Y Cyfarfod Llawn
Plenary
06/10/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, y prynhawn yma i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this afternoon's Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma yw cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf, sydd i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, gan Natasha Asghar.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Climate Change, and the first question, to be answered by the Deputy Minister, is to be asked by Natasha Asghar.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog trafnidiaeth fwy gwyrdd? OQ56949
1. What action is the Welsh Government taking to encourage greener transport? OQ56949
Thank you for the question. Our strategy for encouraging greener transport is clearly set out in 'Llwybr Newydd: the Wales Transport Strategy 2021', which reiterates our determination to achieve more active travel, greater use of public transport and low-emission vehicles, and creating closer links between land-use planning and transport in line with the clean air plan for Wales.
Diolch am eich cwestiwn. Mae ein strategaeth ar gyfer annog trafnidiaeth fwy gwyrdd wedi'i nodi'n glir yn 'Llwybr Newydd: Strategaeth Drafnidiaeth Cymru 2021', sy'n ailadrodd ein hymrwymiad i gyflawni mwy o deithio llesol, mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus a cherbydau allyriadau isel, a chreu cysylltiadau agosach rhwng cynlluniau defnydd tir a thrafnidiaeth yn unol â'r cynllun aer glân i Gymru.
Thanks, Deputy Minister. I have a feeling you enjoyed that question. Surveys by the Federation of Small Businesses in Wales show that many firms are looking to adopt electric vehicles in the next five to 10 years, which is great news. However, at present, the cost of electric vehicles and the lack of charging infrastructure are key barriers to businesses wishing to decarbonise transport. This cost runs the risk of leaving small businesses out of the EV system, whereas larger organisations may have greater resources to include this new technology in their working environments. What plan do you have, Deputy Minister, to incentivise the shift to electric vehicles by introducing tax incentives or scrappage schemes as has happened previously?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Mae gennyf deimlad eich bod wedi mwynhau'r cwestiwn hwnnw. Mae arolygon gan y Ffederasiwn Busnesau Bach yng Nghymru yn dangos bod llawer o gwmnïau'n awyddus i ddefnyddio cerbydau trydan yn ystod y pump i 10 mlynedd nesaf, sy'n newyddion gwych. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, mae cost cerbydau trydan a diffyg seilwaith gwefru yn rhwystrau allweddol i fusnesau sy'n dymuno datgarboneiddio trafnidiaeth. Golyga'r gost hon fod busnesau bach mewn perygl o gael eu gadael allan o'r system gerbydau trydan, tra bo gan sefydliadau mwy o faint fwy o adnoddau, o bosibl, i gyflwyno'r dechnoleg newydd hon yn eu hamgylcheddau gwaith. Pa gynllun sydd gennych, Ddirprwy Weinidog, i gymell y newid i gerbydau trydan drwy gyflwyno cymhelliadau treth neu gynlluniau sgrapio fel sydd wedi digwydd yn y gorffennol?
Thank you for the important question, and clearly we’re in a transition from the internal combustion engine to electric cars, and the UK Government have said that, by the end of the decade, you won’t be able to buy petrol or diesel cars. So, this is a scheme that we’ll need to work closely with the UK Government on, because as to your question on scrappage schemes and tax incentives, that is clearly something that the UK Government needs to be doing. It’s not something that we have the ability to do. But there are a range of things that we can do and, working with local authorities, we’re about to publish our electric vehicle charging action plan in the coming weeks, and that sets out a series of practical things that we are doing.
In terms of the point about the affordability of the vehicles and the availability currently of the infrastructure, clearly, we’re at the first wave of development. They’re expensive because they’re brand-new cars. There is yet not a second-hand car market developed, so, over time, that clearly will change. In terms of the charging infrastructure, Wales has got about 2 per cent of electric vehicles and we’ve got about 3.5 per cent of the public charging infrastructure. So, as that demand curve sharpens, as it is showing increasing signs of doing, we clearly need to increase the charging infrastructure. That’s something that’s going to be led by the private sector. The Government doesn’t provide petrol stations; I don’t expect it to be providing electric charging at scale. What we should be focusing on is looking at where the market is going to be failing, particularly for rural areas, just as we have with broadband, and taking an outside-in approach. So, we absolutely have a role to play, but it’s a role to play with many others.
Diolch am eich cwestiwn pwysig, ac yn amlwg, rydym mewn cyfnod o newid o'r motor tanio mewnol i geir trydan, ac mae Llywodraeth y DU wedi dweud na fyddwch yn gallu prynu ceir petrol neu ddiesel erbyn diwedd y degawd. Felly, mae hwn yn gynllun y bydd angen inni weithio'n agos arno gyda Llywodraeth y DU, oherwydd ar eich cwestiwn ynglŷn â chynlluniau sgrapio a chymelliadau treth, mae hynny'n amlwg yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth y DU fod yn ei wneud. Nid yw'n rhywbeth y mae gennym allu i'w wneud. Ond mae ystod o bethau y gallwn eu gwneud, a chan weithio gydag awdurdodau lleol, rydym ar fin cyhoeddi ein cynllun gweithredu ar gyfer gwefru cerbydau trydan yn ystod yr wythnosau nesaf, ac mae hwnnw'n nodi cyfres o bethau ymarferol yr ydym yn eu gwneud.
Ar y pwynt ynghylch fforddiadwyedd y cerbydau ac argaeledd y seilwaith ar hyn o bryd, yn amlwg, rydym ar y don gyntaf o ddatblygu. Maent yn ddrud am eu bod yn geir newydd sbon. Nid oes marchnad wedi datblygu eto ar gyfer ceir ail-law, felly, dros amser, bydd hynny'n newid, yn amlwg. O ran y seilwaith gwefru, mae gan Gymru oddeutu 2 y cant o gerbydau trydan ac mae gennym oddeutu 3.5 y cant o'r seilwaith gwefru cyhoeddus. Felly, wrth i gromlin y galw godi, fel y mae'n dangos arwyddion cynyddol o wneud, mae'n amlwg fod angen inni gynyddu'r seilwaith gwefru. Mae hynny'n rhywbeth a gaiff ei arwain gan y sector preifat. Nid yw'r Llywodraeth yn darparu gorsafoedd petrol; nid wyf yn disgwyl iddi ddarparu cyfleusterau gwefru ar raddfa fawr. Dylem ganolbwyntio ar edrych ar ble fydd y farchnad yn methu, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig, fel sy'n digwydd gyda band eang, a mabwysiadu ymagwedd 'o'r tu allan i mewn'. Felly, mae gennym rôl i'w chwarae yn sicr, ond mae'n rôl i'w chwarae gyda llawer o rai eraill.
Could I first of all welcome the investment in that charging infrastructure that we’re now going to see within the Bridgend area, which is £450,000 being invested in kerbside parking charging facilities? That is really welcome. But would the Minister agree with me that, actually, greener transport is also tied up with what we do with moving people into active transport as well? And would he welcome the fact that the cross-party group, which I have the privilege of chairing and which many Members here are on, with the active travel group, will be launching next Tuesday in Penyrheol school in Gorseinon, with the headteacher and with the pupils there, the toolkit for schools to move to active travel? Because that's the secret not only to children moving to cycling and walking to school, but also their parents not driving their children to school as well, and choosing to walk with them and to find alternative means. So, it's lifting cars off the road as well as moving to electric cars.
Yn gyntaf, a gaf fi groesawu'r buddsoddiad y byddwn yn ei weld yn y seilwaith gwefru yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr, sef y £450,000 a fuddsoddir mewn cyfleusterau gwefru ar gyfer lleoedd parcio ar ymyl y palmant? Mae hynny i'w groesawu'n fawr. Ond a fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod trafnidiaeth fwy gwyrdd hefyd yn cysylltu â'r hyn a wnawn gydag annog pobl i ddewis teithio llesol hefyd? Ac a fyddai’n croesawu’r ffaith y bydd y grŵp trawsbleidiol, y caf y fraint o’i gadeirio ac y mae llawer o'r Aelodau yma'n aelodau ohono, yn lansio'r pecyn cymorth i ysgolion newid i deithio llesol gyda’r grŵp teithio llesol ddydd Mawrth nesaf yn ysgol Penyrheol yng Ngorseinon, gyda’r pennaeth a'r disgyblion yno? Oherwydd dyna'r gyfrinach nid yn unig i sicrhau bod plant yn newid i feicio a cherdded i'r ysgol, ond hefyd i sicrhau nad yw rhieni'n gyrru eu plant i'r ysgol, ac yn dewis cerdded gyda hwy a dod o hyd i ddulliau amgen. Felly, mae a wnelo hyn â dod â cheir oddi ar y ffordd yn ogystal â newid i geir trydan.
I think that's an absolutely central point—we don't want simply to transfer the existing fleet of cars from petrol and diesel over to electric; we want fewer cars on the road, for all sorts of reasons that cars cause harm. But we want to give people choice, and we can do that by providing electric car clubs—something I'm very keen on—with communities having easy access to a car club so they don't need to own multiple cars in the family. But also, we're looking at shifting—. This is what modal shift is about—moving from cars to others, public transport and, for local journeys, active travel.
And I must commend Huw Irranca-Davies for the work and leadership he's shown through the active travel group. For newer Members, who are still getting to grips with cross-party groups, I would say the cross-party group on active travel is among the most effective, and that is in large part because of the cross-party buy-in, the fact that it brings groups from around Wales together, and then for the close relationship Huw Irranca-Davies has with the Government, feeding that challenge through to Ministers to try and get change. And I'm very pleased that you are launching the toolkit for schools, because, clearly, disrupting the current pattern of journeys to school is an essential part of achieving modal shift, and I wish him luck with that launch.
Credaf fod hwnnw'n bwynt hollbwysig—rydym am wneud mwy na newid y fflyd bresennol o geir o fod yn geir petrol a diesel i fod yn geir trydan; rydym yn awyddus i weld llai o geir ar y ffordd, am bob math o resymau fod ceir yn achosi niwed. Ond rydym am roi dewis i bobl, a gallwn wneud hynny drwy ddarparu clybiau ceir trydan—rhywbeth rwy'n awyddus iawn i'w weld—gyda chymunedau'n cael mynediad hawdd at glwb ceir fel nad oes angen iddynt fod yn berchen ar fwy nag un car yn y teulu. Ond hefyd, rydym yn edrych ar newid—. Dyma yw hanfod newid dulliau teithio—newid o geir i ddulliau eraill, trafnidiaeth gyhoeddus, a theithio llesol ar gyfer teithiau lleol.
Ac mae'n rhaid imi ganmol Huw Irranca-Davies am y gwaith a'r arweinyddiaeth y mae wedi'i dangos drwy'r grŵp teithio llesol. I'r Aelodau mwy newydd, sy'n dal i ymgynefino â grwpiau trawsbleidiol, byddwn yn dweud bod y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol ymhlith y mwyaf effeithiol, ac mae hynny i raddau helaeth oherwydd y cyfranogiad trawsbleidiol, y ffaith ei fod yn dod â grwpiau o bob rhan o Gymru ynghyd, ac oherwydd y berthynas agos sydd gan Huw Irranca-Davies â'r Llywodraeth, wrth iddo fwydo'r her honno i Weinidogion er mwyn ceisio sicrhau newid. Ac rwy'n falch iawn eich bod yn lansio'r pecyn cymorth i ysgolion, oherwydd yn amlwg, mae addasu'r patrwm presennol o deithiau i'r ysgol yn rhan hanfodol o newid dulliau teithio, a phob lwc iddo gyda'r lansiad hwnnw.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd metro gogledd Cymru? OQ56973
2. Will the Minister provide an update on the progress of the north Wales metro? OQ56973
Yes. I recently agreed a further £9.3 million of funding to local authorities and Transport for Wales for projects supporting the development and delivery of the north Wales metro, including enhancements to active travel, bus and rail infrastructure across the north.
Gwnaf. Yn ddiweddar, cytunais i roi £9.3 miliwn yn ychwanegol o gyllid i awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru ar gyfer prosiectau sy'n cefnogi'r gwaith o ddatblygu a darparu metro gogledd Cymru, gan gynnwys gwelliannau i'r seilwaith bysiau, rheilffyrdd a theithio llesol ar draws y gogledd.
Thank you, Deputy Minister, for your updates on the progress of the north Wales metro. And I'm sure Members from across the Chamber will welcome the speeding up of this project, actually, and the benefits it could have for the people of north Wales. Initially, these plans were proposed in 2016, for delivery in around 2035—so, a nearly 20-year timescale to see a north Wales metro take place. I'm not sure that's acceptable any more, and certainly in times of a climate emergency and encouraging more people onto public transport. So, I'd ask the Deputy Minister what he will do to speed up this programme of work and see this programme of work expand in north Wales.
Diolch am eich diweddariadau ar gynnydd metro gogledd Cymru, Ddirprwy Weinidog. Ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn falch o weld y gwaith ar y prosiect hwn yn cyflymu, a'r buddion y gallai eu darparu i bobl gogledd Cymru. Cynigiwyd y cynlluniau hyn gyntaf yn 2016, i'w cyflawni oddeutu 2035—felly amserlen o bron i 20 mlynedd ar gyfer cyflawni metro gogledd Cymru. Nid wyf yn siŵr a yw hynny'n dderbyniol mwyach, yn sicr, a ninnau mewn argyfwng hinsawdd ac yn ceisio annog mwy o bobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog beth y bydd yn ei wneud i gyflymu'r rhaglen waith ac i sicrhau ei bod yn ehangu yng ngogledd Cymru.
Thank you. Well, the metros in different parts of Wales are at different ranges of development. The south Wales metro, for example, is more advanced, and it's a massively complex project. The one in north Wales is a different mix of modes—there are fewer train lines than you have in the south Wales Valleys, for example, and so bus has a far greater role to play, as does active travel. I think one of the challenges we have is the capacity of local authorities. I had a meeting with local authority leaders this morning, along with the rest of my Cabinet colleagues, and we discussed this—how we can use the corporate joint committees to pool knowledge and know-how and people to try and create extra capacity, working alongside Transport for Wales.
Again, we have an example in Newport, where the Burns delivery unit has created a model where Transport for Wales, the local authority and the Welsh Government are working cheek by jowl to deliver the schemes set out in the Burns report. And that, I think, could be a model for the north. I had a meeting with the North Wales Economic Ambition Board transport sub-group—that's a mouthful, isn't it—on Friday morning, in which I discussed this very challenge, and I asked them to think about how they'd be willing to pool resources together and how we could help them, both to fund that and to make sure it's operationalised. But the north Wales metro, I think, has got huge potential. It will happen in phases, but, given the imperative of acting on climate change and achieving modal shift, it is a key development for the region.
Diolch. Wel, mae'r metros, mewn gwahanol rannau o Gymru, ar wahanol gamau datblygu. Mae metro de Cymru, er enghraifft, wedi datblygu ymhellach, ac mae'n brosiect hynod gymhleth. Mae'r un yng ngogledd Cymru yn gymysgedd gwahanol o ddulliau teithio—mae llai o reilffyrdd nag sydd gennych yng Nghymoedd de Cymru, er enghraifft, felly mae gan fysiau rôl fwy o lawer i'w chwarae, fel sydd gan deithio llesol. Credaf mai un o'r heriau sydd gennym yw capasiti awdurdodau lleol. Cefais gyfarfod ag arweinwyr awdurdodau lleol y bore yma, ynghyd â gweddill fy nghyd-aelodau o'r Cabinet, a buom yn trafod hyn—sut y gallwn ddefnyddio’r cyd-bwyllgorau corfforedig i ddod â gwybodaeth ac arbenigedd a phobl at ei gilydd i geisio creu capasiti ychwanegol, gan weithio ochr yn ochr â Trafnidiaeth Cymru.
Unwaith eto, mae gennym enghraifft yng Nghasnewydd, lle mae uned gyflawni Burns wedi creu model lle mae Trafnidiaeth Cymru, yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn cydweithio'n agos iawn i gyflawni'r cynlluniau a nodwyd yn adroddiad Burns. A chredaf y gallai hynny fod yn fodel ar gyfer y gogledd. Cefais gyfarfod ag is-grŵp trafnidiaeth Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru—dyna i chi lond ceg—fore dydd Gwener, lle bûm yn trafod yr union her hon, a gofynnais iddynt feddwl sut y byddent yn barod i gyfuno eu hadnoddau a sut y gallem eu helpu i ariannu hynny ac i sicrhau ei fod yn cael ei weithredu. Ond credaf fod gan fetro gogledd Cymru botensial enfawr. Bydd yn digwydd fesul cam, ond o ystyried pa mor hanfodol yw gweithredu ar newid hinsawdd a newid dulliau teithio, mae'n ddatblygiad allweddol ar gyfer y rhanbarth.
As a Flintshire councillor, and previous streetscene and highways cabinet member, and also a member of the committee you mentioned earlier, I'm aware of the significant funding across the region—metro funding. However, to raise awareness and increase engagement across north Wales, we need to have delivery of the distinctive metro branding linking the stations, bus transport, cycle routes and park-and-rides that Welsh Government have funded, working with local authorities. Also, artists' impressions of proposed new stations would be really good as well. It would just help raise awareness and increase engagement with our communities of the work that's taking place and is due to take place in the future. Would the Deputy Minister provide an update regarding the metro branding and signage that I believe Transport for Wales were to lead on in 2021? Thank you.
Fel cynghorydd yn sir y Fflint, a chyn-aelod o'r cabinet dros wasanaethau stryd a phriffyrdd, ac aelod hefyd o'r pwyllgor y sonioch chi amdano yn gynharach, rwy'n ymwybodol o'r cyllid sylweddol ledled y rhanbarth—cyllid ar gyfer y metro. Fodd bynnag, er mwyn codi ymwybyddiaeth a chynyddu ymgysylltiad ar draws gogledd Cymru, mae angen inni sicrhau bod gennym frand arbennig i gysylltu gorsafoedd y metro, trafnidiaeth ar fysiau, llwybrau beicio, a'r gwasanaethau parcio a theithio y mae Llywodraeth Cymru wedi'u hariannu, gan weithio gydag awdurdodau lleol. Byddai argraff arlunydd o'r gorsafoedd newydd arfaethedig yn dda iawn hefyd. Byddai'n helpu i godi ymwybyddiaeth a chynyddu ymgysylltiad â'n cymunedau ynghylch y gwaith sydd ar y gweill a'r gwaith a fydd yn mynd rhagddo yn y dyfodol. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi diweddariad ynglŷn ag arwyddion a brand y metro, gwaith yr oedd Trafnidiaeth Cymru i fod i arwain arno yn 2021? Diolch.
Well, thank you for the question, and I certainly agree with you that branding imagery is really important to generate an excitement amongst people that change is coming, and to give people faith that change is coming too. So, I take the point on board. I am discussing this with TfW around the south Wales metro, so I promise to add that to the conversations I'm having and keep the Member updated; I think it's a strong point she makes.
Wel, diolch am eich cwestiwn, ac rwy'n sicr yn cytuno â chi fod delweddau brand yn bwysig iawn i ennyn cynnwrf ymysg pobl fod newid yn dod, ac i roi ffydd i bobl fod newid yn dod hefyd. Felly, rwy'n derbyn y pwynt. Rwy'n trafod hyn gyda Trafnidiaeth Cymru yng nghyswllt metro de Cymru, felly rwy'n addo ychwanegu hynny at y sgyrsiau rwy'n eu cael ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod; credaf fod ei phwynt yn un cryf.
I thank my colleague from across the Chamber, Mr Rowlands, for tabling this important question, and I do agree with my colleague Carolyn Thomas as well because it is an important question. It's important that the north Wales metro delivers for generations to come, and it is that transport network, as the Minister agrees, that north Wales does deserve.
For residents in Alyn and Deeside, this is about delivering the Flintshire corridor to act as a spine of the north Wales metro, but it's also about creating key transport hubs to achieve a fully integrated, multimodal system. Does the Minister agree with me that delivering the Flintshire corridor is essential to ensure residents in my community of Alyn and Deeside will benefit from the north Wales metro, a very important project?
Diolch i fy nghyd-Aelod ar ochr arall y Siambr, Mr Rowlands, am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn, ac rwy'n cytuno hefyd â fy nghyd-Aelod, Carolyn Thomas, oherwydd mae'n gwestiwn pwysig. Mae'n bwysig fod metro gogledd Cymru yn darparu ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, a dyma'r rhwydwaith trafnidiaeth y mae gogledd Cymru yn ei haeddu, fel y cytuna'r Gweinidog.
I drigolion Alun a Glannau Dyfrdwy, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod coridor sir y Fflint yn gweithredu fel asgwrn cefn i fetro gogledd Cymru, ond mae hefyd yn ymwneud â chreu canolfannau trafnidiaeth allweddol i gyflawni system aml-ddull a chwbl integredig. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod creu coridor sir y Fflint yn hanfodol i sicrhau y bydd trigolion fy nghymuned, Alun a Glannau Dyfrdwy, yn elwa o fetro gogledd Cymru, sy'n brosiect pwysig iawn?
Well, I ought to commend the Member on his ingenuity of trying to present this in this way. Of course, the Flintshire corridor is a 13 km, two-lane dual carriageway, so it's not immediately apparent to me that it's an integral part of the north Wales metro, and also it is covered by the roads review scheme, and I couldn't pre-empt what decisions they make, because, obviously, as part of the review, new road schemes do have a role. We're not ruling out any new road building, but it should not be the default solution to any transport problems. I think that needs to be the big change. So, I anticipate seeing far fewer road schemes, and that those road schemes that are taken forward have a very clear criteria and reason for them. Whether or not the Flintshire corridor meets those tests is something that the roads review scheme will be looking at over the next year.
Wel, dylwn ganmol yr Aelod am ei ddyfeisgarwch yn ceisio cyflwyno'r mater yn y ffordd hon. Wrth gwrs, ffordd ddeuol ddwy lôn 13 cilometr yw coridor sir y Fflint, felly nid yw'n gwbl amlwg i mi ei bod yn rhan annatod o fetro gogledd Cymru, ac mae hefyd wedi'i chynnwys yng nghynllun yr adolygiad ffyrdd, ac ni allaf ragweld pa benderfyniadau y byddant yn eu gwneud, oherwydd yn amlwg, fel rhan o'r adolygiad, mae rôl gan gynlluniau ffyrdd newydd. Nid ydym yn diystyru adeiladu ffyrdd newydd, ond ni ddylai fod yn ateb diofyn i unrhyw broblem drafnidiaeth. Credaf mai dyna'r newid mawr sydd ei angen. Felly, rwy'n rhagweld gweld llai o lawer o gynlluniau ffyrdd, ac y bydd meini prawf a rhesymau clir iawn dros y cynlluniau ffyrdd a gaiff eu datblygu. Bydd cynllun yr adolygiad ffyrdd yn edrych i weld a yw coridor sir y Fflint yn bodloni'r profion hynny dros y flwyddyn nesaf.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Minister, as you'll know, over recent months I've been extremely concerned about the number of river pollution incidents. I know I'm not alone in this, as many pollution incidents have been raised with me on a regular basis. Now, let me be clear, and for avoidance of doubt, I am certainly not pointing the finger of blame at our farmers. Now, having undertaken research, I am concerned about the number of releases by Dŵr Cymru made through each combined sewer overflow over the last four years. The findings are actually very startling. The number of spills recorded by Welsh Water using the 12/24 block counting method in 2018 were 48,158; 2019—73,517; 2020—104,482, and to date this year, 59,275. As I have repeatedly said, and many in our group have echoed, one pollution incident is one too many. Now, whilst the data for this year needs to be quality assured, the figures indicate that the total duration of all spills prior to processing through the 12/24-hour counting method is 516,270.5 hours. So, if you divide that by 24, we reach the startling fact that Wales has seen 21,511 days' worth of non-stop spills this year alone. So, would you agree with me, Minister, that the combined overflow situation in Wales can now be considered as a crisis? Thank you.
Diolch, Lywydd. Weinidog, fel y gwyddoch, dros y misoedd diwethaf, rwyf wedi bod yn hynod bryderus ynghylch nifer yr achosion o lygredd afon. Gwn nad fi yw'r unig un, gan fod nifer o achosion o lygredd wedi'u dwyn i fy sylw'n rheolaidd. Nawr, gadewch imi ddweud yn glir, ac er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, yn sicr, nid wyf yn pwyntio bys at ein ffermwyr. Nawr, ar ôl gwneud gwaith ymchwil, rwy’n poeni am nifer y gollyngiadau gan Dŵr Cymru a wnaed drwy bob gorlif carthffosiaeth cyfunol dros y pedair blynedd diwethaf. Mae'r canfyddiadau'n frawychus iawn. Nifer y gollyngiadau a gofnodwyd gan Dŵr Cymru gan ddefnyddio'r dull cyfrif blociau 12/24 yn 2018 oedd 48,158; 2019—73,517; 2020—104,482, a hyd yn hyn eleni, 59,275. Fel rwyf wedi'i ddweud dro ar ôl tro, ac fel y mae nifer yn ein grŵp wedi adleisio, mae un achos o lygredd yn un yn ormod. Nawr, er bod angen sicrhau ansawdd y data ar gyfer eleni, mae'r ffigurau'n dangos bod cyfanswm yr holl ollyngiadau cyn prosesu drwy'r dull cyfrif 12/24 awr yn 516,270.5 awr. Felly, os rhannwch hynny â 24, down at y ffaith syfrdanol fod Cymru wedi cael gwerth 21,511 diwrnod o ollyngiadau di-stop eleni yn unig. Felly, a fyddech yn cytuno, Weinidog, y gellir ystyried y sefyllfa mewn perthynas â gorlifoedd cyfunol yng Nghymru yn argyfwng bellach? Diolch.
Well, Janet, you make a very good point, which is that there are a number of reasons why we need to look at water pollution incidents across Wales, and, of course, they're not all attributed to a single source. So, we all need to work together in Team Wales to make sure that we reduce any kind of pollution incidents that affect our water tables, our river waters, our inland waters or, indeed, our coastal waters, and we need to do that together. So, all sectors need to work hard to do that. Our agriculture and farming sectors need to work just as hard as, obviously, the water companies, sewage companies, industrial polluters along the river banks, and a large number of other people who both rely on the water courses and, of course, require the water courses to be clean and in good conservation order.
There are a number of things to say about that. First of all, we're working very hard with the water companies at the moment to make sure that the pricing mechanisms that are put in place allow them to make the right kinds of investments for the future, so that we can invest in the network and make sure that it is efficient, effective and works very hard.
We're also doing a review of a number of regulatory areas to make sure that the current breakdown of who does what in regulation terms, and the Welsh Government, companies like Welsh Water, utilities companies and so on, NRW, local authorities—who all have skin in the game, as the expression goes, on this—have the right level of regulatory and delivery mechanisms inside their particular bits, and, more importantly, that they fit seamlessly together as a whole and people can understand who's responsible for delivering what and for regulating what. So, that's part of it as well.
And, then, you'll know as well as I do, that we all have some responsibility personally for this as well, because a lot of the sewage spills in particular are as a result of people putting completely inappropriate things into the sewer. So, I had a conversation only this week about what we can do at UK level particularly, actually, and you can help with this—I know you feel the same as I do—to make sure that the labelling on products is actually accurate, so that we don't have things like wet wipes and cotton buds and things like that, that say 'biodegradable' when they really aren't, or say 'flushable'—even worse—when they really aren't, and we can make sure that people are not causing blockages in the system that then cause incidents. So, we all have a responsibility to do this, but I can assure you that we're very happy to work with you and a range of other people right across Wales, in a team approach, to make sure that we have the right kinds of responses to these sorts of incidents.
Wel, Janet, rydych yn gwneud pwynt da iawn, sef bod nifer o resymau pam fod angen inni edrych ar achosion o lygredd dŵr ledled Cymru, ac wrth gwrs, ni ellir priodoli'r cyfan i'r un ffynhonnell. Felly, mae angen i bob un ohonom weithio gyda'n gilydd yn Nhîm Cymru i sicrhau ein bod yn lleihau unrhyw fath o ddigwyddiad llygredd sy'n effeithio ar ein lefelau trwythiad, dyfroedd ein hafonydd, ein dyfroedd mewndirol, neu yn wir, ein dyfroedd arfordirol, ac mae angen inni wneud hynny gyda'n gilydd. Felly, mae angen i bob sector weithio'n galed i wneud hynny. Mae angen i'n sectorau amaeth a ffermio weithio yr un mor galed â'r cwmnïau dŵr, yn amlwg, a'r cwmnïau carthffosiaeth, llygryddion diwydiannol ar lannau afonydd, a nifer fawr o bobl eraill sy'n dibynnu ar y cyrsiau dŵr, ac sydd angen i'r cyrsiau dŵr fod yn lân ac mewn cyflwr da.
Mae nifer o bethau i'w dweud am hynny. Yn gyntaf, rydym yn gweithio'n galed iawn gyda'r cwmnïau dŵr ar hyn o bryd i sicrhau bod y mecanweithiau prisio a roddir ar waith yn caniatáu iddynt wneud y mathau cywir o fuddsoddiadau ar gyfer y dyfodol, fel y gallwn fuddsoddi yn y rhwydwaith a sicrhau ei fod yn effeithlon, yn effeithiol ac yn gweithio'n galed iawn.
Rydym hefyd yn cynnal adolygiad o nifer o feysydd rheoleiddiol i sicrhau bod y dadansoddiad presennol o bwy sy'n gwneud beth yn nhermau rheoleiddio, a bod gan Lywodraeth Cymru, cwmnïau fel Dŵr Cymru, cwmnïau cyfleustodau ac ati, CNC, awdurdodau lleol—gan fod buddiant gan bob un ohonynt—fod ganddynt y lefel gywir o fecanweithiau rheoleiddio a chyflenwi yn eu priod leoedd, ac yn bwysicach fyth, eu bod yn ffitio gyda'i gilydd yn ddi-dor a gall pobl ddeall pwy sy'n gyfrifol am gyflawni beth ac am reoleiddio beth. Felly, mae hynny'n rhan ohono hefyd.
Ac yna, fe fyddwch yn gwybod cystal â minnau fod gan bob un ohonom rywfaint o gyfrifoldeb personol am hyn hefyd, gan fod llawer o'r gollyngiadau carthion yn enwedig yn digwydd am fod pobl yn rhoi pethau cwbl amhriodol mewn carthffosydd. Felly, cefais sgwrs yr wythnos hon ynglŷn â'r hyn y gallwn ei wneud ar lefel y DU yn enwedig, a gallwch helpu gyda hyn—gwn eich bod yn teimlo yr un peth â mi—i sicrhau bod y labelu ar gynhyrchion yn gywir, fel nad oes gennym bethau fel cadachau gwlyb a ffyn cotwm a phethau felly, sy'n dweud 'bioddiraddadwy' pan nad ydynt yn fioddiraddiadwy mewn gwirionedd, neu'n dweud eu bod yn 'iawn i fflysio'—hyd yn oed yn waeth—pan nad ydynt, a gallwn sicrhau nad yw pobl yn tagu'r system gan achosi digwyddiadau. Felly, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i wneud hyn, ond gallaf eich sicrhau ein bod yn fwy na pharod i gydweithio gyda chi a nifer o bobl eraill ledled Cymru, fel tîm, i sicrhau bod gennym y mathau cywir o ymatebion i'r mathau hyn o ddigwyddiadau.
Thank you. And I'm really glad that I've succeeded in getting that on the record, that you actually do understand that there is an issue there.
But going specifically back to our water companies, during this year, 23 different locations have seen over 2,000 hours' worth of spills each, five locations over 3,000 hours' worth and four over 4,000 hours. So, such has been my concern that I have written to you, and you responded to me stating, and I quote, 'The Welsh Government and Natural Resources Wales are working with Wales's water companies to develop drainage and waste water management plans, otherwise known as DWMPs, for the next 25 years. The plans will help ensure that our water companies invest strategically and transparently for a waste water treatment network that is resilient and affordable in the long and short term.'
Now, only recently, in our Deganwy estuary, in my constituency, a large number of residents complained about floating raw sewage and a horrendous odour, and this went on for quite some time. So, having then brought this to the attention of Dŵr Cymru, action was not taken immediately and this persuaded me then to report the situation directly to NRW. And, I'm sorry, but in a number of these instances, Minister, enforcement action taken by NRW cannot be considered to be anywhere near robust enough. Only a few weeks ago, the finger of blame for pollution in our rivers was pointed towards our farmers, and the draconian system of nitrate vulnerable zones was implemented. So, Minister, what steps are you taking to ensure that our water companies—[Interruption.]—play a more responsible role themselves in not allowing—? Do you want to make an intervention? [Interruption.]
Diolch. Ac rwy'n falch iawn fy mod wedi llwyddo i sicrhau bod hynny wedi'i gofnodi, eich bod yn deall bod yna broblem gyda hynny.
Ond i ddychwelyd yn benodol at ein cwmnïau dŵr, eleni mae 23 o wahanol leoliadau wedi cael gwerth dros 2,000 awr o ollyngiadau yr un, pum lleoliad wedi cael gwerth dros 3,000 awr a phedwar wedi cael gwerth dros 4,000 awr. Felly, roeddwn yn ddigon pryderus i ysgrifennu atoch, ac fe wnaethoch ymateb gan nodi, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda chwmnïau dŵr Cymru i ddatblygu cynlluniau rheoli draenio a dŵr gwastraff, a elwir hefyd yn DWMPs, ar gyfer y 25 mlynedd nesaf. Bydd y cynlluniau'n helpu i sicrhau bod ein cwmnïau dŵr yn buddsoddi'n strategol ac yn dryloyw mewn rhwydwaith trin dŵr gwastraff sy'n gadarn ac yn fforddiadwy yn hirdymor ac yn y tymor byr.'
Nawr, yn ddiweddar, yn ein haber ger Deganwy, yn fy etholaeth, mae nifer fawr o drigolion wedi bod yn cwyno am garthffosiaeth amrwd yn arnofio ac arogl erchyll, ac fe wnaeth hyn barhau am beth amser. Felly, ar ôl tynnu sylw Dŵr Cymru at y broblem, ni chymerwyd camau ar unwaith, a chefais fy mherswadio oherwydd hynny i roi gwybod yn uniongyrchol i CNC am y sefyllfa. Ac mae'n ddrwg gennyf, ond mewn nifer o'r achosion hyn, Weinidog, ni ellir honni bod y camau gorfodi a gymerir gan CNC yn hanner digon cadarn. Ychydig wythnosau yn ôl, roedd ein ffermwyr yn cael eu beio am lygredd yn ein hafonydd, a chafodd system ormesol y parthau perygl nitradau ei rhoi ar waith. Felly, Weinidog, pa gamau sydd ar y gweill gennych i sicrhau bod ein cwmnïau dŵr—[Torri ar draws.]—yn chwarae rhan fwy cyfrifol eu hunain drwy beidio â chaniatáu—? A hoffech chi ymyrryd? [Torri ar draws.]
There are no interventions in questions.
Nid oes unrhyw ymyriadau mewn cwestiynau.
And, when they occur, that more robust action is taken by the companies and NRW as the regulator.
A phan fyddant yn digwydd, fod y cwmnïau a CNC fel y rheoleiddiwr yn rhoi camau llymach ar waith.
So, again, I think the conclusion you're coming to is a bit of a stretch from the set of facts that you're presenting, basically. So, as I said in my first answer, I'll just reiterate it: there are, of course, a number of players that affect the watercourses and water quality across Wales. They go from every single one of us to our communities, to our industries, to the people who use the water, and who discharge it into our river systems. That includes, of course, the water companies, but it also includes farmers and agri-businesses, and everybody must play their part. Everybody must reduce their emissions, everybody has to go ahead with a greener, cleaner way of using our watercourses, or we will not get them back into good conservation order and increase our biodiversity and, indeed, our water quality.
So, of course, we will need to work together, and, as I said, we're undertaking a review of where the regulation sits, where the delivery sits, whether it's in exactly the right place, whether it's effective, whether it's not effective, and how we can increase both our regulation and our delivery partners' ability to improve our watercourses. So, we're all trying to get to the same place. But it's not a question of pointing a finger of blame, everyone must do their part and that absolutely does include the farmers.
Felly, unwaith eto, credaf fod eich casgliad yn ymestyn pethau braidd o'r set o ffeithiau a gyflwynwch. Felly, fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, fe wnaf ei ailadrodd: mae llawer iawn o bobl, wrth gwrs, yn effeithio ar gyrsiau dŵr ac ansawdd dŵr ledled Cymru. Mae hynny'n cynnwys pob un ohonom, ein cymunedau, ein diwydiannau, a'r bobl sy'n defnyddio'r dŵr, ac sy'n ei ollwng i'n hafonydd. Mae'n cynnwys, wrth gwrs, y cwmnïau dŵr, ond mae hefyd yn cynnwys ffermwyr a busnesau amaeth, ac mae'n rhaid i bawb chwarae eu rhan. Mae'n rhaid i bawb leihau eu hallyriadau, mae'n rhaid i bawb fwrw ymlaen â ffordd fwy gwyrdd a glanach o ddefnyddio ein cyrsiau dŵr, neu ni fydd modd inni wella eu cyflwr a chynyddu ein bioamrywiaeth, ac ansawdd ein dŵr yn wir.
Felly, wrth gwrs, bydd angen inni weithio gyda'n gilydd, ac fel y dywedais, rydym yn cynnal adolygiad o'n trefn reoleiddiol, y gwaith cyflawni, ac a yw lle dylai fod, a yw'n effeithiol ai peidio, a sut y gallwn gynyddu ein rheoleiddio a gallu ein partneriaid cyflenwi i wella ein cyrsiau dŵr. Felly, mae pawb ohonom yn ceisio cyrraedd yr un lle. Ond nid yw'n fater o bwyntio bys, mae'n rhaid i bawb chwarae eu rhan, ac mae hynny'n sicr yn cynnwys y ffermwyr.
Thank you, Minister. Now, on another topic, I am concerned that planning applications are at a standstill due to the new targets for phosphate pollution in rivers. The Home Builders Federation have informed me that the delivery of all new homes, both affordable and private, is being affected in numerous authorities, including Monmouth, Newport, Carmarthenshire, Wrexham, Flintshire, Ceredigion, Pembrokeshire, Brecon Beacons national park and Powys. In fact, the Welsh Government's written response to Monmouth council's preferred strategy for its replacement local development plan states that:
'The Deposit Plan and associated HRA must demonstrate nutrient neutrality or betterment in order to be considered sound.'
Whilst I am familiar with the special areas of conservation management oversight group, the planning sub-group and the NRW project board with its several work streams, could you just clarify to me how an LPA is to demonstrate nutrient neutrality when there is no agreed solution or guidance as yet offered by your Welsh Government? Diolch.
Diolch, Weinidog. Nawr, ar bwnc arall, rwy'n pryderu bod ceisiadau cynllunio wedi dod i stop oherwydd y targedau newydd ar gyfer llygredd ffosffad mewn afonydd. Mae'r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi wedi dweud wrthyf fod y gwaith o gyflenwi pob cartref newydd, rhai fforddiadwy a rhai preifat, yn cael ei effeithio mewn nifer o awdurdodau, gan gynnwys Mynwy, Casnewydd, sir Gaerfyrddin, Wrecsam, sir y Fflint, Ceredigion, sir Benfro, parc cenedlaethol Bannau Brycheiniog a Phowys. Mewn gwirionedd, mae ymateb ysgrifenedig Llywodraeth Cymru i'r strategaeth a ffefrir gan gyngor Mynwy ar gyfer eu cynllun datblygu lleol newydd yn nodi:
'Rhaid i'r Cynllun Adnau a'r Asesiad Rheoliadau Cynefinoedd cysylltiedig ddangos niwtraliaeth maethynnau neu welliant er mwyn cael eu hystyried yn gadarn.'
Er fy mod yn gyfarwydd â'r grŵp goruchwylio rheoli ardaloedd cadwraeth arbennig, yr is-grŵp cynllunio a bwrdd prosiect CNC gyda'i nifer o ffrydiau gwaith, a allwch chi egluro i mi sut y gall awdurdod cynllunio lleol ddangos niwtraliaeth maethynnau pan nad yw Llywodraeth Cymru wedi cytuno ar ddatrysiad neu gynnig unrhyw ganllawiau eto? Diolch.
Yes, so again, this is about not being able to have your cake and eat it. So, you can't both say that you're in favour of doing something to mitigate climate change and then complain about every single measure that we put in place in order to do that. So, we have to do things differently. Councils have to step up to this, alongside all the other partners. We cannot continue to just build willy-nilly all over our floodplains, regardless of the pollution, regardless of the sewerage systems that you have just been telling me about, regardless of the ability of the infrastructure to cope with that and keep our watercourses clean. So, we absolutely have to do things differently.
So, this is about getting a group of people together to make sure that we work together across all players—and we've already listed them numerous times today—all players in Wales, to make sure that, when we do build things, we build them to the right quality with the right systems in place, that they do not overburden the current sewerage systems, that they do not burden the treatment plants to the point where we have the spillages that you've just been telling me about, and that we do that so that we enhance and increase both the water quality and the biodiversity. There isn't any other way forward. We cannot just complain that we can't build on the one hand and say that we love the planet and want to do something about it on the other. Those two things are just not compatible.
Ie, felly, unwaith eto, mae a wnelo hyn â methu cael y gorau o ddau fyd. Felly, ni allwch ddweud eich bod o blaid gwneud rhywbeth i liniaru newid hinsawdd ac yna cwyno am bob mesur a roddwn ar waith er mwyn gwneud hynny. Felly, mae'n rhaid inni wneud pethau'n wahanol. Mae'n rhaid i gynghorau wneud ymdrech, ochr yn ochr â'r holl bartneriaid eraill. Ni allwn barhau i adeiladu'n ddifeddwl ar ein gorlifdiroedd, heb ystyried y llygredd, heb ystyried y systemau carthffosiaeth rydych newydd fod yn sôn amdanynt, heb ystyried gallu'r seilwaith i ymdopi â hynny a chadw ein cyrsiau dŵr yn lân. Felly, mae'n rhaid inni wneud pethau'n wahanol.
Felly, mae a wnelo hyn â dod â grŵp o bobl ynghyd i sicrhau bod yr holl sefydliadau sydd ynghlwm wrth hyn—ac rydym eisoes wedi'u rhestru sawl gwaith heddiw—yn gweithio gyda'n gilydd yng Nghymru i sicrhau ein bod, pan fyddwn yn adeiladu pethau, yn eu hadeiladu i'r safonau cywir gyda'r systemau cywir ar waith, nad ydynt yn gorlwytho'r systemau carthffosiaeth cyfredol, nad ydynt yn rhoi pwysau ar y gweithfeydd trin gwastraff i'r graddau ein bod yn gweld y gollyngiadau rydych newydd fod yn sôn amdanynt, a'n bod yn gwneud hynny fel ein bod yn gwella ac yn cynyddu ansawdd y dŵr a bioamrywiaeth. Nid oes unrhyw ffordd arall ymlaen. Ni allwn gwyno na allwn adeiladu ar y naill law a dweud ar y llaw arall ein bod yn caru’r blaned ac eisiau gwneud rhywbeth yn ei gylch. Nid yw'r ddau beth yn gydnaws.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Minister, I'd like to ask you firstly about environmental governance. Environmental Standards Scotland has commenced its statutory role as an independent environmental governance body. Scotland has also put in place core environmental principles, with associated duties and guidance, and the Westminster Environment Bill is expected to pass this autumn with the office for environmental protection set to provide independent oversight in England and Northern Ireland. There's a pattern emerging everywhere else. Welsh stakeholders recommended equivalent actions for Wales in spring 2020, yet we still don't have a firm commitment to a time frame for legislation, leaving Wales with this indefinite governance gap. Citizens' access to justice for breaches of environmental law have been diminished and the environment is being less well protected. So, Minister, will you commit firmly please to bringing forward the promised legislation on environmental governance and principles in the second year of this Senedd?
Weinidog, hoffwn eich holi yn gyntaf ynglŷn â llywodraethu amgylcheddol. Mae Environmental Standards Scotland wedi cychwyn ar eu rôl statudol fel corff llywodraethu amgylcheddol annibynnol. Mae'r Alban hefyd wedi rhoi egwyddorion amgylcheddol craidd ar waith, gyda dyletswyddau a chanllawiau cysylltiedig, a disgwylir i Fil Amgylchedd San Steffan gael ei basio yn yr hydref gyda swyddfa diogelu'r amgylchedd i ddarparu trosolwg annibynnol yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae patrwm yn dod i'r amlwg ym mhobman arall. Argymhellodd rhanddeiliaid yng Nghymru gamau cyfatebol ar gyfer Cymru yng ngwanwyn 2020, ond ni chawsom ymrwymiad cadarn o hyd i amserlen ar gyfer deddfu, sy'n golygu bod gan Gymru fwlch llywodraethu amhenodol. Mae mynediad dinasyddion at gyfiawnder yn sgil torri deddfau amgylcheddol wedi'i leihau, ac nid yw'r amgylchedd yn cael ei amddiffyn cystal. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo'n gadarn os gwelwch yn dda i gyflwyno'r ddeddfwriaeth a addawyd ar egwyddorion a threfniadau llywodraethu amgylcheddol yn ail flwyddyn y Senedd hon?
Thank you, Delyth. You and I have discussed this matter a number of times, and I absolutely appreciate what you say. We could, of course, have looked at going in with the UK Government on their arrangements, but we considered, and I'm sure you agree, that they do not suit the situation that we have here in Wales and we'd be far better off to have our own system in place.
We have, as you know, an interim arrangement in place, and we are committed to bringing forward suitable-for-Wales governance arrangements. The First Minister will be making—well, I'm not sure if it's the First Minister or the Counsel General, but one of them will be making a statement to the Senedd shortly about the next years of the legislative programme, and it's for them to do that and not for me. But we are working very hard behind the scenes to make sure that we have both the ability and the skill and talent to bring together all the separate strands to make sure that, when we present the governance arrangements through the committees for scrutiny and to the floor of the Senedd, they will be fit for purpose. So, I absolutely accept what you say, but we are in the process of working to make sure that we have all of the arrangements in place so that we can get the best possible governance arrangements for Wales. I didn't think it was appropriate to join in with the English system in this instance because we wanted to do that. I'm afraid that has meant there is a delay, but I do think in the end that's the better course.
Diolch, Delyth. Rydych chi a minnau wedi trafod y mater hwn sawl gwaith, ac rwy'n llwyr ddeall yr hyn a ddywedwch. Wrth gwrs, gallem fod wedi ystyried ymuno â Llywodraeth y DU gyda'u trefniadau, ond roeddem o'r farn, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno, nad yw'r trefniadau hynny'n gweddu i'r sefyllfa sydd gennym yma yng Nghymru, ac y byddai'n well o lawer pe bai gennym ein system ein hunain ar waith.
Mae gennym drefniant dros dro yn ei le, fel y gwyddoch, ac rydym wedi ymrwymo i gyflwyno trefniadau llywodraethu sy'n addas i Gymru. Bydd y Prif Weinidog yn rhoi—wel, nid wyf yn siŵr ai’r Prif Weinidog neu’r Cwnsler Cyffredinol fydd yn gwneud hynny, ond bydd un ohonynt yn gwneud datganiad i’r Senedd cyn bo hir ynglŷn â blynyddoedd nesaf y rhaglen ddeddfwriaethol, a mater iddynt hwy yw gwneud hynny, nid i mi. Ond rydym yn gweithio'n galed iawn y tu ôl i'r llen i sicrhau bod gennym y gallu a'r sgil a'r ddawn i ddod â'r holl linynnau unigol ynghyd i sicrhau, pan fyddwn yn cyflwyno'r trefniadau llywodraethu drwy'r pwyllgorau craffu ac ar lawr y Senedd, eu bod yn addas at y diben. Felly, rwy’n derbyn yr hyn a ddywedwch yn llwyr, ond rydym yn y broses o weithio i sicrhau bod gennym yr holl drefniadau ar waith fel y gallwn gael y trefniadau llywodraethu gorau posibl ar gyfer Cymru. Oherwydd ein bod yn dymuno gwneud hynny, nid oeddwn yn credu ei bod yn briodol ymuno â system Lloegr yn yr achos hwn. Mae arnaf ofn fod hynny wedi arwain at oedi, ond credaf yn y pen draw mai dyna'r llwybr gorau.
Okay. I look forward to hearing that statement when it comes.
Iawn. Edrychaf ymlaen at glywed y datganiad hwnnw pan ddaw.
Byddaf i'n gofyn y cwestiwn nesaf yn Gymraeg, Weinidog. Dros y flwyddyn ddiwethaf, rŷn ni wedi gweld ymrwymiadau pwysig ar gyfer natur ar lefel y Deyrnas Unedig trwy addewid yr arweinwyr dros natur, y Glymblaid Uchelgais Uchel dros Natur a Phobl, a chompact natur G7 2030. Mae'r ymrwymiad i amddiffyn 30 y cant o dir a môr ar gyfer natur erbyn y flwyddyn 2030. Mae hynny'n garreg filltir allweddol. Mae'n cael ei gyfeirio ato fel 30 erbyn 30, ac mae'n cael ei gefnogi gan Lywodraethau'r Deyrnas Unedig a'r Alban ac mae wedi cael ei gymeradwyo yng Ngogledd Iwerddon. Os ydyn ni'n gweithredu nawr, gall hyn gael ei gyflawni. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud hynny'n glir hefyd, ond does dim datganiad o gefnogaeth i 30 erbyn 30 wedi dod eto gan Lywodraeth Cymru. A fyddech chi, Weinidog, plis yn gallu ymrwymo nawr i sicrhau amddiffyniad effeithiol o 30 y cant o dir a 30 y cant o'r môr yng Nghymru erbyn y flwyddyn yna, sef 2030?
I'll be asking the next question in Welsh, Minister. Over the past year, we've seen important commitments for nature on the UK level through the leaders' pledge for nature, the High Ambition Coalition for Nature and People, and the G7 2030 nature compact. The commitment is to safeguard 30 per cent of land and sea for nature by the year 2030. It's a key milestone. It's referred to as 30x30, and it's supported by the UK and Scottish Governments and has been approved in Northern Ireland. If we take action now, then this could be achieved. Natural Resources Wales has made that clear, too, but there's no declaration of support for 30x30 from the Welsh Government yet. Would you, Minister, now be able to commit to effective safeguarding of 30 per cent of land and sea in Wales by that year, namely 2030?
Diolch, Delyth. Thank you very much. I really do admire your attempts to make me declare Government policy as part of questions, but I'm going to resist the temptation.
Of course we're very interested in being able to join with such a scheme; we are looking to see whether that's something we want to do very formally in that way here in Wales or whether there are other routes for Wales to do that. We are very determined to protect our natural landscapes and very, very determined to put them back into good conservation order. So, I've had a range of meetings with concerned groups all over Wales in different types of landscapes. It's been an education and a privilege to talk to them all. So, diverse areas such as wooded landscapes, the Gwent levels, the long grass where the curlew calls, the blanket bogs, the wetlands; we have a range of landscapes that require both investment and, I have to say, help for the laudable numbers of people who are already working across Wales to both protect and enhance our landscapes.
We will be in position to say something to the Senedd, Llywydd, in due course, but I'm going to resist, I'm afraid, Delyth, the temptation that you're offering me, the dangling jewel of just doing it now. So, I won't be doing that just now, but I look forward to being able to announce something in due course.
Diolch, Delyth. Diolch yn fawr iawn. Rwy'n edmygu eich ymdrechion i wneud i mi ddatgan polisi Llywodraeth fel rhan o'r cwestiynau, ond rwyf am wrthsefyll y demtasiwn.
Wrth gwrs, mae gennym gryn ddiddordeb mewn gallu ymuno â chynllun o'r fath; rydym yn edrych i weld a yw hynny'n rhywbeth yr ydym am ei wneud yn ffurfiol iawn yn y ffordd honno yma yng Nghymru, neu a oes llwybrau eraill i Gymru wneud hynny. Rydym yn benderfynol iawn o ddiogelu ein tirweddau naturiol ac yn benderfynol iawn, iawn o wella eu cyflwr. Felly, rwyf wedi cael amryw o gyfarfodydd gyda grwpiau ledled Cymru a chanddynt bryderon mewn perthynas â gwahanol fathau o dirweddau. Mae wedi bod yn addysg ac yn fraint siarad â phob un ohonynt. Felly, ardaloedd amrywiol fel tirweddau coediog, gwastadeddau Gwent, y gwair hir lle clywir cri'r gylfinir, y gorgorsydd, y gwlyptiroedd; mae gennym ystod o dirweddau sy'n galw am fuddsoddiad yn ogystal â chymorth, mae'n rhaid imi ddweud, i'r nifer canmoladwy o bobl sydd eisoes yn gweithio ledled Cymru i ddiogelu a gwella ein tirweddau.
Byddwn mewn sefyllfa i ddweud rhywbeth wrth y Senedd maes o law, Lywydd, ond mae arnaf ofn, Delyth, fy mod am wrthsefyll y demtasiwn a gynigiwch i mi, y trysor a ddaliwch o fy mlaen i fy nghymell i'w wneud yn awr. Felly, nid wyf am wneud hynny yn awr, ond edrychaf ymlaen at allu cyhoeddi rhywbeth maes o law.
Thank you, Minister. Obviously, making commitments of this nature, they're symbolic, and so many of these principles that underpin the commitments are fundamentally important, so I won't make any apology for calling on you to make another commitment in my final question, in fact, which is about the declaration of the nature emergency that we as a Senedd made in June, which we were all so pleased to have seen as another milestone. That was a vital element of this motion that was carried, which called on the Welsh Government to introduce legally binding requirements to reverse biodiversity loss through statutory targets. I know again that I'm asking you about targets and so on, but these things—as I'm sure you'll agree—are hugely important in driving how these policies are put into place.
A Bill on environmental governance and principles would offer the ideal vehicle to do this, but, Minister, in your recent correspondence with the climate change committee when you were referring to the legislative consent memorandum on the UK Environment Bill, you declined to commit to taking this vital opportunity. You said that we have to wait for the conclusion of COP15 in May 2022 before taking that decision. Now I understand, of course, why in many ways you would wish to see the outcome of that, but waiting might not be a luxury that we can afford. Wales is among the most nature-depleted countries in the world. Surely we could lead the way by setting high ambitions ahead of COP15, forge ahead with vital primary legislation to set headlines, so that we can, yes, halt and start to reverse biodiversity loss in Wales by 2030, and achieve recovery by 2050. So, Minister, the final commitment that I will call on you to make is: will you commit to using the environmental principles and governance Bill to introduce a legally binding requirement to reverse biodiversity loss through statutory targets?
Diolch, Weinidog. Yn amlwg, mae gwneud ymrwymiadau o'r natur hon, maent yn symbolaidd, felly mae cymaint o'r egwyddorion hyn sy'n sail i'r ymrwymiadau'n hanfodol bwysig, felly nid wyf am ymddiheuro am alw arnoch i wneud ymrwymiad arall yn fy nghwestiwn olaf, sy’n ymwneud, mewn gwirionedd, â'r datganiad o argyfwng natur a wnaethom fel Senedd ym mis Mehefin, rhywbeth yr oedd pob un ohonom mor falch ohono fel carreg filltir arall. Roedd hynny'n elfen hanfodol o'r cynnig hwn a basiwyd, a alwai ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno gofynion sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy dargedau statudol. Gwn eto fy mod yn gofyn i chi am dargedau ac ati, ond mae'r pethau hyn—fel y byddwch yn cytuno rwy'n siŵr—yn hynod bwysig wrth lywio'r ffordd y caiff y polisïau hyn eu rhoi ar waith.
Byddai Bil ar egwyddorion a threfniadau llywodraethu amgylcheddol yn cynnig cyfrwng delfrydol i wneud hyn, ond Weinidog, yn eich gohebiaeth ddiweddar â'r pwyllgor newid hinsawdd pan oeddech yn cyfeirio at y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Amgylchedd y DU, fe wnaethoch wrthod ymrwymo i achub ar y cyfle hanfodol hwn. Fe ddywedoch chi fod yn rhaid aros tan ar ôl y COP15 ym mis Mai 2022 cyn gwneud y penderfyniad hwnnw. Nawr, rwy'n deall, wrth gwrs, pam y byddech chi mewn sawl ffordd yn dymuno gweld canlyniad hynny, ond efallai nad yw aros yn rhywbeth y gallwn fforddio ei wneud. Mae Cymru ymhlith y gwledydd lle mae natur wedi teneuo fwyaf yn y byd. Does bosibl na allem arwain drwy osod nodau uchelgeisiol cyn COP15, a bwrw ymlaen â deddfwriaeth sylfaenol hanfodol i greu penawdau, fel y gallwn, ie, atal a dechrau gwrthdroi colli bioamrywiaeth yng Nghymru erbyn 2030, a sicrhau adferiad erbyn 2050. Felly, Weinidog, yr ymrwymiad olaf rwyf am alw arnoch i’w wneud yw: a wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio’r Bil egwyddorion a threfniadau llywodraethu amgylcheddol i gyflwyno gofyniad sy'n rhwymo mewn cyfraith i wrthdroi colli bioamrywiaeth drwy dargedau statudol?
Again, Delyth, I'm going to resist, I'm afraid, the clarion call that you are offering me, but I do understand it, of course. What we want to do is we want to make sure that—. We've declared the nature emergency; we all agree with what you're saying about biodiversity loss and the need to protect our landscapes, of course we do. What we want to do is make sure that we have the measures in place to protect and enhance those landscapes. Of course we will set targets—that's how you hold our feet to the fire—but the targets themselves don't do anything, they just measure whether we succeed or fail. What we need is the action plans in place to make sure that we actually do the work, and I want to do that together with Members of the Senedd and the committees and with external scientific advisers. We're assembling a sort of TAG team, technical advisory group, that will help us do that and with the many groups of amateur experts across the country who have worked so very hard in their particular spheres, to understand and know what needs to be done in their particular landscapes. So, I'm not going to rush it; we will put the targets in place for our feet to be held to that fire, but much more importantly, we will work very hard on making sure we have the right set of action plans across Wales to put in place that protection and enhancement that we need, and that's not something we can do quickly. I want to make sure that those plans are correct, that they don't have unintended consequences, and that we protect all of the right landscapes in the right places. So, that's not a quick fix, but it is a fix, and I absolutely understand the need to put targets in place once we've agreed those actions, to make sure that we then do what we say.
Unwaith eto, Delyth, rwyf am wrthsefyll eich galwad, mae arnaf ofn, ond rwyf yn ei deall, wrth gwrs. Rydym am sicrhau bod—. Rydym wedi datgan yr argyfwng natur; mae pob un ohonom yn cytuno â'r hyn a ddywedwch am golli bioamrywiaeth a'r angen i amddiffyn ein tirweddau, wrth gwrs ein bod. Yr hyn rydym am ei wneud yw sicrhau bod gennym y camau ar waith i ddiogelu a gwella'r tirweddau hynny. Wrth gwrs, byddwn yn gosod targedau—dyna sut y byddwch yn ein dwyn i gyfrif—ond nid yw'r targedau eu hunain yn gwneud unrhyw beth ond mesur a ydym yn llwyddo neu'n methu. Yr hyn sydd ei angen arnom yw cynlluniau gweithredu i sicrhau ein bod yn gwneud y gwaith, ac rwyf am wneud hynny gydag Aelodau o'r Senedd a'r pwyllgorau a chyda chynghorwyr gwyddonol allanol. Rydym yn cynnull grŵp cyngor technegol a fydd yn ein helpu i wneud hynny a chyda'r nifer fawr o grwpiau o arbenigwyr amatur ledled y wlad sydd wedi gweithio mor galed yn eu meysydd penodol, i ddeall a gwybod beth sydd angen ei wneud yn eu tirweddau penodol. Felly, nid wyf yn mynd i ruthro pethau; byddwn yn rhoi’r targedau ar waith fel y gellir ein dwyn i gyfrif, ond yn bwysicach fyth, byddwn yn gweithio’n galed iawn i sicrhau bod gennym y set gywir o gynlluniau gweithredu ledled Cymru i roi’r diogelwch a’r gwelliannau sydd eu hangen arnom ar waith, ac nid yw hynny'n rhywbeth y gallwn ei wneud yn gyflym. Rwyf am sicrhau bod y cynlluniau hynny'n gywir, nad ydynt yn arwain at ganlyniadau anfwriadol, a'n bod yn diogelu'r holl dirweddau iawn yn y lleoedd iawn. Felly, nid yw hwnnw'n ateb cyflym, ond mae'n ateb, ac rwy'n deall yn llwyr yr angen i roi targedau ar waith ar ôl inni gytuno ar y camau hynny, er mwyn sicrhau wedyn ein bod yn gwneud yr hyn a ddywedwn.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddynodi Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy yn barc cenedlaethol? OQ56955
3. Will the Minister provide an update on Welsh Government plans to designate the Clwydian Range and Dee Valley as a national park? OQ56955
Thank you for the question, Carolyn. We are committed to creating a new national park for Wales covering the breathtaking Clwydian range and Dee valley. Work is under way with Natural Resources Wales to develop a comprehensive designation programme that will include all the necessary assessment, engagement and consultation.
Diolch am y cwestiwn, Carolyn. Rydym wedi ymrwymo i greu parc cenedlaethol newydd i Gymru ar gyfer ardal syfrdanol bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy. Mae gwaith ar y gweill gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatblygu rhaglen enwebu gynhwysfawr a fydd yn cynnwys yr holl asesiadau, a'r gwaith ymgysylltu ac ymgynghori a fydd yn angenrheidiol.
Thank you for that answer, Minister. I know many people in the local area are excited at the prospect of this designation, which will provide recognition of the park's unique natural beauty and heritage. It will provide a boost to manage tourism and help to create sustainable jobs. In 2000, the Scottish Labour Government introduced a National Parks (Scotland) Act of just 41 pages, which was a streamlined procedure to designate two national parks in Scotland, the Cairngorms and Loch Lomond, and meant that it took four years. Public consultation still went ahead in phases 1 and 2, which I think is one of the main concerns. Would the Minister provide an update on the planned timescale for achieving the national park status? I'm just worried that it might take a long time. Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Gwn fod llawer o bobl yn yr ardal leol yn gyffrous ynghylch y posibilrwydd o wneud yr enwebiad hwn, a fydd yn cydnabod harddwch a threftadaeth naturiol unigryw'r parc. Bydd yn rhoi hwb i reoli twristiaeth ac yn helpu i greu swyddi cynaliadwy. Yn 2000, cyflwynodd Llywodraeth Lafur yr Alban Ddeddf Parciau Cenedlaethol (Yr Alban) a oedd ond yn 41 tudalen o hyd, i fod yn weithdrefn symlach ar gyfer enwebu dau barc cenedlaethol yn yr Alban, y Cairngorms a Loch Lomond, a golygodd hynny mai pedair blynedd a gymerodd. Digwyddodd ymgynghoriad cyhoeddus yng nghamau 1 a 2 er hynny, sef un o'r prif gwestiynau sy'n codi, rwy'n credu. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr amserlen arfaethedig ar gyfer cyflawni statws y parc cenedlaethol? Rwy'n poeni y gallai gymryd amser hir. Diolch.
Thank you very much, Carolyn. I share your concern, actually. The First Minister and I asked officials to carry out a really rigorous exercise looking at the range of legislative and non-legislative options available to achieve the aims that we want. We got really detailed legal advice on it. You're absolutely right that the National Parks (Scotland) Act altered the designation processes in Scotland, and subsequent to that, designations did go faster—about two to three years. But the actual legislation itself took a very long time to draft and introduce, so you've got to factor in the primary legislative change as well as the designation.
I think overall in Wales, we've decided that that probably isn't the fastest way to go, although I do understand the temptation and we did look at it very carefully. We want to do the whole thing in this particular term. We don't want to put the primary legislation in place and then designate. We think we've found a way to do that. We think we've found a way to do it making sure that we have all the right engagement and consultation. We need to take into account all the views of local people, and in the end we may not do it, if that's what the consultation says. But we very much hope to be able to make the case for the national park and the protections that it offers, and actually the enhanced life opportunities for the people who live inside the national park as well. But yes, we have looked very hard at what the quickest way of doing it is, and I think we have decided to go with the current system and the processes that that entails.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn. Rwy'n rhannu eich pryder. Gofynnodd y Prif Weinidog a minnau i swyddogion gynnal ymarfer trwyadl iawn i edrych ar yr amrywiaeth o opsiynau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol sydd ar gael i gyflawni'r nodau y dymunwn eu cyflawni. Cawsom gyngor cyfreithiol manwl iawn arno. Rydych yn llygad eich lle fod Deddf Parciau Cenedlaethol (yr Alban) wedi newid y prosesau enwebu yn yr Alban, ac yn dilyn hynny, roedd y broses enwebu'n gyflymach—oddeutu dwy i dair blynedd. Ond cymerodd y ddeddfwriaeth ei hun amser hir iawn i'w drafftio a'i chyflwyno, felly mae'n rhaid i chi ystyried y newid i'r ddeddfwriaeth sylfaenol yn ogystal â'r enwebiad.
Yn gyffredinol yng Nghymru, rwy'n credu ein bod wedi penderfynu nad dyna'r ffordd gyflymaf o'i wneud, mae'n debyg, er fy mod yn deall y demtasiwn ac fe wnaethom edrych arno'n ofalus iawn. Rydym am wneud yr holl beth yn y tymor penodol hwn. Nid ydym am roi'r ddeddfwriaeth sylfaenol ar waith ac enwebu wedyn. Credwn ein bod wedi dod o hyd i ffordd o wneud hynny. Credwn ein bod wedi dod o hyd i ffordd o'i wneud gan sicrhau bod yr holl waith ymgysylltu ac ymgynghori cywir yn digwydd. Mae angen inni ystyried holl safbwyntiau pobl leol, ac yn y pen draw efallai na fyddwn yn ei wneud, os mai dyna fydd yr ymgynghoriad yn ei ddweud. Ond rydym yn gobeithio'n fawr y gallwn gyflwyno'r achos dros y parc cenedlaethol a'r diogelwch y mae'n eu cynnig, a'r cyfleoedd bywyd gwell i'r bobl sy'n byw o fewn y parc cenedlaethol hefyd. Ond rydym wedi edrych yn fanwl iawn ar beth yw'r ffordd gyflymaf o'i wneud, a chredaf ein bod wedi penderfynu mynd gyda'r system bresennol a'r prosesau sydd ynghlwm wrth hynny.
After the Welsh Government announced its plans to turn the Clwydian range and Dee valley area of outstanding natural beauty into a national park, concern was raised with me by people whose living comes from the business of farming livestock and land within the area of outstanding natural beauty. What discussion and engagement did you therefore have with people whose living comes from the business of farming livestock and land within the Clwydian range and Dee valley area of outstanding natural beauty before making your announcement? If none, what plans do you have to engage with them now in order to establish and address the questions, needs and realities on the ground?
Ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chynlluniau i droi ardal o harddwch naturiol eithriadol bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy yn barc cenedlaethol, mynegwyd pryderon wrthyf gan bobl y mae eu bywoliaeth yn seiliedig ar fusnesau ffermio da byw a thir yn yr ardal o harddwch naturiol eithriadol. Pa drafodaeth ac ymgysylltiad a gawsoch felly gyda phobl y mae eu bywoliaeth yn seiliedig ar fusnesau ffermio da byw a thir yn ardal o harddwch naturiol eithriadol bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy cyn gwneud eich cyhoeddiad? Os nad ydych wedi cael y drafodaeth honno, pa gynlluniau sydd gennych i gysylltu â hwy yn awr er mwyn sefydlu a mynd i'r afael â chwestiynau, anghenion a sefyllfaoedd ar lawr gwlad?
Thank you, Mark. Obviously, what we've got here is an ambition, so what we need to do now is go through all of the processes necessary to see whether that ambition is an ambition shared with the people who live in the area that we would very much like to designate for the enhanced protection that that brings. But of course we will go through those consultation exercises carefully and make sure that we have as wide an engagement as possible with all of the people who live, work and play in the area that's encompassed by the area of the proposed national park. We will embark on that process with an absolutely open mind to make sure that we take all of those views on board, whilst at the same time hoping very much that we can persuade people that the added protection and designation that a national park can bring will both enhance the tourist offer and the lives and livelihoods of the people who live within the area. That's a process that we will embark on with a full consultation and engagement process in mind, and obviously we'll keep the Senedd informed as that process continues.
Diolch, Mark. Yn amlwg, uchelgais yw'r hyn sydd gennym yma, felly mae angen mynd drwy'r holl brosesau sydd eu hangen yn awr i weld a yw'r uchelgais yn un a rennir gyda'r bobl sy'n byw yn yr ardal y byddem yn awyddus iawn i'w gweld yn cael ei henwebu er mwyn iddi gael y diogelwch gwell a ddaw yn sgil hynny. Ond wrth gwrs, byddwn yn mynd drwy'r ymarferion ymgynghori'n ofalus ac yn sicrhau ein bod yn ymgysylltu mor eang â phosibl â'r holl bobl sy'n byw, yn gweithio ac yn chwarae yn ardal y parc cenedlaethol arfaethedig. Byddwn yn cychwyn ar y broses honno gyda meddwl hollol agored i sicrhau ein bod yn ystyried yr holl safbwyntiau, gan obeithio'n fawr ar yr un pryd y gallwn berswadio pobl y bydd y diogelwch a'r enwebiad ychwanegol y gall parc cenedlaethol eu cynnig yn gwella'r cynnig i dwristiaid a bywydau a bywoliaeth y bobl sy'n byw yn yr ardal. Mae honno'n broses y byddwn yn dechrau arni gyda phroses ymgynghori ac ymgysylltu lawn mewn golwg, ac yn amlwg byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wrth i'r broses honno fynd rhagddi.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i gysylltu mwy o eiddo yng ngogledd Cymru â band eang cyflym iawn? OQ56945
4. What is the Welsh Government doing to help connect more properties in north Wales to superfast broadband? OQ56945
Thank you for the question. Responsibility for connectivity lies with the UK Government, but we continue to step in to provide connectivity. Seven thousand five hundred and eight premises have now been given access to full fibre in north Wales under the Welsh Government's £56 million full fibre roll-out. We continue to provide connectivity solutions through our local broadband fund and our access-to-broadband scheme.
Diolch am y cwestiwn. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gysylltedd, ond rydym yn parhau i gamu i mewn i ddarparu cysylltedd. Mae 7,508 o adeiladau bellach wedi cael mynediad ffeibr llawn yng ngogledd Cymru o dan gynllun cyflwyno ffeibr llawn gwerth £56 miliwn Llywodraeth Cymru. Rydym yn parhau i ddarparu atebion cysylltedd drwy ein cronfa band eang lleol a'n cynllun mynediad band eang.
That's excellent to hear, Minister. Given the Welsh Government's commitment to combating the climate emergency, and also given the huge rise in the number of people who are working remotely and working from home as a result of coronavirus, would you agree with me that broadband should be regarded as a universal service, like the Royal Mail, and should be available to all?
Mae hynny'n wych i'w glywed, Weinidog. O ystyried ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, a hefyd o ystyried y cynnydd enfawr yn nifer y bobl sy'n gweithio gartref neu o bell o ganlyniad i'r coronafeirws, a fyddech yn cytuno y dylid ystyried band eang yn wasanaeth cyffredinol, fel y Post Brenhinol, ac y dylai fod ar gael i bawb?
That is the key point in the debate that we need to keep emphasising. This is now an essential utility service. I hear from Members across the Chamber about difficulties their constituents have getting connected, and it is a real impediment to being able to carry out essential functions in society. But the UK Government, who have responsibility for broadband, refuse, either through ideology or through inertia, to take the action necessary to make sure everybody has a right to be connected. As a result, we see a hodgepodge of pragmatic schemes being devised to try and get round what is essentially a structural flaw. As you say, Royal Mail, a privately run company, has a legal obligation to deliver for the same cost a universal service, and the same must apply for broadband.
Dyna'r pwynt allweddol yn y ddadl sy'n rhaid inni barhau i'w bwysleisio. Mae hwn bellach yn wasanaeth cyfleustodau hanfodol. Clywaf gan Aelodau ar draws y Siambr am anawsterau y mae eu hetholwyr yn eu cael wrth geisio sicrhau cysylltedd, ac mae'n rhwystr gwirioneddol i allu cyflawni swyddogaethau hanfodol mewn cymdeithas. Ond oherwydd ideoleg neu syrthni, mae Llywodraeth y DU, sy'n gyfrifol am fand eang, yn gwrthod rhoi'r camau angenrheidiol ar waith i sicrhau bod gan bawb hawl i fod wedi'u cysylltu. O ganlyniad, gwelwn amrywiaeth o gynlluniau pragmatig yn cael eu dyfeisio i geisio datrys yr hyn sydd yn ei hanfod yn ddiffyg strwythurol. Fel y dywedwch, mae gan y Post Brenhinol, cwmni sy'n cael ei redeg yn breifat, rwymedigaeth gyfreithiol i ddarparu gwasanaeth i bawb am yr un gost, a rhaid i'r un peth ddigwydd gyda band eang.
Laura Jones. No. I'll move on.
Laura Jones. Na. Fe symudaf ymlaen.
Cwestiwn 5, Vikki Howells.
Question 5, Vikki Howells.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o drafnidiaeth gymunedol yng Nghwm Cynon? OQ56960
5. Will the Minister make a statement on community transport provision in the Cynon Valley? OQ56960
Cynon Valley is currently served by a community transport scheme operated by Accessible Caring Transport. Rhondda Cynon Taf council provide financial support for this service, using the bus services support grant provided by the Welsh Government and their own funds.
Ar hyn o bryd, caiff Cwm Cynon ei wasanaethu gan gynllun trafnidiaeth gymunedol a weithredir gan Accessible Caring Transport. Mae cyngor Rhondda Cynon Taf yn darparu cymorth ariannol ar gyfer y gwasanaeth hwn, gan ddefnyddio'r grant cynnal gwasanaethau bysiau a ddarperir gan Lywodraeth Cymru a'u harian eu hunain.
Thank you, Minister, for that answer. Accessible Caring Transport provides a lifeline for those in need of community transport in my constituency, and it's been at the forefront of providing transport for clients to essential healthcare during the pandemic. As the Deputy Minister will know, the Wales Co-operative Party manifesto, 'Owning the Future', commits Labour and Co-operative MSs like myself to protect the indispensable role of community transport. So, will the Deputy Minister agree to meet with me and other Labour and Co-operative MSs to discuss the promotion and protection of the sector, as well as the scope for encouraging the growth of co-operative and social enterprise providers of community transport in Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Accessible Caring Transport yn achubiaeth i'r rhai sydd angen trafnidiaeth gymunedol yn fy etholaeth i, ac mae wedi bod ar flaen y gad yn darparu cludiant i gleientiaid at ofal iechyd hanfodol yn ystod y pandemig. Fel y gŵyr y Dirprwy Weinidog, mae maniffesto Plaid Gydweithredol Cymru, 'Owning the Future', yn ymrwymo ASau Llafur a Chydweithredol fel fi i ddiogelu rôl anhepgor trafnidiaeth gymunedol. Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog gytuno i gyfarfod â mi ac ASau Llafur a Chydweithredol eraill i drafod hyrwyddo a diogelu'r sector, yn ogystal â chyfle i annog twf darparwyr cydweithredol a mentrau cymdeithasol ym maes trafnidiaeth gymunedol yng Nghymru?
Yes, of course, I'd be happy to meet my fellow Wales Co-operative Members of the Senedd to discuss this. Community transport has an important part to play as part of the mix of solutions we see to achieve modal shift. We are trialling, of course, with Transport for Wales, our own Fflecsi bus service, which adopts a similar principle to community transport of providing a flexibility to meet people's needs, putting the user first. I'm conscious that Accessible Caring Transport in the Member's constituency was designed specifically for those who find it difficult or impossible to use conventional buses, and provides an important gap in the market. How we are able to continue to do this and how Rhondda Cynon Taf are able to afford to continue to do it, given the budget challenges we all face, is a live question, and I'd be very happy to discuss that with her and other Members.
Wrth gwrs, byddwn yn hapus i gyfarfod â fy nghyd-Aelodau o Blaid Gydweithredol Cymru yn y Senedd i drafod hyn. Mae gan drafnidiaeth gymunedol ran bwysig i'w chwarae fel rhan o'r gymysgedd o atebion a welwn er mwyn newid dulliau teithio. Rydym yn treialu ein gwasanaeth bws Fflecsi ein hunain gyda Trafnidiaeth Cymru, gwasanaeth sy'n mabwysiadu egwyddor debyg i drafnidiaeth gymunedol, sef darparu hyblygrwydd er mwyn diwallu anghenion pobl, gan roi'r defnyddiwr yn gyntaf. Rwy'n ymwybodol fod Accessible Caring Transport yn etholaeth yr Aelod wedi'i gynllunio'n benodol ar gyfer y rhai sy'n ei chael yn anodd neu'n amhosibl defnyddio bysiau confensiynol, ac mae'n darparu bwlch pwysig yn y farchnad. Mae sut y gallwn barhau i wneud hyn a sut y gall Rhondda Cynon Taf fforddio parhau i'w wneud o ystyried yr heriau cyllidebol y mae pawb ohonom yn eu hwynebu, yn gwestiwn byw, a byddwn yn hapus iawn i drafod hynny gyda hi ac Aelodau eraill.
As the Deputy Minister will be aware, the Connecting Communities programme has ended earlier than planned, because the Welsh Government's invitation and selection of the project was not in accordance with requirements of European regulations. The Connecting Communities programme has been a lifeline for vulnerable people to be able to access vital services, and for them to maintain a level of freedom they would otherwise be unable to achieve. I'm sure that the Deputy Minister will agree with me that there is significant need for support to continue to grow community travel facilities, particularly in rural and semi-rural locations like the Vale of Glamorgan and RCT, where transport links can be unreliable. Can the Deputy Minister outline what discussions they have had with the community links association in order to provide a new stream of funding for community travel? Thank you.
Fel y gŵyr y Dirprwy Weinidog, daeth y rhaglen Cysylltu Cymunedau i ben yn gynharach na'r disgwyl am nad oedd dull Llywodraeth Cymru o wahodd a dethol y prosiect yn cydymffurfio â gofynion rheoliadau Ewropeaidd. Mae'r rhaglen Cysylltu Cymunedau wedi bod yn achubiaeth i bobl fregus allu defnyddio gwasanaethau hanfodol, ac i gynnal lefel o ryddid na fyddent fel arall yn gallu ei mwynhau. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno bod angen sylweddol am gymorth i barhau i dyfu cyfleusterau teithio cymunedol, yn enwedig mewn lleoliadau gwledig a lled-wledig fel Bro Morgannwg a RhCT, lle gall cysylltiadau trafnidiaeth fod yn annibynadwy. A all y Dirprwy Weinidog amlinellu pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda'r gymdeithas dolenni cymunedol er mwyn darparu ffrwd newydd o gyllid ar gyfer teithio cymunedol? Diolch.
I will have to write to the Member about the detail of that. It's not immediately available off the top of my head. However, the broad point he makes is a fair one, as I've just indicated, in the question, and I'd be happy to follow up.FootnoteLink
Bydd yn rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â'r manylion hynny. Nid yw gennyf ar flaen fy mysedd yr eiliad hon. Fodd bynnag, mae'r pwynt cyffredinol y mae'n ei wneud yn un teg, fel y nodais yn awr, yn y cwestiwn, ac rwy'n hapus i fynd ar drywydd hynny.FootnoteLink
6. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru'n eu rhoi i gwmnïau sy'n defnyddio tir Cymru at ddibenion gwrthbwyso carbon? OQ56962
6. What guidance does the Welsh Government provide to companies that use Welsh land for carbon offsetting purposes? OQ56962
Diolch am y cwestiwn.
Thank you for the question.
The woodland carbon code is a voluntary standard for woodland creation projects in the UK. It is backed by all four Governments and provides a mechanism for landowners to engage in the carbon market. The code's website provides guidance to projects that are interested in carbon sequestration from woodlands.
Safon wirfoddol yw'r cod carbon coetiroedd ar gyfer prosiectau creu coetiroedd yn y DU. Fe'i cefnogir gan bob un o'r pedair Llywodraeth ac mae'n darparu mecanwaith i dirfeddianwyr allu cymryd rhan yn y farchnad garbon. Mae gwefan y cod yn rhoi arweiniad i brosiectau sydd â diddordeb mewn dal a storio carbon o goetiroedd.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Mae'n wir i ddweud bod cefnogaeth gyffredinol i amcan Llywodraeth Cymru i weld Cymru yn dod yn wlad garbon niwtral erbyn 2050, ond mae'n amlwg fod yna broblemau yn y farchnad garbon ar hyn o bryd, yn arbennig fel mae hyn yn effeithio ar ein tir amaethyddol. Mewn cyfres o atebion i gwestiynau ysgrifenedig wrthyf i, mae'r Llywodraeth wedi cadarnhau erbyn hyn fod arian cyhoeddus drwy gynllun Glastir yn mynd i gwmnïau y tu allan i Gymru er mwyn plannu coed. Mae ffermydd cyfan ar draws Cymru yn cael eu prynu at y diben hwn, gyda chwmnïau rhyngwladol yn gwerthu'r carbon ar y farchnad ryngwladol. Yn anffodus, pan fydd darn o dir fferm yn cael ei werthu fel hyn, nid yw'r tir yma ar gael bellach i ffermwyr Cymru ar gyfer gwrthbwyso carbon, a'r un mor bwysig, fydd e ddim ar gael chwaith i helpu Llywodraeth Cymru i gyrraedd yr amcan o fod yn net sero. Felly, beth yw'r ateb i'r broblem? Wel, mae'n bosib newid y system ariannu neu ddefnyddio'r system gynllunio. Felly, Weinidog, ydy Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod problem, ac ydych chi'n barod i gymryd camau drwy newid y system ariannu a'r system gynllunio i fynd i'r afael â hyn? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Minister. It's true to say that there is general support for the Welsh Government's aim of seeing Wales become a carbon-neutral nation by 2050, but it's clear that there are problems in the carbon market at the moment, particularly in terms of how this impacts our agricultural land. In a series of responses to written questions from me, the Government has now confirmed that public funds through the Glastir scheme are being provided to companies outwith Wales for them to plant trees. Whole farms across Wales are being bought for this purpose, with multinational companies selling the carbon on the international market. Unfortunately, when a piece of farmland is sold in this way, this land is no longer available for Welsh farmers for carbon offsetting, and just as importantly it won't be available either to help the Welsh Government to reach its target of being net zero. So, what's the solution to the problem? Well, we could change the funding system or use the planning system. So, Minister, does the Welsh Government recognise that there is a problem here, and are you willing to take steps by changing the funding system and the planning system in order to tackle this problem? Thank you.
We absolutely do acknowledge that there's potential for a real problem here, but at the same time we currently provide support to landowners if they want to plant trees on their land, and they have to do that in accordance with a tree planting plan. So, you can't just whack any old tree over any old land; you must actually get your tree planting plan approved. Actually, one of the things we discussed—. My colleague Lee Waters, as you know, has just done a deep dive into trees, and one of the things that came up there was the exact opposite of that, which is that sometimes the tree planting plans are a barrier to tree planting. We've obviously got to get the balance just right. Just to be really clear before we start the conversation, we don't think that offsets are the way to go. Obviously, what you should do is reduce your emissions, so it's not okay to just pollute as much as you like and plant some trees. So, we're very clear that the offsets are for companies that have already reduced their emissions to the point where they can't be reduced any more with current technologies, and therefore some offsetting is necessary.
We are part of the four-nation woodland group at the moment. The Scottish Government provides the secretariat for that. I'm very happy to speak with the Scottish Government, who will have similar problems to us. We certainly do not want to see good agricultural land bought up for this purpose and covered in trees for no good reason. What we want is to make sure that the right tree is planted in the right place on the right land in Wales, and that good agricultural land is continued to be used for food production. So, we will be looking at it. I had a very good meeting with the FUW as well, earlier, about this very point. I'm very aware of how concerned people are about this, so we will continue to monitor it. There isn't an enormous amount of it happening at the moment, but I absolutely do see the possibility for it. So, we will continue to monitor it. I'm also very keen at looking at ways that the Welsh Government can acquire land of that sort for community purposes and for young farmer schemes and so on. I'm very happy to work with you and with others to make sure that we have all of the right protections in place, whilst encouraging the planting of the right tree in the right place by the right people.
The last thing I would like to say is that there is a lot of money available for this. We would very much like to help our farmers lever that money into their farms, again to plant the right tree in the right place for the right purpose. So, it's not that we don't want the money of the trading emissions market; we just want it in the right place and for the right people and to benefit the right communities. So, there's a balance to be found here. I'm very happy to work with you and others across Wales to make sure that we get that right balance—that we both get the benefit of the money that's available and that we use it to the right effect in Wales.
Rydym yn sicr yn cydnabod bod perygl o broblem go iawn yma, ond ar yr un pryd rydym yn rhoi cymorth i dirfeddianwyr ar hyn o bryd os ydynt am blannu coed ar eu tir, ac mae'n rhaid iddynt wneud hynny yn unol â chynllun plannu coed. Felly, ni allwch dorri unrhyw hen goeden ar unrhyw hen dir; rhaid i chi gael eich cynllun plannu coed wedi'i gymeradwyo. Mewn gwirionedd, un o'r pethau a drafodwyd gennym—. Mae fy nghyd-Aelod, Lee Waters, fel y gwyddoch, newydd wneud astudiaeth ddofn o goed, ac un o'r pethau a gododd ynddi oedd y gwrthwyneb llwyr i hynny, sef bod y cynlluniau plannu coed weithiau'n rhwystr i blannu coed. Mae'n amlwg fod yn rhaid inni gael y cydbwysedd yn iawn. I fod yn glir iawn cyn inni ddechrau'r sgwrs, nid ydym yn credu mai gwrthbwyso yw'r ffordd i fynd. Yn amlwg, yr hyn y dylech ei wneud yw lleihau eich allyriadau, felly nid yw'n iawn llygru cymaint ag y mynnwch a phlannu coed. Felly, rydym yn glir iawn fod gwrthbwyso ar gyfer cwmnïau sydd eisoes wedi lleihau eu hallyriadau i'r pwynt lle na ellir eu lleihau ymhellach gyda thechnolegau cyfredol, ac felly mae angen rhywfaint o wrthbwyso.
Rydym yn rhan o grŵp y pedair gwlad ar goetiroedd ar hyn o bryd. Mae Llywodraeth yr Alban yn darparu'r ysgrifenyddiaeth ar ei gyfer. Rwy'n hapus iawn i siarad â Llywodraeth yr Alban, a fydd â phroblemau tebyg i ni. Yn sicr, nid ydym am weld tir amaethyddol da yn cael ei brynu at y diben hwn a'i orchuddio â choed heb unrhyw reswm da dros wneud hynny. Rydym am sicrhau bod y goeden gywir yn cael ei phlannu yn y lle iawn ar y tir cywir yng Nghymru, a bod tir amaethyddol da yn parhau i gael ei ddefnyddio ar gyfer cynhyrchu bwyd. Felly, byddwn yn edrych arno. Cefais gyfarfod da iawn gyda Undeb Amaethwyr Cymru yn gynharach hefyd ar yr union bwynt hwn. Rwy'n ymwybodol iawn o bryder pobl ynglŷn â hyn, felly byddwn yn parhau i'w fonitro. Nid oes llawer iawn ohono'n digwydd ar hyn o bryd, ond rwy'n gweld y perygl y gallai ddigwydd. Felly, byddwn yn parhau i'w fonitro. Rwyf hefyd yn awyddus iawn i edrych ar ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru gaffael tir o'r math hwnnw at ddibenion cymunedol ac ar gyfer cynlluniau ffermwyr ifanc ac yn y blaen. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi a chydag eraill i sicrhau bod gennym yr holl amddiffyniadau cywir ar waith, gan annog y bobl iawn i blannu'r goeden gywir yn y lle iawn.
Y peth olaf yr hoffwn ei ddweud yw bod llawer o arian ar gael ar gyfer hyn. Hoffem helpu ein ffermwyr i ddenu'r arian hwnnw i'w ffermydd, unwaith eto er mwyn plannu'r goeden gywir yn y lle iawn at y diben cywir. Felly, nid nad ydym eisiau arian o'r farchnad masnachu allyriadau; rydym am ei gael yn y lle iawn ac i'r bobl iawn ac er budd y cymunedau cywir. Felly, mae cydbwysedd i'w daro yma. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi ac eraill ledled Cymru i sicrhau ein bod yn cael y cydbwysedd cywir hwnnw—ein bod yn elwa ar arian sydd ar gael a'n bod yn ei ddefnyddio i'r perwyl cywir yng Nghymru.
I wish to declare an interest and refer Members and members of the public to category 8, land and property, on my register of interests.
Hoffwn ddatgan buddiant a chyfeirio'r Aelodau ac aelodau o'r cyhoedd at gategori 8, tir ac eiddo, ar fy nghofrestr buddiannau.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) (Diwygio) 2021 ar gysondeb landlordiaid yn y sector rhentu preifat? OQ56950
7. Will the Minister make a statement on the impact of the Renting Homes (Wales) (Amendment) Act 2021 on landlord continuity in the private let sector? OQ56950
Yes. Thank you, Janet. Implementing the Renting Homes (Wales) Act 2016, as recently amended by the 2021 Act, will increase security of tenure and significantly streamline the legislation on renting, ensuring that all key rights and responsibilities are set out in a written contract. This will support continuity and benefit both tenants and landlords.
Ie. Diolch, Janet. Bydd gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, fel y'i diwygiwyd yn ddiweddar gan Ddeddf 2021, yn cynyddu diogelwch deiliadaeth ac yn symleiddio'r ddeddfwriaeth ar rentu'n sylweddol, gan sicrhau bod yr holl hawliau a chyfrifoldebau allweddol yn cael eu nodi mewn contract ysgrifenedig. Bydd hyn yn cefnogi parhad ac o fudd i denantiaid a landlordiaid fel ei gilydd.
Thank you. At the point of any home possession, a landlord can actually have amassed costs of more than around £30,000 when considering lost rent, legal fees and often damage that needs calculating. This, of course, is when tenants are not fulfilling their own due lease obligations. Now, delays are reported at every stage of the possession process, with the median time standing at 21.1 weeks by March 2020. Taken together, this results in a fundamental lack of faith in the present court system from our landlords and risks undermining the legal redress protections enacted for tenants by the renting homes Act.
Now, as Propertymark have informed me, there is a very real risk that landlords, particularly those owning a single property, will leave this sector providing these much-needed homes. Now, in October last year, the Legislation, Justice and Constitution Committee recommended the investigation of the need for a stand-alone and specific housing tribunal in Wales. So, Minister, will you confirm what discussions you have had and undertaken to review the possibility of developing a dedicated housing tribunal for Wales? Diolch.
Diolch. Ar adeg cymryd meddiant ar unrhyw gartref, gall landlord wynebu costau o fwy nag oddeutu £30,000 wrth ystyried rhent a gollwyd, ffioedd cyfreithiol ac yn aml, difrod y bydd angen ei gyfrifo. Wrth gwrs, bydd hynny'n digwydd pan nad yw tenantiaid yn cyflawni eu rhwymedigaethau hwy yn y les. Nawr, adroddir am oedi ar bob cam o'r broses o gymryd meddiant, gyda'r amser canolrifol yn 21.1 wythnos erbyn mis Mawrth 2020. Gyda'i gilydd, mae hyn yn arwain at ddiffyg hyder sylfaenol ein landlordiaid yn system y llysoedd fel y mae ac mae perygl o danseilio'r amddiffyniadau cyfreithiol ar gyfer gwneud iawn a roddwyd mewn grym i denantiaid drwy'r Ddeddf rhentu cartrefi.
Nawr, fel y dywedodd Propertymark wrthyf, mae perygl gwirioneddol y bydd landlordiaid, yn enwedig y rhai sy'n berchen ar un eiddo, yn gadael y sector hwn sy'n darparu cartrefi mawr eu hangen. Nawr, ym mis Hydref y llynedd, argymhellodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y dylid cynnal ymchwiliad i'r angen am dribiwnlys tai annibynnol a phenodol yng Nghymru. Felly, Weinidog, a wnewch chi gadarnhau pa drafodaethau a gawsoch i adolygu'r posibilrwydd o ddatblygu tribiwnlys tai penodol i Gymru? Diolch.
Well, you know, Janet, sometimes, I feel just a little bit weary of the Conservatives always opposing measures that they say will prevent employment on the minimum wage and prevent landlords coming into the rented homes sector if there's any kind of regulation, in the teeth of all the evidence to the contrary. So, just to put the record straight, obviously, the renting homes legislation makes the process of renting fairer and more secure, but landlords still have the tools available to them to gain possession where there is a breach of contract.
And just to say that data from Rent Smart Wales shows us that the private rented sector is actually growing at the moment and not shrinking, despite all the warnings from yourself and others. So, we had 207,000 properties in December 2019 and we've got 216,000 in August of this year. The number of registered landlords has also continued to grow; we had 102,711 at the end of December 2019, 106,936 at the end of December 2020 and 107,059 at the end of August. So, you'll see a continuing rise in the number of landlords and not a decline, despite the dire predictions of people on the opposite benches. So, it just isn't true that the introduction of registration licensing and fairer systems deters landlords. And as I continually say, good landlords like good regulation, they want to be fairly compensated for the very good homes that they provide people and all we're doing is making sure that the practices that bring the sector into disrepute of a very few individuals are stamped out so that our good landlords can be rewarded. So, we're working very hard to implement the renting homes legislation, as I said. I am very keen to honour our commitment to have at least six months' prep time for both tenants, landlords and others by issuing them the key documentation they need, and this will begin to happen over the next few months.
In terms of the tribunal, I'm very happy to continue to look at that. I don't disagree, really, with the idea of a housing tribunal, but it has to be set in context, so there are a number of other things that we need to look at at the same time. But I don't really disagree with the principle of that; the devil, as always, will be in the detail.
Wel, wyddoch chi, Janet, weithiau, rwy'n teimlo ychydig yn flinedig o'r ffordd y mae'r Ceidwadwyr bob amser yn gwrthwynebu mesurau y dywedant eu bod yn mynd i atal cyflogaeth ar yr isafswm cyflog ac atal landlordiaid rhag dod i mewn i'r sector cartrefi rhent os oes unrhyw fath o reoleiddio, er gwaethaf yr holl dystiolaeth i'r gwrthwyneb. Felly, gadewch imi ddweud yn glir fod y ddeddfwriaeth rhentu cartrefi yn amlwg yn gwneud y broses o rentu'n decach ac yn fwy diogel, ond mae'n dal i fod gan landlordiaid ddulliau at eu defnydd o ennill meddiant lle caiff contract ei dorri.
A hoffwn ddweud bod data gan Rhentu Doeth Cymru yn dangos inni fod y sector rhentu preifat yn tyfu ar hyn o bryd mewn gwirionedd ac nad yw'n crebachu, er gwaethaf yr holl rybuddion gennych chi ac eraill. Felly, roedd gennym 207,000 eiddo ym mis Rhagfyr 2019 ac mae gennym 216,000 ym mis Awst eleni. Mae nifer y landlordiaid cofrestredig hefyd wedi parhau i dyfu; roedd gennym 102,711 ar ddiwedd mis Rhagfyr 2019, 106,936 ar ddiwedd mis Rhagfyr 2020 a 107,059 ar ddiwedd mis Awst. Felly, fe welwch gynnydd parhaus yn nifer y landlordiaid ac nid gostyngiad, er gwaethaf proffwydoliaethau enbyd pobl ar y meinciau gyferbyn. Felly, nid yw'n wir o gwbl fod cyflwyno trwyddedu, cofrestru a systemau tecach yn atal landlordiaid. Ac fel y dywedaf yn barhaus, mae landlordiaid da yn hoffi rheoleiddio da, maent am gael eu digolledu'n deg am y cartrefi da iawn a ddarparant i bobl a'r cyfan a wnawn ni yw sicrhau bod yr arferion sy'n dwyn anfri ar y sector yn sgil gweithredoedd nifer fach iawn o unigolion yn cael eu dileu fel y gellir gwobrwyo ein landlordiaid da. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn i weithredu'r ddeddfwriaeth rhentu cartrefi, fel y dywedais. Rwy'n awyddus iawn i gyflawni ein hymrwymiad i gael o leiaf chwe mis o amser paratoi ar gyfer tenantiaid, landlordiaid ac eraill drwy roi'r dogfennau allweddol y byddant eu hangen iddynt, a bydd hyn yn dechrau digwydd dros y misoedd nesaf.
Ar y tribiwnlys, rwy'n hapus iawn i barhau i edrych ar hynny. Nid wyf yn anghytuno â'r syniad o dribiwnlys tai mewn gwirionedd, ond mae'n rhaid ei osod yn ei gyd-destun, felly mae nifer o bethau eraill y bydd angen inni edrych arnynt ar yr un pryd. Ond nid wyf yn anghytuno ag egwyddor hynny mewn gwirionedd; mater o edrych ar y manylion fydd hi, fel bob amser.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau allyriadau fel rhan o Gymru sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang? OQ56971
8. What steps is the Welsh Government taking to reduce emissions as part of a globally responsible Wales? OQ56971
We'll be publishing our next all-Wales delivery plan, net zero Wales, ahead of COP26. The plan sets out the action we must all take across this Senedd term and starts our decarbonisation journey towards net zero, including our circular economy approach to help deal with consumption emissions.
Byddwn yn cyhoeddi ein cynllun cyflawni nesaf ar gyfer Cymru gyfan, sero-net Cymru, cyn COP26. Mae'r cynllun yn nodi'r camau sy'n rhaid i bob un ohonom eu cymryd drwy gydol tymor y Senedd hon, ac mae'n dechrau ein taith ddatgarboneiddio tuag at sero-net, gan gynnwys ein dull economi gylchol ar gyfer helpu i fynd i'r afael ag allyriadau defnydd.
The climate and nature emergency isn't the next global crisis; it's already upon us. This isn't a problem that we can offload on our children and their children. We have to act now. As a Government, we were the first in the UK to declare a climate emergency, to ban fracking and to install energy efficiency measures in over 60,000 homes as part of the last decade of action. The next decade of action is absolutely crucial, and we all have our part to play. As a country, we’re in the lead globally when it comes to recycling, but there are real barriers for residents in our communities to play their part in the green transformation. How will the Minister not only encourage but support residents across Wales to lead a greener life?
Nid yr argyfwng byd-eang nesaf yw'r argyfwng hinsawdd a natur; mae eisoes gyda ni. Nid yw'n broblem y gallwn ei gadael i'n plant a'u plant hwythau. Rhaid inni weithredu yn awr. Fel Llywodraeth, ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i ddatgan argyfwng hinsawdd, i wahardd ffracio ac i osod mesurau effeithlonrwydd ynni mewn dros 60,000 o gartrefi fel rhan o'r degawd diwethaf o weithredu. Mae'r degawd nesaf o weithredu yn gwbl allweddol, ac mae gan bob un ohonom ein rhan i'w chwarae. Fel gwlad, rydym ar y blaen yn fyd-eang ym maes ailgylchu, ond mae rhwystrau gwirioneddol i drigolion yn ein cymunedau rhag gallu chwarae eu rhan yn y trawsnewidiad gwyrdd. Sut y bydd y Gweinidog nid yn unig yn annog ond yn cynorthwyo trigolion ledled Cymru i fyw bywyd gwyrddach?
Thank you, Buffy. I couldn’t agree more. The challenge of climate change requires everyone to act and act immediately, as I’ve said repeatedly. I make no mistake for doing that, and Members may as well get used to me saying it, because we’re going to be saying it an awful lot over the next few years.
We have been absolutely clear that our net-zero Wales plan has to be an all-Wales plan. It includes pledges of action from individuals and organisations right across Wales, as well as how they can help in tackling climate change. We recognise the vital role our communities play in helping to achieve a reduction in emissions, as well as dealing with the impacts of climate change on their lives as well. So, we will continue to support several grant programmes to enable communities to take action themselves. So, we have the sustainable steps programme run by the National Lottery Community Fund, funded by the dormant account funding. I’ve had a really good meeting with them very recently about how we can lever that money for Wales. We’ve got the renew Wales programme, which provides support to communities to identify and take action on climate change, from renewable energy projects, to community growing projects and initiatives on energy efficiency that she highlighted. And also people can take action themselves through walking and cycling more, increasing energy efficiency in their homes, reducing and reusing items, buying locally and buying more sustainable products. We have a whole number of programmes focusing on supporting individuals to take that action.
And I would say this as well to the young people of Wales who are listening today—this is not a counsel of despair. We can change this, but we must do it, each and every one of us, in our own lives and in our communities and acting together. So, together we absolutely can make a difference and it’s our responsibility here in the Senedd and as a Government to put the platforms in place that enable our communities to do that right thing.
Diolch, Buffy. Rwy'n cytuno'n llwyr. Mae her newid hinsawdd yn ei gwneud yn ofynnol i bawb weithredu a gweithredu ar unwaith, fel y dywedais dro ar ôl tro. Nid wyf yn ymddiheuro am wneud hynny, ac efallai ei bod hi'n werth i'r Aelodau arfer â fy nghlywed yn ei ddweud, oherwydd byddwn yn ei ddweud yn ofnadwy o aml dros y blynyddoedd nesaf.
Rydym wedi dweud yn gwbl glir fod yn rhaid i'n cynllun Cymru sero-net fod yn gynllun i Gymru gyfan. Mae'n cynnwys addewidion i weithredu gan unigolion a sefydliadau ledled Cymru, yn ogystal â sut y gallant helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Rydym yn cydnabod y rôl hanfodol y mae ein cymunedau yn ei chwarae yn helpu i leihau allyriadau, yn ogystal ag ymdrin ag effeithiau newid hinsawdd ar eu bywydau hefyd. Felly, byddwn yn parhau i gefnogi sawl rhaglen grant i alluogi cymunedau i weithredu eu hunain. Felly, mae gennym y rhaglen camau cynaliadwy a gaiff ei rhedeg gan Gronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol, a ariannir drwy'r cyllid cyfrifon segur. Cefais gyfarfod da iawn gyda hwy yn ddiweddar iawn ynglŷn â sut y gallwn ddenu'r arian hwnnw i Gymru. Mae gennym raglen adnewyddu Cymru, sy'n rhoi cymorth i gymunedau nodi a gweithredu ar newid hinsawdd, o brosiectau ynni adnewyddadwy, i brosiectau tyfu bwyd yn y gymuned a'r mentrau effeithlonrwydd ynni a nododd hi. A hefyd gall pobl roi camau ar waith eu hunain drwy gerdded a beicio mwy, cynyddu effeithlonrwydd ynni yn eu cartrefi, lleihau defnydd ac ailddefnyddio eitemau, prynu'n lleol a phrynu cynnyrch mwy cynaliadwy. Mae gennym nifer fawr o raglenni sy'n canolbwyntio ar gefnogi unigolion i gymryd y camau hynny.
A hoffwn ddweud hyn hefyd wrth bobl ifanc Cymru sy'n gwrando heddiw—nid cyngor anobaith yw hyn. Gallwn newid hyn, ond rhaid inni wneud hynny, bob un ohonom, yn ein bywydau ein hunain ac yn ein cymunedau a gweithredu gyda'n gilydd. Felly, gyda'n gilydd gallwn yn bendant wneud gwahaniaeth a'n cyfrifoldeb ni yma yn y Senedd ac fel Llywodraeth yw rhoi'r platfformau ar waith i alluogi ein cymunedau i wneud y peth iawn.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant.
The next item, therefore, is the questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question comes from Jayne Bryant.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod disgyblion yn cael eu hamddiffyn rhag aflonyddu mewn ysgolion? OQ56975
1. What steps is the Welsh Government taking to ensure that pupils are protected from harassment in schools? OQ56975
We have a range of guidance and support to ensure the safety of children and young people. I've also commissioned Estyn to conduct a review into peer-on-peer sexual harassment in education settings, and the findings will play an important role in supporting settings and in informing Welsh Government policy.
Mae gennym amrywiaeth o ganllawiau a chymorth i sicrhau diogelwch plant a phobl ifanc. Rwyf hefyd wedi comisiynu Estyn i gynnal adolygiad o aflonyddu rhywiol gan gyfoedion mewn sefydliadau addysg, a bydd y canfyddiadau'n chwarae rhan bwysig yn cefnogi sefydliadau ac yn llywio polisi Llywodraeth Cymru.
Thank you for that, Minister. The Everyone’s Invited website, where pupils are able to anonymously report abuse and harassment, has shone a light on a significant problem. More than 90 schools in Wales have been named in the online campaign, but the reality is likely to include far more. The Everyone’s Invited testimonies are deeply upsetting, with some pupils saying girls as young as 11 are being pressured into sending nudes or receiving unwanted explicit images from boys. We know that Ofsted concluded its review in England that sexual harassment has become normalised for young people, and I’m pleased, as the Minister has said and acted, with Estyn conducting their report into the matter. In preparation for the findings, what measures and resources are the Minister preparing to put in place so that the findings can be put into practice as quickly as possible?
Diolch am hynny, Weinidog. Mae gwefan Everyone's Invited, lle gall disgyblion adrodd yn ddienw am gamdriniaeth ac aflonyddu, wedi taflu goleuni ar broblem sylweddol. Mae dros 90 o ysgolion yng Nghymru wedi cael eu henwi yn yr ymgyrch ar-lein, ond mae'r realiti'n debygol o gynnwys llawer mwy. Mae tystiolaeth Everyone's Invited yn peri gofid mawr, gyda rhai disgyblion yn dweud bod merched mor ifanc ag 11 oed dan bwysau i anfon lluniau noeth neu dderbyn lluniau noeth nad ydynt mo'u heisiau gan fechgyn. Gwyddom fod Ofsted wedi casglu yn ei adolygiad yn Lloegr fod aflonyddu rhywiol wedi'i normaleiddio i bobl ifanc erbyn hyn, ac rwy'n falch ynglŷn â'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'r ddweud a'i wneud gydag Estyn yn cynnal eu hadroddiad ar y mater. Wrth baratoi ar gyfer y canfyddiadau, pa fesurau ac adnoddau y mae'r Gweinidog yn paratoi i'w rhoi ar waith fel y gellir gweithredu ar y canfyddiadau cyn gynted â phosibl?
I thank the Member for that important supplementary, and I share with her—. I was very saddened and very concerned to read the testimony on the Everyone’s Invited website, and any form of harassment or indeed abuse is totally unacceptable. I know that we will all want that message to be really clearly sent from this Chamber.
We’ve introduced measures already in advance of the report from Estyn. A number of the items identified in the Ofsted report are interventions which are already taking place in Wales. In addition to those which were already in place, I wrote to each of the schools identified on the Everyone’s Invited website. But I want to echo the point which the Member made, and it’s a very important point—we absolutely must not assume that those schools are the only schools in which this activity may be taking place, and a letter has gone to each school in Wales to identify the steps that they're taking to safeguard their learners. In addition to that, officials in my department are working, both with local authorities and with individual schools, to identify a lead in relation to relationships and sex education in professional learning, which will help support advances in this area as we receive our report from Estyn. And in addition to that, as well as commissioning additional resources in this area to support schools and learners, we've been working to make sure that the resources that are available, and are, actually, in many cases, very widely used, are as accessible as possible, both to schools and to learners.
And, finally, there are, of course, a range of existing helplines that any victim of any harassment or abuse is able to make contact with, which provides very specific and tailored advice. But, as I say, we'll have a further body of information in the Estyn report, which will help us shape policy beyond that.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw, ac rwy'n rhannu gyda hi—. Roeddwn yn drist ac yn bryderus iawn wrth ddarllen y dystiolaeth ar wefan Everyone's Invited, ac mae unrhyw fath o aflonyddu, neu gam-drin yn wir, yn gwbl annerbyniol. Gwn y byddwn i gyd am i'r neges honno gael ei hanfon yn glir iawn o'r Siambr hon.
Rydym wedi cyflwyno mesurau eisoes cyn yr adroddiad gan Estyn. Mae nifer o'r eitemau a nodwyd yn adroddiad Ofsted yn ymyriadau sydd eisoes yn digwydd yng Nghymru. Yn ogystal â'r rhai a oedd eisoes ar waith, ysgrifennais at bob un o'r ysgolion a nodwyd ar wefan Everyone's Invited. Ond rwyf am adleisio'r pwynt a wnaeth yr Aelod, ac mae'n bwynt pwysig iawn—rhaid inni beidio â chymryd yn ganiataol mai'r ysgolion hynny yw'r unig ysgolion lle gallai'r pethau hyn fod yn digwydd, ac mae llythyr wedi mynd at bob ysgol yng Nghymru i nodi'r camau y maent yn eu cymryd i ddiogelu eu dysgwyr. Yn ogystal â hynny, mae swyddogion yn fy adran yn gweithio, gydag awdurdodau lleol a chydag ysgolion unigol, i nodi arweinydd ar gyfer addysg rhyw a chydberthynas mewn dysgu proffesiynol a fydd yn helpu i gefnogi datblygiadau yn y maes hwn wrth inni dderbyn ein hadroddiad gan Estyn. Ac yn ychwanegol at hynny, yn ogystal â chomisiynu adnoddau ychwanegol yn y maes hwn i gefnogi ysgolion a dysgwyr, rydym wedi bod yn gweithio i sicrhau bod yr adnoddau sydd ar gael, ac sydd mewn llawer o achosion yn cael eu defnyddio'n eang iawn, mor hygyrch â phosibl i ysgolion ac i ddysgwyr.
Ac yn olaf, wrth gwrs, mae amrywiaeth o linellau cymorth yn bodoli eisoes y gall unrhyw ddioddefwr aflonyddu neu gamdriniaeth gysylltu â hwy, ac maent yn rhoi cyngor personol a phenodol iawn. Ond fel y dywedais, bydd gennym gorff pellach o wybodaeth yn adroddiad Estyn a fydd yn ein helpu i siapio polisi y tu hwnt i hynny.
Can you advise the Senedd of action being taken to promote respect and compassion in the school place, given the vital role that both play in promoting well-being amongst learners, and in shaping confident learners who are not blinded by shame later in life? And would you commit to also reporting to the Senedd any appraisals of the benefits that universal free school meals may have in terms of eliminating embarrassment and shame within the school place?
A allwch chi roi gwybod i'r Senedd am gamau sydd ar waith i hyrwyddo parch a thosturi yn yr ysgol, o ystyried y rôl hanfodol y mae'r ddau beth yn ei chwarae yn hyrwyddo lles ymhlith dysgwyr, ac yn creu dysgwyr hyderus na chânt eu dallu gan gywilydd yn ddiweddarach mewn bywyd? Ac a wnewch chi ymrwymo hefyd i adrodd i'r Senedd am unrhyw arfarniadau o'r manteision y gallai prydau ysgol am ddim i bawb eu cynnig mewn perthynas â dileu embaras a chywilydd yn yr ysgol?
I thank the Member for that important question. As part of the effective delivery of the RSE part of the new curriculum, and as well as the work that schools will be doing to make a reality of the health and well-being area of learning and experience that's an integral part of the curriculum, that requires specialist expertise, time and resources to ensure that the kind of supportive environment that the Member is referring to in his question is available in school for our learners, so that their confidence and their sense of themselves is supported.
In March of this year, as the Member will know, we published statutory guidance for schools on developing the whole-school approach to the well-being of learners and, indeed, in the wider school community. Part of that is about supporting our young people to build resilience through developing trusting relationships in the school environment and beyond, and also to support teachers, so that when they encounter issues that may be beyond their immediate competency, they have the support in order to be able to deal with that. As the Member is aware, there's a piece of work already under way in relation to the extension of eligibility for free school meals. I would be very keen to share with Members in the Senedd our advances in that space in due course.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Fel rhan o'r gwaith o gyflwyno rhan addysg rhyw a chydberthynas y cwricwlwm newydd yn effeithiol, ac yn ogystal â'r gwaith y bydd ysgolion yn ei wneud i wireddu'r maes iechyd a lles o ddysgu a phrofiad sy'n rhan annatod o'r cwricwlwm, mae hynny'n galw am arbenigedd, amser ac adnoddau arbenigol i sicrhau bod y math o amgylchedd cefnogol y mae'r Aelod yn cyfeirio ato yn ei gwestiwn ar gael yn yr ysgol ar gyfer ein dysgwyr, i gynnal eu hyder a'u hymdeimlad ohonynt eu hunain.
Ym mis Mawrth eleni, fel y gŵyr yr Aelod, fe wnaethom gyhoeddi canllawiau statudol i ysgolion ar ddatblygu'r dull ysgol gyfan o ymdrin â lles dysgwyr, ac yng nghymuned ehangach yr ysgol yn wir. Mae rhan o hynny'n ymwneud â chynorthwyo ein pobl ifanc i feithrin gwytnwch drwy ddatblygu perthynas ymddiriedus ag eraill yn amgylchedd yr ysgol a thu hwnt, a hefyd i gefnogi athrawon, fel eu bod yn cael cymorth i allu ymdrin â materion y byddant yn dod ar eu traws a allai fod y tu hwnt i'w cymhwysedd uniongyrchol. Fel y gŵyr yr Aelod, mae gwaith eisoes ar y gweill mewn perthynas ag ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim. Rwy'n awyddus iawn i rannu ein cynnydd yn y pethau hynny gyda'r Aelodau yn y Senedd maes o law.
2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch effaith ieithyddol ffermydd teulu Cymraeg yn cael eu gwerthu i gwmnïoedd er mwyn plannu coed ar gyfer rhaglenni gwrthbwyso carbon? OQ56943
2. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding the language impact of Welsh-language family farms being sold to companies in order to plant trees for carbon offsetting programmes? OQ56943
Rwy'n cynnal trafodaethau gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar sawl mater sy'n berthnasol i'n portffolios, ac wedi cael trafodaeth benodol gyda'r Dirprwy Weinidog ar y cwestiwn penodol hwn. Mae cyflawni'n targedau adeiladu coetiroedd yn allweddol i'r maes newid hinsawdd ac yn creu ffynhonnell incwm newydd i ffermwyr, yn cynnwys ffermwyr sydd mewn teuluoedd sy'n siarad Cymraeg. Rŷn ni’n cydnabod na ddylai buddsoddiadau effeithio ar gymunedau, na chwaith newid y math o dirfeddianwyr.
I hold discussions on numerous issues with the Minister for Climate Change relevant to our portfolios and have had conversations with the Deputy Minister on this issue. Meeting woodland creation targets is crucial to reach our climate change commitments, as well as generating new opportunities for farmers, including Welsh-speaking farmers. We recognise that investments should not affect communities or change the type of landowners.
Roeddwn i'n synnu i glywed eich cyd-Weinidog gynnau yn dweud nad yw'r Llywodraeth yn meddwl bod hwn yn broblem anferth, achos dwi'n ymwybodol o 10 fferm yng nghyffiniau dyffryn Tywi'n unig sydd wedi cael eu prynu gan gwmnïau masnachol, a gwelon ni Undeb Amaethwyr Cymru yn dweud yr wythnos yma eu bod nhw yn gweld adroddiadau wythnosol. Dyma fersiwn amaethyddol y creisis ail gartrefi ehangach, oherwydd dyw teuluoedd fferm lleol ddim â'r capasiti ariannol i gystadlu gyda'r cwmnïoedd allanol yma, a beth dŷn ni'n ei weld ydy symudiad tuag at batrwm perchnogaeth tir sydd yn debycach i'r hyn welon ni yn y ganrif cyn y diwethaf. A dweud y gwir, mae'r potensial o ran diboblogi yn ymdebygu i'r hyn gwelon ni yn yr Alban gyda chliriadau'r ucheldiroedd yn y ddeunawfed ganrif. Ac, wrth gwrs, yn ddieithriad yn fy achos i, teuluoedd fferm Cymraeg oedd y rhain, ac mae hynny'n wir am y rhan fwyaf o'r ffermydd trwy Gymru oherwydd natur y diwydiant. Felly, colli tir, colli iaith. A allwn ni gael astudiaeth traw effaith gan yr uned gynllunio ieithyddol o fewn eich adran i weld yr effaith y gall hyn ei gael ar drosglwyddo iaith o fewn ein cymunedau Cymraeg ni?
I was surprised to hear your fellow Minister saying earlier that the Government doesn't think that this is a huge problem, because I'm aware of 10 farms in the Tywi valley area alone that have been purchased by commercial operators, and we heard the Farmers' Union of Wales saying that they see reports, on a weekly basis, of this happening. So, this is the agricultural version of the wider second-homes crisis, because local farming families don't have the financial capacity to compete with these external companies. And what we're seeing is a shift towards a pattern of land ownership that is more similar to what we saw in the previous century. The potential in terms of depopulation is similar to what we saw in Scotland with the highland clearances in the eighteenth century. And, in my case, these are Welsh-speaking farms, and this is true of the majority of farms throughout Wales because of the nature of the industry. We're losing land, we're losing a language. So, can we have an impact assessment by the linguistic planning department to see the impact that this could have on language transmission within our Welsh-speaking communities?
Wel, mae'r newid yn economi cefn gwlad wrth gwrs yn elfen cwbl greiddiol o ran cynllunio polisi iaith, felly mae'r pethau yma o dan drosolwg cyson. Nid clywed yr hyn wnaeth yr Aelod ddweud gwnes i yn ateb y Gweinidog Newid Hinsawdd. Dyw e ddim yn glir eto beth yw maint y broblem. Dŷn ni ddim eisiau hwn i fod yn broblem, ac rŷn ni eisiau cydweithio gyda ffermwyr i sicrhau na fydd e yn broblem. O ran y gwerthuso rŷn ni wedi'i wneud eisoes o'r polisi, prin yw'r dystiolaeth ar hyn o bryd o ran newid perchnogaeth tir i fuddsoddwyr. Allan o dros 1,100 o gwsmeriaid, mae gan 35 o gwsmeriaid gyfeiriadau y tu allan i Gymru. Rŷm ni wedi gwneud gwaith i edrych ar o ble mae'r cynigion yma'n dod, ac mae 17 o'r 35 prosiect sydd wedi cael eu hariannu trwy gynllun grant coetir Cymru o dan 6 hectar, felly mae'n anhebygol, yn y cyd-destun hwnnw, mai cynrychioli buddsoddwyr mawr sydd am droi tir cyfan yn goetiroedd yw'r rheini. Ond mae'n bwysig, fel gwnes i ddweud yn gynharach, ein bod ni'n cadw golwg ar hyn ac, os oes tystiolaeth yn datblygu ei fod yn broblem, dyna rŷm ni eisiau ei gywiro.
Well, the change in the rural economy, of course, is a crucial element in language policy development, so these things are under constant overview. Now, I didn't hear the answer of the Minister for Climate Change, but it's not clear what the scale of the problem is, and we don't want it to become a major problem; we want to work with farmers to ensure that it doesn't become a problem. In terms of the evaluation that we've already carried out of the policy, then there seems to be little evidence at the moment in terms of a change in land ownership to developers. Out of over 1,100 customers, 35 customers have addresses outwith Wales. We've looked at where these proposals are coming from, and 17 of the 35 projects funded through the Welsh woodland grant scheme are under 6 hectares, so it's unlikely, under those circumstances, that those represent large developers who are looking to turn large pieces of land into woodland. But, as I said earlier, it's important that we keep an eye on this and, if evidence develops that it is a problem, then that is where we will take action.
Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders.
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Thank you for sharing that with me.
Diolch am rannu hynny gyda mi.
Cwestiynau'r llefarwyr nesaf, felly. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.
Questions from the party spokespeople next. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Weinidog, cysylltodd mudiad Mercher y Wawr â mi yn ddiweddar, yn mynegi pryder bod siaradwyr Cymraeg yn wynebu heriau o ran cynnal busnes bancio wyneb yn wyneb ac ar-lein trwy gyfrwng y Gymraeg. Pa gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod busnesau ar draws Cymru yn gweithredu'n ddwyieithog? A pha gymorth ychwanegol sy'n cael ei gynnig i'r busnesau hynny sy'n methu â chydymffurfio â'r gofynion hyn?
Thank you, Llywydd. Minister, Merched y Wawr were in touch with me recently, outlining concerns that Welsh speakers are facing challenges in terms of face-to-face banking services and online services through the medium of Welsh. So, what steps are your Government taking to ensure that businesses across Wales operate bilingually? And what additional support is provided to those businesses that are failing to comply with these standards?
Wel, mae gyda ni amryw ffyrdd o gefnogi busnesau ar draws Cymru i ddarparu gwasanaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Ac rwy’n talu teyrnged i’r gwaith y mae’r mentrau iaith yn ei wneud ym mhob cymuned yng Nghymru i gefnogi’r economi leol i ddarparu gwasanaethau o'r fath, ynghyd hefyd â gwasanaeth Helo Blod, sy’n darparu gwasanaeth cyfieithu a Helo Blod Lleol, sy’n gweithredu drwy’r mentrau iaith er mwyn gwneud yn union beth y mae'r Aelod yn sôn amdano fe. Ond hefyd, rwy'n ymwybodol iawn fod darpariaeth bancio yn cael ei gyfyngu mewn ardaloedd o Gymru. Rwy'n gwybod am enghreifftiau penodol o hynny ac mae hyn yn fater i fusnesau, ond fel y mae'r cwestiwn yn ei ddweud, hefyd i fudiadau yn ehangach na hynny. Rŷm ni wedi bod yn edrych, fel y mae'r Aelod yn gwybod, ar impact, dros y flwyddyn ddiwethaf, o newidiadau, gan gynnwys COVID, er enghraifft, ar fudiadau Cymraeg yn ein cymunedau ni ac mae cynllun gweithredu gyda ni yn delio â'r anghenion sydd yn codi yn sgil hynny.
Well, we have several ways of supporting businesses across Wales to provide services through the medium of Welsh. I pay tribute to the work that the mentrau iaith do in every community in Wales to support the local economy to provide those kinds of services, as well as the Helo Blod service, which provides a translation service, and Helo Blod Lleol, which operates through the mentrau iaith, to do exactly what the Member is talking about. But, I’m also aware of banking provision being limited in some parts of Wales. I know of specific examples of that. And that’s an issue for businesses, but, as the question said, it’s an issue for other societies as well. We’ve been looking, as the Member knows, at the impact over the past year, of changes, including in terms of COVID, on Welsh-speaking organisations in our communities and we have an action plan to deal with the requirements that have arisen as a result.
Diolch. Rydym i gyd yn cytuno ein bod am weld cynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg ym mhob cornel o'r genedl. Yn aml, mae Dinbych-y-Pysgod, sydd yng nghanol fy etholaeth, yn cael ei ystyried yn gymuned draddodiadol Gymraeg ei hiaith, ond mae'r ysgol cyfrwng Cymraeg, Ysgol Hafan y Môr, wedi cael ei disgrifio gan y cynghorydd lleol fel 'bursting at the seams', ac mae Ysgol Caer Elen yn Hwlffordd hefyd yn orlawn. Gyda'r cynnydd yn y galw gan rieni i'w plant fynychu ysgolion cyfrwng Cymraeg, sut mae'r Gweinidog yn bwriadu cefnogi'r galw cynyddol hwn a sicrhau nad yw cyllid ar gyfer y ddarpariaeth addysg bresennol yn cael ei effeithio?
Thank you. We’re all agreed that we want to see an increase in the number of Welsh speakers in all parts of Wales. Often Tenby, in the middle of my constituency, is considered a traditionally Welsh-speaking community, but the Welsh-medium school, Ysgol Hafan y Môr, has been described by a local councillor as 'bursting at the seams', and Ysgol Caer Elen in Haverfordwest is also full. With the increase in demand from parents for their children to attend Welsh-medium schools, how does the Minister intend to support this increasing demand and to ensure that funding for current educational provision is not affected?
Wel, mae'r Aelod yn llygad ei le wrth ddweud fod y galw am addysg Gymraeg mewn ysgolion mewn mannau yng Nghymru ddim yn cael ei ddiwallu, felly, yn sicr mae angen mwy o uchelgais yn y ddarpariaeth mewn amryw gymuned ar draws Cymru. Ar hyn o bryd, fel bydd yr Aelod yn gwybod, mae'r awdurdodau lleol yn gweithio ar eu cynlluniau strategol er mwyn darparu addysg Gymraeg yn eu hardaloedd nhw er mwyn i'r rhain ddod i rym erbyn yr amser hyn y flwyddyn nesaf, mwy neu lai. Rwy'n disgwyl gweld y rheini ym mis Ionawr. Maen nhw wedi bod yn gweithio ar y cyd gyda swyddogion yn Llywodraeth Cymru a chyda'i fforymau iaith lleol er mwyn sicrhau yr hyn rwyf i eisiau ei weld yn y cynlluniau hynny—eu bod nhw'n uchelgeisiol, ac nid yn unig eu bod nhw'n diwallu'r galw, ond eu bod nhw hefyd yn cyfrannu at greu'r galw, a'u bod yn esbonio ac yn gwerthu, fel petai, y syniad o addysg Gymraeg. Ond fel y mae'r Aelod yn ei ddweud, mewn amryw gymunedau, mae hynny'n digwydd eisoes—mae'r galw yn ehangach na'r ddarpariaeth. Felly, ynghyd â hynny, rŷm ni wedi, wrth gwrs, eleni darparu cronfa ehangach er mwyn adeiladu ysgolion cynradd Cymraeg ac rwyf yn gobeithio y bydd cynigion diddorol a chreadigol yn dod i wario'r arian hynny.
Well, the Member is entirely right in saying that the demand for Welsh-medium education in some parts of Wales isn’t being fulfilled at the moment, so there is a need for increased ambition for provision in some communities across Wales. But, at the moment, as the Member will know, the local authorities are working on their strategic plans to provide Welsh-medium education in their areas, so that these will then come into force next year, more or less. I expect to see those plans in January. They've been working with officials in Welsh Government and with their local language fora to ensure what I want to see in those plans—that they are ambitious and that they don't just meet the demand, but also contribute to generating that demand, and that they explain and sell, as it were, that idea of Welsh-medium education. But, as the Member says, in some communities, that already happens—that demand is greater than the provision. So, on top of what we're doing, we, this year, have provided a wider fund to build Welsh-medium primary schools. I hope there will be creative ideas for spending that money.
Diolch. A phan wnaethoch eich datganiad ar 'Cymraeg 2050' cyn toriad yr haf, gofynnais y cwestiwn hwn i chi, ond yn anffodus ni chefais ateb iddo. Dywedoch chi eich bod am annog siaradwyr Cymraeg ifanc i ddychwelyd o brifysgol i helpu i ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn ein hysgolion. Tynnais sylw at y ffaith bod hyn yn ei wneud yn fwy anodd i recriwtio athrawon o'r tu allan i Gymru, felly yn lleihau'r cymysgedd o ddoniau a chefndiroedd y mae athrawon newydd yn dod â nhw i'n hysgolion. A allwch chi egluro nawr sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod unrhyw un sy'n dymuno dysgu yng Nghymru, ond nad oes ganddo'r sgiliau iaith, yn gallu dod o hyd i swydd fel athro yng Nghymru? Diolch.
Thank you. And when you made your statement on 'Cymraeg 2050' before the summer recess, I asked this question of you, but, unfortunately, I didn't receive a response. You said that you want to encourage young Welsh speakers to return from university to help to teach through the medium of Welsh in our schools. I drew attention to the fact that this makes it more difficult to recruit teachers from outwith Wales, and therefore reduces the mix of skills and backgrounds that new teachers bring to our schools. So, can you now explain how the Welsh Government intends to ensure that anyone who wants to teach in Wales, but doesn't currently have those language skills, can find a job as a teacher in Wales? Thank you.
Wel, mae'n bosibl i bobl ddysgu yng Nghymru er nad oes gyda nhw sgiliau iaith penodol. Beth dŷn ni eisiau ei weld—. Ac mae gyda ni gynllun peilot yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd gyda'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i annog myfyrwyr yn ein prifysgolion ni i weithio fel athrawon drwy gyfrwng y Gymraeg neu ddysgu'r Gymraeg yn ein hysgolion ni. Byddwn ni'n cyhoeddi manylion pellach am y peilot hwnnw maes o law, ond mae'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd.
Well, it is possible for people to teach in Wales even though they don't have specific language skills. What we want to see—. And we have a pilot scheme being developed at the moment with the National Centre for Learning Welsh to encourage students in our universities to work as teachers through the medium of Welsh or to teach Welsh in our schools. We'll be announcing further details of that pilot in due course, but it is being developed at the moment.
Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch, Lywydd. Mi oeddwn i'n falch iawn o weld bod niferoedd profion COVID positif mewn ysgolion wedi gostwng yn sylweddol yn ystod yr wythnos diwethaf—dwi'n siŵr eich bod chithau yn falch o weld hynny hefyd—gostyngiad o 44 y cant. Ond mae ysgolion yn parhau i fod mewn sefyllfa fregus iawn, wrth gwrs, efo rhai dosbarthiadau efo hanner y disgyblion wedi profi'n bositif am COVID. Mae prif gynghorydd gwyddonol Llywodraeth Cymru dros iechyd, Dr Rob Orford, wedi tynnu sylw at fater o bryder arall ar ben hyn, sef y gallai ail ymddangosiad afiechydon anadlol a gafodd eu hatal yn ystod y cyfnod clo diwethaf achosi problemau. Hynny yw, gall plant gael eu cyd-heintio efo COVID a salwch arall sy'n effeithio ar yr ysgyfaint ac yn y blaen—ffliw, annwyd ac ati. Mae hyn yn bryder. Fedrwch chi roi asesiad i ni, neu ydy'r Llywodraeth yn gwneud asesiad, o'r risg penodol yma, sy'n gysylltiedig efo diffyg imiwnedd ymhlith plant? Ac yn sgil hynny, pa gamau fyddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod ysgolion yn safleoedd diogel dros y gaeaf?
Thank you, Llywydd. I was very pleased to see that the number of positive COVID tests in schools had reduced significantly over the past week—and I'm sure you yourself were also pleased with that—a reduction of 44 per cent. But schools continue to be in a very vulnerable position, of course, with some classes with as many as 50 per cent having tested positive for COVID. The Welsh Government's chief scientific adviser, Dr Rob Orford, has drawn attention to another issue of concern, namely the fact that the reemergence of other respiratory conditions that were prevented during the last lockdown could cause problems in future months. That is, children could be infected by COVID and another respiratory illness—flu, colds and so on and so forth. Now, this is a concern. Can you give us an assessment, or is the Government carrying out an assessment, of this particular risk, related to a lack of immunity among children? And in light of that, what steps will you take in order to ensure that schools are safe places over the winter?
Wel, mae'r cynlluniau sydd gyda ni eisoes ar waith—y fframweithiau sy'n gweithio ym mhob rhan o Gymru—bwriad y polisi hwnnw, wrth gwrs, yw sicrhau bod ein hysgolion ni yn saff ar gyfer ein dysgwyr ni a'n hathrawon ni a'r gweithlu ehangach, a bod y mesurau sy'n cael eu cymryd yn ein hystafelloedd dosbarth ni ac yn ystâd ehangach yr ysgol yn adlewyrchu anghenion yr ysgol ei hun ond hefyd y cyd-destun iechyd lleol o ran iechyd cyhoeddus. O ran y pwynt penodol y gwnaeth yr Aelod ei godi ynglŷn â'r cyngor penodol, mi wnaf i ystyried hynny gyda'r gwyddonydd a gweld beth y gallaf i ei rannu gydag Aelodau yn ehangach am hynny.
Well, the plans that we already have in place—the frameworks that are in operation in all parts of Wales—the intention of that policy is to ensure that our schools are safe for our learners and our teachers and the wider workforce, and that the measures that are being taken in our classrooms and the wider schools estate reflect the requirements of the schools themselves, but also the local health context in terms of public health. In terms of the specific point that the Member mentioned, I will consider that, alongside the CSO, and I'll share that with the Members.
Diolch. Mi fyddai hynna'n ddefnyddiol iawn, a dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno efo fi bod awyru yn yr adeiladau ysgol yn hollbwysig, yn enwedig rŵan, o feddwl efallai bod yna gyd-heintio yn digwydd, sy'n gwneud y broblem yn waeth.
Mi fuaswn i'n licio gofyn i chi am broblem arall ynglŷn â diogelwch ysgolion, sef asbestos, a beth ydy'ch ymateb chi i'r canfyddiad diweddar bod asbestos mewn 60 y cant o ysgolion Cymru. Mae gwybodaeth ddiweddar wedi datgelu bod yna fwy na 900 o ysgolion yn cynnwys asbestos. Felly, hoffwn i wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu cynghorau sir ac ysgolion i fonitro, ac, yn bwysicach, i gael gwared ar asbestos.
Thank you. That would be very useful, and I'm sure you would agree with me that ventilation in school buildings is crucially important, particularly now, given that people are being infected with more than one illness, which can make the problem worse.
I'd like to ask you about another problem on safety in schools, namely the issue of asbestos, and what's your response to the recent finding that there is asbestos in 60 per cent of Welsh schools. Recent information has revealed that there are more than 900 schools where there is asbestos. So, I'd like to know what steps the Welsh Government is taking to help local authorities and schools to monitor, and, more importantly, to actually get rid of asbestos.
Diolch am y cwestiwn pellach hwnnw. Trwy'r arian revenue support grant dŷn ni'n ei ddarparu i awdurdodau lleol, mae'n bosib iddyn nhw ddefnyddio'r ffynhonnell arian honno i sicrhau bod eu hysgolion nhw'n mynd i'r afael â'r sefyllfa hon. Ond dŷn ni hefyd yn gweithio gyda'r Health and Safety Executive a chydag Ystadau Cymru i gefnogi arfer da i ddelio ag asbestos mewn ysgolion ac mewn adeiladau coleg hefyd. A dŷn ni hefyd yn darparu canllawiau penodol i awdurdodau lleol i'w helpu nhw i fynd i'r afael â'u cyfrifoldebau nhw o ran monitro, a, phan mae angen hynny, cael gwared ar asbestos yn eu hadeiladau nhw.
Well, thank you for that further question. Through the revenue support grant funding that we provide to local authorities, it is possible to use that source of funding to ensure that their schools get to grips with this particular situation. But we're also working with the Health and Safety Executive and with Ystadau Cymru to support good practice to deal with asbestos in schools and in college buildings too. And we also provide specific guidelines for local authorities to assist them to get to grips with their responsibilities in terms of monitoring, and, where required, to get rid of asbestos in their schools.
Mi fyddwch chi'n gwerthfawrogi bod yr undebau yn benodol yn gofyn am weithredu brys ar y mater yma, ac yn gobeithio am newyddion i'r perwyl yna gennych chi yn fuan.
O ganlyniad i'r pandemig, rydym ni'n gwybod bod ysgolion, staff a disgyblion wedi bod o dan bwysau anferth. Mae yna adroddiad diweddar gan yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol Cymru sy'n tynnu sylw at sut mae'r pandemig wedi effeithio ar les addysgwyr, yn enwedig ar yr arweinwyr yn yr ysgolion—eu lles nhw'n cael ei effeithio gan lwyth gwaith, mesurau atebolrwydd, y broses arolygu, materion staffio a phersonél, a hefyd, wrth gwrs, ariannu a rheoli cyllidebau. Mae yna faich gwaith aruthrol ar eu hysgwyddau nhw.
Felly, a fedrwch chi amlinellu pa gamau byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau lles arweinwyr ein hysgolion ni, a sut mae'r Llywodraeth yn mynd i fod yn ymateb i'r pwysau sy'n cael ei achosi ar draws ystod o feysydd o ganlyniad i lwyth gwaith arolygiadau a rheoli cyllidebau?
You will appreciate that the unions particularly are asking for urgent action on this issue, and are hoping for some news to that end from you soon.
As a result of the pandemic, we know that schools, staff and pupils have been under huge pressures and stresses. A recent report by the National Academy for School Leadership in Wales highlights how the pandemic has affected the well-being of educators, particularly school leaders. Their well-being has been affected because of increased workload, accountability measures, staffing and personnel matters, inspection issues, and also, of course, funding and budget management. So, there's been a huge burden on them.
So, can you outline what steps you will take to ensure the well-being of our school leaders, and how will the Government respond to the pressures across a range of different areas as a result of the increased workload in terms of inspections and budget management?
Wel, mae hyn yn gwestiwn pwysig iawn, a dwi eisiau cydnabod y pwysau mae prifathrawon ac athrawon o dan ar hyn o bryd, ac wedi bod dros y cyfnod o flwyddyn a mwy yn ddiweddar. Rôn i'n trafod bore dydd Mawrth gydag awdurdodau lleol ac undebau dysgu, a'r undebau gweithlu addysg mwy eang na hynny, ac yn gofyn iddyn nhw i basio ymlaen ein diolch ni fel Llywodraeth, ac, rwy'n siŵr, ein diolch ni fel Senedd, i'w gweithleoedd am yr hyn maen nhw wedi bod yn ei wneud mewn amgylchiadau anodd dros y flwyddyn ddiwethaf.
O ran darpariaeth benodol i gefnogi llesiant ac iechyd meddwl arweinwyr ysgol, rŷn ni wedi bod yn gwneud amryw o bethau. Mae'r fframwaith ysgol gyfan ar gyfer llesiant yn cynnwys ymyraethau sydd yn cefnogi athrawon a phenaethiaid hefyd, gan gynnwys darpariaeth benodol gan Education Support ac eraill, er mwyn iddyn nhw hefyd gael gofod i allu delio â'r pwysau sydd wedi bod yn realiti iddyn nhw dros y flwyddyn ddiwethaf.
O ran adnoddau pellach, rŷn ni wedi, wrth gwrs, trwy renew and reform, darparu symiau sylweddol o arian er mwyn recriwtio mwy o staff er mwyn codi ychydig o'r pwysau ar benaethiaid mewn ysgolion i ddelio yn benodol ag impact COVID. Felly, mae hynny wedi cael yr effaith o gynyddu darpariaeth a chynyddu capasiti yn ein hysgolion ni, a hefyd, o ran cwestiwn atebolrwydd ac asesiadau, bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, am y camau gwnes i ddatgan yn ystod yr haf o ran codi rhai o'r gofynion hynny dros y cyfnod yma, gan ddeall yn iawn bod y pwysau sy'n dod yn sgil hynny, efallai nad oes croeso i hynny ar hyn o bryd wrth i ysgolion ddelio â sialensiau COVID hefyd.
Ac ynghyd â hynny, mae gyda ni weithgor gydag awdurdodau lleol ac undebau sydd yn gweithio ar fesurau y gallwn ni eu cymryd i leihau gofynion biwrocrataidd efallai ar ein hysgolion ni er mwyn sicrhau ein bod ni'n codi'r hyn o bwysau y gallwn ni.
Well, this is a very important point and I want to acknowledge the pressure that school leaders and teachers are facing at present, but also over the past year and beyond. I was discussing on Tuesday morning with local authorities and education unions, and the wider education workforce, and I asked them to pass on our thanks as a Government, and I'm sure, as a Senedd, to their workforces for what they've been doing in very difficult circumstances over the past year.
In terms of specific provision to support the well-being and mental health of school leaders, we have been doing a variety of things. The whole school framework for well-being includes interventions that support teachers and leaders as well, as well as specific interventions by Education Support and others, so that they have space to be able to deal with the pressures that have been a reality for them over the past year.
In terms of further resources, we have, through renew and reform, provided significant sums of funding to recruit additional staff to alleviate some of the pressure on school leaders to deal specifically with the impact of COVID. So, that has had the effect of increasing provision and increasing the capacity in our schools. And also, in terms of the question of accountability and assessment, the Member will know of the steps that I outlined over the summer in terms of lifting some of those requirements over this past period, understanding fully that the pressure that follows on as a result of that isn't welcomed at the moment as schools deal with the challenges of COVID and so on.
And, in addition to that, we have a working group with local authorities and unions that is working on the measures that we can take to decrease the bureaucratic requirements on our schools to ensure that we shoulder some of that burden.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OQ56955] yn ôl. Cwestiwn 4, Jack Sargeant.
Question 3 [OQ56955] is withdrawn. Question 4, Jack Sargeant.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru'n galluogi dysgwyr i ddysgu mewn lleoliadau annhraddodiadol? OQ56968
4. How is the Welsh Government enabling learners to learn in non-traditional settings? OQ56968
Our national mission sets out our commitment to the success and well-being of all learners. Education other than at school is an integrated part of the continuum of education. EOTAS is education provision for children and young people who, for whatever reason, require tailored support away from mainstream schools.
Mae ein cenhadaeth genedlaethol yn nodi ein hymrwymiad i lwyddiant a llesiant pob dysgwr. Mae addysg heblaw yn yr ysgol yn rhan integredig o'r continwwm addysg. Mae addysg heblaw yn yr ysgol yn ddarpariaeth addysg i blant a phobl ifanc sydd, am ba reswm bynnag, angen cymorth wedi'i deilwra y tu allan i ysgolion prif ffrwd.
Minister, thank you for that answer. It's two issues that come to mind, raised by Welsh residents who want to access learning but can't. One resident in Alyn and Deeside sought to do a postgraduate education qualification at Cheshire East college, an institution where learners from other parts of the United Kingdom can get funding to attend, but, unfortunately, we do not recognise the course, and, despite it being on her doorstep, she could therefore not attend.
Minister, you will also be aware of concerns raised through a Senedd petition—and, Llywydd, I want to be clear here that I'm not speaking on behalf of the committee; I'm speaking as a Member of the Senedd. But that petition raised that postgraduate funding only extends to traditional universities, excluding students who choose science, technology, engineering, mathematics or medicine Master's through alternative providers. Minister, do you agree with me that the best institution is often the one the learner can access, and we should not seek to place barriers in the way of people attending qualifications?
Weinidog, diolch ichi am eich ateb. Mae'n fy atgoffa o ddau fater a godwyd gan drigolion Cymru sydd eisiau cael mynediad at addysg ond na allant wneud hynny. Ceisiodd un preswylydd yn Alun a Glannau Dyfrdwy wneud cymhwyster addysg ôl-raddedig yng ngholeg Cheshire East, sefydliad lle gall dysgwyr o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig gael cyllid i'w fynychu, ond yn anffodus, nid ydym yn cydnabod y cwrs, ac er ei fod ar garreg ei drws, ni allai fynychu'r cwrs oherwydd hynny.
Weinidog, fe fyddwch hefyd yn ymwybodol o bryderon a godwyd drwy un o ddeisebau'r Senedd—ac rwyf eisiau ei gwneud yn glir yma nad wyf yn siarad ar ran y pwyllgor; rwy'n siarad fel Aelod o'r Senedd. Ond nododd y ddeiseb honno nad yw cyllid ôl-raddedig ond yn gymwys ar gyfer prifysgolion traddodiadol, gan eithrio myfyrwyr sy'n dewis gwneud gradd Meistr mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, mathemateg neu feddygaeth drwy ddarparwyr amgen. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi mai'r sefydliad gorau yn aml yw'r un y gall y dysgwr gael mynediad ato, ac na ddylem osod rhwystrau yn ffordd pobl sy'n ceisio cael cymwysterau?
I thank the Member of that question. As in all parts of the UK—. Each part of the UK has a regime through which education providers are qualified for support through the respective arrangements in each of the four nations, and the fact that one institution may qualify in one of the nations doesn't automatically mean that they satisfy the criteria in each of the four nations. They would need to submit applications for recognition in any nation where funding is sought. As the Member, I know, is aware, HEFCW is responsible for much of the process in relation to these questions. There is a need at the moment for alternative providers to apply for specific designation of their courses in order for Welsh students to be able to access student support. That is obviously in place in order to protect the public purse, but also to protect the interests of students, so that we are able to ensure that the providers are able to meet the relevant criteria in the interests of students themselves. Where any individual Welsh student is concerned about the status of a course in which they may have an interest, the first step, I would recommend, is to contact the course provider to check the student support that will be available before taking up that place. That will be the point at which any potential questions then can be raised.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Fel ym mhob rhan o'r DU—. Mae gan bob rhan o'r DU drefn lle mae darparwyr addysg yn gymwys i gael cymorth drwy'r trefniadau priodol ym mhob un o'r pedair gwlad, ac nid yw'r ffaith bod un sefydliad yn gallu bod yn gymwys yn un o'r gwledydd yn golygu'n awtomatig eu bod yn bodloni'r meini prawf ym mhob un o'r pedair gwlad. Byddai angen iddynt gyflwyno ceisiadau am gydnabyddiaeth mewn unrhyw wlad lle gwneir cais am gyllid. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, CCAUC sy'n gyfrifol am lawer o'r broses mewn perthynas â'r cwestiynau hyn. Ar hyn o bryd, mae angen i ddarparwyr amgen wneud cais am ddynodiad penodol i'w cyrsiau er mwyn i fyfyrwyr o Gymru allu cael cymorth i fyfyrwyr. Pwrpas hynny wrth gwrs yw i ddiogelu'r pwrs cyhoeddus, ond i ddiogelu buddiannau myfyrwyr hefyd, fel y gallwn sicrhau bod y darparwyr yn gallu bodloni'r meini prawf perthnasol er budd y myfyrwyr eu hunain. Os oes unrhyw fyfyriwr unigol yng Nghymru yn pryderu am statws cwrs y gallent fod â diddordeb ynddo, byddwn yn argymell mai'r cam cyntaf yw cysylltu â darparwr y cwrs i wirio y bydd cymorth i fyfyrwyr ar gael cyn derbyn y lle hwnnw. Dyna'r adeg pan fydd modd gofyn unrhyw gwestiynau a allai godi.
I'd like to thank Mr Sargeant also for raising this question this afternoon. As you acknowledged, Minister, for some learners, traditional school learning settings aren't always the best for them. Many young people often thrive in non-traditional settings, which can see them move up the educational ladder at their own speed, and perhaps focus on specific areas of interest as well that suit them better, and, indeed, from my own experience, I was somebody who was home educated up until high-school age, and I know first-hand how well some non-traditional settings can work for some families. The outcome of which may be questionable in my instance here, but, certainly the experience of my family was of benefit. But, of course, many of the opportunities presented by non-traditional settings are underpinned by parental choice. So, Minister, how will you continue to support parents in being able to choose the right setting for their children to learn most effectively?
Hoffwn ddiolch i Mr Sargeant hefyd am godi'r cwestiwn hwn y prynhawn yma. Fel y gwnaethoch ei gydnabod, Weinidog, i rai dysgwyr, nid dysgu traddodiadol mewn ysgolion yw'r dewis gorau iddynt bob amser. Mae llawer o bobl ifanc yn aml yn ffynnu mewn lleoliadau anhraddodiadol, sy'n eu galluogi i symud i fyny'r ysgol addysgol ar eu cyflymder eu hunain, a chanolbwyntio efallai ar feysydd diddordeb penodol sy'n fwy addas ar eu cyfer, ac yn wir, yn fy mhrofiad fy hun, roeddwn yn rhywun a addysgwyd gartref hyd at oedran ysgol uwchradd, a gwn o lygad y ffynnon pa mor dda y gall rhai lleoliadau anhraddodiadol weithio i rai teuluoedd. Efallai fod y canlyniad yn amheus yn fy achos i yma, ond yn sicr, roedd y profiad o fudd i fy nheulu. Ond wrth gwrs, mae llawer o'r cyfleoedd a gyflwynir gan leoliadau anhraddodiadol yn seiliedig ar ddewis rhieni. Felly, Weinidog, sut y byddwch yn parhau i gefnogi rhieni i allu dewis y lleoliad cywir i'w plant ddysgu yn y ffordd fwyaf effeithiol?
Well, in the context of the question that he raises about elective home education—and the diffidence with which he presents the benefits of that, I think, is acknowledged—just to remind the Member that, of all the four nations in the UK, Wales has the most generous support for the elective home educating community. The current year funding for that level of support is around £1.7 million. As he will know, in the previous Senedd, we consulted on introducing changes to the regulatory arrangements around elective home education in order to support local authorities and the work they are able to do with parents who elect to home educate. I am clear in my mind that that needs to be part of a broader offer that is able to support home educators in the way that he is describing, and I'm very pleased that Wales is leading the way across the UK in provision in that space.
Wel, yng nghyd-destun y cwestiwn y mae'n ei godi am addysg ddewisol yn y cartref—ac rydym yn cydnabod y ffordd wylaidd y mae'n cyflwyno manteision hynny, rwy'n credu—hoffwn atgoffa'r Aelod, o bob un o'r pedair gwlad yn y DU, Cymru sy'n darparu'r cymorth mwyaf hael i'r gymuned addysg ddewisol yn y cartref. Mae'r cyllid ar gyfer y lefel honno o gymorth y flwyddyn hon oddeutu £1.7 miliwn. Fel y gŵyr, yn y Senedd flaenorol, cafwyd ymgynghoriad ar gyflwyno newidiadau i'r trefniadau rheoleiddio mewn perthynas ag addysg ddewisol yn y cartref er mwyn cefnogi awdurdodau lleol a'r gwaith y gallant ei wneud gyda rhieni sy'n dewis addysgu gartref. Rwy'n glir yn fy meddwl bod angen i hynny fod yn rhan o gynnig ehangach sy'n gallu cefnogi addysgwyr yn y cartref yn y ffordd y mae'n disgrifio, ac rwy'n falch iawn fod Cymru'n arwain y ffordd ar draws y DU gyda'r ddarpariaeth honno.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Cwnsler Cyffredinol ynghylch gweithio gydag ysgolion a cholegau i sicrhau bod mwy o bobl ifanc yn cofrestru i bleidleisio? OQ56947
5. What discussions has the Minister had with the Counsel General regarding working with schools and colleges to ensure that more young people register to vote? OQ56947
Mae cefnogi pobl ifanc i arfer eu hawliau democrataidd yn flaenoriaeth, nid dim ond o ran addysg, ond er budd y Llywodraeth gyfan. Rwy'n trafod gyda’r Cwnsler Cyffredinol ffyrdd o gydweithio er mwyn cynyddu nifer y bobl ifanc 16 ac 17 oed sy’n cofrestru.
Supporting young people to exercise their democratic rights is a priority not just for education, but for the whole of Government. I'm discussing with the Counsel General ways we can work together to drive up registration of 16 and 17-year-olds.
Diolch yn fawr ichi, Weinidog, oherwydd mae e'n hollbwysig, onid yw e? Dyma pam rydym ni fan hyn—rydym ni'n trafod dyfodol y bobl ifanc yma, a siom fawr, siŵr o fod, i'r rhan fwyaf ohonom ni fan hyn heddiw, oedd cyn lleied o bobl ifanc wnaeth bleidleisio: hanner y bobl 16 ac 17. Llai na hanner wnaeth gofrestru i bleidleisio. Problem arall, wrth gwrs, yw'r hygyrchedd i bleidleisio. Dwi'n cofio siarad ag un ferch ifanc, 17 mlwydd oed, ar ôl i'r bocsys pleidleisio gau, yn dweud ei bod wedi methu â chael cyfle i bleidleisio. Aeth hi'n syth o'r ysgol i'w gwaith hi, ac, felly, heb gael cyfle i bleidleisio. Pa drafodaethau ydych chi, fel Llywodraeth, yn eu cael gydag ysgolion a cholegau er mwyn dangos i'r bobl ifanc y pwysigrwydd o bleidleisio, ond hefyd i wneud e'n fwy hygyrch iddyn nhw bleidleisio? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Minister, as it is crucially important, isn't it? That's why we're here—we're discussing the future of these young people, and it was a huge disappointment, I'm sure, to most of us here today how few young people did vote: about half of 16 and 17-year-olds. Less than half of 16 to 17-year-olds registered to vote. Another problem is accessibility in voting. I remember speaking to a young 17-year-old after the polling stations had closed, and she said she didn't have an opportunity to vote. She said she went straight from school to work and didn't have an opportunity to vote, therefore. What discussions are you, as a Government, having with schools and colleges in order to demonstrate how important voting is, but also to make it more accessible for them to vote? Thank you.
Wel, rwy'n rhannu diddordeb yr Aelod mewn sicrhau ein bod ni'n cynyddu lefel gofrestru pobl 16 ac 17. Rhyw 43 y cant o bobl yr oed hynny wnaeth gofrestru, o gymharu â rhyw 77 y cant o'r boblogaeth yn gyffredinol, felly mae'n sicr bod angen cefnogi'n pobl ifanc ni i allu cofrestru. Mae dwy elfen o ran y gwaith rydw i'n gallu ei wneud i sicrhau ein bod ni'n gwneud hynny. Mae rhan ohono fe ynghlwm â'r gwaith ar y cwricwlwm, a bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, pa mor bwysig yw ymwybyddiaeth o'r cyd-destun democrataidd a'n sefydliadau ni yma yng Nghymru i ddelifo'r cwricwlwm mewn ffordd sydd yn cefnogi ein dysgwyr ni. Ond hefyd, mae gennym ni ambell ymyrraeth benodol ar waith, yn cynnwys, yn yr etholiad diwethaf—efallai fod yr Aelod yn gwybod am hyn—yn un o'r ysgolion yn ei ranbarth ef, beilot ar gyfer sicrhau bod disgyblion yn gallu cwestiynu gwleidyddion ar-lein, ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus. Rŷn ni wrthi'n gwerthuso'r peilot yna'n ffurfiol ar hyn o bryd gyda'r gobaith o allu ei ymestyn mewn ffordd sydd yn cefnogi'n hysgolion ar draws Cymru. Un o'r pethau eraill rŷn ni wedi bod yn ei wneud yw darparu ffynhonnell arian i bob awdurdod lleol yng Nghymru i allu cefnogi recriwtio pobl i gynyddu lefel gofrestru ymhlith pobl sydd newydd gael yr hawl, yn cynnwys pobl 16 ac 17, neu bobl sydd, ar y cyfan, ddim wedi dewis cofrestru. Felly, mae ymyraethau penodol ar waith o ran y cwricwlwm, ond hefyd o ran cefnogi disgyblion yn fwy uniongyrchol.
Well, I share the Member's interest in ensuring that we increase the registration levels of 16 and 17-year-olds. It was some 43 per cent in that age group who registered, as compared to some 77 per cent of the population generally, so, certainly, we need to support our young people in registering to vote. There are two elements in terms of the work that I can do in ensuring that. Part of that is related to the work on the curriculum, and the Member will know just how important awareness of the democratic context and our institution is in delivering the curriculum in a way that supports our learners. But we also have some specific interventions in place, including, during the last election—the Member may be aware of this—in one of the schools in his region, a pilot on ensuring that pupils could question politicians online, and that has been successful. We are formally evaluating the pilot at the moment in the hope of extending it in a way that can support our schools across Wales. One of the other things that we've been doing is providing a funding source for all local authorities in Wales to support the recruitment of people to drive up registration levels among those who've just got the right to vote, including 16 and 17-year-olds, or those who've chosen not to register for any reason. So, there are interventions in terms of the curriculum, but also in supporting pupils more directly.
6. Sut mae'r Gweinidog yn sicrhau bod pob prosiect adeiladu ysgolion newydd yn ddi-garbon? OQ56953
6. How is the Minister ensuring that all new school building projects are zero carbon? OQ56953
The education sector has a fundamental role in supporting the Welsh Government's response to the climate emergency. I was discussing this in a meeting with other Members of the Cabinet and local authority leaders only this morning. That is why net-zero carbon is a key consideration under the twenty-first century schools and colleges programme investment, and why additional funding has already been made available to support net-zero-carbon school pilot projects.
Mae gan y sector addysg rôl sylfaenol yn cefnogi ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng hinsawdd. Roeddwn yn trafod hyn mewn cyfarfod ag Aelodau eraill o'r Cabinet ac arweinwyr awdurdodau lleol y bore yma. Dyna pam y mae carbon sero-net yn ystyriaeth allweddol o dan fuddsoddiad y rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a pham y mae cyllid ychwanegol eisoes ar gael i gefnogi prosiectau peilot carbon sero-net mewn ysgolion.
I'm not quite sure whether net-zero carbon is a key consideration or an obligation in all new projects, so perhaps you could clarify that. I just wanted to highlight the fact that, in a past life, I was a lay Estyn inspector, and I was up in a school in the Valleys—over a decade ago, this is—which had a ground-source heat pump installed in its new building, but they said they didn't know how to use it, so they were still using gas. This wasn't really the subject of what we were inspecting, but I went away from it thinking, 'This is really terrible.' I'm aware of schools in Cardiff where, for example, the grey water system has never worked, or the building management digital systems are so complicated that nobody knows how to use them. So, I just wondered, Minister, what you're going to do to ensure that local authorities are really raising their game on ensuring that, when they're signing off projects, they know that all the bells and whistles on this building are working correctly and that the end user, which is going to be the school, knows how to use this equipment?
Nid wyf yn hollol siŵr a yw carbon sero-net yn ystyriaeth allweddol neu'n rhwymedigaeth ym mhob prosiect newydd, felly efallai y gallech egluro hynny. Roeddwn eisiau tynnu sylw at y ffaith fy mod, mewn bywyd blaenorol, yn arolygydd lleyg gydag Estyn, ac roeddwn mewn ysgol yn y Cymoedd—roedd hyn dros ddegawd yn ôl—a oedd wedi gosod pwmp gwres o'r ddaear yn ei adeilad newydd, ond roeddent yn dweud na wyddent sut i'w ddefnyddio, felly roeddent yn dal i ddefnyddio nwy. Nid oedd hynny'n ymwneud â'r hyn yr oeddem yn ei arolygu mewn gwirionedd, ond gadewais y lle gan feddwl, 'Mae hyn yn ofnadwy.' Rwy'n ymwybodol o ysgolion yng Nghaerdydd lle nad yw'r system ddŵr llwyd, er enghraifft, erioed wedi gweithio, neu mae'r systemau digidol ar gyfer rheoli adeiladu mor gymhleth fel nad oes neb yn gwybod sut i'w defnyddio. Felly, Weinidog, beth a wnewch i sicrhau bod awdurdodau lleol yn codi'r safon mewn gwirionedd ac yn sicrhau, pan fyddant yn cymeradwyo prosiectau, eu bod yn gwybod bod pob system yn yr adeilad yn gweithio'n iawn a bod y defnyddiwr terfynol, sef yr ysgol, yn gwybod sut i ddefnyddio'r offer hwn?
I think that's a really important point, if I may say. On the first point, in relation to net-zero carbon, we are on the journey to making sure that all schools are, but we aren't, obviously, anywhere near the destination at this point. Our task as a Government is to make progress along that path as fast as possible. The role the pilots play in that is to help us work through some of the challenges that the Member's identified in the second part of her question, which is the practical deliverability of some of those policy requirements. So, there are questions here about the maturity of some of the technology, about some supply chain capacity issues. All of those are practical limitations on the speed at which we can progress along that path. But that's the role of the pilot—to help us do that more quickly.
On the second point, about how we connect the construction of the building to the operation of the building, as her question says, in order to get full value from that investment and the full benefit in environmental terms, we need to make sure that there's an understanding between local authorities and their estate managers about how the new zero-carbon buildings work. One of the issues that is being explored in the pilot projects is how we can develop teaching and learning resources, both to support the schools themselves and also to provide technical support and training to help those staff maintain schools and to operate the schools in a way that enables them to take full advantage.
Credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig iawn, os caf fi ddweud. Ar y pwynt cyntaf, mewn perthynas â charbon sero-net, rydym ar y daith i sicrhau bod pob ysgol yn ysgol carbon sero-net, ond yn amlwg, nid ydym yn agos at gyrraedd y lan ar hyn o bryd. Ein tasg fel Llywodraeth yw gwneud cynnydd mor gyflym â phosibl ar hyd y llwybr hwnnw. Y rôl y mae'r cynlluniau peilot yn ei chwarae yn hynny o beth yw ein helpu i fynd i'r afael â rhai o'r heriau a nodwyd gan yr Aelod yn ail ran ei chwestiwn, sef sut y gellir cyflawni rhai o'r gofynion polisi hynny'n ymarferol. Felly, mae cwestiynau yma am aeddfedrwydd peth o'r dechnoleg, am rai problemau capasiti y gadwyn gyflenwi. Mae pob un o'r rheini'n gyfyngiadau ymarferol ar ba mor gyflym y gallwn symud ar hyd y llwybr hwnnw. Ond dyna rôl y cynllun peilot—ein helpu i wneud hynny'n gyflymach.
Ar yr ail bwynt, ynglŷn â sut y cysylltwn y gwaith o adeiladu'r adeilad â gweithrediad yr adeilad, fel y dywed ei chwestiwn, er mwyn cael gwerth llawn o'r buddsoddiad hwnnw a'r budd llawn yn amgylcheddol, mae angen inni sicrhau bod dealltwriaeth rhwng awdurdodau lleol a'u rheolwyr ystadau ynglŷn â sut y mae'r adeiladau di-garbon newydd yn gweithio. Un o'r materion y mae'r prosiectau peilot yn eu harchwilio yw sut y gallwn ddatblygu adnoddau addysgu a dysgu, i gefnogi'r ysgolion eu hunain a hefyd i ddarparu cymorth a hyfforddiant technegol i helpu'r staff i gynnal a gweithredu'r ysgolion mewn ffordd sy'n eu galluogi i fanteisio'n llawn ar y pethau hyn.
Minister, the Welsh Government has set out a carbon reduction target of 37 per cent by 2025, and 67 per cent by 2030. What assessments has the Minister undertaken of the current carbon output of our schools and what investment is needed by him to support all schools to reach his Government's carbon reduction targets?
Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi targed lleihau allyriadau carbon o 37 y cant erbyn 2025, a 67 y cant erbyn 2030. Pa asesiadau y mae'r Gweinidog wedi'u gwneud o allbwn carbon presennol ein hysgolion a pha fuddsoddiad sydd ei angen ganddo i gynorthwyo pob ysgol i gyrraedd targedau lleihau allyriadau carbon ei Lywodraeth?
Well, just to echo the point that was being raised in the discussion earlier, certainly, we can make more of a contribution than we're currently making. That's why we've set the policy for ourselves of ensuring that we are moving towards net-zero-carbon schools, but that needs to be done in a way that is deliverable, and the pilots that we've launched—there's one in the Vale of Glamorgan, there's one in Flintshire, there are three schools in Rhondda Cynon Taf being looked at under the arrangements—are helping us understand what more we need to do and how quickly we can move along the path to make sure that the school estate in all parts of Wales is taking advantage of the latest technology, the latest building methods, in order to deliver its contribution to decarbonising the public estate in Wales.
Wel, gan adleisio'r pwynt a godwyd yn y drafodaeth yn gynharach, yn sicr, gallwn wneud mwy o gyfraniad na'r hyn a wnawn ar hyn o bryd. Dyna pam ein bod wedi gosod polisi i ni ein hunain o sicrhau ein bod yn symud tuag at ysgolion carbon sero-net, ond mae angen gwneud hynny mewn ffordd y gellir ei chyflawni, ac mae'r cynlluniau peilot a lansiwyd gennym—mae un ym Mro Morgannwg, mae un yn sir y Fflint, mae tair ysgol yn Rhondda Cynon Taf yn cael eu hystyried o dan y trefniadau—yn ein helpu i ddeall beth arall sydd angen inni ei wneud a pha mor gyflym y gallwn symud ar hyd y llwybr i sicrhau bod yr ystâd ysgolion ym mhob rhan o Gymru yn manteisio ar y dechnoleg ddiweddaraf, y dulliau adeiladu diweddaraf, er mwyn cyflawni ei chyfraniad tuag at ddatgarboneiddio'r ystâd gyhoeddus yng Nghymru.
7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddal i fyny ym maes addysg ar ôl y pandemig? OQ56966
7. Will the Minister provide an update on education catch-up post pandemic? OQ56966
The well-being and progression of our learners is my top priority. The renew and reform plan sets out how we will support those learners most affected by the pandemic. We've allocated over £160 million to this support this financial year—more spend per learner than anywhere in the UK.
Lles a chynnydd ein dysgwyr yw fy mhrif flaenoriaeth. Mae'r cynllun adnewyddu a diwygio yn nodi sut y byddwn yn cefnogi'r dysgwyr yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y pandemig. Rydym wedi dyrannu dros £160 miliwn tuag at y cymorth hwn y flwyddyn ariannol hon—mwy o wariant y pen i ddysgwyr nag unrhyw le arall yn y DU.
Thank you for that answer, Minister. I'm obviously very pleased that the Welsh Government does have a plan, but it's very important that we, as Members of the Senedd, should be able to monitor the implementation of that plan and monitor progress against it. Can I ask, will you be publishing key milestones and making regular reports available to Members of the Senedd to ensure that we can have a handle on getting to grips with the catch-up programme that needs to take place for those young people, for those children, across Wales who lost out so dearly on their education during the pandemic?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n amlwg yn falch iawn fod gan Lywodraeth Cymru gynllun, ond mae'n bwysig iawn ein bod ni, fel Aelodau o'r Senedd, yn gallu monitro gweithrediad a chynnydd y cynllun hwnnw. A gaf fi ofyn, a fyddwch yn cyhoeddi cerrig milltir allweddol ac yn sicrhau bod adroddiadau rheolaidd ar gael i Aelodau o'r Senedd er mwyn sicrhau ein bod yn gallu mynd i'r afael â'r rhaglen ddal i fyny y mae angen iddi ddigwydd ar gyfer y bobl ifanc a'r plant ledled Cymru sydd wedi eu gadael ar ôl i'r fath raddau gyda'u haddysg yn ystod y pandemig?
Could I encourage the Member, perhaps to reflect on the terminology 'catch-up'? I'm not sure that's the best way of motivating our learners in the context of the year/18 months that most of them have had. I know that other parts of the UK have chosen that, but I think providing our learners with a more supportive way of describing the way we're trying to help them is probably ultimately going to be more effective.
On the specific point that he makes, though, about progress against the renew and reform plan, I'll refer him, I think, to the update that I published in September around the implementation of renew and reform, which involves the commitment of additional resources in the space of Welsh language immersion, support for newly qualified teachers and support for learning recovery. So, that, I think, gives him the most recent position in terms of how the funding is being deployed in schools. I know that he will welcome the fact that the underpinning principle for this programme is to ensure that schools themselves make the best possible judgments to support the learners. They are best placed to understand the needs of their particular cohorts, and so that's the underpinning principle, if you like, of this funding stream. But I will also be evaluating—in fact, it's already under way—the impact of the scheme, and I'll be happy, of course, to share the output of that with Members in due course.
A gaf fi annog yr Aelod efallai i fyfyrio ar y term 'dal i fyny'? Nid wyf yn siŵr mai dyna'r ffordd orau o gymell ein dysgwyr yng nghyd-destun y flwyddyn/18 mis y mae'r rhan fwyaf ohonynt wedi'u cael. Gwn fod rhannau eraill o'r DU wedi dewis y term hwnnw, ond rwy'n credu y bydd cynnig ffordd fwy cefnogol i ddysgwyr o ddisgrifio'r modd yr ydym yn ceisio eu helpu yn fwy effeithiol yn y pen draw.
Ar y pwynt penodol y mae'n ei wneud serch hynny, am gynnydd yn erbyn y cynllun adnewyddu a diwygio, rwy'n credu fy mod am ei gyfeirio at y diweddariad a gyhoeddais ym mis Medi ynghylch gweithredu'r cynllun adnewyddu a diwygio, sy'n cynnwys ymrwymo adnoddau ychwanegol ar gyfer addysg drochi yn y Gymraeg, cymorth i athrawon newydd gymhwyso a chymorth ar gyfer adferiad dysgu. Felly, credaf fod hynny'n rhoi eglurhad iddo o'r sefyllfa ddiweddaraf o ran sut y mae'r cyllid yn cael ei ddefnyddio yn yr ysgolion. Gwn y bydd yn croesawu'r ffaith mai'r egwyddor sylfaenol ar gyfer y rhaglen hon yw sicrhau bod ysgolion eu hunain yn gwneud y dyfarniadau gorau posibl i gefnogi'r dysgwyr. Hwy sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion eu carfannau penodol, ac felly dyna yw egwyddor sylfaenol, os mynnwch, y ffrwd gyllido hon. Ond hefyd byddaf yn gwerthuso effaith y cynllun—mae hyn eisoes ar y gweill mewn gwirionedd—a byddaf yn hapus i rannu canlyniadau hynny gyda'r Aelodau maes o law wrth gwrs.
Minister, I've been contacted by the father of an additional learning needs pupil who's suffered months of lost education and, of course, all-important development during the pandemic, and, unlike with his other children, there's been no opportunity to continue his son's very specialist education at home. The local authority hasn't offered any coaching or training for parents to do this outside of normal working hours. Can I therefore ask what specific education recovery provisions are being made for pupils with additional learning needs, who could only receive limited home learning during lockdown? Also, can the Welsh Government make provision for free LAMP PCR non-intrusive saliva home testing kits and periodic school testing for additional learning needs children who cannot undertake intrusive swab testing? Many additional learning needs pupils are being sent home and having to isolate, missing even more school, as they are unable to use the invasive testing methods in order to return to school safely. Diolch.
Weinidog, rwyf wedi bod mewn cysylltiad â thad disgybl ag anghenion dysgu ychwanegol sydd wedi colli gwerth misoedd o'i addysg a'i ddatblygiad hollbwysig yn ystod y pandemig wrth gwrs, ac yn wahanol i'w blant eraill, ni fu cyfle i barhau ag addysg arbenigol iawn ei fab gartref. Nid yw'r awdurdod lleol wedi cynnig unrhyw hyfforddiant i rieni wneud hyn y tu allan i oriau gwaith arferol. A gaf fi ofyn felly pa ddarpariaethau adfer addysg penodol a wneir ar gyfer disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol, sydd ond wedi gallu cael lefel gyfyngedig o ddysgu yn y cartref yn ystod y cyfyngiadau symud? Hefyd, a all Llywodraeth Cymru ddarparu pecynnau profion poer LAMP PCR anymwthiol rhad ac am ddim ar gyfer y cartref a phrofion cyfnodol ar gyfer yr ysgol i blant ag anghenion dysgu ychwanegol na allant wneud profion swab ymwthiol? Mae llawer o ddisgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael eu hanfon adref ac yn gorfod ynysu, gan olygu eu bod yn colli mwy fyth o ysgol am na allant ddefnyddio'r dulliau profi ymwthiol er mwyn dychwelyd i'r ysgol yn ddiogel. Diolch.
I thank the Member for those two important questions. On the second point, I'll write to her specifically about that, if I may. On the first point, the renew and reform programme that I've just identified is specifically weighted to reflect the needs of additional learning needs pupils in schools, so the funding that follows that and the allocation to schools specifically reflect that and should be available to make specific provision for additional learning needs pupils. I recognise the challenges that she describes for the constituent that has written to her. That is one of the reasons why the funding is allocated in exactly that way.
Diolch i'r Aelod am ei ddau gwestiwn pwysig. Ar yr ail bwynt, byddaf yn ysgrifennu ati'n benodol ynglŷn â hynny, os caf. Ar y pwynt cyntaf, mae'r rhaglen adnewyddu a diwygio a nodais yn awr wedi'i phwysoli'n benodol i adlewyrchu anghenion disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol mewn ysgolion, felly mae'r cyllid sy'n dilyn hynny a'r dyraniad i ysgolion yn adlewyrchu hynny'n benodol a dylai fod ar gael i wneud darpariaeth benodol ar gyfer disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Rwy'n cydnabod yr heriau a ddisgrifia i'r etholwr a ysgrifennodd ati. Dyna un o'r rhesymau pam y dyrennir yr arian yn y ffordd honno.
8. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau bod safonau uchel mewn addysg yn cael eu cyflawni? OQ56951
8. What action will the Welsh Government take to ensure the delivery of high standards in education? OQ56951
Our national mission is to raise education standards for all children and young people. We will continue to do this through our wide-ranging reform programme and unprecedented investment, as well as targeted support for specific cohorts and disadvantaged and vulnerable learners.
Cenhadaeth ein cenedl yw codi safonau addysg ar gyfer ein holl blant a phobl ifanc. Byddwn yn parhau i wneud hyn drwy ein rhaglen ddiwygio eang a buddsoddiad mwy nag erioed, yn ogystal â chymorth wedi'i dargedu ar gyfer carfannau penodol a dysgwyr difreintiedig ac agored i niwed.
Thank you, Minister. Following on from Jenny Rathbone's comment about school inspections, I believe school inspections are vital to ensure that the delivery of high standards of education is available across Wales. However, figures obtained under the Freedom of Information Act 2000 show that 189 schools were last inspected between seven and 10 years ago, and a further 417 schools were inspected between five and seven years ago. One school in Wales was inspected over 10 years ago, Minister. These figures show school inspections were lacking long before coronavirus hit, which means hundreds of schools across the country could have been underperforming for years. What action will the Minister now be taking in light of these figures to ensure that schools are properly inspected and that youngsters and young people are getting the education that they deserve? Thank you.
Diolch, Weinidog. Yn dilyn sylw Jenny Rathbone am arolygiadau ysgolion, credaf fod arolygiadau ysgolion yn hanfodol i sicrhau bod darpariaeth addysg o safon uchel ar gael ledled Cymru. Fodd bynnag, mae ffigurau a gafwyd o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000 yn dangos bod 189 o ysgolion wedi cael eu harolygu ddiwethaf rhwng saith a 10 mlynedd yn ôl, a 417 o ysgolion eraill wedi'u harolygu rhwng pump a saith mlynedd yn ôl. Arolygwyd un ysgol yng Nghymru dros 10 mlynedd yn ôl, Weinidog. Mae'r ffigurau hyn yn dangos bod arolygiadau ysgolion yn annigonol ymhell cyn y coronafeirws, sy'n golygu y gallai cannoedd o ysgolion ledled y wlad fod wedi bod yn tangyflawni ers blynyddoedd. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd yn awr yng ngoleuni'r ffigurau hyn i sicrhau bod ysgolion yn cael eu harolygu'n iawn a bod pobl ifanc yn cael yr addysg y maent yn ei haeddu? Diolch.
Well, I think I agree with the Member's point about how important it is to make sure schools are inspected regularly in order to provide us with information around school accountability more broadly. As she knows, in future, under the new curriculum, inspection will happen on a much more regular basis. At the moment, as she knows, Estyn has suspended its core inspection programme for this term, recognising the challenges that schools have been grappling with over the last 12 to 18 months. During spring term next year, Estyn is going to be starting to pilot its new inspection regime with schools who participate in that. So, that will provide a different basis, going forward, for that inspection regime. But I absolutely echo the point that she made about how important that is, as part of our accountability process overall.
Wel, credaf fy mod yn cytuno â phwynt yr Aelod ynghylch pa mor bwysig yw sicrhau bod ysgolion yn cael eu harolygu'n rheolaidd er mwyn darparu gwybodaeth i ni am atebolrwydd ysgolion yn ehangach. Fel y gŵyr, yn y dyfodol, o dan y cwricwlwm newydd, cynhelir arolygiadau'n llawer mwy rheolaidd. Ar hyn o bryd, fel y gŵyr, mae Estyn wedi atal eu rhaglen arolygu graidd ar gyfer y tymor hwn, i gydnabod yr heriau y mae ysgolion wedi eu hwynebu dros y 12 i 18 mis diwethaf. Yn ystod tymor y gwanwyn y flwyddyn nesaf, bydd Estyn yn dechrau treialu eu trefn arolygu newydd gydag ysgolion sy'n cymryd rhan yn y cynllun peilot hwnnw. Felly, bydd hynny'n darparu sylfaen wahanol, wrth symud ymlaen, ar gyfer y drefn arolygu honno. Ond yn sicr, rwy'n ategu'r pwynt a wnaeth am bwysigrwydd hynny fel rhan o’n proses atebolrwydd yn gyffredinol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Cyn inni symud ymlaen at fusnes y Senedd, hoffwn i gyfeirio at y digwyddiadau ar yr ystad neithiwr. Dwi eisiau cadarnhau wrth Aelodau fod bygythiadau i ddiogelwch a lles Aelodau, ein staff ni a'n hymwelwyr yn gwbl annerbyniol, a bod gormod ohonoch wedi profi bygythiadau o'r math neithiwr wrth rai protestwyr. Mae yna le, wrth gwrs, i brotest di-drais—mae'r rhan fwyaf ohonon ni wedi cymryd rhan mewn protest o'r fath—ond mae protest fygythiol i les unigolion naill ai yma yn y Senedd neu unrhyw le yng Nghymru yn gwbl annerbyniol. Mi fydd yr awdurdodau perthnasol yn adolygu'r digwyddiadau neithiwr ac mi fyddaf i mewn sefyllfa i ddiweddaru Aelodau maes o law.
Before we move on to further Senedd business, I want to touch on events on the Senedd estate last night. I want to reiterate to Members that threats to the safety and welfare of Members, our staff and, indeed, our visitors are totally unacceptable, and that too many of you faced threats of that kind last night from protestors. There is, of course, a place for non-violent protest—indeed, most of us have taken part in protests of that kind—but protest that threatens individuals' safety, be it here at the Senedd or anywhere else in Wales, is entirely unacceptable. The relevant authorities will be reviewing last night's events and I will be in a position to update Members in due course.
And just as I'm on the subject of last night, I received a request from a Member to make a personal statement with regard to his absence from the vote last night. I received that request just before 1.30 p.m. today. I hadn't even had time to consider that request let alone agree to it when, just before 2.15 p.m., the content of that statement had been shared with the press and on Twitter. I consider that statement now in the public domain and that it no longer requires to be made to the Senedd.
I'll take the opportunity, however, to reiterate to all Members that it is every individual Member's responsibility to ensure they are present early enough and in time to vote wherever you may be, and especially if voting from a location for the first time.
A chan fy mod yn sôn am neithiwr, cefais gais gan Aelod i wneud datganiad personol mewn perthynas â'i absenoldeb o'r bleidlais neithiwr. Derbyniais y cais hwnnw ychydig cyn 1.30 p.m. heddiw. Nid oeddwn wedi cael amser i ystyried y cais hwnnw hyd yn oed, heb sôn am gytuno iddo, pan gafodd cynnwys y datganiad ei rannu gyda'r wasg ac ar Twitter ychydig cyn 2.15 p.m. Rwy’n ystyried y datganiad hwnnw'n wybodaeth gyhoeddus bellach ac nad oes angen ei wneud i’r Senedd mwyach.
Rwyf am achub ar y cyfle, fodd bynnag, i ailadrodd wrth yr holl Aelodau mai cyfrifoldeb pob Aelod unigol yw sicrhau eu bod yn bresennol yn ddigon cynnar ac mewn pryd i bleidleisio lle bynnag y byddwch, ac yn enwedig os ydych yn pleidleisio o leoliad am y tro cyntaf.
Dwi'n symud ymlaen nawr i'r cwestiynau amserol, ac mae'r cwestiwn cyntaf—yr unig gwestiwn—gan Sioned Williams.
I'll move on now to to the topical questions, and the only topical question is to be posed by Sioned Williams.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i liniaru effeithiau penderfyniad Llywodraeth y DU i ddileu y cynnydd mewn credyd cynhwysol o heddiw ymlaen? TQ569
1. What does the Welsh Government intend to do to mitigate the effects of the UK Government's decision to remove the universal credit uplift from today? TQ569
Well, diolch yn fawr, Sioned Williams. Thank you for this very important question. The UK Government has committed the greatest act of levelling down by cutting the £20 universal credit uplift, condemning hundreds of thousands of hard-working families to life on the poverty line. We shall not abandon families in Wales. Our discretionary assistance fund will help them keep their homes warm and children fed.
Wel, diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch am eich cwestiwn pwysig iawn. Mae Llywodraeth y DU wedi cyflawni'r weithred waethaf o ostwng y gwastad drwy dorri'r ychwanegiad o £20 at y credyd cynhwysol, gan gondemnio cannoedd o filoedd o deuluoedd gweithgar i fyw ar ffin tlodi. Ni fyddwn yn cefnu ar deuluoedd yng Nghymru. Bydd ein cronfa cymorth dewisol yn eu helpu i gadw eu cartrefi'n gynnes a bwydo eu plant.
Diolch, Weinidog, a diolch, Llywydd, am dderbyn y cwestiwn amserol pwysig hwn.
Thank you, Minister, and thank you, Llywydd, for accepting this important topical question.
The £20 uplift in universal credit comes to an end today. This cruel decision by a heartless Westminster Tory Government will affect over 275,000 of the poorest households in Wales. That's one in five households. According to the Bevan Foundation, the impact will be worse for Welsh families, as a higher proportion of families here claim universal credit or working tax credit. And for families with children, four in 10 will be affected; that's four in 10 families with children in Wales who will suddenly find their safety net looks a whole less safe from today onwards. Today's cut comes as living costs in Wales are rising, household energy costs are rocketing—there's a record price today for gas prices in the UK—and household debt is deepening.
The solution according to the Westminster Government: just work two more hours. Aside from the absolute callousness of this statement, it's also utterly false. Universal credit is a tapered benefit, which means for every pound you earn, your payment reduces by 63p, so for a job that pays £10 per hour, it'll take a lot more than two hours to earn £20 more. Furthermore, 38 per cent of people claiming universal credit in Wales do have a job. They rely on universal credit because their work simply does not pay enough. I was listening to a mother being interviewed on Radio Wales this morning; her and her husband work full time. They are on universal credit; they're going to be worse off. She said the cut is going to be the equivalent of four weekly shops of food.
As the duty of the Welsh Government is to the people of Wales, I'd like to know what specific new plans the Welsh Government has to mitigate the effect of this disastrous decision on our poorest families, which will of course also see £286 million taken out of our local economies. The UK Government has announced £500 million for a household support fund to help vulnerable households this winter, resulting in £25 million being made available to the Welsh Government. This money, of course, goes nowhere near to plugging the hole so cruelly torn in poorest households' income by ending the uplift, and will not meet the needs of the inevitably increasing numbers of those facing fuel poverty, which is a life-or-death issue as winter approaches. I'd therefore like to know if the Welsh Government will be using some of this money to help fuel-poor indebted energy customers in particular, many of whom will have been affected by today's decision.
And lastly, when will the Welsh Government finally back widespread calls for the devolution of welfare powers to Wales, so that we can ensure a decent life for all, rather than forever leave the most vulnerable in our society at the mercy of Westminster, which will never have the best interests of the Welsh people at heart? Westminster has never cared about the people of Wales, and it never will. Introducing this cut has been a political choice; forging a better system requires political will. When will you as a Government decide that enough is enough?
Daw’r ychwanegiad o £20 at y credyd cynhwysol i ben heddiw. Bydd y penderfyniad creulon hwn gan Lywodraeth Dorïaidd ddideimlad yn San Steffan yn effeithio ar dros 275,000 o aelwydydd tlotaf Cymru. Mae hynny'n un o bob pum cartref. Yn ôl Sefydliad Bevan, bydd yr effaith yn waeth ar deuluoedd Cymru, gan fod cyfran uwch o deuluoedd yma yn hawlio credyd cynhwysol neu gredyd treth gwaith. Ac i deuluoedd â phlant, effeithir ar bedwar o bob 10 teulu; dyna bedwar o bob 10 teulu â phlant yng Nghymru a fydd yn teimlo'n sydyn fod eu rhwyd ddiogelwch i'w gweld dipyn yn llai diogel o heddiw ymlaen. Daw'r toriad heddiw wrth i gostau byw yng Nghymru a chostau ynni aelwydydd godi—mae prisiau nwy'n uwch nag erioed heddiw yn y DU—ac mae dyledion aelwydydd yn dyfnhau.
Yr ateb, yn ôl Llywodraeth San Steffan: gweithiwch ddwy awr yn ychwanegol. Ar wahân i galongaledwch llwyr y datganiad hwn, mae hefyd yn gwbl gyfeiliornus. Mae credyd cynhwysol yn fudd-dal graddedig, sy'n golygu bod eich taliad yn lleihau 63c am bob punt a enillwch, felly ar gyfer swydd sy'n talu £10 yr awr, bydd yn cymryd llawer mwy na dwy awr i ennill £20 yn ychwanegol. Ar ben hynny, mae swyddi gan 38 y cant o'r bobl sy'n hawlio credyd cynhwysol yng Nghymru. Maent yn dibynnu ar gredyd cynhwysol am nad yw eu gwaith yn talu digon. Roeddwn yn gwrando ar fam yn cael ei chyfweld ar Radio Wales y bore yma; mae hi a'i gŵr yn gweithio'n llawnamser. Maent ar gredyd cynhwysol; maent yn mynd i fod yn waeth eu byd. Dywedodd y bydd y toriad yn cyfateb i werth pedair wythnos o siopa bwyd.
Gan fod dyletswydd gan Lywodraeth Cymru tuag at bobl Cymru, hoffwn wybod pa gynlluniau newydd penodol sydd gan Lywodraeth Cymru i liniaru effaith y penderfyniad trychinebus hwn ar ein teuluoedd tlotaf, a fydd hefyd, wrth gwrs, yn golygu bod £286 miliwn yn cael ei dynnu o'n heconomïau lleol. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi £500 miliwn ar gyfer cronfa gymorth i aelwydydd i helpu cartrefi agored i niwed dros y gaeaf, sydd wedi golygu bod £25 miliwn ar gael i Lywodraeth Cymru. Nid yw hyn, wrth gwrs, yn hanner digon o arian i lenwi'r twll creulon a grëwyd yn incwm yr aelwydydd tlotaf yn sgil dod â'r ychwanegiad at y credyd cynhwysol i ben, ac ni fydd yn diwallu anghenion y niferoedd cynyddol, yn anochel, o bobl sy'n wynebu tlodi tanwydd, sy'n fater o fywyd neu farwolaeth wrth i'r gaeaf agosáu. Felly, hoffwn wybod a fydd Llywodraeth Cymru'n defnyddio peth o'r arian hwn i helpu cwsmeriaid sy'n byw mewn tlodi tanwydd ac sydd mewn dyled i gwmnïau ynni yn enwedig, gan y bydd y penderfyniad heddiw wedi effeithio ar lawer ohonynt.
Ac yn olaf, pryd y bydd Llywodraeth Cymru o’r diwedd yn cefnogi galwadau eang am ddatganoli pwerau lles i Gymru, fel y gallwn sicrhau bywyd gweddus i bawb, yn hytrach na gadael y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ar drugaredd San Steffan am byth, rhywle nad yw byth yn mynd i roi blaenoriaeth i les pobl Cymru? Nid yw San Steffan erioed wedi malio am bobl Cymru, ac ni fydd byth yn gwneud hynny. Dewis gwleidyddol oedd cyflwyno'r toriad hwn; mae ffurfio system well yn galw am ewyllys wleidyddol. Pa bryd y gwnewch chi fel Llywodraeth benderfynu mai digon yw digon?
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and very powerful words, which are shared and echoed in terms of what you said on this side of the Senedd. I know, and you are right, this is a cruel decision, and the Chancellor's response, as you say, to end the increase is the focus must be on jobs, but over 97,000 people receiving universal credit in Wales are working, and 76,000 people on universal credit are in the no work-related requirement group. Those are people who are disabled and have caring responsibilities that the DWP have said cannot work; they're in the no work-related requirement group. How cruel is it that those people are also going to be losing that all-important £1,040 annual income, and around 275,000 low-income families who in total lose £286 million? And I have to say, yes, of course, that's taking it out of our economy as well.
The planned reduction means the biggest overnight reduction to a basic rate of social security since the modern welfare state began more than 70 years ago. And I do also thank all those, not just here in this Senedd, but across Stormont, Westminster and Holyrood, where all of the committees have met and condemned this; the children's commissioners from each nation; numerous charities and faith groups; not to say also all of those Conservatives who are against this, including former Secretaries of State for Work and Pensions.
Can I just respond to your specific questions by saying that the announcement last week of the £500 million household support fund was derisory? Twenty-five million pounds to Wales. No way will it make up for the money that's been lost by hundreds of thousands of families across Wales, so we are working out proposals to ensure that the money is spent in the most efficient way in terms of the impact of this brutal cut to their household incomes. So, I'm grateful that you have raised this point today. Because actually Trussell Trust said, as a result of this, one in four people now say they will very likely need to skip meals—64,000 people in Wales, that is. And one in five say they will very likely be unable to afford to heat their homes this winter—61,000 people in Wales—and that's before the latest fuel increase.
So, just also very quickly, you know, and I have already announced, that we are extending the discretionary assistance fund, which we have in Wales—an additional £25.4 million during the pandemic. We're extending that and we're also including the flexibilities that we built into DAF. That will continue till next spring, but we're also going to have a national—again—income maximisation benefit take-up, working with local authorities and Citizens Advice. We've got to make sure that everyone takes up their entitlements.
So again, on your final point, we must make sure that we have a social security system that is delivered with compassion and is fair in the way it treats people. You know that we're carefully assessing this in terms of our situation in Wales, and of course devolving certain powers relating to elements of social security could provide us with a wider range of tools to tackle poverty. We of course have responded to that, and to the recommendations of the Equality, Local Government and Communities Committee that John Griffiths formerly chaired. So, I hope that is helpful in showing how we are trying to respond to this cruel, unnecessary cut to the incomes and the lives of our poorest people in Wales, who are, as I said, contributing to our economy, to our communities, to our society.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a geiriau pwerus iawn, sy'n cael eu rhannu a'u hadleisio o ran yr hyn a ddywedoch ar yr ochr hon i'r Senedd. Rwy'n gwybod, ac rydych yn llygad eich lle, fod hwn yn benderfyniad creulon, ac ymateb y Canghellor, fel y dywedwch, i ddod â'r ychwanegiad i ben yw bod yn rhaid canolbwyntio ar swyddi, ond mae dros 97,000 o bobl sy'n derbyn credyd cynhwysol yng Nghymru yn gweithio, ac mae 76,000 o bobl ar gredyd cynhwysol yn y grŵp heb ofyniad i wneud unrhyw weithgaredd sy’n gysylltiedig â gwaith. Mae'r rheini'n bobl anabl a phobl a chanddynt gyfrifoldebau gofalu y mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi dweud na allant weithio; maent yn y grŵp heb ofyniad i wneud unrhyw weithgaredd sy’n gysylltiedig â gwaith. Pa mor greulon yw hi y bydd y bobl hynny hefyd yn colli'r incwm blynyddol hollbwysig o £1,040, ac oddeutu 275,000 o deuluoedd incwm isel yn colli cyfanswm o £286 miliwn? Ac mae'n rhaid i mi ddweud, ydy, wrth gwrs, mae'n golygu ei dynnu allan o'n heconomi hefyd.
Y toriad arfaethedig fydd y gostyngiad mwyaf dros nos i gyfradd sylfaenol o nawdd cymdeithasol ers dechrau'r wladwriaeth les fodern dros 70 mlynedd yn ôl. Ac rwyf hefyd yn diolch i bawb, nid yn unig yma yn y Senedd, ond yn Stormont, San Steffan a Holyrood, lle mae pob un o'r pwyllgorau wedi cyfarfod a chondemnio hyn; comisiynwyr plant pob gwlad; nifer o elusennau a grwpiau ffydd; heb sôn am yr holl Geidwadwyr sydd yn erbyn hyn, gan gynnwys cyn Ysgrifenyddion Gwladol dros Waith a Phensiynau.
A gaf fi ymateb i'ch cwestiynau penodol drwy ddweud bod y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am y gronfa gymorth i aelwydydd gwerth £500 miliwn yn warthus? Pum miliwn ar hugain o bunnoedd i Gymru. Ni all byth wneud iawn am yr arian a gollwyd gan gannoedd o filoedd o deuluoedd ledled Cymru, felly rydym yn gweithio ar gynigion i sicrhau y gwerir yr arian yn y ffordd fwyaf effeithlon o ran effaith y toriad creulon hwn ar incwm eu haelwydydd. Felly, rwy'n ddiolchgar i chi am godi'r pwynt hwn heddiw. Oherwydd mewn gwirionedd, mae Ymddiriedolaeth Trussell wedi dweud, o ganlyniad i hyn, fod un o bob pedwar o bobl bellach yn dweud ei bod yn debygol iawn y bydd angen iddynt fynd heb brydau bwyd—64,000 o bobl yng Nghymru, hynny yw. Ac mae un o bob pump yn dweud ei bod yn debygol iawn na fyddant yn gallu fforddio cynhesu eu cartrefi y gaeaf hwn—61,000 o bobl yng Nghymru—a hynny cyn y codiad diweddaraf ym mhris tanwydd.
Felly, yn gyflym iawn hefyd, ac rwyf eisoes wedi cyhoeddi ein bod yn ymestyn y gronfa cymorth dewisol sydd gennym yng Nghymru—£25.4 miliwn yn ychwanegol yn ystod y pandemig. Rydym yn ei hymestyn ac rydym hefyd yn cynnwys yr hyblygrwydd a ymgorfforwyd gennym yn y gronfa cymorth dewisol. Bydd hynny'n parhau tan y gwanwyn, ond bydd gennym hefyd—unwaith eto—ymgyrch genedlaethol i sicrhau bod pobl yn hawlio budd-daliadau, gan weithio gydag awdurdodau lleol a Cyngor ar Bopeth. Mae'n rhaid inni sicrhau bod pawb yn cael yr hyn y mae ganddynt hawl iddo.
Felly, unwaith eto, ar eich pwynt olaf, mae'n rhaid inni sicrhau bod gennym system nawdd cymdeithasol a weinyddir gyda thrugaredd ac sy'n deg o ran y ffordd y mae'n trin pobl. Fe wyddoch ein bod yn asesu hyn yn ofalus mewn perthynas â'n sefyllfa yng Nghymru, ac wrth gwrs, gallai datganoli rhai pwerau sy'n ymwneud ag elfennau o nawdd cymdeithasol ddarparu ystod ehangach o offer inni allu trechu tlodi. Rydym wedi ymateb i hynny, wrth gwrs, ac i argymhellion y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yr arferai John Griffiths ei gadeirio. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny o ddefnydd i ddangos sut rydym yn ceisio ymateb i'r toriad creulon, diangen hwn i incwm a bywydau'r bobl dlotaf yng Nghymru, sydd, fel y dywedais, yn cyfrannu at ein heconomi, ein cymunedau, a'n cymdeithas.
In April 2020, as a one-year response to the COVID-19 pandemic, the universal credit standard allowance received a temporary uplift of £20 a week. In his March 2021 budget, the UK Chancellor announced an extension of this temporary uplift for a further six months, alongside other advances to universal credit. The temporary uplift was always time-limited and it is misleading to pretend otherwise.
As the First Minister said yesterday in regard to an NHS pay rise, Government can't just magic money out of the air. The UK Government, which delivered a £407 billion COVID support package, including a £9 billion injection into our welfare system, and an additional £2.14 billion to the Welsh Government for 2021-22, is now focused on investing in jobs and skills as we bounce back from the pandemic. Further, as we heard, the UK Government has also announced a new £500 million household support fund available to help those most in need as we enter, hopefully, the final stages of recovery, which will support millions of households. Devolved Governments will receive £79 million of this, so how will the Welsh Government ensure that its full share of this money ends up helping those most in need in Wales?
Ym mis Ebrill 2020, fel ymateb un flwyddyn i bandemig COVID-19, rhoddwyd ychwanegiad dros dro o £20 yr wythnos i lwfans safonol y credyd cynhwysol. Yn ei gyllideb ym mis Mawrth 2021, cyhoeddodd Canghellor y DU estyniad i'r ychwanegiad dros dro hwn am chwe mis arall, ochr yn ochr â thaliadau ymlaen llaw eraill o'r credyd cynhwysol. O'r cychwyn, roedd yr ychwanegiad dros dro am amser cyfyngedig ac mae'n gamarweiniol esgus fel arall.
Fel y dywedodd y Prif Weinidog ddoe ynglŷn â chodiad cyflog i'r GIG, ni all y Llywodraeth hudo arian o'r gwynt. Mae Llywodraeth y DU, a gyflwynodd becyn cymorth COVID gwerth £407 biliwn, gan gynnwys chwistrelliad o £9 biliwn i’n system les, a £2.14 biliwn yn ychwanegol i Lywodraeth Cymru ar gyfer 2021-22, bellach yn canolbwyntio ar fuddsoddi mewn swyddi a sgiliau wrth inni ymadfer wedi'r pandemig. Yn ogystal â hyn, fel y clywsom, mae Llywodraeth y DU hefyd wedi cyhoeddi cronfa gymorth newydd gwerth £500 miliwn i aelwydydd sydd ar gael i helpu'r rhai mwyaf anghenus wrth inni wynebu camau olaf yr adferiad, gobeithio, a bydd hwnnw'n cefnogi miliynau o aelwydydd. Bydd y Llywodraethau datganoledig yn cael £79 miliwn ohono, felly sut y bydd Llywodraeth Cymru'n sicrhau bod ei chyfran lawn o'r arian hwn yn helpu'r rhai mwyaf anghenus yng Nghymru?
I am surprised that Mark Isherwood hasn't listened to my answers to the questions that have been put so powerfully by Sioned Williams this afternoon. I can perhaps remind him that, actually, it was Stephen Crabb, the Conservative MP, who actually pointed to the fact that the reality is that even if the £20 per week payment is maintained it will not make up for the income that our poorest households lost, because of severe cuts year on year to their benefit payments, introduced by years of welfare cuts—years of welfare cuts, Mark Isherwood. Stephen Crabb admitted that he was part of that team that pushed more workers into poverty. That is one of your colleagues in Westminster.
Also, can I just point out the fact that I'm looking at north Wales and Aberconwy, just one constituency, where 4,750 households are claiming universal credit, of which 45 per cent are working? There'll be 2,756 children in households that will lose that £20 per week. You are someone, Mark, who always stands up and always speaks in support of the third sector in your community. Are you listening to them in north Wales?
Rwy’n synnu nad yw Mark Isherwood wedi gwrando ar fy atebion i’r cwestiynau a ofynnwyd mor bwerus gan Sioned Williams y prynhawn yma. Gallaf ei atgoffa, efallai, mai Stephen Crabb, yr Aelod Seneddol Ceidwadol, a nododd mai'r gwir amdani yw, hyd yn oed pe cedwir y taliad o £20 yr wythnos, na fyddai hynny'n gwneud iawn am yr incwm y mae ein haelwydydd tlotaf wedi'i golli, oherwydd y toriadau difrifol flwyddyn ar ôl blwyddyn i'w budd-daliadau, a gyflwynwyd gan flynyddoedd o doriadau lles—blynyddoedd o doriadau lles, Mark Isherwood. Cyfaddefodd Stephen Crabb ei fod yn rhan o'r tîm hwnnw a wthiodd fwy o weithwyr i mewn i dlodi. Mae'n un o'ch cyd-Geidwadwyr yn San Steffan.
Hefyd, a gaf fi dynnu sylw at y ffaith fy mod yn edrych ar ogledd Cymru ac Aberconwy, un etholaeth yn unig, lle mae 4,750 o aelwydydd yn hawlio credyd cynhwysol, a 45 y cant ohonynt yn gweithio? Bydd 2,756 o blant mewn aelwydydd a fydd yn colli'r £20 yr wythnos hwnnw. Mark, rydych chi bob amser yn siarad o blaid ac yn dadlau dros y trydydd sector yn eich cymuned. A ydych chi'n gwrando arnynt yng ngogledd Cymru?
I thank the Member for putting this question forward, because it's really, really important, and this is happening today, now, to families. It is, as the Minister said, the largest single benefit cut since 1945—one of the largest ever, in fact. After more than 10 years of Tory cuts—[Interruption.] I've only just started. And you can't make an intervention anyway.
Diolch i'r Aelod am gyflwyno'r cwestiwn, gan ei fod yn bwysig tu hwnt ac mae hyn yn digwydd heddiw, yn awr, i deuluoedd. Fel y dywedodd y Gweinidog, dyma'r toriad mwyaf i fudd-daliadau ers 1945—un o'r rhai mwyaf erioed, a dweud y gwir. Ar ôl mwy na 10 mlynedd o doriadau Torïaidd—[Torri ar draws.] Newydd ddechrau ydw i. Ac ni chewch wneud ymyriad beth bynnag.
Janet Finch-Saunders, if you wish to ask a question, put a request in.
Janet Finch-Saunders, os ydych am ofyn cwestiwn, rhowch gais i mewn.
Yes, please do—after more than 10 years of Tory cuts, when workers are already facing choices between eating and heating. I read the letter from the devolved administrations to the Prime Minister asking him to reverse that decision. I know he's been busy cracking jokes in Manchester, but has he actually bothered to reply to that letter? Because those families that he is making poorer today deserve answers, and not a clown routine. I heard Mark Isherwood say that Governments can't magic money. Well, I'd like him to consider how people are going to magic food on their table and money to put in their gas meters, because that's what we're really talking about here today.
Ie, gwnewch hynny a chroeso—ar ôl mwy na 10 mlynedd o doriadau Torïaidd, pan fo gweithwyr eisoes yn wynebu gorfod dewis rhwng bwyta a gwresogi. Darllenais y llythyr gan y gweinyddiaethau datganoledig at Brif Weinidog y DU yn gofyn iddo wrthdroi'r penderfyniad hwnnw. Gwn ei fod wedi bod yn brysur yn dweud jôcs ym Manceinion, ond a yw wedi trafferthu ymateb i'r llythyr hwnnw? Oherwydd mae'r teuluoedd y mae'n eu gwneud yn dlotach heddiw yn haeddu atebion, ac nid perfformiad gan glown. Clywais Mark Isherwood yn dweud na all Llywodraethau hudo arian o'r awyr. Wel, hoffwn pe bai'n ystyried sut y mae pobl yn mynd i hudo bwyd ar eu bwrdd ac arian i'w roi yn eu mesuryddion nwy, gan mai dyna rydym yn sôn amdano yma heddiw mewn gwirionedd.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. I have responded to many of the important and valid points that you've made. I think it is important to recognise this joint letter that went from the First Minister of Scotland, the First Minister of Wales and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland to Boris Johnson, calling on him, urging him, not to proceed with this completely unnecessary cut. In that letter, they say that
'this will increase poverty and hardship without delivering any tangible social or economic benefits. The UN Special Rapporteur on Extreme Poverty and Human Rights said—when calling upon you to reverse this cut—that for a healthy and well-qualified workforce to emerge, your Government must provide adequate levels of social protection. Years of a freeze on benefits means Universal Credit has not kept pace with rising living costs.'
And, of course, as I said, the £500 million fund that's been handed out on a discretionary basis is wholly inadequate to making up the £6 billion shortfall in social security expenditure that will result from this cut.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Rwyf wedi ymateb i lawer o'r pwyntiau pwysig a dilys a wnaethoch. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod y llythyr hwn a anfonwyd ar y cyd gan Brif Weinidog yr Alban, Prif Weinidog Cymru a Phrif Weinidog a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon at Boris Johnson, yn galw arno, yn ei annog, i beidio â bwrw ymlaen â'r toriad cwbl ddiangen hwn. Yn y llythyr hwnnw, maent yn dweud
'bydd hyn yn cynyddu tlodi a chaledi heb sicrhau unrhyw fuddion cymdeithasol neu economaidd gwirioneddol. Dywedodd Rapporteur Arbennig y Cenhedloedd Unedig ar Dlodi Eithafol a Hawliau Dynol—wrth alw arnoch i wrthdroi’r toriad hwn—er mwyn sicrhau gweithlu iach a chymwys, fod yn rhaid i’ch Llywodraeth ddarparu lefelau digonol o ddiogelwch cymdeithasol. Mae blynyddoedd o rewi budd-daliadau yn golygu nad yw Credyd Cynhwysol wedi codi i'r un graddau â chostau byw cynyddol.'
Ac wrth gwrs, fel y dywedais, mae'r gronfa £500 miliwn a ddosbarthwyd ar sail ddewisol yn gwbl annigonol i wneud iawn am y diffyg o £6 biliwn mewn gwariant nawdd cymdeithasol a fydd yn deillio o'r toriad hwn.
It's absolutely clear that the UK Government is just turning a deaf ear even to the pleas from people within their own party and former Secretaries of State for Work and Pensions. So, I think we have to fall back on what we can do. Obviously, the increase in the discretionary assistance fund is very welcome, but I just wondered what conversations you might be able to have with your colleagues in the climate change ministry about how we could accelerate the retrofitting of social housing. Because, obviously, that is where a very large number of universal credit recipients are living, and they are therefore going to be £20 a week worse off. Also, what can we do to somehow rectify the total imbalance in the food that's rotting on the trees and is about to be culled in grotesque images on the farms, simply because we cannot get the right skills to rectify the problems that we have with our food security? So, what can we do to ensure that food that's currently not being collected reaches the people who most need it?
Mae'n gwbl amlwg fod Llywodraeth y DU yn troi clust fyddar hyd yn oed i apeliadau pobl o'u plaid eu hunain a chyn Ysgrifenyddion Gwladol dros Waith a Phensiynau. Felly, credaf fod yn rhaid inni ddibynnu ar yr hyn y gallwn ei wneud ein hunain. Yn amlwg, mae croeso mawr i'r cynnydd yn y gronfa cymorth dewisol, ond tybed pa sgyrsiau y gallech eu cael gyda'ch cyd-Aelodau yn y weinyddiaeth newid hinsawdd ynglŷn â sut y gallem gyflymu'r gwaith o ôl-osod tai cymdeithasol. Oherwydd yn amlwg, dyna lle mae nifer fawr iawn o'r rhai sy'n derbyn credyd cynhwysol yn byw, ac felly maent yn mynd i fod £20 yr wythnos yn waeth eu byd. Hefyd, beth y gallwn ei wneud i unioni, rywsut, yr anghydbwysedd llwyr yn y bwyd sy'n pydru ar goed ac ar fin cael ei ddifa mewn lluniau gwrthun ar y ffermydd am y rheswm syml na allwn gael y sgiliau cywir i unioni'r problemau sydd gennym gyda diogelwch ein cyflenwad bwyd? Felly, beth y gallwn ei wneud i sicrhau bod bwyd nad yw'n cael ei gasglu ar hyn o bryd yn cyrraedd y bobl sydd ei angen fwyaf?
I thank Jenny Rathbone for that important question. We've got £25 million allocated—as I said, a derisory amount—to Wales. What I have sought to do—. As soon as we heard about that allocation, I've gone across the whole of the Welsh Government to say, 'What is it?' It's a one-off sum of money; it's not recurrent. It's a one-off sum of money, which is the hardest to spend sustainably. So, all Ministers are responding in terms of how they think we can most effectively use that funding, and, of course, I'm sure that your points today will be very valuable for the Minister for Climate Change.
Diolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn pwysig. Mae gennym £25 miliwn wedi'i ddyrannu—fel y dywedais, swm gwarthus—i Gymru. Yr hyn y ceisiais ei wneud—. Cyn gynted ag y clywsom am y dyraniad hwnnw, rwyf wedi gofyn i bawb yn Llywodraeth Cymru, 'Beth ydyw?' Mae'n swm untro o arian; nid yw'n rheolaidd. Mae'n swm untro o arian, sef yr anoddaf i'w wario mewn modd cynaliadwy. Felly, mae pob Gweinidog yn ymateb o ran sut y credant y gallwn ddefnyddio'r cyllid hwnnw yn y ffordd fwyaf effeithiol, ac wrth gwrs, rwy'n siŵr y bydd eich pwyntiau heddiw'n werthfawr iawn i'r Gweinidog Newid Hinsawdd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf y prynhawn yma gan Mike Hedges.
The next item is the 90-second statements, and the first this afternoon is from Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. The Morriston Orpheus choir's musical director, Joy Amman Davies, has retired this year after 30 years of service with the choir. The quality of singing of the Morriston Orpheus choir is well known throughout the world. Joy was born in Glanamman and won a scholarship to have piano tuition at the Welsh College of Music and Drama before entering Bangor University. Joy joined Morriston Orpheus as an accompanist in 1991, and then in 2007 became the choir's musical director. She has travelled with the choir extensively, to venues such as Carnegie Hall in New York and the Sydney Opera House. As well as the Morriston Orpheus choir, she has been a guest accompanist to other choirs and accompanied many famous Welsh singers. During the COVID pandemic, Joy hasn't stopped, working as hard as ever, running online rehearsals twice a week, and recording songs virtually, which have been viewed by over 0.25 million people online. Her love for the choir and the choristers' love for her are most obvious, and she will be deeply and sorely missed by both the choristers and those of us who are regular attendees at Morriston Orpheus concerts. I want to say thank you to Joy publicly. Thank you for your commitment, your dedication and your love of music. I do not think there's a better sound than hearing Morriston Orpheus singing 'Myfanwy'.
Diolch, Lywydd. Mae cyfarwyddwr cerdd côr Orpheus Treforys, Joy Amman Davies, wedi ymddeol eleni ar ôl 30 mlynedd o wasanaeth gyda’r côr. Mae safon canu côr Orpheus Treforys yn fyd-enwog. Ganed Joy yng Nglanaman ac enillodd ysgoloriaeth i gael hyfforddiant piano yng Ngholeg Cerdd a Drama Cymru cyn mynychu Prifysgol Bangor. Ymunodd Joy â chôr Orpheus Treforys fel cyfeilydd ym 1991, ac yna yn 2007, daeth yn gyfarwyddwr cerdd y côr. Mae hi wedi gwneud cryn dipyn o deithio gyda'r côr, i leoliadau fel Neuadd Carnegie yn Efrog Newydd a Thŷ Opera Sydney. Yn ogystal â chôr Orpheus Treforys, mae hi wedi bod yn gyfeilydd gwadd i gorau eraill ac wedi cyfeilio i lawer o gantorion enwog o Gymru. Yn ystod y pandemig COVID, nid yw Joy wedi stopio, gan weithio mor galed ag erioed, a chynnal ymarferion ar-lein ddwywaith yr wythnos, a recordio caneuon yn rhithwir, gan ddenu dros 0.25 miliwn o wylwyr ar-lein. Mae ei chariad at y côr a chariad y côr tuag ati hithau yn amlwg iawn, a bydd y cantorion a'r rhai ohonom sy'n mynychu cyngherddau côr Orpheus Treforys yn rheolaidd yn ei gweld hi'n chwith iawn ar ei hôl. Hoffwn ddiolch i Joy yn gyhoeddus. Diolch am eich ymrwymiad, eich ymroddiad a'ch cariad at gerddoriaeth. Ni chredaf fod sŵn gwell i'w gael na chlywed côr Orpheus Treforys yn canu 'Myfanwy'.
Bythefnos yn ôl, daeth y newyddion trist am farw'r gyflwynwraig a'r cynhyrchydd radio Magi Dodd yn 44 mlwydd oed. Ganed a magwyd Magi ym Mhontypridd, lle bu'n ddisgybl yn Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Sion Norton ac Ysgol Rhydfelen, cyn mynd ymlaen i astudio ym Mhrifysgol Aberystwyth. Ar ddechrau'r ganrif hon, daeth yn llais cyfarwydd ar donfeddi Radio Cymru—ar raglenni C2 ac fel cyflwynydd Dodd Com—ac yn fwy diweddar bu'n cynhyrchu rhaglenni ac yn cyflwyno Cwis Pop ar Radio Cymru. Mae llu o bobl wedi talu teyrnged iddi, gyda phawb yn nodi ei hangerdd am Bontypridd ac am y sin roc Gymraeg, tra hefyd yn pwysleisio ei charedigrwydd a'i phersonoliaeth afieithus. Fe ysgogodd hi genhedlaeth a mwy o bobl i rannu ei chariad at gerddoriaeth Gymraeg, gan ddenu cynulleidfaoedd newydd i'r orsaf. Prin oedd y cyflwynwyr o’r Cymoedd ar Radio Cymru bryd hynny, ac fel y dywedodd Huw Meredydd Roberts:
'Fe ddaeth hi'n un o gyflwynwyr pwysicaf yr orsaf yn fy marn i—yn llais i genhedlaeth o bobl ifanc o gymoedd y de ar ein gwasanaeth cenedlaethol.'
Bûm i weld mam Magi wythnos diwethaf, a dywedodd wrthyf am y caredigrwydd a'r cariad maent wedi ei dderbyn fel teulu gan bobl Pontypridd a thu hwnt, a'i fod fel petai fod pawb ym Mhontypridd wedi nabod Magi. Dwi ddim yn amau bod hyn yn wir. Bydd Pontypridd a Chymru yn lle tlotach hebddi, a hoffwn estyn fy nghydymdeimlad dwysaf i'w phartner, Aled, ei theulu, ei chydweithwyr a'i ffrindiau heddiw. Gorffwys mewn hedd, Magi.
Two weeks ago, we heard the sad news about the death of the radio presenter and producer Magi Dodd, at the age of 44. Magi was born and raised in Pontypridd, where she attended Ysgol Gynradd Gymraeg Pont Sion Norton and Ysgol Rhydfelen, before going on to study at Aberystwyth University. In the early part of this century, she became a familiar voice on Radio Cymru—on C2 programmes and as the presenter of Dodd Com—and more recently, she produced programmes and presented the Radio Cymru pop quiz. A host of people have paid tribute to Magi, with everyone noting her passion for Pontypridd and the Welsh rock scene, while also emphasising her kindness and exuberant personality. She inspired a generation and more to share her love of Welsh music, attracting new audiences to the station. There were very few presenters from the Valleys on Radio Cymru at that time, and as Huw Meredydd Roberts observed:
'She became one of the station's most important presenters—the voice of a generation of young people from the south Wales Valleys on our national service.'
I went to see Magi's mum last week, and she told me of the kindness and the love that the family has received from the people of Pontypridd and beyond, adding that everyone in Pontypridd seems to have known Magi. I have no doubt that this is the case. Pontypridd and Wales will be poorer places without her, and I would like to extend my deepest sympathies to her partner, Aled, and her family, colleagues and friends today. Rest in peace, Magi.
This month is Breast Cancer Awareness Month. The recent death of Girls Aloud star Sarah Harding from breast cancer at the tragically young age of 39 highlighted the vital importance of doing all that we can to fight this horrible disease. The pandemic has resulted in a big drop in the number of people being referred to see a specialist with suspected breast cancer. Screening services were sadly paused, and whilst for many patients treatment continued unchanged, others saw delays and cancellations of their treatment. It is therefore critical that the Welsh Government works with the NHS cancer section and cancer charities to support the recovery of breast cancer services as well as plan their long-term future. Recently, NHS England announced it would fund a national metastatic breast cancer audit. I understand that NHS Wales is also having discussions about Wales being included in this audit too, and I sincerely hope that the decision will be forthcoming soon to include Wales in this audit to address the gaps in services for breast cancer patients. Because whether you are a grandparent, a mother, a father, a husband, a son or a daughter, breast cancer does not discriminate and we all have a responsibility to work together and support the fighters, admire the survivors, honour those sadly taken away from us, and work to detect breast cancer, treat breast cancer, and raise awareness about it going forward.
Y mis hwn yw Mis Ymwybyddiaeth o Ganser y Fron. Amlygodd marwolaeth seren Girls Aloud, Sarah Harding, o ganser y fron yn ddiweddar, a hithau ond yn 39 mlwydd oed, pa mor eithriadol o bwysig yw gwneud popeth a allwn i frwydro yn erbyn y clefyd erchyll hwn. Mae'r pandemig wedi arwain at ostyngiad mawr yn nifer y bobl yr amheuir fod ganddynt ganser y fron sy'n cael eu cyfeirio at arbenigwr. Yn anffodus, cafodd gwasanaethau sgrinio eu hatal dros dro, ac er i driniaeth llawer o gleifion barhau heb newid, cafodd triniaethau eraill eu gohirio a'u canslo. Mae'n hanfodol felly fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag adran ganser y GIG ac elusennau canser i gefnogi adfer gwasanaethau canser y fron yn ogystal â chynllunio eu dyfodol hirdymor. Yn ddiweddar, cyhoeddodd GIG Lloegr y byddai'n ariannu archwiliad cenedlaethol o ganser metastatig y fron. Rwy'n deall bod GIG Cymru hefyd yn cael trafodaethau am gynnwys Cymru yn yr archwiliad, ac rwy'n mawr obeithio y gwneir penderfyniad cyn bo hir i gynnwys Cymru er mwyn mynd i'r afael â'r bylchau yn y gwasanaethau i gleifion canser y fron. Oherwydd ni waeth a ydych yn dad-cu neu'n fam-gu, yn fam, yn dad, yn ŵr, yn fab neu'n ferch, nid yw canser y fron yn gwahaniaethu, ac mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i weithio gyda'n gilydd a chefnogi'r rheini sy'n ymladd, edmygu'r goroeswyr, anrhydeddu'r rhai sy'n ein gadael, a gweithio i ganfod canser y fron, trin canser y fron, a chodi ymwybyddiaeth ohono yn y dyfodol.
Diolch am y datganiadau yna.
Thank you for those statements.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar y pedair eitem nesaf. Dwi'n galw ar Aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Siân Gwenllian.
The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow debate on the next four items. I call on a Member of the Business Committee to formally move the motion—Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7802 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(ii) a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i NDM7798, NDM7799, NDM7800 ac NDM7801 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mercher, 6 Hydref 2021.
Motion NDM7802 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.10(ii) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NDM7798, NDM7799, NDM7800 and NDM7801 to be considered in Plenary on Wednesday, 6 October 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
Y cynnig yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? I see no objections and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y pedwar cynnig o dan eitemau 5, 6, 7 ac 8 i sefydlu pwyllgorau a chytuno ar eu haelodaeth a threfniadau pleidleisio eu grwpio i gynnal dadl arnynt, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Oes gwrthwynebiad i hynny? Nac oes.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the four motions under items 5, 6, 7 and 8 to establish committees and agree their membership and voting arrangements will be grouped for debate, but with votes taken separately. Does any Member object? There is no objection.
Galwaf yn awr, felly, ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol—Siân Gwenllian.
I therefore call on a member of the Business Committee to formally move the motions—Siân Gwenllian.
Cynnig NDM7798 Elin Jones
Cynnig bod Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 16.1, yn sefydlu Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog i graffu ar waith y Prif Weinidog o safbwynt unrhyw fater sy'n berthnasol i'r gwaith o arfer swyddogaethau Llywodraeth Cymru.
Motion NDM7798 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 16.1, establishes a Committee for the Scrutiny of the First Minister to scrutinise the First Minister on any matter relevant to the exercise of the functions of the Welsh Government.
Cynnig NDM7799 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.2T, yn penderfynu na fydd Rheolau Sefydlog 17.2A i 17.2S (ethol cadeiryddion pwyllgorau) yn gymwys mewn perthynas â’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.
2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:
a) John Griffiths (Llafur Cymru), Jenny Rathbone (Llafur Cymru), Jack Sargeant (Llafur Cymru), Paul Davies (Ceidwadwyr Cymreig), Russell George (Ceidwadwyr Cymreig) a Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog; a
b) David Rees (Dirprwy Lywydd) yn Gadeirydd y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.
Motion NDM7799 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. In accordance with Standing Order 17.2T, resolves that Standing Orders 17.2A to 17.2S (election of committee chairs) shall not apply in relation to the Committee for the Scrutiny of the First Minister.
2. In accordance with Standing Order 17.3, elects:
a) John Griffiths (Welsh Labour), Jenny Rathbone (Welsh Labour), Jack Sargeant (Welsh Labour), Paul Davies (Welsh Conservatives), Russell George (Welsh Conservatives) and Llyr Gruffydd (Plaid Cymru), as members of the Committee for the Scrutiny of the First Minister; and
b) David Rees (Deputy Presiding Officer) as Chair of the Committee for the Scrutiny of the First Minister.
Cynnig NDM7801 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:
1. Yn sefydlu Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd.
2. Yn cytuno mai cylch gwaith y Pwyllgor yw:
a) ystyried y casgliadau a wnaed yn flaenorol gan y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd yn y Bumed Senedd fel y nodir yn ei adroddiad Diwygio'r Senedd: Y camau nesaf a osodwyd gerbron y Senedd ar 10 Medi 2020;
b) erbyn 31 Mai 2022, gwneud argymhellion ar gyfer cyfarwyddiadau polisi ar Fil Llywodraeth Cymru i Ddiwygio'r Senedd.
3. Yn cytuno y caiff y Pwyllgor ei ddiddymu yn dilyn dadl yn y Cyfarfod Llawn ar ei adroddiad terfynol.
Motion NDM7801 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 16.5:
1. Establishes a Special Purpose Committee on Senedd Reform.
2. Agrees that the remit of the Committee is:
a) to consider the conclusions previously reached by the Committee on Senedd Electoral Reform in the Fifth Senedd as set out in its report Senedd reform: The next steps laid before the Senedd on 10 September 2020;
b) by 31 May 2022, to make recommendations for policy instructions for a Welsh Government Bill on Senedd Reform.
3. Agrees that the Committee will be dissolved following a Plenary debate on its final report.
Cynnig NDM7800 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.2T, yn penderfynu na fydd Rheolau Sefydlog 17.2A i 17.2S (ethol cadeiryddion pwyllgorau) yn gymwys mewn perthynas â’r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd.
2. Yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:
a) Jayne Bryant (Llafur Cymru), Darren Millar (Ceidwadwyr Cymreig), Siân Gwenllian (Plaid Cymru), a Jane Dodds (Democratiaid Rhyddfrydol) yn aelodau o'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd;
b) Elin Jones (Llywydd) fel aelod o'r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd;
c) Huw Irranca-Davies (Llafur Cymru) yn Gadeirydd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd.
3. Yn unol â Rheol Sefydlog 33.6 a 33.8, yn penderfynu na fydd Rheolau Sefydlog 17.37 i 17.39 yn gymwys mewn perthynas â’r Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd.
4. Yn penderfynu, lle mae angen pleidlais i waredu busnes, y bydd pleidleisio yn y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd yn gweithredu fel a ganlyn:
a) dim ond wrth arfer pleidlais fwrw y caiff y cadeirydd bleidleisio;
b) ni chaiff y Llywydd bleidleisio;
c) caiff pob aelod arall o'r Pwyllgor bleidleisio ac, os ydynt yn perthyn i grŵp gwleidyddol, mae pob aelod yn cael un bleidlais ar gyfer pob aelod o'r grŵp gwleidyddol y mae’n perthyn iddo (gan gynnwys ei hun a'r Llywydd a'r Dirprwy os yw’n aelodau o'i grŵp gwleidyddol);
d) rhaid pasio penderfyniad i gytuno ar argymhellion i'r Senedd ar bleidlais lle mae'r aelodau sy'n pleidleisio o'i blaid yn cario o leiaf 40 pleidlais.
Motion NDM7800 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. In accordance with Standing Order 17.2T, resolves that Standing Orders 17.2A to 17.2S (election of committee chairs) shall not apply in relation to the Special Purpose Committee on Senedd Reform;
2. In accordance with Standing Order 17.3, elects:
a) Jayne Bryant (Welsh Labour), Darren Millar (Welsh Conservatives), Siân Gwenllian (Plaid Cymru), and Jane Dodds (Liberal Democrat) as members of the Special Purpose Committee on Senedd Reform;
b) Elin Jones (Llywydd) as a member of the Special Purpose Committee on Senedd Reform;
c) Huw Irranca-Davies (Welsh Labour) as Chair of the Special Purpose Committee on Senedd Reform.
3. In accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8, resolves that Standing Orders 17.37 to 17.39 shall not apply in relation to the Special Purpose Committee on Senedd Reform.
4. Resolves that, where a vote is necessary to dispose of business, voting in the Special Purpose Committee on Senedd Reform will operate as follows:
a) the chair may vote only in the exercise of a casting vote;
b) the Llywydd may not vote;
c) all other members of the Committee may vote and, if they belong to a political group, each member carries one vote for each member of the political group to which they belong (including himself or herself and the Presiding Officer and Deputy if they are members of his or her political group);
d) a resolution to agree recommendations to the Senedd must be passed on a vote in which the members voting in favour carry at least 40 votes.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, felly mae'r cynigion yna wedi'u derbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motions. Does any Member object? I see no objection, so those motions are agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mi fyddwn ni nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu ambell i newid yn y Siambr. Diolch yn fawr.
We will now suspend proceedings to allow some change-overs in the Chamber. Thank you.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:25.
Plenary was suspended at 15:25.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:37, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:37, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Iechyd Meddwl. Galwaf ar Tom Giffard i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservative debate on mental health. And I call on Tom Giffard to move the motion.
Cynnig NDM7793 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi mai dydd Sul 10 Hydref yw diwrnod iechyd meddwl y byd.
2. Yn cydnabod effaith COVID-19 ar gymorth iechyd meddwl ac anghydraddoldebau iechyd meddwl.
3. Yn gresynu at y ffaith bod nifer y bobl ifanc sy'n dod i'r ysbyty gyda phroblemau hunan-niweidio wedi codi 39 y cant ers 2007.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynnwys yn ei strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd newydd y flwyddyn nesaf:
a) camau i weithredu argymhellion o adroddiadau Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Pumed Senedd, 'Cadernid Meddwl' a 'Cadernid Meddwl: Ddwy flynedd yn ddiweddarach';
b) adroddiadau blynyddol a phennu targedau ar gyfer amseroedd aros i gael triniaeth iechyd meddwl, gan gynnwys lleihau ôl-groniadau;
c) cyflwyno canolfannau argyfwng iechyd meddwl 24 awr ar lefel genedlaethol;
d) cynllun gweithlu iechyd meddwl clir.
5. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Deddf iechyd meddwl newydd.
Motion NDM7793 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that Sunday 10 October is world mental health day.
2. Recognises the impact of COVID-19 on mental health support and mental health inequalities.
3. Regrets that the number of young people presenting at hospital with self-harming issues has risen by 39 per cent since 2007.
4. Calls on the Welsh Government to include in its replacement 10-year mental health strategy next year:
a) actions to implement recommendations from the Fifth Senedd's Children, Young People and Education Committee’s reports, 'Mind over Matter' and 'Mind over Matter: Two years on';
b) annual reports and the establishment of targets for waiting times for mental health treatment, including the reduction of backlogs;
c) a national rollout of 24-hour mental health crisis centres;
d) a clear mental health workforce plan.
5. Further calls on the Welsh Government to introduce a new mental health Act.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I'm very pleased to open this Welsh Conservative debate today on the topic of mental health tabled in the name of Darren Millar. This Sunday, 10 October, is World Mental Health Day. We should take this opportunity to reflect on our own mental health, and that of our friends, and of our family, and what we as Senedd Members can do to promote positive mental health across Wales. It's also a day where we all need to reflect and take time to check up on someone. It's a day when we should drop an old friend a text, have a Zoom conversation with a colleague or meet up for a coffee with a family member. You may never know the difference a small act can make on someone struggling with their mental health.
COVID-19 hasn't been kind to our mental health. And, regrettably, we've seen a sharp rise in the number of children and adults that are suffering. It would be wrong of me not to start by mentioning the work of a great number of mental health charities across Wales, and the UK, that do great work in all of our communities. Mental Health Matters provide crucial services, such as well-being hubs and anxiety and depression peer support groups, whilst the Samaritans operate a helpline service that is available 24 hours a day, seven days a week, 365 days a year. Manned by volunteers, they are often the unsung heroes who have no doubt saved countless lives and are there for us in our hour of need, and we need to be here for them in theirs.
In Wales, COVID-19 has exposed existing mental health inequalities under the Welsh Labour Government, with many services stretched to the limit, backlogs rising and fewer people accessing the support they so desperately need. Mind Cymru in their 'Too long to wait' report outlined that even before the pandemic, thousands of people were waiting longer than ever to receive psychological therapy. They found that the target of 80 per cent of people being seen within 26 weeks was not met in any of the 17 months to August 2020. But there's no question that COVID-19 has made the problem worse, because Mind also found that when comparing August 2020 to the same period in 2019, whilst the number of people waiting to start psychological therapies fell from 7,198 to 5,208, the number of people waiting longer than 26 weeks rose by 4 per cent, and those waiting longer than a year rose by 17 per cent. And even that decline in the number of individuals on the waiting list may not be the good news that it sounds. It probably means fewer people coming forward, in the first place, to get the help they need, because of the pandemic.
And, we all, sadly, know the effect that lockdowns have had on our mental health, particularly younger people. During the first lockdown in 2020, more than half of Welsh adults and three quarters of young people said their mental health had generally worsened during the early months of the pandemic. And, although anxiety about the pandemic has generally fallen among UK adults, from 42 per cent, in February 2021, loneliness had risen, from 10 per cent in March 2020 to 26 per cent a year later. And perhaps most markedly, there were more than 10 deaths for every 100,000 of the population in 2020 caused by suicide, and that rate is often three to four times higher amongst males than it is females.
The next 10-year mental health strategy needs to reflect the significant changes we have seen in a post-COVID Wales. I'm sure we all agree that we're in a very different position today to where we were two years ago, and a new strategy needs to reflect that. So, it's in this light that today's Government amendments really are disappointing. Today, we have a real opportunity to put forward a long-term strategy, to ensure a proper review of mental health services—are fit both for today and the future. So, to see them watered down by the Government amendments are a real, real missed opportunity. What we need are targets, and we need outcomes, and for this Senedd to be able to hold the Welsh Government to account on them. And I'm afraid these Government amendments do not achieve either of those objectives.
Our motion is constructive. We don't table it today to level criticism at the Government or anybody else. Whilst there were clear problems in mental health services across Wales before the pandemic, we all recognise the last year and a half has put an incredible strain on our mental health services. The solutions to tackle it need to be updated to reflect that, and that's why I call on every Member of this Senedd to back our motion today.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw ar destun iechyd meddwl a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Dydd Sul yma, 10 Hydref, yw Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd. Dylem fanteisio ar y cyfle hwn i fyfyrio ar ein hiechyd meddwl ein hunain, a iechyd meddwl ein ffrindiau a'n teulu, a'r hyn y gallwn ni fel Aelodau o'r Senedd ei wneud i hybu iechyd meddwl cadarnhaol ledled Cymru. Mae hefyd yn ddiwrnod lle mae angen i bob un ohonom ystyried a rhoi amser i ofyn i rywun sut y maent yn teimlo. Mae'n ddiwrnod pan ddylem anfon neges destun at hen ffrind, cael sgwrs Zoom gyda chydweithiwr neu gyfarfod am goffi gydag aelod o'r teulu. Efallai na fyddwch chi byth yn gwybod y gwahaniaeth y gall gweithred fach ei wneud i rywun sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl.
Nid yw COVID-19 wedi bod yn garedig i'n hiechyd meddwl. Ac yn anffodus, rydym wedi gweld cynnydd sydyn yn nifer y plant ac oedolion sy'n dioddef. Byddai'n anghywir i mi beidio â dechrau drwy sôn am waith nifer fawr o elusennau iechyd meddwl ledled Cymru a'r DU sy'n gwneud gwaith gwych ym mhob un o'n cymunedau. Mae Mental Health Matters yn darparu gwasanaethau hanfodol, megis hybiau llesiant a grwpiau cefnogi cymheiriaid ar gyfer gorbryder ac iselder, tra bod y Samariaid yn gweithredu gwasanaeth llinell gymorth sydd ar gael 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos, 365 diwrnod y flwyddyn. Gwirfoddolwyr sy'n ateb y galwadau, a hwy yw'r arwyr di-glod sydd heb amheuaeth wedi achub bywydau di-rif ac sydd yno i ni yn ein hawr o angen, ac mae angen i ni fod yno iddynt hwy yn eu hawr hwythau o angen.
Yng Nghymru, mae COVID-19 wedi amlygu anghydraddoldebau iechyd meddwl a oedd eisoes yn bodoli o dan Lywodraeth Lafur Cymru, gyda llawer o wasanaethau wedi eu hymestyn i'r eithaf, ôl-groniadau cynyddol a llai o bobl yn cael cymorth mawr ei angen. Amlinellodd Mind Cymru yn eu hadroddiad 'Rhy hir i aros' fod miloedd o bobl, hyd yn oed cyn y pandemig, yn aros yn hirach nag erioed i gael therapi seicolegol. Gwelsant na chyrhaeddwyd y targed o 80 y cant o bobl yn cael eu gweld o fewn 26 wythnos yn unrhyw un o'r 17 mis hyd at fis Awst 2020. Ond nid oes amheuaeth fod COVID-19 wedi gwneud y broblem yn waeth, oherwydd wrth gymharu mis Awst 2020 â'r un cyfnod yn 2019, tra bod nifer y bobl a oedd yn aros i ddechrau therapïau seicolegol wedi gostwng o 7,198 i 5,208, canfu Mind hefyd fod nifer y bobl sy'n aros yn hwy na 26 wythnos wedi codi 4 y cant, a bod y rhai sy'n aros yn hirach na blwyddyn wedi codi 17 y cant. Ac efallai nad yw hyd yn oed y gostyngiad yn nifer yr unigolion ar y rhestr aros yn newyddion mor dda ag y mae'n swnio. Mae'n golygu, yn ôl pob tebyg, fod llai o bobl yn gofyn am gymorth yn y lle cyntaf i gael yr help sydd ei angen arnynt, oherwydd y pandemig.
Ac yn anffodus, mae pawb ohonom yn gwybod am yr effaith y mae'r cyfyngiadau symud wedi'i chael ar ein hiechyd meddwl, yn enwedig pobl iau. Yn ystod y cyfyngiadau symud cyntaf yn 2020, dywedodd dros hanner oedolion Cymru a thri chwarter y bobl ifanc fod eu hiechyd meddwl wedi gwaethygu at ei gilydd yn ystod misoedd cynnar y pandemig. Ac er bod pryder am y pandemig yn gyffredinol wedi lleihau ymhlith oedolion y DU, o 42 y cant ym mis Chwefror 2021, roedd unigrwydd wedi codi o 10 y cant ym mis Mawrth 2020 i 26 y cant flwyddyn yn ddiweddarach. Ac efallai'n fwyaf amlwg, roedd mwy na 10 marwolaeth ym mhob 100,000 o'r boblogaeth yn 2020 yn hunanladdiad, ac mae'r gyfradd honno yn aml dair i bedair gwaith yn uwch ymhlith dynion nag ymhlith menywod.
Mae angen i'r strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd nesaf adlewyrchu'r newidiadau sylweddol a welsom yn y Gymru ôl-COVID. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno ein bod mewn sefyllfa wahanol iawn heddiw i ble'r oeddem ddwy flynedd yn ôl, ac mae angen i strategaeth newydd adlewyrchu hynny. Felly, yn y goleuni hwn, mae gwelliannau'r Llywodraeth heddiw yn siomedig iawn. Heddiw, mae gennym gyfle gwirioneddol i gyflwyno strategaeth hirdymor er mwyn sicrhau adolygiad priodol o wasanaethau iechyd meddwl fel eu bod yn addas ar gyfer heddiw a'r dyfodol. Felly, mae eu gweld wedi'u glastwreiddio gan welliannau'r Llywodraeth yn gyfle a gollwyd go iawn. Rydym angen targedau, ac rydym angen canlyniadau, a'r Senedd hon i allu dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif yn eu cylch. Ac mae arnaf ofn nad yw gwelliannau'r Llywodraeth yn cyflawni'r un o'r amcanion hynny.
Mae ein cynnig yn adeiladol. Nid ydym yn ei gyflwyno heddiw i daflu bai ar y Llywodraeth nac unrhyw un arall. Er bod problemau amlwg yn y gwasanaethau iechyd meddwl ledled Cymru cyn y pandemig, rydym i gyd yn cydnabod bod y flwyddyn a hanner ddiwethaf wedi rhoi straen anhygoel ar ein gwasanaethau iechyd meddwl. Mae angen diweddaru'r atebion i fynd i'r afael â'r broblem er mwyn adlewyrchu hynny, a dyna pam y galwaf ar bob Aelod o'r Senedd i gefnogi ein cynnig heddiw.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle, i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle, to formally move amendment 1 tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn nodi’r ymrwymiad i adolygu’r dystiolaeth, y data a’r ddarpariaeth gwasanaethau bresennol ar gyfer hunan-niweidio i bobl o bob oed yng Nghymru.
Yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i’r canlynol:
a) gweithredu argymhellion o adroddiadau Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Bumed Senedd, 'Cadernid Meddwl' a 'Cadernid Meddwl: Ddwy flynedd yn ddiweddarach';
b) cryfhau a chyhoeddi data amseroedd aros iechyd meddwl a gwella perfformiad ledled Cymru;
c) cyflwyno cymorth argyfwng iechyd meddwl 24 awr ar lefel genedlaethol;
d) cynllun gweithlu iechyd meddwl clir.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y diwygiadau i Ddeddf Iechyd Meddwl y DU yn addas ar gyfer Cymru ac yn gyson â deddfwriaeth berthnasol bresennol yng Nghymru.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all after point 2 and replace with:
Notes the commitment to review the evidence, data and current service provision around all age self-harm in Wales.
Welcomes the Welsh Government's continued commitment to:
a) implement recommendations from the Fifth Senedd's Children, Young People and Education Committee’s reports, 'Mind over Matter' and 'Mind over Matter: Two years on';
b) strengthen and publish mental health waiting time data and improve performance across Wales;
c) a national roll-out of 24-hour mental health crisis support;
d) a clear mental health workforce plan.
Calls on the Welsh Government to ensure the reform of the UK Mental Health Act is fit for Wales and aligns with current related legislation in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
Thank you. I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 2 tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 4:
'cyflwyno rhwydwaith o ganolfannau iechyd meddwl a lles ieuenctid ataliol'.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new sub-point at end of point 4:
'the roll-out of a network of preventative youth mental health and wellbeing centres’.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi eisiau defnyddio'r cyfle yma, yn syml iawn, i erfyn ar y Llywodraeth a'r Gweinidog yma i godi'u gêm, i ddangos mwy o frys yn eu hymateb i'r argyfwng iechyd meddwl rydyn ni'n ei wynebu ar hyn o bryd. Ac mae'r Gweinidog ei hun, yn un, dwi'n gwybod, sy'n teimlo'n angerddol am y maes iechyd meddwl. Dyna pam ei bod hi yn ei swydd. Ond mae angen i'r angerdd hwnnw rŵan droi yn benderfynoldeb i weithredu o ddifri, ar raddfa fawr, heb unrhyw oedi. Mi gefnogaf i yn unrhyw ffordd y gwaith hwnnw. Rydyn ni wedi cydweithio, o'r blaen, ar bwyllgor. Does yna ddim rheswm pam na allwn ni i gyd, yn fan hyn, fod yn gwbl gytûn ar beth sydd angen ei wneud, er y byddwn ni, wrth gwrs, yn dod â syniadau gwahanol at y bwrdd ar sut i'w gyflawni o, ac mae'n bwysig ein bod ni, er mwyn symud ymlaen, yn rhannu syniadau. Mi gefnogwn ni'r cynnig Ceidwadol. Rydyn ni, ar y meinciau yma, wedi cynnig cynigion tebyg ein hunain yn y gorffennol. Dwi'n gobeithio gall pawb yma gefnogi ein gwelliant ninnau hefyd. Mwy am hwnnw yn y man.
Dwi yn erfyn ar y Llywodraeth, achos mae'r argyfwng yn mynd yn waeth ac yn waeth. Yr wythnos yma eto, mi ddaeth y newyddion ataf i am berson ifanc arall yn colli eu bywyd ar ôl brwydro'n hir efo problemau iechyd meddwl. Dwi'n meddwl am y boen aeth y person yna drwyddo fo, a'r boen mae ei deulu o a'i ffrindiau yn mynd drwyddo fo rŵan. Dwi'n clywed, wedyn, am ferch o'r un ardal, oedd hefyd wedi colli'i bywyd yn ddiweddar. Dŷn ni'n gwybod am y straen mae'r pandemig wedi ei roi ar ein pobl ifanc ni. Maen nhw wedi colli gymaint: colli cerrig milltir pwysig yn eu bywydau; colli cwmnïaeth; colli normalrwydd; strwythur; colli addysg; ac, ie, colli mynediad at wasanaethau, oherwydd pwysau COVID ar y gwasanaethau hynny.
Ond, wrth gwrs, mi oedd y diffyg cynaliadwyedd hwnnw a diffyg adnoddau mewn gwasanaethau iechyd meddwl yno ymhell cyn i'r feirws daro. Ydy hi'n dderbyniol bod bachgen ifanc o fy etholaeth i'n cael ei gynghori i fynd y tu allan i’w fwrdd iechyd ei hun i chwilio am gefnogaeth am anhwylder bwyta achos nad oes gan y meddyg teulu ddim hyder yn y ddarpariaeth yn lleol, ac wedyn yn gorfod disgwyl misoedd lawer am apwyntiad? Ac mae eraill, wrth gwrs, yn aros llawer hirach na misoedd—mae flynyddoedd yn gallu bod am apwyntiad am therapi ac ambell i driniaeth.
Mae adroddiad cynnydd ar waith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd, ‘Cadernid Meddwl’, a gyhoeddwyd bron union flwyddyn yn ôl rŵan, ddwy flynedd ar ôl cyhoeddi’r adroddiad gwreiddiol, yn dweud:
‘mae ein plant a phobl ifanc yn dal i gael trafferth dod o hyd i’r gefnogaeth ym maes iechyd emosiynol ac iechyd meddwl y mae ei hangen arnynt, boed ar adeg gynnar i helpu i atal problemau rhag datblygu, neu’n hwyrach, pan fydd pethau wedi gwaethygu a bod angen cymorth a gofal arbenigol.’
Rŵan, y Gweinidog iechyd meddwl presennol oedd yn cadeirio’r pwyllgor hwnnw ar y pryd, ac mi fydd hi, dwi yn reit siŵr, yn eiddgar i fwrw ymlaen i wireddu’r tri phwynt canolog yr oedd yn yr adroddiad hwnnw, a’r tri phwynt yr oedden nhw’n gofyn amdanyn nhw, sef bod angen gwneud mwy i wneud gwelliannau yn gyflymach; bod angen gweithio mewn modd system gyfan efo bob rhan o’r gwasanaeth yn chwarae ei rhan; a bod effaith y pandemig yn gwneud cynnydd yn fwy angenrheidiol nag erioed.
Rydym ni wedi amlinellu rhai o’n syniadau penodol ni yn y gwelliant heddiw. Rydym ni’n galw eto am rwydwaith o ganolfannau llesiant ar draws Cymru lle gall pobl ifanc gael cefnogaeth cyn i broblemau dyfu yn broblemau acíwt. Ond heb os, ein nod ni, wrth gwrs, ydy gwella a chyflymu mynediad at ofal a thriniaeth ar bob lefel, ac, fel dwi’n dweud, mae’n rhaid i ni gyd fod â ffocws berffaith glir ar y nod yna.
Mae yna berig, wrth gwrs, i welliant Llywodraeth, fel yr un sydd gennym ni’r heddiw yma, gael ei weld fel, ‘Peidiwch â phoeni, rydym ni’n gwneud popeth yn barod. Mae ein commitment ni yn ddigon clir.’ Ond dydy geiriau ddim yn ddigon. Plîs, Weinidog, dangoswch y commitment yna drwy weithredoedd rŵan ar gyfer y boblogaeth gyfan, ond yn enwedig ein pobl ifanc ni.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I want to take this opportunity to urge the Government and the Minister here to raise their game, to show greater urgency in their response to the mental health crisis that we are facing at the moment. And the Minister, herself, is one, I know, who feels passionately about mental health. That's why she is in post. But that passion now needs to translate into a determination to take action, serious action, on a large scale, without any delay. I'll support that work in any way. We've collaborated in the past, on a committee. There is no reason why we can't all be agreed here on what needs to be done, even though we would bring different ideas to the table on how to achieve this, and it's important that we do, in order to move forward, share ideas. We'll support the Conservatives' motion. We, on these benches, have put forward similar suggestions in the past. I hope that everyone here can support our amendment too. I'll turn to that in a moment.
But I urge the Government, because the crisis is getting ever worse. This week, I received news about another young person losing their life after a long battle with mental health issues. I think about the pain that that person went through, and the pain that their family and friends are going through now. I heard about a young woman from the same area, who lost her life recently. We know about the strain that the pandemic has caused to our young people. They've lost so much: they've lost those important milestones in their lives; they've lost that companionship; the normality; the structure; they've lost educational opportunities; and they've lost access to services, because of COVID pressures on those services.
But, of course, that lack of sustainability and the lack of resources and continuity in mental health services were there a long time before the virus hit. Is it acceptable that a young man from my constituency was advised to go outwith his own health board to receive support for an eating disorder because the GP didn't have any confidence in the local provision, and then had to wait several months for an appointment? And others, of course, are waiting far longer than months—they can be waiting for years for therapies and some treatments.
The progress report on the work of the Children, Young People and Education Committee, the report that was published almost exactly a year ago now, two years after the original report, 'Mind over matter', states that
'our children and young people are still struggling to find the emotional and mental health support they need, whether that is at an early stage to help prevent problems developing, or later down the line, when things have become worse and specialist help and care is needed.'
Now, the current mental health Minister was the chair of that committee at the time, and she, I'm sure, will be eager to progress that work, to address those three central points in the report, and the three points that they asked about, namely that we need to do more to make improvements sooner; that we need to work in a whole-system approach with all parts of the service playing their part; and that the impact of the pandemic makes progress even more important.
We've outlined some of our specific ideas in the amendment today. We call once again for that network of mental health and well-being centres where young people can receive support before issues become more acute. But our aim, of course, is to improve and accelerate access to care and treatment at all levels, and, as I say, we all need to have that clear, laser focus on that aim.
There is a danger, of course, that a Government amendment, such as that we see today, could be seen as, 'Don't worry, we're doing everything already. Our commitment is clear enough.' But words aren't enough. Please, Minister, do show that commitment through actions now for the whole population, but particularly our young people.
Diolch, Dirprwy Lywydd. In tackling mental health issues I think it’s very important that all organisations that can play a role do so, and all organisations think about what they can do to actively help, and I'm very pleased that in my local area in Newport we have a football club, Newport County, who've been very keen to do just that. They've been looking at how they can reach out beyond their core activity, as it were, in being a successful football club—and I hope we have considerable success on the field this season. They're reaching out into the community, they're doing a lot of community work, and in terms of mental health they became the fourth English Football League club to sign a charter on sport and recreation and how mental health work can be aided through the power of sport and the powerful role models that footballers can be. So, I think it's really encouraging that an organisation like Newport County are thinking that way.
They were the first football club in Wales to sign the charter, and I hope others will follow, and they're determined to make it a success. It's about being part of a network, working with partners like the local authority and the health service, getting all the partners to sign a pledge to take forward joint work and to understand how they can effectively work together, and then to monitor that work to make sure that actual progress is being made. It's about positive messaging, tackling discrimination, and using the power of the football club and the football players. And I think it's particularly important for men's mental health, which is a particular problem; men sometimes are particularly reluctant to talk about mental health, to admit vulnerability. And when they see powerful role models, such as footballers, willing to do that, willing to share their experience and their problems, I really do think that can be quite powerful, and I think that's proving to be the case. They've got people with designated responsibility within the club to take this forward. They've linked with all the front-line political representatives, such as myself, locally. So, it really is building up to be a considerable team effort. And I'd also like to highlight the work of Newport City Council as part of that, but also in terms of their Arrow project, which is particularly working with young people around their mental health issues, and working with all the schools in the area. Again, I think that's being recognised as good practice, and it's an organisation going that extra step, doing something beyond its core activities, to understand the challenges of mental health and help to address them.
So, I'm sure that the Minister would agree that, if we really are to make the progress we need to make in Wales, we need this stepping up to the plate from all those organisations that really can add to the collective effort of the health service, of key partners. It has to be everybody's business, doesn't it? And organisations like Newport County, Newport City Council, I think are showing a good example, and I hope many others across Wales will emulate their actions and, hopefully, their success.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth fynd i'r afael â materion iechyd meddwl, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pob sefydliad sy'n gallu chwarae rhan yn gwneud hynny, a bod pob sefydliad yn meddwl am yr hyn y gallant ei wneud i helpu'n weithredol, ac rwy'n falch iawn fod gennym glwb pêl-droed Casnewydd yn fy ardal leol sydd wedi bod yn awyddus iawn i wneud hynny. Maent wedi bod yn edrych ar sut y gallant estyn allan y tu hwnt i'w gweithgarwch craidd, fel petai, o fod yn glwb pêl-droed llwyddiannus—ac rwy'n gobeithio y cawn gryn lwyddiant ar y cae y tymor hwn. Maent yn estyn allan i'r gymuned, maent yn gwneud llawer o waith cymunedol, ac o ran iechyd meddwl, hwy oedd y pedwerydd clwb yng Nghynghrair Pêl-droed Lloegr i lofnodi siarter ar chwaraeon a hamdden a sut y gall pŵer chwaraeon a'r modelau rôl pwerus y gall pêl-droedwyr eu cynnig helpu gwaith iechyd meddwl. Felly, rwy'n credu ei bod yn galonogol iawn fod sefydliad fel clwb pêl-droed Casnewydd yn meddwl yn y ffordd honno.
Hwy oedd y clwb pêl-droed cyntaf yng Nghymru i lofnodi'r siarter, a gobeithio y bydd eraill yn dilyn, ac maent yn benderfynol o'i wneud yn llwyddiant. Mae'n ymwneud â bod yn rhan o rwydwaith, gweithio gyda phartneriaid fel yr awdurdod lleol a'r gwasanaeth iechyd, cael yr holl bartneriaid i lofnodi addewid i fwrw ymlaen â gwaith ar y cyd a deall sut y gallant gydweithio'n effeithiol, a monitro'r gwaith hwnnw wedyn i sicrhau y gwneir cynnydd go iawn. Mae'n ymwneud â negeseuon cadarnhaol, trechu gwahaniaethu, a defnyddio pŵer y clwb pêl-droed a'r chwaraewyr pêl-droed. A chredaf ei fod yn bwysig i iechyd meddwl dynion yn enwedig, sy'n broblem benodol; mae dynion weithiau'n arbennig o amharod i siarad am iechyd meddwl, i gyfaddef eu bod yn fregus. A phan fyddant yn gweld modelau rôl pwerus, megis pêl-droedwyr, yn barod i wneud hynny, yn barod i rannu eu profiad a'u problemau, rwy'n credu o ddifrif y gall hynny fod yn bwerus iawn, ac rwy'n credu bod hynny'n cael ei ddangos. Mae ganddynt bobl sydd â chyfrifoldeb dynodedig o fewn y clwb i fwrw ymlaen â hyn. Maent wedi cysylltu â'r holl gynrychiolwyr gwleidyddol rheng flaen yn lleol, fel fi. Felly, mae'n datblygu'n gydymdrech sylweddol. A hoffwn dynnu sylw hefyd at waith Cyngor Dinas Casnewydd yn rhan o hyn, ond hefyd mewn perthynas â'u prosiect Arrow, sy'n gweithio'n arbennig gyda phobl ifanc ar eu problemau iechyd meddwl, ac yn gweithio gyda'r holl ysgolion yn yr ardal. Unwaith eto, rwy'n credu bod hynny'n cael ei gydnabod fel arfer da, ac mae'n enghraifft o sefydliad sy'n mynd gam ymhellach, gan wneud rhywbeth y tu hwnt i'w weithgareddau craidd, er mwyn deall heriau iechyd meddwl a helpu i'w trechu.
Felly, os ydym o ddifrif am wneud y cynnydd sydd angen inni ei wneud yng Nghymru, rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno bod angen i'r holl sefydliadau a all ychwanegu at ymdrech gyfunol y gwasanaeth iechyd a phartneriaid allweddol gamu i'r adwy. Rhaid iddo fod yn fusnes i bawb, onid oes? Ac rwy'n credu bod sefydliadau fel clwb pêl-droed Casnewydd, Cyngor Dinas Casnewydd, yn dangos esiampl dda, ac rwy'n gobeithio y bydd llawer o rai eraill ledled Cymru yn efelychu eu gweithredoedd, a'u llwyddiant, gobeithio.
'Mind over matter: Two years on' clearly concludes that the wider effects of COVID-19 have impacted children and our young people's lives significantly. And, again, I'm going to pay tribute to Lynne Neagle for all the work that you've done with 'Mind over matter', and I know how passionate and dedicated you are to seeing an improvement in the mental health of our young people.
Barnardo's UK-wide practitioners' survey proves this, because 95 per cent of 275 respondents reported an increase in the number of children and young people experiencing mental health and well-being issues. We owe it to our young people of Wales to ensure that all the calls in the 'Two years on' report are acted on, such as better signposting, addressing the gaps in service, provision for the lower level, therapeutic support, and further work on monitoring the quality and availability of services. The same has to be true for adult services.
Sadly, in north Wales, and in my own constituency, I'm faced, on a weekly basis, where there are such inconsistencies. I'll just give you an insight into just one of my cases, which now proves how dire the situation has become. Due to Conwy community mental health team not having enough social workers based within the team, a very vulnerable constituent of mine was referred to Conwy County Borough Council's community well-being team. Shockingly, despite CMHT—that's the mental health team—being aware of the outcome of the referral, they then discharged a vulnerable individual. The local authority have now confirmed that the referral was not received by them from the CMHT. A review with a consultant psychiatrist found that the individual should have had a care co-ordinator. As we speak—and despite me asking for the past six weeks, and despite the fact my constituent was discharged, as part of COVID measures, over 18 months ago—that constituent still remains on the waiting list. And the situation gets worse. Because there is no care co-ordinator, it has been explained there cannot be a care and treatment plan. Well, I'm sorry, but I sat here during the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, where these plans are supposed to be in place but are not. So, it's a disgraceful standard of care and attention to a very vulnerable individual.
We need annual reports that provide an honest picture as to the severity of the situation on the ground, and we need to help this Welsh Parliament understand what actions are needed to support mental health professionals assisting our communities. I am going to work with Lynne on this, and I have been doing up to now as a Member for a constituency. I want to see a clear mental health workforce plan, and I want a short-term crisis strategy put in place. As part of this, I encourage you to back this campaign to see a trained mental health professional in every GP surgery across our constituencies.
Again, speaking to GPs—I've spoken to one today, and he said, 'The actual time we had a mental health nurse in our practice, it meant we didn't have to refer on; we were able to deal with people at the time'. So, the need for this to be driven forward cannot be starker than when remembering the fact—and this is really sad to reiterate—that more than 3.2 million antidepressant items were prescribed by GPs in Wales in the six months after the COVID pandemic, an increase of 115,660 compared to the previous year, whilst the number of people referred for talking therapies has fallen by a third.
I wish to close by reminding the Senedd that, alongside the heartbreaking 40 per cent increase in young people presenting in hospital with self-harming, we continue to see a worrying suicide rate in Wales—10.3 deaths per 100 per cent population in 2020. And I've had in my inbox today a note from Samaritans on some really stark reading, which I will read more fully later, but they are really concerned about the cases they're dealing with.
Now, whilst I appreciate, Deputy Llywydd, that there are unique circumstances leading to each of the 285 lives lost, it is a fact that the number of lives affected are considerably higher when you take into account the family and the loved ones who pick up the pieces after such tragic occurrences. It is wrong that the only official contact some families are receiving are police officers informing them of the tragic loss, and then that is it. Those who have been bereaved by suicide become themselves an at-risk group and need specialist practical support, not just in the immediate aftermath.
Whilst I look forward to the publication of the Welsh Government's national framework for the delivery of bereavement care in Wales, an interim study by Cardiff University has found that high levels of emotional support are needed.
Daw 'Cadernid Meddwl: Ddwy flynedd yn ddiweddarach' i'r casgliad yn glir fod effeithiau ehangach COVID-19 wedi effeithio'n sylweddol ar fywydau plant a'n pobl ifanc. Ac unwaith eto, rwy'n mynd i dalu teyrnged i Lynne Neagle am yr holl waith a wnaethoch gyda 'Cadernid Meddwl', a gwn am eich angerdd a'ch ymroddiad i weld gwelliant yn iechyd meddwl ein pobl ifanc.
Mae arolwg Barnardo's o ymarferwyr y DU yn profi hyn, oherwydd nododd 95 y cant o'r 275 o ymatebwyr gynnydd yn nifer y plant a phobl ifanc sy'n wynebu problemau iechyd meddwl a llesiant. Ein dyletswydd i'n pobl ifanc yng Nghymru yw sicrhau y gweithredir ar yr holl alwadau yn yr adroddiad 'Ddwy flynedd yn ddiweddarach', megis gwella dulliau o gyfeirio, mynd i'r afael â'r bylchau yn y gwasanaeth, darpariaeth ar gyfer y lefel is, cymorth therapiwtig, a gwaith pellach ar fonitro ansawdd ac argaeledd gwasanaethau. Rhaid i'r un peth fod yn wir am y gwasanaethau i oedolion.
Yn anffodus, yng ngogledd Cymru, ac yn fy etholaeth i, rwy'n gweld anghysonderau o'r fath yn wythnosol. Fe roddaf gipolwg i chi ar un o fy achosion, sy'n profi pa mor enbyd yw'r sefyllfa erbyn hyn. Am nad oes gan dîm iechyd meddwl cymunedol Conwy ddigon o weithwyr cymdeithasol o fewn y tîm, atgyfeiriwyd un o fy etholwyr bregus iawn at dîm llesiant cymunedol Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Yn warthus, er bod CMHT—y tîm iechyd meddwl—yn ymwybodol o ganlyniad yr atgyfeiriad, cafodd unigolyn bregus ei ryddhau ganddynt o ofal. Mae'r awdurdod lleol bellach wedi cadarnhau na chawsant atgyfeiriad gan CMHT. Canfu adolygiad gyda seiciatrydd ymgynghorol y dylai'r unigolyn fod wedi cael cydlynydd gofal. Wrth inni siarad—ac er i mi ofyn dros y chwe wythnos diwethaf, ac er bod fy etholwr wedi'i ryddhau o ofal, fel rhan o fesurau COVID, dros 18 mis yn ôl—mae'r etholwr yn dal i fod ar y rhestr aros. Ac mae'r sefyllfa'n gwaethygu. Gan nad oes cydlynydd gofal, esboniwyd na ellir cael cynllun gofal a thriniaeth. Wel, mae'n ddrwg gennyf, ond eisteddais yma yn ystod Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, lle mae'r cynlluniau hyn i fod yn weithredol ond nid yw hynny'n wir. Felly, mae'n safon warthus o ofal a sylw i unigolyn bregus iawn.
Mae arnom angen adroddiadau blynyddol sy'n rhoi darlun gonest o ddifrifoldeb y sefyllfa ar lawr gwlad, ac mae angen inni helpu'r Senedd hon yng Nghymru i ddeall pa gamau sydd eu hangen i gefnogi gweithwyr iechyd meddwl proffesiynol sy'n cynorthwyo ein cymunedau. Rwyf am weithio gyda Lynne ar hyn, ac rwyf wedi bod yn gwneud hynny hyd yma fel Aelod dros etholaeth. Rwyf am weld cynllun gweithlu iechyd meddwl clir, ac rwyf am weld strategaeth argyfwng yn cael ei rhoi ar waith ar gyfer y tymor byr. Yn rhan o hyn, rwy'n eich annog i gefnogi'r ymgyrch hon i weld gweithiwr iechyd meddwl proffesiynol hyfforddedig ym mhob meddygfa ar draws ein hetholaethau.
Unwaith eto, wrth siarad â meddygon teulu—siaradais ag un heddiw, ac fe ddywedodd, 'Ar yr adeg yr oedd gennym nyrs iechyd meddwl yn ein practis, golygai nad oedd raid inni atgyfeirio ymlaen; gallem drin pobl ar y pryd'. Felly, mae'r angen i yrru hyn yn ei flaen yn ddybryd wrth inni gofio—ac mae hyn yn drist iawn i'w ailadrodd—bod mwy na 3.2 miliwn o eitemau gwrth-iselder wedi'u presgripsiynu gan feddygon teulu yng Nghymru yn y chwe mis ar ôl y pandemig COVID, cynnydd o 115,660 o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, tra bod nifer y bobl a atgyfeiriwyd ar gyfer therapïau siarad wedi gostwng draean.
Hoffwn gloi drwy atgoffa'r Senedd, ochr yn ochr â'r cynnydd torcalonnus o 40 y cant yn nifer y bobl ifanc sy'n mynd i'r ysbyty ar ôl hunan-niweidio, ein bod yn parhau i weld cyfradd hunanladdiad sy'n peri pryder yng Nghymru—10.3 marwolaeth fesul 100 y cant o'r boblogaeth yn 2020. A chefais nodyn yn fy mewnflwch heddiw gan y Samariaid sy'n sobreiddiol, a byddaf yn ei ddarllen yn llawnach yn nes ymlaen, ond maent yn pryderu'n fawr am yr achosion y maent yn ymdrin â hwy.
Nawr, er fy mod yn deall, Ddirprwy Lywydd, fod amgylchiadau gwahanol yn achos pob un o'r 285 o fywydau a gollwyd, mae'n ffaith bod nifer y bywydau yr effeithir arnynt yn sylweddol uwch pan ystyriwch y teulu a'r anwyliaid sy'n cael eu gadael i ddygymod ar ôl digwyddiadau mor drasig. Nid yw'n iawn mai'r unig gyswllt swyddogol y bydd rhai teuluoedd yn ei gael yw swyddogion yr heddlu yn rhoi gwybod iddynt am y golled drasig, a dyna ni. Mae'r rhai sydd wedi cael profedigaeth yn sgil hunanladdiad yn dod yn grŵp mewn perygl eu hunain ac mae angen cymorth ymarferol arbenigol arnynt, ac nid yn unig yn syth wedyn.
Er fy mod yn edrych ymlaen at weld cyhoeddi fframwaith cenedlaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer darparu gofal profedigaeth yng Nghymru, mae astudiaeth interim gan Brifysgol Caerdydd wedi canfod bod angen lefelau uchel o gymorth emosiynol.
Can the Member conclude now, please?
A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
Yes. So, let's all work together with the Minister, with the Deputy Minister, cross party, and ensure that we can actually return here in a year's time and see that the statistics for the lack of support have decreased. Thank you—diolch.
Iawn. Felly, gadewch i bawb ohonom gydweithio â'r Gweinidog, gyda'r Dirprwy Weinidog, yn drawsbleidiol, a sicrhau y gallwn ddychwelyd yma ymhen blwyddyn a gweld bod yr ystadegau ar gyfer y diffyg cefnogaeth wedi gostwng. Diolch.
Children's happiness should surely be one of the metrics any Government or society takes most seriously. Now, it's not always easy to quantify happiness or to pinpoint how contentedness manifests itself, but, when patterns develop and take hold, we all have to take notice. Last year, a Cardiff University study was published that had interviewed children in 35 countries across the world. The study asked them about how happy they felt at home, at school, about their future, about themselves, and, in many aspects, Welsh children had some of the lowest scores. The interviews happened long before COVID, and, as Platfform have reminded Members of the Senedd in preparing for today's debate, COVID-19 hit those who were already having the hardest time the hardest. I know that we're all used to hearing politicians talk about research or statistics or findings, and the tendency is that we switch off, but that study—it's the kind of thing should make us all sit up and take notice. We should be stopped in our tracks. Because the findings, regrettably, are not unique. 'The Good Childhood Report 2021' by the Children's Society looks at answers given by children aged 10 to 15 about how happy they are, and the mean happiness scores for how those children feel about life as a whole, their friendships and their appearance were lower than when the survey began in 2009-10. I've been looking at the report, and some of the most painful estimates that can be extrapolated for Welsh children are that an estimated 24,000 children in Wales recorded low happiness at school, and 30,000 said they were unhappy about their appearance.
Now, there are wider societal issues that need to be addressed here—wider than any one Government can handle alone—to do with the emphasis we place on looks, the impact that Instagram and magazines can have on body image and the ways in which bullying can be made worse both on and because of those platforms. There has to be an urgent acknowledgment and plan in place to deal with and tackle those issues, because we're talking here about feelings that are worryingly common for so many children.
But, more widely, what can we do to help children and young people with mental health? Dirprwy Lywydd, our amendment, as has been set out, calls for a network of preventative youth mental health and well-being centres. That help in the community should sit alongside counselling available in schools, so that there's always somewhere trusted that young people can turn to when they just need to chat through their issues, where they feel safe. Now, this chimes with what the Children's Society has called for in terms of open-access hubs offering drop-in support on a self-referral basis. But, Dirprwy Lywydd, what about those children and young people who are in crisis? The children's commissioner has, I know, released a report this week, emphasising the need for crisis care for young people's mental health. She's pointed out that A&E waiting rooms are not appropriate places for young people to have to go when they're in crisis, that we need sanctuaries and dedicated mental health crisis centres for young people, and this resonated. The commissioner said that too often children and young people are expected to fit into rigid pathways that don't always work for them, and face long waiting times.
I said at the beginning of my remarks, Dirprwy Lywydd, that it's not always easy to quantify happiness. Regrettably, it is all too easy, at times, to quantify extreme unhappiness when it results in crisis, queues of people waiting for overstretched services, the metrics of hopelessness stretching ahead of us. I know the Government wants to get this right, I know that the Minister truly does, so alongside the practical need for crisis centres for community hubs, can we please refocus the indicators we use about children's well-being? As well as the external things that we can measure, like attainment, employment and housing, can we pay more heed to what children feel in their heads, how they are coping, what they tell us about what is going on? Can we follow the Children's Society's advice and include those indicators in how surveys are conducted in Wales to inform public policy, yes, and to listen to those children, because that could be the most powerful intervention that we could make?
Mae'n siŵr y dylai hapusrwydd plant fod yn un o'r metrigau y mae unrhyw Lywodraeth neu gymdeithas o ddifrif yn eu cylch. Nawr, nid yw bob amser yn hawdd mesur hapusrwydd na nodi sut y mae bodlonrwydd yn amlygu ei hun, ond pan fydd patrymau'n datblygu ac yn dal eu gafael, mae'n rhaid i bob un ohonom gymryd sylw. Y llynedd, cyhoeddwyd astudiaeth gan Brifysgol Caerdydd a oedd wedi cyfweld â phlant mewn 35 o wledydd ym mhob cwr o'r byd. Gofynnodd yr astudiaeth iddynt pa mor hapus y teimlent gartref, yn yr ysgol, am eu dyfodol, amdanynt eu hunain, ac mewn sawl agwedd, plant Cymru oedd â rhai o'r sgoriau isaf. Digwyddodd y cyfweliadau ymhell cyn COVID, ac fel y mae Platfform wedi atgoffa'r Aelodau o'r Senedd wrth baratoi ar gyfer y ddadl heddiw, tarodd COVID-19 y rhai a oedd eisoes yn cael yr amser caletaf. Gwn ein bod i gyd wedi arfer clywed gwleidyddion yn siarad am ymchwil neu ystadegau neu ganfyddiadau, a'r duedd yw ein bod yn mynd yn fyddar iddynt, ond yr astudiaeth honno—dyma'r math o beth a ddylai ein hysgwyd a mynnu ein sylw. Dylai beri dychryn i ni. Oherwydd yn anffodus nid yw'r canfyddiadau'n unigryw. Mae 'Adroddiad Plentyndod Da 2021' gan Gymdeithas y Plant yn edrych ar atebion a roddwyd gan blant rhwng 10 a 15 oed i ddynodi pa mor hapus ydynt, ac roedd y sgoriau hapusrwydd cymedrig ar gyfer sut y mae'r plant hynny'n teimlo am fywyd yn gyffredinol, eu cyfeillgarwch ag eraill a'u hymddangosiad yn is na phan ddechreuodd yr arolwg yn 2009-10. Rwyf wedi bod yn edrych ar yr adroddiad, a rhai o'r amcangyfrifon mwyaf poenus y gellir eu hallosod ar gyfer plant Cymru yw bod tua 24,000 o blant yng Nghymru wedi nodi lefelau isel o hapusrwydd yn yr ysgol, a dywedodd 30,000 eu bod yn anhapus ynglŷn â'u hymddangosiad.
Nawr, ceir materion cymdeithasol ehangach y dylid mynd i'r afael â hwy yma—ehangach nag y gall unrhyw un Lywodraeth ymdrin â hwy ar ei phen ei hun—yn ymwneud â'r pwyslais a osodwn ar ymddangosiad, yr effaith y gall Instagram a chylchgronau ei chael ar ddelwedd y corff a'r ffyrdd y gall bwlio fod yn waeth ar y platfformau hyn ac o'u oherwydd. Rhaid cydnabod a chynllunio ar frys i fynd i'r afael â'r pethau hynny a'u trechu, oherwydd rydym yn sôn yma am deimladau sy'n ddychrynllyd o gyffredin i gynifer o blant.
Ond yn ehangach, beth y gallwn ei wneud i helpu plant a phobl ifanc gyda'u hiechyd meddwl? Ddirprwy Lywydd, mae ein gwelliant, fel y'i nodwyd, yn galw am gyflwyno rhwydwaith o ganolfannau iechyd meddwl a llesiant ataliol i ieuenctid. Dylai'r cymorth hwnnw yn y gymuned fodoli ochr yn ochr â chwnsela sydd ar gael mewn ysgolion, fel bod gan bobl ifanc rywle y gallant ymddiried ynddo i droi ato bob amser pan fyddant ond angen sgwrsio drwy eu problemau, rhywle lle maent yn teimlo'n ddiogel. Nawr, mae hyn yn cyd-fynd â'r hyn y mae Cymdeithas y Plant wedi galw amdano, sef hybiau mynediad agored sy'n cynnig cymorth galw heibio ar sail hunangyfeirio. Ond Ddirprwy Lywydd, beth am y plant a'r bobl ifanc sydd mewn argyfwng? Rwy'n gwybod bod y comisiynydd plant wedi cyhoeddi adroddiad yr wythnos hon yn pwysleisio'r angen am ofal argyfwng ar gyfer iechyd meddwl pobl ifanc. Tynnodd sylw at y ffaith nad yw ystafelloedd aros adrannau damweiniau ac achosion brys yn lleoedd priodol i bobl ifanc orfod mynd iddynt pan fyddant mewn argyfwng, fod angen llochesau a chanolfannau argyfwng iechyd meddwl pwrpasol ar gyfer pobl ifanc, ac roedd hyn yn taro tant. Dywedodd y comisiynydd fod disgwyl yn rhy aml i blant a phobl ifanc ddilyn llwybrau anhyblyg nad ydynt bob amser yn gweithio iddynt, a wynebu amseroedd aros hir.
Dywedais ar ddechrau fy sylwadau, Ddirprwy Lywydd, nad yw bob amser yn hawdd mesur hapusrwydd. Yn anffodus, ar adegau mae'n rhy hawdd mesur anhapusrwydd eithafol pan fydd yn arwain at argyfwng, ciwiau o bobl yn aros am wasanaethau wedi'u gorlethu, metrigau anobaith sy'n ymestyn o'n blaenau. Gwn fod y Llywodraeth am gael hyn yn iawn, gwn fod y Gweinidog eisiau hynny'n fawr, felly ochr yn ochr â'r angen ymarferol am ganolfannau argyfwng ar gyfer hybiau cymunedol, a gawn ni ailffocysu'r dangosyddion a ddefnyddiwn ar gyfer llesiant plant? Yn ogystal â'r pethau allanol y gallwn eu mesur, fel cyrhaeddiad, cyflogaeth a thai, a gawn ni dalu mwy o sylw i'r hyn y mae plant yn ei deimlo yn eu pennau, sut y maent yn ymdopi, yr hyn y maent yn ei ddweud wrthym am beth sy'n digwydd? A gawn ni ddilyn cyngor Cymdeithas y Plant a chynnwys y dangosyddion hynny yn y modd y cynhelir arolygon yng Nghymru i lywio polisi cyhoeddus, ie, ac i wrando ar y plant hynny, oherwydd efallai mai dyna'r ymyrraeth fwyaf pwerus y gallem ei gwneud?
Thank you for the opportunity to speak in this debate. I have said on more than one occasion that the COVID pandemic has exposed the weaknesses in many of our services, and a lack of progress in developing world-class mental health services is sadly another example of where this country is now struggling. Mental health knows no boundaries, it does not restrict itself according to one section of population or another. It can take, regardless of a person's status, and whilst there is much we can do to maintain good mental health, sometimes the realities of life can be too overwhelming.
I want to focus my remarks today on the impact of mental health on children and young people, and the importance of getting this right. Previous committees of the Senedd have focused on the issue of children and mental health. The 'Mind over matter: Two years on' report published in 2020 concluded that while some positive changes have been made to mental health provision for children and young people,
'children and young people are still struggling to find the emotional and mental health support they need'.
The committee argued that improvements to mental health services are not happening quickly enough, there are gaps within existing services, and the impact of the pandemic means a strong focus on the emotional and mental health of children is more essential than ever. I know that we allocate a lot of money to mental health services and that there has historically been a worrying challenge in recruiting the right number of the right skill mix of clinicians into mental health services. This is a workforce issue that must be prioritised if we are to be able to respond to current and future demands. Whilst the Welsh Government has stated that it is taking steps to understand demands as well as how effective existing pathways are, the report's early findings clearly showed that children and young people were finding it difficult to access the service, as it was too adult focused.
As an orthopaedic surgeon, this is one of the reasons why I want us to address the need for mental health emergency care. Services do not reflect the realities of life. If a man can break his leg late on a Saturday night and be treated by a clinician at an A&E department, why can't the same principle apply to someone whose injury is one of the mind? Breaks can mend and, physically, the quicker those breaks are treated, the better; the same too for mental ill health, the chances of stabilisation and recovery are better if responded to quickly. The man with a broken leg has no more right to help than a teenager with a broken mind. He has no more right to ongoing support to recover than a teenager whose mental health might need a period of support. He has no more right to be prioritised when, in six months, he breaks his other leg than the teenager who has a mental relapse. It is time we addressed the imbalance, and with urgency. Thank you.
Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl hon. Rwyf wedi dweud ar fwy nag un achlysur fod y pandemig COVID wedi amlygu'r gwendidau yn llawer o'n gwasanaethau, ac yn anffodus mae diffyg cynnydd ar ddatblygu gwasanaethau iechyd meddwl o'r radd flaenaf yn enghraifft arall o sut y mae'r wlad hon bellach yn ei chael hi'n anodd. Nid yw iechyd meddwl yn adnabod ffiniau, nid yw wedi'i gyfyngu i un rhan o'r boblogaeth. Gall effeithio ar unrhyw unigolyn, o ba statws bynnag, ac er bod llawer y gallwn ei wneud i gynnal iechyd meddwl da, weithiau gall realiti bywyd fod yn rhy llethol.
Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar effaith iechyd meddwl ar blant a phobl ifanc, a phwysigrwydd cael hyn yn iawn. Mae pwyllgorau blaenorol y Senedd wedi canolbwyntio ar blant ac iechyd meddwl. Cyhoeddwyd yr adroddiad 'Cadernid Meddwl: Ddwy Flynedd yn Ddiweddarach' yn 2020, ac er bod rhai newidiadau cadarnhaol wedi'u gwneud i'r ddarpariaeth iechyd meddwl i blant a phobl ifanc, y casgliad oedd bod
'plant a phobl ifanc yn dal i gael trafferth dod o hyd i’r gefnogaeth ym maes iechyd emosiynol ac iechyd meddwl y mae ei hangen arnynt'.
Dadleuodd y pwyllgor nad yw gwelliannau i wasanaethau iechyd meddwl yn digwydd yn ddigon cyflym, mae bylchau o fewn y gwasanaethau presennol, ac mae effaith y pandemig yn golygu bod yr angen am ffocws cryf ar iechyd emosiynol a meddyliol plant yn fwy hanfodol nag erioed. Gwn ein bod yn dyrannu llawer o arian i wasanaethau iechyd meddwl a'i bod yn her anodd yn hanesyddol i recriwtio'r nifer gywir o glinigwyr â'r cymysgedd cywir o sgiliau i wasanaethau iechyd meddwl. Mae hon yn broblem gyda'r gweithlu sy'n rhaid ei blaenoriaethu os ydym am allu ymateb i ofynion y presennol a'r dyfodol. Er bod Llywodraeth Cymru wedi datgan ei bod yn cymryd camau i ddeall galwadau a deall pa mor effeithiol yw'r llwybrau presennol, dangosodd canfyddiadau cynnar yr adroddiad yn glir fod plant a phobl ifanc yn ei chael yn anodd defnyddio'r gwasanaeth, am ei fod yn canolbwyntio gormod ar oedolion.
Fel llawfeddyg orthopedig, dyma un o'r rhesymau pam fy mod eisiau inni fynd i'r afael â'r angen am ofal brys ar gyfer iechyd meddwl. Nid yw gwasanaethau'n adlewyrchu realiti bywyd. Os gall dyn dorri ei goes yn hwyr ar nos Sadwrn a chael ei drin gan glinigydd mewn adran ddamweiniau ac achosion brys, pam na all yr un egwyddor fod yn berthnasol i rywun sydd wedi dioddef niwed i'r meddwl? Gellir trwsio toriadau ac yn gorfforol, gorau po gyflymaf y caiff y toriadau hynny eu trin; mae'r un peth yn wir am salwch meddwl, mae'r gobaith o sefydlogi a gwella yn well os ymatebir iddynt yn gyflym. Nid oes gan y dyn sydd wedi torri ei goes fwy o hawl i gael cymorth na pherson ifanc yn ei arddegau y mae ei feddwl wedi torri. Nid oes ganddo fwy o hawl i gael cymorth parhaus i wella na pherson ifanc yn ei arddegau sydd angen cyfnod o gymorth ar gyfer ei iechyd meddwl. Nid oes ganddo fwy o hawl i gael blaenoriaeth pan fydd, ymhen chwe mis, yn torri ei goes arall na'r person yn ei arddegau sy'n cael pwl arall o salwch meddwl. Mae'n bryd inni fynd i'r afael â'r anghydbwysedd, a hynny ar frys. Diolch.
This debate today is an incredibly important one and apt in its timing. Even before the pandemic, one in four people in Wales were experiencing mental health issues, and data indicates levels of anxiety within the population are higher than pre-pandemic. COVID-19 has of course had an impact on the mental well-being of us all, but for those with pre-existing mental health conditions, life in the pandemic has been an especially difficult time.
We know that the pandemic has had a significant impact on the mental health of young people, with anxiety levels higher than they were, and research shows that mental health issues predominantly start when individuals are children or young people. Therefore, I welcome—I strongly welcome—despite austerity, the additional £5 million of Welsh Government funding to improve and expand school counselling, fund local authorities to recruit and train counsellors, fund the development of professional training for school staff on well-being issues, and improve children's mental well-being.
As a former teacher, I know just how important it is that we provide additional support for young people's mental well-being. And, while providing mental health support is critical, prioritising services to improve prevention is also important. With Wales's income at 2010 levels in 2021, austerity has augmented, undoubtedly, the pressures on services, on social workers, and on crisis mental health teams.
And I know that, for me, speaking personally, music is hugely important to my mental well-being. But, unfortunately, that is not a privilege everyone can today enjoy across Wales. Improving mental health cannot be just reactive, it must be proactive and holistic. Improving access to the arts and sports, allowing us to express our creativity, we already know that improves our mental well-being, and it must be a critical part of our wider arts strategy to improve mental health. We await the imminent work on the national music service to conclude, and I urge both expediency and long-sightedness, and a national music strategy for Wales that is fit for purpose, well funded and caters for additional learning needs, well-being and future generations. And there remains more that we can and should do.
I welcome the Welsh Government's commitment to roll out 24-hour mental health crisis support, but the Tories opposite must also recognise—they must recognise, and they fail to do so—that factors such as income insecurity, lack of money and debt impact strongly on mental health, and those already on lower incomes are more likely to experience mental health issues. It is extremely worrying, Deputy Llywydd, to conclude, that the Tory UK Government's £20 universal credit cut coming into force today—this debate is apt, as I said—will have a strong negative impact on the mental health of a huge number of recipients.
So, Minister, what assurance can you provide that services will be improved across Wales, despite ongoing austerity budgets, to ensure that nobody is disadvantaged in their access to services because of their location? And, Minister, what assurance can you provide that priority will be given to preventative services, including within the national music strategy and service, to improve holistic mental well-being, as we recover from this pandemic and step into a brighter and healthier Wales? Thank you.
Mae'r ddadl hon heddiw yn un hynod bwysig ac yn addas o ran ei hamseriad. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd un o bob pedwar o bobl yng Nghymru yn profi problemau iechyd meddwl, ac mae data'n dangos bod lefelau pryder o fewn y boblogaeth yn uwch nag yr oeddent chyn y pandemig. Mae COVID-19, wrth gwrs, wedi effeithio ar les meddyliol pob un ohonom, ond i'r rhai sydd â chyflyrau iechyd meddwl a oedd yn bodoli eisoes, mae'r pandemig wedi bod yn gyfnod arbennig o anodd.
Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith sylweddol ar iechyd meddwl pobl ifanc, gyda lefelau pryder yn uwch nag yr oeddent, ac mae ymchwil yn dangos bod problemau iechyd meddwl fel arfer yn dechrau pan fo unigolion yn blant neu'n bobl ifanc. Felly, rwy'n croesawu—yn croesawu'n fawr—er gwaethaf cyni, y £5 miliwn ychwanegol o gyllid gan Lywodraeth Cymru i wella ac ehangu cwnsela mewn ysgolion, i ariannu awdurdodau lleol i recriwtio a hyfforddi cwnselwyr, i ariannu'r gwaith o ddatblygu hyfforddiant proffesiynol i staff ysgolion ar faterion llesiant, a gwella lles meddyliol plant.
Fel cyn-athro, rwy'n gwybod pa mor bwysig yw hi ein bod yn darparu cymorth ychwanegol ar gyfer lles meddyliol pobl ifanc. Ac er bod darparu cymorth iechyd meddwl yn hanfodol, mae blaenoriaethu gwasanaethau i wella mesurau ataliol hefyd yn bwysig. Gydag incwm Cymru ar lefelau 2010 yn 2021, mae cyni yn bendant wedi ychwanegu at y pwysau ar wasanaethau, ar weithwyr cymdeithasol, ac ar dimau argyfwng iechyd meddwl.
Ac i mi, a siarad yn bersonol, gwn fod cerddoriaeth yn hynod bwysig i fy lles meddyliol. Ond yn anffodus, nid yw honno'n fraint y gall pawb ei mwynhau heddiw ledled Cymru. Ni all y gwaith o wella iechyd meddwl fod yn adweithiol yn unig, mae'n rhaid iddo fod yn rhagweithiol ac yn gyfannol. Gwyddom eisoes fod gwella mynediad at y celfyddydau a chwaraeon, gan ein galluogi i fynegi ein creadigrwydd, yn gwella ein lles meddyliol, ac mae'n rhaid iddo fod yn rhan hanfodol o'n strategaeth gelfyddydol ehangach i wella iechyd meddwl. Rydym yn aros i'r gwaith sydd ar y ffordd ar y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol ddod i ben, ac rwy'n annog buddioldeb a chraffter, a strategaeth gerddoriaeth genedlaethol i Gymru sy'n addas i'r diben, wedi'i hariannu'n dda ac sy'n darparu ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, llesiant a chenedlaethau'r dyfodol. Ac mae mwy y gallwn ac y dylem ei wneud.
Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cymorth argyfwng iechyd meddwl 24 awr, ond mae'n rhaid i'r Torïaid gyferbyn gydnabod hefyd—mae'n rhaid iddynt gydnabod, ac nid ydynt yn gwneud hynny—fod ffactorau fel ansicrwydd incwm, diffyg arian a dyled yn effeithio'n gryf ar iechyd meddwl, ac mae'r rhai sydd eisoes ar incwm is yn fwy tebygol o brofi problemau iechyd meddwl. Mae'n destun pryder mawr, Ddirprwy Lywydd, i gloi, y bydd y toriad credyd cynhwysol o £20 gan Lywodraeth Dorïaidd y DU sy'n dod i rym heddiw—mae'r ddadl hon yn addas, fel y dywedais—yn cael effaith negyddol gref ar iechyd meddwl nifer fawr o'r bobl sy'n ei gael.
Felly, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd gwasanaethau'n cael eu gwella ledled Cymru, er gwaethaf cyllidebau cyni parhaus, i sicrhau nad oes neb dan anfantais o ran eu mynediad at wasanaethau oherwydd eu lleoliad? A pha sicrwydd y gallwch ei roi, Weinidog, y rhoddir blaenoriaeth i wasanaethau ataliol, gan gynnwys o fewn y strategaeth a'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, i wella lles meddyliol cyfannol, wrth inni ymadfer wedi'r pandemig hwn a chamu i Gymru iachach a brafiach? Diolch.
I was delighted when the new Deputy Minister for Mental Health and Well-being was appointed because I know of her personal passion to want to get to grips with the problems that we've had in our young people's mental health services over the years, and I was a member of the Children, Young People and Education Committee when it produced its 'Mind over matter' report. And I'm very much hoping that the Minister will be able to address many of the concerns that, unfortunately, we all know, are still lingering in the aftermath of that report. Many of the recommendations, of course, were accepted by the Welsh Government, some were not, to the angst of the then Chair of the committee. But, quite clearly, this is something that we need to work on a cross-party basis to address and we have always done so when it comes to mental health in this Senedd over the years.
My own constituency, of course, is located in the area that is served by the Betsi Cadwaladr University Health Board, and it's a matter of deep regret to me that that health board has had in the past major challenges in the delivery of its mental health services, with scandalous care provided to elderly people on the Tawel Fan ward in the Ablett unit. And also, it unfortunately still has some huge and significant problems going forward. It remains in special measures to all intents and purposes, the highest level of intervention, in relation to those mental health challenges that it still has, even some six years on since the organisation went into special measures. I think, Deputy Minister, we will be looking to you to really raise that issue up the priority list, so that we can ensure that the people of north Wales get the levels of care and treatment, access to treatment, that they deserve.
We know at the moment—. Yes, I'll happily take an intervention.
Roeddwn wrth fy modd pan benodwyd y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant newydd oherwydd gwn am ei hangerdd personol i fod eisiau mynd i'r afael â'r problemau a gawsom yn ein gwasanaethau iechyd meddwl i bobl ifanc dros y blynyddoedd, ac roeddwn yn aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg pan luniodd ei adroddiad 'Cadernid Meddwl'. Ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y Gweinidog yn gallu mynd i'r afael â llawer o'r pryderon sydd, yn anffodus, fel y mae pawb ohonom yn gwybod, yn parhau yn sgil yr adroddiad hwnnw. Derbyniwyd llawer o'r argymhellion gan Lywodraeth Cymru wrth gwrs, ac ni dderbyniwyd rhai eraill, er mawr ofid i Gadeirydd y pwyllgor ar y pryd. Ond yn gwbl amlwg, mae hyn yn rhywbeth y mae angen inni weithio arno ar sail drawsbleidiol i fynd i'r afael ag ef ac rydym bob amser wedi gwneud hynny mewn perthynas ag iechyd meddwl yn y Senedd hon dros y blynyddoedd.
Mae fy etholaeth i, wrth gwrs, wedi'i lleoli yn yr ardal a wasanaethir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac mae'n destun gofid mawr i mi fod y bwrdd iechyd hwnnw wedi wynebu heriau mawr yn y gorffennol yn ei ddarpariaeth o wasanaethau iechyd meddwl, gyda'r gofal gwarthus a roddwyd i bobl oedrannus ar ward Tawel Fan yn uned Ablett. A hefyd, yn anffodus, mae problemau enfawr a sylweddol yn dal i fod yno. Mae'n parhau i fod yn destun mesurau arbennig i bob pwrpas, y lefel uchaf o ymyrraeth, mewn perthynas â'r heriau iechyd meddwl hynny sydd ganddo o hyd, er bod tua chwe blynedd ers i'r sefydliad gael ei wneud yn destun mesurau arbennig. Ddirprwy Weinidog, rwy'n credu y byddwn yn dibynnu arnoch chi i godi'r mater hwnnw'n uwch ar y rhestr flaenoriaethau, fel y gallwn sicrhau bod pobl gogledd Cymru yn cael y lefelau gofal a thriniaeth, mynediad at driniaeth, y maent yn ei haeddu.
Gwyddom ar hyn o bryd—. Ydw, rwy'n hapus i dderbyn ymyriad.
Thank you, Darren Millar, for taking this intervention. I do welcome this debate. World Mental Health Day is 10 October, but we should remember that it's actually every single day. And in terms of the level of support and services, I think the Member is right: we do need to address those issues and I was pleased also that the Minister got this portfolio, with her true passion.
I say this as someone who is a genuine statistic of the one in four people with mental health: do you agree with me that, actually, it's four in four people who have mental health and, some days, mine's worse than yours, and vice versa, and that's an issue we have to address, and there are levels of service, as you suggested, that need to get better and more accessible? There's a level of service, as John Griffiths suggested, with Newport County—a fantastic club—but also there's a service we do to each other, and the Member has picked me up on my terrible days, when I did not want to focus on the day, with a simple bear hug and a cwtsh. That is just as important. Do you agree with that?
Diolch, Darren Millar, am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n croesawu'r ddadl hon. Mae Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd ar 10 Hydref, ond dylem gofio ei fod bob dydd mewn gwirionedd. Ac o ran lefel y cymorth a'r gwasanaethau, credaf fod yr Aelod yn iawn: mae angen inni fynd i'r afael â'r problemau hynny ac roeddwn yn falch hefyd fod y Gweinidog wedi cael y portffolio hwn, gyda'i hangerdd gwirioneddol.
Dywedaf hyn fel rhywun sy'n ystadegyn go iawn o'r un o bob pedwar o bobl ag iechyd meddwl: a ydych chi'n cytuno â mi, mewn gwirionedd, fod gan bedwar o bob pedwar o bobl iechyd meddwl, ac ar rai dyddiau mae fy un i'n waeth na'ch un chi, ac fel arall, ac mae hwnnw'n fater y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef, ac fel rydych wedi'i awgrymu, mae angen gwella rhai gwasanaethau a'u gwneud yn fwy hygyrch? Mae yna lefel o wasanaeth, fel yr awgrymodd John Griffiths, gyda chlwb pêl-droed Casnewydd—clwb gwych—ond hefyd mae yna wasanaeth rydym yn ei ddarparu i'n gilydd, ac mae'r Aelod wedi codi fy nghalon ar fy nyddiau ofnadwy, pan nad oeddwn eisiau canolbwyntio ar y diwrnod, gyda choflaid syml a chwtsh. Mae hynny yr un mor bwysig. A ydych chi'n cytuno â hynny?
I certainly do agree that, sometimes, just a hug makes a huge difference and I also acknowledge that everybody has bad days with their mental health. They can feel down or upset or anxious about all sorts of different things. And we must recognise that having poor mental health should have no stigma attached to it. We do have to make sure that it is a priority, as Altaf Hussain said, that is given equal priority with people's physical health and unfortunately that's not the case at the moment.
Just returning to the statistics in north Wales, at the moment, mental health assessments within 28 days for people of all ages: only 59 per cent of people are actually seen within that target. And for young people, regrettably, Deputy Minister, it's even worse: just over a quarter are seen within that target for an assessment, that 28-day period, and this is in spite of the focus that you brought to this issue those three years ago when the report was published, 'Mind over matter'. We also know that one in four of those are waiting a very long time for therapy once they've been assessed, up to 18 months in some cases in north Wales, and clearly that's not good enough when we're dealing with people's lives and wanting to give them the tools to be able to equip themselves with improving their mental health for themselves.
The CAMHS unit in Abergele, the north Wales adolescent service, was built in 2008. It was opened by Edwina Hart, the then health Minister. There were 18 beds in that unit, and there are still 18 beds in that unit, but it has never been utilised to its full capacity. At the moment, only 12 beds are actually accessed by people who need them, and we're still unfortunately sending people miles away over the border into England in order to access services that could be accessed on their doorstep in north Wales.
So, I'd urge you, Deputy Minister: keep a focus on this issue. I know that your heart is absolutely with everybody in this Chamber in wanting to get to grips with these challenges, but I would be most grateful and so would my constituents if you took the time to focus on those challenges that have been persistent in north Wales for six years now. We know there are examples of good practice across the country, we just wish it was more consistently applied in our area.
Rwy'n sicr yn cytuno fod cwtsh syml yn gwneud gwahaniaeth enfawr weithiau ac rwyf hefyd yn cydnabod bod pawb yn cael diwrnodau gwael gyda'u hiechyd meddwl. Gallant deimlo'n isel neu'n ofidus neu'n bryderus am bob math o bethau gwahanol. Ac mae'n rhaid inni gydnabod na ddylai fod stigma ynghlwm wrth iechyd meddwl gwael. Mae'n rhaid inni sicrhau, fel y dywedodd Altaf Hussain, ei fod yn cael yr un flaenoriaeth ag iechyd corfforol pobl ac yn anffodus nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd.
Hoffwn ddychwelyd at yr ystadegau yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd, asesiadau iechyd meddwl o fewn 28 diwrnod i bobl o bob oedran: dim ond 59 y cant o bobl sy'n cael eu gweld o fewn y targed hwnnw. Ac i bobl ifanc, yn anffodus, Ddirprwy Weinidog, mae'n waeth byth: ychydig dros chwarter sy'n cael eu hasesu o fewn y targed hwnnw, y cyfnod o 28 diwrnod, ac mae hyn er gwaethaf y ffocws a roddwyd i'r mater dair blynedd yn ôl pan gyhoeddwyd yr adroddiad, 'Cadernid Meddwl'. Gwyddom hefyd fod un o bob pedwar o'r rheini'n aros am amser hir iawn am therapi ar ôl eu hasesu, hyd at 18 mis mewn rhai achosion yng ngogledd Cymru, ac yn amlwg nid yw hynny'n ddigon da pan fyddwn yn sôn am fywydau pobl ac eisiau eu harfogi â'r gallu i wella eu hiechyd meddwl drostynt eu hunain.
Adeiladwyd yr uned CAMHS yn Abergele, gwasanaeth pobl ifanc gogledd Cymru, yn 2008. Fe'i hagorwyd gan Edwina Hart, y Gweinidog iechyd ar y pryd. Roedd 18 o welyau yn yr uned honno, ac mae 18 o welyau yn yr uned honno o hyd, ond nid yw erioed wedi'i defnyddio ar gapasiti llawn. Ar hyn o bryd, dim ond 12 o welyau sy'n cael eu defnyddio gan bobl sydd eu hangen, ac yn anffodus rydym yn dal i anfon pobl filltiroedd i ffwrdd dros y ffin i Loegr er mwyn iddynt gael gwasanaethau y gallent eu cael ar garreg eu drws yng ngogledd Cymru.
Felly, hoffwn eich annog, Ddirprwy Weinidog: cadwch eich ffocws ar y mater hwn. Gwn yn bendant fod eich calon gyda phawb yn y Siambr hon yn eich awydd i fynd i'r afael â'r heriau hyn, ond byddai fy etholwyr a minnau'n ddiolchgar iawn pe baech yn rhoi amser i ganolbwyntio ar yr heriau sydd wedi bodoli'n gyson yng ngogledd Cymru ers chwe blynedd bellach. Gwyddom fod enghreifftiau o arferion da ledled y wlad, ond hoffem pe baent i'w gweld yn fwy cyson yn ein hardal ni.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle.
I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being, Lynne Neagle.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to everybody who's spoken today. I do welcome this debate, and with World Mental Health Day almost upon us, this is a good opportunity to discuss the importance of protecting and supporting our mental health and well-being. We're 12 months into the implementation of our 'Together for Mental Health' delivery plan, revised in response to the pandemic, and I'm looking forward to reporting our progress to Members in a statement in this Chamber next week.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi siarad heddiw. Rwy'n croesawu'r ddadl hon, a chyda Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd yn agosáu, mae hwn yn gyfle da i drafod pwysigrwydd diogelu a chefnogi ein hiechyd meddwl a'n llesiant. Mae 12 mis wedi bod ers i ni ddechrau gweithredu ein cynllun cyflawni, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a ddiwygiwyd mewn ymateb i'r pandemig, ac rwy'n edrych ymlaen at adrodd ar ein cynnydd i'r Aelodau mewn datganiad yn y Siambr hon yr wythnos nesaf.
The pandemic has had a major impact on all our mental health, in very many different ways. As Jack Sargeant has highlighted, we all have mental health, and some days it's good, some days it's not so good. We've seen that the anxiety of those who've felt isolated and alone in lockdown has been matched for some by apprehension about rejoining society as restrictions are lifted. For some, we know that the pandemic represented a chance to reconnect with communities, as neighbours came together in support, and where families were able to spend more time together. That's why, whilst the impact of COVID is likely to be detrimental, it's vital for us to understand in more detail the impact on certain groups.
We continue to strengthen the arrangements that we put in place at the start of the pandemic. Our analytical support is drawing out the latest evidence and outcomes from population surveys in Wales and across the UK. We've established a ministerial mental health oversight and delivery board, which I chair personally. It is providing me with greater assurance on the progress being made in delivering our mental health programme of work, but also the opportunity to challenge if I feel insufficient pace is being employed or progress being made. Importantly, the board membership includes Public Health Wales and our knowledge and analytical services to strengthen our analytical support.
Analysis has shown that whilst levels of anxiety have remained higher than pre pandemic, we have seen fluctuations, and understandably, levels of anxiety have reduced when restrictions have been eased. Aspects of personal health and well-being, concern about the health and well-being of others, and personal finances have all caused worries for individuals to differing extents over the course of lockdown. We also know that the impact has not been felt consistently across all groups. Responses to surveys show that certain groups of people, such as those with pre-existing mental health conditions, young adults, black, Asian and minority ethnic communities, those in lower-income households and women, for example, report higher levels of mental health concerns than others, and have done so throughout the pandemic. We know that surveys by the Children's Commissioner for Wales also highlight the impact on children and young people.
In October 2020, our 'Together for Mental Health' delivery plan was revised in response to these changes and other evidence, and now includes a range of new or accelerated actions to provide additional support where it is most needed. In particular, we have strengthened and expanded our tier 0 offer to provide open access to a range of non-clinical mental health support. This can be accessed over the phone or online and doesn't need a referral from a health professional. Much of this support is being provided by the third sector, who I join Tom Giffard in thanking, and they are also often so well placed to reach the most marginalised and vulnerable communities across Wales. We know, too, that for some groups, overcoming stigma in seeking mental health support is particularly hard. Our mental health delivery plan therefore includes specific actions that are overseen by the stigma and discrimination sub-group of our mental health national partnership board. This includes a dedicated black, Asian and minority ethnic task and finish group that is currently reviewing what further action is required to support diverse communities accessing mental health support.
I also recognise, in relation to the motion today, the need to strengthen our oversight in response to the incidence of self-harm in Wales. Research led by Swansea University shows that whilst we've seen an increase in self-harm in young people over the last 10 years, numbers have dropped across all ages during the pandemic, based on hospital and accident and emergency admissions. The incidence of self-harm is now similar to pre-pandemic levels. But I am not in any way complacent. Self-harming behaviour is complex, and the NHS admissions data is only one element of the information we need to better understand levels of self-harm in Wales. We will do all that we can to reduce incidence of self-harm. I can confirm that the NHS Wales collaborative commissioning unit and Improvement Cymru are establishing a programme of work to review the evidence and data to support our approach to self-harm prevention.
In response to Janet Finch-Saunders's comments about suicide rates, can I assure the Member that we are monitoring suicide rates very, very closely, as is happening throughout the UK? The evidence currently suggests that we are not seeing a rise in suicide rates as a result of the pandemic, but we are not in any way complacent about that. That's why we are introducing a means of real-time surveillance so that we can—[Interruption.] Go on, then.
Mae'r pandemig wedi cael effaith fawr ar ein hiechyd meddwl ni i gyd mewn sawl ffordd wahanol iawn. Fel y mae Jack Sargeant wedi nodi, mae gan bob un ohonom iechyd meddwl, ac ar rai dyddiau mae'n dda, ar rai dyddiau nid yw cystal. Rydym wedi gweld bod rhai pobl wedi teimlo'n bryderus ac ynysig ac ar eu pen eu hunain yn ystod y cyfyngiadau symud a rhai pobl hefyd yn bryderus ynglŷn ag ailymuno â chymdeithas wrth i'r cyfyngiadau gael eu codi. I rai, gwyddom fod y pandemig yn gyfle i ailgysylltu â chymunedau, wrth i gymdogion gefnogi ei gilydd, ac wrth i deuluoedd allu treulio mwy o amser gyda'i gilydd. Dyna pam, er bod effaith COVID yn debygol o fod yn niweidiol, ei bod yn hanfodol inni ddeall yr effaith ar rai grwpiau mewn mwy o fanylder.
Rydym yn parhau i gryfhau'r trefniadau a roddwyd ar waith ar ddechrau'r pandemig. Mae ein cymorth dadansoddi yn tynnu sylw at y dystiolaeth a'r canlyniadau diweddaraf o arolygon poblogaeth yng Nghymru a ledled y DU. Rydym wedi sefydlu bwrdd cyflawni a throsolwg y Gweinidog ar iechyd meddwl, a gadeirir gennyf fi'n bersonol. Mae'n rhoi mwy o sicrwydd i mi am y cynnydd a wneir ar gyflawni ein rhaglen waith iechyd meddwl, ond hefyd mae'n rhoi cyfle imi herio os teimlaf nad oes digon o gynnydd yn cael ei wneud neu nad yw pethau'n cael eu gwneud yn ddigon cyflym. Yn bwysig iawn, mae aelodaeth y bwrdd yn cynnwys Iechyd Cyhoeddus Cymru a'n gwasanaethau gwybodaeth a dadansoddi i gryfhau ein cymorth dadansoddol.
Mae dadansoddi'n dangos, er bod lefelau pryder wedi aros yn uwch nag yr oeddent cyn y pandemig, ein bod wedi gweld amrywiadau, ac yn ddealladwy, mae lefelau pryder wedi gostwng wrth i gyfyngiadau gael eu llacio. Mae agweddau ar iechyd a llesiant personol, pryder am iechyd a llesiant pobl eraill, a chyllid personol i gyd wedi achosi pryderon i unigolion i wahanol raddau yn ystod y cyfyngiadau symud. Gwyddom hefyd nad yw'r effaith wedi'i theimlo'n gyson ar draws pob grŵp. Dengys ymatebion i arolygon fod rhai grwpiau o bobl, megis rhai â chyflyrau iechyd meddwl a oedd yn bodoli eisoes, oedolion ifanc, cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, rhai ar aelwydydd incwm is a menywod, er enghraifft, yn adrodd am lefelau uwch o bryderon iechyd meddwl nag eraill, ac wedi gwneud hynny drwy gydol y pandemig. Gwyddom fod arolygon gan Gomisiynydd Plant Cymru hefyd yn tynnu sylw at yr effaith ar blant a phobl ifanc.
Ym mis Hydref 2020, diwygiwyd ein cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' mewn ymateb i'r newidiadau hyn a thystiolaeth arall, ac mae bellach yn cynnwys ystod o gamau gweithredu newydd neu gamau gweithredu wedi'u cyflymu i ddarparu cymorth ychwanegol lle mae ei angen fwyaf. Yn fwyaf arbennig, rydym wedi cryfhau ac ehangu ein cynnig haen 0 i ddarparu mynediad agored at ystod o gymorth iechyd meddwl anghlinigol. Gellir cael mynediad at hwn dros y ffôn neu ar-lein ac nid oes angen atgyfeiriad gan weithiwr iechyd proffesiynol. Caiff llawer o'r cymorth hwn ei ddarparu gan y trydydd sector, a hoffwn ategu diolch Tom Giffard iddynt, ac maent hefyd mewn sefyllfa mor dda i gyrraedd y cymunedau mwyaf bregus ac sydd wedi'u hymyleiddio fwyaf ledled Cymru. Gwyddom hefyd, i rai grwpiau, fod goresgyn stigma wrth geisio cymorth iechyd meddwl yn arbennig o anodd. Felly, mae ein cynllun cyflawni ar gyfer iechyd meddwl yn cynnwys camau gweithredu penodol a oruchwylir gan is-grŵp stigma a gwahaniaethu ein bwrdd partneriaeth cenedlaethol ar gyfer iechyd meddwl. Mae hwn yn cynnwys grŵp gorchwyl a gorffen penodol ar gyfer pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol sydd ar hyn o bryd yn adolygu pa gamau pellach sydd eu hangen i gynorthwyo cymunedau amrywiol i gael mynediad at gymorth iechyd meddwl.
Mewn perthynas â'r cynnig heddiw, rwyf hefyd yn cydnabod yr angen i gryfhau ein trosolwg mewn ymateb i nifer yr achosion o hunan-niweidio yng Nghymru. Mae ymchwil a arweiniwyd gan Brifysgol Abertawe yn dangos, er ein bod wedi gweld cynnydd mewn hunan-niweidio ymhlith pobl ifanc dros y 10 mlynedd diwethaf, fod y niferoedd wedi gostwng ar draws pob oedran yn ystod y pandemig, yn seiliedig ar nifer y derbyniadau i'r ysbyty ac adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae nifer yr achosion o hunan-niweidio bellach yn debyg i'r lefelau cyn y pandemig. Ond nid wyf yn hunanfodlon mewn unrhyw ffordd. Mae ymddygiad hunan-niweidio yn gymhleth, ac nid yw data derbyniadau'r GIG ond yn un elfen o'r wybodaeth sydd ei hangen arnom i ddeall lefelau hunan-niweidio yng Nghymru yn well. Fe wnawn bopeth yn ein gallu i leihau nifer yr achosion o hunan-niweidio. Gallaf gadarnhau bod uned gomisiynu gydweithredol GIG Cymru a Gwelliant Cymru yn sefydlu rhaglen waith i adolygu'r dystiolaeth a'r data i gefnogi ein dulliau o atal hunan-niweidio.
Mewn ymateb i sylwadau Janet Finch-Saunders am gyfraddau hunanladdiad, a gaf fi sicrhau'r Aelod ein bod yn monitro cyfraddau hunanladdiad yn agos iawn fel sy'n digwydd ledled y DU? Mae'r dystiolaeth ar hyn o bryd yn awgrymu nad ydym yn gweld cynnydd yn y cyfraddau hunanladdiad o ganlyniad i'r pandemig, ond nid ydym mewn unrhyw ffordd yn hunanfodlon ynglŷn â hynny. Dyna pam ein bod yn cyflwyno ffordd o gadw gwyliadwriaeth mewn amser real fel y gallwn—[Torri ar draws.] Ewch chi.
Thank you. Recently, I've been contacted by the Bishop of Bangor, who has raised with me his real, serious concerns about the numbers of suicides in north Wales. In particular, he's highlighted young men. Is it possible, therefore—? He has asked—I was going to write to you—whether you would consider us holding a meeting so that we can discuss those concerns. Because if a man of the cloth comes forward to say that there's an issue, clearly, he's a member working hard in the community, and I think his concerns should be taken seriously.
Diolch. Yn ddiweddar, mae Esgob Bangor wedi cysylltu â mi ac wedi nodi ei bryderon real, difrifol ynglŷn â nifer y bobl sy'n cyflawni hunanladdiad yng ngogledd Cymru. Yn fwyaf arbennig, mae wedi tynnu sylw at ddynion ifanc. A yw'n bosibl, felly—? Mae wedi gofyn—roeddwn am ysgrifennu atoch—a fyddech yn ystyried cynnal cyfarfod fel y gallwn drafod y pryderon hynny. Oherwydd os oes clerigwr yn dweud bod problem, yn amlwg, mae'n aelod gweithgar o'r gymuned, a chredaf y dylid rhoi ystyriaeth ddifrifol i'w bryderon.
Thank you, Janet, for that. I'd be very happy to meet with the individual that you mention, but I should re-emphasise that we are not, thankfully, seeing a rise in suicide rates at the moment. It is very important that all of us are really responsible in the language that we use about suicide, because when we talk about rates, people say things like, 'Rates going through the roof', and what have you. Vulnerable people hear that and it can influence their behaviour.
We are putting in place real-time surveillance so that we are aware, without having to wait for inquests, of the actual suicide rate on an ongoing basis. And what that also means is that we can immediately provide support to the families and others bereaved by suicide. You're absolutely right about the impact of suicide; it devastates families, friends and whole communities. What we are looking to do—and I'm confident we're making progress in that—is put in place a post-suicide bereavement pathway for everyone affected by suicide.
Turning, then, to mental health services during the pandemic, as Members know, they have remained accessible during the pandemic, but waiting times to access support have been affected and some targets have not been met. We acknowledge that waiting times across Wales, especially for children and young people, are a challenge, but one I can assure Members I am determined to address as a matter of urgency.
However, changing targets or creating new ones is not the answer here. In my regular contact with health boards, I am pressing them on my plans to address waiting times, and have gone further when I have felt the situation is more serious, while recognising that this is not something that can be resolved overnight. And, as I've already said, we've invested heavily in our tier 0 open access support. At the same time, I am determined to progress our early intervention and prevention whole-system approach for children and adults, to ensure that everyone can access the right support at the right time. This will only help service pressures and waiting times to reduce.
We are making good progress to improve crisis care, and I'll provide more information on this in my statement next week. I can reiterate our commitment to have all-age 24/7 mental health single points of contact available in each health board area by April 2022. However, the NHS response is only one element of a wider cross-Government and multi-agency response that is needed. As John Griffiths said in his contribution, mental health is everybody's business.
I fully understand that having the right workforce in place is crucial, and our mental health delivery plan includes this as an underpinning aim. As well as expanding the workforce, we also need the right mix of professionals able to provide mental health support. Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales are making good progress in developing a transformative, longer term workforce vision and plan for mental health and social care in Wales.
We know that the pandemic has had a huge impact on our whole NHS workforce, so as well as the forward planning work that HEIW are undertaking, I'm also looking at what further we can do now to strengthen our existing workforce in the light of the current workforce pressures and our forecast increasing mental health demand. I will say more about that to the Chamber in due course.
Diolch am hynny, Janet. Byddwn yn hapus iawn i gyfarfod â'r unigolyn a grybwyllwch, ond dylwn ailbwysleisio nad ydym, diolch byth, yn gweld cynnydd yn y cyfraddau hunanladdiad ar hyn o bryd. Mae'n bwysig iawn fod pob un ohonom yn wirioneddol gyfrifol yn yr iaith a ddefnyddiwn ynglŷn â hunanladdiad, oherwydd pan soniwn am gyfraddau, mae pobl yn dweud pethau fel, 'Cyfraddau'n mynd drwy'r to', ac yn y blaen. Mae pobl fregus yn clywed hynny a gall ddylanwadu ar eu hymddygiad.
Rydym yn cadw gwyliadwriaeth mewn amser real fel ein bod yn ymwybodol, heb orfod aros am gwestau, beth yw'r gyfradd hunanladdiad wirioneddol ar sail barhaus. Ac mae hyn hefyd yn golygu y gallwn roi cymorth ar unwaith i'r teuluoedd a'r bobl eraill sydd mewn profedigaeth o ganlyniad i hunanladdiad. Rydych yn llygad eich lle am effaith hunanladdiad; mae'n dinistrio teuluoedd, ffrindiau a chymunedau cyfan. Yr hyn rydym eisiau ei wneud—ac rwy'n hyderus ein bod yn gwneud cynnydd ar hynny—yw sefydlu llwybr profedigaeth ar ôl hunanladdiad a sicrhau ei fod ar gael i bawb y mae hunanladdiad yn effeithio arnynt.
I droi, felly, at wasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig, fel y gŵyr yr Aelodau, maent wedi parhau i fod ar gael yn ystod y pandemig, ond mae amseroedd aros i gael cymorth wedi'u heffeithio ac nid yw rhai targedau wedi'u cyrraedd. Rydym yn cydnabod bod amseroedd aros ledled Cymru, yn enwedig i blant a phobl ifanc, yn her, ond gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod yn benderfynol o fynd i'r afael â'r her honno fel mater o frys.
Fodd bynnag, nid newid targedau na chreu rhai newydd yw'r ateb yma. Drwy fy nghysylltiad rheolaidd â byrddau iechyd, rwy'n pwyso arnynt gyda fy nghynlluniau i fynd i'r afael ag amseroedd aros, ac rwyf wedi mynd gam ymhellach pan fyddaf wedi teimlo bod y sefyllfa'n fwy difrifol, tra'n cydnabod nad yw hyn yn rhywbeth y gellir ei ddatrys dros nos. Ac fel y dywedais eisoes, rydym wedi buddsoddi'n helaeth yn ein cymorth mynediad agored haen 0. Ar yr un pryd, rwy'n benderfynol o ddatblygu ein dull system gyfan o ymyrraeth gynnar ac atal ar gyfer plant ac oedolion er mwyn sicrhau y gall pawb gael y cymorth cywir ar yr adeg gywir. Bydd hyn yn helpu i leddfu'r pwysau ar y gwasanaeth a lleihau amseroedd aros.
Rydym yn gwneud cynnydd da o ran gwella gofal argyfwng, a byddaf yn rhoi rhagor o wybodaeth am hyn yn fy natganiad yr wythnos nesaf. Gallaf ailadrodd ein hymrwymiad i sicrhau bod un pwynt cyswllt iechyd meddwl 24/7 ar gael i bob oedran ym mhob ardal bwrdd iechyd erbyn mis Ebrill 2022. Fodd bynnag, un elfen yn unig yw ymateb y GIG yn yr ymateb trawslywodraethol ac amlasiantaethol ehangach sydd ei angen. Fel y dywedodd John Griffiths yn ei gyfraniad, mae iechyd meddwl yn fusnes i bawb.
Rwy'n deall yn iawn fod sicrhau bod cael y gweithlu cywir ar waith yn hollbwysig, ac mae ein cynllun cyflawni ar gyfer iechyd meddwl yn cynnwys hyn fel nod sylfaenol. Yn ogystal ag ehangu'r gweithlu, rydym hefyd angen y cymysgedd cywir o weithwyr proffesiynol sy'n gallu darparu cymorth iechyd meddwl. Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru yn gwneud cynnydd da ar ddatblygu gweledigaeth a chynllun gweithlu trawsnewidiol mwy hirdymor ar gyfer iechyd meddwl a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar weithlu'r GIG yn ei gyfanrwydd, felly yn ogystal â'r gwaith blaengynllunio y mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn ei wneud, rwyf hefyd yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud yn awr i gryfhau ein gweithlu presennol yng ngoleuni'r pwysau presennol ar y gweithlu a'n rhagolwg o gynnydd yn y galw iechyd meddwl. Byddaf yn dweud mwy am hynny wrth y Siambr maes o law.
Deputy Minister, if you can conclude now.
Ddirprwy Weinidog, os gallwch ddirwyn i ben yn awr.
Oh, have I run out of time?
O, a yw fy amser wedi dod i ben?
I've given you additional time because of the intervention, but you've gone well beyond that.
Rwyf wedi rhoi amser ychwanegol i chi oherwydd yr ymyriad, ond rydych wedi mynd ymhell y tu hwnt i hynny.
Can I just turn, then, to the Plaid Cymru amendment? I have discussed these plans that Plaid are putting forward with Rhun ap Iorwerth previously, but I believe that our current approach to ensure preventative support is provided across a number of settings—through schools, colleges, youth clubs and services, where children live their lives on an everyday basis—is the right one. Our new NEST framework, which is being co-produced with young people across Wales, together with our whole-school approach, will deliver that.
Can I just conclude, Deputy Llywydd, by saying that driving change and improvement in mental health support, particularly for children and young people, has been central to my work in this Senedd? It was under my leadership that the children and young people committee's 'Mind over matter' report was published. I am proud of the changes that report has led to, in particular the development of our whole-school approach and a really strong focus on early intervention. There is more work to do across the whole system, but Members can be in no doubt that I am absolutely determined to deliver on this agenda for children and for adults in my new role in Government. Diolch yn fawr.
A gaf fi droi, felly, at welliant Plaid Cymru? Rwyf wedi trafod y cynlluniau hyn y mae Plaid Cymru yn eu cyflwyno gyda Rhun ap Iorwerth o'r blaen, ond credaf mai ein dull presennol o sicrhau bod cymorth ataliol yn cael ei ddarparu ar draws nifer o leoliadau—drwy ysgolion, colegau, clybiau ieuenctid a gwasanaethau, lle mae plant yn byw eu bywydau bob dydd—yw'r un cywir. Bydd ein fframwaith NYTH newydd, a gydgynhyrchir gyda phobl ifanc ledled Cymru, ynghyd â'n dull ysgol gyfan, yn cyflawni hynny.
A gaf fi gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy ddweud bod ysgogi newid a gwelliant mewn cymorth iechyd meddwl, yn enwedig i blant a phobl ifanc, wedi bod yn ganolog yn fy ngwaith yn y Senedd hon? O dan fy arweiniad i, cyhoeddwyd adroddiad 'Cadernid Meddwl' y pwyllgor plant a phobl ifanc. Rwy'n falch o'r newidiadau a ddaeth yn sgil yr adroddiad hwnnw, yn enwedig datblygu ein dull ysgol gyfan a rhoi ffocws cryf iawn ar ymyrraeth gynnar. Mae mwy o waith i'w wneud ar draws y system gyfan, ond gall yr Aelodau fod yn sicr fy mod yn gwbl benderfynol o gyflawni'r agenda hon ar gyfer plant ac oedolion yn fy rôl newydd yn y Llywodraeth. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.
I call on Samuel Kurtz to reply to the debate.
Diolch i bob un Aelod am gyfrannu i'r ddadl ac i'r Dirprwy Weinidog am ymateb.
I thank all Members for contributing to the debate and to the Deputy Minister for responding.
Thank you to all Members for taking part, and to the Deputy Minister for her response and steadfast determination to bring about the necessary change in this.
We stand here at a critical moment, and with the topic being debated today so pertinent, it would be remiss of me not to share my own personal story. Like the Member for Alyn and Deeside, I too am a statistic. Like many last year, during the lockdown, once the novelty of homeworking wore off and only seeing friends on Zoom call quizzes, I quickly felt isolated, lonely, and this was compounded by the fact that I lived alone. As Delyth Jewell, the Member for South Wales East, mentioned, it's difficult to quantify it, and I didn't realise that this was happening at the time, that I was struggling. I became short-tempered and snappy. I swapped the early morning walks to remain hidden under the duvet. I now look back and realise, with absolute clarity, that my mental health was under strain. Thankfully, as the lockdown eased, I was able to meet with friends and play sport. I know that for the Member for Islwyn, it was music; for me, it was sport. I felt the improvements to my mental health immediately. I know, from speaking to friends and colleagues, that I wasn't the only one who felt this way during the lockdowns.
But it shows that no-one is immune to poor mental health. Many of us, at some stage, will suffer to varying degrees. As Altaf Hussain said, mental health knows no barriers and does not discriminate. However, as the Member for South Wales West, Tom Giffard, rightly highlighted, Welsh mental health services were struggling long before COVID, and, as it stands, I suspect the same struggles will continue long after the pandemic. That's why this motion today, before Members, is so important. We've heard the many statistics this afternoon that make for difficult listening: one in four will suffer mental health problems at some point in their lives; loneliness has increased to 26 per cent during the pandemic; the sharp rise of antidepressants being prescribed, as the Member for Aberconwy mentioned; and that the Welsh Government's target of 80 per cent of local primary mental health support service assessments being undertaken within 28 days has not been met for the last eight months. As a consequence of this, we've seen community-led organisations across Wales lead the way in delivering life-saving mental health services.
I'd like to take the opportunity to pay tribute to two charitable organisations that do amazing work to support people with their mental health. In Pembrokeshire, former soldier Barry John had an idea: to help support our armed forces veterans with their mental health through art therapy. From that idea, the VC Gallery in Pembroke Dock and Haverfordwest was born. With Barry's artistic background and his involvement in mental health work, he realised the need in the community for his expertise and experiences. Now, the VC Gallery is working with veterans, older people, children, and anyone who feels they need time out to socialise and express themselves through art. Nationally, there are organisations such as the DPJ Foundation who work with our agricultural community, a sector with alarmingly high levels of mental health issues, to help those who need it to share the load. From the tragedy of Daniel Picton-Jones's suicide, his widow, Emma, decided to set up the foundation to support the mental health of those in the farming sector, for those who feel just as Daniel did, providing them with the support that he didn't know how to get.
These exceptional charities are only two of many that provide support, guidance, a listening ear and even a shoulder to cry on for those who need it. And in responding to the Member from Newport East, it’s fantastic what Newport county are doing. I know, personally, that sport is such a great motivator in improving mental health. But it shouldn’t be down to sports clubs and charities to do this work alone. That’s why this motion is so very important—to deliver a national roll-out of 24-hour mental health crisis centres, a clear mental health workforce plan and annual reports and targets for waiting times for mental health treatment, including a reduction in backlogs.
The more we learn about mental health, indeed, the more we talk about mental health, the better we can provide helpful and targeted support to those in our lives who struggle with mental health conditions. It’s okay not to be okay, but it is not okay to sit on our hands when it comes to mental health provision. Deputy Minister, I look forward to your statement on mental health provision going forward, but today, I urge all Members to vote for this motion. Diolch yn fawr.
Diolch i'r holl Aelodau am gymryd rhan, ac i'r Dirprwy Weinidog am ei hymateb a'i phenderfyniad diwyro i sicrhau'r newid angenrheidiol yn hyn o beth.
Rydym yn sefyll yma ar adeg dyngedfennol, ac o ystyried bod y pwnc sy'n cael ei drafod heddiw mor berthnasol, byddwn ar fai pe na bawn yn rhannu fy stori bersonol fy hun. Fel yr Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy, rwyf finnau hefyd yn ystadegyn. Fel nifer o bobl y llynedd, yn ystod y cyfyngiadau symud, pan oedd newydd-deb gweithio gartref wedi pylu a phan nad oeddem ond yn gweld ffrindiau ar gwisiau galwadau Zoom, roeddwn yn teimlo'n ynysig ac yn unig, a châi hyn ei ddwysáu gan y ffaith fy mod yn byw ar fy mhen fy hun. Fel y soniodd Delyth Jewell, yr Aelod dros Ddwyrain De Cymru, mae'n anodd ei fesur, ac nid oeddwn yn sylweddoli bod hyn yn digwydd ar y pryd, fy mod yn cael trafferth. Roeddwn yn fyr fy nhymer ac yn bigog. Yn hytrach na mynd ar deithiau cerdded yn gynnar yn y bore, byddwn yn cuddio o dan y dwfe. Rwy'n edrych yn ôl yn awr ac yn sylweddoli, gydag eglurder llwyr, fod fy iechyd meddwl dan straen. Diolch byth, wrth i'r cyfyngiadau symud lacio, gallwn gyfarfod â ffrindiau a gwneud chwaraeon. Gwn mai cerddoriaeth oedd y peth i'r Aelod dros Islwyn; i mi, chwaraeon ydoedd. Teimlwn fy iechyd meddwl yn gwella ar unwaith. O siarad â ffrindiau a chydweithwyr, gwn nad fi oedd yr unig un a deimlai fel hyn yn ystod y cyfyngiadau symud.
Ond mae'n dangos nad oes neb yn ddiogel rhag iechyd meddwl gwael. Bydd llawer ohonom, ar ryw adeg, yn dioddef i wahanol raddau. Fel y dywedodd Altaf Hussain, nid oes ffiniau i iechyd meddwl ac nid yw'n gwahaniaethu. Fodd bynnag, fel y nododd yr Aelod dros Orllewin De Cymru, Tom Giffard, yn briodol, roedd gwasanaethau iechyd meddwl Cymru yn ei chael hi'n anodd ymhell cyn COVID, ac fel y mae, rwy'n amau y bydd yr un anawsterau'n parhau ymhell ar ôl y pandemig. Dyna pam y mae'r cynnig hwn sydd gerbron yr Aelodau heddiw mor bwysig. Mae wedi bod yn anodd gwrando ar yr ystadegau niferus y prynhawn yma: bydd un o bob pedwar yn dioddef problemau iechyd meddwl ar ryw adeg yn eu bywydau; mae unigrwydd wedi cynyddu i 26 y cant yn ystod y pandemig; mae cynnydd sydyn wedi bod yn nifer y gwrth-iselyddion sy'n cael eu rhoi ar bresgripsiwn, fel y soniodd yr Aelod dros Aberconwy; a'r ffaith nad yw targed Llywodraeth Cymru o gyflawni 80 y cant o asesiadau gwasanaeth cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol o fewn 28 diwrnod wedi'i gyrraedd dros yr wyth mis diwethaf. O ganlyniad i hyn, gwelsom sefydliadau a arweinir gan y gymuned ledled Cymru yn arwain y ffordd drwy ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl sy'n achub bywydau.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle i dalu teyrnged i ddau sefydliad elusennol sy'n gwneud gwaith anhygoel yn cefnogi pobl gyda'u hiechyd meddwl. Yn sir Benfro, cafodd y cyn filwr Barry John syniad: helpu i gefnogi cyn-filwyr ein lluoedd arfog gyda'u hiechyd meddwl drwy therapi celf. O'r syniad hwnnw, ganed Oriel VC yn Noc Penfro a Hwlffordd. Gyda chefndir artistig Barry a'i gysylltiad â gwaith iechyd meddwl, fe welodd yr angen yn y gymuned am ei arbenigedd a'i brofiadau. Nawr, mae Oriel VC yn gweithio gyda chyn-filwyr, pobl hŷn, plant, ac unrhyw un sy'n teimlo bod angen amser arnynt i gymdeithasu a mynegi eu hunain drwy gelf. Yn genedlaethol, mae sefydliadau fel Sefydliad DPJ sy'n gweithio gyda'n cymuned amaethyddol, sector sydd â lefelau brawychus o uchel o broblemau iechyd meddwl, i roi cymorth i rannu'r baich i'r rhai sydd ei angen. Wedi trasiedi hunanladdiad Daniel Picton-Jones, penderfynodd ei weddw, Emma, greu'r sefydliad i gefnogi iechyd meddwl pobl yn y sector ffermio, i'r rheini sy'n teimlo'n union fel y teimlai Daniel, gan roi'r cymorth na wyddai ef sut i'w gael iddynt.
Nid yw'r elusennau eithriadol hyn ond yn ddwy enghraifft ymhlith llawer sy'n darparu cymorth, arweiniad, clust i wrando a hyd yn oed ysgwydd i grio arni ar gyfer y rhai sydd ei hangen. Ac wrth ymateb i'r Aelod o Ddwyrain Casnewydd, mae'r hyn y mae clwb pêl-droed Casnewydd yn ei wneud yn wych. Gwn yn bersonol fod chwaraeon yn ysgogiad mor wych i wella iechyd meddwl. Ond ni ddylai fod yn rhaid i glybiau chwaraeon ac elusennau wneud y gwaith hwn ar eu pen eu hunain. Dyna pam y mae'r cynnig hwn mor bwysig—i gyflwyno canolfannau argyfwng iechyd meddwl 24 awr ar lefel genedlaethol, cynllun gweithlu iechyd meddwl clir ac adroddiadau blynyddol a thargedau ar gyfer amseroedd aros am driniaeth iechyd meddwl, gan gynnwys lleihau ôl-groniadau.
Po fwyaf a ddysgwn am iechyd meddwl, yn wir, po fwyaf y siaradwn am iechyd meddwl, gorau oll y gallwn ddarparu cymorth defnyddiol wedi'i dargedu i'r rheini yn ein bywydau sy'n cael trafferth gyda chyflyrau iechyd meddwl. Mae'n iawn i beidio â bod yn iawn, ond nid yw'n iawn inni beidio â gwneud dim ynglŷn â'r ddarpariaeth iechyd meddwl. Ddirprwy Weinidog, rwy'n edrych ymlaen at eich datganiad ar y ddarpariaeth iechyd meddwl yn y dyfodol, ond heddiw, rwy'n annog yr holl Aelodau i bleidleisio dros y cynnig hwn. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? Yes. Therefore I will defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Lesley Griffiths. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Lesley Griffiths. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar dâl gweithwyr gofal iechyd. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on healthcare workers' pay. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM7791 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cefnogi ymdrechion Unite, Unsain a'r Coleg Nyrsio Brenhinol i sicrhau cyflog teg i bob gweithiwr gofal iechyd.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru, yn ei thrafodaethau presennol â'r undebau gofal iechyd, i ymrwymo i godiad cyflog mewn termau real uwchlaw'r hyn a gynigiwyd gan gorff adolygu cyflogau'r GIG.
Motion NDM7791 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Supports Unite, Unison and the Royal College of Nursing’s efforts to achieve fair pay for all healthcare workers.
2. Calls on the Welsh Government, in its current discussions with the healthcare unions, to commit to a real terms pay rise above that proposed by the NHS pay review body.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. We've thanked them; we've clapped for them; we've come to appreciate them perhaps more than ever over the past 18 months. But after sacrificing so much, our NHS health and care workers across Wales deserve now to be properly and fairly rewarded through their pay. The least we think Welsh Government could do is stand alongside healthcare workers in Wales and commit to a rise above that proposed by the NHS pay review body, which, of course, doesn't even keep up with inflation. That’s why we’re holding this debate today.
Experiences of the pandemic, of course, only reinforced what was already known about the NHS and the health and care workforce—one that was suffering from staff shortages and low morale, which operated in an environment deprived of investment and resources. Now add to that a real-terms pay cut, it’s no wonder so many health and care workers have voted through their unions and representative bodies to express their anger at what they have been given.
Since when is the Welsh Government in the business of matching what we have seen from UK Government, which of course, first of all, offered up that derisory 1 per cent only to then increase to 3 per cent? We do not believe that Welsh Government should be merely matching that. 'Money doesn’t grow on trees', said the First Minister. Of course he’s right, but a failure, I think, to invest in, to support, to attract and to retain staff—the best staff, who we need—within health and care risks taking a big swinging axe to any hope of growth, of morale within health and care and of nurturing the staff that we should be treasuring.
In a recent survey, members of the Welsh NHS Confederation identified recruitment and retention of the workforce as one of the main challenges facing the NHS in Wales. To ensure NHS careers remain an attractive proposition, to keep the workforce wanting to provide care within the NHS, and being able to afford to, the workforce need to know that they are appreciated, and fair pay is at the heart of that.
During the pandemic, the nursing workforce in Wales provided clinically complex care day in, day out—leadership shown; compassionate support shown for colleagues, for patients and their families. It’s always been the case though that healthcare workers provide that level of care and dedication 24/7, 365 days a year. But we can’t just take that for granted. We need to recognise that Wales has a chronic workforce shortage. It’s failing to attract sufficient individuals into the healthcare professions; failing to encourage healthcare staff to stay. The Welsh Government has to tackle these existing workforce shortages and ensure that the healthcare professions are an attractive career option—well-paid and meaningfully supported. Fair pay is at the heart of that.
The Royal College of Nursing in Wales have, of course, led the charge to ensure that nurses in Wales get a salary that recognises their contribution to society, not just to the NHS. Throughout the pandemic, we have all witnessed the most impressive—deeply impressive—demonstration of nursing, seeing it as the highly skilled profession it is, deserving of fair pay and we owe so much to the nursing profession, as we do to other workers right across the health and care system. But now, they feel unappreciated, and who can blame them?
Unions and representative bodies have held pay consultations. A pay consultation by Unison Cymru found that 87 per cent of healthcare workers voted to oppose the offer; Unite Wales's NHS members have voted to reject their 3 per cent pay increase; 93.9 per cent of RCN Wales members who voted said that they think that the pay award is unacceptable, with only 6.1 per cent saying that it is acceptable. The RCN has decided this afternoon to move to an indicative ballot on industrial action in England, with a decision for Wales expected to be announced soon.
We hear that the Government is in talks with the unions, and I hope that the unions are successful in those discussions for the sake of the workers, for the sake of their members. And perhaps the Minister can confirm today that those talks do include a substantive pay increase—that the possibility of a substantive pay increase is on the table. There's been huge frustration in the RCN and its members at suggestions that they have somehow been pulling out of discussions with Government; it's the Government that's been saying, 'You will not discuss a substantive pay increase across the board'. I understand that a meeting is to take place perhaps as early as tomorrow, and again, perhaps the Minister can confirm that a substantive pay increase is on the table.
Other measures considered when looking at pay and conditions, measures such as increased annual leave and holiday pay are, of course, welcome, but surely the Government can accept that, at the end of the day, to really show gratitude and appreciation and recognition of the work done by our health and care workers, that has to include now a real-terms pay increase. It is time to reward our health and care workers with a new fair pay deal.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rydym wedi diolch iddynt; rydym wedi eu cymeradwyo; rydym wedi dod i'w gwerthfawrogi yn fwy nag erioed efallai dros y 18 mis diwethaf. Ond ar ôl aberthu cymaint, mae gweithwyr iechyd a gofal y GIG ledled Cymru yn haeddu cael eu gwobrwyo’n iawn ac yn deg drwy eu cyflog. Y peth lleiaf y credwn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yw sefyll ochr yn ochr â gweithwyr gofal iechyd yng Nghymru ac ymrwymo i godiad uwch na'r hyn a gynigiwyd gan gorff adolygu cyflogau'r GIG, nad yw, wrth gwrs, yn cadw i fyny â chwyddiant hyd yn oed. Dyna pam ein bod yn cynnal y ddadl hon heddiw.
Yr hyn a wnaeth profiadau'r pandemig wrth gwrs oedd atgyfnerthu'r hyn a wyddem eisoes am y GIG a'r gweithlu iechyd a gofal—gweithlu a oedd yn dioddef oherwydd prinder staff a morâl isel, a oedd yn gweithredu mewn amgylchedd heb ddigon o fuddsoddiad ac adnoddau. Nawr, ychwanegwch doriad cyflog mewn termau real at hynny, ac nid oes unrhyw ryfedd fod cymaint o weithwyr iechyd a gofal wedi pleidleisio drwy eu hundebau a’u cyrff cynrychioliadol i fynegi eu dicter ynglŷn â'r hyn a roddwyd iddynt.
Ers pa bryd y mae Llywodraeth Cymru yn efelychu'r hyn a welsom gan Lywodraeth y DU, a gynigodd, wrth gwrs, yn gyntaf oll, y cynnig gwarthus hwnnw o 1 y cant, cyn ei gynyddu wedyn i 3 y cant? Credwn y dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy na hynny. 'Nid yw arian yn tyfu ar goed', meddai'r Prif Weinidog. Mae'n llygad ei le, wrth gwrs, ond credaf y byddai methu buddsoddi, cefnogi, denu a chadw staff—y staff gorau, y mae eu hangen arnom—mewn iechyd a gofal yn creu perygl o ddinistrio unrhyw obaith o dwf, o forâl mewn iechyd a gofal, ac o feithrin y staff y dylem fod yn eu trysori.
Mewn arolwg diweddar, nododd aelodau o Gonffederasiwn GIG Cymru mai recriwtio a chadw'r gweithlu yw un o'r prif heriau sy'n wynebu'r GIG yng Nghymru. Er mwyn sicrhau bod gyrfaoedd yn y GIG yn parhau i fod yn gynnig deniadol, er mwyn sicrhau bod y gweithlu'n parhau i fod yn awyddus i ddarparu gofal o fewn y GIG, a gallu fforddio gwneud hynny, mae angen i'r gweithlu wybod eu bod yn cael eu gwerthfawrogi, ac mae cyflog teg yn ganolog i hynny.
Yn ystod y pandemig, darparodd y gweithlu nyrsio yng Nghymru ofal clinigol cymhleth bob dydd—gan ddangos arweinyddiaeth; gan roi cymorth tosturiol i gydweithwyr, i gleifion a'u teuluoedd. Mae'n wir fod gweithwyr gofal iechyd bob amser wedi darparu'r lefel honno o ofal ac ymroddiad 24/7, 365 diwrnod y flwyddyn. Ond ni allwn gymryd hynny'n ganiataol. Mae angen inni gydnabod bod prinder cronig o staff yng ngweithlu Cymru. Mae'n methu denu digon o unigolion i'r proffesiynau gofal iechyd; yn methu annog staff gofal iechyd i aros. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r prinder presennol yn y gweithlu a sicrhau bod y proffesiynau gofal iechyd yn opsiwn gyrfa deniadol—yn un sy'n talu'n dda ac wedi'i gefnogi'n ystyrlon. Mae cyflog teg yn ganolog i hynny.
Mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru wedi arwain y frwydr i sicrhau bod nyrsys yng Nghymru'n cael cyflog sy'n cydnabod eu cyfraniad i gymdeithas, nid i'r GIG yn unig. Drwy gydol y pandemig, mae pob un ohonom wedi bod yn dyst i nyrsio ar ei fwyaf trawiadol—hynod drawiadol—ac wedi gweld, yn gwbl gywir, ei fod yn broffesiwn medrus iawn, sy'n haeddu cyflog teg, ac mae arnom ddyled enfawr i'r proffesiwn nyrsio, fel i weithwyr eraill ym mhob rhan o'r system iechyd a gofal. Ond erbyn hyn, maent yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi, a phwy all eu beio?
Mae undebau a chyrff cynrychioliadol wedi cynnal ymgynghoriadau cyflog. Canfu ymgynghoriad cyflog gan Unsain Cymru fod 87 y cant o weithwyr gofal iechyd wedi pleidleisio i wrthwynebu'r cynnig; mae aelodau'r GIG o undeb Unite Cymru wedi pleidleisio i wrthod eu codiad cyflog o 3 y cant; dywedodd 93.9 y cant o aelodau Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru a bleidleisiodd eu bod yn credu bod y dyfarniad cyflog yn annerbyniol, gyda 6.1 y cant yn unig yn dweud ei fod yn dderbyniol. Y prynhawn yma, mae’r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi penderfynu cynnal pleidlais ddangosol ar weithredu diwydiannol yn Lloegr, gyda disgwyl i benderfyniad ar gyfer Cymru gael ei gyhoeddi cyn bo hir.
Rydym yn clywed bod y Llywodraeth mewn trafodaethau gyda’r undebau, ac rwy'n gobeithio y bydd yr undebau’n llwyddiannus yn y trafodaethau hynny er lles y gweithwyr, er lles eu haelodau. Ac efallai y gall y Gweinidog gadarnhau heddiw fod y trafodaethau hynny'n cynnwys codiad cyflog ystyrlon—fod y posibilrwydd o godiad cyflog ystyrlon ar y bwrdd. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol a'i aelodau wedi mynegi cryn rwystredigaeth ynghylch awgrymiadau eu bod rywsut wedi bod yn tynnu allan o drafodaethau gyda'r Llywodraeth; y Llywodraeth sydd wedi bod yn dweud, 'Nid ydych i drafod codiad cyflog ystyrlon'. Deallaf y bydd cyfarfod yn cael ei gynnal mor gynnar ag yfory, o bosibl, ac unwaith eto, efallai y gall y Gweinidog gadarnhau bod codiad cyflog ystyrlon ar y bwrdd.
Mae mesurau eraill a ystyrir wrth edrych ar dâl ac amodau, mesurau fel mwy o wyliau blynyddol a thâl gwyliau, i'w croesawu wrth gwrs, ond does bosibl na all y Llywodraeth dderbyn, yn y pen draw, er mwyn dangos diolch a gwerthfawrogiad a chydnabyddiaeth o'r gwaith a wnaed gan ein gweithwyr iechyd a gofal, fod yn rhaid i hynny gynnwys codiad cyflog mewn termau real yn awr. Mae'n bryd gwobrwyo ein gweithwyr iechyd a gofal â chytundeb cyflog teg newydd.
Rwyf i wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be de-selected. I call on Russell George to move amendment 1, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod ymroddiad ac aberth holl staff y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
2. Yn croesawu'r lefelau hanesyddol o gyllid gan Lywodraeth Ei Mawrhydi i bob rhanbarth a gwlad yn y DU, gan gynnwys Cymru, mewn cyllidebau olynol ac yn y frwydr yn erbyn COVID-19.
3. Yn nodi argymhellion corff adolygu cyflogau annibynnol y GIG yng Nghymru a phenderfyniad Llywodraeth Cymru i ddyfarnu codiad cyflog o 3 y cant i staff y GIG.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael ar frys ag amodau gwaith fel cymorth iechyd meddwl, cadw staff, uwchsgilio a llenwi bylchau staffio o fewn y GIG, er mwyn sicrhau bod gennym weithlu sy'n addas ar gyfer y dyfodol.
Amendment 1—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the dedication and sacrifice of all staff in the health and social care workforce in Wales.
2. Welcomes the historic levels of funding by Her Majesty’s Government to all regions and nations of the UK, including Wales, in successive budgets and in the fight against COVID-19.
3. Notes the recommendations from the independent NHS pay review body in Wales and the Welsh Government’s decision to award NHS staff a 3 per cent pay rise.
4. Calls on the Welsh Government to urgently tackle working conditions such as mental health support, retention, upskilling and filling staffing gaps within the NHS, to ensure we have a workforce fit for the future.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Can I firstly thank Plaid Cymru for bringing forward this debate today and also add my own thanks to healthcare workers who have kept Wales safe and fought, I think, so hard during the course of the pandemic in the fight against coronavirus?
I move amendment 1, Deputy Presiding Officer, in the name of my colleague Darren Millar, and I firmly believe, as all Welsh Conservatives do here in the Senedd, that the Welsh Government should specifically recognise the dedication of all staff in the health and social care workforce in Wales. We wouldn't be in this position today if it wasn't for the huge efforts given by our healthcare workers. I think there'll be no doubt across this Chamber, Deputy Presiding Officer, that the NHS has been under immense pressure over the last 18 months to two years, and I think it's pleasing that the UK Government has provided, of course, that additional funding during that time, including £8.6 billion to fight coronavirus, the £2 billion for the 2021-22 financial year, and, of course, the £1.9 billion of additional funding that the Welsh Government can then spend on the NHS over the course of the next three years.
I think, from my perspective, what I would like to say in this contribution is that looking after our healthcare workers isn't just about pay. That's an important element, but I also think it’s important that the Welsh Government tackles working conditions; mental health support—this follows, of course, the previous debate led by us as Welsh Conservatives; retention; and upskilling of staffing gaps within the NHS to ensure that the workforce is fit for the future. I think what we should be doing is looking to support the pressure, taking the pressure off our healthcare workers by making sure that adequate staffing is provided. This is one of the reasons why I’ve put forward an NHS covenant Wales Bill in the recent Members’ ballot. This Bill would guarantee the NHS remains in public hands, free at the point of use, and it would guarantee NHS staff always receive the pay recommended by the independent NHS pay review body. And not only this, it would strive to, of course, improve staff well-being with more flexible working hours, increased holiday, greater access to childcare and mental health support. These are concrete plans for a duty to support NHS staff during their careers.
My colleagues and I have said that front-line workers should be treated differently within the pay award. We have previously argued that the Welsh Government must provide pay commitments to the nursing profession, which is separate from other NHS staff, and it should also be the role of the Welsh Government to talk to unions and the independent pay review body to discuss these possibilities. Diolch, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch yn gyntaf i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, ac ychwanegu fy niolch innau i'r gweithwyr gofal iechyd sydd wedi cadw Cymru'n ddiogel ac wedi ymladd mor galed yn ystod y pandemig yn y frwydr yn erbyn y coronafeirws?
Rwy’n cynnig gwelliant 1, Ddirprwy Lywydd, yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar, a chredaf yn gryf, fel y mae pob un o'r Ceidwadwyr Cymreig yn ei gredu yma yn y Senedd, y dylai Llywodraeth Cymru gydnabod yn benodol ymroddiad holl staff y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Ni fyddem yn y sefyllfa hon heddiw oni bai am ymdrechion enfawr ein gweithwyr gofal iechyd. Credaf na fydd unrhyw amheuaeth ar draws y Siambr hon, Ddirprwy Lywydd, fod y GIG wedi bod dan bwysau aruthrol dros y 18 mis i ddwy flynedd ddiwethaf, a chredaf ei bod yn braf fod Llywodraeth y DU wedi darparu cyllid ychwanegol yn ystod y cyfnod hwnnw wrth gwrs, yn cynnwys £8.6 biliwn i ymladd y coronafeirws, y £2 biliwn ar gyfer blwyddyn ariannol 2021-22, ac wrth gwrs, yr £1.9 biliwn o gyllid ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei wario ar y GIG dros y tair blynedd nesaf.
O'm rhan i, credaf mai'r hyn yr hoffwn ei ddweud yn y cyfraniad hwn yw nad mater o gyflog yn unig yw gofalu am ein gweithwyr gofal iechyd. Mae honno'n elfen bwysig, ond credaf ei bod yn bwysig hefyd fod Llywodraeth Cymru'n mynd i'r afael ag amodau gwaith; cymorth iechyd meddwl—mae hyn yn dilyn y ddadl flaenorol a arweiniwyd gennym ni fel Ceidwadwyr Cymreig wrth gwrs; cadw staff; ac uwchsgilio bylchau staffio yn y GIG i sicrhau bod y gweithlu'n addas ar gyfer y dyfodol. Credaf mai'r hyn y dylem ei wneud yw ceisio ysgwyddo rhywfaint o'r pwysau, gan leddfu'r pwysau ar ein gweithwyr gofal iechyd drwy sicrhau y darperir nifer ddigonol o staff. Dyma un o'r rhesymau pam fy mod wedi cyflwyno Bil cyfamod GIG Cymru yn y bleidlais Aelodau yn ddiweddar. Byddai'r Bil hwn yn gwarantu y bydd y GIG yn parhau i fod mewn dwylo cyhoeddus, yn rhad ac am ddim i'w ddefnyddio, ac yn gwarantu bod staff y GIG bob amser yn cael y cyflog a argymhellir gan gorff adolygu cyflogau'r GIG, sy'n gorff annibynnol. Ac nid yn unig hyn, byddai'n ymdrechu hefyd wrth gwrs i wella llesiant staff gydag oriau gwaith mwy hyblyg, mwy o wyliau, mwy o fynediad at ofal plant a chymorth iechyd meddwl. Mae'r rhain yn gynlluniau pendant ar gyfer dyletswydd i gefnogi staff y GIG yn ystod eu gyrfaoedd.
Mae fy nghyd-Aelodau a minnau wedi dweud y dylid trin gweithwyr rheng flaen yn wahanol o fewn y dyfarniad cyflog. Rydym wedi dadlau o'r blaen fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddarparu ymrwymiadau cyflog i'r proffesiwn nyrsio, sydd ar wahân i staff eraill y GIG, a dylai fod mai rôl i Lywodraeth Cymru yw siarad ag undebau a'r corff adolygu cyflogau annibynnol i drafod y posibiliadau hyn. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan, i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan, to formally move amendment 2 tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 2—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu ag undebau llafur GIG Cymru gan gynnwys ynghylch cyflogau'r GIG.
Amendment 2—Lesley Griffiths
Delete point 2 and replace with:
Calls on the Welsh Government to continue to engage with NHS Wales trade unions including on NHS pay.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Diolch. Hefin David.
Diolch. Hefin David.
I recall the statement during the debate on the social partnership Bill that Joel James made, and it was quite a strong statement. The words he used, I’ve got them on the screen here:
‘this Government is chiefly concerned with looking after their trade union paymasters.'
And, 'Surely the Deputy Minister can see that there is a clear issue in how trade unions will now have undue influence over policy'.
Those are words used by a Member of the Conservative benches, and at the time I had grave concerns about what was said, and there was a lot of concerns raised in this Chamber about that. But we need to remember the trade unions are the most effective representation of the workforce that has been seen in this country. I’ve had conversations with my own trade union, Unison, about this issue, and I’m very glad to have had that conversation, particularly as chair of the Unison Senedd Members group, and I enable links between Senedd Members and Unison to have those discussions.
If there is a criticism of the Government on this, and I feel there is a criticism, it's that the trade unions—. I’ve said this to the Minister myself privately, that I feel that the trade unions could have been involved more comprehensively and more deeply earlier on in this process. I think that is an issue that I would hope the Minister would recognise. And I know that there’s a system, an independent body that recommends NHS pay that is set up for that purpose, but nonetheless, we are nothing if we do not listen to the workforce, and the body that achieves that are those trade unions. So, I do feel that I’d like the Minister to respond on that issue.
But nonetheless, yesterday in the response to the leader of Plaid Cymru, the First Minister made clear that there is a limited pot of funding and many demands on it, and that is exactly why the Welsh Government is looking to introduce constitutional reform and see this concept of radical federalism that would free up the Welsh Government to do exactly as Rhun ap Iorwerth has said in his speech. One of the things that I would like to see, for example, is a Holtham levy, but we must have a different distribution of powers across this United Kingdom if that Holtham levy was to be levied for social care.
Councillor Carol Andrews is a Labour councillor in Bargoed, but also a nurse at Ysbyty Ystrad Fawr. She has raised with me the heroic efforts that she and other nurses are making there, particularly through COVID. Her daughter, Megan, has just graduated with a first-class honours degree in nursing, and will be a fantastic nurse in the future.
NHS workers do deserve a better pay deal, and I’m glad to hear that that discussion is ongoing with Welsh Government. And Unison, rather than meet with the leader of Plaid Cymru, I’d say to Unison they were right instead to meet with the Welsh Government, and continue those discussions, because my concern is when negotiations are held with opposition parties, and those points are then made to score party political points in First Minister’s questions, it detracts entirely from the seriousness of this issue. What needs to be done, as the Minister is doing, is for that constructive conversation to continue. And I know that that is what's happening with responsible unions, like mine, Unison, and we look forward to hearing the result and the outcome of that. We know that there's a potential for industrial action; I urge the Minister and the unions to work together to do all they can to avoid that.
Gallaf gofio’r datganiad a wnaeth Joel James yn ystod y ddadl ar y Bil partneriaeth gymdeithasol, ac roedd yn ddatganiad eithaf cryf. Y geiriau a ddefnyddiodd, maent ar y sgrin gennyf yma:
'mae'r Llywodraeth hon yn poeni'n bennaf am ofalu am eu cyflogwyr undebau llafur.'
A, 'Siawns na all y Dirprwy Weinidog weld bod problem amlwg o ran sut y bydd undebau llafur yn cael dylanwad gormodol ar bolisi'.
Dyna'r geiriau a ddefnyddiwyd gan Aelod o feinciau’r Ceidwadwyr, ac ar y pryd, roedd gennyf bryderon dybryd am yr hyn a ddywedwyd, a mynegwyd llawer o bryderon yn y Siambr hon ynglŷn â hynny. Ond mae angen inni gofio mai'r undebau llafur yw cynrychiolwyr mwyaf effeithiol y gweithlu a welwyd yn y wlad hon. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda fy undeb llafur fy hun, Unsain, am y mater hwn, ac rwy'n falch iawn fy mod wedi cael y sgwrs honno, yn enwedig fel cadeirydd grŵp Unsain yr Aelodau o'r Senedd, ac rwy'n hwyluso cysylltiadau rhwng Aelodau o'r Senedd ac Unsain fel y gellir cael y trafodaethau hynny.
Os oes beirniadaeth o'r Llywodraeth yn y mater hwn, ac rwy'n teimlo bod beirniadaeth, gallai'r undebau llafur—. Rwyf wedi dweud hyn wrth y Gweinidog fy hun yn breifat, fy mod yn teimlo y gallai'r undebau llafur fod wedi cymryd rhan fwy cynhwysfawr a dyfnach yn gynharach yn y broses hon. Credaf fod hwnnw'n fater y byddwn yn gobeithio y byddai'r Gweinidog yn ei gydnabod. A gwn fod system, corff annibynnol sy'n argymell cyflogau'r GIG ac sydd wedi'i sefydlu at y diben hwnnw, ond serch hynny, nid ydym yn dda i ddim os nad ydym yn gwrando ar y gweithlu, a'r corff sy'n cyflawni hynny yw'r undebau llafur. Felly, hoffwn pe bai'r Gweinidog yn ymateb ar y mater hwnnw.
Er hynny, ddoe, yn yr ymateb i arweinydd Plaid Cymru, dywedodd y Prif Weinidog yn glir mai pot cyfyngedig o gyllid sydd ar gael, gyda llawer o alwadau arno, a dyna’n union pam fod Llywodraeth Cymru yn awyddus i gyflwyno diwygio cyfansoddiadol a gweld y cysyniad o ffederaliaeth radical a fyddai’n rhyddhau Llywodraeth Cymru i wneud yn union fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth yn ei araith. Un o'r pethau yr hoffwn eu gweld, er enghraifft, yw ardoll Holtham, ond byddai'n rhaid inni weld pwerau wedi'u dosbarthu'n wahanol ar draws y Deyrnas Unedig hon er mwyn codi ardoll Holtham am ofal cymdeithasol.
Mae'r Cynghorydd Carol Andrews yn gynghorydd Llafur ym Margoed, ond mae hi hefyd yn nyrs yn Ysbyty Ystrad Fawr. Tynnodd fy sylw at yr ymdrechion arwrol y mae hi a nyrsys eraill yn eu gwneud yno, yn enwedig drwy gyfnod COVID. Mae ei merch, Megan, newydd raddio gyda gradd anrhydedd dosbarth cyntaf mewn nyrsio, a bydd yn nyrs wych yn y dyfodol.
Mae gweithwyr y GIG yn haeddu gwell cytundeb cyflog, ac rwy'n falch o glywed bod y drafodaeth honno'n parhau gyda Llywodraeth Cymru. Ac Unsain, yn hytrach na chyfarfod ag arweinydd Plaid Cymru, byddwn yn dweud wrth Unsain eu bod yn iawn i gyfarfod yn lle hynny â Llywodraeth Cymru, a pharhau â'r trafodaethau hynny, oherwydd fy mhryder yw, pan gynhelir trafodaethau gyda'r gwrthbleidiau, a'r pwyntiau hynny wedyn yn cael eu gwneud er mwyn sgorio pwyntiau gwleidyddol yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog, mae'n tynnu oddi ar ddifrifoldeb y mater hwn. Yr hyn sydd angen ei wneud, fel y mae'r Gweinidog yn ei wneud, yw parhau â'r sgwrs adeiladol honno. A gwn mai dyna sy'n digwydd gydag undebau cyfrifol, fel fy un i, Unsain, ac edrychwn ymlaen at glywed canlyniad hynny. Gwyddom fod potensial ar gyfer gweithredu diwydiannol; rwy’n annog y Gweinidog a’r undebau i weithio gyda’i gilydd i wneud popeth a allant i osgoi hynny.
Efallai dylwn i fod yn dechrau drwy ddatgan diddordeb: buodd fy ngwraig yn nyrsio ar hyd ei bywyd nes ei bod hi wedi gorfod ymddeol yn ddiweddar, ac mae llawer iawn o'r nyrsys oedd yn gweithio gyda hi yn parhau i fod yn ffrindiau agos i ni fel teulu. Ac oherwydd hynny, dwi wedi gweld, dwi wedi bod yn llygad-dyst i effaith y pandemig arnyn nhw fel nyrsys dros y 18 mis diwethaf. Ar lefel bersonol, dwi wedi gweld y straen maen nhw wedi'i ddioddef, yr heriau maen nhw wedi gorfod eu hwynebu, a'r blinder ofnadwy maen nhw nawr yn ei deimlo. Ac mae'r hyn dwi wedi'i weld yn cael ei gadarnhau gan arolwg diweddar gan yr RCN, sy'n dangos bod rhyw 38 y cant o nyrsys yn ystyried gadael y proffesiwn oherwydd amodau gwaith anodd a phwysau gwaith enbyd, gyda 58 y cant ohonyn nhw'n credu taw cyflog cwbl annigonol sydd wrth wraidd eu hanfodlonrwydd.
Mae problemau cadw staff, methiant i recriwtio, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, a'r ffaith bod cynifer i ffwrdd o'u gwaith oherwydd salwch, wedi gwaethygu'r sefyllfa i bwynt lle mae gennym erbyn hyn yng Nghymru argyfwng yn y maes iechyd a gofal. A does dim dwywaith yn fy meddwl i, felly, y byddai rhoi codiad cyflog mwy na'r 3 y cant sy'n cael ei argymell yn ffordd o gadw staff profiadol, drwy ddangos eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u parchu, ynghyd â denu pobl ifanc i mewn i'r proffesiwn.
Fel sydd wedi cael ei ddweud yn barod, mae cynnig 3 y cant o godiad cyflog i nyrsys yn golygu, mewn termau real, leihad yn eu cyflog, a hynny ar ben yr 1.25 y cant y byddan nhw'n gorfod ei dalu yn ychwanegol o yswiriant gwladol, a hefyd heb sôn am y cynnydd sylweddol mewn costau byw.
Perhaps I should begin by declaring an interest: my wife was a nurse throughout her life until she had to retire recently, and many of the nurses who worked with her continue to be close friends to us as a family. And, as a result of that, I have seen, I have been an eyewitness to, the impact of the pandemic on them as nurses over the past 18 months. On a personal level, I've seen the strain that they've suffered, the challenges that they've had to face, and the fatigue that they are now feeling. And the things that I have seen have been confirmed by the recent survey by the RCN, which demonstrates that 38 per cent of nurses are considering leaving the profession because of difficult working conditions and huge work pressures, with 58 per cent of them believing that an entirely insufficient wage is the root of their discontent.
The failure to retain and recruit staff, as we've already heard, and the fact that so many are away from their posts because of illness, has exacerbated the situation, which means that there is now a crisis in the health and care field. And there's no doubt in my mind that giving a pay increase greater than the 3 per cent recommended would be a way of retaining experienced staff and would demonstrate that they are respected, and would attract younger people into the profession.
As has already been said, the proposal of a 3 per cent wage increase means a real-terms cut in their wages, on top of the 1.25 per cent increase in national insurance contributions, as well as the significant increase in living costs.
Dirprwy Lywydd, I spoke last night to a senior nursing sister, who has given nearly 40 years of her life to the NHS. She told me very movingly that never during her long career has she felt so low, so burnt out and so undervalued. She was telling me how, during the early days of the pandemic as a community nurse, she and her colleagues visited patients without adequate personal protective equipment, not knowing whether those patients who had often been discharged from hospitals had COVID, and how they felt terribly vulnerable. And yet, through all of this, they carried on and never flinched in their obligations to the patients in their care. These brave health workers put their own lives at risk in order to save the lives of others and worked long, tiring hours, over and above what was expected from them, to look after those who utterly depended on them. And what we saw across the country were countless examples of selfless sacrifice, and, in circumstances worse than we've ever seen since the second world war, our health workers showed a stoicism and conviction that was as unstinting as it was inspiring.
Ddirprwy Lywydd, bûm yn siarad neithiwr ag uwch brif nyrs, sydd wedi rhoi bron i 40 mlynedd o’i bywyd i’r GIG. Dywedodd wrthyf yn deimladwy iawn nad yw hi erioed, drwy gydol ei gyrfa hir, wedi teimlo mor isel, mor lluddedig a heb ei gwerthfawrogi. Dywedodd wrthyf sut yr oedd hi a'i chydweithwyr, yn ystod dyddiau cynnar y pandemig fel nyrs gymunedol, yn ymweld â chleifion heb gyfarpar diogelu personol digonol, heb wybod a oedd COVID ar y cleifion hynny, cleifion a oedd wedi'u rhyddhau o'r ysbyty yn aml, a pha mor ofnadwy o agored i niwed y teimlent. Ac eto, drwy hyn i gyd, fe wnaethant barhau heb ochel rhag eu rhwymedigaethau i'r cleifion yn eu gofal. Rhoddodd y gweithwyr iechyd dewr hyn eu bywydau eu hunain mewn perygl er mwyn achub bywydau eraill, a gweithio oriau hir, blinedig, ymhell y tu hwnt i'r hyn y gellid disgwyl iddynt ei wneud, i ofalu am bobl a oedd yn dibynnu'n llwyr arnynt. A gwelsom enghreifftiau dirifedi o aberth anhunanol ledled y wlad, ac mewn amgylchiadau gwaeth nag a welsom ers yr ail ryfel byd dangosodd ein gweithwyr iechyd stoiciaeth ac argyhoeddiad diarbed ac ysbrydoledig.
Will the Member conclude now, please?
A wnaiff yr Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
I'm coming to the end.
And when we clapped, as we heard earlier on, they were given hope that, at last, Governments would give them a decent wage in recognition of the challenging tasks they carry out day in, day out. But, unfortunately, that has turned into dismay. For them, the thunderous clapping on our doorsteps has become a distant echo as despair and disillusionment has returned in heaps, because the clapping never paid for bills and their mortgage and food on the table.
Rwy'n dod at y diwedd.
A phan oeddem yn clapio, fel y clywsom yn gynharach, rhoddwyd gobaith iddynt y byddai'r Llywodraethau, o'r diwedd, yn rhoi cyflog teg iddynt i gydnabod y tasgau heriol y maent yn eu cyflawni bob dydd. Ond yn anffodus, mae hynny wedi troi’n siom. Iddynt hwy, mae'r clapio byddarol ar garreg ein drysau wedi dod yn adlais pell wrth i'r anobaith a'r dadrithiad lifo'n ôl, gan nad oedd y clapio byth yn mynd i dalu eu biliau a'u morgais ac am y bwyd ar y bwrdd.
Felly—a dwi'n gorffen gyda hyn—does dim rhaid i bethau fod fel hyn. Byddai un penderfyniad gan y Llywodraeth i roi'r tâl sydd yn deilwng iddyn nhw yn newid y sefyllfa'n llwyr, yn rhoi'r haeddiant iddyn nhw y maen nhw i gyd yn eu haeddu. Diolch yn fawr iawn.
So—and I finish with this—things don't have to be this way. One decision by the Government to give that wage that they deserve would change the situation entirely and would give them their dues. Thank you very much.
Well, I would've had four and a half minutes if I'd known I'd be allowed it.
Wel, byddwn wedi cymryd pedwar munud a hanner pe bawn yn gwybod fy mod yn mynd i'w gael.
[Inaudible.]—Members to respect the Chair. Altaf Hussain.
[Anghlywadwy.]—Aelodau i barchu'r Cadeirydd. Altaf Hussain.
Thank you very much. I've worked all my life with nurses, and it is right that we recognise the contribution of all our healthcare workers across the NHS and social care. We know that the past 18 months have been the most challenging. Like so many others in our public services, those on the front line of care have witnessed the human tragedy of the pandemic. The NHS pay review body report, published in July, is an exceptionally detailed report relying on a significant body of evidence, submissions and analysis. The document contains a range of points made by Welsh Ministers, and noted that a decision as to whether or not any additional money required would come from existing budgets in due course.
We all recognise that Welsh Ministers now adding any further uplift in staff pay would need to find that money from existing budgets, and, in their evidence to the review, the Welsh Government said that, the higher the pay award, the more difficult the choices would be on how to find it and other priority ambitions for the Welsh NHS. I am pleased that the UK Conservative Government has not only provided £8.6 billion to Wales in the effort to fight coronavirus, on top of more than £2.1 billion for the 2021-22 financial year, but has announced it will also be investing an extra £1.9 billion into the Welsh NHS over the next three years. In my view, if the Welsh Government wants to pay for further increases, then it can hardly say that it is short of money. I acknowledge how difficult this is for many staff who believe that their contribution should be rewarded.
Deputy Presiding Officer, I feel the same for our social care staff too. In the pandemic, the media and the political narrative largely overlooked the work of those caring for many older people whose lives were coming to an end because of COVID-19, experiencing the trauma in the residential and nursing home sector, where residents were dying at a faster rate, and where those staff members became surrogate family members in those final hours, comforting them at the end. The pandemic exposed how poorly we have recognised the contribution of our social care staff. We must put this right. And whilst I welcome the proposals to address pay as a part of new commissioning arrangements for the social care services, we need to be robust in driving more money towards supporting this crucial part of our health and care sector. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi gweithio gyda nyrsys ar hyd fy oes, ac mae'n iawn ein bod yn cydnabod cyfraniad ein holl weithwyr gofal iechyd ar draws y GIG a gofal cymdeithasol. Gwyddom fod y 18 mis diwethaf wedi bod yn eithriadol o heriol. Fel cymaint o rai eraill yn ein gwasanaethau cyhoeddus, mae'r rheini ar y rheng flaen ym maes gofal wedi bod yn dyst i drasiedi ddynol y pandemig. Mae adroddiad corff adolygu cyflogau'r GIG, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf, yn adroddiad eithriadol o fanwl sy'n seiliedig ar gorff sylweddol o dystiolaeth, cyflwyniadau a dadansoddiadau. Mae'r ddogfen yn cynnwys amryw o bwyntiau a wnaed gan Weinidogion Cymru, a nododd y byddai penderfyniad yn cael ei wneud ynglŷn ag a fyddai unrhyw arian ychwanegol sydd ei angen yn dod o gyllidebau presennol maes o law.
Mae pob un ohonom yn cydnabod y byddai angen i Weinidogion Cymru a fyddai'n gwneud unrhyw godiad pellach i gyflog staff ddod o hyd i'r arian hwnnw o'r cyllidebau presennol, ac yn eu tystiolaeth i'r adolygiad, dywedodd Llywodraeth Cymru, po uchaf y dyfarniad cyflog, yr anoddaf fyddai'r dewisiadau ynglŷn â sut i ddod o hyd iddo a blaenoriaethau eraill i GIG Cymru. Rwy’n falch fod Llywodraeth Geidwadol y DU nid yn unig wedi darparu £8.6 biliwn i Gymru yn yr ymdrech i frwydro yn erbyn y coronafeirws, yn ychwanegol at fwy na £2.1 biliwn ar gyfer blwyddyn ariannol 2021-22, ond eu bod wedi cyhoeddi hefyd y byddant yn buddsoddi £1.9 biliwn ychwanegol yn GIG Cymru dros y tair blynedd nesaf. Yn fy marn i, os yw Llywodraeth Cymru eisiau talu am godiadau pellach, prin y gallant ddweud eu bod yn brin o arian. Rwy'n cydnabod pa mor anodd yw hyn i lawer o staff sy'n credu y dylid gwobrwyo eu cyfraniad.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n teimlo yr un fath am ein staff gofal cymdeithasol hefyd. Yn y pandemig, i raddau helaeth fe anwybyddodd y cyfryngau a'r naratif gwleidyddol waith y rheini sy'n gofalu am lawer o bobl hŷn a oedd yn agosáu at ddiwedd eu bywydau oherwydd COVID-19, gan brofi'r trawma yn y sector cartrefi preswyl a chartrefi nyrsio, lle'r oedd trigolion yn marw ar gyfradd gyflymach, a lle daeth yr aelodau hynny o staff yn aelodau teuluol ar fenthyg yn yr oriau olaf hynny, wrth iddynt eu cysuro ar y diwedd. Datgelodd y pandemig pa mor wael yw ein cydnabyddiaeth o gyfraniad ein staff gofal cymdeithasol. Mae'n rhaid inni unioni hyn. Ac er fy mod yn croesawu'r cynigion i fynd i'r afael â chyflog fel rhan o drefniadau comisiynu newydd ar gyfer y gwasanaethau gofal cymdeithasol, mae angen inni fod yn gadarn wrth lywio mwy o arian tuag at gefnogi'r rhan hanfodol hon o'n sector iechyd a gofal. Diolch yn fawr iawn.
Eisoes, yn y Senedd yma, rydyn ni wedi trafod yr egwyddor o UBI a'r pwysigrwydd o roi urddas i bobl trwy eu bod nhw'n cael incwm digonol i fyw. Y Llywodraeth Lafur, wrth gwrs, ddaru gyflwyno'r isafswm cyflog er mwyn trio rhoi rhyw lefel o sicrwydd ac urddas i'r gweithlu. Mae'r egwyddor sylfaenol, felly, o gael cyflog teg am eich gwaith, gan roi urddas i bobl, wedi hen basio. Ond eto, dyma ni yn 2021 yn gorfod dadlau dros roi cyflogau teg i weithwyr—cyflog sy'n adlewyrchu eu gwaith, eu hymrwymiad a'u gallu, ac, yn wir, cyflog fydd yn denu pobl i yrfa o ofal.
Mae dros hanner gweithlu y gwasanaeth iechyd yn brif gyfranwyr incwm i'w haelwydydd. Mae degau o filoedd o deuluoedd yng Nghymru yn ddibynnol ar gyflogau nyrsys er mwyn medru byw, cadw to uwch eu pennau a bwyd yn eu boliau. Yn fwy syfrdanol fyth, mae un o bob pump o'r gweithlu yn gorfod cael cyflogaeth arall ar ben gweithio i'r gwasanaeth iechyd. Onid yw hyn yn ei hun yn ddigon i ddangos pwysigrwydd cyflogaeth y gwasanaeth iechyd, ac nad yw cyflog bresennol y gweithlu yn ddigonol i nifer o bobl?
Yn ôl ymchwil drylwyr y Royal Society for Arts, Manufactures and Commerce, mae bron i 60 y cant o weithlu y gwasanaeth iechyd yn methu â chael balans teg rhwng bywyd a gwaith, a hynny oherwydd eu bod nhw'n gweithio fwy o oriau nag maen nhw'n cael eu talu amdanyn nhw, ac yn aml yn gweithio sifftiau anghymdeithasol. Yn wir, mae tri chwarter y gweithlu nyrsio yn dweud eu bod nhw'n gweithio goramser, gan arwain at gynnydd mewn lefelau straen ac afiechydon meddwl, ynghyd â phroblemau eraill. Mae hyn, yn ei dro, yn gostus i'r gwasanaeth iechyd. Datgelodd cais rhyddid gwybodaeth i fwrdd iechyd y gogledd cyn y pandemig fod 77,000 o ddiwrnodau staff wedi cael eu colli o ganlyniad i straen, oedd yn gyfwerth â £5.5 miliwn i'r gwasanaeth. Does dim syndod felly fod nifer uchel o bobl yn gadael gweithlu'r gwasanaeth iechyd, ond mae'r pres yno ond yn cael ei roi i'r mannau anghywir. Mae hyn, yn ei dro, yn arwain at ddibyniaeth ar nyrsys asiantaeth a chostau llawer iawn uwch i'r gwasanaeth iechyd—degau o filiynau o bunnoedd y flwyddyn, ac yn cynyddu yn flynyddol.
Bythefnos yn ôl cafwyd dadl yma am y gwasanaeth ambiwlans, a phawb yn gytûn fod y diffyg gwelyau yn yr ysbytai yn rhan greiddiol o'r broblem. Er mwyn diwallu hynny, rhaid wrth gwrs gael rhagor o nyrsys, ac mae'n wybyddus bellach, ers degawd a mwy, am y prinder staff nyrsio. Mae gwaith Anne Marie Rafferty'n dangos yn ddiymwad fod prinder nyrsys yn arwain at gynnydd yng nghyfradd marwolaethau ymhlith cleifion. Mae diffyg nyrsys yn arwain at fwy o ddamweiniau, camgymeriadau a chynnydd mewn heintiau. Ydyn ni'n wirioneddol yn disgwyl diwallu'r anghenion nyrsio heb roi cyflog teg iddyn nhw? A phwy yw'r bobl sydd yn dioddef mwyaf o'r ansicrwydd economaidd yma?
Already, in this Senedd, we have discussed the principle of UBI and the importance of giving dignity to people by giving them an income that they can live on. It was the Labour Government, of course, that introduced the minimum wage in order to give some level of dignity and assurance to the workforce. That fundamental principle of a fair wage for the work that you do, giving people dignity, is way gone. But, here we are, again, in 2021, having to argue for giving fair salaries to workers that reflects their work, their commitment and their ability, and, indeed, a salary that will attract people to a career in care.
Over a half of the NHS workforce are the main wage earners in their households. Tens of thousands of households in Wales are reliant on nurses' wages in order to live, to keep a roof over their heads and food on the table. More shockingly still, one in five of the workforce has to have other employment in addition to working for the NHS. Isn't this alone enough to show the importance of wage levels in the NHS, and that the current salaries aren't sufficient for many people?
According to thorough research by the Royal Society for Arts, Manufactures and Commerce, almost 60 per cent of the NHS workforce can't strike a good work-life balance, because they work more hours than they are paid for, and often work unsociable hours. Indeed, three quarters of the nursing workforce say that they work overtime, leading to an increase in levels of stress and mental health problems, as well as other problems. This, in turn, is costly to the health service. An FOI request to the north Wales health board prior to the pandemic showed that 77,000 staff days had been lost as a result of stress, which amounted to £5.5 million lost to the service. It's no surprise, therefore, that a high level of people are leaving the NHS workforce. The money's there, but it's being put in the wrong places, and this, in turn, leads to a reliance on agency nurses and far higher costs for the health service—tens of millions of pounds per annum, and that's increasing annually.
A fortnight ago, there was a debate here on the ambulance service, and everyone was agreed that the shortage of beds in hospitals was a core part of the problem. In order to resolve that, of course, we need more nurses, and it is well known now, for a decade and more, that there is a shortage in nursing staff. The work of Anne Marie Rafferty shows that, irrefutably, a shortage of nurses leads to an increase in mortality rates among patients. A shortage of nurses leads to more accidents, mistakes and an increase in infections. Do we truly expect to meet the nursing needs without giving nurses a fair wage? And who are the people suffering most from this economic uncertainty?
Bydd yr Aelod yn dod i gasgliad nawr, os gwelwch yn dda.
The Member will have to come to a conclusion, please.
Dwi'n dod i ben rŵan. Menywod, pobl ddu, pobl Asiaidd ac o leiafrifoedd ethnig eraill, sef y rhelyw sydd yn gwneud i fyny y gweithlu nyrsio. Dyma'r un garfan o bobl sydd ar waelod pob tabl anghyfiawnder a thegwch, ac, unwaith eto, dyma'r bobl sy'n dioddef oherwydd y polisi yma i fethu â'u talu nhw'n iawn. Dyma'r bobl sy'n cynnal ein gwasanaethau iechyd ni—hebddyn nhw byddai'r gwasanaeth yn dymchwel. Mae'n rhaid inni ddangos ein diolch nid trwy glapio, ond drwy roi tâl teg iddyn nhw. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
I am coming to a close. It's women and people from black, Asian and minority ethnic communities that make up the most of the nursing workforce, and this is the same cohort of people that is at the bottom of every league in terms of equality and fairness, and these are the people who are suffering because of this policy of not paying them properly. These are the people who support our health service, and without them the service would collapse. We must show our thanks not by clapping, but by giving them a fair salary for their work. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Can I remind Members that when we have a 30-minute debate, it is three-minute contributions? And particularly when your party produces that debate for 30 minutes, please keep to that so that everyone has an opportunity to speak.
A gaf fi atgoffa’r Aelodau, pan ydym yn cael dadl 30 munud, mai tair munud yw'r cyfraniadau? Ac yn enwedig pan fydd eich plaid yn cyflwyno'r ddadl honno am 30 munud, cadwch at hynny fel y gall pawb gael cyfle i siarad.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Plaid Cymru for choosing this topic for debate today, because it allows me to reiterate the view of the Welsh Government on this important topic. Now, the last 18 months have been relentless. The pandemic continues to have a significant impact on patients and staff, and I would today like to pay tribute and ask Members to recognise the incredible physical and emotional demands faced by our workforce as a result of trying to keep us all safe.
Now, in order to determine increases in pay, an independent pay review process was established. Governments, trade unions and employers submit evidence to the pay review body for them to consider before making their recommendations. The Welsh Government truly values their independence, which was made clear this year after the UK Tory Government, in submitting their evidence, imposed an arbitrary cap of 1 per cent on what they said they would pay NHS workers. The pay review body made their independent assessment and recommended a 3 per cent uplift for this year. The pay review body recommendation of 3 per cent was met here in Wales from existing health department Welsh Government funding. No additional consequential or money was given from the Tory UK Government to fund NHS pay.
I fully support the need for fair and affordable pay for NHS workers, but, unfortunately, I'm unable to do this without additional funding from the Tory UK Government, because to increase the basic rate of pay—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am ddewis y pwnc hwn i'w drafod heddiw, gan ei fod yn caniatáu imi ailadrodd barn Llywodraeth Cymru ar y pwnc pwysig hwn. Nawr, mae'r 18 mis diwethaf wedi bod yn ddidrugaredd. Mae'r pandemig yn parhau i effeithio'n sylweddol ar gleifion a staff, a hoffwn dalu teyrnged heddiw a gofyn i'r Aelodau gydnabod y galwadau corfforol ac emosiynol anhygoel a wynebwyd gan ein gweithlu o ganlyniad i geisio ein cadw ni oll yn ddiogel.
Nawr, er mwyn pennu codiadau cyflog, sefydlwyd proses adolygu cyflogau annibynnol. Mae llywodraethau, undebau llafur a chyflogwyr yn cyflwyno tystiolaeth i'r corff adolygu cyflogau er mwyn iddynt ei hystyried cyn gwneud eu hargymhellion. Mae Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi eu hannibyniaeth yn fawr, a gwnaed hynny'n glir eleni ar ôl i Lywodraeth Dorïaidd y DU, wrth gyflwyno eu tystiolaeth, orfodi cap mympwyol o 1 y cant ar yr hyn y dywedasant y byddent yn ei dalu i weithwyr y GIG. Cynhaliodd y corff adolygu cyflogau eu hasesiad annibynnol, ac argymell codiad o 3 y cant ar gyfer eleni. Ariannwyd argymhelliad y corff adolygu cyflogau o 3 y cant yma yng Nghymru o gyllid presennol adran iechyd Llywodraeth Cymru. Ni roddwyd unrhyw arian neu gyllid canlyniadol ychwanegol gan Lywodraeth Dorïaidd y DU tuag at ariannu cyflogau'r GIG.
Rwy’n llwyr gefnogi’r angen am gyflog teg a fforddiadwy i weithwyr y GIG, ond yn anffodus, ni allaf wneud hyn heb gyllid ychwanegol gan Lywodraeth Dorïaidd y DU, oherwydd, er mwyn cynyddu cyfradd cyflog sylfaenol—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will.
Gwnaf.
Thank you, I'm very grateful for that. Do you acknowledge that, as a result of the current settlement with the UK Government, Wales receives around £1.20 for every £1 for the devolved health service? That gives you the capacity, if you wanted to, to give another 20 per cent on top of what you're currently paying members of staff. Do you accept—[Interruption.] Do you accept that that is the—[Interruption.] Do you accept—[Interruption.] I can hear the heckling. I can see the First Minister smiling. He's the guy that struck the deal with the Treasury in order to get that compensation. That is the case, they are the facts, do you accept that you do have more resources than the UK Government to pay your staff?
Diolch, rwy'n ddiolchgar iawn am hynny. A ydych yn cydnabod, o ganlyniad i'r setliad presennol gyda Llywodraeth y DU, fod Cymru'n derbyn oddeutu £1.20 am bob £1 ar gyfer y gwasanaeth iechyd datganoledig? Mae hynny'n eich galluogi, pe baech yn dymuno gwneud hynny, i roi 20 y cant yn ychwanegol at yr hyn a dalwch i aelodau staff ar hyn o bryd. A ydych yn derbyn—[Torri ar draws.] A ydych yn derbyn mai dyna'r—[Torri ar draws.] A ydych yn derbyn—[Torri ar draws.] Gallaf glywed yr heclo. Gallaf weld y Prif Weinidog yn gwenu. Ef yw'r un a darodd fargen gyda’r Trysorlys i gael yr iawndal hwnnw. Dyna'r gwir, dyna'r ffeithiau, a ydych yn derbyn bod gennych fwy o adnoddau na Llywodraeth y DU i dalu eich staff?
I absolutely don't. What I do know is that people in the NHS who have been working hard throughout this pandemic deserve their 3 per cent pay award and it should have come from the UK Government. Instead, what we've had to do is to find that money from within the budgets we had here already. That effectively means that we've had to cut other areas because we wanted to make sure that we rewarded these people who have been working so hard throughout this pandemic. And I'll tell you how much it would cost. For us to find 1 per cent, it'll cost us £50 million a year. To go further than 3 per cent is going to be incredibly difficult. And unfortunately, unlike Plaid Cymru, we don't have a magic money tree to address that issue, and it would be very interesting to hear from Plaid Cymru exactly what they would cut in order to find that additional funding that they say they would pay, because it's got to come from the NHS budget. So, what would you cut? You have to be serious about politics. You are not serious. It's about the language of priorities. That's what Aneurin Bevan talked about. We know about that. We make those tough decisions, you never do. Tell us what you would cut instead. You are not doing that.
I understand, definitely, the strength of feeling from staff and their trade unions. We continue to meet regularly with trade union representatives from the majority of NHS unions. And yes, I'll be meeting them again tomorrow. And they, and we, agree that despite these really difficult circumstances, our social partnership approach provides the best possible mechanism for finding the best possible solution. And they continue to push really hard on behalf of their members for additional benefits and enhancements to supplement the 3 per cent pay offer for our hard-working and committed NHS staff.
And whilst I am committed to fair pay for NHS Wales, social care workers have also provided a significant contribution to keeping us safe during the pandemic, and we're desperate to recruit more people to this valuable service, which will take the pressure off NHS staff. And unlike NHS Wales staff, many social care workers are paid below the real living wage, and their pay must also be a priority.
I won't take any lessons from the Tories on this subject. They have not given us the additional funding that we should have had. The talks continue. They're tough, they're robust, and we'll continue to work with our partners to reach a fair outcome for all. And of course, we all want to avoid an industrial dispute. NHS workers absolutely deserve to be recognised for their work at this most challenging time, and we'll do our very best to meet their aspirations within the means that are available to us.
Ddim o gwbl. Yr hyn rwy'n ei wybod yw bod pobl yn y GIG sydd wedi bod yn gweithio'n galed drwy gydol y pandemig hwn yn haeddu eu dyfarniad cyflog o 3 y cant, a dylai fod wedi dod gan Lywodraeth y DU. Yn lle hynny, rydym wedi gorfod dod o hyd i'r arian o'r cyllidebau a oedd gennym yma eisoes. Golyga hynny ein bod i bob pwrpas wedi gorfod gwneud toriadau mewn meysydd eraill gan ein bod am sicrhau ein bod yn gwobrwyo'r bobl hyn sydd wedi bod yn gweithio mor galed drwy gydol y pandemig. Ac fe ddywedaf wrthych faint y byddai'n ei gostio. Er mwyn inni ddod o hyd i 1 y cant, bydd yn costio £50 miliwn y flwyddyn i ni. Bydd mynd ymhellach na 3 y cant yn eithriadol o anodd. Ac yn anffodus, yn wahanol i Blaid Cymru, nid oes gennym goeden arian hud i fynd i’r afael â hynny, a byddai’n ddiddorol iawn clywed gan Blaid Cymru beth yn union y byddent yn ei dorri er mwyn dod o hyd i’r cyllid ychwanegol y dywedant y byddent yn ei dalu, gan fod yn rhaid iddo ddod o gyllideb y GIG. Felly, beth y byddech chi'n ei dorri? Mae'n rhaid ichi fod o ddifrif ynglŷn â gwleidyddiaeth. Nid ydych o ddifrif. Mae a wnelo hyn ag iaith blaenoriaethau. Dyna y siaradai Aneurin Bevan amdano. Rydym yn gwybod am hynny. Rydym yn gwneud y penderfyniadau anodd hynny, nid ydych chi byth yn eu gwneud. Dywedwch wrthym beth y byddech chi'n ei dorri yn ei le. Nid ydych yn gwneud hynny.
Rwy'n sicr yn deall cryfder teimladau staff a'u hundebau llafur. Rydym yn parhau i gyfarfod yn rheolaidd â chynrychiolwyr undebau llafur o'r rhan fwyaf o undebau'r GIG. A byddaf yn eu cyfarfod eto yfory. Ac maent hwy, a ninnau, yn cytuno, er gwaethaf yr amgylchiadau anodd iawn hyn, fod ein dull partneriaeth gymdeithasol yn darparu'r mecanwaith gorau posibl ar gyfer dod o hyd i'r ateb gorau posibl. Ac maent yn parhau i wthio’n galed iawn ar ran eu haelodau am fuddion ac ychwanegiadau i ategu'r cynnig o 3 y cant i staff gweithgar ac ymroddedig ein GIG.
Ac er fy mod wedi ymrwymo i gyflog teg i GIG Cymru, mae gweithwyr gofal cymdeithasol hefyd wedi cyfrannu'n sylweddol tuag at ein cadw'n ddiogel yn ystod y pandemig, ac rydym yn ysu am recriwtio mwy o bobl i'r gwasanaeth gwerthfawr hwn, a fydd yn tynnu'r pwysau oddi ar staff y GIG. Ac yn wahanol i staff GIG Cymru, telir cyflogau is na'r cyflog byw gwirioneddol i lawer o weithwyr gofal cymdeithasol, ac mae'n rhaid i'w cyflog hwythau fod yn flaenoriaeth hefyd.
Nid wyf am wrando ar unrhyw wersi gan y Torïaid ar y pwnc hwn. Nid ydynt wedi rhoi’r cyllid ychwanegol y dylem fod wedi’i gael i ni. Mae'r sgyrsiau'n parhau. Maent yn anodd, maent yn drylwyr, a byddwn yn parhau i weithio gyda'n partneriaid i sicrhau canlyniad teg i bawb. Ac wrth gwrs, mae pob un ohonom yn awyddus i osgoi anghydfod diwydiannol. Yn sicr, mae gweithwyr y GIG yn haeddu cael eu cydnabod am eu gwaith ar yr adeg hynod heriol hon, a byddwn yn gwneud ein gorau glas i roi'r hyn y maent ei eisiau o fewn yr hyn sydd ar gael i ni.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Thanks for all your contributions, starting with Russell George starting in a measured way, paying tribute to our health workers. But the issue here is this isn't about showing commitment, warm words towards the workforce; this is about paying them properly. And I will stand shoulder by shoulder with the health Minister in criticising UK Government for its actions in terms of its unwillingness to invest in public services through the Welsh settlement. And frankly a schoolboy contribution from Darren Millar in suggesting that, somehow, additional money coming to Wales through the Barnett formula was available to spend. Has he not heard of needs—needs in Wales entrenched by the actions of his Conservative Government?
Diolch am eich holl gyfraniadau, gan ddechrau gyda Russell George, a agorodd mewn ffordd bwyllog, drwy dalu teyrnged i'n gweithwyr iechyd. Ond nid yw hyn yn ymwneud â dangos ymrwymiad, geiriau caredig am y gweithlu; mae'n ymwneud â'u talu'n briodol. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r Gweinidog iechyd pan feirniadodd Lywodraeth y DU am ei gweithredoedd mewn perthynas â'i hamharodrwydd i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus drwy'r setliad i Gymru. A dweud y gwir, roedd cyfraniad Darren Millar yn un y gallai bachgen ysgol fod wedi'i wneud pan awgrymodd, rywsut, fod arian ychwanegol yn dod i Gymru drwy fformiwla Barnett ar gael i'w wario. Onid yw wedi clywed am anghenion—anghenion yng Nghymru sydd wedi'u dyfnhau gan weithredoedd ei Lywodraeth Geidwadol ef?
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Of course.
Wrth gwrs.
Thank you. It's been acknowledged by the Welsh Government that not every part of the £1.20 for every £1 that comes is actually spent on the health service. The health service does not receive in Wales the £1.20 for every £1 that is spent, therefore there is capacity within the Welsh Government's budget to invest in our NHS and to reward, if the Welsh Government was so minded, the NHS staff differently.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod nad yw pob rhan o'r £1.20 am bob £1 a ddaw yn cael ei wario ar y gwasanaeth iechyd. Nid yw'r gwasanaeth iechyd yn derbyn y £1.20 yng Nghymru am bob £1 a werir, felly mae capasiti o fewn cyllideb Llywodraeth Cymru i fuddsoddi yn ein GIG ac i dalu staff y GIG yn wahanol, pe bai Llywodraeth Cymru yn dymuno gwneud hynny.
But your argument is to knock Wales and it's to knock devolution, so we cannot take it seriously in this context.
The Minister told us that Plaid Cymru should be prioritising. The privilege of being in Government is being able to budget to prioritise, is it not? And surely now, investing in our most prized asset, our workforce in health and care, has to be a real priority. The Minister invited us all to pay tribute to health and care workers; this is about a fair pay tribute. And thanks to our workforce for their work, but now they need a fair pay deal.
Ond eich dadl chi yw lladd ar Gymru a lladd ar ddatganoli, felly ni allwn fod o ddifrif yn ei chylch yn y cyd-destun hwn.
Dywedodd y Gweinidog wrthym y dylai Plaid Cymru flaenoriaethu. Y fraint o fod yn Llywodraeth yw'r gallu i gyllidebu i flaenoriaethu, onid e? Ac yn sicr, mae'n rhaid i fuddsoddi yn ein hased mwyaf gwerthfawr, ein gweithlu iechyd a gofal, fod yn flaenoriaeth go iawn. Gwahoddodd y Gweinidog bob un ohonom i dalu teyrnged i weithwyr iechyd a gofal; mae hyn yn ymwneud â thalu teyrnged drwy gyflog teg. A diolch i'n gweithlu am eu gwaith, ond yn awr, maent angen cytundeb cyflog teg.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. Therefore I will defer voting on the motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Eitem 11, dadl Plaid Cymru, pwysau gaeaf y gwasanaeth iechyd gwladol. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i wneud y cynnig.
Item 11 is a Plaid Cymru debate on national health service winter pressures, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM7792 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi cynllun gaeaf i fynd i'r afael â'r pwysau y mae'r GIG yn ei wynebu yn ystod misoedd y gaeaf.
Motion NDM7792 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
Calls on the Welsh Government to publish a winter plan to tackle the pressures faced by the NHS during the winter months.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Mae hon yn ddadl sydd wedi cael ei hysgogi gan dreigl amser, treigl amser efo problemau yn dwysáu o fewn ein gwasanaethau iechyd a gofal ni. Y gaeaf yn nesáu, yn wir y teimlad bod pwysau'r gaeaf yma yn barod, ac eto ein bod ni heb weld cynllun gan y Llywodraeth ar gyfer y gaeaf eleni. Fe lwyddon nhw i'w gyhoeddi fo yn amserol iawn erbyn canol Medi y llynedd a hynny wedi'r misoedd hynod, hynod heriol yna adeg y pandemig. Y gwir amdani ydy bod cleifion angen yr hyder bod cynllun mewn lle a bod staff angen gwybod bod y camau mewn lle i o leiaf drio tynnu'r pwysau oddi arnyn nhw dros y gaeaf. Does dim ots faint o weithiau rydyn ni'n talu teyrnged i staff, rydyn ni'n dweud y geiriau unwaith eto: a hynny am eu hymroddiad a'u haberth, a'u gwaith drwy'r cyfnod diweddar, dydy geiriau ddim yn gwneud y tro, rywsut.
Dwi'n gwybod mai cefnogaeth mae staff yn chwilio amdano fo. Ers i ni gyflwyno'r cynnig yma, dwi yn falch bod y Llywodraeth wedi dweud bod y cynllun ar ei ffordd. Byddan nhw'n cyhoeddi cynllun y gaeaf ar 18 Hydref. Mi fyddwn ni'n disgwyl bron i bythefnos arall, ac mae yna, dwi'n gwybod, wir benbleth a siom ei bod hi wedi cymryd cyhyd, ond beth allwn ni wneud rŵan, wrth gwrs, efo pythefnos ar ôl, ydy trio dylanwadu ar y cynllun hwnnw, a beth rydyn ni eisiau ei wneud ydy amlinellu rhai o'r meysydd yna y mae rhanddeiliaid wedi dweud wrthym ni y maen nhw am eu gweld yn flaenoriaethau. Rydym ni wedi crynhoi'r mewnbwn hwnnw gan wahanol fudiadau a sefydliadau ar draws iechyd a gofal mewn i bump o feysydd rydyn ni'n credu sydd yn gwbl allweddol i'w cael yn iawn yn y cynllun y gaeaf yma, a dwi'n ddiolchgar iawn i'r rheini sydd wedi cyfrannu at y gwaith yma.
Mae'r rhaglen bum pwynt sydd gennym ni yn dilyn, mewn difrif, siwrnai y claf drwy wasanaethau gofal, achos mae'n rhaid edrych ar y system gyfan. Yn gyntaf, mae eisiau canolbwyntio ar yr ataliol—dwi'n gobeithio y byddai'r Gweinidog yn cytuno efo hynny—a hefyd arwyddo pobl i'r llefydd iawn i dderbyn gofal. Mae pethau mor syml â rhaglenni grutio palmentydd yn gallu bod yn werthfawr o ran atal damweiniau, hyd yn oed; mae sicrhau bod pobl yn gynnes yn eu cartrefi yn bwysig er mwyn atal llawer o broblemau iechyd. Ac, wrth gwrs, pan fydd pobl yn mynd yn sâl, fel sydd yn anochel i lawer, mae eisiau gwneud yn siŵr bod y negeseuon ar sut i gael mynediad i wasanaethau yn hollol glir, yn annog pobl i beidio â galw ambiwlans neu fynd i uned achos brys oni bai bod gwir angen gwneud hynny, er enghraifft, a sicrhau bod y ffyrdd amgen o gael gofal yn cael eu cefnogi'n iawn.
Mae'r ail bennawd gennym ni yn ymwneud â'r mynediad cyntaf un yna i ofal iechyd drwy ofal sylfaenol. Mae'n rhaid dod o hyd i ffyrdd o ryddhau amser staff iechyd i weld cleifion. Ymhlith y camau angenrheidiol yn fanna y mae cyflymu'r symudiadau at gyflwyno technoleg newydd—dadl yr ydym ni wedi'i chael yn y fan hon yn ddiweddar—yn cynnwys e-ragnodi, wrth gwrs. Mi all hyd yn oed mesurau fel dod â rhagor o staff, yn cynnwys meddygon teulu, yn ôl o ymddeoliad dros gyfnod y gaeaf fod yn rhywbeth y gellid gwneud gwaith brys arno fo. Ac mae sicrhau hefyd, dwi'n meddwl, mynediad i bobl hŷn at ofal sylfaenol yn allweddol, a dwi'n cyfeirio'r Gweinidog at adroddiad newydd gan Sefydliad Bevan mewn cydweithrediad efo Cynghrair Henoed Cymru, 'Mynediad pobl hŷn i wasanaethau meddyg teulu'. Mae'n ddogfen ymchwil bwysig iawn, dwi'n credu.
Yn drydydd, cryfhau gwaith diagnostig a chyfeirio. Mae rhaid gweld parhad, er enghraifft, gwasanaethau sgrinio drwy'r gaeaf. Mae yna risg go iawn y gall cyfraddau goroesi canser lithro'n ôl am y tro cyntaf ers degawdau, ac mae'r gaeaf heb os yn hynny o beth yn creu sialensiau ychwanegol. Mae'n rhaid sicrhau bod gwasanaethau canser yn cael eu gwarchod y gaeaf yma, bod cleifion yn derbyn diagnosis a thriniaeth brydlon, ac wrth gwrs mae angen rhoi hyn yn y cyd-destun ehangach mwy hirdymor, yr angen am gynllun canser cenedlaethol. Mae materion y gweithlu yn gyffredinol yn faterion mwy hirdymor hefyd, ond mae eisiau rhywsut gallu blaenoriaethu'r elfen yna o gryfhau gweithlu sydd angen sylw rŵan, yn syth, y gaeaf yma.
Y bedwaredd thema, yr her o gynyddu capasiti: dwi'n edrych ymlaen i glywed datganiad y Llywodraeth wythnos i ddydd Llun, a dwi'n gobeithio y bydd ymrwymiad i greu hybs COVID-lite cadarn yn rhan o hynny.
Ac, yn olaf, mae trefniadau'r gaeaf yma o ran sicrhau llif cleifion drwy'r system iechyd ac ymlaen i ofal cymdeithasol yn bwysicach nag erioed. Mi glywn ni fwy am hynny gan fy nghyd-Aelod i yn y man. Rydyn ni wedi clywed am brofiadau pobl efo'r gwasanaeth ambiwlans, er enghraifft. Mewn un llythyr y cefais i yr wythnos yma, roedd rhywun wedi aros bron 24 awr am ambiwlans. Llif cleifion drwy'r system ydy'r broblem yn y fan honno. Rydyn ni i gyd wedi clywed profiadau tebyg.
Does yna ddim cuddio'r her o'n blaenau ni y gaeaf yma. Mi fydd angen adnoddau sylweddol, ond mi fydd angen arloesedd syniadau hefyd. Felly, dwi'n edrych ymlaen at glywed y cyfraniadau y prynhawn yma.
This is a debate that has been inspired by the passage of time, the passage of time with problems intensifying within our health and care services. With winter approaching, indeed the feeling that winter pressures are here already, and yet we haven't seen a plan from the Welsh Government for the winter this year. They managed to publish it in September of last year, in a very timely way, after the exceptionally challenging months during the pandemic. The truth is that patients need the confidence that a plan is in place and the staff need to know that steps are in place to at least try to shoulder some of the pressures on their behalf over the winter. No matter how often we pay tributes to the staff, I will say the words once again: for their commitment, their sacrifice, and their work over the past period, words aren't enough.
I know that staff need support. Since we introduced this motion, I'm pleased that the Government have said that the plan is on the way. They will publish their winter plan on 18 October. We will be waiting almost another fortnight, and I know that there is confusion and disappointment that it has taken so long, but what we can do now, with a fortnight left to go, is we can try to influence that plan, and what we want to do is try to outline some of those areas that stakeholders have told us that they want to see as priorities. We've summarised that input from different organisations and bodies across health and care into five areas that we believe are entirely vital to get right in the winter plan, and I'm very grateful to those who have contributed to this work.
This five-point programme that we have follows the journey of the patient through health and care services, because we need to look at the entire system. First of all, we need to focus on the preventative measures—I hope that the Minister would agree with that—and signposting people to the right places to receive care. Things as simple as pavement gritting programmes can be very valuable in preventing accidents, even; ensuring that people are warm in their homes is important to prevent many health problems. Of course when people do become poorly, as is inevitable for many, we need to ensure that the messages on how to access services are entirely clear, encouraging people not to call an ambulance or go to an A&E department unless they genuinely need to do so, for example, and ensuring that the alternative methods of receiving care are supported correctly.
The second point is to do with that first point of access to health care through primary care. We have to find ways of releasing the time of health and care staff to see patients. Amongst the key steps there is accelerating the shift towards the introduction of new technology—a debate that we've had here recently—including e-prescribing and so on. Measures could include bringing additional staff such as GPs in from retirement over the winter; that could be something that could be considered as a matter of urgency. I also think that ensuring access for older people to primary care is vital, and I do refer the Minister to the new report by the Bevan Foundation in collaboration with Age Alliance Wales, 'Access to GP services by older people'. That's a very important document.
The third point is to strengthen diagnostic and referral work. We need to see a continuation, for example, of screening programmes through the winter. There is a genuine risk that cancer survival rates could slip back for the first time in decades, and the winter without doubt does cause additional challenges in that regard. We do need to ensure that cancer services are safeguarded this winter, that patients receive prompt diagnosis and treatment, and this needs to be put in the wider longer term context, namely the need for a national cancer plan. Workforce issues in general are more long-term issues too, but we need to somehow prioritise that element of strengthening the workforce that needs attention now, straight away, in this winter time.
The fourth theme, the challenge of increasing capacity: I look forward to hearing the Government's statement a week on Monday, and I hope that there will be a commitment to create robust COVID-lite hubs as part of that.
And finally, this winter's arrangements in terms of ensuring patient flow through the health system and on to social care are more important than ever before. We'll be hearing more about that from my fellow Member in a moment. We have heard about people's experiences with the ambulance service, for example. In one letter that I received this week, somebody waited almost 24 hours for an ambulance. The flow of people through the system is the problem in that regard, and we've all heard of similar experiences.
We can't hide from the challenge this winter. We'll need significant resources, but we will need innovative ideas too. So, I look forward to hearing the contributions this afternoon.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan, i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.
I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan, to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi cynllun y gaeaf ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn yr wythnos sy'n dechrau ar 18 Hydref 2021.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
Notes that the Welsh Government will publish a health and social care winter plan in the week commencing 18 October 2021.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Can I thank Plaid Cymru for bringing forward this second important debate this afternoon? As Welsh Conservatives, we wholeheartedly support Plaid's motion, so we'll be supporting that today. Of course, we as Welsh Conservatives have been calling for a winter pressure plan for some considerable time, so there's no doubt that it's absolutely vital to get that plan to show this Parliament, to show the people of Wales and healthcare professionals, the Minister's direction to our health boards, at a time when we know that staffing is over-stretched and when infection control and prevention become more difficult to contain.
Tragically, last winter we saw people die because of ward-to-ward transmission of COVID-19 in places that should be safe and secure for patients, so we can't afford to allow this to happen again, as it did last year. We know that waiting lists are still very high: one in four are still waiting for over a year for treatment and, in comparison, in England that figure is one in 16. So, Welsh patients who have been waiting for more than a year cannot afford to wait any longer for essential treatment, because we know the reasons for that.
Like Rhun did in his opening, I welcome, of course, the Government announcing that they will publish their plan on 18 October. What I would say is that this is a month later than it was published by the Minister's predecessor last year, in 2020, and of course the plan comes after that sustained pressure from opposition parties over the last few weeks as well.
Now, as part of that plan, we need to see action, I think, in a number of areas. We need an update to this Welsh Parliament on the Minister's progress on the plans local health boards have submitted on COVID-lite hubs; we need an update to this Welsh Parliament on creating community diagnosis centres, so that those with potential cancer and other conditions can be found quickly; we need an update to this Senedd as part of that plan on the progress of the COVID booster and flu programme, and how this will be implemented throughout the autumn and winter; we need an update on how hospitals are planning for enhanced infection control and prevention throughout the winter period; and we need an update to this Welsh Parliament on plans for emergency care this winter, of course, as well.
NHS staff, hospital patients and Welsh patients in general need, I think, reassurance that the Welsh Government have a plan to keep them safe this winter, so as Welsh Conservatives we'll be supporting this motion today. Diolch, Dirprwy Lywydd.
A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ail ddadl bwysig hon y prynhawn yma? Fel Ceidwadwyr Cymreig, rydym yn llwyr gefnogi cynnig Plaid Cymru, felly byddwn yn cefnogi hwnnw heddiw. Wrth gwrs, rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw am gynllun pwysau gaeaf ers cryn dipyn o amser, felly nid oes amheuaeth nad yw'n gwbl hanfodol cael y cynllun hwnnw i ddangos i'r Senedd hon, i ddangos i bobl Cymru a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, beth yw cyfarwyddyd y Gweinidog i'n byrddau iechyd ar adeg pan wyddom nad oes digon o staff ar gael a phan fydd rheoli ac atal heintiau'n mynd yn anos.
Yn drasig, y gaeaf diwethaf gwelsom bobl yn marw oherwydd trosglwyddiad COVID-19 o un ward i'r llall mewn mannau a ddylai fod yn ddiogel i gleifion, felly ni allwn fforddio caniatáu i hyn ddigwydd eto fel y gwnaeth y llynedd. Gwyddom fod rhestrau aros yn dal i fod yn hir iawn: mae un o bob pedwar yn dal i aros dros flwyddyn am driniaeth ac mewn cymhariaeth, yn Lloegr mae'r ffigur hwnnw'n un o bob 16. Felly, ni all cleifion Cymru sydd wedi bod yn aros dros flwyddyn fforddio aros yn hirach am driniaeth hanfodol, oherwydd gwyddom y rhesymau am hynny.
Fel y gwnaeth Rhun wrth agor, rwy'n croesawu datganiad y Llywodraeth y byddant yn cyhoeddi eu cynllun ar 18 Hydref. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw bod hynny fis yn ddiweddarach nag y'i cyhoeddwyd gan ragflaenydd y Gweinidog y llynedd, yn 2020, ac wrth gwrs daw'r cynllun ar ôl pwysau parhaus gan y gwrthbleidiau dros yr wythnosau diwethaf hefyd.
Nawr, fel rhan o'r cynllun hwnnw, mae angen inni weld gweithredu'n digwydd mewn nifer o feysydd. Mae arnom angen y wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd hon yng Nghymru am y cynnydd y mae'r Gweinidog yn ei wneud ar y cynlluniau a gyflwynwyd gan fyrddau iechyd lleol ar gyfer hybiau rhydd o COVID; mae arnom angen diweddariad i'r Senedd hon yng Nghymru ar greu canolfannau diagnosis cymunedol, fel y gellir dod o hyd i'r rhai a allai fod â chanser neu gyflyrau eraill yn gyflym; mae arnom angen diweddariad i'r Senedd hon fel rhan o'r cynllun hwnnw ar gynnydd rhaglen brechiad atgyfnerthu COVID a ffliw, a sut y caiff hyn ei weithredu drwy gydol yr hydref a'r gaeaf; mae arnom angen y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae ysbytai'n cynllunio ar gyfer rheoli ac atal heintiau'n well drwy gydol cyfnod y gaeaf; hefyd, wrth gwrs, mae angen inni gael y wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am gynlluniau ar gyfer gofal brys y gaeaf hwn.
Credaf fod staff y GIG, cleifion ysbyty a chleifion Cymru yn gyffredinol angen sicrwydd fod gan Lywodraeth Cymru gynllun i'w cadw'n ddiogel y gaeaf hwn, felly fel Ceidwadwyr Cymreig byddwn yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
I guess we're all familiar with the usual winter pressures that come with the flu season, and the general strain on health during the winter, and the impact that has on our GP surgeries and our hospitals. This time around, of course, with COVID and the backlog of treatments that have built up, those pressures are likely to be even greater than usual.
For me, as a representative of Newport East at the moment, Dirprwy Lywydd, what I'm getting in my postbag is a lot of concern about access to GP services, around basics like the telephone system and being able to access those face-to-face appointments when appropriate. Some of the problems obviously predated the pandemic, but they've certainly got worse, and I think the community health council, for example, have evidenced that in their work.
It's a basic problem, really, of people ringing continually and not being able to get through on the telephone within the designated period during which they can book an appointment that day. When they get through, it's too late to book an appointment that day and they're told to ring tomorrow, and then they go through the same experience again and, obviously, despair of ever getting the face-to-face appointment that they want. Of course, I do think that leads to extra pressure on A&E unscheduled care at the hospitals, because some people will then go to the A&E when they shouldn't. There are further problems there in terms of discharging from the hospitals around available staff for homecare and care homes.
There's such a cocktail of problems at the moment, which, to some extent, existed before the pandemic, but it has certainly worsened as a result of COVID-19. I'm wondering, really, what the Minister can say today in terms of Welsh Government action on this. To what extent is there an assessment of these problems, working with the local health boards, to understand which GP services are having particular problems, for example, with their telephone systems, what upgrading is taking place of those telephone systems to deal with the problems, which GP surgeries are having particular problems with providing the necessary flexibility around face-to-face appointments, and what is being done to address that? And how is the Welsh Government working with the community health council to understand the evidence and the experience that people are having?
There is a need for flexibility, Dirprwy Lywydd, I know. Some people actually want to use the new technologies to access services, but there are some that want those face-to-face services, and, when they're appropriate, obviously they need to be delivered. So, I would be grateful for some responses from the Welsh Government to those particular issues.
Rwy'n dyfalu ein bod i gyd yn gyfarwydd â phwysau arferol y gaeaf sy'n dod gyda thymor y ffliw, a'r straen cyffredinol ar iechyd yn ystod y gaeaf, a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar ein meddygfeydd a'n hysbytai. Y tro hwn, wrth gwrs, gyda COVID a'r ôl-groniad cynyddol o driniaethau, mae'r pwysau'n debygol o fod hyd yn oed yn fwy nag arfer.
I mi, fel cynrychiolydd Dwyrain Casnewydd, Ddirprwy Lywydd, yr hyn a welaf yn awr yn fy mag post yw llawer o bryder ynghylch mynediad at wasanaethau meddygon teulu, ynghylch pethau sylfaenol fel y system ffôn a gallu cael apwyntiadau wyneb yn wyneb pan fo'n briodol. Mae'n amlwg fod rhai o'r problemau'n rhagflaenu'r pandemig, ond maent yn sicr wedi gwaethygu, a chredaf fod y cyngor iechyd cymuned, er enghraifft, wedi dangos tystiolaeth o hynny yn eu gwaith.
Mae'n broblem sylfaenol, gyda phobl yn ffonio'n barhaus ac yn methu mynd drwodd ar y ffôn o fewn y cyfnod dynodedig pan gânt drefnu apwyntiad y diwrnod hwnnw. Pan lwyddant i fynd drwodd, mae'n rhy hwyr i drefnu apwyntiad y diwrnod hwnnw a dywedir wrthynt am ffonio yfory, ac yna byddant yn mynd drwy'r un profiad eto, ac yn amlwg, maent yn anobeithio ynglŷn â chael yr apwyntiad wyneb yn wyneb y maent am ei gael. Wrth gwrs, credaf fod hynny'n arwain at bwysau ychwanegol ar ofal heb ei drefnu adrannau damweiniau ac achosion brys mewn ysbytai, oherwydd bydd rhai pobl yn mynd i'r adran damweiniau ac achosion brys wedyn pan na ddylent wneud hynny. Ceir problemau pellach yno gyda rhyddhau o'r ysbytai ac argaeledd staff gofal cartref a chartrefi gofal.
Mae'r fath goctel o broblemau'n bodoli ar hyn o bryd, ac i ryw raddau, roedd yn bodoli cyn y pandemig, ond mae'n sicr wedi gwaethygu o ganlyniad i COVID-19. Tybed beth y gall y Gweinidog ei ddweud heddiw am weithredu gan Lywodraeth Cymru ar hyn. I ba raddau y ceir asesiad o'r problemau hyn, gan weithio gyda'r byrddau iechyd lleol, i ddeall pa wasanaethau meddygon teulu sy'n cael problemau penodol, er enghraifft, gyda'u systemau ffôn, pa uwchraddio sy'n digwydd i'r systemau ffôn hynny er mwyn datrys y problemau, pa feddygfeydd meddygon teulu sy'n cael problemau penodol gyda darparu'r hyblygrwydd angenrheidiol mewn perthynas ag apwyntiadau wyneb yn wyneb, a beth sy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â hynny? A sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r cyngor iechyd cymuned i ddeall y dystiolaeth a phrofiadau pobl?
Rwy'n gwybod bod angen hyblygrwydd, Ddirprwy Lywydd. Mae rhai pobl eisiau defnyddio'r technolegau newydd i gyrchu gwasanaethau, ond mae rhai eisiau gwasanaethau wyneb yn wyneb, a phan fyddant yn briodol, mae'n amlwg fod angen eu darparu. Felly, byddwn yn ddiolchgar am rai ymatebion gan Lywodraeth Cymru i'r materion penodol hynny.
Mae pobl hŷn yn rhan fawr a phwysig o'm portffolio i ar gyfer Plaid Cymru. Yn ystod yr wythnos diwethaf, ces i gyfle i wneud webinar gyda'r comisiynydd pobl hŷn. Roedd yn sesiwn ar-lein a lansiodd adroddiad cyflwr y genedl gan y comisiynydd. Un o'r prif bwyntiau oedd yn cael ei wneud yn ystod y webinar oedd y dirywiad sylweddol yn iechyd corfforol a meddyliol pobl hŷn oherwydd y pandemig. Canfu'r adroddiad hefyd bod pobl hŷn wedi ei chael hi'n anodd cael gafael ar wasanaethau yn y gymuned, yn enwedig gwasanaethau iechyd a gofal, dros y 18 mis diwethaf.
Roedd un ystadegyn yn yr adroddiad yn amlwg iawn i mi, sef bod llai na chwarter o bobl hŷn yn ei chael hi'n hawdd cael gafael ar wasanaethau iechyd ar-lein. O ystyried ein bod ni'n byw fwyfwy mewn oes ddigidol gyda llawer o wasanaethau a oedd unwaith yn wasanaethau wyneb yn wyneb yn mynd ar-lein, mae hyn yn golygu bod pobl hŷn yn cael eu hamddifadu fwyfwy a'u gwthio i ymylon cymdeithas. Dydyn ni'n methu â gadael i hyn barhau, a hoffwn glywed sut mae'r Llywodraeth hon yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem gynyddol yma.
Older people are a large and important part of my portfolio for Plaid Cymru. During the past week, I've had an opportunity to have a webinar with the older people's commissioner. It was an online session that launched the state of the nation report produced by the commissioner. One of the main points made during the webinar was the significant decline in the physical and mental health of older people because of the pandemic. The report also noted that older people have had difficulty in accessing services in the community, particularly health and care services, over the past 18 months.
One statistic in the report stood out for me, namely that fewer than a quarter of older people found it easy to access online health services. Given that we are living in an increasingly digital age with many services that were once provided face-to-face going online, this means that older people are being deprived more and more and pushed to the periphery of society. We can't allow this to continue, and I'd like to hear how the Government intends to address this increasing problem.
One aspect of health that is more likely to affect older people, but can also strike at any age, is cancer services. There's room for improvement in these services if we are to achieve the best outcome for patients. It would be useful to have an update on the next steps for the quality statement for cancer. We need to see strong leadership for cancer in Wales, and clear plans should include ambitious targets and mechanisms for tracking progress towards the longer term. Plaid Cymru also want to see more investment for staff, equipment and infrastructure if we are going to improve cancer survival rates.
The gaps in the NHS workforce remain a major worry that hamper meeting the growing demand, reducing waiting times and improving outcomes. There should be investment in our NHS workforce as a matter of urgency. We know that winter comes every year, yet it always seems to catch out successive Governments. There must be a way of breaking this cycle of winter crisis after winter crisis. I believe there is much more opportunity to carry out preventative measures, like a more rigorous and comprehensive gritting programme for pavements. Many people in A&E every winter are there because they have broken bones after slipping on icy pavements. Many councils will not grit pavements and major walkways unless there is prolonged snow or ice; they don't have the resources to do so.
I know from my experience as a community councillor that the lack of resources is the most common reason for refusal from a local authority when we request on behalf of residents. We should look after our pavements as well as after our roads. It's not acceptable to simply ask people to stay at home during the cold weather due to lack of resources. By being proactive on this and giving local authorities the resources and guidance to act on this, we will allow people to live their lives throughout the winter, as well as ease the burden on the NHS. I hope this Government can support that.
Un agwedd ar iechyd sy'n fwy tebygol o effeithio ar bobl hŷn, ond sydd hefyd yn gallu taro pobl o unrhyw oed, yw gwasanaethau canser. Mae lle i wella yn y gwasanaethau hyn os ydym am sicrhau'r canlyniad gorau i gleifion. Byddai'n ddefnyddiol cael y wybodaeth ddiweddaraf am y camau nesaf ar gyfer y datganiad ansawdd ar ganser. Mae angen inni weld arweinyddiaeth gref ar gyfer canser yng Nghymru, a dylai cynlluniau clir gynnwys targedau a mecanweithiau uchelgeisiol ar gyfer olrhain cynnydd tuag at y tymor hwy. Mae Plaid Cymru hefyd am weld mwy o fuddsoddi mewn staff, offer a seilwaith os ydym am wella cyfraddau goroesi canser.
Mae'r bylchau yng ngweithlu'r GIG yn parhau i fod yn bryder mawr sy'n llesteirio'r galw cynyddol ac ymdrechion i leihau amseroedd aros a gwella canlyniadau. Dylid buddsoddi yng ngweithlu'r GIG ar frys. Gwyddom fod y gaeaf yn dod bob blwyddyn, ac eto mae bob amser i'w weld fel pe bai'n dal Llywodraethau olynol ar y droed ôl. Rhaid cael ffordd o dorri'r cylch o un argyfwng y gaeaf ar ôl y llall. Credaf fod llawer mwy o gyfle i gyflawni mesurau ataliol, fel rhaglen raeanu fwy trwyadl a chynhwysfawr ar gyfer palmentydd. Bob gaeaf, mae llawer o bobl mewn adran damweiniau ac achosion brys am eu bod wedi torri esgyrn ar ôl llithro ar balmentydd rhewllyd. Bydd llawer o gynghorau'n ymatal rhag graeanu palmentydd a phrif lwybrau cerdded oni bai bod cyfnod hir o eira neu rew; nid oes ganddynt adnoddau i'w wneud.
Yn fy mhrofiad fy hun fel cynghorydd cymuned, gwn mai diffyg adnoddau yw'r rheswm mwyaf cyffredin pam y bydd awdurdod lleol yn gwrthod gwneud hyn pan ofynnwn ar ran trigolion. Dylem ofalu am ein palmentydd yn ogystal â'n ffyrdd. Nid yw'n dderbyniol gofyn i bobl aros gartref yn ystod y tywydd oer oherwydd diffyg adnoddau. Drwy fod yn rhagweithiol ar hyn a rhoi adnoddau ac arweiniad i awdurdodau lleol weithredu arno, byddwn yn caniatáu i bobl fyw eu bywydau drwy gydol y gaeaf yn ogystal â lleddfu'r baich ar y GIG. Gobeithio y gall y Llywodraeth gefnogi hynny.
You are right; every year we have a winter. A winter protection plan is a reasonable ask, and as colleagues have observed this afternoon, the Welsh Government has routinely set out its objectives for our health and care system to respond to the pressures of increased seasonal demand whilst attempting to deliver planned care and surgery. In fact, there was such a plan covering the most recent period of 2020-21. Whilst it was published during the pandemic and largely in response to that, it did demonstrate that the Government has a role in guiding and supporting our health and care services during a challenging time. My view is that we need a plan, a complete well-resourced target, targeted at those measures that our officials should know are going to work in ensuring that health and care can work more closely together in responding.
We know there is a higher risk of patients with flu needing to be hospitalised. The flu season last year would have been weaker because of the measures implemented to deal with COVID, such as social venues closed and people largely unable or restricted in mixing in each other's homes. So, whilst the incidence of flu would have been less, the level of immunity will also have been lower because of the reduced opportunities to mix with family, friends and work colleagues. The risk, therefore, of a greater number of people becoming ill this year, and with a greater intensity, will be somewhat higher than in previous years, and needs to be planned for.
I also want the Government to be open and honest about the numbers of people over the winter contracting flu and being hospitalised. In supporting our health and care system, I believe the Government ought to consider a range of actions. No. 1: assessing the capacity in primary care and whether we need short-term improvements in the range of multidisciplinary teams to help get us through the winter period. Many people will present at primary care, including out of hours, so ensuring that right capacity and skills mix is essential. No. 2: we need also to be sure that there is support for improvement to early hospital discharging measures to reduce the length of hospital stays at acute and community hospitals, to reduce the stress on bed management. No. 3: we need to identify capacity within our hospitals for those most elderly people who will sadly need to be admitted in response to flu. In the absence of a specific plan, assuming the Minister will this afternoon dismiss these calls, I will want assurance that the Government is examining a range of measures, fully sighted on the possible size of the challenge over the next few months. People have been warning about this for some time; the time to act is now. Thank you.
Rydych yn llygad eich lle; bob blwyddyn cawn aeaf. Mae cynllun diogelu ar gyfer y gaeaf yn rhywbeth rhesymol i ofyn amdano, ac fel y nododd cyd-Aelodau y prynhawn yma, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gosod ei hamcanion fel mater o drefn er mwyn i'n system iechyd a gofal allu ymateb i bwysau galw tymhorol cynyddol tra'n ceisio darparu gofal wedi'i gynllunio a llawdriniaethau. Yn wir, roedd cynllun o'r fath ar gael ar gyfer y cyfnod diweddaraf, 2020-21. Er iddo gael ei gyhoeddi yn ystod y pandemig ac mewn ymateb iddo i raddau helaeth, dangosodd fod gan y Llywodraeth rôl yn arwain a chefnogi ein gwasanaethau iechyd a gofal yn ystod cyfnod heriol. Yn fy marn i, mae arnom angen cynllun, targed cyflawn gydag adnoddau da, wedi'i dargedu at y mesurau y dylai ein swyddogion wybod eu bod yn mynd i weithio er mwyn sicrhau y gall iechyd a gofal gydweithio'n agosach wrth ymateb i'r galw.
Gwyddom fod risg uwch y bydd angen i gleifion ffliw fynd i'r ysbyty. Byddai tymor y ffliw y llynedd wedi bod yn wannach oherwydd y mesurau a weithredwyd i ymdopi â COVID, megis cau lleoliadau cymdeithasol a phobl yn methu cymysgu yng nghartrefi ei gilydd neu wedi'u cyfyngu i raddau helaeth rhag gwneud hynny. Felly, er y byddai nifer yr achosion o'r ffliw wedi bod yn llai, bydd lefel yr imiwnedd hefyd yn is am y byddai llai o gyfle i gymysgu â theulu, ffrindiau a chydweithwyr. Bydd y risg, felly, o fwy o bobl yn mynd yn sâl eleni, ac yn fwy sâl, ychydig yn uwch nag mewn blynyddoedd blaenorol, ac mae angen cynllunio ar gyfer hynny.
Rwyf hefyd am i'r Llywodraeth fod yn agored ac yn onest ynghylch niferoedd y bobl dros y gaeaf sy'n dal y ffliw a chael eu derbyn i'r ysbyty. I gefnogi ein system iechyd a gofal, credaf y dylai'r Llywodraeth ystyried amrywiaeth o gamau gweithredu. Rhif 1: asesu'r capasiti mewn gofal sylfaenol ac a oes angen gwelliannau tymor byr yn yr ystod o dimau amlddisgyblaethol i helpu i'n cael drwy gyfnod y gaeaf. Bydd llawer o bobl angen cael eu gweld mewn gofal sylfaenol, gan gynnwys y tu allan i oriau, felly mae sicrhau capasiti a chymysgedd sgiliau cywir yn hanfodol. Rhif 2: mae angen inni sicrhau hefyd fod cymorth ar gael i wella mesurau rhyddhau cynnar o ysbytai er mwyn lleihau hyd arosiadau mewn ysbytai acíwt a chymunedol, a lleihau'r straen ar reoli gwelyau. Rhif 3: mae angen inni nodi capasiti yn ein hysbytai ar gyfer y bobl fwyaf oedrannus y bydd angen eu derbyn, yn anffodus, mewn ymateb i'r ffliw. Yn absenoldeb cynllun penodol, a chan gymryd y bydd y Gweinidog y prynhawn yma yn diystyru'r galwadau hyn, byddaf am gael sicrwydd fod y Llywodraeth yn archwilio ystod o fesurau, gan roi ystyriaeth lawn i faint posibl yr her dros y misoedd nesaf. Mae pobl wedi bod yn rhybuddio am hyn ers peth amser; nawr yw'r amser i weithredu. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr am y ddadl. Mae arnaf i ofn na fydd hi ddim yn bosibl i fi fanylu ar yr holl bwyntiau—nifer sydd yn ddilys iawn, dwi'n meddwl—yn ystod y pedair munud nesaf, ond mi gawn ni gyfle, gobeithio, unwaith y bydd y cynllun gaeaf yn cael ei chyhoeddi yn ystod yr wythnosau nesaf.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you very much for the debate. I'm afraid I can't go into detail on all of the points that have been raised—many of them very valid ones, I think—over the coming four minutes, but I hope that we will have an opportunity once the winter plan is published over the next couple of weeks.
This year, the pressure on the health and social care system has been absolutely relentless. The direct and indirect impact of the COVID-19 pandemic has made it extremely difficult for dedicated front-line staff. And this winter may, again, be the most challenging in the history of the NHS, with the ongoing demands of the pandemic and increased demands for other health services—the impact of winter respiratory viruses, as Altaf Hussain has just mentioned, the fragility in our social care system that many have mentioned, the need to continue with infection prevention control, and NHS staff who are exhausted, with some of them off sick with COVID.
Our approach to managing the pandemic is outlined in the coronavirus control plan, which is revised and reissued as the situation changes. We also issued a looking-forward document in March, demonstrating how we would rebuild the NHS. In the light of increasing pressures, we recently reviewed and reissued our local choices framework to support local decision making to protect patients and staff. And planning expectations are communicated annually to NHS organisations through our planning framework. We asked organisations across Wales to work in partnership to develop plans to safely meet the health and social care requirements of the people of Wales. The fluctuations in COVID-19 case rates add to the complexity of planning services, and we need to remain ready to respond to rapidly changing circumstances.
Later this month, as you're aware, we're going to be publishing our comprehensive winter plan for health and social care, setting out our priorities in response to expected and exceptional winter pressures. These priorities are already well known, and some are already being delivered at a local, regional and national level, with a focus on reducing the risk of people needing hospital treatment and keeping people safe and well. I'm pleased to say that many of the points that certainly Rhun ap Iorwerth talked about in terms of the need to look at prevention, making sure that we direct people to the right places—a lot of that is already happening. We have the Help Us to Help You campaign addressing the issues that John Griffiths asked about: how do we tell people where to go? How do we get people to access the right services? So, a lot of that is already being done, and we know that we need to keep that focus on reducing the risk of people needing hospital treatment and keeping people safe and well.
Eleni, mae'r pwysau ar y system iechyd a gofal cymdeithasol wedi bod yn gwbl ddi-baid. Mae effaith uniongyrchol ac anuniongyrchol pandemig COVID-19 wedi ei gwneud hi'n anodd tu hwnt i staff rheng flaen ymroddedig. A gall y gaeaf hwn, unwaith eto, fod y mwyaf heriol yn hanes y GIG, gyda gofynion parhaus y pandemig a galwadau cynyddol am wasanaethau iechyd eraill—effaith feirysau anadlol y gaeaf, fel y mae Altaf Hussain newydd ei grybwyll, y bregusrwydd yn ein system gofal cymdeithasol y soniodd sawl un amdano, yr angen i barhau â mesurau rheoli atal heintiau, a gorflinder ymhlith staff y GIG, gyda rhai ohonynt yn absennol o'u gwaith gyda COVID.
Amlinellir ein dull o reoli'r pandemig yng nghynllun rheoli'r coronafeirws, sy'n cael ei ddiwygio a'i ailgyhoeddi wrth i'r sefyllfa newid. Gwnaethom hefyd gyhoeddi dogfen edrych ymlaen ym mis Mawrth, yn dangos sut y byddem yn ailadeiladu'r GIG. Yng ngoleuni pwysau cynyddol, gwnaethom adolygu ac ailgyhoeddi ein fframwaith dewisiadau lleol yn ddiweddar i gefnogi penderfyniadau lleol i ddiogelu cleifion a staff. Ac mae disgwyliadau cynllunio yn cael eu cyfleu'n flynyddol i sefydliadau'r GIG drwy ein fframwaith cynllunio. Gofynnwyd i sefydliadau ledled Cymru weithio mewn partneriaeth i ddatblygu cynlluniau i fodloni gofynion iechyd a gofal cymdeithasol pobl Cymru yn ddiogel. Mae'r amrywiadau yng nghyfraddau achosion COVID-19 yn ychwanegu at gymhlethdod cynllunio gwasanaethau, ac mae angen inni barhau i fod yn barod i ymateb i amgylchiadau sy'n newid yn gyflym.
Yn ddiweddarach y mis hwn, fel y gwyddoch, byddwn yn cyhoeddi ein cynllun gaeaf cynhwysfawr ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, i nodi ein blaenoriaethau mewn ymateb i bwysau disgwyliedig ac eithriadol y gaeaf. Mae'r blaenoriaethau hyn eisoes yn hysbys, a chyflawnir rhai ohonynt yn barod ar lefel leol, ranbarthol a chenedlaethol, gyda ffocws ar leihau'r risg y bydd angen triniaeth ysbyty ar bobl a chadw pobl yn ddiogel ac yn iach. Rwy'n falch o ddweud bod llawer o'r pwyntiau y soniodd Rhun ap Iorwerth, yn sicr, amdanynt ynglŷn â'r angen i edrych ar atal, a sicrhau ein bod yn cyfeirio pobl i'r lleoedd iawn—mae llawer o hynny eisoes yn digwydd. Mae gennym ymgyrch Helpwch Ni i'ch Helpu Chi sy'n mynd i'r afael â'r materion y gofynnodd John Griffiths amdanynt: sut y mae dweud wrth bobl ble i fynd? Sut y mae cael pobl i ddefnyddio'r gwasanaethau cywir? Felly, mae llawer o hynny'n cael ei wneud eisoes, a gwyddom fod angen inni gadw'r ffocws ar leihau'r risg y bydd angen triniaeth ysbyty ar bobl a chadw pobl yn ddiogel ac yn iach.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Bydd y blaenoriaethau hyn yn cael eu cefnogi gan ein buddsoddiad o £140 miliwn ar gyfer adfer a £48 miliwn ar gyfer gofal cymdeithasol. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch o galon i'r staff iechyd a gofal cymdeithasol ym mhob cwr o Gymru. Maen nhw wedi gweithio'n ddiflino, gydag ymroddiad a thosturi, i ddarparu gwasanaethau drwy gydol y pandemig. Mae diogelu iechyd a lles ein staff yn un o'n prif flaenoriaethau ni y gaeaf hwn. Dwi'n edrych ymlaen at roi gwybodaeth fanylach pan fyddwn ni'n cyhoeddi ein cynllun gaeaf ni cyn hir.
These priorities will be supported by our investment of £140 million for recovery and £48 million for social care. I would like to take this opportunity to thank from the bottom of my heart the health and social care staff in all parts of Wales. They have worked tirelessly, with commitment and compassion, to provide services throughout the pandemic. Safeguarding the health and well-being of our staff is one of our major priorities this winter. I look forward to providing detailed information when we publish our winter plan soon.
Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am gyfraniadau'r Aelodau ac ymateb y Gweinidog. Rydyn ni wedi clywed cyfeiriad at broblemau cyfarwydd iawn i bob un ohonom ni yma yn y Senedd, ac wedi clywed llawer o syniadau ar draws y pleidiau, a bod yn deg, ar gyfer yr ymateb y gellid ei roi mewn lle. O ran y Gweinidog, dwi ddim yn meddwl y byddem ni'n disgwyl mwy, ychydig ddyddiau, neu lai na phythefnos, cyn cyhoeddi'r cynllun ei hun, nag amlinelliad o rai o'r egwyddorion fydd yn cael eu dilyn ganddi, ac mi edrychwn ni ymlaen at weld cyhoeddi'r adroddiad hwnnw, hyd yn oed os ydw i'n gorfod ychwanegu'r geiriau 'o'r diwedd' ar ddiwedd hynny hefyd.
Allwn ni ddim dod allan o'r gaeaf yma mewn gwaeth sefyllfa nag yr ydyn ni'n mynd i mewn iddo fo, mewn difrif, a hynny oherwydd cyflwr truenus gwasanaethau oherwydd y pwysau sydd wedi bod arnyn nhw. Bellach na hynny, mae'n rhaid, rhywsut, i'r gwasanaeth allu delio efo pwysau ychwanegol y gaeaf yma—gaeaf COVID arall, wrth gwrs—a dod allan ohono fo efo arwyddion clir, beth bynnag, bod sefyllfa gyffredinol gwasanaethau iechyd a gofal a'r prognosis ar gyfer y gwasanaethau hynny'n edrych yn well, a dyna'n sicr yr her sydd o'n blaenau ni.
Thank you very much, and thank you for Members' contributions and the Minister's reply to the debate. We've heard references to very familiar problems that will be familiar to each and every one of us here in the Senedd, and we've heard a number of ideas from across all parties, to be fair, in terms of the responses that could be put in place. In terms of the Minister, I don't think that we would expect more just a fortnight before the plan itself is published than an outline of some of the principles that will be adhered to, and we look forward to seeing the publication of that report, even if I do have to add the words 'at last' at the end of that particular sentence.
We can't come out of this winter in a worse position than we enter into it, and that is because of the terrible state of some services because of the pressures that there have been on them. And, in addition to that, the service will have to deal with the additional winter pressures—and it's another COVID winter, of course—and emerge from it with clear signs that the general situation of health and care services and the prognosis for those services is improved, and that is certainly the challenge that we face.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r eitem tan y bleidlais a fydd yn digwydd yn y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I defer this item until the vote, which will take place during voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Cyn cynnal y bleidlais, fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr i sicrhau bod y dechnoleg a phopeth yn barod.
Before we hold the vote, we will take a short break to ensure that the technology and everything else is ready.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:30.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:34, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 17:30.
The Senedd reconvened at 17:34, with the Llywydd in the Chair.
Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 9, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
That brings us to voting time, and the first vote is on item 9, the Welsh Conservatives' debate on mental health. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 39 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 9 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 9 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 14, Against: 39, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1, felly, yw'r bleidlais nesaf, ac os caiff gwelliant 1 ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn. Mae gwelliant 2 wed ei ddad-ddethol.
We now move to a vote on amendment 1, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 26 against, and therefore amendment 1 is agreed and amendment 2 is deselected.
Eitem 9 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 27, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 9 - Amendment 1 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 27, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 deselected.
Dwi'n galw am bleidlais nawr, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7793 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi mai dydd Sul 10 Hydref yw diwrnod iechyd meddwl y byd.
2. Yn cydnabod effaith COVID-19 ar gymorth iechyd meddwl ac anghydraddoldebau iechyd meddwl.
3. Yn nodi’r ymrwymiad i adolygu’r dystiolaeth, y data a’r ddarpariaeth gwasanaethau bresennol ar gyfer hunan-niweidio i bobl o bob oed yng Nghymru.
4. Yn croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i’r canlynol:
a) gweithredu argymhellion o adroddiadau Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Bumed Senedd, 'Cadernid Meddwl' a 'Cadernid Meddwl: Ddwy flynedd yn ddiweddarach';
b) cryfhau a chyhoeddi data amseroedd aros iechyd meddwl a gwella perfformiad ledled Cymru;
c) cyflwyno cymorth argyfwng iechyd meddwl 24 awr ar lefel genedlaethol;
d) cynllun gweithlu iechyd meddwl clir.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y diwygiadau i Ddeddf Iechyd Meddwl y DU yn addas ar gyfer Cymru ac yn gyson â deddfwriaeth berthnasol bresennol yng Nghymru.
Motion NDM7793 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Notes that Sunday 10 October is world mental health day.
2. Recognises the impact of COVID-19 on mental health support and mental health inequalities.
3.Notes the commitment to review the evidence, data and current service provision around all age self-harm in Wales.
4. Welcomes the Welsh Government's continued commitment to:
a) implement recommendations from the Fifth Senedd's Children, Young People and Education Committee’s reports, 'Mind over Matter' and 'Mind over Matter: Two years on';
b) strengthen and publish mental health waiting time data and improve performance across Wales;
c) a national roll-out of 24-hour mental health crisis support;
d) a clear mental health workforce plan.
5. Calls on the Welsh Government to ensure the reform of the UK Mental Health Act is fit for Wales and aligns with current related legislation in Wales.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 52, neb yn ymatal, un yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 52, no abstentions, one against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 9 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 52, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 9 - Welsh Conservatives debate - Motion as amended: For: 52, Against: 1, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Eitem 10 yw'r eitem nesaf i bleidleisio arno—dadl Plaid Cymru ar dâl gweithwyr gofal iechyd. Dwi'n galw am bleidlais felly ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 41 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on item 10, the Plaid Cymru debate on healthcare workers' pay, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 41 against, therefore the motion is not agreed.
Eitem 10 - Dadl Plaid Cymru - Tâl Gweithwyr Gofal Iechyd - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 10 - Plaid Cymru Debate - Healthcare Workers' Pay - Motion without amendment: For: 12, Against: 41, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 fydd nesaf, ac os caiff gwelliant 1 ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Yn galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
We move to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 39 against, and therefore amendment 1 is not agreed.
Eitem 10 - Gwelliant 1 - Cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 10 - Amendment 1 - Tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 39, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2, felly, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant yna wedi ei gymeradwyo.
Now we move to amendment 2, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 26 against, and therefore the amendment is agreed.
Eitem 10 - Gwelliant 2 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 27, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 10 - Amendment 2 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 27, Against: 26, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Pleidlais, felly, i orffen, ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
A vote therefore on the motion as amended.
Cynnig NDM7791 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cefnogi ymdrechion Unite, Unsain a'r Coleg Nyrsio Brenhinol i sicrhau cyflog teg i bob gweithiwr gofal iechyd.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu ag undebau llafur GIG Cymru gan gynnwys ynghylch cyflogau'r GIG.
Motion NDM7791 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Supports Unite, Unison and the Royal College of Nursing’s efforts to achieve fair pay for all healthcare workers.
2. Calls on the Welsh Government to continue to engage with NHS Wales trade unions including on NHS pay.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, 14 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 39, 14 abstentions, none against, therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 10 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 39, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 10 - Plaid Cymru debate - Motion as amended: For: 39, Against: 0, Abstain: 14
Motion as amended has been agreed
Y bleidlais nesaf ar eitem 11, sef dadl Plaid Cymru ar y pwysau gaeaf ar y gwasanaeth iechyd. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 27 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig heb ei dderbyn.
The next vote is on item 11, the Plaid Cymru debate, NHS winter pressures. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 27 against, therefore the motion is not agreed.
Eitem 11 - Dadl Plaid Cymru - Pwysau Gaeaf y GIG - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 11 - Plaid Cymru Debate - NHS Winter Pressures - Motion without amendment: For: 26, Against: 27, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf am bleidlais, felly, nawr, ar welliant 1, yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 53, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 53, no abstentions and none against. Amendment 1 is, therefore, agreed.
Eitem 11 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 53, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 11 - Amendment 1 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 53, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Dwi'n galw, felly, nawr, am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I, therefore, call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7792 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi cynllun y gaeaf ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn yr wythnos sy'n dechrau ar 18 Hydref 2021.
Motion NDM7792 as amended:
To propose that the Senedd:
Notes that the Welsh Government will publish a health and social care winter plan in the week commencing 18 October 2021.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 53, neb yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 53, no abstentions and none against, and therefore the motion as amended is agreed.
Eitem 11 - Dadl Plaid Cymru - cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 53, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 11 - Plaid Cymru Debate - Motion as amended: For: 53, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y gyfres o bleidleisiau yn y cyfarfod yma.
That concludes voting time for today.
Fe fyddwn ni'n symud ymlaen yn awr i'r ddadl fer, yn enw Peredur Owen Griffiths. Fe wnawn ni gychwyn y ddadl fer mewn munud wrth i Aelodau adael y Siambr. Y ddadl fer, felly. Peredur Owen Griffiths.
We will now move on to the short debate, in the name of Peredur Owen Griffiths. We will begin the short debate in a moment as Members leave the Chamber. The short debate—Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Mae Luke Fletcher a Jenny Rathbone wedi gofyn i gael munud o fy amser i, so dwi wedi cydsynio i hynny. Diolch yn fawr.
Thank you, Llywydd. Luke Fletcher and Jenny Rathbone have asked for a minute of my time, and I've agreed to that. Thank you very much.
It's been more than 40 years since the United States declared their war on drugs. Since then, various administrations across the world have copied this superpower and pursued a policy that has taken a tough approach to tackling drugs, but with little evidence that it tackles addiction, or tackles the hold that criminal gangs have on areas in which they operate. The fact that this so-called war is still being waged, with no end in sight, is somewhat telling. The UK, under various Governments over the years, has, predictably, followed the footsteps of its transatlantic ally with predictable results. Drug deaths remain stubbornly high in large parts of the UK. We have to remember that behind each death, there is a human cost that reverberates with friends and family of the deceased for years that follow. As with all statistics, we should never lose sight of the human cost to society and to our communities, nor should we forget about the havoc this policy is having on countries where production of drugs is fought over on a daily basis between rival cartels. Mexico is a prime example of a country that has been destabilised as a result of this drugs policy.
What am I here to do tonight is to advocate for a national conversation that looks to establish a better, more compassionate and experienced-led system of treating addicts. We need to understand the lived experience of all parties concerned, and give due consideration to all possible solutions. Whichever party you represent in the Senedd, or whatever your views are on substance abuse or addiction, I hope we can agree that the status quo is not working. If you remain unconvinced, perhaps ask yourself why the war on drugs did not end generations ago if it was working.
To return to the statistics, the picture in Wales is not as bad as in parts of England, according to the latest statistics of 2020. According to the Office for National Statistics, Wales recorded its lowest rate of drug misuse deaths since 2014. The rate of 51.1 deaths per million was also lower than England's rate of 52.1 deaths per million. The ONS issued an important caveat on release of these figures, which was that the death registration delays in Wales may have had an impact on this figure. However, it was only a decade ago that Wales had a national rate of drug misuse deaths that was higher than any region in England. So, whilst drug deaths may be down in Wales after a horrific peak, they are still too high. Could a different approach, perhaps, produce better results? Could an alternative approach reduce deaths, reduce drugs consumption and reduce the damaging influence that drug gangs have on our communities in Wales?
One of the most startling international examples of good practice can be found in Portugal. They used to have a very serious drug problem. In the two decades since they decriminalised drugs, they have significantly reduced deaths and the harm associated with drugs. This conscious decision to develop a health-led approach has resulted in those caught possessing drugs for personal use being dealt with administratively, rather than with a jail term. This means it does not result in a criminal record. Drugs are still confiscated, and possession can end up with a fine or community service. How beneficial could such an approach be here in Wales, where we have some of the highest rates of incarceration in western Europe?
And how effective has the policy been in Portugal? As the Transform website pointed out in a recent article in May this year, and I quote,
'In 2001, Portuguese drug death rates were very similar to the EU average. While rates fell in Portugal following reform, they increased across the rest of Europe in the same timeframe. From 2011 onwards both Portugal and the rest of the EU have trended similarly, rising until 2015/6—however, the gap between the two remains considerably wider than it was pre-reform. In real terms, drug death rates in Portugal remain some of the lowest in the EU: 6 deaths per million among people aged 15-64, compared to the EU average of 23.7 per million (2019). They are practically incomparable to the 315 deaths per million aged 15-64 experienced in Scotland, which is over 50 times higher than the Portuguese rates.'
The end of the quote. It is no wonder that other countries and regions across the world are starting to take notice of the lessons that can be learned from Portugal.
I don't want this short debate to just be about illegal drugs, when alcohol causes so much misery in communities and families throughout Wales. It would be remiss of me not to mention alcohol when stats have previously suggested that around 10 people die every week in Wales from alcohol-related causes. It is also estimated that alcohol leads to around 60,000 hospital admissions in Wales, costing the NHS around £159 million annually. With the NHS creaking under the pressure, surely finding ways to deal with the adverse effects of alcohol misuse should be a priority. I want us to get to a position where people who take the brave step of asking for help to overcome addictions, whether that's for drugs or for alcohol, know that help will be forthcoming and comprehensive when they need it.
I don't pretend to have all the answers—I don't think anybody has all the answers—but I would like to start a discussion here today on how we could tackle substance abuse more effectively and ensure addicts get the support they need to get their lives back on track. I want the various agencies charged with assisting substance abusers to come together on a regular basis and speak about their problems and observations with Members of the Senedd. This is why I'm taking steps to start a cross-party group on substance misuse so that we can develop best practice. I have the support already of key agencies like Kaleidoscope, but I hope many other organisations and figures will come on board. I also have the support of more than two Members of the Senedd from different parties to form the cross-party group; I hope many more of you will join.
It is my preference, and that of my party's, that Wales eventually sees devolution of justice powers, and, when we do, that we draw up a system that is compassionate, reduces harm and releases the stranglehold that many criminal gangs have upon the weak and vulnerable in our communities. To that end, I hope we can count on your support, Minister, to engage with this group and develop policy that seeks to achieve these aims and start a wider conversation that leads to a more effective approach to tackling substance abuse, substance misuse and substance addiction. Diolch yn fawr.
Aeth dros 40 mlynedd heibio ers i'r Unol Daleithiau ddatgan eu rhyfel yn erbyn cyffuriau. Ers hynny, mae gwahanol weinyddiaethau ar draws y byd wedi copïo'r uwch-bŵer ac wedi dilyn polisi o fabwysiadu dull llym o fynd i'r afael â chyffuriau, ond heb fawr o dystiolaeth ei fod yn trechu dibyniaeth, neu'n trechu'r gafael sydd gan gangiau troseddol ar yr ardaloedd lle maent yn gweithredu. Mae'r ffaith bod y rhyfel honedig hwn yn dal i gael ei ymladd, heb unrhyw ddiwedd yn y golwg, yn dweud rhywbeth. Mae'r DU, o dan wahanol Lywodraethau dros y blynyddoedd, wedi dilyn ôl troed ei chyfaill ar draws yr Iwerydd yn ôl y disgwyl, a hynny gyda chanlyniadau hawdd eu rhagweld. Mae marwolaethau cyffuriau yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel mewn rhannau helaeth o'r DU. Rhaid inni gofio bod cost ddynol y tu ôl i bob marwolaeth, cost sy'n taro ffrindiau a theulu'r ymadawedig am flynyddoedd wedyn. Fel gyda phob ystadegyn, ni ddylem byth golli golwg ar y gost ddynol i gymdeithas ac i'n cymunedau, ac ni ddylem anghofio am y llanastr y mae'r polisi hwn yn ei achosi mewn gwledydd lle bydd cartelau cystadleuol yn ymladd yn ddyddiol dros gynhyrchiant cyffuriau. Mae Mecsico yn enghraifft wych o wlad sydd wedi'i dadsefydlogi o ganlyniad i'r polisi cyffuriau hwn.
Yr hyn rwyf am ei wneud heno yw dadlau o blaid sgwrs genedlaethol sy'n ceisio sefydlu system well, fwy tosturiol wedi'i harwain gan brofiad o drin pobl sy'n gaeth i gyffuriau. Mae angen inni ddeall profiad bywyd yr holl bobl dan sylw, a rhoi ystyriaeth briodol i bob ateb posibl. Pa blaid bynnag a gynrychiolwch yn y Senedd, neu beth bynnag yw eich barn am gamddefnyddio sylweddau neu gaethiwed, rwy'n gobeithio y gallwn gytuno nad yw'r sefyllfa bresennol yn gweithio. Os nad ydych wedi eich argyhoeddi, efallai y gallech ofyn i chi'ch hun, os oedd y rhyfel yn erbyn cyffuriau'n gweithio, pam na ddaeth i ben genedlaethau yn ôl.
I ddychwelyd at yr ystadegau, nid yw'r darlun yng Nghymru cynddrwg ag mewn rhannau o Loegr, yn ôl ystadegau diweddaraf 2020. Yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, cofnododd Cymru ei chyfradd isaf o farwolaethau yn sgil camddefnyddio cyffuriau ers 2014. Roedd y gyfradd o 51.1 o farwolaethau ym mhob miliwn o bobl hefyd yn is na chyfradd Lloegr o 52.1 o farwolaethau ym mhob miliwn. Cyhoeddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol gafeat pwysig wrth ryddhau'r ffigurau hyn, sef y gallai oedi yn y broses o gofrestru marwolaethau yng Nghymru fod wedi effeithio ar y ffigur. Fodd bynnag, ddegawd yn unig yn ôl, roedd gan Gymru gyfradd genedlaethol o farwolaethau yn sgil camddefnyddio cyffuriau a oedd yn uwch nag unrhyw ranbarth yn Lloegr. Felly, efallai fod marwolaethau cyffuriau i lawr yng Nghymru ar ôl cyrraedd uchafbwynt erchyll, ond maent yn dal i fod yn rhy uchel. A yw'n bosibl y gallai ymagwedd wahanol gynhyrchu canlyniadau gwell? A allai ymagwedd wahanol leihau nifer y marwolaethau, lleihau'r defnydd o gyffuriau a lleihau'r dylanwad niweidiol a gaiff gangiau cyffuriau ar ein cymunedau yng Nghymru?
Mae un o'r enghreifftiau rhyngwladol mwyaf syfrdanol o ymarfer da i'w gweld ym Mhortiwgal. Roedd problem gyffuriau ddifrifol iawn yn arfer bodoli yno. Yn y ddau ddegawd ers iddynt ddad-droseddoli cyffuriau, maent wedi lleihau nifer y marwolaethau'n sylweddol yn ogystal â'r niwed sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Yn sgil y penderfyniad ymwybodol hwn i ddatblygu dull o weithredu ar sail iechyd, caiff y rhai sy'n cael eu dal gyda chyffuriau at ddefnydd personol yn eu meddiant eu trin yn weinyddol yn hytrach na'u dedfrydu i garchar. Golyga hyn nad yw'n arwain at gofnod troseddol. Mae cyffuriau'n dal i gael eu cymryd oddi arnynt, a gall meddiant arwain at ddirwy neu wasanaeth cymunedol yn y pen draw. Pa mor fuddiol y gallai ymagwedd o'r fath fod yma yng Nghymru, lle mae gennym rai o'r cyfraddau carcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop?
A pha mor effeithiol y bu'r polisi ym Mhortiwgal? Fel y nododd gwefan Transform mewn erthygl ddiweddar ym mis Mai eleni, ac rwy'n dyfynnu,
'Yn 2001, roedd cyfraddau marwolaethau cyffuriau ym Mhortiwgal yn debyg iawn i gyfartaledd yr UE. Tra bod cyfraddau wedi gostwng ym Mhortiwgal yn sgil diwygio, cynyddu a wnaethant ar draws gweddill Ewrop yn yr un cyfnod o amser. O 2011 ymlaen mae Portiwgal a gweddill yr UE wedi dangos tueddiad tebyg, gan godi tan 2015/6—ond mae'r bwlch rhwng y ddau'n parhau i fod yn llawer mwy na'r hyn ydoedd cyn y diwygio. Mewn termau real, mae cyfraddau marwolaethau cyffuriau ym Mhortiwgal yn parhau i fod ymhlith rhai o'r isaf yn yr UE: 6 marwolaeth ym mhob miliwn ymhlith pobl 15-64 oed, o'i gymharu â chyfartaledd yr UE o 23.7 y miliwn (2019). Mae bron iawn yn amhosibl eu cymharu â'r 315 o farwolaethau y miliwn ymhlith rhai rhwng 15 a 64 oed a welwyd yn yr Alban, sydd dros 50 gwaith yn uwch na chyfraddau Portiwgal.'
Diwedd y dyfyniad. Nid yw'n syndod fod gwledydd a rhanbarthau eraill ledled y byd yn dechrau sylwi ar y gwersi y gellir eu dysgu gan Bortiwgal.
Nid wyf am i'r ddadl fer hon fod am gyffuriau anghyfreithlon yn unig, pan fo alcohol yn achosi cymaint o ddioddefaint mewn cymunedau a theuluoedd ledled Cymru. Byddwn ar fai pe na bawn yn sôn am alcohol pan fo ystadegau wedi awgrymu'n flaenorol fod oddeutu 10 o bobl yn marw bob wythnos yng Nghymru o achosion sy'n gysylltiedig ag alcohol. Amcangyfrifir hefyd fod oddeutu 60,000 o gleifion yn cael eu derbyn i'r ysbyty yng Nghymru oherwydd alcohol, gan gostio tua £159 miliwn y flwyddyn i'r GIG. Gyda'r GIG yn gwingo o dan y pwysau, rhaid bod dod o hyd i ffyrdd o fynd i'r afael ag effeithiau andwyol camddefnyddio alcohol yn flaenoriaeth. Rwyf am inni gyrraedd sefyllfa lle mae pobl sy'n cymryd y cam dewr o ofyn am gymorth i oresgyn caethiwed, boed ar gyfer cyffuriau neu ar gyfer alcohol, yn gwybod y bydd cymorth cynhwysfawr ar gael pan fydd ei angen arnynt.
Nid wyf yn esgus fod yr holl atebion gennyf—nid wyf yn credu bod unrhyw un yn meddu ar yr holl atebion—ond hoffwn ddechrau trafodaeth yma heddiw ynglŷn â sut y gallem fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau yn fwy effeithiol a sicrhau bod pobl sy'n gaeth yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i gael eu bywydau yn ôl ar y trywydd iawn. Rwyf am i'r gwahanol asiantaethau sy'n gyfrifol am gynorthwyo'r rhai sy'n camddefnyddio sylweddau ddod at ei gilydd yn rheolaidd i siarad am eu problemau a'u sylwadau gydag Aelodau o'r Senedd. Dyna pam rwy'n mynd ati i ddechrau grŵp trawsbleidiol ar gamddefnyddio sylweddau fel y gallwn ddatblygu arferion gorau. Rwyf wedi cael cefnogaeth asiantaethau allweddol fel Kaleidoscope eisoes, ond rwy'n gobeithio y bydd llawer o sefydliadau a ffigurau eraill yn ymuno â ni. Rwyf hefyd wedi cael cefnogaeth mwy na dau Aelod o'r Senedd o wahanol bleidiau i ffurfio'r grŵp trawsbleidiol; rwy'n gobeithio y bydd llawer mwy ohonoch yn ymuno.
Yr hyn yr hoffwn i a fy mhlaid ei weld yw datganoli pwerau cyfiawnder i Gymru yn y pen draw, a phan fydd hynny'n digwydd, ein bod yn llunio system sy'n dosturiol, yn lleihau niwed ac yn rhyddhau'r gafael sydd gan lawer o gangiau troseddol ar y gwan a'r bregus yn ein cymunedau. I'r perwyl hwnnw, rwy'n gobeithio y gallwn ddibynnu ar eich cefnogaeth chi, Weinidog, i ymgysylltu â'r grŵp hwn a datblygu polisi sy'n ceisio cyflawni'r nodau hyn a dechrau sgwrs ehangach sy'n arwain at ddull mwy effeithiol o fynd i'r afael â cham-drin sylweddau, camddefnyddio sylweddau a dibyniaeth ar sylweddau. Diolch yn fawr.
I'd like to thank Peredur for bringing forward this short debate, and I can confirm that I will be very much looking forward to joining his CPG. Peredur is right; the war on drugs is not working and it has never worked. We've remained at this crossroads for more than four decades. The reality is that our inability to have a grown-up conversation around drugs has led to suffering globally—the suffering of users, the suffering of communities torn apart by both Government agencies and crime cartels vying for power over the market.
I fully support the decriminalisation of drug use. The hard-line approach we have taken as a society for decades only criminalises people who may use drugs medicinally or recreationally without harming others, and criminalising those with an addiction does nothing to help them turn their lives around. It's important to remember that decriminalisation does not legalise any drug. Instead, it changes how authorities deal with minor drug possession and treats users as potentially vulnerable, rather than as criminals. Decriminalising drugs removes that stigma and gets help to people when they need it the most.
We have examples, like Portugal, which Peredur rightly raised, that show us how we can make this work. And we know exactly what we need to make it work. And, again, I'd like to reiterate that Plaid Cymru will support and seek the devolution of further justice powers so that we can tackle this problem now. We need to get on with it. It is quite as simple as that. Diolch.
Hoffwn ddiolch i Peredur am gyflwyno'r ddadl fer hon, a gallaf gadarnhau y byddaf yn edrych ymlaen yn fawr at ymuno â'i grŵp trawsbleidiol. Mae Peredur yn iawn; nid yw'r rhyfel yn erbyn cyffuriau'n gweithio ac nid yw erioed wedi gweithio. Rydym wedi bod ar y groesffordd hon ers dros bedwar degawd. Y gwir amdani yw bod ein hanallu i gael sgwrs aeddfed am gyffuriau wedi arwain at ddioddefaint yn fyd-eang—dioddefaint defnyddwyr, dioddefaint cymunedau wedi'u chwalu gan asiantaethau'r Llywodraeth a chartelau troseddol sy'n ymladd am bŵer dros y farchnad.
Rwy'n llwyr gefnogi dad-droseddoli'r defnydd o gyffuriau. Mae'r dull llym o weithredu a fabwysiadwyd gennym fel cymdeithas ers degawdau yn troseddoli pobl a allai fod yn defnyddio cyffuriau'n feddyginiaethol neu fel adloniant heb niweidio eraill, ac nid yw troseddoli'r rhai sy'n gaeth yn gwneud dim i'w helpu i newid eu bywydau. Mae'n bwysig cofio nad yw dad-droseddoli yn cyfreithloni unrhyw gyffur. Yn hytrach, mae'n newid y modd y mae awdurdodau'n ymdrin â mân achosion o feddiant cyffuriau ac yn trin defnyddwyr fel rhai a allai fod yn fregus, yn hytrach na fel troseddwyr. Mae dad-droseddoli cyffuriau yn dileu'r stigma hwnnw ac yn cael cymorth i bobl pan fyddant fwyaf o'i angen.
Mae gennym enghreifftiau megis Portiwgal, fel y nododd Peredur, sy'n dangos i ni sut y gallwn wneud i hyn weithio. A gwyddom yn union beth sydd ei angen i wneud iddo weithio. Ac unwaith eto, hoffwn ailadrodd y bydd Plaid Cymru yn cefnogi ac yn galw am ddatganoli rhagor o bwerau cyfiawnder fel y gallwn fynd i'r afael â'r broblem hon yn awr. Mae angen inni fwrw ymlaen â'r gwaith. Mae mor syml â hynny. Diolch.
Very interesting statistics from Portugal, but I'm not convinced that in this country we actually incarcerate people for using drugs; I think we incarcerate people for dealing in drugs. And I remain committed to doing that, simply because of the damage that is done to our young people by pulling them into the county lines and absolutely destroying their lives is really, really damaging. And therefore I'm not yet convinced about the case for decriminalisation.
And I wonder whether it really is going to be that magic bullet anyway, because addiction is a symptom of distress. There really isn't much difference between addiction to gambling, to alcohol, prescription drugs, pornography or substances that are currently illegal. All of them are a cry for help, and it's really about better understanding how we can have more emotionally resilient individuals to enable them to resist the addiction that causes them to try and drown their sorrows but can actually consume their lives, literally, and those of their family members as well. So, I think we have to make sure that we have the services to help people overcome their addictions, which is perfectly possible. And I think we should pay tribute to all the people who work with addicts of all varieties to ensure that they are able to become better citizens and live better lives.
Ystadegau diddorol iawn o Bortiwgal, ond nid wyf yn argyhoeddedig ein bod yn y wlad hon yn carcharu pobl am ddefnyddio cyffuriau mewn gwirionedd; rwy'n credu ein bod yn carcharu pobl am ddelio cyffuriau. Ac rwy'n parhau'n ymrwymedig i wneud hynny, yn syml oherwydd mae'r niwed a wneir i'n pobl ifanc drwy eu tynnu i mewn i'r llinellau cyffuriau a dinistrio eu bywydau yn llwyr yn niweidiol tu hwnt. Ac felly nid wyf wedi fy argyhoeddi eto ynglŷn â'r achos dros ddad-droseddoli.
A tybed a yw'n mynd i fod yn fwled hud beth bynnag, oherwydd mae caethiwed yn symptom o drallod. Nid oes llawer o wahaniaeth rhwng dibyniaeth ar gamblo, ar alcohol, ar gyffuriau presgripsiwn, ar bornograffi neu ar sylweddau sy'n anghyfreithlon ar hyn o bryd. Mae pob un ohonynt yn alwad am help, ac mae'n ymwneud â deall yn well sut y gallwn gael unigolion yn fwy gwydn yn emosiynol i'w galluogi i wrthsefyll y caethiwed sy'n peri iddynt geisio boddi eu tristwch ond sy'n gallu difa eu bywydau, yn llythrennol, a bywydau aelodau o'u teuluoedd hefyd. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni sicrhau bod gennym wasanaethau i helpu pobl i oresgyn eu caethiwed, sy'n gwbl bosibl. A chredaf y dylem dalu teyrnged i'r holl bobl sy'n gweithio gyda phobl gaeth o bob math i sicrhau eu bod yn gallu dod yn ddinasyddion gwell a byw bywydau gwell.
Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Lynne Neagle.
The Deputy Minister to reply to the debate—Lynne Neagle.
Thank you, Llywydd. Can I thank Peredur for tabling this debate today and for his very thoughtful contribution, and also thank Luke Fletcher and Jenny Rathbone for their contributions, and also confirm to Peredur that I'm very happy to engage with his new cross-party group and am looking forward to working with him?
Repairing the ravages of substance misuse for those struggling with addiction is vital if we are to help people live a life beyond it. We must provide support and treatment, but also work to break down stigma and give hope to those who, in the grips of addiction, will feel at their most hopeless.
Since I came into post, I've met a number of people and organisations involved in the substance misuse field, and have been genuinely impressed at the work and levels of commitment in this area. During the pandemic, huge efforts were made and continue to be made by those running substance misuse services to ensure that vital help and support continues to be delivered to some of the most vulnerable individuals in Wales. Substance misuse services have responded rapidly to adapt to the challenges of the pandemic, and I want to place on record my thanks to our public and third sector partners for this tremendous effort.
Our substance misuse delivery plan 2019-22 was revised in January, in light of coronavirus, to ensure the work that was being undertaken and continues to be undertaken is meeting the evolving level of need. Our area planning boards and other partners strive to deliver the actions within this plan, and I'm committed to supporting them to do so. And Welsh Government has a strong track record of commitment to this area. We invest almost £55 million in our substance misuse agenda per annum. Over £25 million of this is allocated to our substance misuse area planning boards and almost £21 million is ring-fenced to help boards in Wales. Area planning boards work in partnership with key agencies to commission substance misuse services in their local area, based on local need.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i Peredur am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac am ei gyfraniad meddylgar iawn, a diolch hefyd i Luke Fletcher a Jenny Rathbone am eu cyfraniadau, a chadarnhau hefyd i Peredur fy mod yn hapus iawn i ymgysylltu â'i grŵp trawsbleidiol newydd ac yn edrych ymlaen at weithio gydag ef?
Mae'n hanfodol ein bod yn atgyweirio effeithiau dinistriol camddefnyddio sylweddau i'r rhai sy'n ymladd caethiwed os ydym am helpu pobl i fyw bywyd y tu hwnt i hynny. Rhaid inni ddarparu cymorth a thriniaeth, a gweithio hefyd i chwalu stigma a rhoi gobaith i'r rhai a fydd, yng nghrafangau caethiwed, yn teimlo'r anobaith gwaethaf.
Ers i mi ddod i'r swydd, rwyf wedi cyfarfod â nifer o bobl a sefydliadau sy'n ymwneud â'r maes camddefnyddio sylweddau, ac mae'r gwaith a lefel yr ymrwymiad yn y maes hwn wedi creu argraff fawr arnaf. Yn ystod y pandemig, gwnaed ymdrechion enfawr ac maent yn parhau i gael eu gwneud gan y rhai sy'n rhedeg gwasanaethau camddefnyddio sylweddau i sicrhau bod cymorth a chefnogaeth hanfodol yn parhau i gael eu darparu i rai o'r unigolion mwyaf agored i niwed yng Nghymru. Mae gwasanaethau camddefnyddio sylweddau wedi ymateb yn gyflym i addasu i heriau'r pandemig, ac rwyf am gofnodi fy niolch i'n partneriaid yn y sector cyhoeddus a'r trydydd sector am yr ymdrech aruthrol hon.
Diwygiwyd ein cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau 2019-22 ym mis Ionawr, yng ngoleuni coronafeirws, i sicrhau bod y gwaith a gâi ei wneud ac sy'n parhau i gael ei wneud yn cyrraedd y lefel o angen sy'n esblygu. Mae ein byrddau cynllunio ardal a phartneriaid eraill yn ymdrechu i gyflawni'r camau gweithredu yn y cynllun, ac rwyf wedi ymrwymo i'w cefnogi i wneud hynny. Ac mae gan Lywodraeth Cymru hanes cryf o ymrwymiad i'r maes. Rydym yn buddsoddi bron i £55 miliwn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau bob blwyddyn. Dyrennir dros £25 miliwn ohono i'n byrddau cynllunio ardal camddefnyddio sylweddau ac mae bron i £21 miliwn wedi'i glustnodi ar gyfer helpu byrddau yng Nghymru. Mae byrddau cynllunio ardal yn gweithio mewn partneriaeth ag asiantaethau allweddol i gomisiynu gwasanaethau camddefnyddio sylweddau yn eu hardal leol, yn seiliedig ar angen lleol.
In 2020-21, we also made almost a further £4.8 million available to support our pandemic response. Over £3 million of this supported the rapid implementation of long-lasting injectable buprenorphine, or Buvidal as it is known, for at-risk ex-heroin users, something I will talk about later. The remainder included funding to support PPE requirements, extra residential rehab placements and a digital inclusion fund for service users who are potentially digitally excluded.
The Welsh Labour Government has protected and enhanced the substance misuse budget in Wales, and the same cannot be said for Governments in other parts of the UK. The Dame Carol Black review of treatment services in England was published in July, and, like in England, we are already at an advanced stage with many of her recommendations. Our substance misuse delivery plan, I'm pleased to say, is firmly based within a health and harm reduction approach. We've also protected and ring-fenced our substance misuse funding, and are working closely with housing and across mental health to address the challenge of co-occurring and complex needs.
On the co-occurring agenda, with both mental health and wider well-being in my portfolio, I am clear that there are good opportunities for continued improvement in joint working both here and across Government, and I'm determined to do what I can to achieve this.
I'm also committed to supporting the work of the Minister for Climate Change as we build on the success over the past year in ensuring an 'everyone in' approach to homelessness, and that wraparound mental health and substance misuse support can be provided. This was a huge undertaking, initially housing over 2,000 people, with over 800 needing to access substance misuse services, and that was just in the first months of the pandemic. Some of these were new to services and had the most complex needs.
In total, over 13,300 people have been housed since the onset of the pandemic, with over 3,000 referrals to substance misuse services. I'm really proud of our substance misuse and mental health services, who work tirelessly to support the most vulnerable, and we are now engaged in developing the future approach to rapid rehousing. We've already invested an additional £1 million per year to tackle complex needs, both substance misuse and mental health, for those individuals within homelessness services.
The introduction of Buvidal, which I mentioned earlier, has significantly reduced the need for service users to attend community pharmacies and clinics, thereby protecting their health and that of key workers. Over 1,000 service users are now benefiting from this treatment, and there is significant anecdotal evidence that many are experiencing significantly improved outcomes.
In Cardiff, we saw the first person in the UK to have this support through their GP practice, and Wales is leading the UK, if not the world, on this groundbreaking new treatment. I had the opportunity recently to meet a young woman who'd benefited from this treatment, and heard first-hand the absolutely transformational impact it has had for her. A rapid review of this new treatment, its benefits and value for money, is being undertaken to inform future policy.
Whilst even one substance misuse-related death is a tragedy and one too many, I was encouraged to see that the August 2020 ONS data referred to already by Peredur showed the lowest rate of drug misuse deaths recorded in Wales since 2014. Wales was the only nation in the UK to see drug misuse deaths drop during 2020. Although it is pleasing to see the number of deaths reduced, we will be evaluating the statistics for Wales, taking into account geographics, substances and situational factors, and we'll work closely with harm reduction groups and area planning boards in order to formulate an appropriate policy response to ensure a further continued reduction in future.
Another key part of our harm reduction agenda is our national naloxone initiative, where we have made excellent progress. An important development in naloxone is the work we're undertaking with the police to enable officers to carry nasal naloxone on duty. We've also funded a pilot whereby peers distributed take-home naloxone on the streets. This has been highly successful and has resulted in all areas of Wales looking at replicating this model.
We allocate £1 million ring-fenced annual funding for the provision of tier 4 residential rehab and detoxification services. In April 2020, we launched our new residential treatment framework, Rehab Cymru, which offers over 30 settings, including three in Wales. Rehab Cymru provides an approved list of residential rehab providers and the availability to see types of treatment, pricing schedules, location and inspection reports in order to assist in service users' and professionals' choice. Since the introduction of our residential rehab framework, there has been a total of 238 referrals made through Rehab Cymru, from inception in April 2020 to July 2021.
I am concerned, though, that provisional data for alcohol-specific deaths during 2020 in England and Wales, published in May 2021, shows a significant rise. There may be many factors that have contributed to this, which we are considering. However, while we await final figures, I hope that through the implementation of minimum unit pricing for alcohol, and actions such as developing the soon to be published alcohol-related brain damage treatment framework, we can more effectively tackle this issue.
While I welcome the opportunity to respond to this debate and outline the positive work and outcomes being delivered, I am not at all complacent; there is still a lot more to do. Still, I am committed to making a difference, will continue to progress our commitments in the substance misuse delivery plan and, of course, consider what more we may need to do as we continue to respond to the pandemic and its wider impacts. Diolch yn fawr.
Yn 2020-21, gwnaethom sicrhau hefyd fod bron i £4.8 miliwn arall ar gael i gefnogi ein hymateb i'r pandemig. Roedd dros £3 miliwn ohono i gefnogi darparu buprenorffin chwistrelladwy hirweithredol cyflym, neu Buvidal fel y'i gelwir, i gyn-ddefnyddwyr heroin mewn perygl, rhywbeth y byddaf yn sôn amdano yn nes ymlaen. Roedd y gweddill yn cynnwys cyllid i gefnogi gofynion cyfarpar diogelu personol, lleoliadau adsefydlu preswyl ychwanegol a chronfa cynhwysiant digidol ar gyfer defnyddwyr gwasanaeth a allai fod wedi eu hallgáu'n ddigidol.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi diogelu a gwella'r gyllideb camddefnyddio sylweddau yng Nghymru, ac ni ellir dweud yr un peth am Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU. Cyhoeddwyd adolygiad y Fonesig Carol Black o wasanaethau triniaeth yn Lloegr ym mis Gorffennaf, ac fel yn Lloegr, rydym eisoes wedi bwrw ymlaen ymhell ar lawer o'i hargymhellion. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau, rwy'n falch o ddweud, wedi'i wreiddio'n gadarn o fewn dull sy'n canolbwyntio ar iechyd a lleihau niwed. Rydym hefyd wedi diogelu ac wedi clustnodi ein cyllid camddefnyddio sylweddau, ac rydym yn gweithio'n agos gyda'r maes tai ac ar draws iechyd meddwl i fynd i'r afael â her anghenion sy'n cyd-ddigwydd ac anghenion cymhleth.
Ar yr agenda sy'n cyd-ddigwydd, gydag iechyd meddwl a llesiant ehangach yn fy mhortffolio, rwy'n glir fod cyfleoedd da ar gael i barhau i wella drwy gydweithio yma ac ar draws y Llywodraeth, ac rwy'n benderfynol o wneud yr hyn a allaf i gyflawni hynny.
Rwyf hefyd wedi ymrwymo i gefnogi gwaith y Gweinidog Newid Hinsawdd wrth inni adeiladu ar y llwyddiant dros y flwyddyn ddiwethaf i sicrhau ymagwedd 'pawb i mewn' wrth ymdrin â digartrefedd, ac y gellir darparu cymorth iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau cofleidiol. Roedd hwn yn ymgymeriad enfawr, a oedd yn cynnwys dros 2,000 o bobl ar y dechrau, gyda dros 800 angen gwasanaethau camddefnyddio sylweddau, a hynny yn ystod misoedd cyntaf y pandemig yn unig. Roedd rhai o'r rhain yn newydd i wasanaethau a chanddynt yr anghenion mwyaf cymhleth.
Mae cyfanswm o dros 13,300 o bobl wedi'u cartrefu ers dechrau'r pandemig, gyda dros 3,000 o atgyfeiriadau at wasanaethau camddefnyddio sylweddau. Rwy'n falch iawn o'n gwasanaethau camddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl, sy'n gweithio'n ddiflino i gefnogi'r bobl fwyaf bregus, ac rydym wrthi bellach yn datblygu'r dull ailgartrefu cyflym ar gyfer y dyfodol. Rydym eisoes wedi buddsoddi £1 filiwn ychwanegol y flwyddyn i fynd i'r afael ag anghenion cymhleth, ym maes camddefnyddio sylweddau ac iechyd meddwl fel ei gilydd, ar gyfer unigolion o fewn y gwasanaethau digartrefedd.
Mae cyflwyno Buvidal, y soniais amdano'n gynharach, wedi lleihau'n sylweddol yr angen i ddefnyddwyr gwasanaeth fynychu fferyllfeydd a chlinigau cymunedol, gan ddiogelu eu hiechyd hwy ac iechyd gweithwyr allweddol. Mae dros 1,000 o ddefnyddwyr gwasanaeth bellach yn elwa o'r driniaeth hon, a cheir cryn dipyn o dystiolaeth anecdotaidd fod nifer yn profi canlyniadau llawer gwell.
Yng Nghaerdydd, gwelsom y person cyntaf yn y DU yn cael y cymorth hwn drwy eu meddygfa, ac mae Cymru'n arwain y DU, os nad y byd, gyda'r driniaeth newydd arloesol hon. Cefais gyfle yn ddiweddar i gyfarfod â menyw ifanc a oedd wedi elwa o'r driniaeth hon, a chlywais yn uniongyrchol am yr effaith gwbl drawsnewidiol a gafodd arni hi. Mae adolygiad cyflym ar y gweill o'r driniaeth newydd hon, ei manteision a'i gwerth am arian, ar gyfer llywio polisi yn y dyfodol.
Er bod hyd yn oed un farwolaeth sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau yn drasiedi ac yn un yn ormod, fe'm calonogwyd i weld bod data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer mis Awst 2020, y cyfeiriodd Peredur ato eisoes, yn nodi'r gyfradd isaf ers 2014 o farwolaethau camddefnyddio cyffuriau yng Nghymru. Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld nifer y marwolaethau camddefnyddio cyffuriau yn gostwng yn ystod 2020. Er ei bod yn braf gweld nifer y marwolaethau'n gostwng, byddwn yn gwerthuso'r ystadegau ar gyfer Cymru, gan ystyried ffactorau daearyddol, sylweddau a sefyllfaoedd, a byddwn yn gweithio'n agos gyda grwpiau lleihau niwed a byrddau cynllunio ardal er mwyn ffurfio ymateb polisi priodol i sicrhau gostyngiad pellach parhaus yn y dyfodol.
Rhan allweddol arall o'n hagenda lleihau niwed yw ein menter nalocson genedlaethol, lle'r ydym wedi gwneud cynnydd rhagorol. Datblygiad pwysig mewn perthynas â nalocson yw'r gwaith a wnawn gyda'r heddlu i alluogi swyddogion i gario chwistrell trwyn nalocson tra ar ddyletswydd. Rydym hefyd wedi ariannu cynllun peilot lle'r oedd defnyddwyr cyffuriau'n dosbarthu nalocson i'w gilydd ar y strydoedd. Mae hyn wedi bod yn llwyddiannus iawn ac mae wedi arwain at ystyried ailadrodd y model ym mhob rhan o Gymru.
Rydym yn dyrannu £1 filiwn o gyllid blynyddol wedi'i glustnodi ar gyfer darparu gwasanaethau adsefydlu a dadwenwyno preswyl haen 4. Ym mis Ebrill 2020, lansiwyd ein fframwaith triniaeth breswyl newydd, Rehab Cymru, sy'n cynnig dros 30 o leoliadau, gan gynnwys tri yng Nghymru. Mae Rehab Cymru yn darparu rhestr gymeradwy o ddarparwyr gwasanaethau adsefydlu preswyl a'r gallu i weld mathau o driniaeth, rhestri prisiau, lleoliadau ac adroddiadau arolygu er mwyn helpu defnyddwyr gwasanaeth a gweithwyr proffesiynol i ddewis. Ers cyflwyno ein fframwaith adsefydlu preswyl, gwnaed cyfanswm o 238 o atgyfeiriadau drwy Rehab Cymru, rhwng ei ddechrau ym mis Ebrill 2020 a mis Gorffennaf 2021.
Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod data dros dro ar farwolaethau sy'n deillio'n uniongyrchol o gamddefnyddio alcohol yn ystod 2020 yng Nghymru a Lloegr, a gyhoeddwyd ym mis Mai 2021, yn dangos cynnydd sylweddol. Efallai fod llawer o ffactorau wedi cyfrannu at hyn, ac rydym yn ystyried y rheini. Fodd bynnag, tra'n bod yn aros am y ffigurau terfynol, rwy'n gobeithio y gallwn fynd i'r afael yn fwy effeithiol â'r broblem drwy weithredu isafbris uned ar gyfer alcohol, a chamau gweithredu fel datblygu'r fframwaith trin niwed i'r ymennydd sy'n gysylltiedig ag alcohol sydd i'w gyhoeddi cyn bo hir.
Er fy mod yn croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon ac amlinellu'r gwaith a'r canlyniadau cadarnhaol sy'n cael eu cyflawni, nid wyf yn hunanfodlon o gwbl; mae llawer mwy i'w wneud o hyd. Ond rwyf wedi ymrwymo i wneud gwahaniaeth, byddaf yn parhau i ddatblygu ein hymrwymiadau yn y cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau ac wrth gwrs, byddaf yn ystyried beth arall y gallai fod angen inni ei wneud wrth inni barhau i ymateb i'r pandemig a'i effeithiau ehangach. Diolch yn fawr.
Dyna ddiwedd nawr, felly, ar ein gwaith ni am y dydd heddiw. Diolch yn fawr i bawb, a nos da.
That brings us to the end of our work for the day today. Thank you very much, everyone, and good evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:02.
The meeting ended at 18:02.