd y gwir ffeithiau yn ei ddweud wrthych chi, ac mae'r prif swyddog meddygol wedi eu nodi yn gwbl eglur yma yng Nghymru. Rydych chi'n llawer gwell eich byd, yn llawer mwy diogel o gael brechiad, ac yng Nghymru byddem ni'n sicr yn eich annog i wneud hynny.

13:40
Y Bwlch Cyflog ar sail Rhywedd
The Gender Pay Gap

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynghylch y bwlch cyflog ar sail rhywedd yng Ngorllewin De Cymru? OQ57167

2. Will the First Minister make a statement on the gender pay gap in South Wales West? OQ57167

Diolch, Llywydd, am y cwestiwn. Nid yw'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn cyhoeddi ffigurau ar wahân ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Ngorllewin De Cymru. Yn ôl ffigurau diweddaraf yr ONS, roedd y ffigur ar gyfer Cymru gyfan yn 5.0 y cant ym mis Ebrill 2021. Mae hyn yn cymharu â 7.9 y cant yn y Deyrnas Unedig. Mae’r bwlch wedi ymestyn yn y Deyrnas Unedig dros y flwyddyn flaenorol, ond nid yw wedi newid yng Nghymru.

Thank you, Llywydd, for that question. The Office for National Statistics does not publish separate figures on the gender pay gap in South Wales West. According to recent ONS figures, the Wales-wide figure was 5.0 per cent in April 2021. This compares to 7.9 per cent in the United Kingdom. The gap has widened in the UK over the previous year, but it has remained unchanged in Wales. 

Diolch, Brif Weinidog. Gwelwn yn glir yn ein gweithleoedd y modd y mae anghydraddoldebau economaidd yn cyfuno gydag anghydraddoldebau eraill, megis rhywedd, ac mae ffigurau sydd wedi’u cyhoeddi yn ddiweddar yn datgelu bod y bwlch cyflog ar sail rhywedd yn 12.3 y cant yng Nghymru—ffigur y mae Chwarae Teg wedi’i ddisgrifio fel un siomedig ac sydd yn uwch yng Nghymru na’r llynedd o 0.7 y cant. Mae’r bwlch yma yn codi i 20.7 cant yn yr ardal ble dwi’n byw ac yn ei chynrychioli, sef Castell-nedd Port Talbot. Mae’r ffigurau wedi cael eu torri i lawr fesul awdurdod lleol, a’r awdurdod lleol hwnnw yw’r un sydd â’r pumed bwlch uchaf yng Nghymru. Sut, felly, mae’r Llywodraeth am gau’r bwlch annerbyniol hyn yn y sectorau gwaith y mae ganddi reolaeth drostyn nhw, ac annog, wrth gwrs, sectorau eraill i wneud yr un fath? Ac o ystyried yn enwedig nod y Llywodraeth o annog 30 y cant o’r gweithlu i weithio o gartref yn y dyfodol, pa gynlluniau sydd mewn lle er mwyn sicrhau bod y newid mewn arferion gwaith yn un sy’n dileu anghydraddoldebau yn hytrach na dyfnhau’r bwlch cyflog ac anghydraddoldebau strwythurol hirsefydlog eraill? Diolch.

Thank you, First Minister. We see clearly in our workplaces just how economic inequalities do merge with other inequalities, such as gender inequality, and figures published recently reveal that the gender pay gap is 12.3 per cent in Wales—a figure that Chwarae Teg has described as disappointing, as it is 0.7 per cent higher in Wales than it was last year. This goes up to 20.7 per cent in the area in which I live and I represent, namely Neath Port Talbot. The figures have been broken down by local authority, and that local authority is the one with the fifth highest pay gap in Wales. So, how is the Government going to close this gap in those sectors that it has control over, and to encourage other sectors to do likewise? And given particularly the Government's aim of encouraging 30 per cent of the workforce to work from home in future, what plans are in place in order to ensure that the change in working habits is one that eradicates inequalities rather than one that deepens and widens the gender pay gap and other long-established structural inequalities? Thank you.

Diolch, Llywydd. Well, I’m sure that we could rehearse different sets of figures, but the fundamental point is that we want to see the gender pay gap in Wales continuing to narrow to the point where it’s eliminated, and that is a shared ambition in many parts of this Chamber. The gender pay gap for the Welsh Government is part of our approach to social partnership and to fair work, and we pursue it through the social partnership forum and in partnership with employers and trade unions here in Wales. The Welsh Government takes practical action across a range of our responsibilities. The childcare offer is particularly, we know, useful to women in the workplace, and I’m glad to say that the latest figures we have show the highest ever uptake in Wales of the childcare offer—the most generous childcare offer for working families anywhere in the United Kingdom.

As to the policy of working from home or through remote working hubs, then I think there are real advantages that can be gained from that in the sphere of gaps between men and women, but other groups in the workplace as well. We know, Llywydd, that disabled people particularly have found the ability to work from home has eroded some of the disadvantages that they faced otherwise, and through our system, which is to create remote working hubs in different localities throughout Wales, then, for people for whom working from their own home is not a viable proposition, there will be alternatives that they can use. I think that will mean that there will be people who will, in future, be able to take advantage of employment opportunities and better paid opportunities than might have been the case in the past, and it can be, used properly, another weapon in the armoury to reduce the pay gap.

Diolch, Llywydd. Wel, rwy'n siŵr y gallem ni ailadrodd gwahanol setiau o ffigurau, ond y pwynt sylfaenol yw ein bod ni eisiau gweld y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru yn parhau i leihau i'r pwynt lle mae'n cael ei ddileu, ac mae hwnnw yn uchelgais a rennir mewn sawl rhan o'r Siambr hon. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau i Lywodraeth Cymru yn rhan o'n dull o ymdrin â phartneriaeth gymdeithasol ac â gwaith teg, ac rydym ni'n mynd ar ei drywydd drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol ac mewn partneriaeth â chyflogwyr ac undebau llafur yma yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau ymarferol ar draws amrywiaeth o'n cyfrifoldebau. Rydym ni'n gwybod bod y cynnig gofal plant yn arbennig o ddefnyddiol i fenywod yn y gweithle, ac rwy'n falch o ddweud bod y ffigurau diweddaraf sydd gennym ni yn dangos y nifer uchaf erioed yng Nghymru yn manteisio ar y cynnig gofal plant—y cynnig gofal plant mwyaf hael i deuluoedd sy'n gweithio yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig.

O ran y polisi gweithio gartref neu drwy ganolfannau gweithio o bell, yna rwy'n credu bod manteision gwirioneddol y gellir eu hennill o hynny ym maes bylchau rhwng dynion a menywod, ond grwpiau eraill yn y gweithle hefyd. Rydym ni'n gwybod, Llywydd, bod pobl anabl, yn arbennig, wedi canfod bod y gallu i weithio gartref wedi dileu rhai o'r anfanteision yr oedden nhw'n eu hwynebu fel arall, a thrwy ein system, sef creu canolfannau gweithio o bell mewn gwahanol ardaloedd ledled Cymru, yna, i bobl nad yw gweithio o'u cartref eu hunain yn ddewis ymarferol iddyn nhw, bydd dewisiadau eraill y gallan nhw eu defnyddio. Rwy'n credu y bydd hynny'n golygu y bydd pobl yn y dyfodol a fydd yn gallu manteisio ar gyfleoedd cyflogaeth a chyfleoedd â chyflog gwell nag a allai fod wedi digwydd yn y gorffennol, a gall, o'i ddefnyddio yn iawn, fod yn arf arall yn yr arfdy i leihau'r bwlch cyflog.

13:45

Can I thank my South Wales West colleague Sioned Williams for tabling this important question as well? And, First Minister, I share her ambition to eliminate the gender pay gap in Wales, particularly as we know that the pay gap is wider in Wales than it is in the rest—compared to the UK average. But, one of the ways we can help to tackle the gender pay gap is by ensuring women and girls are not put off courses in well-paid careers in sectors of the economy that are traditionally seen as male sectors. In the Welsh Government review into gender equality in science, technology, engineering and mathematics, we saw that of those work-based placements in the STEM sector registered with the Education Workforce Council just 22 per cent of those placements were occupied by women. The review also stated that Wales also had the lowest percentage of women enrolling onto higher education STEM courses anywhere in the UK. So, what action is the Welsh Government taking to improve access to the STEM sector for women and to better encourage them to pursue STEM courses in higher education?

A gaf i ddiolch i fy nghyd-Aelod o orllewin de Cymru, Sioned Williams, am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn hefyd? A, Prif Weinidog, rwy'n rhannu ei huchelgais i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, yn enwedig gan ein bod ni'n gwybod bod y bwlch cyflog yn ehangach yng Nghymru nag ydyw yng ngweddill—o'i gymharu â chyfartaledd y DU. Ond, un o'r ffyrdd y gallwn ni helpu i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yw trwy sicrhau nad yw menywod a merched yn cael eu perswadio yn erbyn dilyn cyrsiau mewn gyrfaoedd â chyflogau da mewn sectorau o'r economi sy'n cael eu hystyried yn sectorau i ddynion yn draddodiadol. Yn adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhywiol ym meysydd gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, fe wnaethom ni weld mai 22 y cant yn unig o'r lleoliadau seiliedig ar waith hynny yn y sector STEM a gofrestrwyd gyda Chyngor y Gweithlu Addysg oedd yn fenywod. Nododd yr adolygiad hefyd mai Cymru hefyd oedd â'r ganran isaf o fenywod yn cofrestru ar gyrsiau STEM addysg uwch yn unrhyw le yn y DU. Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella mynediad at y sector STEM i fenywod a'u hannog yn well i ddilyn cyrsiau STEM mewn addysg uwch?

I thank the Member for the question. For the record, Llywydd, it's important to say that the pay gap in Wales is higher than it is in Scotland or Northern Ireland but lower than in any region of England. So, you know, the position is a little less bleak than the Member suggested in opening his question. But the point he makes is a very important one.

Huge efforts have been made in Wales to encourage young women to enter further and higher education in the STEM subjects. Our previous Chief Scientific Officer for Wales led that herself; she created a group of women in the STEM subjects in academic institutions, but in industry as well, to come together to be role models for young women. And that work goes on, I think, in a very practical way in many parts of Wales. In Thales, in my colleague Alun Davies's constituency, the company there makes enormous efforts to make sure that opportunities in those new and emerging industries are advertised to young women who live in that part of Wales, and that a pathway is created for them, from the classroom, through further and higher education, and directly into employment as well.

In our new degree-level apprenticeships, more young women are entering STEM-related employment than young men, and I think given the historical patterns that the Member quite rightly pointed to, that is a very significant achievement. There is a cultural change that we are trying to bring about here and that won't happen rapidly everywhere. But the combined efforts that are being made across the education sector and the employment sector, I think, are beginning to show real erosion of those more traditional ways of thinking about opportunities that are available.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Ar gyfer y cofnod, Llywydd, mae'n bwysig dweud bod y bwlch cyflog yng Nghymru yn uwch nag ydyw yn yr Alban neu Ogledd Iwerddon ond yn is nag yn unrhyw ranbarth o Loegr. Felly, wyddoch chi, mae'r sefyllfa ychydig yn llai llwm nag a awgrymodd yr Aelod wrth agor ei gwestiwn. Ond mae'r pwynt y mae'n ei wneud yn un pwysig iawn.

Mae ymdrechion enfawr wedi eu gwneud yng Nghymru i annog menywod ifanc i fynd i addysg bellach ac uwch yn y pynciau STEM. Arweiniodd ein Prif Swyddog Gwyddonol Cymru blaenorol hynny ei hun; creodd grŵp o fenywod yn y pynciau STEM mewn sefydliadau academaidd, ond mewn diwydiant hefyd, i ddod at ei gilydd i fod yn esiamplau i fenywod ifanc. Ac mae'r gwaith hwnnw yn parhau, rwy'n credu, mewn ffordd ymarferol iawn mewn sawl rhan o Gymru. Yn Thales, yn etholaeth fy nghyd-Aelod Alun Davies, mae'r cwmni yno yn gwneud ymdrechion enfawr i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yn y diwydiannau newydd ac sy'n dod i'r amlwg yn cael eu hysbysebu i fenywod ifanc sy'n byw yn y rhan honno o Gymru, a bod llwybr yn cael ei greu ar eu cyfer, o'r ystafell ddosbarth, drwy addysg bellach ac uwch, ac yn uniongyrchol i gyflogaeth hefyd.

Yn ein prentisiaethau lefel gradd newydd, mae mwy o fenywod ifanc yn dechrau cyflogaeth sy'n gysylltiedig â STEM na dynion ifanc, ac rwy'n credu o ystyried y patrymau hanesyddol y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw yn gwbl briodol, bod hynny yn llwyddiant sylweddol iawn. Mae newid diwylliannol yr ydym ni'n ceisio ei gyflwyno yma ac ni fydd hynny yn digwydd yn gyflym ym mhob man. Ond mae'r ymdrechion cyfunol sy'n cael eu gwneud ar draws y sector addysg a'r sector cyflogaeth, rwy'n credu, yn dechrau dangos erydiad gwirioneddol o'r ffyrdd mwy traddodiadol hynny o feddwl am gyfleoedd sydd ar gael.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac ar ran arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

Questions now from the party leaders, and on behalf of the leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.

Llywydd, can I also associate myself with the comments made by the Member for Caerphilly? And our thoughts and prayers are with Jack Lis's family today.

First Minister, in your view, how long should an 85-year-old wait for an ambulance after suffering a stroke?

Llywydd, a gaf i hefyd gysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Gaerffili? Ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda theulu Jack Lis heddiw.

Prif Weinidog, yn eich barn chi, am ba hyd ddylai rhywun 85 mlwydd oed aros am ambiwlans ar ôl dioddef strôc?

Well, Llywydd, I know the case to which the Member refers, and it's clearly not acceptable that someone was left to wait for as long as that individual was. The ambulance service, as the Member will know, is under enormous strain from the highest ever level of calls that it has experienced in its history; from staff sickness levels, which affect the number of people it's able to put into ambulances and on the road, and a significant amount of that is coronavirus-related itself; and from coronavirus conditions, which mean that ambulance staff have to get in and out of PPE between calls and ambulances delayed by the need to clean them between journeys, because of COVID conditions. All of that helps to explain some of the stress the system is under, but nobody is satisfied when individuals are left waiting too long for an ambulance to arrive.

Wel, Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r achos y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, ac mae'n amlwg nad yw'n dderbyniol y gadawyd i rywun aros cyhyd ag y gadawyd yr unigolyn hwnnw. Mae'r gwasanaeth ambiwlans, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, o dan straen enfawr o'r lefel uchaf erioed o alwadau y mae wedi eu cael yn ei hanes; o lefelau salwch staff, sy'n effeithio ar nifer y bobl y mae'n gallu eu rhoi mewn ambiwlansys ac ar y ffordd, ac mae cryn dipyn o hynny yn gysylltiedig â'r coronafeirws ei hun; ac o gyflyrau coronafeirws, sy'n golygu bod yn rhaid i staff ambiwlans wisgo a thynnu cyfarpar diogelu personol rhwng galwadau ac ambiwlansys yn cael eu hoedi gan yr angen i'w glanhau nhw rhwng teithiau, oherwydd amodau COVID. Mae hynny i gyd yn helpu i esbonio rhywfaint o'r straen sydd ar y system, ond nid oes neb yn fodlon pan fydd unigolion yn cael eu gadael yn aros yn rhy hir i ambiwlans gyrraedd.

Yes, First Minister, the reality was that David Evans waited for more than half a day for an ambulance, and that is simply not acceptable. I'm sure you'll be aware of the comments of Darren Panniers, the head of ambulance services in south-east Wales, who has said that

'Prolonged hospital handover delays, high call volume and staff absence have significantly hampered'

the ambulance service's

'ability to get to patients quickly in recent weeks.'

He went on to say that as Mr Evans waited for help, more than 840 hours were lost at hospitals in south Wales alone. So, First Minister, will you now apologise to Mr Evans and his family for the unacceptable amount of time he had to wait for an ambulance? Will you now consider setting targets against all ambulance calls, regardless of their categorisation, and will you tell us what the Welsh Government is now doing specifically to ensure that people across Wales aren't having to wait more than half a day for an ambulance?

Ie, Prif Weinidog, y gwir amdani oedd bod David Evans wedi aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans, ac nid yw hynny yn dderbyniol. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol o sylwadau Darren Panniers, pennaeth gwasanaethau ambiwlans yn y de-ddwyrain, sydd wedi dweud

'Mae oedi hir cyn trosglwyddo cleifion mewn ysbytai, nifer mawr o alwadau ac absenoldeb staff wedi amharu'n sylweddol'

ar allu'r gwasanaeth ambiwlans

'i gyrraedd cleifion yn gyflym yn ystod yr wythnosau diwethaf.'

Aeth ymlaen i ddweud, wrth i Mr Evans aros am gymorth, y collwyd dros 840 o oriau mewn ysbytai yn y de yn unig. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymddiheuro i Mr Evans a'i deulu yn awr am yr amser annerbyniol y bu'n rhaid iddo aros am ambiwlans? A wnewch chi ystyried yn awr gosod targedau yn erbyn pob galwad ambiwlans, ni waeth beth fo'i chategori, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol yn awr i sicrhau nad yw pobl ledled Cymru yn gorfod aros mwy na hanner diwrnod am ambiwlans?

13:50

Llywydd, I have no difficulty at all in apologising to anybody who hasn't received the service that we would wish them to receive, and I know that the ambulance trust has already done that on behalf of the service directly. In terms of the explanations that the trust offered, I've already referred to the high volumes of calls and the staffing situation that the ambulance trust faces, but the third explanation is also a really important part of this picture: our hospitals are full of people who do not need to be there, but where it is simply impossible to discharge them safely to their own home or into the community, because of the enormous pressure that the social care system is also under at this time. And that does mean that when ambulances arrive at a hospital, they are coming into a system that itself is full of stresses and strains at this time. So, setting targets simply for the ambulance service doesn't result in the improvements that the Member would want to see and I would want to see as well. We have to be able to improve the flow of patients through the hospital so that there is greater capacity to receive people on arrival.

A huge amount of work is going on to try to respond to the stresses and strains that the health service is facing. At the Grange hospital and in Morriston Hospital, where some of these pressures have been greatest, new areas are being devised so that people can be safely taken from an ambulance and into the hospital, start their journey and allow that ambulance to get back on the road again. We are recruiting more people to the ambulance service itself—over 250 additional whole-time posts in the last two years. And there is an unremitting focus, through the ambulance trust and with their colleagues in the district general hospitals, to find ways of preventing the need for people to be transported to a hospital in the first place. All of that is going on all the time.

Despite the pressures that the system is under, Llywydd, in September, over 1,000 red calls were responded to within five minutes, over 2,000 red calls were responded to within eight minutes, and the median response time for a red call in Wales was seven and a half minutes. Despite the enormous pressures that the system is under, I just want to give the Member an assurance that, in all parts of the system, efforts go on every day to try and make sure that people get the service they need and get it in as timely a fashion as possible.

Llywydd, nid wyf i'n cael unrhyw anhawster o gwbl yn ymddiheuro i unrhyw un nad yw wedi derbyn y gwasanaeth y byddem ni'n dymuno iddo ei gael, ac rwy'n gwybod bod yr ymddiriedolaeth ambiwlans eisoes wedi gwneud hynny ar ran y gwasanaeth yn uniongyrchol. O ran yr esboniadau a gynigiwyd gan yr ymddiriedolaeth, rwyf i eisoes wedi cyfeirio at y nifer mawr o alwadau a'r sefyllfa staffio y mae'r ymddiriedolaeth ambiwlans yn ei hwynebu, ond mae'r trydydd esboniad hefyd yn rhan bwysig iawn o'r darlun hwn: mae ein hysbytai yn llawn pobl nad oes angen iddyn nhw fod yno, ond lle mae'n amhosibl eu rhyddhau yn ddiogel i'w cartrefi eu hunain neu i'r gymuned, oherwydd y pwysau enfawr sydd ar y system gofal cymdeithasol hefyd ar hyn o bryd. Ac mae hynny'n golygu, pan fydd ambiwlansys yn cyrraedd ysbyty, eu bod nhw'n dod i system sydd yn llawn pwysau a straen ei hun ar hyn o bryd. Felly, nid yw gosod targedau ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans yn unig yn arwain at y gwelliannau yr hoffai'r Aelod eu gweld ac y byddwn i'n hoffi eu gweld hefyd. Mae'n rhaid i ni allu gwella llif cleifion drwy'r ysbyty fel bod mwy o gapasiti i dderbyn pobl pan fyddan nhw'n cyrraedd.

Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud i geisio ymateb i'r pwysau a'r straen y mae'r gwasanaeth iechyd yn eu hwynebu. Yn ysbyty'r Faenor ac yn Ysbyty Treforys, lle mae rhai o'r pwysau hyn wedi bod fwyaf, mae mannau newydd yn cael eu creu fel y gellir symud pobl yn ddiogel o ambiwlans ac i mewn i'r ysbyty, dechrau eu taith a chaniatáu i'r ambiwlans hwnnw fynd yn ôl ar y ffordd eto. Rydym ni'n recriwtio mwy o bobl i'r gwasanaeth ambiwlans ei hun—dros 250 o swyddi llawnamser ychwanegol yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Ac mae pwyslais di-baid, drwy'r ymddiriedolaeth ambiwlans a gyda'u cydweithwyr yn yr ysbytai cyffredinol dosbarth, ar ddod o hyd i ffyrdd o atal yr angen i bobl gael eu cludo i ysbyty yn y lle cyntaf. Mae hynny i gyd yn digwydd drwy'r amser.

Er gwaethaf y pwysau sydd ar y system, Llywydd, ym mis Medi, ymatebwyd i dros 1,000 o alwadau coch o fewn pum munud, ymatebwyd i dros 2,000 o alwadau coch o fewn wyth munud, a munud a hanner oedd yr amser ymateb canolrifol ar gyfer galwad goch yng Nghymru. Er gwaethaf y pwysau enfawr sydd ar y system, hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod, ym mhob rhan o'r system, fod ymdrechion yn parhau bob dydd i geisio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnyn nhw a'u bod yn ei gael mewn modd mor brydlon â phosibl.

Of course, it's not just ambulance waiting times that need to be urgently prioritised, there's also a need to tackle referral-to-treatment times too. According to the latest figures, the number of patients waiting more than 36 weeks has grown from just under 26,000 in February last year to just under 244,000 by August this year. Indeed, the longest waits included around 56,000 people who need orthopaedic or trauma treatment, and, as a result, we've seen people choose to fly to countries like Lithuania because of the impact that waiting for treatment has had on their lives.

First Minister, you said earlier that people are in hospital who shouldn't be there, but the number of beds in hospitals has been cut by 30 per cent since 1999 under successive Labour and Labour-led Governments. And we also know that there's a staff recruitment crisis that currently means around 3,000 healthcare posts are unfilled. The problems of capacity have occurred on your watch, even before the pandemic. For over a year, we on these benches have been calling for the introduction of regional surgical hubs to help with waiting-list backlogs, and it's not just us saying that, the Royal College of Surgeons have also been calling for the very same thing.

So, First Minister, the Welsh Government's winter plan talks about the development of COVID-lite regional hubs for some settings, and so will you confirm today that surgical hubs will be established across Wales, and if so, when? Also, can you tell us what other urgent short-term measures the Welsh Government is taking to treat those who have been waiting on a list for months and months so that they don't have to travel to Lithuania for treatment in the future?

Wrth gwrs, nid dim ond amseroedd aros ambiwlansys y mae angen eu blaenoriaethu ar frys, mae angen mynd i'r afael ag amseroedd atgyfeirio i driniaeth hefyd. Yn ôl y ffigurau diweddaraf, mae nifer y cleifion sy'n aros mwy na 36 wythnos wedi cynyddu o ychydig yn llai na 26,000 ym mis Chwefror y llynedd i ychydig yn llai na 244,000 erbyn mis Awst eleni. Yn wir, roedd yr arosiadau hiraf yn cynnwys tua 56,000 o bobl y mae angen triniaeth orthopedig neu drawma arnyn nhw, ac, o ganlyniad, rydym ni wedi gweld pobl yn dewis hedfan i wledydd fel Lithwania oherwydd yr effaith y mae aros am driniaeth wedi ei chael ar eu bywydau.

Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud yn gynharach bod pobl yn yr ysbyty na ddylen nhw fod yno, ond mae nifer y gwelyau mewn ysbytai wedi ei dorri 30 y cant ers 1999 o dan Lywodraethau Llafur a dan arweinyddiaeth Llafur olynol. Ac rydym ni hefyd yn gwybod bod argyfwng recriwtio staff sy'n golygu nad yw tua 3,000 o swyddi gofal iechyd wedi eu llenwi ar hyn o bryd. Mae'r problemau capasiti wedi codi o dan eich arweinyddiaeth chi, hyd yn oed cyn y pandemig. Ers dros flwyddyn, rydym ni ar y meinciau hyn wedi bod yn galw am gyflwyno canolfannau llawfeddygol rhanbarthol i helpu gydag ôl-groniadau rhestrau aros, ac nid dim ond ni sy'n dweud hynny, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon hefyd wedi bod yn galw am yr un peth yn union.

Felly, Prif Weinidog, mae cynllun gaeaf Llywodraeth Cymru yn sôn am ddatblygu canolfannau rhanbarthol COVID-lite ar gyfer rhai lleoliadau, ac felly a wnewch chi gadarnhau heddiw y bydd canolfannau llawfeddygol yn cael eu sefydlu ledled Cymru, ac os felly, pryd? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym ni ba gamau byrdymor brys eraill y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drin y rhai sydd wedi bod yn aros ar restr ers misoedd ar fisoedd fel nad oes yn rhaid iddyn nhw deithio i Lithwania i gael triniaeth yn y dyfodol?

13:55

Well, Llywydd, there are more people working in the NHS today than at any time in its history, and that is true of clinical staff, nurses, doctors and other forms of specialists who help to keep our NHS the place that it is. And on the Member's comments on beds, I saw the material that the Conservative Party in Wales put out on beds, and it is so deeply mistaken that it's hard to imagine that they don't know that it's mistaken when they put it out. The fall in beds in Wales has been slower than it is in England under his Conservative Government in the last 10 years. Falls in bed numbers are characteristic of all advanced health services, as we aim to look after more people with learning disabilities in the community, more people with mental health conditions in the community, and more elderly people in their own homes than in hospital beds. As the length of stay for patients in a hospital bed reduces, the number of beds in the health service has fallen as well. It's fallen more slowly in Wales than under his Government in England over the last decade. And more beds are not the answer in the modern health service, albeit the fact, as I've noticed that his press releases never mentioned once, that there were 6,000 extra beds created in the health service last year in order to deal with the pandemic crisis.

As to future arrangements and the sorts of regional provision that could be put in place in order to help deal with the backlog, then, of course, the Welsh Government is working with the Royal College of Surgeons and others to make plans for that sort of provision here in Wales. We will be, as will every other part of the United Kingdom, looking for scarce resources in order to deal with the backlog. The whole of the United Kingdom has seen the sorts of rises in numbers waiting for treatment that the Member refers to here. There is no easy spare capacity waiting to be used for any part of the United Kingdom. We will create capacity here in Wales, we will reform some of the working practices that can result in greater productivity, and we'll work with others in other parts of the United Kingdom to learn from any experiments that are being mounted there in order to try to do what any Member of this Senedd would wish to see done: that people get the treatment they need as quickly as that is possible in the extraordinary circumstances of a continuing public health pandemic that the health service is dealing with here in Wales today.

Wel, Llywydd, mae mwy o bobl yn gweithio yn y GIG heddiw nag ar unrhyw adeg yn ei hanes, ac mae hynny yn wir am staff clinigol, nyrsys, meddygon a mathau eraill o arbenigwyr sy'n helpu i gadw ein GIG yn sefyllfa y mae ynddi. Ac o ran sylwadau'r Aelod ynglŷn â gwelyau, gwelais y deunydd a gyhoeddwyd gan y Blaid Geidwadol yng Nghymru ynglŷn â gwelyau, ac mae mor arbennig o anghywir ei bod hi'n anodd dychmygu nad ydyn nhw'n gwybod ei fod yn anghywir wrth ei gyhoeddi. Mae'r gostyngiad i nifer y gwelyau yng Nghymru wedi bod yn arafach nag y bu yn Lloegr o dan ei Lywodraeth Geidwadol ef yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae gostyngiad i nifer y gwelyau yn nodweddiadol o bob gwasanaeth iechyd datblygedig, wrth i ni geisio gofalu am fwy o bobl ag anableddau dysgu yn y gymuned, mwy o bobl â chyflyrau iechyd meddwl yn y gymuned, a mwy o bobl oedrannus yn eu cartrefi eu hunain nag mewn gwelyau ysbyty. Wrth i hyd yr arhosiad i gleifion mewn gwely ysbyty leihau, mae nifer y gwelyau yn y gwasanaeth iechyd wedi gostwng hefyd. Mae wedi gostwng yn arafach yng Nghymru nag o dan ei Lywodraeth ef yn Lloegr dros y degawd diwethaf. Ac nid mwy o welyau yw'r ateb yn y gwasanaeth iechyd modern, er gwaethaf y ffaith, fel yr wyf i wedi sylwi na wnaeth ei ddatganiadau i'r wasg gyfeirio ati unwaith, bod 6,000 o welyau ychwanegol wedi eu cyflwyno yn y gwasanaeth iechyd y llynedd er mwyn ymdrin ag argyfwng y pandemig.

O ran trefniadau yn y dyfodol a'r mathau o ddarpariaeth ranbarthol y gellid ei chyflwyno i helpu i ymdrin â'r ôl-groniad, yna, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Llawfeddygon ac eraill i wneud cynlluniau ar gyfer y math hwnnw o ddarpariaeth yma yng Nghymru. Byddwn ni, fel y bydd pob rhan arall o'r Deyrnas Unedig yn ei wneud, yn chwilio am adnoddau prin er mwyn ymdrin â'r ôl-groniad. Mae'r Deyrnas Unedig gyfan wedi gweld y mathau o gynnydd i'r niferoedd sy'n aros am driniaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw. Nid oes unrhyw gapasiti sbâr hawdd yn aros i gael ei ddefnyddio i unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Byddwn yn creu capasiti yma yng Nghymru, byddwn yn diwygio rhai o'r arferion gwaith a all arwain at fwy o gynhyrchiant, a byddwn yn gweithio gydag eraill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i ddysgu o unrhyw arbrofion sy'n cael eu cynnal yno er mwyn ceisio gwneud yr hyn y byddai unrhyw Aelod o'r Senedd hon yn dymuno ei weld yn cael ei wneud: bod pobl yn cael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw cyn gynted â phosibl o dan amgylchiadau eithriadol pandemig iechyd cyhoeddus parhaus y mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag ef yma yng Nghymru heddiw.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. May I, first of all, also, on behalf of Plaid Cymru extend our deepest condolences to the family of Jack Lis? One can only begin to comprehend the grief that that family must be experiencing, and our thoughts and prayers are with them, with Jack's friends, with the community and with the staff of the school, who I know are also terribly affected by this awful tragedy.

First Minister, in the last week, a majority of Members of Parliament in the House of Commons voted to overturn the verdict of the Parliamentary Commissioner for Standards to protect a former Minister. Another former Minister, Lord Bethell, admitted to deleting WhatsApp messages in which he discussed the granting of COVID contracts, and the Conservative Government now stands accused of handing out not just contracts but seats in the House of Lords in return for political donations. We have seen accusations of political sleaze in the past, but given the scale and the scope of the current wave of cronyism, contracts running into hundreds of millions of pounds, and the blatant attempt to undermine the independent watchdogs that are the hallmarks of a functioning democracy, is Westminster as a political system, as even a former Conservative Prime Minister has argued, now plainly and simply corrupt?

Diolch, Llywydd. A gaf i, yn gyntaf, hefyd, ar ran Plaid Cymru gydymdeimlo o waelod calon â theulu Jack Lis? Ni ellir ond dechrau deall y galar y mae'n rhaid bod y teulu hwnnw yn ei ddioddef, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda nhw, gyda ffrindiau Jack, gyda'r gymuned a gyda staff yr ysgol, sydd hefyd, rwy'n gwybod, wedi eu heffeithio yn ofnadwy gan y drasiedi erchyll hon.

Prif Weinidog, yn ystod yr wythnos ddiwethaf, pleidleisiodd mwyafrif yr Aelodau Seneddol yn Nhŷ'r Cyffredin i wrthdroi dyfarniad y Comisiynydd Safonau Seneddol i ddiogelu cyn-Weinidog. Cyfaddefodd cyn-Weinidog arall, yr Arglwydd Bethell, i ddileu negeseuon WhatsApp lle bu'n trafod dyfarnu contractau COVID, ac mae'r Llywodraeth Geidwadol bellach wedi ei chyhuddo o rannu nid yn unig contractau ond seddi yn Nhŷ'r Arglwyddi yn gyfnewid am roddion gwleidyddol. Rydym ni wedi gweld cyhuddiadau o lygredd gwleidyddol yn y gorffennol, ond o ystyried maint a chwmpas y don bresennol o ffrindgarwch, contractau gwerth cannoedd o filiynau o bunnoedd, a'r ymgais amlwg i danseilio'r cyrff gwarchod annibynnol sy'n nodweddion democratiaeth sy'n gweithio, a yw San Steffan fel system wleidyddol, fel y mae hyd yn oed cyn-Brif Weinidog Ceidwadol wedi ei ddadlau, yn gwbl lygredig erbyn hyn?

14:00

Well, Llywydd, I heard the interview that Sir John Major gave at the weekend, and it was a very powerful indictment of the more recent developments at Westminster. If Members haven't had an opportunity to hear it, I think it's worth 20 minutes of anybody's time. The accumulating evidence of the way in which the current Conservative Government discharges its responsibilities, I think, would shock anybody who has the interests of a healthy, functioning democracy at heart. And it's not just in these areas. You'll remember that Sir John Major began his interview by saying that there was a whiff of this Government acting in a way that, 'We are the masters now.' In other words, 'We can do what we like, where we like, how we like.' And that is just as true of their treatment of the devolution settlement as it is of the issues to which the leader of Plaid Cymru has referred today. In the end, it risks bringing not just themselves into disrepute but the institutions on which we all rely into disrepute as well, and there is a great deal of recovery to be done if the events of the last 10 days are not to leave a lasting legacy.

Wel, Llywydd, clywais y cyfweliad a roddodd Syr John Major dros y penwythnos, ac yr oedd yn gyhuddiad grymus iawn am y datblygiadau mwy diweddar yn San Steffan. Os nad yw'r Aelodau wedi cael cyfle i'w glywed, rwy'n credu ei fod yn werth 20 munud o amser unrhyw un. Byddai'r dystiolaeth gronnol o'r ffordd y mae'r Llywodraeth Geidwadol bresennol yn cyflawni ei chyfrifoldebau, rwy'n credu, yn dychryn unrhyw un sydd â buddiannau democratiaeth iach a gweithredol yn agos at ei galon. Ac nid yw yn y meysydd hyn yn unig. Byddwch yn cofio i Syr John Major ddechrau ei gyfweliad drwy ddweud bod awgrym o'r Llywodraeth hon yn gweithredu mewn ffordd, 'Ni yw'r meistri nawr.' Mewn geiriau eraill, 'Gallwn ni wneud beth bynnag rydym ni ei eisiau, lle'r ydym ni ei eisiau, sut rydym ni ei eisiau.' Ac mae hynny yr un mor wir o'u triniaeth o'r setliad datganoli ag y mae o'r materion y mae arweinydd Plaid Cymru wedi cyfeirio atyn nhw heddiw. Yn y pen draw, mae'n peryglu dwyn anfri nid yn unig arnyn nhw eu hunain ond ar y sefydliadau rydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw hefyd, ac mae llawer iawn o waith adfer i'w wneud os nad yw digwyddiadau'r 10 diwrnod diwethaf yn mynd i adael etifeddiaeth barhaol.

Of course, this superiority complex that this current Westminster Government has is expressed not just in undermining the independence of the standards commissioner but also that of the Electoral Commission, the appointments commission, of all the independent checks and balances on its power. Our solution to that, of course, is to demonstrate what a healthy, modern, world-class democracy could look like in the twenty-first century by becoming our own independent nation. But, while we remain trapped in a Westminster system that is rotten to the core, what can we do to insulate ourselves from its most egregious consequences? Will you add your voice, Prif Weinidog, to those calling for the abolition of a House of Lords based on political patronage rather than merely its reform? And do you agree that the Metropolitan police should treat allegations of the sale of honours at least as seriously now as it has done under previous administrations?

Wrth gwrs, mae'r cymhleth uwchraddoldeb hwn sydd gan y Llywodraeth bresennol hon yn San Steffan yn cael ei fynegi nid yn unig o ran tanseilio annibyniaeth y comisiynydd safonau ond hefyd annibyniaeth y Comisiwn Etholiadol, y comisiwn penodiadau, a'r holl fesurau gwirio a chadw cydbwysedd annibynnol ar ei grym. Ein hateb i hynny, wrth gwrs, yw dangos sut y gallai democratiaeth iach, fodern o'r radd flaenaf edrych yn yr unfed ganrif ar hugain drwy ddod yn genedl annibynnol ein hunain. Ond, wrth i ni fod wedi ein dal yn gaeth mewn system San Steffan sy'n bwdr i'r gwraidd, beth allwn ni ei wneud i insiwleiddio ein hunain o'i chanlyniadau mwyaf dybryd? A wnewch chi ychwanegu eich llais, Prif Weinidog, at y rhai sy'n galw am ddiddymu Tŷ'r Arglwyddi sy'n seiliedig ar nawdd gwleidyddol yn hytrach na'i ddiwygio yn unig? Ac a ydych chi'n cytuno y dylai'r heddlu Metropolitan drin honiadau o werthu anrhydeddau o leiaf mor ddifrifol nawr ag y mae wedi ei wneud o dan weinyddiaethau blaenorol?

Adam Price is quite right to say that, during the last Labour administration, Scotland Yard took allegations of the sale of honours so seriously that they sent very senior members of Scotland Yard into Downing Street without any notice of their arrival. It would be interesting to see whether they do indeed take the same approach with the current instances.

I have long believed in the abolition of the House of Lords. I believe in its replacement by an elected second chamber in which the position of the nations is protected—in some ways, as the Senate operates in the United States system. But, some of the things that we have heard recently are not simply to do with the House of Lords; they are to do with the extraordinary ways in which some Members of Parliament also appear to operate. The case of Geoffrey Cox that we have been reading about today defies belief—a man being paid nearly £0.5 million to work for a foreign Government that is under investigation for corruption by the UK Government and doing all of that when he appears to have a full-time job representing his own constituents. You could not make it up. 

I do think, in a way, Llywydd, that it is almost, for me, trumped by the news about another former Minister, Chris Grayling—a man, you'll remember, where the National Audit Office said that the cost of compensating people for the contracts that he had negotiated for ferries would be £56 million. You'll remember his deal with Seaborne Freight: £14 million to a company that didn't even own a ferry—not a single one—and £1 million paid to consultants in order to secure that contract. I lie awake at night wondering how you can pay £1 million to a consultant to land you with a contract with a company for ferry purposes that didn't even have a ferry. But, the good news is that Chris Grayling is now earning £100,000 over and above his salary as a consultant to a ports company. Well, he's a man with a lot of expertise to draw on, as we know. 

Mae Adam Price yn llygad ei le i ddweud, yn ystod y weinyddiaeth Lafur ddiwethaf, fod Scotland Yard wedi cymryd honiadau o werthu anrhydeddau mor ddifrifol ei fod wedi anfon aelodau uchel iawn o Scotland Yard i Downing Street heb unrhyw rybudd eu bod nhw'n dod. Byddai'n ddiddorol gweld a yw mewn gwirionedd yn mabwysiadu'r un dull o ran yr achosion presennol.

Rwyf i wedi credu ers tro byd mewn diddymu Tŷ'r Arglwyddi. Rwy'n credu mewn ei ddisodli ag ail siambr etholedig lle mae sefyllfa'r cenhedloedd wedi ei diogelu—mewn rhai ffyrdd, fel y mae'r Senedd yn gweithredu yn system yr Unol Daleithiau. Ond, nid yw rhai o'r pethau yr ydym ni wedi eu clywed yn ddiweddar yn ymwneud â Thŷ'r Arglwyddi yn unig; maen nhw'n ymwneud â'r ffyrdd eithriadol y mae'n ymddangos bod rhai Aelodau Seneddol yn gweithredu hefyd. Mae achos Geoffrey Cox yr ydym ni wedi bod yn darllen amdano y tu hwnt i ddisgrifiad—dyn yn cael ei dalu bron i £0.5 miliwn i weithio i Lywodraeth dramor sy'n destun ymchwiliad i lygredd gan Lywodraeth y DU ac yn gwneud hynny i gyd pan fo'n ymddangos bod ganddo swydd lawnamser yn cynrychioli ei etholwyr ei hun. Ni allech chi wneud y peth i fyny.

Rwyf i yn meddwl, mewn ffordd, Llywydd, ei bod bron, i mi, yn cael ei drechu gan y newyddion am gyn-Weinidog arall, Chris Grayling—dyn, y byddwch chi'n cofio, lle dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol y byddai'r gost o ddigolledu pobl am y contractau yr oedd wedi eu cytuno ar gyfer fferïau yn £56 miliwn. Byddwch chi'n cofio ei gytundeb gyda Seaborne Freight: £14 miliwn i gwmni nad oedd hyd yn oed yn berchen ar fferi—dim un o gwbl—ac £1 miliwn yn cael ei thalu i ymgynghorwyr er mwyn sicrhau'r contract hwnnw. Rwy'n gorwedd yn effro yn y nos yn meddwl tybed sut gallwch chi dalu £1 miliwn i ymgynghorydd i sicrhau contract i chi gyda chwmni at ddibenion fferïau nad oedd ganddo fferi hyd yn oed. Ond, y newyddion da yw bod Chris Grayling bellach yn ennill £100,000 yn ychwanegol at ei gyflog fel ymgynghorydd i gwmni porthladdoedd. Wel, mae'n ddyn sydd â llawer o arbenigedd i fanteisio arno, fel y gwyddom.

14:05

It says something—Geoffrey Cox is the former Attorney-General, isn't he? How low have they gone? As Westminster sinks deeper into the mire of its own corruption, what can we do here in this Senedd to uphold the highest levels of public integrity in our own democracy? This month, the Nolan committee, following on from the Boardman review, published new recommendations to strengthen public integrity, which includes some that we could enact independently. These include placing the independent adviser on the ministerial code, or its equivalent here, on a statutory basis and giving them the authority both to initiate and determine breaches of the code. This would strengthen public confidence in Wales's democratic institutions at a time of plummeting trust elsewhere. And, of course, when we devolve the criminal justice system, finally, we could go further in creating a new law of corruption in public office, as the Law Commission of England and Wales currently has proposed. If the Prime Minister refuses to explore these ideas, are you prepared to do so as Prif Weinidog instead?

Mae'n dweud rhywbeth—Geoffrey Cox yw'r cyn-Dwrnai Cyffredinol, onid yw? Pa mor isel maen nhw wedi mynd? Wrth i San Steffan suddo'n ddyfnach i'w lygriad ei hun, beth allwn ni ei wneud yma yn y Senedd hon i gynnal y lefelau uchaf o uniondeb cyhoeddus yn ein democratiaeth ein hunain? Y mis hwn, cyhoeddodd y pwyllgor Nolan, yn dilyn adolygiad Boardman, argymhellion newydd i gryfhau uniondeb cyhoeddus, sy'n cynnwys rhai y gallem ni eu deddfu yn annibynnol. Mae'r rhain yn cynnwys rhoi'r cynghorydd annibynnol ar y cod gweinidogol, neu'r hyn sy'n cyfateb iddo yn y fan yma, ar sail statudol a rhoi'r awdurdod iddo gychwyn a phenderfynu ar achosion o dorri'r cod. Byddai hyn yn cryfhau hyder y cyhoedd yn sefydliadau democrataidd Cymru ar adeg pan fo ymddiriedaeth yn plymio mewn mannau eraill. Ac, wrth gwrs, pan fyddwn ni'n datganoli'r system cyfiawnder troseddol, o'r diwedd, gallem ni fynd ymhellach i greu cyfraith newydd o lygredd mewn swyddi cyhoeddus, fel y mae Comisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr wedi ei gynnig ar hyn o bryd. Os bydd Prif Weinidog y DU yn gwrthod archwilio'r syniadau hyn, a ydych chi'n barod i wneud hynny fel Prif Weinidog yn ei le?

I thank Adam Price for that. Could I begin by saying that I think that successive tests of public opinion carried out annually by Aberystwyth University show that the Welsh public holds this institution in a different place in their minds than they do Westminster? As I look around the Chamber, I see people who work very hard on behalf of their constituents, who have no other jobs that they do at the same time and where people discharge their responsibilities with a genuine sense of integrity and with the public interest at heart. And I think that is true in all parts of this Chamber. Is there more that we can do to make sure that we sustain that reputation, that we make sure that people in Wales go on having confidence that what happens in their name, in their Senedd, is conducted in a way that they would be willing to regard as consistent with the standards that they think would be right? Well, of course, if there are—and I'm interested in the reports of the Nolan review—more things that we can do to make sure that we continue to secure that reputation, then of course I think we should do them. But I think that we should have some confidence that the way in which successive terms post devolution have been conducted gives us a different platform and a different reputation in the minds of the Welsh public. We should jealously guard that and go on doing things to make sure we continue to secure it into the future. 

Rwy'n diolch i Adam Price am hynna. A gaf i ddechrau drwy ddweud fy mod i'n credu bod profion olynol o farn y cyhoedd sy'n cael eu cynnal yn flynyddol gan Brifysgol Aberystwyth yn dangos bod y cyhoedd yng Nghymru yn meddwl yn wahanol am y sefydliad hwn nag y maen nhw am San Steffan? Wrth i mi edrych o gwmpas y Siambr, rwy'n gweld pobl sy'n gweithio yn galed iawn ar ran eu hetholwyr, nad oes ganddyn nhw unrhyw swyddi eraill y maen nhw'n eu gwneud ar yr un pryd a lle mae pobl yn cyflawni eu cyfrifoldebau â synnwyr gwirioneddol o uniondeb a gyda budd y cyhoedd yn bennaf yn eu meddyliau. Ac rwy'n credu bod hynny yn wir ym mhob rhan o'r Siambr hon. A oes mwy y gallwn ni ei wneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnal yr enw da hwnnw, ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod pobl yng Nghymru yn parhau i fod â hyder bod yr hyn sy'n digwydd yn eu henw nhw, yn eu Senedd nhw, yn cael ei wneud mewn ffordd y bydden nhw'n barod i'w hystyried yn gyson â'r safonau y maen nhw'n credu byddai'n iawn? Wel, wrth gwrs, os oes—ac mae gen i ddiddordeb yn adroddiadau adolygiad Nolan—mwy o bethau y gallwn ni eu gwneud i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i sicrhau'r enw da hwnnw, yna, wrth gwrs, rwy'n credu y dylem ni eu gwneud nhw. Ond rwy'n credu y dylai fod gennym ni rywfaint o hyder bod y ffordd y mae tymhorau dilynol ar ôl datganoli wedi eu cynnal yn rhoi gwahanol lwyfan ac enw da i ni ym meddyliau'r cyhoedd yng Nghymru. Dylem ni warchod hynny yn ofalus a pharhau i wneud pethau i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i'w sicrhau i'r dyfodol.

Y Sector Gofal
The Care Sector

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gofal yn ystod y pandemig? OQ57132

3. How is the Welsh Government supporting the care sector during the pandemic? OQ57132

I thank the Member for that, Llywydd. The social care sector has made an enormous collective effort to protect those who rely upon it during the pandemic. In support, we have provided over £185 million through hardship funding and free personal protective equipment. Since September, a further £90 million for the sector has been announced, recognising the continuation of the pandemic.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae'r sector gofal cymdeithasol wedi gwneud ymdrech gyfunol enfawr i amddiffyn y rhai sy'n dibynnu arno yn ystod y pandemig. I gefnogi hynny, rydym ni wedi darparu dros £185 miliwn drwy gyllid caledi a chyfarpar diogelu personol am ddim. Ers mis Medi, mae £90 miliwn arall wedi ei gyhoeddi ar gyfer y sector, gan gydnabod parhad y pandemig.

On 28 April 2020, the UK Government announced that COVID testing would be extended to all care home staff and residents in England. That was not the case in Wales, with you, First Minister, saying you saw no value to providing tests to everybody in care homes at the time. That was a pivotal moment for Mr and Mrs Hough, who ran Gwastad Hall nursing home in Cefn-y-Bedd, Flintshire. It was not until 16 May 2020 that your then health Minister brought in blanket testing for staff and care home residents. Five days later, on 21 May, Mr Hough killed himself. Twelve of their residents had died in those first few months of the pandemic. His widow, Mrs Hough, said she believed her husband's distress at seeing the patients struggling led directly to his death, adding that her husband was a victim of COVID and that she wanted the Welsh Government held to account and wants answers. The chief executive of Care Forum Wales said the issues they encountered were not atypical. How, therefore, do you justify to care sector professionals like Mrs Hough your continued rejection of their call for a Wales-specific public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic?

Ar 28 Ebrill 2020, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y byddai profion COVID yn cael eu hymestyn i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn Lloegr. Nid oedd hynny yn wir yng Nghymru, wrth i chi, Prif Weinidog, ddweud nad oeddech chi'n gweld unrhyw werth i ddarparu profion i bawb mewn cartrefi gofal ar y pryd. Roedd honno yn foment allweddol i Mr a Mrs Hough, a oedd yn rhedeg cartref nyrsio Gwastad Hall yng Nghefn-y-Bedd, sir y Fflint. Ni chafodd profion eu cyflwyno i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal gan eich Gweinidog iechyd ar y pryd tan 16 Mai 2020. Bum diwrnod yn ddiweddarach, ar 21 Mai, lladdodd Mr Hough ei hun. Roedd deuddeg o'u preswylwyr wedi marw ym misoedd cyntaf hynny y pandemig. Dywedodd ei weddw, Mrs Hough, ei bod yn credu bod trallod ei gŵr o weld y cleifion yn ei chael yn anodd wedi arwain yn uniongyrchol at ei farwolaeth, gan ychwanegu bod ei gŵr wedi marw yn sgil COVID a'i bod yn dymuno i Lywodraeth Cymru gael ei dwyn i gyfrif ac yn dymuno atebion. Dywedodd prif weithredwr Fforwm Gofal Cymru nad oedd y materion yr oedden nhw wedi eu hwynebu yn annodweddiadol. Sut, felly, ydych chi'n cyfiawnhau i weithwyr proffesiynol yn y sector gofal fel Mrs Hough eich gwrthodiad parhaus i'w galwad am ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru i'r broses o ymdrin â phandemig COVID-19?

I do so by reference to my agreement with the Prime Minister, who is the leader of the party that the Member here represents.

Rwy'n gwneud hynny drwy gyfeirio at fy nghytundeb â Phrif Weinidog y DU, sef arweinydd y blaid y mae'r Aelod yma yn ei chynrychioli.

14:10

Yfory, Brif Weinidog, bydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia yn cyhoeddi adroddiad ynglŷn â gofal ysbyty, a hoffwn i yn y fan hon dalu teyrnged haeddiannol iawn i Lynne Neagle am ei gwaith arbennig gyda'r adroddiad yma cyn iddi hi ymuno â'r Llywodraeth. Brif Weinidog, mae'r pandemig unwaith eto wedi dangos pwysigrwydd aruthrol cydweithio agos rhwng y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol. Mae yna argymhellion yn yr adroddiad yma, wedi siarad gyda'r proffesiynau iechyd, wedi siarad gyda phobl a'u teuluoedd sy'n dioddef o ddementia, argymhellion ymarferol iawn, er enghraifft slotiau amser penodol i berson gael ei ryddhau o'r ysbyty, a hynny'n galluogi wedi hynny y teuluoedd, y cartrefi gofal a'r gofalwyr i drafod ac i gyfrannu ynglŷn â'r system, ac i ddeall y system ryddhau o'r cartref. Hefyd, timau penodol yn yr ysbyty yn sicrhau bod popeth yn barod erbyn bod rhywun yn gadael yr ysbyty; bod y meddyginiaeth, bod y gwaith papur, bod y drafnidiaeth, bod y cyfan i gyd yn barod. A fyddech chi, Brif Weinidog, yn fodlon darllen yr adroddiad yma gan y grŵp trawsbleidiol ar ddementia ac wedyn ystyried creu peilot i roi'r argymhellion ymarferol yma ar waith? Diolch yn fawr.

Tomorrow, First Minister, the cross-party group on dementia will publish a report on hospital care, and at this point, I would like to pay a very deserved tribute to Lynne Neagle for her excellent work on this report before she joined Government. First Minister, the pandemic has once again demonstrated the huge importance of close collaboration between the health and social care sectors. There are recommendations in this report, having spoken to health professionals and families suffering dementia, there are recommendations that are very practical in nature, for example, specific time slots for people to be released from hospital that enables families and care homes and carers to contribute to the system, and to understand that system better. Also, designated teams in hospitals to ensure that everything is ready by the time someone is released from hospital; that all the medicine, the paperwork and the transport is all ready. So, First Minister, would you be willing to read this report by the cross-party group on dementia and then consider creating a pilot to implement these practical recommendations?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol, a dwi'n edrych ymlaen at ddarllen yr adroddiad. Mae'n grêt i glywed am yr argymhellion ymarferol sydd tu fewn i'r tudalennau, ac fel oedd yr Aelod yn dweud, bydd y Gweinidog, Lynne Neagle, yn awyddus i weld yr adroddiad, a siŵr o fod i weld os mae pethau ymarferol yna ŷn ni'n gallu rhoi ar y gweill yma yng Nghymru. Rŷn ni'n gwybod, yn ystod y pandemig i gyd—pobl sy'n dioddef o ddementia a'r bobl sy'n gofalu amdanyn nhw—wedi cael amser caled dros ben, a bydd y gwaith mae'r grŵp trawsbleidiol yn ei wneud, dwi'n siŵr, yn help i ni gynllunio i roi mwy o wasanaethau i'r bobl sy'n dioddef o ddementia yn y dyfodol.

I thank the Member for that additional question, and I'm looking forward to reading the report. It's great to hear about the practical recommendations included in the pages of the report and as the Member said, the Minister, Lynne Neagle, will be very eager to see the report and to see where there are practical steps that we can take here in Wales. We know that during the pandemic, people who suffer from dementia and the people caring for them have had a very difficult time, and the work that the cross-party group is doing will help us to plan and to provide most services for those suffering from dementia in the future.

Diwrnod y Cofio
Remembrance Day

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i helpu cymunedau Cymru i ymgysylltu â diwrnod y cofio? OQ57135

4. What steps is the Welsh Government taking to help Welsh communities to engage with remembrance day? OQ57135

I thank the Member for that, Llywydd. This week, we all recognise the sacrifices of those who have been lost in conflict or suffered injury. Members attend key remembrance events in person and our armed forces liaison officers support local remembrance activity in communities across Wales.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Yr wythnos hon, rydym ni i gyd yn cydnabod aberth y rhai a gollwyd mewn brwydrau neu a ddioddefodd anaf. Mae aelodau yn mynd i ddigwyddiadau coffa allweddol yn bersonol ac mae ein swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn cynorthwyo gweithgarwch cofio lleol mewn cymunedau ledled Cymru.

First Minister, as the years pass, it becomes a challenge to ensure that communities are engaged with what Remembrance Day is about, and, indeed, the days leading to it. As an adopted Welshman, I am proud of our nation's contribution to defending our freedom, for the sacrifices made then and now. The Royal British Legion has a range of free educational resources for schools to share the importance of remembrance with people. What discussions has the First Minister had with the Royal British Legion to assess its impact in our schools? Thank you.

Prif Weinidog, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, mae'n mynd yn her i sicrhau bod cymunedau yn ymgysylltu â'r hyn y mae Dydd y Cofio yn ei olygu, ac, yn wir, y dyddiau sy'n arwain ato. Fel Cymro mabwysiedig, rwy'n falch o gyfraniad ein cenedl at amddiffyn ein rhyddid, am yr aberth a wnaed bryd hynny a nawr. Mae gan y Lleng Brydeinig Frenhinol amrywiaeth o adnoddau addysgol am ddim i ysgolion rannu pwysigrwydd cofio â phobl. Pa drafodaethau mae'r Prif Weinidog wedi eu cael gyda'r Lleng Brydeinig Frenhinol i asesu ei effaith yn ein hysgolion? Diolch.

I thank the Member for that, Llywydd. We're very glad indeed to have him as an adopted citizen here in Wales. I was privileged to attend the one-hundredth anniversary service in Westminster Abbey of the Royal British Legion. The work that they do here in Wales is outstanding, I believe, both in the welfare services that they provide to ex-service personnel, but in the work that they do in making sure that succeeding generations remain aware of the sacrifices that were made here in the past. I know the Member will be especially interested in an exhibition that the British legion has been involved in; it was opened by the Chief of the Air Staff and my colleague Hannah Blythyn here in Cardiff back in September, and it focuses in part on the experience in Swansea 80 years ago this year, back in February 1941. I remember, Llywydd, myself growing up and my father would tell me about how he was called out of his house in Carmarthen to watch the sky where Swansea was burning as a result of those air raids, and the exhibition is designed to remind people today of the experiences that people underwent then—it's part of that effort that the Royal British Legion makes, and the Welsh Government is very pleased indeed to be associated with them. 

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Rydym ni'n falch iawn o'i gael yn ddinesydd mabwysiedig yma yng Nghymru. Cefais y fraint o fod yn bresennol yng ngwasanaeth canmlwyddiant y Lleng Brydeinig Frenhinol yn Abaty Westminster. Mae'r gwaith maen nhw'n ei wneud yma yng Nghymru yn rhagorol, yn fy marn i, o ran y gwasanaethau lles y maen nhw'n eu darparu i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ond hefyd yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud i wneud yn siŵr bod cenedlaethau dilynol yn parhau i fod yn ymwybodol o'r aberth a wnaed yma yn y gorffennol. Rwy'n gwybod y bydd gan yr Aelod ddiddordeb arbennig mewn arddangosfa y mae'r lleng Brydeinig wedi bod yn rhan ohoni; cafodd ei hagor gan Brif Swyddog y Staff Awyr a fy nghyd-Weinidog Hannah Blythyn yma yng Nghaerdydd yn ôl ym mis Medi, ac mae'n canolbwyntio yn rhannol ar y profiad yn Abertawe 80 mlynedd yn ôl eleni, yn ôl ym mis Chwefror 1941. Rwy'n cofio, Llywydd, fy hun yn tyfu i fyny a byddai fy nhad yn dweud wrthyf i sut y cafodd ei alw allan o'i dŷ yng Nghaerfyrddin i wylio'r awyr lle'r oedd Abertawe yn llosgi o ganlyniad i'r cyrchoedd awyr hynny, a bwriad yr arddangosfa yw atgoffa pobl heddiw o'r profiadau a gafodd pobl bryd hynny—mae'n rhan o'r ymdrech honno y mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn ei gwneud, ac mae Llywodraeth Cymru yn falch iawn o fod yn gysylltiedig â nhw.

14:15

Like most if not all Members of the Senedd, I will be attending remembrance services on Thursday and Sunday. I congratulate and thank the Royal British Legion and others such as the Morriston salvation band and Llansamlet historical society who will be putting on events within my own constituency. A request for the Welsh Government: could you provide a list of events on your website, so that people can look on it and find out what is happening in their area?

Fel y rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd, os nad pob un ohonom ni, byddaf yn mynychu gwasanaethau cofio ddydd Iau a dydd Sul. Rwy'n llongyfarch ac yn diolch i'r Lleng Brydeinig Frenhinol ac eraill fel band iachawdwriaeth Treforys a chymdeithas hanesyddol Llansamlet a fydd yn cynnal digwyddiadau yn fy etholaeth i. Cais i Lywodraeth Cymru: a wnewch chi ddarparu rhestr o ddigwyddiadau ar eich gwefan, fel y gall pobl edrych arno a gweld beth sy'n digwydd yn eu hardaloedd?

I thank Mike Hedges for that. He draws attention, Llywydd, to the importance of those local events that happen in so many communities across Wales, and so many Members of this Senedd will be involved in them. I know very much that the Morriston salvation army band, for example, has very long played a part in Swansea in the commemoration events that will be taking place there. We are at the moment exploring with our armed forces liaison officers the possibility that such local events could be publicised through the new Covenant Wales website. That website is under development, it's due to be in place by the end of this year, and it would be, I think, a very appropriate place for events of the sort that Mike Hedges referred to, to be listed and publicised and drawn to the attention of more people as a result. 

Rwy'n diolch i Mike Hedges am hynna. Mae'n tynnu sylw, Llywydd, at bwysigrwydd y digwyddiadau lleol hynny sy'n cael eu cynnal mewn cynifer o gymunedau ledled Cymru, a bydd cymaint o Aelodau'r Senedd hon yn cymryd rhan ynddyn nhw. Rwy'n gwybod yn iawn bod band byddin yr iachawdwriaeth Treforys, er enghraifft, wedi chwarae rhan yn Abertawe ers tro byd yn y digwyddiadau coffáu a fydd yn cael eu cynnal yno. Ar hyn o bryd, rydym ni wrthi gyda'n swyddogion cyswllt lluoedd arfog yn archwilio y posibilrwydd y gellid hysbysebu digwyddiadau lleol o'r fath drwy wefan newydd Cyfamod Cymru. Mae'r wefan honno yn cael ei datblygu, mae disgwyl iddi fod yn weithredol erbyn diwedd eleni, a byddai, rwy'n credu, yn lle priodol iawn ar gyfer digwyddiadau o'r math y cyfeiriodd Mike Hedges atyn nhw, i'w rhestru a'u hysbysebu a thynnu sylw mwy o bobl atyn nhw o ganlyniad.

Gweithio o Bell
Remote Working

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gweithio o bell yng Nghymru? OQ57142

5. Will the First Minister make a statement on the future of remote working in Wales? OQ57142

I thank the Member for that. Llywydd, Welsh Government’s remote working policy aims to secure 30 per cent of the workforce working remotely on a regular basis during this Senedd term. There are many environmental and economic benefits to remote working, which only gain in significance in the context of climate change.

Rwy'n diolch i'r Aelod am hynna. Llywydd, nod polisi gweithio o bell Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod 30 y cant o'r gweithlu yn gweithio o bell yn rheolaidd yn ystod y tymor Senedd hwn. Ceir llawer o fanteision amgylcheddol ac economaidd i weithio o bell, a bydd hyn yn magu arwyddocâd yng nghyd-destun newid hinsawdd.

Thank you, First Minister. Now, in a recent freedom of information reply your officials detailed that in spite of the fact that just over 390 people are presently contracted to work at the Welsh Government buildings in Llandudno Junction, the average daily attendance level for September was recorded as just 18 employees. This is unsustainable given the size and scope of that building. Now, policy 30 of the Net Zero Wales carbon budget 2 reiterates your long-term ambition to enable around 30 per cent of Welsh workers to work remotely beyond COVID-19, with £0.5 million going to be invested in six flexible working sites on locations in the Welsh Valleys. But First Minister, I'm concerned that no sites in north Wales have yet been earmarked to support similar working. So, with a wish to see taxpayers' money used more wisely, and in recognising that around £23 million was spent on this iconic building in Llandudno Junction, and £1 million on maintenance and repairs since, I was just wondering whether you would be so kind as to conduct a review and explain why we do not have any flexible working hubs, and whether you could actually look at this building to repurpose it and partially convert its use to become a flexible working hub for businesses and even entrepreneurs in north Wales, who may wish to have a set-up as working from home. I'm very keen to see this building better used. Thank you. 

Diolch, Prif Weinidog. Nawr, mewn ateb rhyddid gwybodaeth diweddar, nododd eich swyddogion mai dim ond 18 o gyflogeion oedd y lefel presenoldeb ddyddiol gyfartalog a gofnodwyd ar gyfer mis Medi er gwaethaf y ffaith bod ychydig dros 390 o bobl wedi eu contractio ar hyn o bryd i weithio yn adeiladau Llywodraeth Cymru yng Nghyffordd Llandudno. Nid yw hyn yn gynaliadwy o ystyried maint a chwmpas yr adeilad hwnnw. Nawr, mae polisi 30 cyllideb garbon Sero Net Cymru 2 yn ailadrodd eich uchelgais hirdymor i alluogi tua 30 y cant o weithwyr Cymru i weithio o bell y tu hwnt i COVID-19, a bydd buddsoddiad o £0.5 miliwn mewn chwe safle gweithio hyblyg ar leoliadau yng Nghymoedd Cymru. Ond Prif Weinidog, rwy'n pryderu nad oes unrhyw safleoedd yn y gogledd wedi eu clustnodi eto i gefnogi gwaith tebyg. Felly, gyda dymuniad i weld arian trethdalwyr yn cael ei ddefnyddio yn fwy doeth, a gan gydnabod bod tua £23 miliwn wedi ei wario ar yr adeilad eiconig hwn yng Nghyffordd Llandudno, ac £1 miliwn ar waith cynnal a chadw ac atgyweirio ers hynny, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi mor garedig â chynnal adolygiad ac esbonio pam nad oes gennym ni unrhyw ganolfannau gweithio hyblyg, ac a allech chi edrych ar yr adeilad hwn i'w addasu at ddibenion gwahanol a throi ei ddefnydd yn rhannol i fod yn ganolfan gweithio hyblyg i fusnesau a hyd yn oed entrepreneuriaid yn y gogledd, a allai fod eisiau cael trefniant gweithio gartref. Rwy'n awyddus iawn i weld yr adeilad hwn yn cael ei ddefnyddio yn well. Diolch.

Llywydd, I thank the Member for drawing attention to the success of the Welsh Government's policy of minimising the number of people who need to be in the workplace during a global pandemic. Personally, I think it is a terrific achievement that Welsh Government has been able to go on providing all the services we do while keeping our staff safe, with only essential people being brought together with the increased risk that people congregating inevitably means in a COVID context. I'm glad as well to be able to help the Member by letting her know that there are three remote working hubs planned for north Wales, in Colwyn Bay, in Rhyl and in the M-SParc space on Ynys Môn. I thank her for the constructive suggestion she made towards the end of her supplementary question about alternative uses that could be thought of for the Llandudno Junction building. She's right—it is an iconic building and it was a considerable investment by a Welsh Labour Government to make sure that the Government of Wales is represented in all parts of our nation. In a post-COVID world and in the context of climate change, we do need to look at the future use of those buildings, and I'll make sure that the suggestions the Member made are taken into account in that consideration. 

Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am dynnu sylw at lwyddiant polisi Llywodraeth Cymru o leihau nifer y bobl y mae angen iddyn nhw fod yn y gweithle yn ystod pandemig byd-eang. Yn bersonol, rwy'n credu ei fod yn gyflawniad gwych bod Llywodraeth Cymru wedi gallu parhau i ddarparu'r holl wasanaethau yr ydym ni'n eu darparu wrth gadw ein staff yn ddiogel, gyda dim ond pobl hanfodol yn cael eu dwyn ynghyd yn sgil y risg gynyddol y mae pobl yn ymgynnull yn ei olygu yn anochel yng nghyd-destun COVID. Rwy'n falch hefyd o allu helpu'r Aelod drwy roi gwybod iddi fod tair canolfan gweithio o bell wedi eu cynllunio ar gyfer y gogledd, ym Mae Colwyn, yn y Rhyl ac ar safle M-SParc ar Ynys Môn. Rwy'n diolch iddi am yr awgrym adeiladol a wnaeth tua diwedd ei chwestiwn atodol am ddefnyddiau amgen y gellid meddwl amdanyn nhw ar gyfer adeilad Cyffordd Llandudno. Mae'n iawn—mae'n adeilad eiconig ac roedd yn fuddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Lafur Cymru i wneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli ym mhob rhan o'n cenedl. Mewn byd ôl-COVID ac yng nghyd-destun y newid yn yr hinsawdd, mae angen i ni edrych ar y defnydd o'r adeiladau hynny yn y dyfodol, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr awgrymiadau a wnaeth yr Aelod yn cael eu hystyried yn rhan o hynny.

14:20
Band Eang Ffibr Llawn
Full Fibre Broadband

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflwyno band eang ffibr llawn? OQ57129

6. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government’s programme for rolling out full fibre broadband? OQ57129

I thank Peter Fox for that, Llywydd. Responsibility for connectivity lies with the UK Government. Where there are gaps, we continue to step in. Over 27,000 premises have now secured access to full fibre across Wales under our £56 million full fibre roll-out programme, and that includes over 1,000 premises in Monmouthshire.

Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gysylltedd. Lle ceir bylchau, rydym ni'n parhau i gamu i mewn. Mae dros 27,000 o adeiladau bellach wedi sicrhau mynediad at ffeibr llawn ledled Cymru o dan ein rhaglen cyflwyno ffeibr llawn gwerth £56 miliwn, ac mae hynny yn cynnwys dros 1,000 o adeiladau yn sir Fynwy.

Thank you for that response, First Minister. Increasingly, more and more work and, indeed, other daily activities are shifting online, meaning having a fast broadband speed is absolutely crucial for families. And that is why the Welsh Government-funded full fibre broadband roll-out is to be welcomed. But recently, multiple constituents have contacted me to air their concerns over the Welsh Government removing the ability for them to type in their postcode on its website to ascertain whether their properties will be included and, indeed, when in the roll-out programme. The concerns surfaced when the postcode checker on the Welsh Government website was removed. I note people can use the Openreach checker, but this doesn't provide much information and doesn't distinguish, arguably, correctly from the perspective of the general public between being connected through the Welsh Government's funded roll-out programme and Openreach's commercial roll-out. Understandably, this transparency issue is causing huge concern and unnecessary worry. First Minister, will the Government address this shortcoming quickly to prevent any further stress to constituents and, no doubt, many others across Wales? And once this has been addressed, can you outline any plans to deliver a follow-up full fibre roll-out programme when the current one finishes? Thank you.

Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Yn gynyddol, mae mwy a mwy o waith ac, yn wir, gweithgareddau dyddiol eraill yn symud ar-lein, sy'n golygu bod cael band eang cyflym yn gwbl hanfodol i deuluoedd. A dyna pam mae cyflwyniad band eang ffeibr llawn wedi ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i'w groesawu. Ond yn ddiweddar, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi i rannu eu pryderon ynghylch Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar y gallu iddyn nhw deipio eu cod post ar ei gwefan i ganfod a fydd eu heiddo yn cael ei gynnwys ac, yn wir, pryd yn y rhaglen gyflwyno. Daeth y pryderon i'r amlwg pan gafwyd gwared ar y gwiriwr cod post ar wefan Llywodraeth Cymru. Rwy'n sylwi y gall pobl ddefnyddio'r gwiriwr Openreach, ond nid yw hwn yn cynnig llawer o wybodaeth ac nid yw'n gwahaniaethu, gellid dadlau, yn gywir o safbwynt y cyhoedd rhwng cael eu cysylltu drwy'r rhaglen gyflwyno sydd wedi ei hariannu gan Lywodraeth Cymru a chyflwyniad masnachol Openreach. Yn ddealladwy, mae'r mater tryloywder hwn yn achosi pryder enfawr a gofid diangen. Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth roi sylw i'r diffyg hwn yn gyflym er mwyn atal unrhyw straen pellach i etholwyr ac, mae'n siŵr, llawer o bobl eraill ledled Cymru? Ac ar ôl rhoi sylw i hyn, a allwch chi amlinellu unrhyw gynlluniau i ddarparu rhaglen cyflwyno ffeibr llawn ddilynol pan fydd yr un bresennol yn dod i ben? Diolch.

I thank Peter Fox for that, Llywydd. I'll make an enquiry into the postcode facility and what has happened to it, and I'll make sure that I write to the Member with a reply on that. 

It's an interesting question about what lies beyond the current round of Welsh Government funding. Our funding over recent years has largely been used to fill gaps in the provision that the UK Government was embarked upon, but it is fair to say that in the last 12 months the UK Government has announced a significant increase in its programme—its UK-funded 'Project Gigabit'. We've recently learned from the UK Government that they believe that there are 234,000 properties likely to be in scope now for its funding, and there are discussions going on at the moment to work through the question of whether it will be preferable for the UK Government now simply to press ahead with its own scheme—to run it, to deliver it, to operate it here in Wales—or whether it would be preferable to use the on-the-ground machinery that the Welsh Government has set up, and then use the UK Government funding to continue to provide in that way. Those conversations are going on at the moment, and I expect them to be concluded before the end of this calendar year. 

Rwy'n diolch i Peter Fox am hynna, Llywydd. Fe wnaf i ymholiad ynghylch y cyfleuster cod post a'r hyn sydd wedi digwydd iddo, a byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n ysgrifennu at yr Aelod gydag ateb am hynny.

Mae'n gwestiwn diddorol am yr hyn sydd y tu hwnt i'r cylch presennol o gyllid Llywodraeth Cymru. Mae ein cyllid dros y blynyddoedd diwethaf wedi ei ddefnyddio i raddau helaeth i lenwi bylchau yn y ddarpariaeth a ddechreuwyd gan Lywodraeth y DU, ond mae'n deg dweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cynnydd sylweddol i'w rhaglen yn ystod y 12 mis diwethaf—ei 'Project Gigabit' a ariennir ar lefel y DU. Rydym ni wedi darganfod yn ddiweddar gan Lywodraeth y DU ei bod yn credu bod 234,000 o eiddo yn debygol o fod o fewn cwmpas nawr ar gyfer ei chyllid, ac mae trafodaethau yn cael eu cynnal ar hyn o bryd i weithio drwy'r cwestiwn pa un a fydd yn well i Lywodraeth y DU fwrw ymlaen â'i chynllun ei hun nawr—ei redeg, ei ddarparu, ei weithredu yma yng Nghymru—neu a fyddai'n well defnyddio'r fframwaith ar lawr gwlad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei sefydlu, ac yna defnyddio cyllid Llywodraeth y DU i barhau i ddarparu yn y modd hwnnw. Mae'r sgyrsiau hynny yn digwydd ar hyn o bryd, ac rwy'n disgwyl iddyn nhw gael eu cwblhau cyn diwedd y flwyddyn galendr hon.

In order for the future of the port of Holyhead to flourish, good communications infrastructure based on fibre broadband will be needed in order to meet demand. I have been contacted by FibreSpeed, who already have installed a point of presence close to where the proposed customs and excise building is to be built. I've been told their technology could help frictionless transport of goods and unlock automation using 5G technology, but they are struggling to get their voices heard. UK Government is totally uninterested in making the most of this opportunity, and are not responding to their correspondence. First Minister, may I ask what discussions the Welsh Government has had with UK Government about development of a high tech and efficient customs infrastructure base at the port of Holyhead to help with the frictionless transport? Diolch.

Er mwyn i ddyfodol porthladd Caergybi ffynnu, bydd angen seilwaith cyfathrebu da yn seiliedig ar fand eang ffeibr i fodloni'r galw. Mae FibreSpeed wedi cysylltu â mi, sydd eisoes wedi gosod pwynt presenoldeb yn agos at ble bydd yr adeilad tollau tramor a chartref arfaethedig yn cael ei adeiladu. Rwyf i wedi cael gwybod y gallai eu technoleg nhw helpu i gludo nwyddau yn hwylus a datgloi awtomeiddio drwy ddefnyddio technoleg 5G, ond maen nhw'n ei chael hi'n anodd cael gwrandawiad. Nid oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb o gwbl mewn manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwn, ac nid ydyn nhw'n ymateb i'w gohebiaeth. Prif Weinidog, a gaf i ofyn pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU am ddatblygu canolfan seilwaith tollau uwch-dechnolegol ac effeithlon ym mhorthladd Caergybi i helpu gyda'r drafnidiaeth hwylus? Diolch.

14:25

I thank Carolyn Thomas for that, Llywydd, and I thank her for writing to the Welsh Government, to my colleague Vaughan Gething, on behalf of the company, and as a result of her letter I know that the economy Minister's officials met with FibreSpeed last week, and part of what they will be doing now will be to make sure that relations between them and UK Government action on the ground at Holyhead is improved, and that the company are able to make their case. The general point that the Member makes, of course, is a very important one; Holyhead remains a pivotal port for the United Kingdom. The impact of Brexit on it and the Northern Ireland protocol is very real. The need for new infrastructure at the port to deal with the new obligations that we will now have to discharge as a result of leaving the European Union are very important to the port. We aim to work collaboratively with the UK Government on that matter. But it was, Llywydd, deeply concerning to see in the comprehensive spending review that the Chancellor declined directly to offer a commitment to fund that infrastructure once the capital investment has been concluded. The running costs of those facilities, which have never been provided to the Welsh Government and are not a consequence of our own decision making, will be considerable, and it is a genuine obligation on the UK Government to make sure that that activity goes on being funded.

Rwy'n diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd, ac yn diolch iddi am ysgrifennu at Lywodraeth Cymru, at fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, ar ran y cwmni, ac o ganlyniad i'w llythyr rwy'n gwybod bod swyddogion Gweinidog yr economi wedi cyfarfod â FibreSpeed yr wythnos diwethaf, a rhan o'r hyn y byddan nhw'n ei wneud nawr fydd gwneud yn siŵr bod y berthynas rhyngddyn nhw a chamau Llywodraeth y DU ar lawr gwlad yng Nghaergybi yn gwella, a bod y cwmni yn gallu cyflwyno eu hachos. Mae'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud, wrth gwrs, yn un pwysig iawn; mae Caergybi yn parhau i fod yn borthladd allweddol i'r Deyrnas Unedig. Mae effaith Brexit ar y porthladd a phrotocol Gogledd Iwerddon yn real iawn. Mae'r angen am seilwaith newydd yn y porthladd i ymdrin â'r rhwymedigaethau newydd y bydd yn rhaid i ni eu cyflawni erbyn hyn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn bwysig iawn i'r porthladd. Ein nod yw cydweithio â Llywodraeth y DU ar y mater hwnnw. Ond, Llywydd, roedd yn peri pryder mawr gweld yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant bod y Canghellor wedi gwrthod cynnig ymrwymiad uniongyrchol i ariannu'r seilwaith hwnnw ar ôl i'r buddsoddiad cyfalaf ddod i ben. Bydd costau rhedeg y cyfleusterau hynny, nad ydyn nhw erioed wedi eu darparu i Lywodraeth Cymru ac nad ydyn nhw'n ganlyniad o'n penderfyniadau ni ein hunain, yn sylweddol, ac mae'n ddyletswydd wirioneddol ar Lywodraeth y DU i wneud yn siŵr bod y gweithgarwch hwnnw yn parhau i gael ei ariannu.

Personél sy'n Gwasanaethu a Chyn-filwyr
Serving and Ex-Service Personnel

7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi personél sy'n gwasanaethu a chyn-filwyr? OQ57159

7. What is the Welsh Government doing to support serving and ex-service personnel? OQ57159

Llywydd, the practical actions taken by the Welsh Government to support service and ex-service personnel are set out annually in our armed forces covenant report. The latest edition, published in June, highlights the progress made, as well as our future plans to provide support to this important community.

Llywydd, mae'r camau ymarferol y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i gefnogi milwyr a chyn-filwyr yn cael eu nodi yn flynyddol yn ein hadroddiad cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r argraffiad diweddaraf, a gyhoeddwyd ym mis Mehefin, yn tynnu sylw at y cynnydd a wnaed, yn ogystal â'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol i ddarparu cymorth i'r gymuned bwysig hon.

I thank you for that answer, First Minister. Wales has traditionally provided disproportionate support to our armed forces, and that commitment and sacrifice needs to be honoured, especially this coming Remembrance Week. That is why your Government's increased funding for Veterans' NHS Wales, providing mental health support to ex-service personnel, and for the position of armed forces liaison officers, is so important. But the Financial Times assessment of last week's UK budget identified a real-terms drop of 1.4 per cent in the annual growth of day-to-day defence spending over the next four years—yet more Tory military cuts. Have you discussed that with UK Ministers, because the defence industry supports lots of good, high-skilled jobs in my region and Wales more widely, and we must protect the future and the quality of our armed forces' footprint?

Rwy'n diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn draddodiadol, mae Cymru wedi darparu cymorth anghymesur i'n lluoedd arfog, ac mae angen anrhydeddu'r ymrwymiad a'r aberth hwnnw, yn enwedig yn ystod yr Wythnos y Cofio nesaf. Dyna pam mae cyllid cynyddol eich Llywodraeth ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n darparu cymorth iechyd meddwl i gyn-bersonél y lluoedd arfog, ac ar gyfer swydd swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, mor bwysig. Ond nododd asesiad y Financial Times o gyllideb y DU yr wythnos diwethaf ostyngiad mewn termau real o 1.4 y cant i dwf blynyddol gwariant amddiffyn o ddydd i ddydd dros y pedair blynedd nesaf—mwy byth o doriadau milwrol gan y Torïaid. A ydych chi wedi trafod hynny gyda Gweinidogion y DU, oherwydd mae'r diwydiant amddiffyn yn cefnogi llawer o swyddi da, hynod fedrus yn fy rhanbarth i a Chymru yn ehangach, ac mae'n rhaid i ni ddiogelu dyfodol ac ansawdd ôl troed ein lluoedd arfog?

I thank Joyce Watson for that, Llywydd. She is right about the disproportionate contribution that Wales makes to the armed forces. Wales is 5 per cent of the UK population, but we provide 9 per cent of service personnel, and yet only 2.5 per cent of service personnel are stationed here in Wales. We provide more and we get less. And Joyce Watson, I completely understand that locally she will be concerned about 14 Signal Regiment at Brawdy, and its future, given its significant contribution to the local community, economically and in other ways too. Forty-five thousand personnel, Llywydd, have been cut from the armed forces in the United Kingdom since the Conservative Party took over the UK Government in 2010, and their latest plans will see a further reduction in the size of the army to just 72,500 personnel by 2025. That will be the smallest size of the army in the United Kingdom since the eighteenth century, and lies behind the figures that the Member cited from the budget. I have had discussions with Baronness Goldie, the Minister responsible for the UK Government's integrated review of armed services. We expect the result of that review to be published this autumn. I'm unable to confirm what the implications of that review will be for Wales, but I can certainly assure the Member that I made all those points about the need for the UK Government to go on investing here in Wales to recognise the contribution that Wales makes to the armed forces, and we look forward to seeing that recognised in the results of the review. 

Rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna, Llywydd. Mae hi'n iawn am y cyfraniad anghymesur y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog. Cymru yw 5 y cant o boblogaeth y DU, ond rydym ni'n darparu 9 y cant o bersonél y lluoedd arfog, ac eto dim ond 2.5 y cant o bersonél y lluoedd arfog sydd wedi eu lleoli yma yng Nghymru. Rydym ni'n rhoi mwy ac rydym ni'n cael llai. A Joyce Watson, rwy'n deall yn llwyr y bydd yn pryderu yn lleol am 14eg Catrawd y Signalau ym Mreudeth, a'i dyfodol, o ystyried ei chyfraniad sylweddol at y gymuned leol, yn economaidd ac mewn ffyrdd eraill hefyd. Mae pedwardeg pum mil o bersonél, Llywydd, wedi eu torri o'r lluoedd arfog yn y Deyrnas Unedig ers i'r Blaid Geidwadol gymryd yr awenau yn Llywodraeth y DU yn 2010, a bydd eu cynlluniau diweddaraf yn arwain at leihad pellach i faint y fyddin i ddim ond 72,500 o bersonél erbyn 2025. Dyna fydd maint lleiaf y fyddin yn y Deyrnas Unedig ers y ddeunawfed ganrif, a dyna'r sail i'r ffigurau y dyfynnodd yr Aelod o'r gyllideb. Rwyf i wedi cael trafodaethau gyda'r Farwnes Goldie, y Gweinidog sy'n gyfrifol am adolygiad integredig Llywodraeth y DU o'r lluoedd arfog. Rydym ni'n disgwyl i ganlyniad yr adolygiad hwnnw gael ei gyhoeddi yr hydref hwn. Ni allaf gadarnhau beth fydd goblygiadau'r adolygiad hwnnw i Gymru, ond gallaf yn bendant sicrhau'r Aelod fy mod i wedi gwneud yr holl bwyntiau hynny ynglŷn â'r angen i Lywodraeth y DU barhau i fuddsoddi yma yng Nghymru i gydnabod y cyfraniad y mae Cymru yn ei wneud at y lluoedd arfog, ac edrychwn ymlaen at weld hynny yn cael ei gydnabod yng nghanlyniadau'r adolygiad.

14:30

Finally, cwestiwn 8, Gareth Davies. 

Yn olaf, cwestiwn 8, Gareth Davies.

COP26
COP26

8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y bydd ei bresenoldeb yn COP26 o fudd i drigolion Dyffryn Clwyd? OQ57171

8. Will the First Minister outline how his attendance at COP26 will benefit residents in the Vale of Clwyd? OQ57171

Llywydd, residents of the Vale of Clwyd have already experienced the impact of climate change in river flooding and flooding by the sea. COP26 brings new ideas and a chance to learn from experiences elsewhere in the world, so that those can be put to work to the benefit of Welsh citizens.

Llywydd, mae trigolion Dyffryn Clwyd eisoes wedi wynebu effaith newid yn yr hinsawdd o ran llifogydd afonydd a llifogydd ar y môr. Daw COP26 â syniadau newydd a chyfle i ddysgu o brofiadau mewn rhannau eraill o'r byd, fel y bydd modd eu rhoi nhw i weithio er budd dinasyddion Cymru.

Thank you very much, First Minister, for that reply. My constituents, particularly those ones living on the coast in Rhyl and Prestatyn, are highly susceptible to flooding from rising sea levels. According to the International Energy Agency, commitments made at COP26 will still result in a 1.8 per cent rise in global temperatures. This is terrible news for coastal regions and those living there, as it means that their homes will be underwater. First Minister, I accept that the Welsh Government can't force the likes of China, Russia and the US to drastically cut their emissions, so the residents of Rhyl and Prestatyn will have to contend with flood waters in the coming decades. However, the Welsh Government can mitigate against rising sea levels. So, First Minister, I ask you: what actions will the Welsh Government be taking to defend coastal regions against rising flood waters from both the sea and our rivers?

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Mae fy etholwyr i, yn enwedig y rhai sy'n byw ar yr arfordir yn y Rhyl a Phrestatyn, yn agored iawn i lifogydd o lefelau'r môr sy'n codi. Yn ôl yr Asiantaeth Ynni Rhyngwladol, bydd ymrwymiadau sydd wedi eu gwneud yn COP26 yn dal i arwain at gynnydd o 1.8 y cant mewn tymheredd byd-eang. Mae hyn yn newyddion ofnadwy i ranbarthau arfordirol a'r rhai sy'n byw yno, gan ei fod yn golygu y bydd eu cartrefi dan ddŵr. Prif Weinidog, rwy'n derbyn na all Llywodraeth Cymru orfodi gwledydd fel Tsieina, Rwsia a'r Unol Daleithiau i leihau eu hallyriadau'n sylweddol, felly bydd yn rhaid i drigolion y Rhyl a Phrestatyn ymdopi â llifddŵr yn ystod y degawdau nesaf. Fodd bynnag, gall Llywodraeth Cymru liniaru'r cynnydd yn lefelau'r môr. Felly, Prif Weinidog, gofynnaf i chi: pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i amddiffyn rhanbarthau arfordirol rhag llifogydd cynyddol o'r môr a'n hafonydd?

Well, Llywydd, the Welsh Government is investing £27 million, one of the largest ever coastal risk management projects in Wales at east Rhyl, in the Member's constituency—a two-year project that will see 600m of new sea defence wall and promenade constructed there, and a really major investment to defend the population of that part of the Welsh coast from the effects of climate change. 

The Member is right, though, that the actions agreed so far at the climate conference will not be sufficient to achieve the Paris goals of a 1.5 maximum rise in global temperatures, and unless we can see further agreements and further commitments—we want to play our part here in Wales, but we can only do that as part of a global effort—unless we see those agreements made in the final days of the conference, then we will be left dealing with the consequences. 

Llywydd, when I was at Glasgow, I was able to meet the governor of Louisiana in the United States, and I particularly met him because that state is still dealing with the impact of coastal and other flooding from major weather events. It was a sobering meeting. They have tens of thousands of people still living in hotel rooms because of the impact of events some many, many months ago. There is depopulation in their coastal communities, as people move away, feeling they cannot face another event of the sort that they've now had to cope with twice in 10 years.

Now, there was a lot to learn from the way in which the government of Louisiana is helping its citizens, and we'll continue to have a dialogue with them. But unless the world is prepared to act, then the experiences that other parts of the world are already having to deal with will be seen here in Wales as well. And that's why the work of the remaining days of COP26 are particularly important. 

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £27 miliwn, un o'r prosiectau rheoli risg arfordirol mwyaf erioed yng Nghymru yn nwyrain y Rhyl, yn etholaeth yr Aelod—prosiect dwy flynedd a fydd yn gweld 600 metr o wal amddiffyn newydd rhag y môr a phromenâd yn cael eu hadeiladu yno, a buddsoddiad mawr iawn i amddiffyn poblogaeth y rhan honno o arfordir Cymru rhag effeithiau newid hinsawdd. 

Mae'r Aelod yn iawn, serch hynny, na fydd y camau y maen nhw wedi eu cytuno arnyn nhw hyd yma yn y gynhadledd hinsawdd yn ddigonol i gyflawni nodau Paris o gynnydd o 1.5 ar ei uchaf mewn tymheredd byd-eang, ac oni allwn ni weld cytundebau eraill ac ymrwymiadau eraill—rydym ni eisiau chwarae ein rhan yma yng Nghymru, ond gallwn ni wneud hynny dim ond fel rhan o ymdrech fyd-eang—heblaw ein bod ni'n gweld y cytundebau hynny yn cael eu gwneud yn nyddiau olaf y gynhadledd, yna byddwn ni'n cael ein gadael yn ymdrin â'r canlyniadau.

Llywydd, pan oeddwn i yn Glasgow, cefais i gyfle i gwrdd â llywodraethwr Louisiana yn yr Unol Daleithiau, a gwnes i gwrdd ag ef yn arbennig oherwydd bod y dalaith honno yn dal i ymdrin ag effaith llifogydd arfordirol ac eraill o ddigwyddiadau tywydd mawr. Roedd yn gyfarfod sobreiddiol. Mae ganddyn nhw ddegau o filoedd o bobl sy'n dal i fyw mewn ystafelloedd gwesty oherwydd effaith digwyddiadau rhai, fisoedd lawer yn ôl. Mae diboblogi yn eu cymunedau arfordirol, wrth i bobl symud i ffwrdd, gan deimlo na allan nhw wynebu digwyddiad arall o'r math y maen nhw wedi gorfod ymdopi ag ef ddwywaith mewn 10 mlynedd bellach.

Nawr, roedd llawer i'w ddysgu o'r ffordd y mae llywodraeth Louisiana yn helpu ei dinasyddion, a byddwn ni'n parhau i gael deialog â nhw. Ond oni bai bod y byd yn barod i weithredu, yna bydd y profiadau y mae rhannau eraill o'r byd eisoes yn gorfod ymdrin â nhw i'w gweld yma yng Nghymru hefyd. A dyna pam mae gwaith gweddill dyddiau COP26 yn arbennig o bwysig. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths. 

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:34:38
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Minister, can I call for a statement from the Minister for Health and Social Services on the use of face coverings in churches? I was at the Principality Stadium over the weekend, along with over 70,000 other people, and I was able to sing 'Bread of Heaven' without a face covering in sight. Why is it that churches can still not sing hymns, and sing 'Bread of Heaven', unless they have a face covering worn at the same time? It seems ridiculous to me that there is such a significant inconsistency. And I would like the Welsh Government to reconsider their position on this, to give those people who attend churches and other places of worship around the country the opportunity to be able to sing freely, without the need for face coverings to be worn.

Gweinidog, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddefnyddio gorchuddion wyneb mewn eglwysi? Roeddwn i yn y Stadiwm Principality dros y penwythnos, ynghyd â dros 70,000 o bobl eraill, ac roeddwn i'n gallu canu 'Bread of Heaven' heb orchudd wyneb mewn golwg. Pam na all eglwysi ganu emynau o hyd, a chanu 'Bread of Heaven', oni bai eu bod yn gwisgo gorchudd wyneb wrth wneud? Mae'n ymddangos yn hurt i mi fod anghysondeb mor sylweddol. A hoffwn i Lywodraeth Cymru ailystyried ei safbwynt ar hyn, er mwyn rhoi cyfle i'r bobl hynny sy'n mynychu eglwysi a mannau addoli eraill ledled y wlad allu canu'n rhydd, heb fod angen gwisgo gorchuddion wyneb.

14:35

Well, obviously, the Welsh Government continually monitor and look at all of the mitigating circumstances we've brought in to prevent the further spread of COVID-19. We do, obviously, have a debate this afternoon also.

Wel, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn edrych yn barhaus ar yr holl amgylchiadau lliniarol yr ydym ni wedi eu cyflwyno i atal COVID-19 rhag lledaenu ymhellach. Yn amlwg, rydym ni yn cael dadl y prynhawn yma hefyd.

I'd like an update from the Welsh Government, please, about next steps relating to the 327 high-risk coal tips in Wales. The Government, and I, had hoped that money for this would be forthcoming from the UK budget last month, but Wales was once again let down by Westminster. Trefnydd, the finance Minister has said that the UK Government has a legal and a moral responsibility to make the tips safe. Now, the moral obligation I think is clear—roughly £200 billion-worth of coal was extracted from Wales, and was not ever reinvested into the communities. It beggars belief that the Treasury now claims Welsh taxpayers should foot that bill for clearing up the mess and the danger, when they took the lion's share of the profits of coal. So, I'd like a statement, please, to explain more about the Welsh Government's analysis of the legal obligation the UK Government has to clear the tips, and what can be done to ensure they hold true to that obligation, but what the plan B is if Westminster continues to shirk responsibility. And finally, Trefnydd, there has been a recent suggestion of implementing an early-warning system for when tips start to move. I think that that merits further discussion on the floor of the Chamber, especially whether this will be in addition to or instead of safety work. So, I'd welcome a further statement from the Government about this issue, please.

Hoffwn i gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, am y camau nesaf sy'n ymwneud â'r 327 o domenni glo risg uchel yng Nghymru. Roedd y Llywodraeth, a minnau, wedi gobeithio y byddai arian ar gyfer hyn yn dod o gyllideb y DU fis diwethaf, ond cafodd Cymru ei siomi unwaith eto gan San Steffan. Trefnydd, mae'r Gweinidog cyllid wedi dweud bod gan Lywodraeth y DU gyfrifoldeb cyfreithiol a moesol i wneud y tomenni yn ddiogel. Nawr, mae'r rhwymedigaeth foesol yn glir yn fy marn i—cafodd gwerth tua £200 biliwn o lo ei echdynnu o Gymru, ac ni chafodd ei ail-fuddsoddi erioed i'r cymunedau. Mae'n anghredadwy bod y Trysorlys yn honni yn awr y dylai trethdalwyr Cymru dalu'r bil hwnnw am glirio'r llanast a'r perygl, pan wnaethon nhw gymryd y rhan fwyaf o elw'r glo. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, i esbonio mwy ynghylch dadansoddiad Llywodraeth Cymru o'r rhwymedigaeth gyfreithiol sydd gan Lywodraeth y DU i glirio'r tomenni, a'r hyn y mae modd ei wneud i sicrhau eu bod yn cadw'n driw i'r rhwymedigaeth honno, ond beth yw'r cynllun B os bydd San Steffan yn parhau i osgoi ei gyfrifoldeb. Ac yn olaf, Trefnydd, bu awgrym diweddar o ran gweithredu system rhybudd cynnar ar gyfer pryd y bydd tomenni yn dechrau symud. Rwy'n credu bod hynny yn haeddu mwy o drafod ar lawr y Siambr, yn enwedig a fydd hyn yn ychwanegol at waith diogelwch neu yn lle hynny. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad arall gan y Llywodraeth ynghylch y mater hwn, os gwelwch yn dda.

Thank you very much. Delyth Jewell raises a very important point, and we were all incredibly disappointed that further funding wasn't announced in the UK Government's comprehensive spending review last week, as you said yourself. The coal tips predate devolution in 1999, and I'm very surprised—and I've certainly had dealings with the UK Government in the previous term of Government around this issue. You'll be aware that the coal tip safety technology trials programme is under way to explore the instrumentation and the monitoring technology and techniques that are available for us with potential warning functions. And I think we really need to understand the condition indicators and triggering events in relation to coal tip safety. You'll also probably be aware that the Law Commission undertook a significant piece of work for the Welsh Government, and the Minister with responsibility now is looking at that and will update Members at the most appropriate time.

Diolch yn fawr iawn. Mae Delyth Jewell yn codi pwynt pwysig iawn, ac roeddem ni i gyd yn hynod siomedig na chafodd rhagor o gyllid ei gyhoeddi yn adolygiad cynhwysfawr Llywodraeth y DU o wariant yr wythnos diwethaf, fel y gwnaethoch chi ddweud eich hun. Mae'r tomenni glo yn rhagflaenu datganoli ym 1999, ac rwyf i'n synnu'n fawr—ac rwyf i'n sicr wedi trafod â Llywodraeth y DU yn nhymor blaenorol y Llywodraeth ynghylch y mater hwn. Byddwch chi'n ymwybodol bod rhaglen treialon technoleg diogelwch tomenni glo ar y gweill i archwilio'r offeryniaeth a'r dechnoleg a'r technegau monitro sydd ar gael i ni gyda swyddogaethau rhybuddio posibl. Ac rwy'n credu bod angen gwirioneddol i ni ddeall y dangosyddion cyflwr a digwyddiadau sbarduno o ran diogelwch y tomenni glo. Mae'n debyg y byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Comisiwn y Gyfraith wedi gwneud darn sylweddol o waith i Lywodraeth Cymru, ac mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol bellach yn ystyried hynny a bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar yr adeg fwyaf priodol.

Could I ask for a debate on environment legislation in Government time, Minister? The United Kingdom Government amended the Environment Bill yesterday to include sewerage undertakers whose area is wholly or mainly in England. Now, this clearly makes policy for England, but it doesn't make policy for Wales. And, with all the chaos that's been going on in Westminster over the last few weeks, I think there's a real sense of dislocation—what is the policy for discharges, what is the law, where does the law stand at the moment for Wales in all of this? We've seen a number of legislative consent motions seeking our approval for powers to be enacted in Westminster, without scrutiny in this place, but I think we need a level of coherence in this debate, and a coherence in the legislation that underpins environmental regulation, so that we here can debate these matters, and people in Wales can understand them.

I'd also like to ask for a statement on the ability of the general public to access this building. I understand there was an event taking place here at lunchtime, but this building is now closed as a consequence of a proposed demonstration outside. Now, in a democracy, people have the right to demonstrate; no matter how uncomfortable that may be for Members in here, the public have an absolute right to come here, to witness our debates, and to hold us all to account. It is unacceptable in a democracy, except in very, very narrow circumstances, that this building be closed to the people we seek to represent. I believe that, notwithstanding the public health issues that we have to deal with at the moment—and I accept that—on all other occasions, this place has to be open to the general public, and the general public have an absolute right to come here and watch our debates and watch our votes and how we represent those people.

A gaf i ofyn am ddadl ar ddeddfwriaeth yr amgylchedd yn amser y Llywodraeth, Gweinidog? Diwygiodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig Fil yr Amgylchedd ddoe i gynnwys ymgymerwyr carthffosiaeth y mae eu hardal yn gyfan gwbl neu'n bennaf yn Lloegr. Nawr, mae hyn yn amlwg yn gwneud polisi ar gyfer Lloegr, ond nid yw'n gwneud polisi ar gyfer Cymru. A gyda'r holl anhrefn sydd wedi bod yn digwydd yn San Steffan dros yr wythnosau diwethaf, rwy'n credu bod ymdeimlad gwirioneddol o ddadleoli—beth yw'r polisi ar gyfer gollyngiadau, beth yw'r gyfraith, ble mae'r gyfraith yn sefyll ar hyn o bryd i Gymru yn hyn oll? Rydym ni wedi gweld nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn gofyn am ein cymeradwyaeth i bwerau gael eu deddfu yn San Steffan, heb graffu yn y lle hwn, ond rwy'n credu bod angen lefel o gydlyniad arnom ni yn y ddadl hon, a chydlyniad yn y ddeddfwriaeth sy'n sail i reoleiddio amgylcheddol, fel y gallwn ni yma drafod y materion hyn, a gall pobl yng Nghymru eu deall.

Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad ar allu'r cyhoedd i gael mynediad i'r adeilad hwn. Rwy'n deall bod digwyddiad yn cael ei gynnal yma amser cinio, ond mae'r adeilad hwn ar gau o ganlyniad i brotest arfaethedig y tu allan. Nawr, mewn democratiaeth, mae gan bobl yr hawl i brotestio; ni waeth pa mor anghyfforddus yw hynny i'r Aelodau yma, mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma, i weld ein dadleuon, ac i'n dwyn ni i gyd i gyfrif. Mae'n annerbyniol mewn democratiaeth, ac eithrio o dan amgylchiadau cul iawn, y bydd yr adeilad hwn ar gau i'r bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli. Rwyf i'n credu, er gwaethaf y materion iechyd cyhoeddus y mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw ar hyn o bryd—ac rwy'n derbyn hynny—ar bob achlysur arall, fod yn rhaid i'r lle hwn fod yn agored i'r cyhoedd, ac mae gan y cyhoedd hawl llwyr i ddod yma i wylio ein dadleuon a gwylio ein pleidleisiau a sut yr ydym ni'n cynrychioli'r bobl hynny.

14:40

Thank you. In relation to your request regarding the environment Bill—and, as you say, we've had a number of LCMs that have been debated in this Chamber—the Minister is considering what steps we need to take. You'll be aware of our programme for government commitments focusing on improving our inland waters particularly, and we're working very closely with water companies around discharges, particularly from combined storm overflows—that work has been undertaken for several years now.

In relation to your second point, the Llywydd has heard your comments. Obviously, this was discussed in Business Committee this morning; there have been closures, as you say, of the Senedd, around public health issues in relation to COVID-19, but I'm sure that the Llywydd, if she feels that there is any need for any further information, will write to you to update you.

Diolch. O ran eich cais ynghylch Bil yr amgylchedd—ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, rydym ni wedi cael nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol sydd wedi eu trafod yn y Siambr hon—mae'r Gweinidog yn ystyried pa gamau y mae angen i ni eu cymryd. Byddwch chi'n ymwybodol o'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu sy'n canolbwyntio ar wella ein dyfroedd mewndirol yn arbennig, ac rydym ni'n gweithio'n agos iawn gyda chwmnïau dŵr ynghylch gollyngiadau, yn enwedig o orlifo o stormydd cyfunol—mae'r gwaith hwnnw wedi ei wneud ers sawl blwyddyn bellach.

O ran eich ail bwynt, mae'r Llywydd wedi clywed eich sylwadau. Yn amlwg, cafodd hyn ei drafod yn y Pwyllgor Busnes y bore yma; bu cyfnodau o gau'r Senedd, fel y dywedwch chi, o ran materion iechyd y cyhoedd yn ymwneud â COVID-19, ond rwyf i'n siŵr y bydd y Llywydd, os yw'n teimlo bod angen rhagor o wybodaeth, yn ysgrifennu atoch chi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.

I'm sorely tempted to respond myself at that point. I'm sure that I shouldn't, but just to reassure the Member and any other Members that no decision on the closure of this building is taken in order to make life more comfortable for Members and to lessen our accountability to the citizens of Wales. I take professional security and safety advice in these matters in order to keep Members, members of the public and staff safe, and that's the decision I've taken for today. But, as always, the views of Members are influential on my thinking, as is the professional advice that I receive. So, I'm grateful that the matter has been raised, believe it or not, in order to make sure that people are aware that it's not for the comfort of Members here, but is for the security of everybody who is outside or inside this building. And all our proceedings are available to be witnessed by Members virtually, of course, and the decisions we will take and the words that we will speak later on this afternoon, they will all be accountable to the people of Wales.

Peter Fox.

Rwy'n cael fy nhemtio'n fawr i ymateb fy hun ar y pwynt hwnnw. Rwy'n siŵr na ddylwn i, ond dim ond i roi sicrwydd i'r Aelod ac unrhyw Aelodau eraill nad yw unrhyw benderfyniad i gau'r adeilad hwn yn cael ei wneud er mwyn gwneud bywyd yn fwy cyfforddus i'r Aelodau a lleihau ein hatebolrwydd i ddinasyddion Cymru. Rwy'n derbyn cyngor ar ddiogelwch a diogelwch proffesiynol yn y materion hyn er mwyn cadw'r Aelodau, aelodau o'r cyhoedd a staff yn ddiogel, a dyna'r penderfyniad yr wyf i wedi ei wneud ar gyfer heddiw. Ond, fel bob amser, mae barn yr Aelodau yn cael dylanwad ar fy ystyriaeth, yn ogystal â'r cyngor proffesiynol yr wyf i'n ei dderbyn. Felly, rwy'n ddiolchgar bod y mater wedi ei godi, credwch chi neu beidio, er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwybodol nad yw er cysur yr Aelodau yma, ond ei fod er diogelwch pawb sydd y tu allan neu'r tu mewn i'r adeilad hwn. Ac mae ein holl drafodion ar gael i'w gweld gan yr Aelodau yn rhithwir, wrth gwrs, yn ogystal â'r penderfyniadau y byddwn ni'n eu gwneud a'r geiriau y byddwn ni'n eu siarad yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddan nhw i gyd yn atebol i bobl Cymru.

Peter Fox.

Diolch, Llywydd. Trefnydd, could I please request a statement by the Minister for Climate Change for an update on what action the Welsh Government is taking on the issue of unsafe cladding on high-rise buildings? Recently, some constituents who own properties in the Celestia complex have contacted me about their concerns over a lack of direct support for leaseholders. I understand that this is a complex issue, but it's important that all those affected have certainty and clarity. I recognise that the Government has set up phase 1 of the Welsh buildings safety fund, and I think that Members would be interested in knowing more about what impact this fund has had so far. Now, as I understand it, details about phase 2 of the fund were meant to be announced this autumn, but nothing has been published yet. It is important that details about the next stage of support for those affected are announced as soon as possible. Finally, the written statement published by the Government in July 2021 stated that it was considering introducing 

'a buyout scheme to support leaseholders who are impacted by building safety and would prefer to sell their property.'

I think many residents would appreciate an update as to whether such a scheme will be introduced here in Wales. Thank you.

Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar fater cladin anniogel ar adeiladau uchel? Yn ddiweddar, mae rhai etholwyr sy'n berchen ar eiddo yn ardal datblygiad Celestia wedi cysylltu â mi ynghylch eu pryderon o ran diffyg cefnogaeth uniongyrchol i lesddeiliaid. Rwy'n deall bod hwn yn fater cymhleth, ond mae'n bwysig bod pawb y mae hyn yn effeithio arnyn nhw yn cael sicrwydd ac eglurder. Rwy'n cydnabod bod y Llywodraeth wedi sefydlu cam 1 cronfa diogelwch adeiladau Cymru, ac rwy'n credu y byddai gan Aelodau ddiddordeb mewn gwybod mwy am yr effaith y mae'r gronfa hon wedi ei chael hyd yma. Nawr, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, roedd manylion am gam 2 y gronfa i fod i gael eu cyhoeddi yr hydref hwn, ond nid oes dim wedi ei gyhoeddi eto. Mae'n bwysig cyhoeddi manylion am y cam nesaf o gymorth i'r rhai y mae hyn yn effeithio arnyn nhw cyn gynted â phosibl. Yn olaf, nododd y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi gan y Llywodraeth ym mis Gorffennaf 2021 ei bod yn ystyried cyflwyno

'cynllun prynu er mwyn cefnogi lesddeiliaid y mae diogelwch adeiladau yn effeithio arnynt ac y byddai'n well ganddynt werthu eu heiddo.'

Rwy'n credu y byddai llawer o drigolion yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pa un a fydd cynllun o'r fath yn cael ei gyflwyno yma yng Nghymru. Diolch.

Well, I'm sure that the Member appreciates that this is a very complex area and this work is ongoing and the Minister will update Members before Christmas.

Wel, rwy'n siŵr bod yr Aelod yn gwerthfawrogi bod hwn yn faes cymhleth iawn ac mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo a bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn y Nadolig.

Trefnydd, many in this Siambr will know that this Senedd has been built on a dry dock, and it's probably right to say that this building wouldn't be here now if it wasn't for the port of Cardiff and the coal of the Valleys. Therefore, it's apt for me to ask for a statement today from the Welsh Government about their ports and maritime strategy. As during the industrial revolution, our port has a key role to play during the green revolution. Now, my colleagues Luke Fletcher, Heledd Fychan and I went to visit Cardiff port today; we had a tour, we had a virtual tour, and spoke to the management there. I encourage any Member to go and visit the port, which is literally just around the corner from us. Management there were keen to highlight to us the role that the port can play towards a greener and a decarbonised Wales. So, can we have a statement about your strategy for ports?

Trefnydd, bydd llawer yn y Siambr hon yn gwybod bod y Senedd hon wedi ei hadeiladu ar ddoc sych, ac mae'n debyg ei bod yn iawn dweud na fyddai'r adeilad hwn yma yn awr oni bai am borthladd Caerdydd a glo y Cymoedd. Felly, mae'n addas i mi ofyn am ddatganiad heddiw gan Lywodraeth Cymru am eu strategaeth porthladdoedd a morol. Fel yn ystod y chwyldro diwydiannol, mae gan ein porthladd ran allweddol i'w chwarae yn ystod y chwyldro gwyrdd. Nawr, aeth fy nghyd-Aelodau Luke Fletcher, Heledd Fychan a minnau i ymweld â phorthladd Caerdydd heddiw; cawsom ni daith dywys, cawsom ni daith dywys rithwir, a gwnaethom ni siarad â'r rheolwyr yno. Rwy'n annog unrhyw Aelod i fynd i ymweld â'r porthladd, sydd yn llythrennol o gwmpas y gornel oddi wrthym ni. Roedd y rheolwyr yno yn awyddus i dynnu ein sylw at y rhan y gall y porthladd ei chwarae wrth gyflawni Cymru wyrddach a Chymru wedi'i datgarboneiddio. Felly, a gawn ni ddatganiad am eich strategaeth ar gyfer porthladdoedd?

14:45

Thank you. I would certainly encourage Members to undertake the visit that you just referred to. I will ask the Minister what work is ongoing in relation to our ports and maritime strategy and ask for an update.

Diolch. Byddwn i'n sicr yn annog Aelodau i fynd ar yr ymweliad yr ydych chi newydd gyfeirio ato. Byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog pa waith sy'n mynd rhagddo o ran ein strategaeth porthladdoedd a morol a gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf.

Last Sunday, I attended a remembrance service at the Armenian monument in Cathays Park, which was the first monument in memory of the holocaust suffered by the Armenian community in 1915. Llywydd, I’m sure you will recall that this institution and the Welsh Government at the time were the first to recognise the genocide of the Armenians during the first world war, and the first to put up a monument to the Armenian slaughter, which was unveiled by your predecessor, Dafydd Elis-Thomas. So, I hope we will all continue to remember the Armenian genocide, both this weekend and when we come to mark Holocaust Memorial Day at the end of January.

Trefnydd, in light of the earlier comments of the First Minister about the disturbing levels of corruption this UK Government is quickly becoming synonymous with, I’d like to request a statement from the Welsh Government about the damage done to Welsh citizens as a result of the awarding of the contract for PCR testing to Immensa Health Clinic in Wolverhampton just weeks after it was incorporated. An initial grant of £119 million last year and a further £50 million this August has been given to a company that is not capable of providing accurate PCR tests. Forty-three thousand PCR tests were declared negative when in fact they were positive in September and the beginning of October alone. So, in this statement, may we be told how many of the false-negative tests affected people living in Wales? And what steps is the Welsh Government taking to seek compensation for the false-negative tests, which we know, from recent remarks from the director of public health, have contributed to the spread of COVID in south-east Wales?

Ddydd Sul diwethaf, roeddwn i'n bresennol mewn gwasanaeth coffa yn heneb yr Armeniaid ym Mharc Cathays, sef yr heneb gyntaf er cof am yr holocost a ddioddefodd gymuned Armenia ym 1915. Llywydd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cofio mai'r sefydliad hwn, a Llywodraeth Cymru ar y pryd, oedd y cyntaf i gydnabod hil-laddiad yr Armeniaid yn ystod y rhyfel byd cyntaf, a'r cyntaf i gyflwyno heneb i bobl Armenia a gafodd eu lladd, a gafodd ei dadorchuddio gan eich rhagflaenydd, Dafydd Elis-Thomas. Felly, rwy'n gobeithio y byddwn ni i gyd yn parhau i gofio hil-laddiad yr Armeniaid, y penwythnos hwn a phan fyddwn yn nodi Diwrnod Cofio'r Holocost ddiwedd mis Ionawr.

Trefnydd, yng ngoleuni sylwadau cynharach y Prif Weinidog am y lefelau llygredd annymunol, sy'n prysur ddod yn gyfystyr â Llywodraeth y DU, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y difrod a gafodd ei wneud i ddinasyddion Cymru o ganlyniad i ddyfarnu'r contract ar gyfer profion PCR i Glinig Iechyd Immensa yn Wolverhampton wythnosau yn unig ar ôl iddo gael ei ymgorffori. Mae grant cychwynnol o £119 miliwn y llynedd a £50 miliwn arall ym mis Awst wedi ei roi i gwmni nad yw'n gallu darparu profion PCR cywir. Cafodd pedwardeg tri mil o brofion PCR eu datgan yn negatif pan oedden nhw mewn gwirionedd yn bositif ym mis Medi a dechrau mis Hydref yn unig. Felly, yn y datganiad hwn, a gawn ni wybod faint o'r profion ffug-negatif a effeithiodd ar bobl sy'n byw yng Nghymru? A pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i geisio iawndal am y profion ffug-negatif, yr ydym ni'n gwybod o sylwadau diweddar gan gyfarwyddwr iechyd y cyhoedd eu bod wedi cyfrannu at ledaeniad COVID yn y de-ddwyrain?

Thank you. It was certainly very concerning that, as you say, there were 43,000 false-negative COVID tests. I should say the UK Health Security Agency have confirmed that people from Wales who did have tests analysed at that private laboratory in England were all contacted between 15 and 17 October. This is an ongoing piece of work. We are working with the UK HSA to look at the reviews. We’re working with Public Health Wales as well, and supporting the technical advisory group to asses the potential impact of those incidents on our case rates in epidemiology. The Minister will need to await the results of those investigations and reviews before coming forward with a statement.

Diolch. Yr oedd yn sicr yn bryderus iawn bod 43,000 o brofion COVID ffug-negatif, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Dylwn i ddweud bod Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU wedi cadarnhau y cysylltwyd â phobl o Gymru a gafodd eu profion wedi eu dadansoddi yn y labordy preifat hwnnw yn Lloegr rhwng 15 a 17 Hydref. Mae hwn yn ddarn o waith sy'n parhau. Rydym ni'n gweithio gydag Awdurdod Iechyd a Diogelwch y DU i edrych ar yr adolygiadau. Rydym ni'n gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd, ac yn cefnogi'r grŵp cynghori technegol i asesu effaith bosibl y digwyddiadau hynny ar ein cyfraddau achosion mewn epidemioleg. Bydd angen i'r Gweinidog aros am ganlyniadau'r ymchwiliadau a'r adolygiadau hynny cyn cyflwyno datganiad.

Minister, recent figures demonstrate our emergency services are facing a crisis, with ambulance response time reaching life-endangering levels in Wales. This is true not just for red calls. In September, only 52 per cent of red calls reached their patient within eight minutes, but, for amber calls, 5,228 patients had to wait over three hours and, of these, for 1,608 the ambulances took over five hours. Amber calls can include strokes as well as fractures. Recently, the Minister called a climate emergency, but what is clear now is that the life chances of Welsh patients are facing a greater immediate threat—an ambulance emergency. Will the Minister set aside time for a debate on this crisis for the health Minister to address this issue? Thank you.  

Gweinidog, mae ffigurau diweddar yn dangos bod ein gwasanaethau brys yn wynebu argyfwng, gydag amser ymateb ambiwlansys yn cyrraedd lefelau sy'n peryglu bywyd yng Nghymru. Mae hyn yn wir nid yn unig am alwadau coch. Ym mis Medi, dim ond 52 y cant o alwadau coch a gyrhaeddodd eu claf o fewn wyth munud, ond, ar gyfer galwadau ambr, bu'n rhaid i 5,228 o gleifion aros dros dair awr ac, o'r rhain, ar gyfer 1,608 cymerodd yr ambiwlansys dros bum awr. Gall galwadau ambr gynnwys strôc yn ogystal â thorri esgyrn. Yn ddiweddar, galwodd y Gweinidog argyfwng hinsawdd, ond yr hyn sy'n amlwg yn awr yw bod cyfleoedd bywyd cleifion Cymru yn wynebu mwy o fygythiad uniongyrchol—argyfwng ambiwlans. A wnaiff y Gweinidog neilltuo amser ar gyfer dadl ar yr argyfwng hwn i'r Gweinidog iechyd ymdrin â'r mater hwn? Diolch.

We know that excessive waits for an ambulance response are not acceptable, and you will have heard the First Minister answer questions during First Minister's questions around our ambulance waiting times. The Welsh ambulance service, like all our NHS services, not just in Wales but right across the UK, is working very hard to respond to the ongoing and significant challenges that the global pandemic has presented to us. We heard the First Minister saying that, obviously, when ambulances are responding to calls now, invariably, they have to put PPE on, and this is taking much longer, unfortunately, and also the cleaning of the ambulances. I don't think we need a specific debate on ambulance times at the moment, but the health Minister is in the Chamber most weeks, where she can answer specific questions.

Rydym ni'n gwybod nad yw'n dderbyniol aros yn rhy hir am ymateb ambiwlans, a byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn ateb cwestiynau yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog ynghylch amseroedd aros ein hambiwlansys. Mae gwasanaeth ambiwlans Cymru, fel holl wasanaethau'r GIG, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, yn gweithio'n galed iawn i ymateb i'r heriau parhaus a sylweddol y mae'r pandemig byd-eang wedi eu cyflwyno i ni. Fe wnaethom ni glywed y Prif Weinidog yn dweud, yn amlwg, pan fydd ambiwlansys yn ymateb i alwadau bellach, yn ddieithriad, mae'n rhaid iddyn nhw wisgo cyfarpar diogelu personol, ac mae hyn yn cymryd llawer mwy o amser, yn anffodus, a hefyd glanhau'r ambiwlansys. Nid wyf i'n credu bod angen dadl benodol ar amseroedd ambiwlans arnom ni ar hyn o bryd, ond mae'r Gweinidog iechyd yn y Siambr y rhan fwyaf o wythnosau, lle y gall ateb cwestiynau penodol.

14:50

Trefnydd, I'd like to raise the plight of residents and businesses in the wider Brynmawr area who have been affected by the ongoing work on the Heads of the Valleys road. This has been a long-running saga for the local people because works have dragged on and on. What was promised to be a three-months closure of the slip road turned into 15 months. I'm pleased that, as of Monday, the slip road has now opened between 6 a.m and 8 p.m, but there's still work to do on this section of the road, which is down to one lane currently. It's been said by contractors, for what that's worth, that the section will be completed some time this autumn, which officially ends less than a week before Christmas.

Local residents and businesses have suffered long enough already. Many local traders are on the brink. Can the matter of business support be explored? I submitted written questions on the matter, but the answers that came back were not substantial. One local resident told me this week, 'We've been patient enough'. As the crucial Christmas period approaches, can resources also be directed to this section of the road, to ensure that works are completed ahead of the 20 December deadline, which, if it runs to that date, will be no good for the town centre, which has already suffered enough and is looking to recover in the run-up to Christmas? Diolch.

Trefnydd, hoffwn i godi helynt trigolion a busnesau yn ardal ehangach Brynmawr y mae'r gwaith parhaus ar ffordd Blaenau'r Cymoedd yn effeithio arnyn nhw. Mae hon wedi bod yn saga hirhoedlog i'r bobl leol oherwydd bod gwaith wedi llusgo ymlaen ac ymlaen. Mae'r hyn a gafodd ei addo, sef cau'r ffordd ymuno am dri mis, wedi troi yn 15 mis. Rwy'n falch bod y ffordd ymuno, o ddydd Llun ymlaen, wedi agor rhwng 6 a.m ac 8 p.m bellach, ond mae gwaith i'w wneud o hyd ar y rhan hon o'r ffordd, sydd wedi ei chyfyngu i un lôn ar hyn o bryd. Mae contractwyr wedi dweud, am yr hyn y mae'n werth, y bydd yr adran yn cael ei chwblhau rhywbryd yr hydref hwn, sy'n dod i ben yn swyddogol lai nag wythnos cyn y Nadolig.

Mae trigolion a busnesau lleol wedi dioddef yn ddigon hir yn barod. Mae llawer o fasnachwyr lleol ar y dibyn. A fyddai modd archwilio mater cymorth busnes? Cyflwynais i gwestiynau ysgrifenedig ar y mater, ond nid oedd yr atebion a ddaeth yn ôl yn sylweddol. Dywedodd un preswylydd lleol wrthyf i yr wythnos hon, 'Rydym ni wedi bod yn ddigon amyneddgar'. Wrth i gyfnod hollbwysig y Nadolig nesáu, a fyddai modd cyfeirio adnoddau hefyd at y rhan hon o'r ffordd, er mwyn sicrhau bod gwaith yn cael ei gwblhau cyn y dyddiad terfyn ar 20 Rhagfyr? Os bydd yn parhau hyd at y dyddiad hwnnw, ni fyddai'n dda i ganol y dref, sydd wedi dioddef digon eisoes ac sy'n gobeithio adfer yn y cyfnod cyn y Nadolig? Diolch.

I don't have any information to hand around the road that the Member refers to. I'm very pleased that the slip road has opened, and I will certainly ask—I assume it's the Deputy Minister for Climate Change who answered you—him to revisit your written questions to see if there is any further information that can be given and reassurance to your constituents.

Nid oes gen i unrhyw wybodaeth wrth law am y ffordd y mae'r Aelod yn cyfeirio ati. Rwy’n falch iawn bod y ffordd ymuno wedi agor, ac yn sicr, byddaf i'n gofyn—rwy'n tybio mai'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wnaeth eich ateb—iddo ailedrych ar eich cwestiynau ysgrifenedig i weld a oes unrhyw wybodaeth arall y bydd modd ei rhoi a sicrwydd i'ch etholwyr.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

I seek your wise counsel on how we can get a very specific matter raised here in the Siambr. It could be through a debate on community land ownership, or, indeed, the role of the Crown Estate, or something else that could help resolve a long-standing issue in the gorgeous Garw valley. We've got a former colliery rail line that is now a much-loved but somewhat neglected community footpath and cycle path, which has an active interest from a heritage rail company, a separate local heritage and history society, and environmental groups, and is part of the national cycle network, so Sustrans has an interest too, yet it has contested ownership, and leasehold and maintenance responsibility and public liability accountability falling between various stakeholders and the local authority, and the former and now defunct groundwork organisation, and—wait for it—Crown Estates too. So, as of this moment, this vital community wildlife and recreation corridor risks falling into disrepair because no-one is able to step up and take responsibility for it. So, after years of frustration for all involved, I'm pulling together a meeting of all the stakeholders to see if we can agree a way forward, but a debate on this would be helpful indeed. So, what would the Trefnydd advise if I wanted to seek to air this matter on the floor of the Senedd to encourage a resolution to this long-running saga?

Rwy'n gofyn am eich cyngor doeth ar sut y gallwn ni gael mater penodol iawn wedi ei godi yma yn y Siambr. Gallai fod drwy ddadl ar berchnogaeth tir cymunedol, neu, yn wir, swyddogaeth Ystâd y Goron, neu rywbeth arall a allai helpu i ddatrys problem hirsefydlog yng nghwm Garw hyfryd. Mae gennym ni hen reilffordd lofaol sydd yn llwybr troed a llwybr beicio cymunedol poblogaidd erbyn hyn, ond sydd wedi ei hesgeuluso rhywfaint. Mae gan gwmni rheilffyrdd treftadaeth, cymdeithas treftadaeth a hanes leol ar wahân, a grwpiau amgylcheddol, fuddiant gweithredol ynddi, ac mae'n rhan o'r rhwydwaith beicio cenedlaethol, felly mae gan Sustrans fuddiant hefyd, ac eto mae ei pherchnogaeth wedi ei herio, ac mae cyfrifoldeb lesddaliad a chynnal a chadw ac yswiriant atebolrwydd cyhoeddus yn syrthio rhwng gwahanol randdeiliaid a'r awdurdod lleol, a'r sefydliad sylfaenol blaenorol nad yw'n bodoli mwyach, ac—aroshowch amdani—Ystadau'r Goron hefyd. Felly, ar hyn o bryd, mae perygl y bydd y coridor bywyd gwyllt cymunedol a hamdden hollbwysig hwn yn dadfeilio gan nad oes neb yn gallu camu i'r adwy a chymryd cyfrifoldeb amdano. Felly, ar ôl blynyddoedd o rwystredigaeth i bawb dan sylw, rwy'n dwyn ynghyd cyfarfod o'r holl randdeiliaid i weld a allwn ni gytuno ar ffordd ymlaen, ond byddai dadl ar hyn o gymorth yn wir. Felly, beth fyddai'r Trefnydd yn ei gynghori pe bawn i'n dymuno ceisio gwyntyllu'r mater hwn ar lawr y Senedd i annog penderfyniad i'r saga hirdymor hon?

Possibly a short debate; I've always found if you've got a specific issue like that, it's quite a useful way forward. I mean, it's clearly a complicated issue that you've just set out, so I think there are obviously some contested land ownership issues. I think it's very important in the first place to try and get a better understanding of those issues, so that will inform the options available. You could write to the Minister, or raise a question during their question time, but I think we need to look at the legal issues as well, and that might then open up more opportunities to look at what powers are available, including compulsory purchase, for instance. So, I would certainly suggest that the Member does that in the first instance.

Dadl fer o bosibl; rwyf i bob amser wedi canfod os oes gennych chi fater penodol fel hynny, ei bod ffordd eithaf defnyddiol ymlaen. Mae'n amlwg yn fater cymhleth yr ydych chi newydd ei nodi, felly rwy'n credu bod rhai materion yn amlwg sy'n ymwneud â pherchnogaeth tir. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn yn y lle cyntaf i geisio cael gwell dealltwriaeth o'r materion hynny, fel y bydd hynny'n llywio'r opsiynau sydd ar gael. Gallech chi ysgrifennu at y Gweinidog, neu godi cwestiwn yn ystod ei sesiwn holi, ond rwy'n credu bod angen i ni ystyried y materion cyfreithiol hefyd, a gallai hynny wedyn agor mwy o gyfleoedd i ystyried pa bwerau sydd ar gael, gan gynnwys prynu gorfodol, er enghraifft. Felly, byddwn i'n sicr yn awgrymu bod yr Aelod yn gwneud hynny yn y lle cyntaf.

Good afternoon, Trefnydd. I would like to call for a statement from the Minister for health regarding fair pay for NHS staff, as I've been contacted by a number of constituents, given that Ysbyty Glan Clwyd is a major employer in the Vale of Clwyd, as is Wrexham Maelor Hospital in your own constituency. And they've raised concerns about the announced 3 per cent pay increase for NHS staff and the fact that they've yet to receive the increase. It appears that many staff on band 2 haven't received the backdated pay uplift, and they're staff who provide vital services such as microbiology, phlebotomy and a whole range of essential diagnostics. This is affecting morale in some of the lowest paid NHS workers and essential workers, who are just as important as our doctors and nurses. And, like many parts of our NHS, these services are understaffed and they've been under immense pressure and strain throughout the pandemic. Staff have had to take extra workloads on during the past 18 months to ensure our NHS continues to operate. So, Trefnydd, will you ask the Minister for health to come to this Chamber and inform my constituents when they will be able to see the promised uplift in their pay? Diolch yn fawr iawn.

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch tâl teg i staff y GIG, gan fod nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, o gofio bod Ysbyty Glan Clwyd yn gyflogwr mawr yn Nyffryn Clwyd, ac Ysbyty Maelor Wrecsam yn eich etholaeth eich hun yn yr un modd. Ac maen nhw wedi codi pryderon ynghylch y cynnydd o 3 y cant i gyflogau a gafodd ei gyhoeddi ar gyfer staff y GIG a'r ffaith nad ydyn nhw eto wedi cael y cynnydd. Mae'n ymddangos nad yw llawer o staff ar fand 2 wedi derbyn y codiad cyflog wedi ei ôl-ddyddio, ac maen nhw'n staff sy'n darparu gwasanaethau hanfodol fel microbioleg, fflebotomeg ac ystod eang o ddiagnosteg hanfodol. Mae hyn yn effeithio ar forâl rhai o weithwyr y GIG â'r cyflogau isaf a gweithwyr hanfodol, sydd yr un mor bwysig â'n meddygon a'n nyrsys. Ac, fel sawl rhan o'n GIG, mae prinder staff yn y gwasanaethau hyn ac maen nhw wedi bod dan bwysau a straen aruthrol drwy gydol y pandemig. Bu'n rhaid i staff gymryd llwyth gwaith ychwanegol yn ystod y 18 mis diwethaf i sicrhau bod ein GIG yn parhau i weithredu. Felly, Trefnydd, a wnewch  chi ofyn i'r Gweinidog iechyd ddod i'r Siambr hon a rhoi gwybod i fy etholwyr i pryd y byddan nhw'n gallu gweld y cynnydd a gafodd ei addo yn eu cyflog? Diolch yn fawr iawn.

14:55

Thank you. Well, you'll be aware the Minister for Health and Social Services did issue a written statement to show her commitment to following the recommendations from the independent NHS pay review body in relation to the 3 per cent pay rise. I think it's very important that we never miss an opportunity to say how much we value the work and appreciate everything our NHS Wales staff have done, particularly over the very difficult 18 months. I know that negotiations are ongoing. I will certainly ask the Minister if there is any further information to update us, but I know her officials are working very closely with NHS Wales to ensure all staff receive that pay rise as soon as possible.

Diolch. Wel, rydych chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi dosbarthu datganiad ysgrifenedig i ddangos ei hymrwymiad hi i ddilyn argymhellion corff adolygu cyflogau annibynnol y GIG o ran y codiad cyflog o 3 y cant. Rwyf i o'r farn ei bod yn bwysig iawn nad ydym ni fyth yn colli cyfle i ddweud cymaint yr ydym ni'n gwerthfawrogi'r gwaith ac yn gwerthfawrogi popeth y mae staff GIG Cymru wedi'i wneud, yn enwedig dros 18 mis anodd iawn. Fe wn i fod y trafodaethau yn parhau. Yn sicr, fe fyddaf i'n gofyn i'r Gweinidog a oes rhagor o wybodaeth ddiweddar i'w roi i ni, ond fe wn i fod ei swyddogion hi'n gweithio gyda GIG Cymru yn agos iawn i wneud yn siŵr bod y staff i gyd yn cael y codiad cyflog hwnnw cyn gynted â phosibl.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Drefnydd, gaf i ofyn i chi am ddatganiad llafar ynglŷn â'r sefyllfa ddiweddaraf o ran effaith cyngor cynllunio Cyfoeth Naturiol Cymru ar afonydd mewn ardaloedd cadwraeth arbennig sy'n sensitif i phosphates? Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith fawr ar draws rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn deall yn glir yr angen am afonydd glân ac afonydd dilygredd, ond mae'n amlwg i mi fod y canllawiau hyn yn mynd i gael effaith fawr iawn a sylweddol ar allu awdurdodau lleol a chi, fel Llywodraeth—fe wnaf i dynnu'r masg i chi fy nghlywed i yn well—i gyflawni nifer o gynlluniau pwysig iawn, fel adeiladu tai fforddiadwy, cynlluniau datblygu economaidd, bargen canolbarth Cymru ac yn y blaen. Nawr, rwy'n deall eich bod chi wedi sefydlu gweithgor cenedlaethol i ddod â'r prif asiantaethau at ei gilydd i gynllunio ffordd ymlaen. A allwn ni gael datganiad wrthych chi, felly, ar waith y gweithgor hwn a fyddai'n ein galluogi ni, fel Aelodau yn y Siambr, i drafod y materion hyn? Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Trefnydd, could I ask you for an oral statement on the latest situation in terms of the impact of the NRW advice on rivers in special areas of conservation that are sensitive to phosphates? This, of course, is having a major impact across the Mid and West Wales region. I'm sure that we all understand the need for clean rivers and unpolluted rivers, but it's clear to me that these guidelines are going to have a major impact on the ability of local authorities and you as a Government—I'll take off my mask so you can hear me better—to achieve a number of very important plans, such as building affordable homes, economic development schemes, the mid Wales deal and so forth. Now, I understand that you have established a national working group to bring the major agencies together to plan a way ahead. Could we have a statement from you on the work of this working group that would allow us, as Members in the Chamber, to discuss these issues? Thank you very much.

Thank you. Well, this issue actually falls within the portfolio of the Minister for Climate Change, not mine, and I know she has been considering the report from NRW. The Minister has oral questions tomorrow, so it might be most appropriate if you raise it with her then.

Diolch i chi. Wel, mae'r mater hwn ym mhortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd, mewn gwirionedd, ac nid fy un i, ac fe wn i ei bod hi wedi bod yn ystyried yr adroddiad gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Bydd y Gweinidog yn ateb cwestiynau llafar yfory, ac efallai y byddai'n fwyaf addas i chi godi hyn gyda hi bryd hynny.

3. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Yr Economi Sylfaenol
3. Statement by the Minister for Economy: The Foundational Economy

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi—a galwaf ar Weinidog yr Economi—ar yr economi sylfaenol.

The next item is a statement by the Minister for Economy—and I call on the Minister for Economy—on the foundational economy.

Thank you, Deputy Presiding Officer. During the last Senedd term, we made significant progress in our support for the foundational economy here in Wales. This is a cross-Government priority, and we have focused our attention on businesses offering services and products that affect our daily lives: the food that we eat, the homes we live in, the energy we use and the care we receive. Estimates suggest that four in 10 jobs, and £1 in every £3 spent, fall into the foundational economy category. And nurturing the foundational economy is a fundamental part of our plans for the future. It underpins our economic resilience and reconstruction mission. At the economic summit last month, I outlined my vision for the Welsh economy and made clear the role that our economy has in creating vibrant places throughout Wales—places where young people can realise their ambitions and reach their potential, places where anyone can launch and develop a thriving business.

The foundational economy in Wales, as I say, accounts for four in 10 jobs, but they cover a broad spectrum of professions and career pathway opportunities. Fortifying the foundational economy will enhance and enrich employment opportunities and will enable us to focus on retaining Welsh talent in Wales to conserve local life and the economies in our cities and in our rural and coastal communities.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, fe welsom ni gynnydd mawr yn ein cefnogaeth ni i'r economi sylfaenol yma yng Nghymru. Mae hon yn flaenoriaeth ym mhob rhan o'r Llywodraeth, ac rydym ni wedi canolbwyntio ein sylw ni ar fusnesau sy'n cynnig gwasanaethau a chynhyrchion sy'n effeithio ar ein bywydau ni bob dydd: y bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, y cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw, yr ynni yr ydym ni'n ei ddefnyddio, a'r gofal a gawn ni. Mae amcangyfrifon yn awgrymu bod pedwar o bob 10 swydd, a £1 ym mhob £3 a wariwyd, yn perthyn i gategori'r economi sylfaenol. Ac mae meithrin yr economi sylfaenol yn rhan sylfaenol o'n cynlluniau ni i'r dyfodol. Hon yw'r sail i'n cenhadaeth ni o ran cydnerthedd ac adferiad economaidd. Yn yr uwchgynhadledd economaidd y mis diwethaf, fe roddais i amlinelliad o'r weledigaeth sydd gennyf i ar gyfer economi Cymru ac fe eglurais i'r swyddogaeth sydd gan ein heconomi ni o ran creu lleoedd llewyrchus ledled Cymru—lleoedd y gall pobl ifanc wireddu eu huchelgeisiau ynddyn nhw a chyrraedd eu potensial, lleoedd lle gall unrhyw un lansio a datblygu busnes ffyniannus.

Mae'r economi sylfaenol yng Nghymru, fel y dywedais i, yn cyfrif am bedair o bob 10 swydd, ond mae'r rhain yn cwmpasu ystod eang o broffesiynau a chyfleoedd llwybr gyrfa. Bydd cadarnhau'r economi sylfaenol yn gwella ac yn cyfoethogi cyfleoedd cyflogaeth a bydd yn ein galluogi ni i ganolbwyntio ar gadw doniau Cymru yng Nghymru i warchod bywyd lleol a'r economïau yn ein dinasoedd ni ac yn ein cymunedau gwledig ac arfordirol.

A critical cog of the foundational economy is social care. It enables so many people to live fulfilled lives, whether they are the recipients of care, or relatives and close friends of those receiving care, as well of course as the significant number of people who work in the sector. The sector is facing unprecedented resource pressure, so we're channelling assistance to try to help address this challenge.

Social Care Wales is being supported to help tackle the current recruitment crisis. We have a focused national programme that is helping care providers to reduce recruitment costs, and return-to-work opportunities are being offered to both those furthest away from employment and those facing unexpected life changes, such as redundancy.

We're supporting Flintshire council to become the first council in Wales to directly commission care from microcarers. Recruiting microcarers in outlying villages could help to build rural economies and offer more local solutions, it can also reduce travel requirements and associated carbon emissions, as well of course as supporting the Welsh language. It could help to encourage growth of Welsh-owned businesses, and it is an approach that we will look to promote across Wales.

We are also helping the retail sector to respond to changed shopping habits by providing access to an electronic platform to help enhance the digital presence of smaller retailers and also to help identify opportunities again for reducing the carbon impact. This development is being introduced initially across three local authorities, and I do then expect that to be followed by an all-Wales roll-out.

The pandemic and the ongoing impact of Brexit have emphasised the importance of resilient, local food supply chains. Food is critical within the foundational economy and can help to deliver multiple benefits, providing opportunities for local food suppliers and producers, as well as enhancing health and well-being. It can also play a major role in helping to realise our net-zero ambitions. We've continued to support work to help build local food-producing capacity. Hywel Dda health board has been funded to explore the development of a freeze-cook facility targeted at local food producers.

We're also supporting controlled environment agriculture production. This should help to improve our capacity for year-round crops and will help small businesses to compete fairly to supply food locally, at the same time as contributing to the growth of our green economy. I am determined that we will increase the amount of Welsh food served on public plates. We're working with a range of partners to enable this, including Caerphilly council, who lead on the food frameworks for the Welsh public sector, and we continue to work with major food wholesalers and suppliers to help them to transition to increased Welsh supply.

To successfully and collectively nurture the foundational economy, we must acknowledge the wider benefits that come from local purchasing. This includes supporting fair work, strengthening communities and reducing our carbon impact, as well as improving well-being. Public procurement is worth approximately £7 billion each year in Wales. I am determined that we'll push forward initiatives that ensure that our public money is spent here and to champion a wider recognition of the role that the foundational economy plays in helping to sustain and strengthen our unique ways of life.

I'm pleased to outline that, through support allocated for an NHS Wales foundational economy procurement programme, Welsh suppliers have been able to win an additional £11 million-worth of healthcare contracts from April to October within this year. Social value is now a mandatory criterion in many NHS contracts and we will work with partners to mainstream this further.

We have visibility of NHS Wales's forward contract plan for the next two years and local government has produced a progressive, collaborative contracting pipeline. So, we will work closely together to clarify contract opportunities for the foundational economy and the business support that will give our local suppliers every opportunity of winning these contracts. We'll encourage the involvement of co-operatives, social enterprises and other employee-owned businesses in the delivery of public spending.

Improved visibility of future contract opportunities tackles a significant barrier, which has traditionally limited the chance of local suppliers successfully accessing public procurement. Other requirements, including accreditation and qualifications, can also limit the chances of local businesses in winning contracts. To help address this, I can confirm that I will launch a backing local firms fund this month; it will initially provide support to businesses in the food, social care and optimised retrofit sectors. The £1 million backing local firms fund will build on the success of the challenge fund. As well as accreditation and qualifications, the fund will promote the broad range of career opportunities that these sectors offer. This can appeal to all parts of our rich and diverse population.

Deputy Llywydd, we have achieved some encouraging progress. There remains great scope to accelerate growth in the foundational economy and to fully engage those businesses in our ambitions to deliver programmes such as the optimised retrofit programme, the manufacturing action plan and to help achieve net zero. Realising the potential of the foundational economy requires joined-up working across Government, with business, the wider public sector and our social partners.

In the coming months, I will continue to work with Cabinet colleagues to build on cross-portfolio collaboration that has already been established and to develop approaches that further underline our recognition of the vital contribution that the foundational economy makes to well-being here in Wales.

Un o elfennau hanfodol yr economi sylfaenol yw gofal cymdeithasol. Mae'n galluogi cymaint o bobl i fyw bywydau llawn, os ydyn nhw'n rhai sy'n cael gofal, yn berthnasau neu ffrindiau agos i'r rhai sy'n cael gofal, yn ogystal â'r nifer sylweddol o bobl sy'n gweithio yn y sector. Mae'r sector yn wynebu straen ar ei adnoddau na welwyd ei debyg erioed, ac felly rydym ni'n sianelu cymorth i geisio helpu i fynd i'r afael â'r her hon.

Mae Gofal Cymdeithasol Cymru yn cael ei gefnogi i helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng recriwtio ar hyn o bryd. Mae gennym ni raglen genedlaethol i ganolbwyntio ar hyn sy'n helpu darparwyr gofal i leihau costau recriwtio, a rhoi cynnig o gyfleoedd i ddychwelyd i'r gwaith i'r rhai sydd bellaf i ffwrdd oddi wrth gyflogaeth a'r rhai sy'n wynebu newidiadau annisgwyl mewn bywyd, fel diswyddiadau.

Rydym ni'n cefnogi Cyngor Sir y Fflint i fod y cyngor cyntaf yng Nghymru i gomisiynu gofal yn uniongyrchol gan ficro-ofalwyr. Fe allai recriwtio micro-ofalwyr mewn pentrefi anghysbell helpu i adeiladu economïau cefn gwlad a chynnig mwy o atebion lleol, fe all leihau gofynion teithio ac allyriadau carbon cysylltiedig hefyd, yn ogystal â chefnogi'r Gymraeg wrth gwrs. Fe allai helpu i annog twf busnesau sy'n perthyn i Gymru, ac mae hwn yn ddull y byddwn ni'n ceisio ei hyrwyddo ledled Cymru.

Rydym ni hefyd yn helpu'r sector manwerthu i ymateb i arferion siopa newydd drwy roi cyfrwng electronig ar waith i helpu i wella presenoldeb digidol manwerthwyr llai a helpu hefyd i nodi cyfleoedd pellach ar gyfer lleihau effaith carbon. Mae'r datblygiad hwn yn cael ei gyflwyno mewn tri awdurdod lleol i ddechrau, ac rwy'n disgwyl i hynny gael ei ddilyn i hynny gael ei gyflwyno trwy Gymru gyfan wedyn.

Mae'r pandemig ac effaith barhaus Brexit wedi tanlinellu pwysigrwydd cadwyni cyflenwi bwyd lleol sy'n rhai cadarn. Mae bwyd yn hanfodol yn yr economi sylfaenol ac fe all helpu i ddod â manteision niferus, gan ddarparu cyfleoedd i gyflenwyr a chynhyrchwyr bwyd lleol, yn ogystal â gwella iechyd a lles. Fe all chwarae rhan bwysig hefyd wrth helpu i wireddu ein huchelgeisiau sero-net ni. Rydym ni wedi parhau i gefnogi gwaith i helpu i feithrin y gallu i gynhyrchu bwyd yn lleol. Mae bwrdd iechyd Hywel Dda wedi ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a choginio a anelir tuag at gynhyrchwyr bwyd lleol.

Rydym ni'n cefnogi cynhyrchu amaethyddol mewn amgylchedd rheoledig. Fe ddylai hyn helpu i wella ein gallu i dyfu cnydau drwy gydol y flwyddyn ac fe fydd hynny'n helpu busnesau bach i gystadlu yn deg o ran darpariaeth bwyd yn lleol, ar yr un pryd â chyfrannu at dwf ein heconomi werdd ni. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n cynyddu'r swm o fwyd o Gymru a roddir ar blatiau'r cyhoedd yma. Rydym ni'n gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i wneud i hyn ddigwydd, gan gynnwys cyngor Caerffili, sy'n arwain ar y fframweithiau bwyd ar gyfer sector cyhoeddus Cymru, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda chyfanwerthwyr a chyflenwyr bwyd mawr i'w helpu i bontio tuag at fwy o gyflenwad o Gymru.

I feithrin yr economi sylfaenol yn llwyddiannus ac ar y cyd, fe fydd yn rhaid i ni gydnabod y manteision ehangach sy'n deillio o brynu yn lleol. Mae hyn yn cynnwys cefnogi gwaith teg, cryfhau cymunedau a lleihau ein heffaith ni o ran carbon, yn ogystal â gwella llesiant. Mae caffael cyhoeddus werth tua £7 biliwn bob blwyddyn yng Nghymru. Rwy'n benderfynol y byddwn ni'n bwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus yn cael ei wario yma ac yn hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw.

Rwy'n falch o amlinellu, drwy gymorth a ddyrannwyd ar gyfer rhaglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, fod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd o fis Ebrill i fis Hydref yn ystod y flwyddyn. Mae gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gontractau'r GIG ac fe fyddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid i brif ffrydio hyn ymhellach.

Rydym wedi gweld blaengynllun contractau GIG Cymru am y ddwy flynedd nesaf ac mae llywodraeth leol wedi creu llif contractio blaengar a chydweithredol. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio yn agos gyda'n gilydd i egluro cyfleoedd contractio ar gyfer yr economi sylfaenol a'r cymorth i fusnesau a fydd yn rhoi pob cyfle i'n cyflenwyr lleol allu ennill y cytundebau hyn. Byddwn yn annog cwmnïau cydweithredol, mentrau cymdeithasol a busnesau eraill sy'n eiddo i weithwyr i gymryd rhan yn y gwaith o ddarparu gwariant cyhoeddus.

Mae gwelliant o ran gwelededd y cyfleoedd contractio yn y dyfodol yn mynd i'r afael â rhwystr sylweddol, sydd yn draddodiadol wedi cyfyngu ar y cyfle sydd gan gyflenwyr lleol i gael gafael yn llwyddiannus ar gaffael cyhoeddus. Fe all gofynion eraill hefyd, gan gynnwys achredu a chymwysterau, gyfyngu ar gyfle busnesau lleol i ennill cytundebau. I helpu i fynd i'r afael â hyn, rwy'n gallu cadarnhau y byddaf i'n lansio cronfa i gefnogi cwmnïau lleol y mis hwn; i ddechrau, fe fydd yn rhoi cymorth i fusnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol, ac ôl-osod er mwyn optimeiddio. Fe fydd y gronfa £1 miliwn sy'n cefnogi cwmnïau lleol yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her. Yn ogystal ag achredu a chymwysterau, fe fydd y gronfa yn hyrwyddo'r ystod eang o gyfleoedd y mae'r sectorau hyn yn eu cynnig o ran gyrfaoedd. Fe all hyn apelio at bob rhan o'n poblogaeth eang ac amrywiol.

Dirprwy Lywydd, rydym ni wedi gwneud peth cynnydd calonogol. Fe geir cyfle ardderchog o hyd i gyflymu twf yn yr economi sylfaenol ac ymgysylltu yn llawn â'r busnesau hynny yn ein huchelgeisiau ni i gyflwyno rhaglenni fel y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, y cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu, a helpu i sicrhau sero-net. I wireddu posibiliadau'r economi sylfaenol, mae angen gweithio cydgysylltiedig ar draws y Llywodraeth, gyda busnes, y sector cyhoeddus yn fwy eang a'n partneriaid cymdeithasol ni.

Yn ystod y misoedd nesaf, fe fyddaf i'n dal ati i weithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet i adeiladu ar y cydweithio trawsbortffolio a sefydlwyd eisoes a datblygu dulliau sy'n tanlinellu eto ein cydnabyddiaeth ni o gyfraniad hanfodol yr economi sylfaenol tuag at lesiant yma yng Nghymru.

15:05

Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.

Conservative spokesperson, Paul Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'm pleased that the Minister has brought forward a statement on how the Welsh Government is supporting the foundational economy today. Of course, the foundational economy is so vitally important to how we live; as has been said, it covers everything from the social care that's available in our communities to the food we eat, and so it's really encouraging to see the Welsh Government embedding the language of the foundational economy and its principles into its economic policies.

Today's statement has highlighted some of the projects funded via the foundational economy challenge fund, and I know that the impact of that funding has led to some really innovative projects being developed. The statement makes it clear that a £1 million backing local firms fund will build on the success of the challenge fund, which is really positive. Perhaps now is the time, therefore, to review the challenge fund to ensure that there is genuine value for money and that local economies are being transformed as a result of that investment. Therefore, can the Minister tell us how the Welsh Government is monitoring the effectiveness of spend via the foundational economy challenge fund and can he also confirm that he will be publishing an assessment of those projects that have received funding? And can he also clarify whether the backing local firms fund will now replace the challenge fund or, indeed, work alongside it?

Today's statement talks about progressive procurement, and that's something that the Minister knows I'm keen to see delivered right across Wales. We need to see improvements to our procurement practices to ensure small businesses are able to fairly compete for contracts. The Minister says he's determined to push forward initiatives that ensure that our public money is spent here and to champion a wider recognition of the role that the foundational economy plays in helping to sustain and strengthen our unique ways of life, and I'm pleased to hear that. Perhaps he can tell us a little bit more about the NHS Wales foundational economy procurement programme, and given that social value is now a mandatory criterion in many NHS contracts, can he tell us how he'll be monitoring this to ensure that contracts are awarded to the right businesses?

Of course, in order to identify opportunities to localise spend, it's crucial that business support is indeed reviewed. The previous Minister believed that there should be a review of business support, including Business Wales, to ensure that Welsh companies could fulfil public contracts and supply voids. Therefore, can the Minister confirm that that review is taking place, and if so, can he also share with us the outcomes of that review?

The Minister will be aware of the Federation of Small Businesses calls for a foundational economy lens to guide policy making, and I believe there's merit to this idea. One aspect of their lens is to encourage larger businesses to support small and medium-sized enterprises in sectors that are dominated by large firms that have disproportionate influence. The example they use is, of course, in the food industry, and today's statement also considers the importance of the food sector. For example, I'm pleased to see that Hywel Dda University Health Board has been funded to explore development of a freeze-cook facility targeted at local food producers. It's so important that we help local producers in the region and also retain more of the added value from local production.

The Minister will, no doubt, be aware of the Pembrokeshire food park in Haverfordwest, which is a great example of a way of providing opportunities for producers to acquire plots to develop food production and processing facilities that will create added value, and, indeed, create new jobs in the region. Can the Minister tell us what the Welsh Government is doing to develop a foundational economy lens? And can he also tell us what the Welsh Government is doing to support projects like the Pembrokeshire food park and to ensure that good practice like this is being rolled out in other areas?

The Minister may be aware of the report published by the Bevan Foundation last year, which focused on the capacity and potential of businesses in three communities in the south Wales Valleys: Treharris in Merthyr Tydfil, Treherbert in Rhondda Cynon Taf, and Cwmafan in Neath Port Talbot. That report found that support needs to be targeted to microfirms with much more effective communications and networks between businesses themselves and between business, local government and indeed Welsh Government. And so I hope the Minister will take the opportunity today to tell us more about how the Welsh Government is strengthening its communication and networks with businesses, particularly in those areas where local economies are weak.

The Minister will be aware of the work done by Preston City Council in building community wealth, which has successfully promoted inclusive growth of the local economy since 2012, and we can learn lessons from the way in which others are developing the foundational economy. As the Welsh Government is also a significant owner of land and property, it's vital that it's using those assets to deliver social and environmental benefits. Therefore, can the Minister tell us what work has been done to examine how the Welsh Government can use its own assets to develop the foundational economy in Wales? And, as the Minister has reminded us today, the foundational economy accounts for four in 10 jobs and £1 in every £3 that we spend, so we're not talking about small amounts of money here. Of course, the COVID pandemic has impacted resilience in some communities, and it's vital that we understand just how much of an impact it's had on the foundational economy. So, perhaps the Minister will agree to publish an assessment of the impact of COVID-19 on the foundational economy.

Therefore, finally, Dirprwy Lywydd, can I thank the Minister for his statement and say that I look forward to hearing more about how the Welsh Government is developing and scaling up the foundational economy here in Wales? Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n falch bod y Gweinidog wedi cyflwyno datganiad ar y modd y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi sylfaenol heddiw. Wrth gwrs, mae'r economi sylfaenol mor hanfodol bwysig i'r ffordd yr ydym ni'n byw; fel y dywedwyd, mae'n cwmpasu popeth o'r gofal cymdeithasol sydd ar gael yn ein cymunedau ni i'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, ac felly mae hi'n galonogol iawn i ni gael gweld Llywodraeth Cymru yn ymgorffori iaith yr economi sylfaenol a'i hegwyddorion yn ei pholisïau economaidd.

Mae datganiad heddiw wedi tynnu sylw at rai o'r prosiectau a ariannwyd drwy gronfa her yr economi sylfaenol, ac fe wn i fod effaith y cyllid hwnnw wedi arwain at ddatblygu rhai prosiectau sy'n wirioneddol arloesol. Mae'r datganiad yn ei gwneud hi'n glir y bydd cronfa cwmnïau lleol gwerth £1 miliwn yn adeiladu ar lwyddiant y gronfa her, sy'n gadarnhaol iawn. Efallai mai dyma'r amser, felly, i adolygu'r gronfa her i sicrhau bod yna wir werth am arian a bod economïau lleol yn cael eu trawsnewid o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw. Felly, a all y Gweinidog ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru am fonitro effeithiolrwydd y gwariant drwy gronfa her yr economi sylfaenol ac a wnaiff ef gadarnhau hefyd y bydd yn cyhoeddi asesiad o'r prosiectau hynny sydd wedi cael cyllid? Ac a wnaiff ef egluro hefyd a fydd y gronfa sy'n cefnogi cwmnïau lleol ar hyn o bryd yn disodli'r gronfa her neu, yn wir, yn gweithio ochr yn ochr â hi?

Mae datganiad heddiw yn sôn am gaffael blaengar, ac mae hwnnw'n rhywbeth y mae'r Gweinidog yn gwybod fy mod i'n awyddus i'w weld yn digwydd ledled Cymru. Mae angen i ni weld gwelliannau i'n harferion o ran caffael i sicrhau bod busnesau bach yn gallu cystadlu'n deg am gytundebau. Mae'r Gweinidog yn dweud ei fod ef yn benderfynol o fwrw ymlaen â mentrau sy'n sicrhau bod ein harian cyhoeddus ni'n cael ei wario yma a hyrwyddo cydnabyddiaeth ehangach o swyddogaeth yr economi sylfaenol wrth helpu i gynnal a chryfhau ein ffyrdd unigryw o fyw, ac rwy'n falch o glywed hynny. Efallai y gwnaiff ef ddweud ychydig mwy wrthym ni am raglen gaffael economi sylfaenol GIG Cymru, ac o gofio bod gwerth cymdeithasol yn faen prawf gorfodol erbyn hyn yn llawer o gytundebau'r GIG, a wnaiff ef ddweud wrthym ni sut y bydd yn monitro hyn i sicrhau bod contractau yn cael eu dyfarnu i'r busnesau priodol?

Wrth gwrs, er mwyn nodi cyfleoedd i leoleiddio gwariant, mae'n hanfodol bod cymorth busnes yn cael ei adolygu mewn gwirionedd. Roedd y Gweinidog blaenorol o'r farn y dylid cynnal adolygiad o gymorth busnes, gan gynnwys Busnes Cymru, i sicrhau y gallai cwmnïau o Gymru gyflenwi cytundebau cyhoeddus a bylchau cyflenwad. Felly, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau bod yr adolygiad hwnnw'n cael ei gynnal, ac os felly, a wnaiff ef hefyd rannu canlyniadau'r adolygiad hwnnw gyda ni?

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o alwad y Ffederasiwn Busnesau Bach am safbwynt economi sylfaenol i lywio'r gwaith o lunio polisïau, ac rwy'n credu bod budd i'r syniad hwn. Un agwedd ar eu safbwynt yw annog busnesau mwy i gefnogi busnesau bach a chanolig eu maint mewn sectorau sy'n cael eu dominyddu gan gwmnïau mawr sydd â dylanwad anghymesur. Yr enghraifft a gaiff ei defnyddio ganddyn nhw, wrth gwrs, yw'r diwydiant bwyd, ac mae datganiad heddiw hefyd yn rhoi ystyriaeth i bwysigrwydd y sector bwyd. Er enghraifft, rwy'n falch o weld bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cael ei ariannu i archwilio'r gwaith o ddatblygu cyfleuster rhewi a anelir at gynhyrchwyr bwyd lleol. Mae hi mor bwysig ein bod ni'n helpu cynhyrchwyr lleol yn y rhanbarth ac yn cadw mwy o'r gwerth ychwanegol a ddaw yn sgil cynhyrchu yn lleol hefyd.

Mae'n siŵr bod y Gweinidog yn ymwybodol o barc bwyd sir Benfro yn Hwlffordd, sy'n enghraifft wych o ffordd o estyn cyfleoedd i gynhyrchwyr gaffael rhandiroedd i ddatblygu cyfleusterau cynhyrchu a phrosesu bwyd a fydd yn creu gwerth ychwanegol, ac, yn wir, yn creu swyddi newydd yn y rhanbarth. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu safbwynt yr economi sylfaenol? Ac a wnaiff ef ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi prosiectau fel parc bwyd sir Benfro a sicrhau bod ymarfer da fel hyn yn cael ei gyflwyno mewn ardaloedd eraill?

Efallai fod y Gweinidog yn ymwybodol o'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Sefydliad Bevan y llynedd, a oedd yn canolbwyntio ar allu a photensial busnesau mewn tair cymuned yng Nghymoedd y de: Treharris ym Merthyr Tudful, Treherbert yn Rhondda Cynon Taf, a Chwmafan yng Nghastell-nedd Port Talbot. Roedd yr adroddiad hwnnw'n canfod bod angen anelu cymorth at ficrofusnesau gyda chyfathrebu a rhwydweithiau llawer mwy effeithiol rhwng y busnesau eu hunain a rhwng y busnesau, llywodraeth leol, a Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd. Ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn manteisio ar y cyfle heddiw i ddweud mwy wrthym ni am sut mae Llywodraeth Cymru am rymuso ei chyfathrebu a'i rhwydweithiau gyda busnesau, yn arbennig yn yr ardaloedd hynny lle mae'r economïau lleol yn eiddil.

Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r gwaith a wnaeth Cyngor Dinas Preston i ddatblygu cyfoeth cymunedol, sydd wedi llwyddo i hybu twf cynhwysol yr economi leol ers 2012, ac fe allwn ni ddysgu gwersi o'r ffordd y mae eraill yn datblygu'r economi sylfaenol. A chan fod Llywodraeth Cymru hefyd yn berchen ar dir ac eiddo sylweddol, mae'n hanfodol ei bod yn defnyddio'r asedau hynny i sicrhau manteision cymdeithasol ac amgylcheddol. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa waith a wnaethpwyd i archwilio sut y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei hasedau ei hun i ddatblygu'r economi sylfaenol yng Nghymru? Ac, fel y mae'r Gweinidog wedi ein hatgoffa ni heddiw, mae'r economi sylfaenol yn gyfrifol am greu pedair o bob 10 swydd a £1 ym mhob £3 a wariwn ni, felly nid ydym ni'n sôn am symiau bach o arian yn y fan hon. Wrth gwrs, mae pandemig COVID wedi effeithio ar gadernid rhai cymunedau, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni'n deall pa mor fawr yw'r effaith a fu ar yr economi sylfaenol. Felly, efallai y bydd y Gweinidog yn cytuno i gyhoeddi asesiad o effaith COVID-19 ar yr economi sylfaenol.

Felly, yn olaf, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad a dweud fy mod i'n edrych ymlaen at glywed mwy am sut y mae Llywodraeth Cymru yn datblygu ac yn cyflwyno'r economi sylfaenol ar raddfa fwy yma yng Nghymru? Diolch.

15:10

Thank you for the series of questions. I'll start with your point about the challenge fund and the assessment. Fifty-two projects were supported, 47 of those completed at March, and the assessment of those has helped to inform the activity we're now moving forward with as well. There's also, though, plenty to learn from the community of practice internally, which Cynnal Cymru have helped to run for us, and I'll certainly consider whether it would make sense to publish something, perhaps a written statement, providing more information on what we've learned from the challenge fund and to set out more clearly how that's helped to inform the backing local firms fund, which will take forward much of the learning from the initial challenge fund phase, which of course came from a previous budget agreement.

I think you asked later on about food as a sector, and it's something that I've already made choices on, investing in the food sector, not just in west Wales but right across Wales. It's one of the positive advantages that I see for the future of the Welsh economy and people's continuing understanding of where produce comes from and how we then use it. I actually think there's a big opportunity to persuade more people to make use of Welsh food in their own choices, as well as frankly other public procurement choices that I've mentioned as well. So, as I said, food, the retrofit programme and social care are the three areas we're initially targeting the backing local firms fund on, to try to take forward some of the lessons on how we understand what looking at the wider question of social value is. So, it's not simply about the price, but it's the value of what we do when we're spending public money. I do expect that we'll learn more from this next stage as we then continue to roll this forward. And, in many ways, the backing local firms fund, from an external point of view, is probably easier to understand than the foundational economy. It is exactly what it says on the tin: back local firms for them to be successful, to gain more from public procurement, to actually the help that will provide in terms of local jobs, but also that broader point about our impact on the wider world. 

And on the NHS, which again is another—. And I see this from the perspective of being the health Minister, and again within the foundational economy and looking again at local procurement, and now in my current role. The health Minister and I have already issued a written statement on a foundational economy approach within the NHS, so I think it's really encouraging that, within six months, more than £11 million has been spent with Welsh firms who weren't previously engaged and delivering work from NHS procurement. So, that's a really positive step, and I expect us to be able to do more in that space progressively in the future. I know the now Deputy Minister for Climate Change regularly made the point internally within the Government, as well as externally, about how and where you get the money spent on food contracts within the NHS, but much more widely, and where that supply is coming from. So, there is more work that I think we can do, not just in food but a wide range of other areas too. And that will involve monitoring and understanding success and, again, making sure that the lessons from that are rolled out.

I think this goes through to your point about a foundational economy lens, so there are a number of things we're doing. We have a community wealth-building approach in Gwent that takes on board lessons from Preston and others, and our external partners in the Centre for Local Economic Strategies, otherwise known as CLES. That is looking at community wealth building across Gwent, but it definitely includes the NHS, so Aneurin Bevan health board are very much involved in that in looking to understand what we could do better and their understanding of their impact within their local economy and the communities in which they not just provide services but spend lots and lots of public money.

That will also include us looking again at the business support we provide—both the support that Business Wales provides, but when we're talking about the backing local firms fund, some of that will be about business advice for those businesses. So, we're looking to see how we can help them to understand how they can get through the gate and be more successful in procurement in its widest sense. You talked a bit about Welsh Government assets—these aren't just physical assets, of course; I think one of our biggest levers is what we're prepared to do progressively with procurement and our understanding of what we expect people to do, in both direct Welsh Government, but more broadly across the public sector.

I'll consider his point with interest about COVID-19 and its impact on the foundational economy and how that might and might not be, but I'm thinking more clearly about how the business restrictions that we've had have had an impact, and then the success of the interventions we've provided more generally. There is work ongoing on that, but I'm thinking more broadly about the recovery, and how we make sure that the foundational economy actually grows—not just survives, but grows the sector with better paid jobs and better conditions for local firms and local businesses.

Diolch am y gyfres o gwestiynau. Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt am y gronfa her a'r asesiad. Cefnogwyd 52 o brosiectau, daeth 47 o'r rhain i ben ym mis Mawrth, ac mae asesu'r rhain wedi helpu i lywio'r gweithgaredd yr ydym ni'n symud ymlaen ag ef nawr hefyd. Mae digon, er hynny, i'w ddysgu o'r gymuned ymarfer, yn fewnol, y mae Cynnal Cymru wedi helpu ei gynnal i ni, ac fe fyddaf i'n sicr yn ystyried a fyddai hi'n gwneud synnwyr i gyhoeddi rhywbeth, datganiad ysgrifenedig efallai, a fyddai'n rhoi mwy o wybodaeth am yr hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o'r gronfa her a nodi'n fwy eglur sut mae hynny wedi helpu i lywio'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, a fydd yn datblygu llawer o'r hyn a ddysgwyd o gyfnod cychwynnol y gronfa her, a ddeilliodd, wrth gwrs, o gytundeb cyllideb blaenorol.

Rwy'n credu i chi ofyn wedyn am fwyd fel sector, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi gwneud dewisiadau ynglŷn ag ef eisoes, gan fuddsoddi yn y sector bwyd, nid yn unig yn y gorllewin ond ledled Cymru. Dyma un o'r manteision cadarnhaol a welaf i ar gyfer dyfodol economi Cymru ynghyd â dealltwriaeth barhaus pobl ynglŷn â tharddiad cynnyrch a sut rydym ni'n ei ddefnyddio wedyn. Rwy'n credu bod cyfle mawr mewn gwirionedd i ddwyn perswâd ar fwy o bobl i ddefnyddio bwyd o Gymru yn eu dewisiadau nhw eu hunain, yn ogystal â dewisiadau caffael cyhoeddus eraill yr wyf wedi sôn amdanyn nhw hefyd. Felly, fel y dywedais i, bwyd, y rhaglen ôl-osod, a gofal cymdeithasol yw'r tri maes yr ydym ni'n anelu'r gronfa cwmnïau lleol tuag atyn nhw i ddechrau, i geisio bwrw ymlaen â rhai o'r gwersi ynglŷn â sut yr ydym ni'n deall yr ystyr ehangach o werth cymdeithasol. Felly, nid ymwneud â'r pris yn unig y mae hyn, ond â gwerth yr hyn a wnawn ni pan fyddwn ni'n gwario arian cyhoeddus. Rwy'n disgwyl y byddwn ni'n dysgu mwy o'r cam nesaf hwn wrth i ni barhau i gyflwyno hyn. Ac, mewn sawl ffordd, mae'n debyg bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, o safbwynt allanol, yn haws ei deall na'r economi sylfaenol. Mae'n gwneud yr union beth y mae'n dweud y bydd yn ei wneud: cefnogi cwmnïau lleol er mwyn iddyn nhw fod yn llwyddiannus, i gael mwy o fantais oherwydd caffael cyhoeddus, i gael y cymorth a fydd yn darparu o ran swyddi lleol, ond y pwynt ehangach hwnnw hefyd am ein heffaith ni ar y byd yn fwy eang.

Ac o ran y GIG, sy'n un arall eto—. Ac rwyf i'n gallu gweld hyn o safbwynt bod yn Weinidog iechyd, ac yn gallu edrych ar hyn eto o safbwynt yr economi sylfaenol ac yn gallu bwrw golwg arall o safbwynt caffael lleol, a nawr yn fy swydd bresennol. Mae'r Gweinidog iechyd a minnau wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig eisoes ar ddull economi sylfaenol o fewn y GIG, felly rwyf i o'r farn ei bod hi'n galonogol iawn bod mwy nag £11 miliwn wedi cael ei wario o fewn chwe mis gyda chwmnïau o Gymru nad oedden nhw wedi ymgysylltu o'r blaen ac yn cyflawni gwaith drwy gaffael y GIG. Felly, mae hwnnw'n gam cadarnhaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu gwneud mwy yn raddol yn y maes hwnnw yn y dyfodol. Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi gwneud y pwynt yn rheolaidd yn fewnol yn y Llywodraeth, yn ogystal ag yn allanol, ynghylch sut a ble y cewch chi'r arian a wariwyd ar gontractau bwyd o fewn y GIG, ond yn llawer ehangach hefyd, ac o ble y daw'r cyflenwad hwnnw. Felly, fe geir mwy o waith y gallwn ni ei wneud yn fy marn i, nid yn unig o ran bwyd ond gydag ystod eang o feysydd eraill hefyd. Ac fe fydd hynny'n golygu monitro a deall llwyddiant a sicrhau, unwaith eto, fod y gwersi a gaiff eu dysgu oherwydd hynny'n cael eu rhoi ar waith yn ymarferol.

Rwyf i o'r farn fod hyn yn cyffwrdd â'ch pwynt chi am safbwynt yr economi sylfaenol, felly mae yna nifer o bethau yr ydym ni'n eu gwneud. Mae gennym ni ddull cymunedol o ddatblygu cyfoeth yng Ngwent sy'n ystyried gwersi o Preston ac o fannau eraill, a'n partneriaid allanol yn y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, a elwir fel arall yn CLES. Mae honno'n edrych ar ddatblygu cyfoeth cymunedol ledled Gwent, ond mae hynny'n bendant yn cynnwys y GIG, ac felly mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn ymwneud â hynny i raddau helaeth wrth geisio deall yr hyn y gallem ni ei wneud yn well a'u dealltwriaeth nhw o'u heffaith nhw yn eu heconomi leol a'r cymunedau lle maen nhw nid yn unig yn darparu gwasanaethau ond yn gwario llawer iawn o arian cyhoeddus.

Fe fydd hynny hefyd yn cynnwys golwg arall gennym ni ar y cymorth busnes yr ydym ni'n ei roi—y cymorth y mae Busnes Cymru yn ei ddarparu, ond pan ydym ni'n sôn am y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol, fe fydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â chyngor busnes i'r busnesau hynny. Felly, rydym ni'n ystyried sut y gallwn ni eu helpu nhw i ddeall sut y gallan nhw fynd drwy'r giât a bod yn fwy llwyddiannus ym maes caffael yn ei ystyr ehangaf. Roeddech chi'n trafod ychydig ar asedau Llywodraeth Cymru—nid asedau materol yn unig yw'r rhain, wrth gwrs; rwyf i o'r farn mai un o'n harfau mwyaf ni yw'r hyn yr ydym yn barod i'w wneud yn raddol gyda chaffael a'n dealltwriaeth ni o'r hyn yr ydym ni'n disgwyl i bobl ei wneud, yn uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru, ond yn ehangach ar draws y sector cyhoeddus hefyd.

Fe fyddaf i'n rhoi ystyriaeth i'w bwynt ef am COVID-19 ac effaith hynny ar yr economi sylfaenol ac ym mha fodd neu beidio, ond rwyf i'n ystyried yn gliriach am sut mae'r cyfyngiadau a gawsom ni wedi cael effaith ar fusnesau, a llwyddiant yr ymyriadau a wnaethom ni'n fwy cyffredinol. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn y cyswllt hwnnw, ond rwyf i'n rhoi mwy o ystyriaeth i'r adferiad, a sut rydym ni am sicrhau bod yr economi sylfaenol yn tyfu mewn gwirionedd—nid yn unig yn goroesi, ond yn tyfu'r sector gyda swyddi â chyflog gwell ac amodau gwell i gwmnïau lleol a busnesau lleol.

15:15

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.

Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, wrth gwrs, i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw.

Thank you, Deputy Llywydd, and thank you to the Minister for the statement this afternoon.

Traditional macro-economic approaches to economic development have failed to deliver economic gains and social benefits within environmentally sustainable limits or spread fairly those gains throughout Welsh localities. The current model that relies on continual growth, the accumulation of capital and extraction for profit is impossible to sustain on a finite planet with finite resources.

Turning to the statement, current attempts by the Welsh Government to prioritise social utility when awarding contracts—which I wholeheartedly welcome—risks seeing some businesses simply rewording their bids to incorporate the new requirements at paper level only, rather than demonstrating how they embed social value within their proposed work practices. Could the Minister outline what measures the Welsh Government are taking to guard against this?

We also must move away from obsessions with high-value sectors and inward investment to a more holistic view that focuses more attention to the foundational economy. This could be achieved by harnessing the power of community wealth building and anchor institutions encouraging plural ownership of the economy by locally owned or socially minded businesses, who are more likely to employ, buy and invest locally rather than extracting wealth. In Preston—as we've heard already today—community wealth building has been used to tackle the inequalities present in the region and ensure economic development in the area is shared more equally amongst residents. Through this approach, an extra £4 million was spent locally by Preston council over a four-year period.

It's welcome that Welsh suppliers have been able to win an additional £11 million-worth of healthcare contracts, but I'm sure the Minister shares my ambition for us to go even further. It's welcome that the Minister has announced the backing local firms fund. I would welcome further details on that fund, and would echo Paul Davies's calls for a review of the challenge fund. And further, could the Minister outline the Welsh Government's position on creating a Welsh model of local public procurement, built on the foundational economy, specifically through setting a target of increasing the level of public sector procurement to 75 per cent of the total spend of the Government procurement budget?

A new green industrial strategy must not only cease carbon-intensive practices, but provide a just transition with shovel-ready green jobs and a local jobs guarantee that will help revitalise Wales's rural and ex-industrial local economies. Following the lead of the Scottish Government, a just transition commission should be developed to oversee the green industrial transition, and we should establish an alliance of Welsh businesses—which includes the Welsh Government—to focus on co-ordinating action, not just policy, that will achieve social, economic and environmental growth. A just transition is key for the foundational economy in Wales, as so many sectors in the foundational economy suffer from issues stemming from below-average hourly wages and relatively unstable hours of work. This results in more people living in poverty or being at risk from falling into poverty, and has a negative effect on family life, health and spending in the local economy. I think the Chamber can guess where I'm going with this, but could the Minister confirm whether or not the Welsh Government has considered the possibility of establishing a just transition commission?

Of course, increasing pay and providing more secure and stable hours must be an integral part of any policy aiming to grow the foundational economy, and may help us in tackling some of those recruitment issues the Minister outlined in his statement. In food and beverage services, accommodation and retail, for example, workers receive at least £3 an hour less than the average Welsh worker, but these sectors employ around four out of 10 of all employees in Wales. In the retail, food, accommodation and social care sectors, even the best paid employees earn less than £500 a week. What measures will the Government take to improve earnings and hours in the foundational economy, and has the Minister given consideration to how we might be able to incorporate a four-day work week into the foundational economy? I mentioned procurement earlier on—well, there is an opportunity to use the Wales fair work Act and incentivise shorter working weeks by building it into procurement strategy, which is of course all above board, according to section 60 of the Wales Act 2006.

And finally, Dirprwy Lywydd, the gender pay gap is also of concern in the foundational economy, as the largest gender pay gap is seen in the energy industry and is also very substantial in education, health and non-residential social care. There is a notable gap in gross weekly earnings between women and men in all foundational economy sectors, which worsens as pay increases. Chwarae Teg's recently published figures on the Welsh gender pay gap between 2020 and 2021 show that the gender pay gap has actually worsened in this time, increasing by 0.7 per cent to a total gap of 12.3 per cent. As we transition to a greener economy, where much of the focus will be on sectors such as energy, construction and housing, how does the Welsh Government plan to rectify this pay gap and ensure that everyone gets a fair stake and fair work in Wales's future green economy?

Mae ymagwedd macro-economaidd traddodiadol at ddatblygiad economaidd wedi methu â sicrhau cynnydd economaidd na lles cymdeithasol o fewn terfynau amgylcheddol cynaliadwy nac wedi gwasgaru'r cynnydd hwnnw ledled broydd Cymru. Mae'r model presennol sy'n dibynnu ar dwf parhaus, cronni cyfalaf, a thynnu allan er elw yn amhosibl ei gynnal ar blaned â therfynau gydag adnoddau â therfynau.

Gan droi at y datganiad, mae ymdrechion presennol Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cyfleustodau cymdeithasol wrth ddyfarnu contractau—yr wyf i'n ei groesawu yn llwyr—yn peryglu gweld rhai busnesau yn aralleirio eu ceisiadau i ymgorffori'r gofynion newydd ar bapur er mwyn gwneud hynny'n unig, yn hytrach na dangos sut maen nhw am ymgorffori gwerth cymdeithasol yn eu harferion gwaith arfaethedig. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i warchod rhag hyn?

Mae'n rhaid i ni symud oddi wrth obsesiynau gyda sectorau gwerth uchel, a mewnfuddsoddiad hefyd, tuag at farn fwy cyfannol sy'n canolbwyntio mwy ar yr economi sylfaenol. Gellid cyflawni hyn drwy ffrwyno grym adeiladu cyfoeth cymunedol a sefydliadau angori sy'n annog busnesau sy'n eiddo lleol neu fusnesau sy'n cael eu gwarchod yn gymdeithasol, sy'n fwy tebygol o gyflogi, prynu, a buddsoddi yn lleol yn hytrach na thynnu cyfoeth allan. Yn Preston—fel clywsom ni heddiw eisoes—fe ddefnyddiwyd adeiladu cyfoeth cymunedol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sy'n bresennol yn y rhanbarth a sicrhau bod datblygu economaidd yn yr ardal yn cael ei rannu yn fwy cyfartal ymhlith y trigolion. Oherwydd yr ymagwedd hon, fe wariwyd £4 miliwn yn ychwanegol yn lleol gan gyngor Preston dros gyfnod o bedair blynedd.

Mae'r ffaith bod cyflenwyr o Gymru wedi gallu ennill gwerth £11 miliwn ychwanegol o gontractau gofal iechyd i'w groesawu, ond rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn rhannu fy uchelgais i inni fynd ymhellach fyth. Mae beth da bod y Gweinidog wedi cyhoeddi'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe fyddwn i'n croesawu rhagor o fanylion am y gronfa honno, ac yn adleisio galwadau Paul Davies am adolygiad o'r gronfa her. Ac ymhellach, a wnaiff y Gweinidog amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ynglŷn â chreu patrwm Cymreig o gaffael cyhoeddus lleol, sydd wedi ei adeiladu ar yr economi sylfaenol, trwy osod nod penodol o gynyddu lefel caffael y sector cyhoeddus i 75 y cant o gyfanswm gwariant cyllideb caffael y Llywodraeth?

Mae'n rhaid i strategaeth ddiwydiannol werdd newydd nid yn unig gefnu ar arferion carbon-ddwys, ond pontio hynny yn deg gyda swyddi gwyrdd parod a gwarant o swyddi lleol a fydd yn helpu i adfywio economïau lleol cefn gwlad ac ardaloedd ôl-ddiwydiannol Cymru. Yn dilyn arweiniad Llywodraeth yr Alban, fe ddylid datblygu comisiwn pontio teg i oruchwylio'r newid diwydiannol gwyrdd, ac fe ddylem ni sefydlu cynghrair o fusnesau yng Nghymru—sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru—i ganolbwyntio ar gydlynu camau gweithredu, nid polisïau yn unig, a fydd yn sicrhau twf cymdeithasol, economaidd, ac amgylcheddol. Mae pontio teg yn allweddol i’r economi sylfaenol yng Nghymru, gan fod cynifer o sectorau yn yr economi sylfaenol yn dioddef oherwydd materion sy'n deillio o gyflogau fesul awr sy'n is na'r cyfartaledd ac oriau gwaith sy'n gymharol ansefydlog. Mae hyn yn arwain at fwy o bobl yn byw mewn tlodi neu mewn perygl o syrthio i dlodi, ac mae'n cael effaith ddinistriol ar fywyd teuluol, ar iechyd, ac ar wariant yn yr economi leol. Rwyf i o'r farn y bydd y Siambr yn gallu dyfalu i ba gyfeiriad yr wyf i'n teithio, ond a wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried y posibilrwydd o sefydlu comisiwn ar gyfer pontio teg neu beidio?

Wrth gwrs, mae'n rhaid i gynyddu cyflogau a chynnig mwy o ddiogelwch a sefydlogrwydd oriau fod yn rhan annatod o unrhyw bolisi sy'n anelu at feithrin yr economi sylfaenol, ac fe all hynny ein helpu ni i fynd i'r afael â rhai o'r materion recriwtio hynny a amlinellwyd gan y Gweinidog yn ei ddatganiad. Yn y gwasanaethau bwyd a diod, llety a manwerthu, er enghraifft, mae gweithwyr yn cael o leiaf £3 yr awr yn llai na'r gweithiwr cyfartalog yng Nghymru, ond mae'r sectorau hyn yn cyflogi tua phedwar o bob 10 o holl weithwyr Cymru. Yn y sectorau manwerthu, bwyd, llety, a gofal cymdeithasol, mae hyd yn oed y gweithwyr sy'n cael eu talu'r cyflog gorau yn ennill llai na £500 yr wythnos. Pa fesurau a wnaiff y Llywodraeth eu cymryd i gynyddu enillion ac oriau yn yr economi sylfaenol, ac a yw'r Gweinidog wedi ystyried sut y gallem ni ymgorffori wythnos waith pedwar diwrnod yn yr economi sylfaenol? Fe soniais i am gaffael yn gynharach—wel, mae cyfle yma i ddefnyddio Deddf gwaith teg Cymru ac ysgogi wythnosau gwaith byrrach drwy gynnwys hynny yn y strategaeth gaffael, sydd, wrth gwrs, yn gwbl briodol, yn ôl adran 60 Deddf Cymru 2006.

Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn yr economi sylfaenol yn peri pryder hefyd, gan fod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau mwyaf i'w weld yn y diwydiant ynni ac mae'n sylweddol iawn hefyd mewn addysg, iechyd, a gofal cymdeithasol dibreswyl. Ceir bwlch nodedig mewn enillion wythnosol gros rhwng menywod a dynion ym mhob sector o'r economi sylfaenol, sy'n gwaethygu wrth i gyflogau gynyddu. Mae ffigurau Chwarae Teg a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru rhwng 2020 a 2021 yn dangos bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau wedi gwaethygu yn y cyfnod hwn, gan gynyddu 0.7 y cant i fwlch cyfan o 12.3 y cant. Wrth i ni drosglwyddo at economi werddach, lle bydd llawer o'r canolbwyntio ar sectorau fel ynni, adeiladu, a thai, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymdrin â'r bwlch cyflog hwn a sicrhau bod pawb yn cael cyfran deg a gwaith teg yn economi werdd Cymru i'r dyfodol?

15:20

Thank you for the comments and questions. I hope that we heard a more positive Luke Fletcher than last week, when he talked about how he self-described as rather negative and seeing the downside. Actually, I think there's a lot to be positive about in the foundational economy, and as I say, we started the challenge fund in particular following a budget agreement with his party in the previous Senedd, and that's allowed us then to start the challenge fund.

Again, much of what he said at the start of his contribution about recognising the value of anchor institutions and how they can have a much bigger impact on the local economy was definitely at the heart of our thinking. It's why we were able to reach agreements on doing that previously. That's part of what I'm looking to take forward. I'm not going to try to unpick the lessons we've learned, but how can we do more and be more—not just enthusiastic, but actually more ambitious about what we can do in practice. That's why I'm really pleased that, within six months, we've done what I've said with the £11 million of extra NHS spending in Wales that, previously, was going outside Wales. That's significant, and I expect us to be able to identify more NHS spend coming back into Wales in the future, progressively. As I've said to Paul Davies, I'm certainly looking to monitor that together with the health Minister, because I want to understand how we've done that successfully in practice, and then to reset our objectives to do more in the future, rather than simply saying, 'We've done enough, let's forget about this and move on.' This is part of the future, not simply something for one statement and then move on.

On your point about how that value needs to be there, I think your points about procurement and supply chain are really important. We know we've made a difference on procurement over the last term and before. We know that there are more Welsh businesses and more Welsh jobs because of the way we've changed our approach in procurement. But the challenge is, again, how we do more, not to be defensive about what we've done or haven't done so far, but how do we say we can do even better. The backing local firms fund is part of that, but it's all the other things that I've outlined earlier today. The work that CLES have done with us, the lesson learning they're already doing with public services boards—they're doing lesson learning to get to the end of this financial year for us to understand more about what we already have done, to then be able to move on and make greater progress. It's already the case that we understand that, within the supply chain, there are some businesses that have a postcode for payment, but all of the activity certainly isn't in Wales. That's, again, part of our challenge—how do we understand as we go through the management of the supply chain itself that we're not just getting primary contractors who are based here, but as you go to the next two steps down, are those businesses genuinely located in Wales, and the jobs are here? And crucially, how do we get Welsh businesses further up that chain within the supply chain so that they're the primary contractor and not the third or the fourth iteration of it?

I expect you will see more of that as we go through what the backing local firms fund will help us to do—and more of the advice that Business Wales will continue to provide within the sector as well. So, I think there is room for optimism because we have already done some of this. A good example of the backing local firms fund is the optimised retrofit programme, similar to your point about the green economy. We've announced £150 million to spend with an objective that should make a big difference for the homes that people live in. That's part of our objective, and the bills and the costs for people that live in those homes. But from this perspective, it's the jobs that will go in that. Where is that £150 million going to be spent? How do we positively identify Welsh firms, Welsh businesses, Welsh jobs that will be taking advantage of that money? And again, that's very clear, and this is a good example of a much more joined-up approach between my colleagues in climate change, Julie James and Lee Waters, and this department to make sure we take advantage of those opportunities.  

I'm not persuaded that we necessarily need a just transition commission, but I think what we have set out, with your points about fair work and also the objectives we have with the social partnership and procurement Bill—fair work will be at the heart of that. There will be lots more to talk about in the scrutiny of that piece of legislation, as well as our approach in a range of other areas. But I do recognise that we have more that I think we can do in the way we choose to spend money, and how we persuade businesses to come along with us—that's by exhortation but it's also about the requirements we have of how we expect Welsh public money to be spent. And that will include our ambitions on reducing the gender pay gap, because I recognise that as the economy is structured, there are many jobs that people assume are jobs for men or for women and yet, actually, we know that that divide need not be the case. We are looking to positively encourage people to consider different careers, as well as, with our foundational economy approach, looking to raise the pay of areas where we know that there are often low-paid women. So, that's why we're talking about social care as a really important sector, but it is also why we'll continue to take proactive and positive steps to encourage women into careers, into skills and training to get those jobs, and for employers to change the workplace. 

I'll finish on this point, Deputy Llywydd. I can honestly say that I have worked in workplaces with different groups of people in different teams, and the best teams that I have worked in are teams that are more balanced between men and women—the most enjoyable teams, the best culture within the teams, the best way to get the most out of each other. So, it isn't just about wanting to do the right thing from an ideological perspective; there's good evidence, not just in my experience but more generally, that businesses tend to do better if they can address this issue about who works for them and, crucially, the fairness of how people get paid. 

Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Rwy'n gobeithio ein bod ni wedi clywed Luke Fletcher mwy adeiladol heddiw na'r wythnos diwethaf, pan ddywedodd ei fod yn ei ddisgrifio ei hun yn un sydd braidd yn negyddol ac yn gweld yr ochr dywyll. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod llawer i fod yn gadarnhaol yn ei gylch yn yr economi sylfaenol, ac fel dywedais i, fe wnaethom ni ddechrau'r gronfa her yn benodol wedi cytundeb cyllideb gyda'i blaid ef yn y Senedd flaenorol, a hynny wedyn sydd wedi caniatáu i ni ddechrau'r gronfa her.

Unwaith eto, roedd llawer o'r hyn a ddywedodd ef ar ddechrau ei gyfraniad ynglŷn â chydnabod gwerth sefydliadau angori a sut y gallan nhw gael effaith llawer mwy eang ar yr economi leol yn sicr wrth hanfod ein ffordd ninnau o feddwl, yn bendant. Dyna pam roeddem ni'n gallu dod i gytundeb ar wneud hynny o'r blaen. Mae hynny'n rhan o'r hyn yr wyf i'n ystyried ei ddatblygu. Nid wyf i am geisio datod y gwersi y gwnaethom ni eu dysgu, ond sut y gallwn ni wneud mwy, a bod yn fwy—nid yn unig yn frwdfrydig, ond mewn gwirionedd yn fwy uchelgeisiol o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol. Dyna pam rwyf i'n falch iawn ein bod ni, o fewn chwe mis, wedi gwneud yr hyn a ddywedais i gyda'r £11 miliwn o wariant ychwanegol gan y GIG yng Nghymru a oedd, cyn hyn, yn mynd y tu allan i Gymru. Mae hynny'n arwyddocaol iawn, ac rwy'n disgwyl i ni allu nodi mwy o wariant gan y GIG yn dychwelyd, yn raddol, i Gymru yn y dyfodol. Fel y dywedais i wrth Paul Davies, rwy'n sicr yn ceisio monitro hynny ynghyd â'r Gweinidog iechyd, am fy mod i'n awyddus i ddeall sut rydym ni wedi gwneud hynny'n llwyddiannus yn ymarferol, ac ailosod ein hamcanion ni wedyn i wneud mwy yn y dyfodol, yn hytrach na dim ond dweud, 'Rydym ni wedi gwneud digon, gadewch i ni anghofio am hyn a symud ymlaen.' Mae hyn yn rhan o'r dyfodol, nid rhywbeth ar gyfer un datganiad yn unig ac yna symud ymlaen.

O ran eich pwynt ynghylch sut y mae angen i'r gwerth hwnnw fod yno, rwy'n credu bod eich pwyntiau chi am gaffael a'r gadwyn gyflenwi yn bwysig iawn. Rydym ni'n gwybod ein bod ni wedi gwneud gwahaniaeth o ran caffael dros y tymor diwethaf a chyn hynny. Fe wyddom ni fod mwy o fusnesau yng Nghymru a mwy o swyddi yng Nghymru oherwydd y ffordd yr ydym ni wedi newid ein dull o gaffael. Ond yr her, unwaith eto, yw sut rydym ni yn gwneud mwy, a pheidio â bod yn amddiffynnol o ran yr hyn a wnaethom ni neu beidio hyd yn hyn, ond sut rydym ni yn dweud y gallwn ni wneud yn well eto, hyd yn oed. Mae'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn rhan o hynny, ond dyma'r holl bethau eraill a amlinellais i'n gynharach heddiw. Y gwaith a wnaeth CLES gyda ni, y gwersi maen nhw wedi eu dysgu eisoes gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus—maen nhw'n dysgu gwersi wrth gyrraedd diwedd y flwyddyn ariannol hon i ni allu deall mwy am yr hyn a wnaethom ni eisoes, er mwyn gallu symud ymlaen a gweld mwy o gynnydd. Mae hi'n wir ein bod ni'n deall mwy ar hyn o bryd, o fewn y gadwyn gyflenwi, ynghylch rhai busnesau sydd â chod post ar gyfer talu, ond nid yw'r holl weithgarwch, yn sicr, yn digwydd yng Nghymru. Mae hynny, unwaith eto, yn rhan o'n her ni—sut rydym ni'n dod i ddealltwriaeth wrth i ni fynd drwy reolaeth y gadwyn gyflenwi ei hun mai dim ond contractwyr sylfaenol a leolir yma, ond wrth i chi fynd ddau gam arall i lawr, fod y busnesau hynny a leolir yn wirioneddol yng Nghymru, a bod y swyddi yma? Ac yn hollbwysig, sut mae sefydlu busnesau Cymru ymhellach i fyny'r gadwyn honno o fewn y gadwyn gyflenwi fel mai y nhw yw'r prif gontractwyr ac nid y trydydd neu'r pedwerydd i lawr o'r brig?

Rwy'n disgwyl y byddwch chi'n gweld mwy ar hynny wrth i ni fynd drwy'r hyn y bydd y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yn ein helpu ni i'w wneud—a mwy o'r cyngor y bydd Busnes Cymru yn parhau i'w roi yn y sector hefyd. Felly, rwyf i o'r farn fod lle i ni fod yn obeithiol am ein bod ni wedi gwneud rhywfaint o hyn eisoes. Enghraifft dda o'r gronfa i gefnogi cwmnïau lleol yw'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, sy'n debyg i'ch pwynt chi am yr economi werdd. Rydym ni wedi cyhoeddi £150 miliwn i'w wario gyda'r bwriad o wneud gwahaniaeth mawr i'r tai y mae pobl yn byw ynddyn nhw. Mae hynny'n rhan o'n bwriad ni, a lleihau'r biliau a'r costau i bobl sy'n byw yn y tai hynny. Ond o'r safbwynt hwn, y swyddi a fydd yn dod yn sgil hynny. Ymhle y caiff y £150 miliwn hwnnw ei wario? Sut fyddwn ni'n clustnodi cwmnïau o Gymru, busnesau Cymru, swyddi yng Nghymru a fydd yn manteisio ar yr arian hwnnw? Ac eto, mae hynny'n eglur iawn, ac mae hon yn enghraifft dda o ddull llawer mwy cydgysylltiedig rhwng fy nghydweithwyr newid hinsawdd, Julie James a Lee Waters, a'r adran hon i sicrhau ein bod ni'n manteisio ar y cyfleoedd hynny.

Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod angen comisiwn ar gyfer pontio teg arnom ni o reidrwydd, ond rwyf i o'r farn bod yr hyn y gwnaethom ni ei nodi, gyda'ch pwyntiau chi am waith teg a hefyd yr amcanion sydd gennym ni gyda'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael—fe fydd gwaith teg wrth wraidd hynny. Fe fydd llawer mwy i ni siarad amdano wrth graffu ar y darn hwnnw o ddeddfwriaeth, yn ogystal â'n dull gweithredu mewn amrywiaeth o feysydd eraill. Ond rwy'n cydnabod bod gennym ni fwy y gallwn ni ei wneud, yn fy marn i, o ran y ffordd yr ydym ni'n dewis gwario arian ynddi, a sut rydym ni'n dwyn perswâd ar fusnesau i ddod gyda ni—drwy anogaeth y bydd hynny ond mae hyn yn ymwneud hefyd â'r gofynion sydd gennym ni o ran sut rydym ni'n disgwyl i arian cyhoeddus Cymru gael ei wario. Ac fe fydd hynny'n cynnwys ein huchelgeisiau o ran lleihau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, oherwydd rwy'n cydnabod, wrth i'r economi gael ei strwythuro, fod yna lawer o swyddi y mae pobl yn eu hystyried yn swyddi i ddynion neu i fenywod ac eto, mewn gwirionedd, fe wyddom ni nad oes angen i'r rhaniad hwnnw fod yn un gwirioneddol. Rydym ni'n awyddus i annog pobl i ystyried gwahanol yrfaoedd mewn ffordd gadarnhaol, yn ogystal â'n hymagwedd ni tuag at economi sylfaenol, sy'n ceisio codi cyflogau mewn meysydd lle gwyddom ni fod menywod yn aml ar gyflog isel. Felly, dyna pam rydym ni'n sôn am ofal cymdeithasol fel sector pwysig iawn, ond dyna pam y byddwn ni'n parhau hefyd i gymryd camau rhagweithiol ac adeiladol i annog menywod i ddilyn gyrfaoedd, i ennill sgiliau a hyfforddiant ar gyfer ennill y swyddi hynny, ac annog cyflogwyr i newid y gweithle.

Rwyf i am orffen ar y pwynt hwn, Dirprwy Lywydd. Fe allaf i ddweud yn onest fy mod i wedi gweithio mewn gweithleoedd gyda gwahanol grwpiau o bobl mewn gwahanol dimau, a'r timau gorau yr wyf i wedi gweithio ynddyn nhw yw'r timau sy'n fwy cytbwys o ran nifer y dynion a'r menywod—y timau mwyaf pleserus, y diwylliant gorau o fewn y timau, y ffordd orau o ennyn y gorau o'i gilydd. Felly, nid yw hyn yn ymwneud yn unig â bod yn awyddus i wneud y peth iawn o safbwynt ideolegol; fe geir tystiolaeth dda, nid yn unig yn fy mhrofiad i ond yn fwy cyffredinol, fod busnesau yn tueddu i wneud yn well os ydyn nhw'n gallu mynd i'r afael â'r mater hwn ynghylch pwy sy'n gweithio iddyn nhw ac, yn hollbwysig, i fod â thegwch yn y ffordd y caiff pobl eu talu am eu gwaith. 

15:25

Diolch, Dirprwy Lywydd. Backing local businesses is vital and that is why I am so happy to see the £1 million investment for the backing local firms fund from you today, Minister. I know in my constituency of Bridgend the difference that strong local businesses make, and they are the lifeblood of our communities all across Wales. I am especially pleased that this fund will prioritise businesses in the food, social care and optimised retrofit sectors, of which we have many in my constituency. It really highlights how the Welsh Government is truly investing to strengthen our foundational economy and, by extension, the well-being of the people of Wales. Sorry, I haven't got my glasses. Winning more value and better jobs from the food we eat to the care we receive and the homes that we live in is what it should be all about, and this fund, of course, is an addition and builds upon the announcement from our Minister earlier this summer with the £2.5 million funding boost to back businesses in the everyday local economy. So, as you said, we are building all the time. I am also very keen to know, as Luke Fletcher said, more about this fund, how my constituents can engage in it and apply for it as soon as they possibly can.

And finally, I really appreciate the fact that the Welsh Government's backing local firms fund is based on evidence and partnership. This is the reason why I wanted to be elected to represent the people of my constituency—to ensure that when we do have this funding, this really important funding that makes a huge difference, that that is exactly how it is decided. Because, sadly, this has not been the case for Bridgend or Wales when it comes to the UK Government's levelling-up funding, which, frankly, might as well be called the 'backing loyal Tories fund'. So, whilst I am absolutely delighted that we have this additional funding for local businesses today, Minister, I hope the UK Government can learn from Welsh Government on this.   

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae cefnogi busnesau lleol yn hanfodol a dyna pam rwyf i mor hapus o weld gennych chi heddiw, Gweinidog, y buddsoddiad o £1 miliwn ar gyfer y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol. Fe wn i yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr am y gwahaniaeth mawr y mae busnesau lleol cryf yn ei wneud, ac y maen nhw'n hanfodol i'n cymunedau ni ledled Cymru. Rwy'n arbennig o falch y bydd y gronfa hon yn blaenoriaethu busnesau yn y sectorau bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, y mae gennym ni lawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Mae'n wir yn tynnu sylw at y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi buddsoddiad dilys i gryfhau ein heconomi sylfaenol a chan ymestyn hynny, er lles pobl Cymru gyfan. Mae'n ddrwg gen i, does gen i ddim fy sbectol. Ennill mwy o werth a gwell swyddi o'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta a'r gofal a gawn ni a'r cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw ddylai hyn fod amdano, ac mae'r gronfa hon, wrth gwrs, yn ychwanegiad ac yn adeiladu ar y cyhoeddiad gan ein Gweinidog yn gynharach yr haf eleni gyda'r hwb ariannol o £2.5 miliwn i gefnogi busnesau yn yr economi leol bob dydd. Felly, fel roeddech chi'n dweud, rydym ni'n adeiladu drwy'r amser. Rwy'n awyddus iawn i wybod hefyd, fel dywedodd Luke Fletcher, fwy am y gronfa hon, sut y gall fy etholwyr i fod â rhan ynddi hi a gwneud cais cyn gynted ag y gallan nhw.

Ac yn olaf, rwy'n llwyr werthfawrogi'r ffaith bod y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol gan Lywodraeth Cymru ar sail tystiolaeth a phartneriaeth. Dyma'r rheswm pam roeddwn i'n dymuno cael fy ethol ar gyfer cynrychioli pobl fy etholaeth i—ar gyfer sicrhau, pan ddaw'r cyllid hwn i ni, mai dyna'n union sut y penderfynir arno. Oherwydd, yn anffodus, nid yw hynny wedi bod yn wir am Ben-y-bont ar Ogwr na Chymru o ran cyllid gan Lywodraeth y DU i godi'r gwastad, a allai, a dweud y gwir, gael ei galw'n 'gronfa gefnogi ffyddloniaid y Torïaid'. Felly, er fy mod i wrth fy modd am fod gennym ni'r cyllid ychwanegol hwn ar gyfer busnesau lleol heddiw, Gweinidog, rwy'n gobeithio y gall Llywodraeth y DU ddysgu oddi wrth Lywodraeth Cymru yn hyn o beth.

Thank you. There are two points there. The first is the really positive point for Bridgend and Porthcawl and other constituencies—that you can expect more business to go to local firms to support local jobs. The three sectors initially are the three areas in the backing local firms fund—food, social care and optimised retrofit suppliers, which I'm sure you have a number of within your constituency. It's about how we roll out the understanding of how people can look for the support and the access to business advice for them, but, crucially, for people who are then running those contracts and tendering those contracts to make sure that they're taking up opportunities to invest within their local communities. And I am confident that we will see not just money being spent, but also greater value in local communities as a result of the choice we're making. 

And your second point is about the continuing challenge of the way that the levelling-up fund agenda is being run. The Prime Minister has ditched his previous manifesto promise for Wales not to lose a penny. Those funds are being raided when they should be spent here in Wales. This institution, both the parliamentary side and the Government, should have a say on how that money is spent as decision makers, and it is costing Wales hundreds of millions of pounds at this point within this year. And you're also quite right to point out that money is being spent in a way that looks very much like the UK Member of Parliament you elect makes a difference as to where money is spent, not need, and that simply isn't acceptable or justifiable, and this Government will not take a backward step in making the case for Wales to receive what it deserves. I certainly hope that other parties in this place would actually find it within themselves to do the same. 

Diolch. Roedd dau bwynt yn y fan yna. Y cyntaf yw'r pwynt cadarnhaol iawn i Ben-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl ac etholaethau eraill—y gallwch chi ddisgwyl i fwy o fusnesau fynd at gwmnïau lleol ar gyfer cefnogi swyddi lleol. Y tri sector yw'r tri maes i ddechrau yn y gronfa i gefnogi cwmnïau lleol—cyflenwyr bwyd, gofal cymdeithasol ac ôl-osod er mwyn optimeiddio, ac rwy'n siŵr bod gennych chi nifer ohonyn nhw yn eich etholaeth chi. Ystyr hyn yw sut rydym ni am gyflwyno'r ddealltwriaeth o ran sut y gall pobl chwilio am y cymorth a chael gafael ar gyngor busnes ar eu cyfer nhw, ond, yn hollbwysig, ar gyfer y bobl sy'n rhedeg y contractau hynny wedyn ac yn tendro'r contractau hynny i sicrhau eu bod nhw'n manteisio ar gyfleoedd i fuddsoddi yn eu cymunedau lleol. Ac rwy'n hyderus y byddwn ni nid yn unig yn gweld arian yn cael ei wario, ond mwy o werth i'w gael ohono hefyd mewn cymunedau lleol o ganlyniad i'r dewis yr ydym ni'n ei wneud.

Ac mae eich ail bwynt chi'n ymwneud â'r her barhaus ynglŷn â'r ffordd y mae agenda'r gronfa codi'r gwastad yn cael ei rhedeg. Mae Prif Weinidog y DU wedi anghofio'r cyfan am ei addewid maniffesto blaenorol na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Mae'r cronfeydd hynny'n cael eu hysbeilio pan ddylid eu gwario nhw yma yng Nghymru. Fe ddylai'r sefydliad hwn, yr ochr seneddol a'r Llywodraeth fel ei gilydd, gael dweud ei farn ar sut y caiff yr arian hwnnw ei wario fel sefydliad sy'n gwneud penderfyniadau, ac mae hyn wedi costio cannoedd o filiynau o bunnoedd i Gymru yn barod eleni, fel y mae hi nawr. Ac rydych chi yn llygad eich lle hefyd i dynnu sylw at y ffaith bod arian yn cael ei wario mewn ffordd sy'n rhoi'r argraff gref iawn fod yr Aelod Seneddol yr ydych chi'n ei ethol i San Steffan yn gwneud gwahaniaeth o ran ble mae'r arian yn cael ei wario, ac nid yn ôl yr angen sydd amdano, ac nid yw hynny'n dderbyniol nac yn deg, ac ni fydd y Llywodraeth hon yn cymryd cam yn ôl wrth ddadlau'r achos y dylai Cymru gael yr hyn sy'n haeddiannol. Rwy'n sicr yn gobeithio y bydd pleidiau eraill yn y fan hon yn gweld yn dda i wneud fel hyn hefyd, mewn gwirionedd. 

15:30

Diolch i'r Gweinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Cofiwch, os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i drafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr. 

Thank you, Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:31.

Plenary was suspended at 15:31.

15:35

Ailymgynullodd y Senedd am 15:39, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:39, with the Llywydd in the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Cymru ac Affrica
4. Statement by the Minister for Social Justice: Wales and Africa

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar Gymru ac Affrica, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Jane Hutt.

The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice on Wales and Africa, and I call on the Minister to make her statement. Jane Hutt.

15:40

Llywydd, mae Cymru yn genedl sy'n edrych tuag allan, a byddwn ni bob amser yn ymdrechu i fod yn gyfrifol ar lefel fyd-eang. Mae ein rhaglen Cymru ac Affrica yn ffordd bwysig o ddangos hyn.

Llywydd, Wales is an outward-looking nation, and we will always strive to be globally responsible. Our Wales and Africa programme is an important demonstration of that.

This year, we are celebrating 15 years of the Wales and Africa programme, which continues to adapt to challenges and opportunities. It has a prominent place in our international strategy launched in 2020. In this statement, I will focus on two of the biggest challenges we are facing—COVID-19 and the climate emergency—and how the Wales and Africa programme is responding.

The pandemic has left an enormous amount of devastation and loss in its wake—and it's not over yet. Many African countries are still in the eye of the storm, with COVID cases and repeated waves of infection sweeping through communities. Vaccination rates in sub-Saharan Africa average only 6 per cent. Truly none of us is safe until all of us are safe.

Vaccine inequity is the biggest obstacle stopping the world emerging from this pandemic. Although the vaccine distribution is not devolved, the First Minister has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world, and, in particular, to places with strong links to Wales such as Uganda, Namibia and Lesotho. And I make that call again today, Llywydd. Here in the UK, millions of doses will be thrown away, even when with better planning they could be used in sub-Saharan Africa, as the People's Vaccine Alliance has identified. Whilst we can't send vaccines ourselves, as a Government, there is important work we can support, and this is why, over the last two years, the Welsh Government has made available an extra £2.5 million for Welsh organisations to work in partnership with many countries in Africa to fight against COVID.

Vaccine hesitancy and lack of awareness, lack of oxygen, PPE and the training to use it properly—all of these are areas of concern. This is why I am proud we have been able to support a number of different projects with this extra funding. One example is Cardiff-based United Purpose, which has been providing a rapid emergency response to COVID in Nigeria, the Gambia, Senegal and Guinea, reaching over 4 million of the poorest people in the world. Thanks to this work, clean sanitation areas are being provided, vaccine awareness is being raised, and people who have lost their entire livelihoods as a result of COVID are getting training in other ways to support themselves.

Another example is Teams4U. They've been doing excellent work in Uganda, improving sanitation and menstrual provision in health centres and schools, and ensuring hot running water is being plumbed into health centres, which is critical for treating patients effectively and safely.

The Phoenix Project is a remarkable project with Cardiff University and the University of Namibia, working in partnership to roll out a vaccination promotion programme in Namibia in the most disadvantaged communities, and then delivering the vaccination programme itself, saving many lives. The Phoenix Project was also recently awarded a grant to support Namibia to ensure better oxygen supplies are in the right places, at the right time, with training also being delivered to hundreds of nurses and doctors to manage those oxygen supplies.

Similarly, we also provided a grant to the Partnerships Overseas Networking Trust, or PONT, who are working in partnership with the Mbale Regional Referral Hospital in Uganda, to buy essential PPE, equipment and oxygen generators. Of course, it's not just by providing funding that we can demonstrate our commitment to supporting countries where it's most needed. The recent donation to Namibia of surplus equipment and lateral flow tests has helped with its third wave of COVID.

With COP26 taking place in Glasgow, I also want to highlight the ongoing work our support for tree-planting programmes plays in tackling climate change. Our partner projects work to alleviate poverty and support climate change adaptation and mitigation. I'm delighted that earlier this year we reached the milestone of planting 15 million trees this year, towards the target of distributing 25 million trees by 2025.

Linked to this work is Jenipher's Coffi, a partnership we're proud to support, which is importing top quality fair-trade and organic coffee to Wales and helping Ugandan farmers work in harmony with nature, as they face the climate crisis. Jenipher Sambazi heads up this project, leading the way for women and their communities. I look forward to meeting her when she visits Wales later this month. I was delighted we were able to support her to attend COP26. She's speaking this afternoon at a COP26 Welsh Government event in Glasgow, along with representatives from Namibia and Uganda. They will be talking about the impact of tree planting and reforestation activity that the Welsh Government has funded.

We remain committed to supporting the UN's sustainable development goals and tackling the climate emergency, and the Wales and Africa programme will continue to play its part in that. We are using our small and larger grant schemes to provide support to these global challenges. The second round of the Wales and Africa small grants scheme and the remaining £700,000 of the £2.5 million COVID emergency response funding both opened for applications last week. The small grants will continue to fund Wales-based organisations and their work with African partners to deliver projects under the four themes of lifelong learning, health, sustainable livelihoods and climate change.

As it is a gender day theme at COP26 today, I wanted to mark some of the projects across our grants and programmes supporting gender equality initiatives—projects such as our Mothers of Africa, the Chomuzangari Women's Cooperative and the Hub Cymru Africa women’s empowerment project that is looking into the experience of gender-based violence victims in Lesotho, how the reporting system needs to be assessed. Later this month, Hub Cymru Africa will launch a grant scheme for organisations to submit project proposals to work with their partners in Uganda on this gender equality activity. Can I take the opportunity to praise the Ugandan climate activist Vanessa Nakate, who has said this week at COP26 in Glasgow:

'Some of us come from communities where women and girls are disproportionately affected by the climate crisis'? 

It's also important that we see more work with our diaspora communities in Wales. Any activity undertaken in Africa should be less about us making decisions and doing the work and more about supporting people in these communities to identify and deliver what’s needed. Every constituency in Wales has partnerships in Africa, and we will continue to support these partnerships through the Wales and Africa programme. Now, more than ever, this is needed. For the first time in over 20 years, global extreme poverty actually went up in 2020. Now is the time to boost aid to nations that need it most. We stand by our principles as a globally responsible nation, and we stand by our friends. Diolch.

Eleni, rydym yn dathlu 15 mlynedd o raglen Cymru ac Affrica, sy'n parhau i addasu i heriau a chyfleoedd. Mae ganddo le amlwg yn ein strategaeth ryngwladol a lansiwyd yn 2020. Yn y datganiad hwn, byddaf yn canolbwyntio ar ddwy o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu—COVID-19 a'r argyfwng hinsawdd—a sut y mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ymateb.

Mae'r pandemig wedi gadael llawer iawn o ddinistr a cholled yn ei sgil—ac nid yw wedi dod i ben eto. Mae llawer o wledydd Affrica yn dal i fod yn llygad y ddrycin, gydag achosion COVID a thonnau mynych o heintiau'n ysgubo drwy gymunedau. Chwech y cant yn unig yw cyfartaledd y gyfradd frechu yn Affrica is-Sahara. Yn wir, nid oes yr un ohonom yn ddiogel nes bod pob un ohonom yn ddiogel.

Annhegwch brechu yw'r rhwystr mwyaf sy'n atal y byd rhag dod allan o'r pandemig hwn. Er nad yw dosbarthiad y brechlyn wedi ei ddatganoli, mae'r Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol, ac, yn benodol, i leoedd sydd â chysylltiadau cryf â Chymru fel Uganda, Namibia a Lesotho. Ac rwy'n gwneud yr alwad honno eto heddiw, Llywydd. Yma yn y DU, bydd miliynau o ddosau'n cael eu taflu, hyd yn oed pan fyddai modd iddyn nhw, o gynllunio yn well, gael eu defnyddio yn Affrica is-Sahara, fel mae Cynghrair Brechu'r Bobl wedi ei nodi. Er na allwn ni anfon brechlynnau ein hunain, fel Llywodraeth, mae gwaith pwysig y gallwn ei gefnogi, a dyma pam, dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £2.5 miliwn ychwanegol i sefydliadau yng Nghymru er mwyn gweithio mewn partneriaeth â llawer o wledydd yn Affrica i ymladd yn erbyn COVID.

Petruster ynghylch y brechlyn a diffyg ymwybyddiaeth, diffyg ocsigen, cyfarpar diogelu personol a'r hyfforddiant i'w ddefnyddio'n iawn—mae'r rhain i gyd yn feysydd sy'n peri pryder. Dyna pam yr wyf i'n falch ein bod ni wedi gallu cefnogi nifer o wahanol brosiectau gyda'r cyllid ychwanegol hwn. Un enghraifft yw United Purpose yng Nghaerdydd, sydd wedi bod yn darparu ymateb brys cyflym i COVID yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea, gan gyrraedd dros 4 miliwn o'r bobl dlotaf yn y byd. O ganlyniad i'r gwaith hwn, mae ardaloedd glanweithdra glân yn cael eu darparu, mae ymwybyddiaeth o frechlynnau yn cael ei chodi, ac mae pobl sydd wedi colli eu bywoliaeth gyfan o ganlyniad i COVID yn cael hyfforddiant mewn ffyrdd eraill o'u cefnogi eu hunain.

Enghraifft arall yw Teams4U. Maen nhw wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol yn Uganda, gan wella glanweithdra a darpariaeth mislif mewn canolfannau iechyd ac ysgolion, a sicrhau bod dŵr poeth yn cael ei blymio i ganolfannau iechyd, sy'n hanfodol ar gyfer trin cleifion yn effeithiol ac yn ddiogel.

Mae'r Prosiect Phoenix yn brosiect hynod gyda Phrifysgol Caerdydd a Phrifysgol Namibia, sy'n gweithio mewn partneriaeth i gyflwyno rhaglen hybu brechu yn Namibia yn y cymunedau mwyaf difreintiedig, ac yna cyflwyno'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Dyfarnwyd grant i Brosiect Phoenix hefyd yn ddiweddar i gefnogi Namibia i sicrhau bod cyflenwadau ocsigen gwell yn y mannau cywir, ar yr adeg gywir, gyda hyfforddiant hefyd yn cael ei ddarparu i gannoedd o nyrsys a meddygon i reoli'r cyflenwadau ocsigen hynny.

Yn yr un modd, fe wnaethom ni ddarparu grant hefyd i Ymddiriedolaeth Rhwydweithio Partneriaethau Tramor, neu PONT, sy'n gweithio mewn partneriaeth ag Ysbyty Cyfeirio Rhanbarthol Mbale yn Uganda, i brynu cyfarpar diogelu personol, offer a generaduron ocsigen hanfodol. Wrth gwrs, nid dim ond drwy ddarparu arian y gallwn ddangos ein hymrwymiad i gefnogi gwledydd lle mae ei angen fwyaf. Mae'r rhodd ddiweddar i Namibia o offer dros ben a phrofion llif unffordd wedi helpu gyda'i thrydedd don o COVID.

Gyda COP26 yn digwydd yn Glasgow, hoffwn i hefyd dynnu sylw at y gwaith parhaus y mae ein rhaglenni cymorth i blannu coed yn ei wneud wrth fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd. Mae ein prosiectau partner yn gweithio i liniaru tlodi a chefnogi ymaddasu a lliniaru newid yn yr hinsawdd. Rwy'n falch iawn ein bod wedi cyrraedd y garreg filltir o blannu 15 miliwn o goed yn gynharach eleni, tuag at y targed o ddosbarthu 25 miliwn o goed erbyn 2025.

Yn gysylltiedig â'r gwaith hwn mae Jenipher’s Coffi, partneriaeth rydym yn falch o'i chefnogi, sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r ansawdd gorau i Gymru ac yn helpu ffermwyr o Uganda i weithio mewn cytgord â natur, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd. Jenipher Sambazi sy'n arwain y prosiect hwn, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Rwy'n edrych ymlaen at ei chyfarfod pan fydd yn ymweld â Chymru yn ddiweddarach y mis hwn. Roeddwn i wrth fy modd ein bod ni wedi gallu ei chefnogi i fynychu COP26. Mae hi'n siarad y prynhawn yma mewn digwyddiad COP26 gan Lywodraeth Cymru yn Glasgow, ynghyd â chynrychiolwyr o Namibia ac Uganda. Byddan nhw'n sôn am effaith gweithgarwch plannu ac ailgoedwigo y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ariannu.

Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, a bydd y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i chwarae ei rhan yn hynny. Rydym yn defnyddio ein cynlluniau grant bach a mwy i roi cymorth i'r heriau byd-eang hyn. Agorodd ail rownd cynllun grantiau bach Cymru ac Affrica a'r £700,000 sy'n weddill o'r £2.5 miliwn o gyllid ymateb brys COVID ar gyfer ceisiadau yr wythnos diwethaf. Bydd y grantiau bach yn parhau i ariannu sefydliadau yng Nghymru a'u gwaith gyda phartneriaid yn Affrica i gyflawni prosiectau o dan bedair thema, sef dysgu gydol oes, iechyd, bywoliaeth gynaliadwy a newid yn yr hinsawdd.

Gan ei fod yn thema diwrnod rhywedd yn COP26 heddiw, roeddwn i eisiau nodi rhai o'r prosiectau ar draws ein grantiau a'n rhaglenni sy'n cefnogi mentrau cydraddoldeb rhwng y rhywiau—prosiectau fel Mamau Affrica, Cydweithfa Menywod Chomuzangari a phrosiect grymuso menywod Hub Cymru Africa sy'n ymchwilio i brofiad dioddefwyr trais ar sail rhywedd yn Lesotho, sut y mae angen asesu'r system adrodd. Yn ddiweddarach y mis hwn, bydd Hub Cymru Africa yn lansio cynllun grant i sefydliadau gyflwyno cynigion prosiect i weithio gyda'u partneriaid yn Uganda ar y gweithgaredd cydraddoldeb rhwng y rhywiau hwn. A gaf i fanteisio ar y cyfle i ganmol y gweithredydd hinsawdd o Uganda Vanessa Nakate, sydd wedi dweud yr wythnos hon yn COP26 yn Glasgow:

'Mae rhai ohonom yn dod o gymunedau lle mae'r argyfwng hinsawdd yn effeithio'n anghymesur ar fenywod a merched'?

Mae hefyd yn bwysig ein bod yn gweld mwy o waith gyda'n cymunedau sydd ar wasgar yng Nghymru. Dylai unrhyw weithgarwch a wneir yn Affrica fod yn llai amdanom ni’n gwneud penderfyniadau ac yn gwneud y gwaith a mwy am gefnogi pobl yn y cymunedau hyn i nodi a chyflawni'r hyn sydd ei angen. Mae gan bob etholaeth yng Nghymru bartneriaethau yn Affrica, a byddwn yn parhau i gefnogi'r partneriaethau hyn drwy'r rhaglen Cymru ac Affrica. Nawr, yn fwy nag erioed, mae angen hyn. Am y tro cyntaf ers dros 20 mlynedd, cododd tlodi eithafol byd-eang yn 2020. Nawr yw'r amser i roi hwb i gymorth i genhedloedd sydd ei angen fwyaf. Rydym yn glynu wrth ein hegwyddorion fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, ac rydym yn sefyll wrth ochr ein ffrindiau. Diolch.

15:45

Thank you, Minister, for your statement. It's great to see that the Wales and Africa programme continues to benefit some of the poorest nations in the world, and that another round of small-scale funding has been launched. This has been a crucial source of income to provide help and support for many small charities and community groups on the African continent. And I would also like to put on record my thanks and support for all the work that they do.

Reflecting upon how best to maximise the grant funding, I would like to raise the issue of currency conversion and exchange, which is a vital component for funding projects abroad. As the Minister will know, and if we take Uganda as an example, the British pound over the last decade has been worth anything from 3,600 Ugandan shillings right up to 5,700 shillings, and this rather large difference will have a huge knock-on effect on the amount of money that a project is able to spend. Five thousand pounds, for example, can be worth anything from 18 million to 28 million shillings, depending on when funds are exchanged, and this means that projects may struggle to meet their full potential.

The Minister will undoubtedly be aware that you can't buy Ugandan shillings and many other African currencies in the United Kingdom, and the most cost-efficient way for charities to transport funds to these countries is to physically take it there themselves in cash and then to exchange it on arrival. Not only is carrying cash in such large quantities potentially dangerous, but charity and community projects are at the mercy of high exchange fees, which makes costing and budget management extremely difficult. With this in mind, can the Minister confirm if she has considered the possibility of allowing these charities and community groups to draw down project funds directly in their respective countries, rather than running the risks of physically importing their finances?

I'm conscious that the Minister hasn't mentioned it, but, last week, I was able to listen to some of the talks at the annual Wales and Africa Health Links conference, GlobalCitizenship2021, and I was struck by the discussion on the maximising potential for future benefit report, which analyses health partnership relationships in relation to the Wales and Africa programme and the international work carried out by health staff in Wales. Not surprisingly, the report has criticisms, and it highlighted several areas that need improvement, and I would very much welcome the Minister’s comments on two of those points.

Firstly, in a survey conducted by the report, participants highlighted their concerns over barriers that are in place that reduce the likelihood of diaspora comminutes in Wales becoming involved in health partnership work. One of the fundamental issues identified, and I quote, is 'a sense of exclusion from a too-white international development sector'. Indeed, if we scratch the surface, as they say, we can find some element of truth in this. For example, all nine trustees of the Size of Wales, led by a former First Minister, Carwyn Jones, are white; the Wales in Africa Health Links Network has four out of six white trustees; and on the Hub Cymru Africa web page, 10 out of 12 of those listed are also white. Whilst I have no doubt that there is engagement with diaspora communities in Wales, and you have specifically mentioned it in your statement today, it is obvious why communities believe that they have no voice at the top table. Reflecting upon the Welsh Government’s pronouncements on creating and encouraging greater diversity in public life in Wales, I am keen to know what the Minister is actually doing to address this issue.

Secondly, as the report outlines, the proposals of the Welsh Government are supported by patchy and fragmented policy implementation, which creates an obvious gap between what the Welsh Government intend and actual practice. This is an issue that seems to come up time and time again with this Government. For example, after eight years of adoption, the charter for international health partnerships is still not fully implemented, because Welsh Government has failed to provide sufficient resources for organisations to dedicate responsibility for international work within their organisational structures—quite ironic, given that ‘international’ is included within the charter’s name. Moreover, despite the charter’s perceived benefits, there is a lack of communication strategy, which means organisations have not built the charter into their forward work plans. In fact, there is very limited awareness of the charter beyond the board level, clearly implying that few people think it’s worth talking about.

We know the benefits that international work can bring to the NHS, and there are dedicated people investing their time and energy in trying to make this work and to develop international health partnerships, but they’re being let down by this Government’s unhealthy obsession with overcomplicating everything. The maximising potential for future benefit report is littered with accusations that the Government lacks a clear strategy in international health, with no co-ordinated aims or objectives. Furthermore, you seem to have an almost psychotic compulsion to create more and more partnership agreements in the face of duplicating effort and the pleading of those involved to reduce the number of meetings they have to attend. This is shown by the mind-boggling interdependency chart shown in the report, which would give nightmares to even the most hardened horror movie enthusiast.

So, it begs the question as to why you are involved in this at all. The report clearly shows that the health partnership community is crying out for leadership and political will to resolve these issues. Therefore, as Minister for Social Justice, who is responsible for the Wales and Africa programme, the responsibility for addressing these issues is upon your shoulders. How do you propose to tackle these concerns? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n wych gweld bod y rhaglen Cymru ac Affrica yn parhau i fod o fudd i rai o wledydd tlotaf y byd, a bod cylch arall o gyllid ar raddfa fach wedi ei lansio. Mae hyn wedi bod yn ffynhonnell hanfodol o incwm i ddarparu cymorth a chefnogaeth i lawer o elusennau bach a grwpiau cymunedol ar gyfandir Affrica. A hoffwn i hefyd gofnodi fy niolch a fy nghefnogaeth i'r holl waith maen nhw’n ei wneud.

Gan fyfyrio ar y ffordd orau o sicrhau y cyllid grant mwyaf, hoffwn i godi mater trosi a chyfnewid arian cyfred, sy'n elfen hanfodol ar gyfer cyllido prosiectau dramor. Fel y gŵyr y Gweinidog, ac os defnyddiwn ni Uganda fel enghraifft, mae'r bunt Brydeinig dros y degawd diwethaf wedi bod yn werth unrhyw beth o 3,600 swllt Uganda i hyd at 5,700 swllt, a bydd y gwahaniaeth eithaf mawr hwn yn cael effaith ganlyniadol enfawr ar faint o arian y gall prosiect ei wario. Gall pum mil o bunnoedd, er enghraifft, fod yn werth unrhyw beth o 18 miliwn i 28 miliwn swllt, yn dibynnu ar ba bryd y caiff yr arian ei gyfnewid, ac mae hyn yn golygu y gallai prosiectau ei chael hi’n anodd cyflawni eu potensial llawn.

Mae'n sicr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol na allwch chi brynu swllt Uganda a llawer o arian Affricanaidd arall yn y Deyrnas Unedig, a'r ffordd fwyaf effeithlon o ran cost i elusennau drosglwyddo arian i'r gwledydd hyn yw trwy fynd ag ef yno eu hunain mewn arian parod yn gorfforol ac yna ei gyfnewid wrth gyrraedd. Yn ogystal â'r ffaith y gall cario arian parod mewn symiau mor fawr fod yn beryglus, mae prosiectau elusennol a chymunedol hefyd ar drugaredd ffioedd cyfnewid uchel, sy'n golygu ei bod yn anodd iawn pennu costau a rheoli cyllidebau. Gyda hyn mewn golwg, a all y Gweinidog gadarnhau p’un a yw wedi ystyried y posibilrwydd o ganiatáu i'r elusennau a'r grwpiau cymunedol hyn hawlio arian prosiect yn uniongyrchol yn eu priod wledydd, yn hytrach na rhedeg y risgiau o fewnforio eu harian yn gorfforol?

Rwy'n ymwybodol nad yw'r Gweinidog wedi sôn amdano, ond, yr wythnos diwethaf, cefais i wrando ar rai o'r trafodaethau yng nghynhadledd flynyddol Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, GlobalCitizenship2021, a chefais fy nharo gan y drafodaeth ar yr adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol, sy'n dadansoddi cysylltiadau partneriaeth iechyd mewn cysylltiad â'r rhaglen Cymru ac Affrica a'r gwaith rhyngwladol a wneir gan staff iechyd yng Nghymru. Nid yw'n syndod bod beirniadaeth yn yr adroddiad, a thynnodd sylw at sawl maes y mae angen eu gwella, a byddwn i'n croesawu'n fawr sylwadau'r Gweinidog ar ddau o'r pwyntiau hynny.

Yn gyntaf, mewn arolwg a gynhaliwyd gan yr adroddiad, tynnodd y cyfranogwyr sylw at eu pryderon ynghylch rhwystrau sydd ar waith sy'n lleihau'r tebygolrwydd y bydd cymunedau ar wasgar yng Nghymru yn cymryd rhan mewn gwaith partneriaeth iechyd. Un o'r materion sylfaenol a nodwyd, ac rwy’n dyfynnu, yw 'ymdeimlad o allgáu o sector datblygu rhyngwladol rhy wyn'. Yn wir, os byddwn yn crafu'r wyneb, fel maen nhw’n ei ddweud, gallwn ddod o hyd i ryw elfen o wirionedd yn hyn o beth. Er enghraifft, mae'r naw ymddiriedolwr ym Maint Cymru, dan arweiniad cyn Brif Weinidog Cymru, Carwyn Jones, yn wyn; mae gan Rwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru yn Affrica bedwar allan o chwe ymddiriedolwr gwyn; ac ar dudalen we Hub Cymru Africa, mae 10 allan o 12 o'r rhai hynny a restrir hefyd yn wyn. Er nad oes gen i amheuaeth bod ymgysylltiad â'r gymuned ar wasgar yng Nghymru, ac rydych chi wedi sôn yn benodol amdano yn eich datganiad heddiw, mae'n amlwg pam mae cymunedau'n credu nad oes ganddyn nhw lais ar y prif fwrdd. Gan fyfyrio ar ddatganiadau Llywodraeth Cymru ar greu ac annog mwy o amrywiaeth mewn bywyd cyhoeddus yng Nghymru, rwy'n awyddus i wybod beth mae'r Gweinidog yn ei wneud mewn gwirionedd i fynd i'r afael â'r mater hwn.

Yn ail, fel y mae'r adroddiad yn ei amlinellu, mae cynigion Llywodraeth Cymru yn cael eu hategu gan weithrediad polisi tameidiog a darniog, sy'n creu bwlch amlwg rhwng yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei fwriadu ac arfer gwirioneddol. Mae hwn yn fater sydd, ar bob golwg, yn codi dro ar ôl tro gyda'r Llywodraeth hon. Er enghraifft, ar ôl wyth mlynedd o'i mabwysiadu, nid yw'r siarter ar gyfer partneriaethau iechyd rhyngwladol yn cael ei gweithredu'n llawn o hyd, oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi methu â darparu digon o adnoddau i sefydliadau neilltuo cyfrifoldeb am waith rhyngwladol o fewn eu strwythurau sefydliadol—sy'n eithaf eironig, o gofio bod 'rhyngwladol' wedi ei gynnwys yn enw'r siarter. At hynny, er gwaethaf manteision canfyddedig y siarter, mae diffyg strategaeth gyfathrebu, sy'n golygu nad yw sefydliadau wedi cynnwys y siarter yn eu blaengynlluniau gwaith. Yn wir, prin iawn yw'r ymwybyddiaeth o'r siarter y tu hwnt i lefel y bwrdd, gan awgrymu'n glir mai ychydig o bobl sy'n credu ei bod yn werth siarad amdano.

Rydym yn gwybod am y manteision y gall gwaith rhyngwladol eu cynnig i'r GIG, ac mae pobl ymroddedig yn buddsoddi eu hamser a'u hegni i geisio gwneud i hyn weithio a datblygu partneriaethau iechyd rhyngwladol, ond maen nhw’n cael eu siomi gan obsesiwn afiach y Llywodraeth hon â gor-gymhlethu popeth. Mae'r adroddiad ar sicrhau’r potensial mwyaf posibl ar gyfer budd yn y dyfodol yn frith o gyhuddiadau nad oes gan y Llywodraeth strategaeth glir ym maes iechyd rhyngwladol ac nad oes dim nodau nac amcanion cydgysylltiedig. At hynny, mae'n ymddangos bod gennych gymhelliad seicotig bron i greu mwy a mwy o gytundebau partneriaeth yn wyneb dyblygu ymdrech a phledio'r rhai sy'n gysylltiedig i leihau nifer y cyfarfodydd y mae'n rhaid iddyn nhw eu mynychu. Dangosir hyn gan y siart rhyngddibyniaeth ysgubol sydd i’w weld yn yr adroddiad, a fyddai'n rhoi hunllefau hyd yn oed i'r gwyliwr ffilmiau arswyd mwyaf caled.

Felly, mae'n codi'r cwestiwn pam ydych chi'n ymwneud â hyn o gwbl. Mae'r adroddiad yn dangos yn glir bod y gymuned partneriaeth iechyd yn galw am arweinyddiaeth ac ewyllys wleidyddol i ddatrys y materion hyn. Felly, fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sy'n gyfrifol am y rhaglen Cymru ac Affrica, mae'r cyfrifoldeb dros fynd i'r afael â'r materion hyn ar eich ysgwyddau chi. Sut ydych chi’n bwriadu mynd i'r afael â'r pryderon hyn? Diolch.

15:50

Well, I thank the Member for his outline opening support for Wales and Africa and for the partnerships, which, of course, extend in every constituency, of which many Members here are very proud and which have received our all-important small grants funding.

Of course, you raise important points about conversion, exchange and currency issues, issues that, of course, affect all work to support international development, in terms of exchange rates and access to currencies, and that’s an important point, in terms of ensuring that our partner organisations can draw down the funding that, of course, we are sharing and allocating to meet their needs.

I’m very glad you were able to attend the Wales and Africa Health Links Network conference, which I also attended, as you know, and delivered a keynote speech last week. And the theme of this conference for colleagues was global citizenship. Of course, we had representation from all those health boards, the Welsh organisations and African partners, universities, and NHS and health workers from across the UK, who recognise the work that we are doing and the importance of it. And I think it is, actually, useful just to reflect on the strength of international learning opportunities. That scheme has been provided to nearly 200 people from Wales, with eight-week placements in either Lesotho, Uganda or Namibia, and they've assisted partner organisations with their efforts to deliver aspects of the UN sustainable development goals. If any of you have met people within our health boards who've actually taken—and, indeed, public services who've taken—part in this international learning opportunities scheme, you will know how transformational it is on a mutual-learning basis in terms of those opportunities.

It is very important that we look at the delivery and the support that is given as a result of our small grants programme and the work of Hub Cymru Africa, and I think, just in terms of looking at Hub Cymru Africa, supporting the Wales-Africa community, I mentioned the diaspora, and we work very closely together with the Wales and Africa Health Links Network, the Sub-Sahara Advisory Panel and Fair Trade Wales, and, just to give you one example, last month, Hub Cymru Africa received £40,000 from the Wales and Africa programme to deliver the women's empowerment project. And it is about empowerment that is so—. The Member draws important attention to the fact this is about empowering those communities and empowering, particularly, women, and that allows Welsh groups to contribute towards gender equality outcomes in Uganda.

I am disappointed in the fact that you don't seem to recognise the impact of the Wales and Africa programme for so many years. I just want to just remind the Member that the vision of the Welsh Government's Wales and Africa programme is to support Wales to be a globally responsible nation through building and growing sustainable partnerships, and it is actually delivering those sustainable partnerships in sub-Saharan Africa, or in the role of supporting our UN sustainable development goals. And, of course, there is a huge demand within Wales for an identifiably Welsh response to contributing to international development. And, of course, that response is because we see that we're supporting dozens of small civil society groups who work with African partners on education and on community needs, promoting health and well-being, culture, sport and business, like Jenipher's Coffi, and we are demonstrating the impact of our most successful sustainable development and climate change activities across Wales.

And I would hope that, as I said at the end of my statement, we would see that now is the time for us to come together, and particularly with COP26 and the challenge of climate change. You will have seen what's happening to Africa as a result of climate change, and I made the point in my statement: now is the time for us to do everything we can to share our resources and look to aid. So, I would ask you to raise with your UK Government the concerns that we have that both the UK Government abolished the Department for International Development and absorbed its budget into the Foreign and Commonwealth Office last year—and we knew that the world's poorest would suffer—and then reneged on the Conservative manifesto commitment, cutting £4 billion from the overseas budget, having a devastating effect on so many lives in the poorest of countries. And to give you one example, Bees for Development in Monmouth—their three-year £250,000 community partnership grant funding for work in Ethiopia has been cut as a result of the cuts from the overseas aid development budget. And, of course, that closes an important project, cutting 41 per cent from the budget. I hope you will listen to Jenipher, as she talks about her work today in Glasgow, at COP26. She's going to be talking about what it means for her to have the support of the Welsh Government and Wales and Africa in support of her work as a coffee grower in Uganda.

Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am ei gefnogaeth agoriadol amlinellol i'r rhaglen Cymru ac Affrica ac i'r partneriaethau, sydd, wrth gwrs, yn ymestyn i bob etholaeth, ac mae llawer o'r Aelodau yma yn falch iawn ohonyn nhw ac wedi derbyn ein cyllid grantiau bach hollbwysig.

Wrth gwrs, rydych chi’n codi pwyntiau pwysig am faterion trosi, cyfnewid ac arian cyfred, materion sydd, wrth gwrs, yn effeithio ar yr holl waith o gefnogi datblygiad rhyngwladol, o ran cyfraddau cyfnewid a mynediad at arian cyfred, ac mae hynny'n bwynt pwysig, o ran sicrhau y gall ein sefydliadau partner hawlio’r cyllid yr ydym ni, wrth gwrs, yn ei rannu ac yn ei ddyrannu i ddiwallu eu hanghenion.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi gallu mynd i gynhadledd Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, yr oeddwn i'n bresennol ynddi hefyd, fel y gwyddoch chi, a lle cyflwynais araith yr wythnos diwethaf. A thema'r gynhadledd hon i gyd-Aelodau oedd dinasyddiaeth fyd-eang. Wrth gwrs, cawsom gynrychiolaeth gan yr holl fyrddau iechyd hynny, sefydliadau Cymru a phartneriaid Affrica, prifysgolion, a gweithwyr iechyd a'r GIG o bob rhan o'r DU, sy'n cydnabod y gwaith yr ydym yn ei wneud a’i bwysigrwydd. Ac rwy'n credu ei bod hi, mewn gwirionedd, yn ddefnyddiol i fyfyrio ar gryfder cyfleoedd dysgu rhyngwladol. Mae'r cynllun hwnnw wedi ei ddarparu i bron i 200 o bobl o Gymru, gyda lleoliadau wyth wythnos naill ai yn Lesotho, Uganda neu Namibia, ac maen nhw wedi cynorthwyo sefydliadau partner yn eu hymdrechion i gyflawni agweddau ar nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Os oes unrhyw un ohonoch chi wedi cwrdd â phobl yn ein byrddau iechyd sydd wedi cymryd rhan mewn gwirionedd—ac, yn wir, gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi cymryd rhan—yn y cynllun cyfleoedd dysgu rhyngwladol hwn, byddwch chi'n gwybod pa mor drawsnewidiol ydyw ar sail cyd-ddysgu o ran y cyfleoedd hynny.

Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar y ddarpariaeth a'r cymorth a roddir o ganlyniad i'n rhaglen grantiau bach a gwaith Hub Cymru Africa, ac rwy'n credu, dim ond o ran edrych ar Hub Cymru Africa, cefnogi cymuned Cymru-Affrica, soniais am y gymuned ar wasgar, ac rydym ni'n cydweithio'n agos iawn â Rhwydwaith Cysylltiadau Iechyd Cymru ac Affrica, Panel Cynghori Is-Sahara a Masnach Deg Cymru, ac, i roi un enghraifft i chi, fis diwethaf, cafodd Hub Cymru Africa £40,000 gan y rhaglen Cymru ac Affrica i gyflawni'r prosiect grymuso menywod. Ac mae hynny yn ymwneud â grymuso felly—. Mae'r Aelod yn tynnu sylw pwysig at y ffaith bod hyn yn ymwneud â grymuso'r cymunedau hynny a grymuso, yn arbennig, menywod, ac mae hynny'n caniatáu i grwpiau o Gymru gyfrannu at ganlyniadau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn Uganda.

Rwyf i wedi siomi yn y ffaith nad yw'n ymddangos eich bod chi'n cydnabod effaith y rhaglen Cymru ac Affrica am gynifer o flynyddoedd. Hoffwn i atgoffa'r Aelod mai gweledigaeth rhaglen Cymru ac Affrica Llywodraeth Cymru yw cefnogi Cymru i fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang drwy ddatblygu a meithrin partneriaethau cynaliadwy, ac mae yn cyflawni'r partneriaethau cynaliadwy hynny yn Affrica Is-Sahara mewn gwirionedd, neu yn y swyddogaeth o gefnogi nodau datblygu cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig. Ac, wrth gwrs, mae galw enfawr yng Nghymru am ymateb Cymreig nodedig i gyfrannu at ddatblygu rhyngwladol. Ac, wrth gwrs, y rheswm am yr ymateb hwnnw yw ein bod ni'n gweld ein bod ni'n cefnogi dwsinau o grwpiau cymdeithas sifil bach sy'n gweithio gyda phartneriaid yn Affrica ar addysg ac ar anghenion cymunedol, gan hybu iechyd a lles, diwylliant, chwaraeon a busnes, fel Jenipher’s Coffi, ac rydym yn dangos effaith ein gweithgareddau datblygu cynaliadwy a newid yn yr hinsawdd mwyaf llwyddiannus ledled Cymru.

A byddwn i'n gobeithio, fel y dywedais i ar ddiwedd fy natganiad, y byddem ni'n gweld mai dyma'r amser i ni ddod at ein gilydd, ac yn enwedig gyda COP26 a'r her newid yn yr hinsawdd. Byddwch chi wedi gweld yr hyn sy'n digwydd i Affrica o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd, ac fe wnes i’r pwynt yn fy natganiad: nawr yw'r amser i ni wneud popeth o fewn ein gallu i rannu ein hadnoddau ac edrych ar roi cymorth. Felly, gofynnaf i chi godi gyda'ch Llywodraeth yn y DU y pryderon sydd gennym ni fod Llywodraeth y DU wedi diddymu'r Adran Datblygu Rhyngwladol ac wedi amsugno ei chyllideb i'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad y llynedd—ac roeddem ni'n gwybod y byddai rhai tlotaf y byd yn dioddef—ac yna troi yn ôl ar ymrwymiad maniffesto'r Ceidwadwyr, gan dorri £4 biliwn o'r gyllideb dramor, gan arwain at effaith ddinistriol ar gynifer o fywydau yn y gwledydd tlotaf. Ac i roi un enghraifft i chi, Bees for Development yn Nhrefynwy—mae eu cyllid grant partneriaeth gymunedol tair blynedd o £250,000 ar gyfer gwaith yn Ethiopia wedi ei dorri o ganlyniad i'r toriadau o'r gyllideb datblygu cymorth tramor. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n cau prosiect pwysig, gan dorri 41 y cant o'r gyllideb. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gwrando ar Jenipher, wrth iddi sôn am ei gwaith heddiw yn Glasgow, yn COP26. Mae hi'n mynd i fod yn sôn am yr hyn y mae'n ei olygu iddi gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r rhaglen Cymru ac Affrica i gefnogi ei gwaith fel tyfwr coffi yn Uganda.

15:55

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae nifer o bwyntiau pwysig yn cael eu codi gennych, ac roedd yn wych cael ein hatgoffa am yr holl gysylltiadau cryf sydd rhwng Cymru ac Affrica, a’r cyfoeth o brosiectau sydd yn cael eu gwireddu’n barod.

Fel y byddwch yn ymwybodol, mae ymgyrch Brechlyn y Bobl yn rhywbeth rydyn ni ym Mhlaid Cymru yn gyfan gwbl gefnogol ohono, a dwi'n cytuno’n llwyr gyda chi: mae diogelwch pawb yn ddibynnol ar bawb yn cael yr un cyfle i dderbyn y brechlyn, lle bynnag eu bod yn byw yn y byd, ac mae’n warth o beth nad yw Llywodraeth Prydain wedi gweithredu’n gynt ar hyn.

Mi oedd hi'n amlwg iawn bod Joel James wedi penderfynu peidio cyfeirio at y rhan yna o'ch datganiad chi, a dwi'n meddwl os gall pobl yn y Blaid Geidwadol sydd yma heddiw fynd â'r neges yna nôl i San Steffan mi fyddai hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i bawb ohonom ni.

I thank the Minister for the statement. A number of important points were raised by you, and it was great to be reminded of all the strong links that exist between Wales and Africa, and the wealth of projects that are already being realised.

As you'll be aware, the People's Vaccine campaign is something that we in Plaid Cymru fully support, and I agree with you entirely: everyone's safety does depend on everyone having the same chance of obtaining a vaccine, wherever they live in the world, and it is a disgrace that the British Government has not acted more quickly on this. 

It was very evident that Joel James had decided not to refer to that part of your statement, and I think that if the people in the Conservative Party who are here today can take that message back to Westminster that would make a genuine difference to all of us.

You noted in your statement, Minister, that the First Minister has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world. Are you able to advise what response the First Minister has received to this request and, in addition to making the call today, if you yourself have also written or will be writing to the UK Government on this matter? You would have our full support on this.

Of course, as you mentioned as well, the international aid cut by the UK Government, leading to the lowest it's been for nine years, with the cut to foreign aid spending totalling around £4 billion. This cut is not set to be reversed until 2024-25 at the earliest, and the impact will not only be felt in terms of the COVID response and recovery, but also, as you rightly outline, the detrimental impact on health in all sorts of different ways. To add to your examples, the World Health Organization’s global polio eradication initiative will lose essentially all of its UK funding, from £110 million to £5 million. Similarly, WaterAid have voiced concerns that this cut will mean at least three more years of dirty water and infant mortalities in vulnerable communities. UNICEF is also set to see its UK funding cut by 60 per cent. So, therefore, whilst we hope that the UK Government will change its mind, will the Welsh Government use the Wales and Africa programme to try and rectify the impact of these harsh aid cuts imposed by the UK Government and, if so, how?

And of course, this cut will also impact negatively on how these countries will be able to respond to the climate and nature emergency—something that you also referenced, Minister, as being absolutely essential in your statement—and it was good to hear that Welsh Government has been utilising opportunities created by COP26 to promote Wales as a globally responsible nation. Obviously, this was noted as an action as part of the Wales and Africa action plan, which also stated that COP26 would be an opportunity to forge new partnerships. I’d be interested to know what progress has been made by Welsh Government in realising these objectives so far. Obviously, COP26 is ongoing, so I would be grateful in the future for an update as well.

One of the key factors driving the global climate change and nature emergency, as we know, is deforestation and habitat loss. According to the recently published WWF Cymru, Size of Wales and RSPB Cymru study, 'Wales and Global Responsibility' report, an area equivalent to 40 per cent of the size of Wales is used overseas to grow commodities imported into Wales. For example, the average land required each year to produce Wales's demand for cocoa alone is equivalent to the size of Wrexham county or double the land area of Bridgend. Wales imports the majority of its cocoa from west African countries, where there are high risks of deforestation and social issues, while 55 per cent of cocoa import land falls in countries that are high or very high risk for deforestation and social issues. Also, the greenhouse gas emissions from the production of cocoa for Welsh imports totals about 68,800 tonnes of carbon dioxide each year. Does the Welsh Government have any plans to expand initiatives such as Coffee 2020 and Fair Do's/Siopa Teg to tackle deforestation and social issues associated with Wales's imports? And will the Welsh Government strengthen their economic contract and procurement policies to ensure that supply chains are free of deforestation and social exploitation?

As you stated, Minister, global extreme poverty went up in 2020, and if we are to be a truly globally responsible nation then we need action from all Governments, not just warm words. The future of our planet demands this from us.

Fe wnaethoch chi nodi yn eich datganiad, Gweinidog, fod y Prif Weinidog wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. A allwch chi roi gwybod pa ymateb mae'r Prif Weinidog wedi ei gael i'r cais hwn ac, yn ogystal â gwneud yr alwad heddiw, a ydych chi eich hun hefyd wedi ysgrifennu neu a fyddwch chi’n ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar y mater hwn? Byddai gennych ein cefnogaeth lawn ar hyn.

Wrth gwrs, fel y gwnaethoch chi sôn hefyd, mae'r cymorth rhyngwladol a dorrwyd gan Lywodraeth y DU, gan arwain at fod ar ei isaf ers naw mlynedd, gyda'r toriad i wariant cymorth tramor yn dod i gyfanswm o tua £4 biliwn. Ni fydd y toriad hwn yn cael ei wrthdroi tan 2024-25 ar y cynharaf, a bydd yr effaith hon nid yn unig yn cael ei theimlo o ran ymateb ac adfer ar ôl COVID, ond hefyd, fel yr ydych chi’n ei amlinellu'n briodol, yr effaith andwyol ar iechyd mewn pob math o wahanol ffyrdd. I ychwanegu at eich enghreifftiau, bydd menter dileu polio byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd, i bob pwrpas, yn colli ei holl gyllid yn y DU, o £110 miliwn i £5 miliwn. Yn yr un modd, mae WaterAid wedi lleisio pryderon y bydd y toriad hwn yn golygu o leiaf tair blynedd arall o ddŵr budr a marwolaethau babanod mewn cymunedau sy'n agored i niwed. Bydd UNICEF hefyd yn gweld toriad o 60 y cant i'w gyllid yn y DU. Felly, er ein bod yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn newid ei meddwl, a fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r rhaglen Cymru ac Affrica i geisio unioni effaith y toriadau cymorth llym hyn sydd wedi eu gosod gan Lywodraeth y DU ac, os felly, sut?

Ac wrth gwrs, bydd y toriad hwn hefyd yn effeithio'n negyddol ar sut y bydd y gwledydd hyn yn gallu ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur—rhywbeth y gwnaethoch chi hefyd gyfeirio ato, Gweinidog, fel rhywbeth cwbl hanfodol yn eich datganiad—ac roedd hi’n dda clywed bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn defnyddio cyfleoedd a grëwyd gan COP26 i hyrwyddo Cymru fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Yn amlwg, nodwyd hyn fel cam gweithredu yn rhan o gynllun gweithredu Cymru ac Affrica, a oedd hefyd yn nodi y byddai COP26 yn gyfle i greu partneriaethau newydd. Byddai'n dda gen i wybod pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran gwireddu'r amcanion hyn hyd yma. Yn amlwg, mae COP26 yn parhau, felly byddwn i'n ddiolchgar yn y dyfodol am ddiweddariad hefyd.

Un o'r ffactorau allweddol sy'n ysgogi newid yn yr hinsawdd byd-eang ac argyfwng natur, fel y gwyddom ni, yw datgoedwigo a cholli cynefinoedd. Yn ôl astudiaeth WWF Cymru, Maint Cymru ac RSPB Cymru a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yr adroddiad 'Cymru a Chyfrifoldeb Byd-eang', mae ardal sy'n cyfateb i 40 y cant o faint Cymru yn cael ei defnyddio dramor i dyfu nwyddau sy’n cael eu mewnforio i Gymru. Er enghraifft, mae'r tir cyfartalog sydd ei angen bob blwyddyn i gynhyrchu galw Cymru am goco yn unig yn cyfateb i faint sir Wrecsam neu ddwywaith arwynebedd tir Pen-y-bont ar Ogwr. Mae Cymru'n mewnforio y rhan fwyaf o'i goco o wledydd gorllewin Affrica, lle mae risgiau uchel o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol, tra bod 55 y cant o dir mewnforio coco i'w weld mewn gwledydd lle mae risg uchel neu uchel iawn o ddatgoedwigo a materion cymdeithasol. Hefyd, mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr o gynhyrchu coco ar gyfer mewnforion Cymru yn dod i gyfanswm o tua 68,800 tunnell o garbon deuocsid bob blwyddyn. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ehangu mentrau fel Coffi 2020 a Fair Do's/Siopa Teg i fynd i'r afael â datgoedwigo a materion cymdeithasol sy'n gysylltiedig â mewnforion Cymru? Ac a fydd Llywodraeth Cymru yn cryfhau ei pholisïau contract economaidd a chaffael i sicrhau bod cadwyni cyflenwi yn rhydd o ddatgoedwigo a chamfanteisio cymdeithasol?

Fel y gwnaethoch chi ei nodi, Gweinidog, cynyddodd tlodi eithafol byd-eang yn 2020, ac os ydym ni am fod yn genedl wirioneddol gyfrifol yn fyd-eang, yna mae angen gweithredu gan bob Llywodraeth, nid geiriau cynnes yn unig. Mae dyfodol ein planed yn gofyn am hyn gennym ni.

16:00

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. I'm very grateful for your support for my statement today. You started by raising the issue about access to vaccines. I will repeat again what I said in terms of vaccination rates in sub-Saharan Africa averaging only 6 per cent. And the point that we all make is that none of us is safe until all of us are safe, and we are global citizens and we have those responsibilities. It's a huge obstacle to stopping the world emerging from the pandemic. Yes, the First Minister has written and has urged the UK Government to accelerate the supply of vaccines to the developing world. He's written to the former Foreign Secretary, and has written to the new Foreign Secretary as well, to ensure that we get our voice heard clearly at the UK Government. And I've made that call again—and I'm quoting the People's Vaccine Alliance—because we are throwing away vaccines. We can't send the vaccines abroad ourselves, but we can help in terms of reaching out and saying, 'Well, what is it?' And I've already described many ways in which we're supporting our partners in Africa.

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cefnogaeth i fy natganiad heddiw. Fe wnaethoch chi ddechrau drwy godi'r mater ynghylch mynediad i frechlynnau. Byddaf i'n ailadrodd eto yr hyn a ddywedais o ran cyfraddau brechu yn Affrica Is-Sahara ar gyfartaledd o 6 y cant yn unig. A'r pwynt yr ydym ni i gyd yn ei wneud yw nad yw'r un ohonom ni'n ddiogel nes bod pob un ohonom ni'n ddiogel, ac rydym yn ddinasyddion byd-eang ac mae gennym ni'r cyfrifoldebau hynny. Mae'n rhwystr enfawr i atal y byd rhag dod allan o'r pandemig. Ydy, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu ac wedi annog Llywodraeth y DU i gyflymu'r cyflenwad o frechlynnau i'r byd datblygol. Mae wedi ysgrifennu at y cyn-Ysgrifennydd Tramor, ac mae wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor newydd hefyd, i sicrhau bod ein llais yn cael ei glywed yn glir yn Llywodraeth y DU. Ac rwyf i wedi gwneud yr alwad honno eto—ac rwy'n dyfynnu Cynghrair Brechu'r Bobl—oherwydd ein bod ni'n taflu brechlynnau i ffwrdd. Ni allwn anfon y brechlynnau dramor ein hunain, ond fe allwn ni helpu o ran estyn allan a dweud, 'Wel, beth ydyw?' Ac rwyf i eisoes wedi disgrifio sawl ffordd yr ydym yn cefnogi ein partneriaid yn Affrica.

I just want to give you an example of the Phoenix Project again with Cardiff University. Many of you will know Professor Judith Hall who leads that partnership. We were able to give a grant of £125,000 to roll out a vaccination programme in Namibia—this was from us to enable them to do that work, which was crucial; it's their programme, it's enabling them—because they have a major COVID-19 vaccination resistance, especially among the vulnerable, remote and disadvantaged communities. But what they did—. In partnership, the Namibian Ministry of Health and Social Services, the University of Namibia and Cardiff University have co-produced help, promotion and awareness campaigns for 90,000 of the most disadvantaged people, and that included disabled people, elderly people and prison inmates, and then they were able, in Namibia, to deliver the vaccination programme itself, saving many lives. But also, the People's Vaccine Alliance is a coalition of organisations and activists. It's campaigning for a people's vaccine for COVID-19. And I thank you for your support for this, because this should be based on that shared knowledge and making it freely available to everyone. It's a global common good, and it's also backed by past and present world leaders, health experts, faith leaders and economists.

I think it is very important that we look at all of the issues around deforestation and the work that's been—. There's so much of a profile about this in the last few days and the last week in COP26. To look at the Mbale tree programme in Uganda, which clearly demonstrates our commitment to tackling change. It's about climate justice, isn't it? Rural Ugandans who've done very little to cause the climate change that is now causing them so many problems. So, this is an Ugandan-led project—we're helping some of the very poorest people in the world adapt to climate change—delivered by the Size of Wales charity in partnership with the Welsh Government. It's a Mount Elgon tree-growing enterprise, locally delivered and for local NGOs in the Mbale region of eastern Uganda.

And what's very important in terms of the tree planting as well is to link this to the work that's being undertaken in other parts of our Africa with our support, which is addressing the very key points you make about deforestation and reforestation. So, if you look at the Ogongo indigenous forest park project, that's another collaboration between Cardiff University, the Phoenix Project and the University of Namibia, supporting reforestation in the Ogongo indigenous forest park, working in partnership, again, creating 100 hectares of restored woodland in the far north of Namibia. And that's about establishing a whole ecosystem in an area that was once green and fertile, and it's about encouraging this self-sustaining project to take this forward in partnership with the Phoenix Project. Again, the Bore community forest in Kenya, we've been supporting over the last 13 years, and that's again a locally managed project to plant 2.4 million climate-cooling, tropical trees, expanding current annual capacity, with 1 million seedlings distributed to 3,000 family farmers and 460 schools. This is, again, a very large expansion in terms of addressing these issues.

It's very important that we look to ways in which we can link our procurement policy to the importance in terms of supply chains and recognise that this has to be ethical. We have a code of practice on ethical procurement that we've developed, and that has an impact and, of course, is important as we take forward our social partnership and procurement Bill, new legislation, in the near future.

So, I just want to again say that Africa has been hit by COVID-19 and climate change. We see the first climate change famine in Madagascar, but we see a professor from Bangor University working in Madagascar to address these issues. So, we've got experts and we've got partners across Wales who are working to address these issues, and, of course, it is about sustainability, and it's about a partnership approach that will deliver the transformational change with our partners, alongside our partners.

Hoffwn roi enghraifft i chi o Brosiect Phoenix eto gyda Phrifysgol Caerdydd. Bydd llawer ohonoch chi'n adnabod yr Athro Judith Hall sy'n arwain y bartneriaeth honno. Roeddem ni'n gallu rhoi grant o £125,000 i gyflwyno rhaglen frechu yn Namibia—roedd hyn gennym i'w galluogi nhw i wneud y gwaith hwnnw, a oedd yn hollbwysig; eu rhaglen nhw ydyw, mae'n eu galluogi—oherwydd bod ganddyn nhw ymwrthedd mawr i frechu COVID-19, yn enwedig ymysg y cymunedau agored i niwed, anghysbell a difreintiedig. Ond yr hyn a wnaethon nhw—. Mewn partneriaeth, mae Gweinyddiaeth Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Namibia, Prifysgol Namibia a Phrifysgol Caerdydd wedi cyd-gynhyrchu ymgyrchoedd cymorth, hyrwyddo ac ymwybyddiaeth i 90,000 o'r bobl fwyaf difreintiedig, ac roedd hynny'n cynnwys pobl anabl, pobl oedrannus a charcharorion, ac yna roedden nhw, yn Namibia, yn gallu darparu'r rhaglen frechu ei hun, gan achub llawer o fywydau. Ond hefyd, mae cynghrair the People's Vaccine yn glymblaid o sefydliadau ac ymgyrchwyr. Mae'n ymgyrchu dros frechlyn pobl ar gyfer COVID-19. A diolch i chi am eich cefnogaeth i hyn, oherwydd dylai hyn fod yn seiliedig ar yr wybodaeth gyffredin honno a sicrhau ei bod ar gael am ddim i bawb. Mae er lles cyffredinol byd-eang, ac mae hefyd yn cael ei gefnogi gan arweinwyr y byd yn y gorffennol a'r presennol, arbenigwyr iechyd, arweinwyr ffydd ac economegwyr.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni edrych ar yr holl faterion sy'n ymwneud â datgoedwigo a'r gwaith sydd wedi bod—. Mae cymaint o broffil i hyn yn ystod y dyddiau diwethaf a'r wythnos ddiwethaf yn COP26. I edrych ar raglen goed Mbale yn Uganda, sy'n dangos yn glir ein hymrwymiad i fynd i'r afael â newid. Mae'n ymwneud â chyfiawnder hinsawdd, onid yw? Pobl wledig Uganda sydd wedi gwneud ychydig iawn i achosi'r newid yn yr hinsawdd sydd bellach yn achosi cymaint o broblemau iddyn nhw. Felly, mae hwn yn brosiect a arweinir gan Uganda—rydym ni'n helpu rhai o'r bobl dlotaf yn y byd i addasu i newid yn yr hinsawdd—wedi ei ddarparu gan elusen Maint Cymru mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru. Mae'n fenter tyfu coed Mount Elgon, a ddarperir yn lleol ac ar gyfer cyrff anllywodraethol lleol yn rhanbarth Mbale yn nwyrain Uganda.

A'r hyn sy'n bwysig iawn o ran plannu coed hefyd yw cysylltu hyn â'r gwaith sy'n cael ei wneud mewn rhannau eraill o Affrica gyda'n cymorth ni, sy'n mynd i'r afael â'r pwyntiau allweddol iawn yr ydych chi'n eu gwneud am ddatgoedwigo ac ailgoedwigo. Felly, os edrychwch ar brosiect parc coedwig frodorol Ogongo, mae hynny'n gydweithrediad arall rhwng Prifysgol Caerdydd, Prosiect Phoenix a Phrifysgol Namibia, sy'n cefnogi gwaith ailgoedwigo ym mharc coedwig frodorol Ogongo, gan weithio mewn partneriaeth, unwaith eto, a chreu 100 hectar o goetir wedi ei adfer yng ngogledd pellaf Namibia. Ac mae hynny'n ymwneud â sefydlu ecosystem gyfan mewn ardal a oedd unwaith yn wyrdd ac yn ffrwythlon, ac mae'n ymwneud ag annog y prosiect hunangynhaliol hwn i fwrw ymlaen â hyn mewn partneriaeth â Phrosiect Phoenix. Unwaith eto, coedwig gymunedol Bore yn Kenya, rydym ni wedi bod yn ei chefnogi dros y 13 mlynedd diwethaf, ac mae hwn unwaith eto yn brosiect a reolir yn lleol i blannu 2.4 miliwn o goed trofannol, sy'n oeri'r hinsawdd, gan ehangu'r capasiti blynyddol presennol, gydag 1 miliwn o hadau wedi eu dosbarthu i 3,000 o ffermwyr teuluol a 460 o ysgolion. Mae hyn, unwaith eto, yn ehangiad mawr iawn o ran mynd i'r afael â'r materion hyn.

Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn ni gysylltu ein polisi caffael â phwysigrwydd cadwyni cyflenwi a chydnabod bod yn rhaid i hyn fod yn foesegol. Mae gennym ni god ymarfer ar gaffael moesegol yr ydym ni wedi ei ddatblygu, ac mae hynny'n cael effaith ac, wrth gwrs, mae'n bwysig wrth i ni fwrw ymlaen â'n Bil partneriaeth a chaffael cymdeithasol, deddfwriaeth newydd, yn y dyfodol agos.

Felly, hoffwn i ddweud eto fod Affrica wedi ei tharo gan COVID-19 a newid yn yr hinsawdd. Rydym yn gweld y newyn newid hinsawdd cyntaf ym Madagascar, ond rydym ni'n gweld athro o Brifysgol Bangor yn gweithio ym Madagascar i fynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, mae gennym ni arbenigwyr ac mae gennym ni bartneriaid ledled Cymru sy'n gweithio i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac, wrth gwrs, mae'n ymwneud â chynaliadwyedd, ac mae'n ymwneud â dull partneriaeth a fydd yn cyflawni'r newid trawsnewidiol gyda'n partneriaid, ochr yn ochr â'n partneriaid.

16:10

First of all, I'm delighted that Jenipher Sambazi has gone to Glasgow to put the views of Ugandans to COP. I just hope she's still there when I get there tomorrow night, because she is completely amazing, as those of us who were privileged to meet her before the pandemic—and just a wonderful advocate for her community and the work they're doing.

But I'm still trying to process the information that you have shared with us about the vaccines, because I raised this with the health Minister a few months ago, and I was assured, or I was given the impression that all the AstraZeneca that we had previously used in Wales was now going to go to Africa, which seemed to me entirely the right place for it. So, are we saying that the UK Government has actually banned the use of the vaccines that we might have used in Wales that we had decided should go to Africa? Because it really is a very, very uncomfortable situation, I feel, in myself, having had a booster last week, when I read that only 2 per cent of people in Kenya have had a vaccine, and that would include, therefore, health workers who are trying to look after people with COVID not being protected in any way. So, this is just the most uncomfortable situation, which really just highlights the very unequal world we all live in. So, this is completely unacceptable, and where is the media on telling everybody about this? Hello, guys, you really do need to be promoting this; this is a really, really important issue. If the UK Government is refusing to act, then they need to be required to speak on why they're refusing to act.

A couple of specific questions: you talk about the menstrual products that Teams4U are sending to Africa, and I just wondered if you could tell us whether these are reusable menstrual products, because reusable menstrual products are an essential ingredient of ensuring that girls stay in school once they reach puberty. But I accept that if you haven't got clean running water, you're going to have to use disposables, with all the problems that they cause about disposal. So, it seems to me that—. I spoke about this to Jenipher Sambazi two years ago, and we need to ensure that all the communities that we're working with in Africa have access to reusable menstrual products that they are making themselves. It's not rocket science: people just need the basic design and how to do it and the materials in order to do it, but it's a fantastically important feminist issue.

On tree planting, how is our tree-planting programme diversifying diets, because coffee is a useful export crop, but it's not the basis for a healthy, varied diet? Therefore, it seems to me that if we are profiting from the wonderful Ugandan coffee, we need to be ensuring that there are other products that reinforce the health and well-being of the communities that make them for us.

And I think that may be the last thing that I had. Thank you very much for your statement. I think this is a really important issue. I think, on the booster programme, we clearly collectively need to shout out loud that it is completely unacceptable that the UK Government has not stepped up to the plate on this important issue. Not only do they cut everything that DFID was famous for in providing really good development aid, but they just absorb it into the foreign office to promote the union jack. It is a total disaster. 

Yn gyntaf, rwy'n falch iawn bod Jenipher Sambazi wedi mynd i Glasgow i roi barn pobl Uganda i COP. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n dal i fod yno pan fyddaf i'n cyrraedd yno nos yfory, oherwydd ei bod hi'n gwbl anhygoel, fel y rhai ohonom a gafodd y fraint o'i chyfarfod cyn y pandemig—ac yn eiriolwr gwych dros ei chymuned a'r gwaith maen nhw’n ei wneud.

Ond rwy'n dal i geisio prosesu'r wybodaeth rydych chi wedi ei rhannu â ni am y brechlynnau, oherwydd codais hyn gyda'r Gweinidog iechyd ychydig fisoedd yn ôl, a chefais sicrwydd, neu cefais yr argraff bod yr holl AstraZeneca yr oeddem ni'n ei ddefnyddio’n flaenorol yng Nghymru yn mynd i fynd i Affrica yn awr, a oedd yn ymddangos i mi fel y lle iawn ar ei gyfer. Felly, ydym ni’n dweud bod Llywodraeth y DU wedi gwahardd defnyddio'r brechlynnau y gallem ni fod wedi eu defnyddio yng Nghymru yr oeddem ni wedi penderfynu y dylen nhw fynd i Affrica? Gan ei  bod hi'n sefyllfa wirioneddol anghyfforddus iawn, iawn, rwyf i’n teimlo, ynof i fy hun, ar ôl cael brechlyn atgyfnerthu yr wythnos diwethaf, pan ddarllenais mai dim ond 2 y cant o bobl yn Kenya sydd wedi cael brechlyn, a byddai hynny'n cynnwys, felly, bod gweithwyr iechyd sy'n ceisio gofalu am bobl â COVID heb eu diogelu mewn unrhyw ffordd. Felly, dyma'r sefyllfa fwyaf anghyfforddus, sy'n tynnu sylw yn wirioneddol at y byd anghyfartal iawn yr ydym ni i gyd yn byw ynddo. Felly, mae hyn yn gwbl annerbyniol, a ble mae'r cyfryngau i ddweud wrth bawb am hyn? Helo, bobl, mae gwir angen i chi fod yn hyrwyddo hyn; mae hwn yn fater gwirioneddol bwysig. Os yw Llywodraeth y DU yn gwrthod gweithredu, yna mae angen ei bod yn ofynnol iddi siarad ynghylch pam ei bod yn gwrthod gweithredu.

Un neu ddau o gwestiynau penodol: rydych chi’n sôn am y cynhyrchion mislif y mae Teams4U yn eu hanfon i Affrica, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym a yw'r rhain yn gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio, gan fod cynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio yn elfen hanfodol o sicrhau bod merched yn aros yn yr ysgol ar ôl iddyn nhw gyrraedd y glasoed. Ond rwy'n derbyn, os nad oes gennych chi ddŵr rhedeg glân, y bydd yn rhaid i chi ddefnyddio rhai untro, gyda'r holl broblemau y maen nhw’n eu hachosi i'w gwaredu. Felly, mae'n ymddangos i mi—. Siaradais am hyn â Jenipher Sambazi ddwy flynedd yn ôl, ac mae angen i ni sicrhau bod yr holl gymunedau yr ydym yn gweithio gyda nhw yn Affrica yn gallu cael gafael ar gynhyrchion mislif y gellir eu hailddefnyddio maen nhw’n eu gwneud eu hunain. Nid yw hynny’n gymhleth iawn: y cyfan sydd ei angen ar bobl yw dyluniad sylfaenol a sut i'w wneud a'r deunyddiau er mwyn ei wneud, ond mae'n fater ffeministaidd hynod bwysig.

O ran plannu coed, sut mae ein rhaglen plannu coed yn amrywio deiet, gan fod coffi'n gnwd allforio defnyddiol, ond nid yw'n sail i ddeiet iach ac amrywiol? Felly, mae'n ymddangos i mi, os ydym yn elwa ar goffi gwych Uganda, fod angen i ni fod yn sicrhau bod cynhyrchion eraill sy'n atgyfnerthu iechyd a lles y cymunedau sy'n eu gwneud i ni.

Ac rwy'n credu efallai mai dyna'r peth olaf oedd gen i. Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn. Rwy'n credu, o ran y rhaglen atgyfnerthu, ei bod yn amlwg bod angen i ni weiddi'n groch gyda'n gilydd ei bod yn gwbl annerbyniol nad yw Llywodraeth y DU wedi camu i'r adwy ar y mater pwysig hwn. Nid yn unig maen nhw’n torri popeth yr oedd yr Adran Datblygu Rhyngwladol yn enwog amdano o ran darparu cymorth datblygu da iawn, ond maen nhw’n ei amsugno i'r swyddfa dramor i hyrwyddo jac yr undeb. Mae'n drychineb llwyr.

16:15

Thank you very much, Jenny Rathbone. Can I just start by echoing your admiration and support for Jenipher, who is actually speaking, probably as we speak, this afternoon in Glasgow? Jenipher's Coffi is a project that is a partnership between a Cardiff fair-trade shop, Fair Do's, which I mentioned earlier on, Ferrari's coffee roasters in Pontyclun, the Wales Co-operative Centre and a Ugandan coffee co-operative. It is a partnership that imports top-quality fair-trade and organic coffee. Many of us here today will remember Jenipher's visits to the Senedd, and recognise that this is now being imported into Wales and is highly regarded, particularly as a result of Ferrari's coffee roasters' impact on that coffee. But also, of course, this goes back to your point and question about tree planting. The organic coffee is grown by our tree-planting partners. She's talking about that this afternoon. It's a great way for us to help the Ugandan farmers, as they face the climate crisis, but also she heads up this project in Uganda, leading the way for women and their communities. She is coming to Cardiff, and has been before she went to Glasgow, and I hope that she will be able to come and meet with colleagues and Members across the Chamber again next week. 

You do raise an important point about access to vaccines. We cannot, unfortunately, export or give our vaccines. I've given you an example with the Namibian project where we can help facilitate the vaccination programme in different ways. As you know, we've done what we can in terms of providing equipment, PPE, but also oxygen, where we were asked, 'Well, what can you do?' It is important that we don't just say, 'Well, we can't do this, so we're not doing anything.' We've got to do what we can do practically. But actually, the vaccine programme is delivered through the global mechanism, COVAX. The UK Government has the influence on COVAX to answer our questions about why we are not ensuring that the vaccine that we've got is properly shared. It is intolerable that it is being destroyed. It's appalling that it's being destroyed, and I'm glad that we can raise that point here today. I think the People's Vaccine alliance is important. I'm sure Members will want to find out more about this.

There are other issues about the vaccine as well, which relate to cost. Because if you actually look at Pfizer, it's selling its COVID-19 vaccine candidate for around $39 for two doses, at around an 80 per cent profit margin. And, of course, this puts it beyond the reach of all but the wealthiest of countries. So, it's important that we do take these points back, that we make these issues available, that people are aware of how we can influence COVAX and the UK Government. Developing countries' governments must increase financing for the health service so that they can deliver the vaccine when it's available. And let's just reflect on the fact that vaccination is one of the most successful health victories in human history. 

I have answered some questions about the importance of the tree-planting schemes that we're already supporting, and your points about sustainability are crucial, as indeed are your points about the work that we're doing in terms of menstrual well-being and period products. Certainly, this is something where we're just going out for some more gender-based projects coming through the small grants schemes, where we're looking particularly at gender issues. Some of those projects that we're already funding, and certainly the reusable approach, I think will be a key part of that ecological and sustainable objective.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. A gaf i ddechrau drwy adleisio eich edmygedd a'ch cefnogaeth i Jenipher, sy'n siarad mewn gwirionedd, yn ôl pob tebyg wrth i ni siarad, y prynhawn yma yn Glasgow? Mae Jenipher’s Coffi yn brosiect sy'n bartneriaeth rhwng siop masnach deg Caerdydd, Fair Do's, y soniais amdani'n gynharach, rhostwyr coffi Ferrari ym Mhont-y-clun, Canolfan Cydweithredol Cymru a chydweithfa coffi o Uganda. Mae'n bartneriaeth sy'n mewnforio coffi masnach deg ac organig o'r radd flaenaf. Bydd llawer ohonom ni yma heddiw yn cofio ymweliadau Jenipher â'r Senedd, ac yn cydnabod bod hyn bellach yn cael ei fewnforio i Gymru ac yn uchel ei barch, yn enwedig o ganlyniad i effaith rhostwyr coffi Ferrari ar y coffi hwnnw. Ond hefyd, wrth gwrs, mae hyn yn mynd yn ôl at eich pwynt a'ch cwestiwn ynglŷn â phlannu coed. Mae'r coffi organig yn cael ei dyfu gan ein partneriaid plannu coed. Mae hi'n sôn am hynny y prynhawn yma. Mae'n ffordd wych i ni helpu ffermwyr Uganda, wrth iddyn nhw wynebu'r argyfwng hinsawdd, ond hi hefyd sy'n arwain y prosiect hwn yn Uganda, gan arwain y ffordd i fenywod a'u cymunedau. Mae hi yn dod i Gaerdydd, ac mae wedi bod cyn iddi fynd i Glasgow, ac rwy'n gobeithio y bydd hi'n gallu dod i gwrdd â chyd-Aelodau ac Aelodau ar draws y Siambr eto yr wythnos nesaf.

Rydych chi yn codi pwynt pwysig am fynediad i frechlynnau. Yn anffodus, ni allwn allforio na rhoi ein brechlynnau. Rwyf i wedi rhoi enghraifft i chi gyda phrosiect Namibia lle gallwn helpu i hwyluso'r rhaglen frechu mewn gwahanol ffyrdd. Fel y gwyddoch chi, rydym ni wedi gwneud yr hyn a allwn o ran darparu offer, cyfarpar diogelu personol, ond hefyd ocsigen, pan ofynnwyd i ni, 'Wel, beth allwch chi ei wneud?' Mae'n bwysig nad ydym ni'n dweud, 'Wel, allwn ni ddim gwneud hyn, felly nid ydym yn gwneud dim.' Mae'n rhaid i ni wneud yr hyn y gallwn ei wneud yn ymarferol. Ond mewn gwirionedd, darperir y rhaglen frechu drwy'r mecanwaith byd-eang, COVAX. Gan Lywodraeth y DU mae'r dylanwad ar COVAX i ateb ein cwestiynau ynghylch pam nad ydym yn sicrhau bod y brechlyn sydd gennym yn cael ei rannu'n briodol. Mae'n annioddefol ei fod yn cael ei ddinistrio. Mae'n warthus ei fod yn cael ei ddinistrio, ac rwy'n falch y gallwn ni godi'r pwynt hwnnw yma heddiw. Rwy'n credu bod cynghrair The People's Vaccine yn bwysig. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn dymuno cael gwybod mwy am hyn.

Mae materion eraill yn ymwneud â'r brechlyn hefyd, sy'n ymwneud â chost. Oherwydd os edrychwch chi ar Pfizer mewn gwirionedd, mae'n gwerthu ei ymgeisydd brechlyn COVID-19 am tua $39 am ddau ddos, sy'n tua 80 y cant o elw. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn ei roi y tu hwnt i gyrraedd pob gwlad ond y cyfoethocaf. Felly, mae'n bwysig ein bod yn mynegi'r pwyntiau hyn, ein bod yn sicrhau bod y materion hyn ar gael, bod pobl yn ymwybodol o sut y gallwn ni ddylanwadu ar COVAX a Llywodraeth y DU. Mae'n rhaid i lywodraethau gwledydd datblygol gynyddu'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth iechyd er mwyn iddyn nhw allu darparu'r brechlyn pan fydd ar gael. A gadewch i ni fyfyrio ar y ffaith mai brechu yw un o'r buddugoliaethau iechyd mwyaf llwyddiannus mewn hanes dynol.

Rwyf wedi ateb rhai cwestiynau ynglŷn â phwysigrwydd y cynlluniau plannu coed yr ydym ni eisoes yn eu cefnogi, ac mae eich pwyntiau ynglŷn â chynaliadwyedd yn hollbwysig, fel yn wir yw eich pwyntiau ynglŷn â'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud o ran lles mislifol a chynhyrchion mislif. Yn sicr, mae hyn yn rhywbeth lle rydym yn mynd allan am fwy o brosiectau ar sail rhywedd sy'n dod drwy'r cynlluniau grantiau bach, lle rydym yn edrych yn arbennig ar faterion rhywedd. Rwy'n credu y bydd rhai o'r prosiectau hynny yr ydym ni eisoes yn eu hariannu, ac yn sicr y dull cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio, yn rhan allweddol o'r amcan ecolegol a chynaliadwy hwnnw.

16:20

Thank you, Minister, for your detailed statement about COVID and climate change, aiding nations who need it most, standing by our principles and standing by our friends. Can the Minister confirm how much the Welsh Government has spent over the past 15 years supporting this programme, not just through grant allocations, but also in terms of the cost of employing officials in Government? Can the Minister set out in detail how the objectives of the Government's international strategy to grow the economy by increasing exports and attracting inward investment has been achieved through this programme and whether the people of Wales have any tangible benefit? Lastly, has the Government commissioned an independent evaluation of this programme to ensure value for money? Thank you very much.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad manwl am COVID a newid yn yr hinsawdd, cynorthwyo gwledydd sydd ei angen fwyaf, cadw'n driw i'n hegwyddorion a sefyll gyda’n ffrindiau. A all y Gweinidog gadarnhau faint mae Llywodraeth Cymru wedi ei wario dros y 15 mlynedd diwethaf yn cefnogi'r rhaglen hon, nid yn unig drwy ddyraniadau grant, ond hefyd o ran y gost o gyflogi swyddogion mewn Llywodraeth? A all y Gweinidog nodi'n fanwl sut y cyflawnwyd amcanion strategaeth ryngwladol y Llywodraeth i dyfu'r economi drwy gynyddu allforion a denu mewnfuddsoddiad drwy'r rhaglen hon ac a oes unrhyw fudd pendant i bobl Cymru? Yn olaf, a yw'r Llywodraeth wedi comisiynu gwerthusiad annibynnol o'r rhaglen hon i sicrhau gwerth am arian? Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much, Altaf Hussain, and thank you for your support of the Wales and Africa programme. What is very clear is that this is a 15-year programme—I remember it being launched in this Chamber by former First Minister Rhodri Morgan—and it is a programme that has been hugely successful in terms of its impact. We have a very small Wales and Africa team in the Welsh Government to take this forward, but it has formed part of the international strategy, which was published in 2020 before you joined us. Many of the new Members will know that we have an international strategy with action plans, and the Wales and Africa programme is one of the action plans.

Certainly, I can provide more information on the total spend over the last 15 years.FootnoteLink But I think you've given me the opportunity to again remind our Members and to inform you of the impact of some of the funding that we have given, particularly in responding to the COVID-19 pandemic. The three large grants that we awarded through the extra £1 million allocated to the Wales and Africa programme in March of this year included United Purpose from Cardiff. That was a £600,000 grant for the rapid emergency response in Nigeria, the Gambia, Senegal and Guinea; it reached 4.4 million people. And also, Teams4U in Wrexham is a very important partnership; Members in north Wales will be aware of this. The charity provided £125,000 grant funding for improving sanitation, menstrual provision and health facilities and schools in Uganda in response to COVID-19—hot running water plumbed directly into operating theatres, two 24/7 health centres seeing up to 300 patients daily, covering all aspects of community healthcare, including HIV testing and treatment, TB treatment, immunisation, family planning, general care, antenatal and postnatal care. This is a partnership between the people of Wrexham and Uganda, with Teams4U. And, you know, the feedback has been that healthcare workers, particularly women and girls, feel a lot safer using these facilities than the old ones, which were often outside and in unlit areas.

I just want to say that this is working with Governments as well as local projects. So, the Mbale Regional Referral Hospital I mentioned—I will say that when we were able to provide support for the provision of oxygen, the new oxygen plant, which is being planned by the Ministry of Health in Uganda, will be complemented by our contribution. And also the fact that the impact of the investments that we've made have meant that people have actually said—and it's good to have a quote from a beneficiary of the water, sanitation and hygiene project—'I used to fear going to the latrine on my night shift as I would have to move out of the ward, and it was very dark outside. Now, I can use the inside toilet and I'm safe and it does not take me away from the patients.' That's Lydia, from Mukongoro health centre. So, this is the impact that our funding and our support for Wales and Africa makes. 

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, a diolch am eich cefnogaeth i'r rhaglen Cymru ac Affrica. Yr hyn sy'n glir iawn yw bod hon yn rhaglen 15 mlynedd— rwy’n ei chofio’n cael ei lansio yn y Siambr hon gan y cyn Brif Weinidog Rhodri Morgan—ac mae'n rhaglen sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus o ran ei heffaith. Mae gennym ni dîm Cymru ac Affrica bach iawn yn Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â hyn, ond mae wedi bod yn rhan o'r strategaeth ryngwladol, a gafodd ei chyhoeddi yn 2020 cyn i chi ymuno â ni. Bydd llawer o'r Aelodau newydd yn gwybod bod gennym ni strategaeth ryngwladol gyda chynlluniau gweithredu, ac mae'r rhaglen Cymru ac Affrica yn un o'r cynlluniau gweithredu.

Yn sicr, gallaf roi rhagor o wybodaeth am gyfanswm y gwariant dros y 15 mlynedd diwethaf.FootnoteLink Ond rwy'n credu eich bod chi wedi rhoi'r cyfle i mi atgoffa ein Haelodau eto a'ch hysbysu am effaith rhywfaint o'r cyllid yr ydym ni wedi ei roi, yn enwedig wrth ymateb i bandemig COVID-19. Roedd y tri grant mawr y gwnaethom eu dyfarnu drwy'r £1 miliwn ychwanegol a gafodd ei ddyrannu i'r rhaglen Cymru ac Affrica ym mis Mawrth eleni yn cynnwys United Purpose o Gaerdydd. Roedd hwnnw'n grant o £600,000 ar gyfer yr ymateb brys cyflym yn Nigeria, y Gambia, Senegal a Guinea; cyrhaeddodd 4.4 miliwn o bobl. A hefyd, mae Teams4U yn Wrecsam yn bartneriaeth bwysig iawn; bydd yr Aelodau yn y gogledd yn ymwybodol o hyn. Darparodd yr elusen gyllid grant o £125,000 ar gyfer gwella glanweithdra, darpariaeth mislif a chyfleusterau iechyd ac ysgolion yn Uganda mewn ymateb i COVID-19—dŵr poeth yn rhedeg wedi'i blymio'n uniongyrchol i theatrau llawdriniaeth, dwy ganolfan iechyd 24/7 sy'n trin hyd at 300 o gleifion bob dydd, gan gwmpasu pob agwedd ar ofal iechyd cymunedol, gan gynnwys profion a thriniaeth HIV, triniaeth TB, imiwneiddio, cynllunio teulu, gofal cyffredinol, gofal cynenedigol ac ôl-enedigol. Mae hon yn bartneriaeth rhwng pobl Wrecsam ac Uganda, gyda Teams4U. A, wyddoch chi, yr adborth a gafwyd yw bod gweithwyr gofal iechyd, yn enwedig menywod a merched, yn teimlo'n llawer mwy diogel yn defnyddio'r cyfleusterau hyn na'r hen rai, a oedd yn aml y tu allan ac mewn ardaloedd heb olau.

Hoffwn i ddweud bod hyn yn gweithio gyda Llywodraethau yn ogystal â phrosiectau lleol. Felly, mae Ysbyty Atgyfeirio Rhanbarthol Mbale y gwnes i sôn amdano—byddaf i yn dweud, pan oeddem yn gallu darparu cymorth ar gyfer darparu ocsigen, y bydd y peiriant ocsigen newydd, sy'n cael ei gynllunio gan y Weinyddiaeth Iechyd yn Uganda, yn cael ei ategu gan ein cyfraniad ni. A hefyd y ffaith bod effaith y buddsoddiadau yr ydym ni wedi eu gwneud wedi golygu bod pobl wedi dweud mewn gwirionedd—ac mae'n dda cael dyfyniad gan fuddiolwr y prosiect dŵr, glanweithdra a hylendid—'Roedd arfer bod ofn arnaf i fynd i'r tŷ bach ar fy sifft nos oherwydd byddai'n rhaid i mi symud allan o'r ward, ac roedd yn dywyll iawn y tu allan. Nawr, rwy'n gallu defnyddio'r toiled y tu mewn ac rwy'n ddiogel ac nid yw'n mynd â fi oddi wrth y cleifion.’ Dyna Lydia, o ganolfan iechyd Mukongoro. Felly, dyma'r effaith mae ein cyllid a'n cymorth i'r rhaglen Cymru ac Affrica yn ei chael.

16:25

Diolch, Llywydd. I can certainly say, having been to Mbale myself, that the programme for Africa money is money well spent, because the health links, the educational links between that region of Uganda and PONT, for example, in Pontypridd in Wales were so strong, and both countries and areas gained very much from the reciprocal relationship and exchange visits. It was so heart-warming to see the schoolchildren dancing together as well as the staff there in Mbale at particular events, and of course all the fundraising that went on back in Wales for new classrooms and new facilities. So, there was the health sector, there was the education sector, there was the Gumutindo fair-trade coffee co-op, and all the community development work that went on around the subsistence farming as well. There were so many strands to it, it just showed the value of this programme, and it's really pleasing that we've had 15 years now of Wales for Africa doing this very good work, and recognising that Wales is lucky—we're lucky to be part of the peaceful, relatively prosperous world, and that does give us a moral responsibility to work with other countries that are not in those favourable circumstances to help them, and by doing so we also help ourselves. And of course it's part of that internationalisation of Wales that I think has been a strong feature of devolution since 1999, and is a thoroughly good thing for everybody in our country. 

More locally for me now, we have Love Zimbabwe, who are doing some really good work in that part of Africa, and they tell me that there are some issues, just as the Minister has mentioned, obviously around the pandemic and, indeed, climate change. So, as far as climate change is concerned, those new factors that farmers have to take into account are really worrying them and making it more difficult for them to produce the food that they rely on, and there is a real worry about increasing crop failure. At the same time, during the pandemic they found it more difficult to import food into the country as well, so there are great difficulties there that have to be recognised. And they're not really in a very good position to estimate the number of COVID cases, I'm told, because lateral flow tests cost around £25, which obviously very many people are unable to afford. So, that aspect of identifying cases is problematic in Zimbabwe, and that has made it difficult to know the extent of infection in the country. 

There's also an issue with vaccination. I was told only around 1 million out of about 15 million have been vaccinated, and the vaccine being used is the Chinese one, which is not recognised by the UK Government, which itself creates a number of difficulties. So, I would be grateful, Minister, if in your contact and joint work with UK Government you could help to make those points. I think it has been very, very disappointing that the current UK Government has broken with that consensus to maintain international development funding for the developing world. I think it's entirely wrong-headed, misplaced, immoral, and indeed counterproductive in terms of what UK Government say their objective is. I hope very much that they will rethink, even at this late stage, and adopt a more moral and defensible policy and approach.

The other matter I would mention, Minister, is Somaliland, because we do have quite a number of people, in Cardiff particularly, but also Newport, with links to Somalia and Somaliland. Somaliland has made great strides in proving itself to be a functioning democracy and committed to stability and progressive development in the country. But obviously they have great difficulties with COVID, as do the rest of the world, and more so because of the great poverty in the country. So, I know we have developing links with Somaliland, Minister, and I would be grateful if you could say a little bit about how Welsh Government sees that relationship evolving and developing, particularly in light of the current difficulties with the pandemic.