Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

02/03/2021

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y wybodaeth ddiweddaraf am frechiadau COVID-19 3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19 vaccinations
4. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Cynllun Tlodi Tanwydd 4. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Fuel Poverty Plan
5. Rheoliadau Iechyd Planhigion (Diwygio) (Cymru) (Ymadael â’r UE) 2021 5. The Plant Health (Amendment) (Wales) (EU Exit) Regulations 2021
6. Rheoliadau Absenoldeb Teuluol ar gyfer Aelodau Awdurdodau Lleol (Cymru) (Diwygio) 2021 6. The Family Absence for Members of Local Authorities (Wales) (Amendment) Regulations 2021
7. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 3) 2021 7. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 3) Regulations 2021
8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Ardrethu Annomestig (Rhestrau) (Rhif 2) 8. Legislative Consent Motion on the Non-Domestic Rating (Lists) (No. 2) Bill
10. Dadl: Cyfnod 3 y Bil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru) 10. Debate: Stage 3 of the Curriculum and Assessment (Wales) Bill
Grŵp 1: Yr Argyfwng Hinsawdd a’r Argyfwng Ecolegol (Gwelliannau 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58) Group 1: Climate Crisis and Ecological Emergency (Amendments 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58)
Grŵp 2: Sgiliau Achub Bywyd a Chymorth Cyntaf (Gwelliannau 1, 3) Group 2: Life-saving Skills and First Aid (Amendments 1, 3)
Grŵp 3: Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb (Gwelliannau 2, 4, 41, 6, 8, 9, 10, 42, 20, 21, 22, 40) Group 3: Relationships and Sexuality Education (Amendments 2, 4, 41, 6, 8, 9, 10, 42, 20, 21, 22, 40)
Grŵp 4: Hanes ac amrywiaeth Cymru (Gwelliannau 43, 44, 46, 47, 48) Group 4: History and diversity of Wales (Amendments 43, 44, 46, 47, 48)
Grŵp 5: Y Gymraeg a’r Saesneg (Gwelliannau 34, 45, 35, 36, 37, 39, 49, 50, 38) Group 5: Welsh and English languages (Amendments 34, 45, 35, 36, 37, 39, 49, 50, 38)
Grŵp 6: Mân welliannau a gwelliannau technegol (Gwelliannau 30, 32, 33) Group 6: Minor and technical amendments (Amendments 30, 32, 33)
Grŵp 7: Gweithredu a chyngor (Gwelliannau 5, 7, 11, 12) Group 7: Implementation and advice (Amendments 5, 7, 11, 12)
Grŵp 8: Crefydd, Gwerthoedd a Moeseg (Gwelliannau 13, 23, 14, 24, 25, 26, 15, 27, 16, 28, 29, 17, 18, 19) Group 8: Religion, Values and Ethics (Amendments 13, 23, 14, 24, 25, 26, 15, 27, 16, 28, 29, 17, 18, 19)
Grŵp 9: Confensiynau’r Cenhedloedd Unedig (Gwelliant 31) Group 9: United Nations Conventions (Amendment 31)

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau hefyd am y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini, wrth gwrs, yn berthnasol i'r cyfarfod yma.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting. 

13:30
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf heddiw gan David Melding. 

The first item on our agenda is questions to the First Minister, and the first question today is from David Melding. 

Cyfranogiad Dinasyddion
Citizen Participation

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i hyrwyddo cyfranogiad dinasyddion yn y broses o wneud penderfyniadau? OQ56355

1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's efforts to promote citizen participation in decision making? OQ56355

Llywydd, the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 creates new opportunities to encourage and enable wider diversity in decision making. The single most significant moment of citizen participation this year will come in the Senedd elections, when 16 and 17-year-olds will take part for the first time. 

Llywydd, mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn creu cyfleoedd newydd i annog a galluogi amrywiaeth ehangach mewn gwneud penderfyniadau. Bydd yr adeg unigol fwyaf arwyddocaol o gyfranogiad dinasyddion eleni yn dod yn etholiadau'r Senedd, pan fydd pobl ifanc 16 a 17 oed yn cymryd rhan am y tro cyntaf.

I thank you for that answer, First Minister. You will know the Organisation for Economic Co-operation and Development now regards innovation and public policy to be really important and necessary to involve citizen participation, and, indeed, it's one of the key factors in its well-being index. And do you agree with me that, further to this legislation, the time now has come for an action plan on citizen participation to be developed by whichever party is in position to form the next Welsh Government?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddwch yn gwybod bod y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ystyried erbyn hyn bod arloesi a pholisi cyhoeddus yn bwysig iawn ac yn angenrheidiol i gynnwys cyfranogiad dinasyddion, ac, yn wir, mae'n un o'r ffactorau allweddol yn ei fynegai llesiant. Ac a ydych chi'n cytuno â mi, ymhellach i'r ddeddfwriaeth hon, bod yr amser bellach wedi dod i ddatblygu cynllun gweithredu ar gyfranogiad dinasyddion gan ba blaid bynnag sydd mewn sefyllfa i ffurfio Llywodraeth nesaf Cymru?

Well, Llywydd, I certainly agree with David Melding that citizen participation is not something to be thought of as a one-off event at an election, but needs to run through the whole of a term of an administration. This Government has been very pleased to work closely with the OECD on a number of different policy dimensions, most importantly recently alongside the work that our colleague Huw Irranca-Davies has led on regional economic policy for Wales, and citizen participation certainly is, as David Melding says, Llywydd, one of the key components of the future that the OECD set out for us. 

The 2021 Act, Llywydd, does place a requirement on local authorities in Wales to develop a public participation scheme, and, alongside that, the Welsh Government provides support through our digital democracy fund, through our diversity in democracy fund, both of which are designed to promote citizens' participation. I agree with what David Melding has said that an incoming Government, whoever might make up that Government, should have citizen engagement in everything we do as a running theme throughout the whole of the next Senedd term. 

Wel, Llywydd, rwy'n sicr yn cytuno â David Melding nad yw cyfranogiad dinasyddion yn rhywbeth i'w ystyried fel digwyddiad untro mewn etholiad, ond bod angen iddo redeg drwy dymor cyfan gweinyddiaeth. Mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn falch iawn o weithio yn agos gyda'r OECD ar nifer o wahanol ddimensiynau polisi, yn bwysicaf oll yn ddiweddar ochr yn ochr â'r gwaith y mae ein cyd-Aelod Huw Irranca-Davies wedi ei arwain ar bolisi economaidd rhanbarthol i Gymru, ac mae cyfranogiad dinasyddion yn sicr, fel y mae David Melding yn ei ddweud, Llywydd, yn un o elfennau allweddol y dyfodol a gynlluniwyd ar ein cyfer gan yr OECD.

Mae Deddf 2021, Llywydd, yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol yng Nghymru ddatblygu cynllun cyfranogiad y cyhoedd, ac, ochr yn ochr â hwnnw, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth drwy ein cronfa democratiaeth ddigidol, drwy ein cronfa amrywiaeth mewn democratiaeth, y mae'r ddwy ohonyn nhw wedi'u cynllunio i hybu cyfranogiad dinasyddion. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae David Melding wedi ei ddweud y dylai Llywodraeth newydd, pwy bynnag a allai fod yn ffurfio'r Llywodraeth honno, wneud ymgysylltu â dinasyddion yn ganolog i bopeth yr ydym ni'n ei wneud fel thema sy'n rhedeg drwy gydol tymor nesaf y Senedd.

Democracy only works properly if the demos, or the people, participate. Over the past year, because of the pandemic, more and more people are aware of devolution, but that progress is fragile. We need action now, surely, to make sure people aren't just aware of decisions being made here, but that they feel engaged. First Minister, if we look at young people, 16 and 17-year-olds have an exciting opportunity this year to vote for the first time, but political education is still not a required topic in the curriculum. In the coming years, I too would love to see more citizens assemblies for young people to promote engagement, but this year needs action now. Pupils are drilled about Tudor governance, but the system used today to elect the Government isn't always properly explained. So, do you think there's an opportunity within the school day this year to ensure that all first-time voters will be able to learn about this before the election, and, in the longer term, shouldn't political education be required to be taught? 

Dim ond os yw'r demos, neu'r bobl yn cymryd rhan y mae democratiaeth yn gweithio yn iawn. Dros y flwyddyn ddiwethaf, oherwydd y pandemig, mae mwy a mwy o bobl yn ymwybodol o ddatganoli, ond mae'r cynnydd hwnnw yn fregus. Does bosib nad oes angen gweithredu nawr i wneud yn siŵr nad yw pobl yn ymwybodol o benderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn y fan yma yn unig, ond eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n cymryd rhan. Prif Weinidog, os edrychwn ni ar bobl ifanc, mae gan bobl ifanc 16 ac 17 oed gyfle cyffrous eleni i bleidleisio am y tro cyntaf, ond mae addysg wleidyddol yn dal i fod yn bwnc nad yw'n ofynnol yn y cwricwlwm. Yn y blynyddoedd nesaf, byddwn innau hefyd wrth fy modd yn gweld mwy o gynulliadau dinasyddion i bobl ifanc i hyrwyddo ymgysylltiad, ond mae eleni angen gweithredu nawr. Mae disgyblion yn cael eu hyfforddi am lywodraethu Tuduraidd, ond nid yw'r system a ddefnyddir heddiw i ethol y Llywodraeth bob amser yn cael ei hegluro yn iawn. Felly, a ydych chi'n credu bod cyfle yn y diwrnod ysgol eleni i sicrhau y bydd pob pleidleisiwr tro cyntaf yn cael dysgu am hyn cyn yr etholiad, ac, yn y tymor hwy, oni ddylai fod yn ofynnol addysgu addysg wleidyddol?

Llywydd, I definitely agree there's a real opportunity, as we move towards the election, to make sure that opportunities are taken to educate our young people in the democratic process and the very important part that they themselves can play within it. The Welsh Government is playing its part in that, alongside the Senedd Commission, alongside the Electoral Commission. We are engaged together in making sure that resources are available for young people, through Hwb and other means, so that those 16 and 17-year-olds who will join us at the ballot box this year have every opportunity they need to understand the responsibilities and the opportunities that are available to them. 

But it does go wider than that, as I'm sure Delyth Jewell will recognise. I very much enjoyed last week my conversation with students at Ysgol y Castell in Caerphilly. And there, at the age of nine, 10 and 11, you have young citizens who are completely interested in the future of their country, having their voice heard in it. And the system we have of school councils and participation of young people in Welsh education, I think, will stand us in very good stead as a nation, as those young people come to maturity and play their own part in our democracy.

Llywydd, rwy'n bendant yn cytuno bod cyfle gwirioneddol, wrth i ni symud tuag at yr etholiad, i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yn cael eu cymryd i addysgu ein pobl ifanc ar y broses ddemocrataidd a'r rhan bwysig iawn y gallan nhw eu hunain ei chwarae ynddi. Mae Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan yn hynny, ochr yn ochr â Chomisiwn y Senedd, ochr yn ochr â'r Comisiwn Etholiadol. Rydym ni'n cymryd rhan gyda'n gilydd i wneud yn siŵr bod adnoddau ar gael i bobl ifanc, drwy Hwb a dulliau eraill, fel bod y bobl ifanc 16 ac 17 oed hynny a fydd yn ymuno â ni wrth y blwch pleidleisio eleni yn cael pob cyfle sydd ei angen arnyn nhw i ddeall y cyfrifoldebau a'r cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw.

Ond mae'n mynd yn ehangach na hynny, fel yr wyf i'n siŵr y bydd Delyth Jewell yn ei gydnabod. Mwynheais yn arw yr wythnos diwethaf fy sgwrs gyda myfyrwyr Ysgol y Castell yng Nghaerffili. Ac yno, yn naw, yn 10 ac yn 11 oed, mae gennych chi ddinasyddion ifanc sydd â diddordeb llwyr yn nyfodol eu gwlad, mewn sicrhau bod eu llais yn cael ei glywed ynddi. A bydd y system sydd gennym ni o gynghorau ysgol a chyfranogiad pobl ifanc mewn addysg yng Nghymru, rwy'n credu, yn ein rhoi mewn sefyllfa dda iawn fel cenedl, wrth i'r bobl ifanc hynny ddod i aeddfedrwydd a chwarae eu rhan eu hunain yn ein democratiaeth.

13:35

We say we want to promote citizen participation in decision making, but, First Minister, six months ago, four in 10 people polled didn't know health was devolved, or thought it was run by Westminster, which your party exploits at UK elections. Wouldn't it be better if we simplified decision making by abolishing our unnecessary layer of Government?

Rydym ni'n dweud ein bod ni eisiau hybu cyfranogiad dinasyddion yn y broses o wneud penderfyniadau, ond, Prif Weinidog, chwe mis yn ôl, nid oedd pedwar o bob 10 o bobl a holwyd yn gwybod bod iechyd wedi ei ddatganoli, neu'n credu ei fod yn cael ei redeg gan San Steffan, y mae eich plaid chi yn camfanteisio arno yn etholiadau'r DU. Oni fyddai'n well pe byddem ni'n symleiddio'r broses o wneud penderfyniadau drwy ddiddymu ein haen ddiangen o Lywodraeth?

Llywydd, I don't believe that.

Llywydd, nid wyf i'n credu hynny.

Cymorth Iechyd Meddwl
Mental Health Support

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y capasiti sydd ar gael i ddarparu gwasanaethau cymorth iechyd meddwl ledled Cymru? OQ56351

2. Will the First Minister make a statement on the capacity available to provide mental health support services across Wales? OQ56351

Diolch i Dr Lloyd am y cwestiwn. Llywydd, mae'r capasiti i ddarparu gwasanaethau cymorth iechyd meddwl yng Nghymru yn dibynnu'n fawr ar ddull aml-asiantaeth. Yn ystod y 12 mis diwethaf, mae’r cymorth wedi cynyddu o fewn y gwasanaeth iechyd a hefyd drwy'r trydydd sector ac awdurdodau lleol.

I thank Dr Lloyd for the question. Capacity to provide mental health support services in Wales depends crucially on a multi-agency approach. During the last 12 months, support has been increased within the NHS and also through the third sector and local authorities.

Thank you for that, First Minister. Now, 'unprecedented' is the word in terms of COVID—we've heard it many times. 'Unprecedented' is the word in terms of mental health also—we have unprecedented levels of mental anguish in our people today, with unbelievable strain and long waiting lists, and with mental health staff in emergency deployment elsewhere, and with their own health issues and isolating themselves. We can talk about workforce planning, but the mental health crisis is now. I have previously raised the need to use all hands on deck to tackle this huge challenge, and, in addition to what you've outlined, particularly to utilise independent counsellors and therapists—cognitive behavioural therapy and others—and bring them into the NHS to increase that capacity. We have professionally trained mental health professionals who are not directly employed by the NHS today. And the Minister, Eluned Morgan, has previously stated that she's open to the idea of working with health boards on this agenda. So, unprecedented times, creative solutions for now—do you agree?

Diolch am hynna, Prif Weinidog. Nawr, 'digynsail' yw'r gair o ran COVID—rydym ni wedi ei glywed lawer gwaith. 'Digynsail' yw'r gair o ran iechyd meddwl hefyd—mae gennym ni lefelau digynsail o ofid meddwl ymhlith ein pobl heddiw, gyda straen anhygoel a rhestrau aros maith, a chyda staff iechyd meddwl yn cael eu defnyddio ar sail frys mewn mannau eraill, a chyda'u problemau iechyd eu hunain ac yn ynysu eu hunain. Gallwn sôn am gynllunio'r gweithlu, ond mae'r argyfwng iechyd meddwl yn digwydd nawr. Rwyf i wedi codi o'r blaen yr angen i ddefnyddio pawb sydd ar gael i fynd i'r afael â'r her enfawr hon, ac, yn ogystal â'r hyn yr ydych chi wedi ei amlinellu, yn enwedig i ddefnyddio cwnselwyr a therapyddion annibynnol—therapi ymddygiad gwybyddol ac eraill—a'u cynnwys yn y GIG i gynyddu'r capasiti hwnnw. Mae gennym ni weithwyr iechyd meddwl proffesiynol sydd wedi eu hyfforddi'n broffesiynol nad ydyn nhw'n cael eu cyflogi yn uniongyrchol gan y GIG heddiw. Ac mae'r Gweinidog, Eluned Morgan, wedi datgan yn y gorffennol ei bod hi'n agored i'r syniad o weithio gyda byrddau iechyd ar yr agenda hon. Felly, cyfnod digynsail, atebion creadigol ar gyfer nawr—a ydych chi'n cytuno?

I absolutely agree with Dr Lloyd that creative solutions will be necessary to allow us to respond to the unprecedented nature of the crisis that we face. And as he said, Eluned Morgan, as the Minister with responsibility for mental health, has indicated that the Welsh Government is open to drawing on the widest range of skilled, professional and accredited help that is available to people as we try and mobilise different forms of help for them to meet the impact on mental health and well-being of the last 12 months. That is why, in addition to the money that we have directly in this financial year mobilised to strengthen NHS services, we've found nearly £3 million to strengthen the contribution from the third sector, particularly to tier 1 and tier 0 services, to make them as available to people as possible.

And those people who have expertise in CBT have been part of that journey as well, particularly in providing online material, where people can, in their own time and in a way that suits them, take advantage of the sorts of approaches, exercises, and ways of responding to mental health needs that we are now able to take advantage of. So, I entirely agree with what Dr Lloyd said—to meet the unprecedented circumstances we're in, imagination, creativity and a willingness to draw on all the capacity available will be part of the way that we reshape our health services for the future. 

Rwy'n cytuno yn llwyr â Dr Lloyd y bydd angen atebion creadigol i ganiatáu i ni ymateb i natur ddigynsail yr argyfwng sy'n ein hwynebu. Ac fel y dywedodd ef, mae Eluned Morgan, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl, wedi nodi bod Llywodraeth Cymru yn agored i ddefnyddio'r ystod ehangaf o gymorth medrus, proffesiynol ac achrededig sydd ar gael i bobl wrth i ni geisio ysgogi gwahanol fathau o gymorth iddyn nhw ymateb i effaith y 12 mis diwethaf ar iechyd a llesiant meddwl. Dyna pam, yn ogystal â'r arian sydd gennym ni yn uniongyrchol yn y flwyddyn ariannol hon i gryfhau gwasanaethau'r GIG, yr ydym ni wedi dod o hyd i bron i £3 miliwn i gryfhau cyfraniad y trydydd sector, yn enwedig at wasanaethau haen 1 a haen 0, i sicrhau eu bod nhw ar gael i bobl gymaint â phosibl.

Ac mae'r bobl hynny sydd ag arbenigedd mewn therapi ymddygiad gwybyddol wedi bod yn rhan o'r daith honno hefyd, yn enwedig o ran darparu deunydd ar-lein, lle gall pobl, yn eu hamser eu hunain ac mewn ffordd sy'n addas iddyn nhw, fanteisio ar y mathau o ddulliau, ymarferion a ffyrdd o ymateb i anghenion iechyd meddwl y gallwn ni fanteisio arnyn nhw erbyn hyn. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Dr Lloyd—i ymateb i'r amgylchiadau digynsail yr ydym ni ynddyn nhw, bydd dychymyg, creadigrwydd a pharodrwydd i fanteisio ar yr holl gapasiti sydd ar gael yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n ail-lunio ein gwasanaethau iechyd ar gyfer y dyfodol.

Last week, the Mental Health Foundation called for a new cross-Welsh-Government strategy on preventing mental health problems, including widened access to social prescribing, such as arts projects, peer-to-peer projects and access to nature, and action to address rural mental health. How, therefore, do you respond to several retired constituents who e-mailed me last week stating,

'We're now starting to suffer health issues because of the lockdown. Mentally we can't take much more. The lanes where we live are narrow, but unrestricted, dangerous, and traffic moves very fast. They're definitely not safe to walk on. We did, until now, understand the reasons for not allowing bubbles. At the moment, that frankly feels very desperate. People like us see no-one, talk to no-one and are beginning to have health issues due to this isolation. Please appeal to the Welsh Government, putting forward the concerns of people such as ourselves, since there are a great deal of them in rural Wales. All we ask is for an extended travel rule to different local beaches or open spaces and our bubbles so that we can talk, cry and support'?

Yr wythnos diwethaf, galwodd y Sefydliad Iechyd Meddwl am strategaeth draws-Lywodraeth Cymru newydd ar atal problemau iechyd meddwl, gan gynnwys mynediad ehangach at ragnodi cymdeithasol, fel prosiectau celfyddydol, prosiectau rhwng cymheiriaid a mynediad at natur, a chamau i roi sylw i iechyd meddwl gwledig. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i nifer o etholwyr sydd wedi ymddeol a anfonodd e-bost ataf yr wythnos diwethaf yn dweud,

Rydym ni'n dechrau dioddef problemau iechyd oherwydd y cyfyngiadau symud erbyn hyn. Yn feddyliol, allwn ni ddim cymryd llawer mwy. Mae'r lonydd lle'r ydym ni'n byw yn gul, ond yn heb gyfyngiad arnynt, yn beryglus, ac mae traffig yn symud yn gyflym iawn. Yn sicr, nid ydyn nhw'n ddiogel i gerdded arnyn nhw. Hyd yn hyn, roeddem ni'n deall y rhesymau dros beidio â chaniatáu swigod. Ar hyn o bryd, mae hynny yn teimlo yn anobeithiol iawn. Nid yw pobl fel ni yn gweld unrhyw un, yn siarad ag unrhyw un ac yn dechrau cael problemau iechyd oherwydd yr ynysu hwn. A wnewch chi apelio ar Lywodraeth Cymru os gwelwch yn dda, gan fynegi pryderon pobl fel ni, gan fod llawer iawn ohonyn nhw yn y Gymru wledig? Y cwbl yr ydym ni'n ei ofyn yw am reol teithio estynedig i wahanol draethau neu fannau agored lleol a'n swigod fel y gallwn ni siarad, crio a chefnogi?

13:40

Well, Llywydd, I indicated at the end of the last three-week review that I hoped that the current three-week review would be the last one in which we had to ask people to sustain a stay-at-home approach to dealing with the pandemic. Given that numbers are continuing to fall and that vaccination continues to be rolled out successfully in Wales, I remain hopeful that, at the end of this three-week cycle, it will be possible to offer people, in the circumstances that Mark Isherwood has described, greater ability to get the exercise that they are looking for, and potentially to find more opportunities for people to meet safely outdoors. All of this, Llywydd, however, will be done primarily within the lens of the continuing public health challenges that we face from this virus.

The people who have contacted Mr Isherwood—the retired constituents to whom he referred—would not, I'm sure, wish us to do anything that would put at risk the hard-won ground that they and others in Wales have achieved by the efforts that we have made together. Those efforts are bearing fruit and, so long as they continue to do so, I hope to be in a position to respond to the sorts of messages that the Member has relayed to us this afternoon. 

Wel, Llywydd, dywedais ar ddiwedd yr adolygiad tair wythnos diwethaf fy mod i'n gobeithio mai'r adolygiad tair wythnos presennol fyddai'r un olaf pryd y byddai'n rhaid i ni ofyn i bobl gynnal dull aros gartref o ymdrin â'r pandemig. O gofio bod y niferoedd yn parhau i ostwng a bod brechu yn parhau i gael ei gyflwyno yn llwyddiannus yng Nghymru, rwy'n dal yn obeithiol, ar ddiwedd y cylch tair wythnos hwn, y bydd modd cynnig mwy o gyfleoedd i bobl, o dan yr amgylchiadau y mae Mark Isherwood wedi eu disgrifio, gael yr ymarfer corff y maen nhw ei eisiau, ac o bosibl i ddod o hyd i fwy o gyfleoedd i bobl gyfarfod yn ddiogel yn yr awyr agored. Bydd hyn i gyd, Llywydd, fodd bynnag, yn cael ei wneud yn bennaf o fewn yr heriau iechyd cyhoeddus parhaus sy'n ein hwynebu oherwydd y feirws hwn.

Rwy'n siŵr na fyddai'r bobl sydd wedi cysylltu â Mr Isherwood—yr etholwyr sydd wedi ymddeol y cyfeiriodd atyn nhw—yn dymuno i ni wneud unrhyw beth a fyddai'n peryglu'r tir y gweithiwyd yn galed i'w ennill y maen nhw ac eraill yng Nghymru wedi ei sicrhau drwy'r ymdrechion yr ydym ni wedi eu gwneud gyda'n gilydd. Mae'r ymdrechion hynny yn dwyn ffrwyth a, chyn belled â'u bod nhw'n parhau i wneud hynny, rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa i ymateb i'r mathau o negeseuon y mae'r Aelod wedi eu cyfleu i ni y prynhawn yma.

First Minister, two weeks ago we were pleased to host a Facebook live event in the Bridgend and Ogmore area, under the title of 'Mental Health—It's Good to Talk', and it was attended, I'm delighted to say, by the Minister with responsibility for mental health, but also by Megan from the Bridgend Youth Council, Mental Health Matters, local Men's Sheds and many other organisations and individuals with lived experience of mental health challenges as well. Amongst the many issues raised, two themes were prominent. The first was the need for continuing to ramp up overall investment in mental health support and services from the upstream investment, which you've talked about, First Minister, through to therapies and through to the acute services. And the second was the need for investment in perinatal mental health for both parents, something raised not least by Ogmore Vale campaigner Mark Williams. And I thank the Minister, by the way, for inviting Mark along to a subsequent meeting with others, within days, to discuss this. So, First Minister, can I ask you what commitment can you give to continuing to boost the investment in mental health support and services across the piste and to the perinatal mental health of both parents, and also to helping remove the stigma over mental health issues—letting people know it really is good to talk about mental health? 

Prif Weinidog, bythefnos yn ôl roeddem ni'n falch o gynnal digwyddiad byw ar Facebook yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, o dan y teitl 'Mental Health—It's Good to Talk', ac mae'n bleser gen i ddweud bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl yn bresennol, yn ogystal â Megan o Gyngor Ieuenctid Pen-y-bont ar Ogwr, Mental Health Matters, Siediau Dynion lleol a llawer o sefydliadau ac unigolion eraill sydd â phrofiad o lygad y ffynnon o heriau iechyd meddwl hefyd. Ymhlith y materion niferus a godwyd, roedd dwy thema yn flaenllaw. Y cyntaf oedd yr angen i barhau i gynyddu'r buddsoddiad cyffredinol mewn cymorth a gwasanaethau iechyd meddwl o'r buddsoddiad i fyny'r gadwyn, yr ydych chi wedi sôn amdano, Prif Weinidog, drwodd i therapïau a'r gwasanaethau acíwt. A'r ail oedd yr angen i fuddsoddi mewn iechyd meddwl amenedigol i'r ddau riant, rhywbeth a godwyd yn arbennig gan yr ymgyrchydd o Fro Ogwr, Mark Williams. A diolchaf i'r Gweinidog, gyda llaw, am wahodd Mark i gyfarfod dilynol gydag eraill, o fewn diwrnodau, i drafod hyn. Felly, Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi pa ymrwymiad y gallwch chi ei roi i barhau i hybu'r buddsoddiad mewn cymorth a gwasanaethau iechyd meddwl drwyddi draw ac i iechyd meddwl amenedigol y ddau riant, a hefyd i helpu i ddileu'r stigma ynghylch materion iechyd meddwl—gan roi gwybod i bobl ei bod wir yn dda iawn i siarad am iechyd meddwl?

Well, Llywydd, I thank Huw Irranca-Davies for those further questions. In terms of onward investment into mental health, he will know that the draft budget that was laid before the Senedd some weeks ago, and in the final budget that will be published later today, we will invest a further £42 million in mental health. The single largest sum of money in our health budget is devoted to mental health, and this will be significant further investment in the next financial year in sustaining those services, which, as Dr Lloyd said, will be so necessary in the months ahead. 

As to perinatal services, I'm pleased to be able to confirm to Members that we remain on track to invite the first patients into the new residential perinatal mental health service that is being created at Tonna Hospital, not very far from the Member's own constituency. That was a commitment given by my colleague Vaughan Gething, that we would create a new in-patient facility in perinatal mental health, and that will be achieved before the elections, despite the very considerable challenges that coronavirus has posed to the builders, who are working very hard to make sure that everything can be completed at Tonna Hospital in time for those first patients to be welcomed.

And finally, to congratulate the Member on the event that he organised. Removing stigma in the field of mental health is a constant effort, isn't it? It's not a battle that we are going to win just by a single event or a single campaign. It remains a real challenge for us all, and I know Members across the Chamber have played their part in this to make sure that we go on explaining to people that talking about mental health, being open about experiences, getting the help that can then follow from it, that is the way in which we erode the continuing stigma that, unfortunately, those who suffer from mental ill health continue to report to us.

Wel, Llywydd, diolchaf i Huw Irranca-Davies am y cwestiynau ychwanegol yna. O ran buddsoddi ymlaen mewn iechyd meddwl, bydd yn gwybod gosodwyd y gyllideb ddrafft gerbron y Senedd rai wythnosau yn ôl, ac yn y gyllideb derfynol a fydd yn cael ei chyhoeddi yn ddiweddarach heddiw, byddwn yn buddsoddi £42 miliwn arall mewn iechyd meddwl. Mae'r swm unigol mwyaf o arian yn ein cyllideb iechyd yn cael ei neilltuo i iechyd meddwl, a bydd hwn yn fuddsoddiad ychwanegol sylweddol yn y flwyddyn ariannol nesaf o ran cynnal y gwasanaethau hynny, a fydd, fel y dywedodd Dr Lloyd, mor angenrheidiol yn y misoedd i ddod. 

O ran  gwasanaethau amenedigol, rwy'n falch o allu cadarnhau i'r Aelodau ein bod ni'n dal i fod ar y trywydd iawn i wahodd y cleifion cyntaf i'r gwasanaeth iechyd meddwl amenedigol preswyl newydd sy'n cael ei greu yn Ysbyty Tonna, nid nepell o etholaeth yr Aelod ei hun. Roedd hwnnw yn ymrwymiad a roddwyd gan fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething, y byddem ni'n creu cyfleuster newydd i gleifion mewnol ym maes iechyd meddwl amenedigol, a bydd hynny yn cael ei gyflawni cyn yr etholiadau, er gwaethaf yr heriau sylweddol iawn y mae coronafeirws wedi eu hachosi i'r adeiladwyr, sy'n gweithio yn galed iawn i wneud yn siŵr y gellir cwblhau popeth yn Ysbyty Tonna mewn pryd i groesawu'r cleifion cyntaf hynny.

Ac yn olaf, hoffwn longyfarch yr Aelod ar y digwyddiad a drefnwyd ganddo. Mae cael gwared ar stigma ym maes iechyd meddwl yn ymdrech gyson, onid yw? Nid yw'n frwydr yr ydym ni'n mynd i'w hennill drwy un digwyddiad neu un ymgyrch yn unig. Mae'n dal yn her wirioneddol i bob un ohonom ni, a gwn fod Aelodau ar draws y Siambr wedi chwarae eu rhan yn hyn i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i egluro i bobl bod siarad am iechyd meddwl, bod yn agored am brofiadau, cael y cymorth a all ddilyn oddi wrtho wedyn, dyna'r ffordd yr ydym ni'n erydu'r stigma parhaus y mae'r rhai sy'n dioddef o salwch meddwl yn parhau i'n hysbysu amdano, yn anffodus.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Questions now from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. Labour is like a gambler that bets everything on winning power in Westminster every five years—the view of Manchester's Labour mayor, Andy Burnham. First Minister, isn't that the story of Welsh politics for the last 100 years? 

Diolch, Llywydd. Mae Llafur fel gamblwr sy'n betio popeth ar ennill grym yn San Steffan bob pum mlynedd—dyna farn maer Llafur Manceinion, Andy Burnham. Prif Weinidog, onid dyna fu hanes gwleidyddiaeth Cymru am y 100 mlynedd diwethaf?

Well, Llywydd, clearly, it's not in any way a description of Welsh politics over the last 100 years, otherwise how would we be talking today in the institution that we have here in Wales, a powerful Senedd with independence of action, with primary law-making powers? If the Member's initial proposition were true, then none of that would be true. 

Wel, Llywydd, yn amlwg, nid yw'n ddisgrifiad o wleidyddiaeth Cymru dros y 100 mlynedd diwethaf mewn unrhyw ffordd, neu fel arall sut byddem ni'n siarad heddiw yn y sefydliad sydd gennym ni yma yng Nghymru, Senedd rymus sydd ag annibyniaeth gweithredu, gyda phwerau deddfu sylfaenol? Pe byddai gosodiad cychwynnol yr Aelod yn wir, yna ni fyddai dim o hynny yn wir.

You described independence today in The National, First Minister, as a nineteenth-century response to a twenty-first century problem, going on to propose home rule instead, an idea from the 1880s. The problem is that home rule will never solve the fundamental problem in the Welsh democratic deficit. As the head of Labour for IndyWales, Bob Lloyd, said yesterday in the Daily Express:

'For the last 100 years Wales has voted for a socialist party in domestic elections, yet hasn't got what it's asked for.'

And if you don't agree with Bob Lloyd, will you at least acknowledge that Sam Pritchard, chair of the Wales Co-operative Party, to which many of your Senedd colleagues belong, has some logic to his argument that independence is the best way to achieve a more equal society, because Wales would not be bound by the voting patterns of people in southern England. We've never voted Tory in Wales, yet we've had Tory Governments two thirds of the time. Is there any reason to think that will be different in the future?  

Disgrifiwyd annibyniaeth gennych heddiw yn The National, Prif Weinidog, fel ymateb pedwaredd ganrif ar bymtheg i broblem unfed ganrif ar hugain, gan fynd ymlaen i gynnig rheolaeth gartref yn hytrach na hynny, syniad o'r 1880au. Y broblem yw na fydd rheolaeth gartref byth yn datrys y broblem sylfaenol yn niffyg democrataidd Cymru. Fel y dywedodd pennaeth Llafur dros IndyWales, Bob Lloyd, ddoe yn y Daily Express:

Dros y 100 mlynedd diwethaf mae Cymru wedi pleidleisio dros blaid sosialaidd mewn etholiadau domestig, ac eto nid yw wedi cael yr hyn y mae wedi gofyn amdano.

Ac os nad ydych chi'n cytuno â Bob Lloyd, a wnewch chi o leiaf gydnabod bod gan Sam Pritchard, cadeirydd Plaid Gydweithredol Cymru, y mae llawer o'ch cyd-Aelodau yn y Senedd yn perthyn iddi, rywfaint o resymeg i'w ddadl mai annibyniaeth yw'r ffordd orau o sicrhau cymdeithas fwy cyfartal, oherwydd ni fyddai Cymru wedi ei rhwymo gan batrymau pleidleisio pobl yn ne Lloegr. Nid ydym ni erioed wedi pleidleisio dros y Torïaid yng Nghymru, ac eto rydym ni wedi cael Llywodraethau Torïaidd ddwy ran o dair o'r amser. A oes unrhyw reswm i gredu y bydd hynny yn wahanol yn y dyfodol?

What I would see different in the future, Llywydd, is the entrenchment of the current settlement so that it cannot be rolled back unilaterally by any Government at Westminster. I want a new settlement for the union so that Wales's place in it is fully respected and the decisions that are made on a four-nation basis are made on the basis of equality of participation, where no one player can outvote or can use its authority to impose itself on others. In that way, my view and the view of my party in this Senedd will be that of the great bulk of the Welsh population, because what the bulk of the Welsh population is in favour of is home rule in the sense that decisions that are made in Wales about Wales are made only here in Wales, but that we do not cut ourselves off from everything that we can achieve together by a four-nation voluntary association across the UK. That is what people in Wales favour. That is what my party has always stood for. 

Yr hyn y byddwn i'n ei weld yn wahanol yn y dyfodol, Llywydd, yw ymwreiddio'r setliad presennol fel na all unrhyw Lywodraeth yn San Steffan ei ddiddymu yn unochrog. Rwyf i eisiau setliad newydd i'r undeb fel bod lle Cymru ynddo yn cael ei barchu yn llawn a bod y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud ar sail pedair gwlad yn cael eu gwneud ar sail cyfranogiad cyfartal, lle na all unrhyw un sy'n rhan o hynny drechu trwy bleidlais neu ddefnyddio ei awdurdod i orfodi ei hun ar eraill. Yn hynny o beth, fy marn i a barn fy mhlaid yn y Senedd hon fydd barn y rhan fwyaf o boblogaeth Cymru, oherwydd yr hyn y mae'r rhan fwyaf o boblogaeth Cymru o'i blaid yw rheolaeth gartref yn yr ystyr mai dim ond yma yng Nghymru y bydd penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yng Nghymru am Gymru yn cael eu gwneud, ond nad ydym ni'n torri ein hunain oddi wrth bopeth y gallwn ni ei gyflawni gyda'n gilydd trwy gymdeithas wirfoddol pedair gwlad ar draws y DU. Dyna y mae pobl Cymru yn ei ffafrio. Dyna mae fy mhlaid i wedi sefyll drosto erioed.

Yesterday, your colleague Chris Bryant MP, dismissed independence supporters as 'childish'. You yourself have suggested supporters of Welsh independence are inward-looking and 'inherently right-wing'. With recent polls showing that more than half of Labour voters are now in favour of independence, and that support is highest among our young people, on the national question, isn't it the independence movement, rather than you, First Minister, that is looking not backward but forward to the future of our country?

Ddoe, wfftiodd eich cydweithiwr Chris Bryant AS, gefnogwyr annibyniaeth fel 'plentynnaidd'. Rydych chi eich hun wedi awgrymu bod cefnogwyr annibyniaeth Cymru yn fewnblyg ac yn 'adain dde yn eu hanfod'. Wrth i arolygon diweddar ddangos bod mwy na hanner pleidleiswyr Llafur o blaid annibyniaeth erbyn hyn, a bod y gefnogaeth honno ar ei huchaf ymhlith ein pobl ifanc, ar y cwestiwn cenedlaethol, onid y mudiad annibyniaeth, yn hytrach na chi, Prif Weinidog, sy'n edrych nid at yn ôl ond ymlaen at ddyfodol ein gwlad?

13:50

Llywydd, I welcome anybody who wants to debate the future of our country, and all views ought to be treated properly and with respect. My view is the one I have just set out for you, and I think it is the view that most progressive people in this country share. They do not want an inward-looking nationalism. They do not want a future for our country in which we are ripped out of the United Kingdom. They want a future for our country in which Wales has a powerful set of capacities to make decisions for ourselves on the things that affect people here in Wales, but they want also to be able to work co-operatively, collaboratively, alongside progressive people in other parts of the United Kingdom, whether that is in the south of England or the north of England or in Scotland or in Northern Ireland, where progressive people can come together to share an agenda on a voluntary basis. We achieve more together than we do apart. That is my view, and it will be the view that the Welsh Labour Party takes into this election. The Member will continue to make his case to take Wales out of the United Kingdom. He's entitled to do that, absolutely, but I think he will find, once again, that that is a minority voice here in Wales, and the bulk of the Welsh population continues to believe that the future for our country lies in powerful institutions here in Wales, in a successful United Kingdom.

Llywydd, croesawaf unrhyw un sydd eisiau trafod dyfodol ein gwlad, a dylid trin pob barn yn briodol a chyda pharch. Fy marn i yw'r un yr wyf i newydd ei hesbonio i chi, ac rwy'n credu ei bod yn farn y mae'r rhan fwyaf o bobl flaengar yn y wlad hon yn ei rhannu. Nid ydyn nhw eisiau cenedlaetholdeb mewnblyg. Nid ydyn nhw eisiau dyfodol i'n gwlad lle'r ydym ni'n cael ein rhwygo allan o'r Deyrnas Unedig. Maen nhw eisiau dyfodol i'n gwlad lle mae gan Gymru gyfres rymus o alluoedd i wneud penderfyniadau drosom ein hunain ar y pethau sy'n effeithio ar bobl yma yng Nghymru, ond maen nhw hefyd eisiau gallu cydweithio, ar y cyd, ochr yn ochr â phobl flaengar mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, boed hynny yn ne Lloegr neu ogledd Lloegr neu yn yr Alban neu yng Ngogledd Iwerddon, lle gall pobl flaengar ddod at ei gilydd i rannu agenda yn wirfoddol. Rydym ni'n cyflawni mwy gyda'n gilydd nag yr ydym ni ar wahân. Dyna fy marn i, a dyna fydd y farn y bydd Plaid Lafur Cymru yn ei mynegi yn yr etholiad hwn. Bydd yr Aelod yn parhau i wneud ei ddadl i dynnu Cymru allan o'r Deyrnas Unedig. Mae ganddo hawl i wneud hynny, yn sicr, ond rwy'n credu y bydd yn canfod, unwaith eto, mai llais lleiafrifol yw hwnnw yma yng Nghymru, a bod y rhan fwyaf o boblogaeth Cymru yn parhau i gredu mai mewn sefydliadau grymus yma yng Nghymru y mae dyfodol ein gwlad, mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Good afternoon, First Minister. When campaigning for the Labour leadership, Keir Starmer pledged to reverse the Tory cuts in corporation tax and said there'd be no stepping back from Labour's core principles. This week, Keir Starmer said he opposes a rise in corporation tax. Which position do you support, First Minister?

Diolch, Llywydd. Prynhawn da, Prif Weinidog. Wrth ymgyrchu i fod yn arweinydd y blaid Lafur, addawodd Keir Starmer i wrthdroi toriadau'r Torïaid i'r dreth gorfforaeth a dywedodd na fyddai unrhyw gamu yn ôl o egwyddorion craidd Llafur. Yr wythnos hon, dywedodd Keir Starmer ei fod yn gwrthwynebu cynnydd i'r dreth gorfforaeth. Pa safbwynt ydych chi'n ei gefnogi, Prif Weinidog?

Llywydd, I'm not responsible for corporation tax, and I don't propose to debate views on matters for which, as First Minister, I have no accountability to the Senedd.

Llywydd, nid wyf i'n gyfrifol am y dreth gorfforaeth, ac nid wyf i'n bwriadu trafod safbwyntiau ar faterion nad oes gen i, fel Prif Weinidog, unrhyw atebolrwydd i'r Senedd amdanyn nhw.

Well, I am amazed by that answer, because you spend week after week debating points that you have no responsibility over. But an area you do have responsibility over is council tax, First Minister, and there's a huge amount of consequential funding that's come to the Welsh Government from the UK Government—£5.8 billion-worth of support. There is a cost-of-living crisis developing now, with this COVID crisis hitting the economy really hard. One measure you could do to help with council tax is freeze it here in Wales to help families the length and breadth of Wales. Will you commit to using the powers that you have to freeze council tax and use the consequentials to fund the funding gap?

Wel, rwy'n rhyfeddu at yr ateb yna, oherwydd rydych chi'n treulio wythnos ar ôl wythnos yn trafod pwyntiau nad oes gennych chi gyfrifoldeb amdanyn nhw. Ond un maes y mae gennych chi gyfrifoldeb amdano yw'r dreth gyngor, Prif Weinidog, a cheir swm enfawr o gyllid canlyniadol sydd wedi dod i Lywodraeth Cymru gan Lywodraeth y DU—gwerth £5.8 biliwn o gymorth. Mae argyfwng costau byw yn datblygu nawr, wrth i'r argyfwng COVID hwn daro'r economi yn galed iawn. Un mesur y gallech chi ei gymryd i helpu gyda'r dreth gyngor yw ei rhewi yma yng Nghymru i helpu teuluoedd ar hyd a lled Cymru. A wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio'r pwerau sydd gennych chi i rewi'r dreth gyngor a defnyddio'r symiau canlyniadol i ariannu'r bwlch cyllido?

Llywydd, what I commit to is waiting until tomorrow's budget is out of the way and we are certain about how much money we have available to us here in Wales to use next year. We will then consider the purposes for which it could be applied. I think last week the Member was urging me to use that money to support businesses here in Wales. Today, he wants me to freeze the council tax. I understand why he wants to do that, because the largest council tax rise in Wales last year, of course, was imposed by Conservative-controlled Conwy council. So, if he's asking me to protect council tax payers in Wales from the Conservative Party, I will think of that very carefully.

Llywydd, yr hyn yr wyf i'n ymrwymo iddo yw aros tan fod cyllideb yfory allan o'r ffordd a'n bod ni'n sicr ynghylch faint o arian sydd gennym ni ar gael i ni yma yng Nghymru i'w ddefnyddio y flwyddyn nesaf. Byddwn wedyn yn ystyried at ba ddibenion y gellid ei ddefnyddio. Rwy'n credu yr wythnos diwethaf bod yr Aelod yn fy annog i ddefnyddio'r arian hwnnw i gynorthwyo busnesau yma yng Nghymru. Heddiw, mae eisiau i mi rewi'r dreth gyngor. Rwy'n deall pam mae eisiau gwneud hynny, oherwydd gorfodwyd y cynnydd mwyaf yn y dreth gyngor yng Nghymru y llynedd, wrth gwrs, gan gyngor Conwy dan reolaeth y Ceidwadwyr. Felly, os yw'n gofyn i mi amddiffyn talwyr y dreth gyngor yng Nghymru rhag y Blaid Geidwadol, byddaf yn meddwl am hynny yn ofalus iawn.

Well, we have Captain Hindsight in Westminster and Professor Do-little down here in the bay, who's not prepared to do anything with the powers that he has to help hard-pressed families across the length and breadth of Wales. One action the First Minister is proposing, though, is the imposition of nitrate vulnerable zones. Only last week, your leader in Westminster talked about supporting farmers, at the National Farmers Union annual conference, for the great work that they've done, right the way through the pandemic, feeding the nation. This morning, Members have received a letter from Glanbia, a large milk processor, saying how damaging the regulations could be to future supplies of fresh milk here in Wales, and how they might well have to consider relocating their production facilities or re-aligning their operations here in Wales. Your own Minister has stood on the floor of the Plenary and, time and time again—at least seven times—said that she would not implement these regulations while the pandemic was in full flow. Ultimately, the regulators also cast a view over these regulations by saying they will have perverse outcomes. So, instead of keeping the strapline 'Professor Do-little', will you now intervene and make sure that these regulations aren't put in place that will have such a damaging effect on the supply of good, wholesome Welsh produce, and, ultimately, a devastating impact on the agricultural industry here in Wales?

Wel, mae gennym ni Capten Ôl-ddoethineb yn San Steffan a'r Athro Gwneud Ychydig i lawr yma yn y bae, nad yw'n barod i wneud unrhyw beth gyda'r pwerau sydd ganddo i helpu teuluoedd sydd o dan bwysau ar hyd a lled Cymru. Un cam y mae'r Prif Weinidog yn ei gynnig, serch hynny, yw cyflwyno parthau perygl nitradau. Dim ond yr wythnos diwethaf, soniodd eich arweinydd yn San Steffan am gynorthwyo ffermwyr, yng nghynhadledd flynyddol Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, am y gwaith gwych y maen nhw wedi ei wneud, yr holl ffordd drwy'r pandemig, yn bwydo'r genedl. Y bore yma, mae Aelodau wedi cael llythyr gan Glanbia, prosesydd llaeth mawr, yn dweud pa mor niweidiol y gallai'r rheoliadau fod i gyflenwadau o laeth ffres yma yng Nghymru yn y dyfodol, a sut y byddai'n ddigon posibl y bydd yn rhaid iddyn nhw ystyried adleoli eu cyfleusterau cynhyrchu neu ad-drefnu eu gweithrediadau yma yng Nghymru. Mae eich Gweinidog eich hun wedi sefyll ar lawr y Cyfarfod Llawn a, dro ar ôl tro—o leiaf saith gwaith—dywedodd na fyddai'n gweithredu'r rheoliadau hyn tra bod y pandemig yn ei anterth. Yn y pen draw, mae'r rheoleiddwyr hefyd yn bwrw golwg ar y rheoliadau hyn drwy ddweud y bydd ganddyn nhw ganlyniadau gwrthnysig. Felly, yn hytrach na chadw'r ffugenw 'Yr Athro Gwneud Ychydig', a wnewch chi ymyrryd nawr a gwneud yn siŵr nad yw'r rheoliadau hyn yn cael eu rhoi ar waith a fydd yn cael effaith mor niweidiol ar y gyflenwad o gynnyrch da, iachus o Gymru, ac, yn y pen draw, effaith ddinistriol ar y diwydiant amaethyddol yma yng Nghymru?

13:55

Llywydd, I look forward to voting in favour of the regulations on the floor of the Senedd tomorrow. They will support those farmers who do not pollute our land. They will support those farmers who understand that their reputation and their future incomes depend on them being able to demonstrate that the standards of agriculture here in Wales are of the highest. They will make their contribution that is absolutely necessary to tackling climate change and the environmental crisis that we face. I'm not the person who wants to do little, or, in his case, do nothing, to turn back the tide of agricultural pollution. His party will vote in favour of continued pollution here in Wales tomorrow. My party is determined that we will take the action necessary, after many years of attempting to put this right by voluntary means. We will support those farmers who do the right thing already by bearing down on those who persistently and deliberately pollute our land, our water and our environment, and the Member should be ashamed of the fact that, week after week, he comes here to make this his top priority in asking questions of me, when he could do his part too, instead of talking the talk, to do something practical to help this nation to support those farmers who do the right thing already and make the contribution that we need to make to securing the future of this beautiful but fragile part of our planet.

Llywydd, edrychaf ymlaen at bleidleisio o blaid y rheoliadau ar lawr y Senedd yfory. Byddan nhw'n cefnogi'r ffermwyr hynny nad ydyn nhw'n llygru ein tir. Byddan nhw'n cefnogi'r ffermwyr hynny sy'n deall bod eu henw da a'u hincwm yn y dyfodol yn dibynnu ar eu gallu i ddangos bod y safonau amaethyddiaeth yma yng Nghymru ymhlith yr uchaf. Byddan nhw'n gwneud eu cyfraniad sy'n gwbl angenrheidiol i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd a'r argyfwng amgylcheddol sy'n ein hwynebu. Nid fi yw'r person sydd eisiau gwneud ychydig, neu, yn ei achos ef, gwneud dim, i droi'r llanw llygredd amaethyddol yn ôl. Bydd ei blaid yn pleidleisio o blaid llygredd parhaus yma yng Nghymru yfory. Mae fy mhlaid i yn benderfynol y byddwn ni'n cymryd y camau sy'n angenrheidiol, ar ôl blynyddoedd lawer o geisio unioni hyn drwy ddulliau gwirfoddol. Byddwn yn cynorthwyo'r ffermwyr hynny sy'n gwneud y peth iawn eisoes drwy gosbi'r rhai sy'n llygru ein tir, ein dŵr a'n hamgylchedd yn gyson ac yn fwriadol, a dylai'r Aelod fod â chywilydd o'r ffaith ei fod, wythnos ar ôl wythnos, yn dod yma i wneud hyn yn brif flaenoriaeth wrth ofyn cwestiynau i mi, pan allai yntau chwarae ei ran hefyd, yn hytrach nag ymarfer siarad gwag, i wneud rhywbeth ymarferol i helpu'r genedl hon i gynorthwyo'r ffermwyr hynny sy'n gwneud y peth iawn eisoes a gwneud y cyfraniad y mae angen i ni ei wneud i sicrhau dyfodol y rhan hardd ond bregus hon o'n planed.

Y Trên a ddaeth oddi ar y Cledrau yn Llangennech
The Rail Derailment at Llangennech

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith amgylcheddol y trên a ddaeth oddi ar y cledrau yn Llangennech y llynedd? OQ56369

3. Will the First Minister make a statement on the environmental impact of the rail derailment at Llangennech last year? OQ56369

I thank the Member for that question, Llywydd. The environmental impact of the derailment was amongst the most significant in Wales since the Sea Empress disaster of 25 years ago. Monitoring of the site and surrounding area, which includes four sites of special scientific interest and a special area of conservation, will continue for many years to come.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Roedd effaith amgylcheddol y trên yn dod oddi ar y cledrau ymhlith y fwyaf sylweddol yng Nghymru ers trychineb y Sea Empress 25 mlynedd yn ôl. Bydd monitro'r safle a'r ardal gyfagos, sy'n cynnwys pedwar safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac ardal gadwraeth arbennig, yn parhau am flynyddoedd lawer i ddod.

I'm grateful to the First Minister for his reply, and I know that he will want to join me in congratulating the public services on the way that they've co-operated around the clean-up, which, so far, has been very successful, given the scale of the problem, as the First Minister rightly identifies.

The First Minister will be aware that two groups of businesses were particularly badly affected, albeit not for very long, by the derailment. One of those was the very important cockle-gathering industry, the other, of course, was farmers who graze on those low-lying banks by the river. The First Minister will be aware that there has been a request going into Welsh Government to consider whether some interim financial support might be made available to the cockle gatherers and the grazers while responsibility for the derailment and long-term compensation becomes a possibility. I'm sure that the First Minister will be aware that many of these are very small businesses; they operate on quite low margins and in difficult circumstances. So, I wonder if the First Minister can tell me today whether the Welsh Government is able to look favourably on that request and when a decision might be made, fully accepting that this is a very unusual set of circumstances.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, a gwn y bydd eisiau ymuno â mi i longyfarch y gwasanaethau cyhoeddus ar y ffordd y maen nhw wedi cydweithredu o ran y gwaith glanhau, sydd, hyd yma, wedi bod yn llwyddiannus iawn, o ystyried maint y broblem, fel y noda'r Prif Weinidog yn gywir.

Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod dau grŵp o fusnesau wedi cael eu heffeithio mewn modd arbennig o wael, er nad yn hir iawn, gan y trên yn dod oddi ar y cledrau. Un o'r rheini oedd y diwydiant casglu cocos pwysig iawn, a'r llall, wrth gwrs, oedd ffermwyr sy'n pori ar y glannau isel hynny ger yr afon. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol y bu cais a gafodd ei wneud i Lywodraeth Cymru ystyried a allai rhywfaint o gymorth ariannol dros dro fod ar gael i'r casglwyr cocos a'r porwyr tra bo cyfrifoldeb am y trên yn dod oddi ar y cledrau ac iawndal hirdymor yn dod yn bosibilrwydd. Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod llawer o'r rhain yn fusnesau bach iawn; maen nhw'n gweithredu ar sail elw eithaf isel ac o dan amgylchiadau anodd. Felly, tybed a all y Prif Weinidog ddweud wrthyf i heddiw pa un a all Llywodraeth Cymru edrych yn ffafriol ar y cais hwnnw a phryd y gellid gwneud penderfyniad, gan dderbyn yn llwyr bod hon yn gyfres anarferol iawn o amgylchiadau.

Llywydd, I thank Helen Mary Jones for those further questions. I definitely do join with her in congratulating those public services that did such a remarkable job at the time so that an environmental disaster on an even greater scale was averted. And I was hearing only this week from Lee Waters, the Member for Llanelli, of his visit to the site on Friday of last week, when he was able to see for himself the scale of the remedial work that has been carried out. And through him and through others, of course, I am aware of the impact on cockle gatherers particularly of the fact that they were unable to carry out their normal activities while the level of environmental contaminants in the estuary were being surveyed. It is right, as Helen Mary Jones was implying, that the polluter in the end must pay for the damage that has been done, but the rail accident investigation branch work is not coming rapidly to a conclusion.

In that context, I know that my colleague Lesley Griffiths is expecting to receive advice in the next 10 days or so as to whether or not it is possible to devise a scheme through the Welsh Government in which some interim assistance to those industries could be supplied. Now, I cannot anticipate the nature of the advice that the Minister will get, but I know that she has been very keen to obtain that advice from her officials in case it is possible, before the rail accident investigation is completed, to offer some assistance to those who have been most directly affected.

Llywydd, diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiynau pellach yna. Rwyf yn sicr yn ymuno â hi i longyfarch y gwasanaethau cyhoeddus hynny a wnaeth waith mor rhyfeddol ar y pryd fel bod trychineb amgylcheddol ar raddfa fwy fyth yn cael ei hosgoi. A dim ond yr wythnos hon yr oeddwn i'n clywed gan Lee Waters, yr Aelod dros Lanelli, am ei ymweliad â'r safle ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, pan lwyddodd i weld graddfa'r gwaith adfer a wnaed drosto'i hun. A thrwy ef a thrwy eraill, wrth gwrs, rwy'n ymwybodol o'r effaith ar gasglwyr cocos yn enwedig o'r ffaith nad oedden nhw'n gallu cyflawni eu gweithgareddau arferol tra bod lefel yr halogyddion amgylcheddol yn yr aber yn cael eu harolygu. Mae'n iawn, fel yr oedd Helen Mary Jones yn ei awgrymu, bod yn rhaid i'r llygrwr dalu yn y pen draw am y difrod sydd wedi ei wneud, ond nid yw gwaith y gangen ymchwilio i ddamweiniau rheilffordd yn dod i gasgliad yn gyflym.

Yn y cyd-destun hwnnw, gwn fod fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yn disgwyl cael cyngor o fewn oddeutu'r 10 diwrnod nesaf ynghylch pa un a yw'n bosibl llunio cynllun drwy Lywodraeth Cymru lle gellid darparu rhywfaint o gymorth dros dro i'r diwydiannau hynny. Nawr, ni allaf ragweld natur y cyngor y bydd y Gweinidog yn ei gael, ond gwn ei bod wedi bod yn awyddus iawn i gael y cyngor hwnnw gan ei swyddogion rhag ofn y bydd yn bosibl, cyn cwblhau'r ymchwiliad i'r ddamwain rheilffordd, er mwyn cynnig rhywfaint o gymorth i'r rheini yr effeithiwyd arnyn nhw yn fwyaf uniongyrchol.

14:00
Cymorth i Fusnesau
Support for Businesses

4. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth Llywodraeth Cymru i fusnesau ym Merthyr Tudful a Rhymni? OQ56373

4. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for businesses in Merthyr Tydfil and Rhymney? OQ56373

Llywydd, in the Member's constituency, the restrictions business fund has already paid grants totalling nearly £2 million to hundreds of firms. Over £0.5 million has been provided through the hospitality, leisure and tourism fund. This Government will go on supporting businesses in the Merthyr Tydfil and Rhymney area as we recover from the pandemic.

Llywydd, yn etholaeth yr Aelod, mae'r gronfa fusnes cyfyngiadau eisoes wedi talu grantiau gwerth bron i £2 filiwn i gannoedd o gwmnïau. Darparwyd dros £0.5 miliwn drwy'r gronfa lletygarwch, hamdden a thwristiaeth. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau i gynorthwyo busnesau yn ardal Merthyr Tudful a Rhymni wrth i ni adfer yn sgil y pandemig.

Thank you for that answer, First Minister. These Welsh Government interventions clearly are critical to the chances of many businesses in my constituency, as is the absolute need for the UK Chancellor to confirm the extension of the furlough scheme as part of the UK budget announcement tomorrow.

I can tell you, First Minister, that Welsh Government investments in business support, in a new bus station, in the metro improvements, in apprenticeships and the success of the Aspire apprenticeships scheme, in signing the contract for the A465 improvements, in redeveloping Prince Charles Hospital and in redeveloping and building new schools are all positive actions that will enable my constituency to move forward. But can I ask you to give consideration to the scope for a further stimulus package to help move us from the pandemic, which will help both to restore trade and to lift our high streets, and to help tourism, hospitality, leisure and outdoor businesses through the next few months? At the same time, can you assure me that the Welsh Government will be taking the responsible decisions that we all need to keep Wales safe, while delivering greater fairness and putting people back to work?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae'n amlwg bod yr ymyraethau hyn gan Lywodraeth Cymru yn hanfodol i siawns llawer o fusnesau yn fy etholaeth i, ac felly hefyd yr angen pendant i Ganghellor y DU gadarnhau estyniad y cynllun ffyrlo yn rhan o gyhoeddiad cyllideb y DU yfory.

Gallaf ddweud wrthych chi, Prif Weinidog, bod buddsoddiadau Llywodraeth Cymru mewn cymorth busnes, mewn gorsaf fysiau newydd, yn y gwelliannau metro, mewn prentisiaethau a llwyddiant cynllun prentisiaethau Aspire, o ran llofnodi'r contract ar gyfer gwelliannau'r A465, mewn ailddatblygu Ysbyty'r Tywysog Siarl ac mewn ailddatblygu ac adeiladu ysgolion newydd i gyd yn gamau cadarnhaol a fydd yn galluogi fy etholaeth i i symud ymlaen. Ond a gaf i ofyn i chi ystyried y posibilrwydd o becyn ysgogi pellach i helpu i'n symud ni o'r pandemig, a fydd yn helpu i adfer masnach a rhoi hwb i'n strydoedd mawr, ac i helpu busnesau twristiaeth, lletygarwch, hamdden ac awyr agored drwy'r misoedd nesaf? Ar yr un pryd, a allwch chi roi sicrwydd i mi y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y penderfyniadau cyfrifol y mae angen i bob un ohonom ni eu gwneud i gadw Cymru yn ddiogel, gan sicrhau mwy o degwch a rhoi pobl yn ôl yn y gwaith?

Llywydd, I thank Dawn Bowden for those questions. I'm pleased to be able to tell her that the £30 million, which is the latest investment that we have provided in the hospitality, leisure and tourism sector specific fund, that the eligibility checker for that fund will open on 3 March, tomorrow morning, and that the fund itself will open on 9 March. I know that there will be businesses in the Member's constituency that will be looking to get further help and assistance from that fund, and I'm very glad that we've been able to find that £30 million to extend the help that is available to businesses, not just in Merthyr Tydfil and Rhymney, of course, but across Wales.

The budget that will be laid this afternoon, Llywydd, will show a further major sum of money set aside by the Welsh Government to go on supporting businesses in Wales next year. I agree with what the Member said about the need for the UK Government to go on investing in the help that it provides people to go on being employed as we come, we hope, to the end of the current wave of the crisis. We will go on using the money that we have available as a Welsh Government to provide the most generous package of support to businesses anywhere in the United Kingdom. As the Wales Governance Centre recently confirmed through its own independent analysis, we have already well exceeded by some hundreds of millions of pounds the consequential funding that we've received from the UK Government for business support purposes.

Llywydd, diolchaf i Dawn Bowden am y cwestiynau yna. Rwy'n falch o allu dweud wrthi y bydd y £30 miliwn, sef y buddsoddiad diweddaraf yr ydym ni wedi ei ddarparu yng nghronfa benodol y sector lletygarwch, hamdden a thwristiaeth, y bydd y gwiriwr cymhwysedd ar gyfer y gronfa honno yn agor ar 3 Mawrth, bore yfory, ac y bydd y gronfa ei hun yn agor ar 9 Mawrth. Gwn y bydd busnesau yn etholaeth yr Aelod a fydd yn ceisio cael rhagor o gymorth a chefnogaeth o'r gronfa honno, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu dod o hyd i'r £30 miliwn hwnnw i ymestyn y cymorth sydd ar gael i fusnesau, nid yn unig ym Merthyr Tudful a Rhymni, wrth gwrs, ond ledled Cymru.

Bydd y gyllideb a fydd yn cael ei gosod y prynhawn yma, Llywydd, yn dangos swm mawr pellach o arian wedi'i neilltuo gan Lywodraeth Cymru i barhau i gynorthwyo busnesau yng Nghymru y flwyddyn nesaf. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am yr angen i Lywodraeth y DU barhau i fuddsoddi yn y cymorth y mae'n ei roi i bobl barhau i gael eu cyflogi wrth i ni gyrraedd, gobeithio, diwedd ton bresennol yr argyfwng. Byddwn yn parhau i ddefnyddio'r arian sydd ar gael gennym ni fel Llywodraeth Cymru i ddarparu'r pecyn cymorth mwyaf hael i fusnesau yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Fel y cadarnhaodd Canolfan Llywodraethiant Cymru yn ddiweddar drwy ei dadansoddiad annibynnol ei hun, rydym ni eisoes wedi rhagori o rai cannoedd o filiynau o bunnoedd ar y cyllid canlyniadol a gawsom ni gan Lywodraeth y DU at ddibenion cymorth busnes.

Tai Fforddiadwy
Affordable Homes

5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran cyrraedd ei tharged ar gyfer tai fforddiadwy? OQ56346

5. How is the Welsh Government progressing with meeting its affordable homes target? OQ56346

Llywydd, I'm very pleased to confirm that we will exceed the 20,000 affordable homes target for this Government term. The latest provisional release shows just under 3,000 new affordable homes were built in 2019-20, the highest annual total since records began in 2008.

Llywydd, rwy'n falch iawn o gadarnhau y byddwn ni'n rhagori ar y targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy ar gyfer y tymor Llywodraeth hwn. Mae'r datganiad dros dro diweddaraf yn dangos yr adeiladwyd ychydig yn llai na 3,000 o gartrefi fforddiadwy newydd yn 2019-20, y cyfanswm blynyddol uchaf ers dechrau cadw cofnodion yn 2008.

14:05

First Minister, following the last election in 2016, you met with my dad—you as finance Minister and him as housing Minister—to work out how you would meet the ambitious Welsh Labour target of 20,000 affordable homes. Now, together, you put in place a delivery mechanism and the finances to ensure this happened. Your leadership and dad's leadership delivered this programme; he dug the foundations and you laid the tiles to the roofs. We should all be very proud of this achievement.

Across Wales, affordable houses have been built, and residents have been given access to much-needed homes. I was contacted by one of these residents who said that, through my work and my support, she was able to access one of your and dad's affordable homes at a real time of difficulty in her life. First Minister, do you agree with me that this is Welsh Labour delivering for our communities and being there for our residents when they need us most?

Prif Weinidog, yn dilyn yr etholiad diwethaf yn 2016, cawsoch gyfarfod â fy nhad—chi fel Gweinidog Cyllid ac ef fel Gweinidog tai—i gynllunio sut y byddech chi'n cyrraedd targed uchelgeisiol Llafur Cymru o 20,000 o dai fforddiadwy. Nawr, gyda'ch gilydd, fe wnaethoch chi gyflwyno dull cyflawni a chyllid i sicrhau bod hyn yn digwydd. Eich arweinyddiaeth chi ac arweinyddiaeth dad wnaeth ddarparu'r rhaglen hon; fe wnaeth ef balu'r sylfeini ac fe wnaethoch chithau osod y teils ar y toeau. Dylem ni i gyd fod yn falch iawn o'r cyflawniad hwn.

Ledled Cymru, mae tai fforddiadwy wedi eu hadeiladu, ac mae trigolion wedi gallu cael cartrefi y mae mawr eu hangen. Cysylltodd un o'r trigolion hyn â mi a ddywedodd ei bod hi, drwy fy ngwaith a fy nghefnogaeth i, wedi gallu cael gafael ar un o'ch cartrefi fforddiadwy chi a dad ar adeg o anhawster gwirioneddol yn ei bywyd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi mai dyma Llafur Cymru yn cyflawni dros ein cymunedau ac yn bod yno i'n trigolion pan eu bod nhw fwyaf ein hangen ni?

Well, Llywydd, can I thank Jack Sargeant for that question? I vividly remember the meeting that he refers to. Early in this Senedd term, Carl Sargeant's office and my office were next door to one another. I had newly been appointed as the finance Minister, he was charged with implementing Labour's manifesto pledge to create 20,000 new affordable homes in a five-year period—the largest number in the whole of devolution. I very vividly remember Carl coming into my office and saying to me, 'I need a very big sum of money, and I need it very quickly.' The argument he was putting to me was that, in order to get to 20,000 affordable homes, he needed the bulk of the investment in the first two years of the Senedd term to get the programme under way, to get the houses being built, and that way we would get to the ambitious target.

It is a tribute. It is a tribute to him, particularly, that I'm able to say today that that target has been met, because if it wasn't for the arguments that he mobilised and the force of the argument that led to the mobilisation of that funding, then that ambitious target would not have been met. That is the hallmark of the Labour Party. We will go into the next election with a series of ambitious programmes here for Wales. But, Llywydd, they will not just be ambitious, they will be credible as well. If we say we will do something, then we will deliver it. We said we would provide 20,000 affordable homes. We will have done that and more. And the sort of person who came to talk to Jack about the house that they now have to live in, there will be people like that in every single constituency here in Wales.

Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Jack Sargeant am y cwestiwn yna? Rwy'n cofio'r cyfarfod y mae'n cyfeirio ato yn eglur. Yn gynnar yn nhymor y Senedd hon, roedd swyddfa Carl Sargeant a'm swyddfa i drws nesaf i'w gilydd. Roeddwn i newydd gael fy mhenodi yn Weinidog cyllid, roedd ef yn gyfrifol am weithredu addewid maniffesto Llafur i greu 20,000 o dai fforddiadwy newydd mewn cyfnod o bum mlynedd—y nifer fwyaf yn holl gyfnod datganoli. Rwy'n cofio yn eglur iawn Carl yn dod i mewn i'm swyddfa ac yn dweud wrthyf i, 'Rwyf i angen swm mawr iawn o arian, ac rwyf i ei angen yn gyflym iawn.' Y ddadl yr oedd yn ei gwneud i mi oedd, er mwyn cyrraedd 20,000 o dai fforddiadwy, roedd ef angen y rhan fwyaf o'r buddsoddiad yn ystod dwy flynedd gyntaf tymor y Senedd i roi'r rhaglen ar waith, i ddechrau adeiladu'r tai, ac wrth wneud hynny byddem ni'n cyrraedd y targed uchelgeisiol.

Mae'n deyrnged. Mae'n deyrnged iddo ef, yn enwedig, fy mod i'n gallu dweud heddiw bod y targed hwnnw wedi'i gyflawni, oherwydd oni bai am y dadleuon iddo ef eu sbarduno a grym y ddadl a arweiniodd at roi'r cyllid hwnnw ar waith, yna ni fyddai'r targed uchelgeisiol hwnnw wedi ei gyrraedd. Dyna nod amgen y Blaid Lafur. Byddwn yn mynd i'r etholiad nesaf gyda chyfres o raglenni uchelgeisiol yn y fan yma i Gymru. Ond, Lywydd, ni fyddan nhw'n uchelgeisiol yn unig, byddan nhw'n gredadwy hefyd. Os byddwn ni'n dweud y byddwn ni'n gwneud rhywbeth, yna byddwn ni'n ei gyflawni. Dywedasom y byddem ni'n darparu 20,000 o dai fforddiadwy. Byddwn wedi gwneud hynny a mwy. A'r math o berson a ddaeth i siarad â Jack am y tŷ sydd ganddi i fyw ynddo erbyn hyn, bydd pobl o'r fath ym mhob un etholaeth yma yng Nghymru.

Can I ask you, First Minister, about the work that's been undertaken by the Welsh Government to ensure that our veteran community in Wales have adequate access to housing? I know that you, like me, will recall that this week, of course, marks a special anniversary for those veterans who were involved in the Gulf war, and I know that many veterans who've suffered from post-traumatic stress disorder in particular have really struggled sometimes to adjust to returning to civilian life, and unfortunately some of them do end up on our streets. What specific action is the Welsh Government taking to ensure that homelessness amongst our veteran community is eradicated, please?

A gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, am y gwaith sydd wedi ei wneud gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan ein cymuned cyn-filwyr yng Nghymru fynediad digonol at dai? Gwn y byddwch chi, fel minnau, yn cofio bod yr wythnos hon, wrth gwrs, yn nodi pen-blwydd arbennig i'r cyn-filwyr hynny a fu'n rhan o ryfel y Gwlff, a gwn fod llawer o gyn-filwyr sydd wedi dioddef o anhwylder straen wedi trawma yn arbennig wedi ei chael hi'n anodd iawn weithiau i addasu i fynd yn ôl i fywyd sifil, ac yn anffodus mae rhai ohonyn nhw yn canfod eu hunain ar ein strydoedd yn y pen draw. Pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod digartrefedd ymhlith ein cymuned cyn-filwyr yn cael ei ddileu, os gwelwch yn dda?

Thank you to Darren Millar for that important question. I'm very pleased to be able to report that, as part of the enormous effort that has been made by our local authority colleagues, by housing associations and others in the voluntary sector, as he will know, hundreds and hundreds of people who otherwise would have been street homeless in Wales have been offered accommodation in this extraordinary year, and that has certainly included people who have left the armed forces and for whom life can be a struggle in making an adjustment to a different way of living their lives.

Now, here in Wales, I think we've got a proud record of what we have been able to achieve together, and I completely acknowledge that this is an entirely cross-party agenda that we've pursued here in Wales, whether that is in mental health, whether that is in employment opportunities. And I was very glad to be able to confirm to the Member recently that an idea that he first put to me about guaranteeing interviews for people who'd left the armed forces for jobs in the Welsh Government, that we've been able to take that forward, and in housing as well. The Minister with particular responsibility for veterans' affairs, Hannah Blythyn, of course, is a Deputy Minister in the department that has direct responsibility for housing. And making sure that people who have left the armed forces don't find themselves falling into homelessness, but have other and far better housing opportunities for them, that is certainly part of the agenda, the broader veterans agenda, that we have in Wales.

Diolch i Darren Millar am y cwestiwn pwysig yna. Rwy'n falch iawn o allu adrodd, yn rhan o'r ymdrech enfawr a wnaed gan ein cydweithwyr mewn awdurdodau lleol, gan gymdeithasau tai ac eraill yn y sector gwirfoddol, fel y bydd yn gwybod, bod cannoedd a channoedd o bobl a fyddai fel arall wedi bod yn ddigartref ar y stryd yng Nghymru wedi cael cynnig llety yn y flwyddyn eithriadol hon, ac mae hynny yn sicr wedi cynnwys pobl sydd wedi gadael y lluoedd arfog ac y gall bywyd fod yn frwydr iddyn nhw wrth geisio addasu i wahanol ffordd o fyw eu bywydau.

Nawr, yma yng Nghymru, rwy'n credu bod gennym ni hanes balch o'r hyn yr ydym ni wedi gallu ei gyflawni gyda'n gilydd, ac rwy'n cydnabod yn llwyr bod hon yn agenda gwbl drawsbleidiol yr ydym ni wedi ei dilyn yma yng Nghymru, boed hynny ym maes iechyd meddwl, boed hynny yn gyfleoedd cyflogaeth. Ac roeddwn i'n falch iawn o allu cadarnhau i'r Aelod yn ddiweddar bod syniad a gyflwynodd i mi am y tro cyntaf ynghylch sicrhau cyfweliadau i bobl a oedd wedi gadael y lluoedd arfog am swyddi yn Llywodraeth Cymru, ein bod wedi gallu bwrw ymlaen â hynny, ac o ran tai hefyd. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb penodol dros faterion cyn-filwyr, Hannah Blythyn, wrth gwrs, yn Ddirprwy Weinidog yn yr adran sydd â chyfrifoldeb uniongyrchol dros dai. Ac mae gwneud yn siŵr nad yw pobl sydd wedi gadael y lluoedd arfog yn canfod eu hunain yn mynd yn ddigartref, ond bod ganddyn nhw gyfleoedd tai eraill a llawer gwell ar eu cyfer, mae hynny yn sicr yn rhan o'r agenda, yr agenda cyn-filwyr ehangach, sydd gennym ni yng Nghymru.

14:10

First Minister, it's good that your Government is surpassing its own target of 20,000 affordable homes during this Senedd term, though recent headlines suggest that private developers see Wales as not being a particularly attractive prospect and cite many reasons, including the planning system and Welsh regulations being the most onerous in the UK. We know that the 20,000 target goes nowhere near meeting the actual demand, so what is your plan to encourage a range of providers to build here in Wales? Thank you.

Prif Weinidog, mae'n dda bod eich Llywodraeth yn rhagori ar ei tharged ei hun o 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod tymor y Senedd hon, er bod penawdau diweddar yn awgrymu bod datblygwyr preifat yn ystyried nad yw Cymru yn ddewis arbennig o ddeniadol ac yn nodi llawer o resymau, gan gynnwys y system gynllunio a'r ffaith mai rheoliadau Cymru yw'r rhai mwyaf beichus yn y DU. Rydym ni'n gwybod nad yw'r targed o 20,000 yn agos at fodloni'r galw gwirioneddol, felly beth yw eich cynllun i annog amrywiaeth o ddarparwyr i adeiladu yma yng Nghymru? Diolch.

Well, Llywydd, I am proud of the standards that we have here in Wales. It is absolutely essential that when new houses are built, they are houses that are fit for the future, that they are houses that will make their contribution to the net-zero carbon targets that we have agreed for 2050. And I know that there are some house builders who find it challenging to meet the standards that are required, but they are absolutely necessary. The fact that 8,000 of our 20,000 affordable homes were reached through the Help to Buy scheme demonstrates to me that there are house builders in Wales who are capable of delivering quality housing within the standards that we require here. We will go on having standards for house building in Wales that do not leave us with a huge legacy of retrofitting those houses to make them fit for the sort of carbon-neutral future that we need to have. I'm very pleased that we have standards that will stand up to examination by future generations, as our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 requires of us.

Wel, Llywydd, rwyf yn falch o'r safonau sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae'n gwbl hanfodol, pan fydd tai newydd yn cael eu hadeiladu, eu bod nhw'n dai sy'n addas ar gyfer y dyfodol, eu bod nhw'n dai a fydd yn gwneud eu cyfraniad at y targedau di-garbon net yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw ar gyfer 2050. A gwn fod rhai adeiladwyr tai sy'n ei chael hi'n anodd bodloni'r safonau sy'n ofynnol, ond maen nhw'n gwbl angenrheidiol. Mae'r ffaith y cyrhaeddwyd 8,000 o'n 20,000 o gartrefi fforddiadwy drwy'r cynllun Cymorth i Brynu yn dangos i mi bod gennym ni adeiladwyr tai yng Nghymru sy'n gallu darparu tai o safon yn unol â'r safonau sydd eu hangen arnom ni yma. Byddwn yn parhau i fod â safonau ar gyfer adeiladu tai yng Nghymru nad ydyn nhw'n ein gadael gyda gwaddol enfawr o ôl-ffitio'r tai hynny i'w gwneud yn addas ar gyfer y math o ddyfodol carbon-niwtral y mae angen i ni ei gael. Rwy'n falch iawn bod gennym ni safonau a fydd yn sefyll i'w harchwilio gan genedlaethau'r dyfodol, fel y mae ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ei ofyn gennym ni.

Darparu Brechlyn COVID-19
Delivery of the COVID-19 Vaccine

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarparu'r brechlyn COVID-19 yng Nghaerffili i grŵp blaenoriaeth 6 y Cydbwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio? OQ56378

6. Will the First Minister provide an update on the delivery of the COVID-19 vaccine in Caerphilly to JCVI priority group 6? OQ56378

Llywydd, we're on track to deliver against our next target of mid April for groups 5 to 9, subject of course to supply. On Friday evening, the number of vaccinations administered by our NHS exceeded the 1 million mark. All 21 GP practices in the Caerphilly area have signed up and are delivering the vaccine.

Llywydd, rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni yn erbyn ein targed nesaf o ganol mis Ebrill ar gyfer grwpiau 5 i 9, yn amodol ar gyflenwad wrth gwrs. Nos Wener, roedd nifer y brechiadau a roddwyd gan ein GIG yn fwy na'r marc 1 filiwn. Mae pob un o'r 21 meddygfa deulu yn ardal Caerffili wedi cofrestru ac yn darparu'r brechlyn.

With regard to unpaid carers, I've been approached by some in receipt of carers allowance who are concerned that they don't meet all of the three criteria for eligibility for vaccine in priority 6 that were released by the Welsh Government last Wednesday. Can the First Minister therefore provide an assurance that if you are in receipt of carers allowance, you will be called at priority 6?

O ran gofalwyr di-dâl, mae rhai wedi cysylltu â mi sy'n derbyn lwfans gofalwyr ac yn pryderu nad ydyn nhw'n yn bodloni bob un o'r tri maen prawf ar gyfer cymhwyso i gael brechlyn ym mlaenoriaeth 6 a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ddydd Mercher diwethaf. A all y Prif Weinidog roi sicrwydd felly, os ydych chi'n derbyn lwfans gofalwyr, y byddwch chi'n cael eich galw ym mlaenoriaeth 6?

I thank Hefin David, Llywydd, for that. We set out the guidance, as the Member said, on 24 February, and, as I explained last week on the floor of the Senedd in relation to people with learning difficulties who are also encompassed within priority group 6, our guidance is designed to take a more progressive view of the number of unpaid carers who can be identified as eligible for vaccination here in Wales. We didn't confine ourselves to carers allowance, because we thought that was too restrictive. I would be very surprised if there are people who are able to claim carers allowance who cannot bring themselves within the system that we have now agreed here in Wales. I'm very grateful to the carers organisations—Carers Wales, for example—who co-operated with us to draw up the online form that we will use so that people who are unpaid carers can demonstrate their eligibility for inclusion within priority group 6. Of course, if there are individual examples where people are not being identified through the route that we have set out, then we would be very keen to hear that so that we can put that right. But our aim is to have, as I say, an inclusive approach to priority group 6, including unpaid carers. We have to have criteria, Llywydd. We can't just have a self-certification system. But the system we have devised has been drawn up in agreement with carers organisations themselves.

Diolchaf i Hefin David, Llywydd, am hynna. Nodwyd y canllawiau gennym ni, fel y dywedodd yr Aelod, ar 24 Chwefror, ac, fel yr esboniais yr wythnos diwethaf ar lawr y Senedd o ran pobl ag anawsterau dysgu sydd hefyd wedi'u cynnwys yng ngrŵp blaenoriaeth 6, mae ein canllawiau wedi'u cynllunio i gymryd golwg fwy blaengar ar nifer y gofalwyr di-dâl y gellir nodi eu bod nhw'n gymwys i gael eu brechu yma yng Nghymru. Ni wnaethom gyfyngu ein hunain i lwfans gofalwyr, oherwydd roeddem ni'n credu bod hynny yn rhy gyfyngol. Byddwn i'n synnu'n fawr os oes pobl sy'n gallu hawlio lwfans gofalwyr na allan nhw ddod â'u hunain o fewn y system yr ydym ni wedi cytuno arni erbyn hyn yma yng Nghymru. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r sefydliadau gofalwyr—Gofalwyr Cymru, er enghraifft—a gydweithredodd â ni i lunio'r ffurflen ar-lein y byddwn ni'n ei defnyddio fel y gall pobl sy'n ofalwyr di-dâl ddangos eu bod nhw'n gymwys i gael eu cynnwys yng ngrŵp blaenoriaeth 6. Wrth gwrs, os oes enghreifftiau unigol lle nad yw pobl yn cael eu nodi drwy'r llwybr yr ydym ni wedi ei gyflwyno, yna byddem ni'n awyddus iawn i glywed hynny fel y gallwn ni unioni hynny. Ond ein nod, fel y dywedais, yw cael dull cynhwysol o ymdrin â grŵp blaenoriaeth 6, gan gynnwys gofalwyr di-dâl. Mae'n rhaid i ni gael meini prawf, Llywydd. Allwn ni ddim cael system hunanardystio yn unig. Ond mae'r system yr ydym ni wedi ei llunio wedi ei llunio mewn cytundeb â sefydliadau gofalwyr eu hunain.

14:15
Addysg sy'n Seiliedig ar Ymchwil
Research-based Education

7. Beth yw blaenoriaethau'r Prif Weinidog ar gyfer gwella addysg sy'n seiliedig ar ymchwil yng Nghymru? OQ56375

7. What are the First Minister's priorities for improving research-based education in Wales? OQ56375

I thank the Member for that question. The Welsh Government's priorities include direct investment in high-quality education research, to ensure that policy makers get the best advice, teachers have the best evidence to guide their practice, and pupils and students have the best possible learning experience.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn cynnwys buddsoddiad uniongyrchol mewn ymchwil addysg o ansawdd uchel, i sicrhau bod llunwyr polisi yn cael y cyngor gorau, bod gan athrawon y dystiolaeth orau i lywio eu harfer, a bod disgyblion a myfyrwyr yn cael y profiad dysgu gorau posibl.

Thank you for that reply. Clearly, the Reid review recommended that, due to Wales's historic underinvestment in research and lack of private research economic base, the Welsh Government should lead on this by increasing funding via a future of Wales fund with some more significant funds—at least about £30 million. But, last year, your Welsh Government only put £7 million into this particular fund. Last year, your Government also cut forecast funding growth to the Higher Education Funding Council for Wales for Welsh universities to cover more expensive premium courses, many of which are in the science, technology, engineering, mathematics and medicine area, and Wales also spends less gross on research and development than other UK countries, sadly. This has to change, in my opinion. Can you outline for us here today what you plan to do to rectify this underinvestment in research, particularly through universities and colleges, to make sure that Wales can be on a level playing field with the rest of the UK and the rest of the world?

Diolch am yr ateb yna. Yn amlwg, argymhellodd adolygiad Reid, oherwydd tanfuddsoddiad hanesyddol Cymru mewn ymchwil a diffyg sylfaen economaidd ymchwil breifat, y dylai Llywodraeth Cymru arwain ar hyn drwy gynyddu cyllid drwy gronfa dyfodol Cymru gyda chyllid mwy sylweddol—o leiaf tua £30 miliwn. Ond, y llynedd, dim ond £7 miliwn wnaeth eich Llywodraeth ei roi yn y gronfa benodol hon. Y llynedd, fe wnaeth eich Llywodraeth hefyd dorri twf cyllid rhagolygol i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ar gyfer prifysgolion Cymru i gwmpasu cyrsiau premiwm drutach, ac mae llawer ohonyn nhw ym meysydd gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, mathemateg a meddygaeth, ac mae Cymru hefyd yn gwario llai ar sail gros ar ymchwil a datblygu na gwledydd eraill y DU, yn anffodus. Mae'n rhaid i hyn newid, yn fy marn i. A allwch chi amlinellu i ni yn y fan yma heddiw yr hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud i unioni'r tanfuddsoddiad hwn mewn ymchwil, yn enwedig drwy brifysgolion a cholegau, i wneud yn siŵr y gall Cymru fod yn gyfartal â gweddill y DU a gweddill y byd?

I don't think the Member gives a rounded account of the success of the Welsh research sector. The success it has had in drawing down funding from Horizon 2020 is entirely beyond what you would expect of a research community of the size we have here in Wales, and through European funds more generally, we have invested hundreds of millions of pounds in research capacity here in Wales. Part of that in recent years has been improving the capacity of the sector to draw down funding from UK research councils, and we have research examples here in Wales where the draw-down from the research councils on a UK basis has been increasing in Wales. But, as well as drawing down more funding, it is the impact of the research that we can be particularly proud of, because Welsh research is highly impactful. In the research citation indices that universities use, Welsh research has an impact 75 per cent above the global average and 12 per cent above the UK average, and Wales's share of the top 5 per cent of the most highly cited publications is twice the global average. These figures were very persuasively set out by our chief scientific adviser Professor Peter Halligan when he and I were involved in opening a new research institute at Swansea University last Friday—an institute I know the Member will be interested in, the successor to the Morgan Academy. The sense of ambition there at the university to draw further funding to continue to provide impactful research says to me that the sector continues to be in robust health here in Wales.

Nid wyf i'n credu bod yr Aelod yn cynnig darlun cytbwys o lwyddiant sector ymchwil Cymru. Mae'r llwyddiant y mae wedi ei gael yn tynnu cyllid i lawr o Horizon 2020 yn gwbl y tu hwnt i'r hyn y byddech chi'n ei ddisgwyl gan gymuned ymchwil o'r maint sydd gennym ni yma yng Nghymru, a thrwy gronfeydd Ewropeaidd yn fwy cyffredinol, rydym ni wedi buddsoddi cannoedd o filiynau o bunnoedd mewn capasiti ymchwil yma yng Nghymru. Rhan o hynny yn y blynyddoedd diwethaf fu gwella gallu'r sector i dynnu cyllid i lawr o gynghorau ymchwil y DU, ac mae gennym ni enghreifftiau ymchwil yma yng Nghymru lle mae'r nifer sy'n tynnu i lawr o'r cynghorau ymchwil ar sail y DU wedi bod yn cynyddu yng Nghymru. Ond, yn ogystal â thynnu mwy o gyllid i lawr, mae effaith yr ymchwil yn rhywbeth y gallwn ni fod yn arbennig o falch ohoni, oherwydd mae ymchwil Cymru yn cael effaith fawr. Yn y mynegeion dyfynnu ymchwil y mae prifysgolion yn eu defnyddio, mae ymchwil Cymru yn cael effaith 75 y cant yn uwch na'r cyfartaledd byd-eang a 12 y cant yn uwch na chyfartaledd y DU, ac mae cyfran Cymru o'r 5 y cant uchaf o'r cyhoeddiadau mwyaf poblogaidd ddwywaith y cyfartaledd byd-eang. Cafodd y ffigurau hyn eu nodi yn ddarbwyllol iawn gan ein prif gynghorydd gwyddonol, yr Athro Peter Halligan, pan oedd ef a minnau yn rhan o agor sefydliad ymchwil newydd ym Mhrifysgol Abertawe ddydd Gwener diwethaf—sefydliad y gwn y bydd gan yr Aelod ddiddordeb ynddo, olynydd Academi Morgan. Mae'r synnwyr o uchelgais yno yn y brifysgol i ddenu rhagor o gyllid i barhau i ddarparu ymchwil effeithiol yn dweud wrthyf i fod y sector yn parhau i fod mewn sefyllfa gadarn yma yng Nghymru.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Caroline Jones.

And lastly, question 8, Caroline Jones.

Diagnosteg Canser
Cancer Diagnostics

8. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella diagnosteg canser yn sgil pandemig y coronafeirws? OQ56376

8. What plans does the Welsh Government have to improve cancer diagnostics in light of the coronavirus pandemic? OQ56376

I thank the Member for that question. Further investment in diagnostic equipment and growth in the diagnostic workforce are amongst the actions being taken to create new capacity in cancer services as we emerge from the pandemic.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae buddsoddiad pellach mewn offer diagnostig a thwf yn y gweithlu diagnostig ymhlith y camau sy'n cael eu cymryd i greu capasiti newydd mewn gwasanaethau canser wrth i ni ddod allan o'r pandemig.

14:20

Thank you, First Minister. The tragic consequence of the measures to control the spread of COVID-19 has been the dramatic fall in the numbers of people with symptoms of cancer seeking treatment. The study conducted by Cancer Research UK found that almost half of people with potential cancer symptoms did not contact their GP during the first wave of the pandemic. Apart from reinforcing the message that the NHS is open for business, what more can your Government do to ensure that we reduce the backlog in diagnostics and improve the chances of survival for those now seeking treatment? Diolch.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae'r gostyngiad dramatig yn nifer y bobl â symptomau canser sy'n ceisio triniaeth wedi bod yn ganlyniad trasig y mesurau i reoli lledaeniad COVID. Mae'r astudiaeth a gynhaliwyd gan Cancer Research UK wedi darganfod nad oedd bron hanner y bobl â symptomau canser posibl wedi cysylltu â'u meddyg teulu yn ystod ton gyntaf y pandemig. Ar wahân i atgyfnerthu'r neges bod y GIG yn agored i fusnes, beth arall y gall eich Llywodraeth chi ei wneud i sicrhau ein bod yn lleihau'r ôl-groniad mewn diagnosteg ac yn gwella'r cyfle o oroesi i'r rhai sydd nawr yn ceisio triniaeth? Diolch.

I thank the Member for that very important question. It gives me an opportunity to echo what she just said—that cancer services have been open in Wales from the very start of the pandemic. We really encourage people to come forward if they have signs or symptoms. The system is there, the system is open, the system is ready to offer you the sort of help that is needed. I understand, of course, that during the pandemic, people have been wanting to protect the NHS themselves, anxious about coming forward when they knew that coronavirus was in widespread circulation, but from the very start of the pandemic, in April of last year, instructions were issued to the health service to prioritise cancer care, and those services have worked very hard indeed to make sure that they have continued to be available. We restored cancer screening programmes during the summer of last year, and those screening programmes have remained open throughout this second wave. The clear message—it's the one that Caroline Jones herself just mentioned, and I want to amplify it this afternoon—is if you feel at all that you have signs or symptoms that ought to be attended to, please make an appointment to speak with your GP, because the cancer system in Wales is here and waiting to offer you the help you need.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig iawn hwnnw. Mae'n rhoi cyfle imi ategu'r hyn sydd newydd ei ddweud—bod gwasanaethau canser wedi bod ar agor yng Nghymru o ddechrau'r pandemig. Rydym yn wirioneddol yn annog pobl i fynd i weld eu meddyg os oes ganddyn nhw arwyddion neu symptomau. Mae'r system yno, mae'r system ar agor, mae'r system yn barod i gynnig y math o gymorth sydd ei angen arnoch chi. Rwy'n deall, wrth gwrs, fod pobl, yn ystod y pandemig, wedi bod eisiau amddiffyn y GIG, ac yn bryderus ynghylch mynd i weld y meddyg pan oedden nhw'n gwybod bod y coronafeirws yn ehangu. Ond ers dechrau'r pandemig, ym mis Ebrill y llynedd, cafodd cyfarwyddiadau eu rhoi i'r gwasanaeth iechyd i flaenoriaethu gofal canser, ac mae'r gwasanaethau hynny wir wedi gweithio'n galed iawn i sicrhau eu bod wedi parhau i fod ar gael. Adferwyd rhaglenni sgrinio am ganser yn ystod yr haf y llynedd, ac mae'r rhaglenni sgrinio hynny wedi parhau i fod ar agor drwy gydol yr ail don hon. Y neges glir yw—a dyma'r un y mae Caroline Jones ei hun newydd ei chrybwyll, ac yr wyf i eisiau ymhelaethu arni y prynhawn yma—os ydych chi'n teimlo o gwbl fod gennych chi arwyddion neu symptomau y dylen nhw gael sylw, gwnewch apwyntiad i siarad â'ch meddyg teulu, oherwydd mae'r system ganser yng Nghymru yma ac yn aros i gynnig y cymorth sydd ei angen arnoch.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad busnes gan y Trefnydd. Dwi'n galw ar Rebecca Evans i wneud y datganiad hwnnw. Rebecca Evans.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd, Rebecca Evans, to make that statement. Rebecca Evans.

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Thank you. Diolch—'Prime Minister' I nearly called you then—Presiding Officer. [Laughter.]

Diolch. Diolch—'Prif Weinidog', roeddwn i bron â'ch galw chi—Llywydd. [Chwerthin.]

Business Minister, children and young people across England are looking forward to returning to the classroom from Monday. Here in Wales, most secondary school pupils are completely in the dark about when they might return, except that it won't be until the summer term. The Welsh Government hasn't given a commitment that return to school will be full time. Minister, in your own Government's alert system, schools are supposed to remain open to all pupils at alert level 4. Most council areas meet your criteria for levels 2 or 3, with incident rates similar to those in late September. With the rapid progress in vaccination and now lateral flow testing for school staff, many families can't understand why schools remain closed for the majority of pupils. Can you tell us when the education Minister or First Minister will be in a position to make a clear, unambiguous statement about reopening schools to all pupils? Thank you.

Trefnydd, mae plant a phobl ifanc ledled Lloegr yn edrych ymlaen at ddychwelyd i'r ystafell ddosbarth o ddydd Llun nesaf. Yma yng Nghymru, mae'r rhan fwyaf o ddisgyblion ysgolion uwchradd yn y tywyllwch ynghylch pryd y byddant yn cael dychwelyd, ar wahân i'r ffaith na fydd hynny tan dymor yr haf. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo y bydd plant yn dychwelyd i'r ysgol yn llawn-amser. Gweinidog, yn system rybuddio eich Llywodraeth eich hun, mae ysgolion i fod i aros ar agor i bob disgybl ar lefel rhybudd 4. Mae'r rhan fwyaf o ardaloedd y cynghorau yn bodloni eich meini prawf ar gyfer lefelau 2 neu 3, gyda lefel yr achosion yn debyg i'r rhai ar ddiwedd mis Medi. Gyda'r cynnydd cyflym o ran brechu a phrofion llif unffordd ar gyfer staff ysgol bellach, ni all llawer o deuluoedd ddeall pam mae ysgolion yn aros ar gau i'r rhan fwyaf o ddisgyblion. A allwch chi ddweud wrthym ni pryd y bydd y Gweinidog Addysg neu'r Prif Weinidog mewn sefyllfa i wneud datganiad clir a diamwys ynghylch ailagor ysgolion i bob disgybl? Diolch.

I'm grateful for this opportunity to reiterate that the Government's priority is absolutely to ensure that children are able to resume their learning. We do understand what an impact this year has had on children, their learning, but also those wider benefits that children get from being in school, which is why we've invested so much this year and in our budget for next year in terms of helping children catch up and so forth. I do know that Members and families at home will be very keen to understand the next steps, and the Minister will be providing that information to colleagues as soon as possible, but, of course, we have that within the context of the three-weekly review. I'm afraid that's all I can say for today, but just to reiterate, really, that this is a priority area for us, and to highlight the advice that we had, which of course was that, if we did return all children to school at once, it could lead to an increase in the R rate of between 10 and 50 per cent. Clearly, that wasn't something that we were willing to do. So, returning children to the classroom has to be done in a phased way and a safe way. But I know that colleagues will be keen to provide more information as soon as we're able to. 

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle hwn i ailbwysleisio mai blaenoriaeth y Llywodraeth yw sicrhau bod plant yn gallu ailddechrau eu dysgu. Rydym ni'n deall yr effaith y mae eleni wedi'i chael ar blant, ar eu dysgu, ond hefyd y manteision ehangach hynny a gaiff plant o fod yn yr ysgol. A dyna pam yr ydym wedi buddsoddi cymaint eleni, ac yn ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, er mwyn helpu plant i ddal i fyny ac yn y blaen. Rwy'n gwybod y bydd yr Aelodau a theuluoedd gartref yn awyddus iawn i ddeall y camau nesaf, a bydd y Gweinidog yn darparu'r wybodaeth honno i'n cyd-Aelodau cyn gynted ag y bo modd, ond, wrth gwrs, mae gennym hynny o fewn cyd-destun yr adolygiad tair wythnos. Mae arnaf ofn mai dyna'r cyfan y gallaf i ei ddweud heddiw. Ond hoffwn ailbwysleisio, mewn gwirionedd, fod hwn yn faes blaenoriaeth i ni, a thynnu sylw at y cyngor yr oedd gennym ni, wrth gwrs, sef, pe byddem yn caniatáu i bob plentyn fynd yn ôl i'r ysgol ar unwaith, y gallai hynny arwain at gynnydd o rhwng 10 a 50 y cant yn y gyfradd R. Yn amlwg, nid oedd hynny'n rhywbeth yr oeddem ni'n barod i'w wneud. Felly, mae'n rhaid i'r plant ddychwelyd i'r ystafell ddosbarth fesul cam ac mewn ffordd ddiogel. Ond rwy'n gwybod y bydd cydweithwyr yn awyddus i ddarparu mwy o wybodaeth cyn gynted ag y gallwn ni.

14:25

I heard the First Minister's response earlier to a question about vaccination priority for unpaid carers. I've had a number of people in the Rhondda who have contacted me saying that they are either unpaid carers or that they have underlying health conditions but they haven't been put into the priority categories. We're aware that a form is on its way for unpaid carers to be able to register their details, and hopefully after that has happened they will be offered a vaccine quite soon. But can your Government provide any more details or information to constituents who are concerned that they should be getting a vaccine but they're not? Can you clarify how they'll be identified and prioritised? Will a form be available to everyone who feels that they should be a priority but they haven't been classed as a priority for vaccination purposes?

Clywais ymateb y Prif Weinidog yn gynharach i'r cwestiwn ynghylch blaenoriaeth brechu i ofalwyr di-dâl. Rwyf i wedi cael nifer o bobl yn y Rhondda yn cysylltu â mi yn dweud eu bod nhw naill ai'n ofalwyr di-dâl neu fod ganddyn nhw gyflyrau iechyd sylfaenol ond nad ydyn nhw wedi cael eu rhoi yn y categorïau blaenoriaeth. Rydym ni'n ymwybodol bod ffurflen ar ei ffordd i ofalwyr di-dâl allu cofrestru eu manylion, a gobeithio ar ôl hynny y byddan nhw'n cael cynnig brechlyn yn eithaf buan. Ond a all eich Llywodraeth roi rhagor o fanylion neu wybodaeth i etholwyr sy'n pryderu y dylen nhw fod yn cael brechlyn ond nad ydyn nhw? Allwch chi egluro sut y byddan nhw'n cael eu hadnabod a'u blaenoriaethu? A fydd ffurflen ar gael i bawb sy'n teimlo y dylen nhw fod yn flaenoriaeth ond nad ydyn wedi cael eu hystyried yn flaenoriaeth at ddibenion brechu?

We do have the statement from the Minister for Health and Social Services as the next item of business this afternoon, and that statement is specifically an update on the vaccination scheme, so I know that this will be something that colleagues will be interested in hearing about and asking about during the questions following the statement. I will say that the Welsh Government has provided guidance, and we've sought to take as broad an approach as possible to this, so not just confining this to people who are in receipt of carer's allowance, but ensuring that all of those people who need to have the vaccine are able to do so, which is why we've taken that wider approach and are developing the form that Leanne Wood referred to. But I think that it would probably be best left to my colleague the health Minister to answer the more detailed questions in the next item of business. 

Mae datganiad gennym ni gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol fel yr eitem nesaf o fusnes y prynhawn yma, ac mae'r datganiad hwnnw'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn benodol ynghylch y cynllun brechu. Felly rwy'n gwybod y bydd hyn yn rhywbeth y bydd gan gyd-Aelodau ddiddordeb mewn clywed amdano a holi yn ei gylch yn ystod y cwestiynau yn dilyn y datganiad. Gallaf ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi darparu canllawiau, ac rydym wedi ceisio cymryd dull mor eang â phosibl o weithredu hyn, felly nid yw'n fater o gyfyngu hyn i bobl sy'n cael lwfans gofalwr, ond sicrhau bod yr holl bobl y mae angen iddyn nhw gael y brechlyn yn gallu gwneud hynny. A dyna pam rydym ni wedi cymryd y dull gweithredu ehangach hwnnw ac yn datblygu'r ffurflen y cyfeiriodd Leanne Wood ati. Ond rwy'n credu y byddai'n well bod fy nghydweithiwr, y Gweinidog iechyd, yn ateb y cwestiynau manylach yn yr eitem nesaf o fusnes.

Minister, we're coming to the end of this Senedd, and I think this is the last three-week period for which we'll have a statement to discuss. I would therefore be very grateful if you could either seek an oral statement or a written statement on the following subjects.

First of all, access to primary care. We know, through the pandemic, that the whole of the national health service, primary and secondary care, have worked well to support the needs of our communities, but there are parts of the country where access to primary care, access to GP services, has been a real issue. There has been great investment in my constituency in Blaenau Gwent, but there are still areas where we've got some fantastic resources, but we can't get access to see GPs and to receive the primary care that we require. I would be grateful if the Government could make a statement on that. 

The second issue is that of long COVID. We know that there are increasing numbers of people now who have come through the trauma of COVID itself but have been left dealing with the consequences of long COVID. I think there are many people who would like to understand what the Government's plans are to ensure that there is support and services and treatment available for people into the future to support them in their recovery. Thank you. 

Gweinidog, rydym yn agosáu at ddiwedd y Senedd hon, ac rwy'n credu mai dyma'r cyfnod tair wythnos diwethaf y bydd gennym ni ddatganiad i'w drafod. Byddwn i'n ddiolchgar iawn felly os gallech naill ai ofyn am ddatganiad llafar neu ddatganiad ysgrifenedig ar y pynciau canlynol.

Yn gyntaf oll, y mynediad at ofal sylfaenol. Rydym ni'n ymwybodol, drwy'r pandemig, fod y gwasanaeth iechyd gwladol cyfan, gofal sylfaenol ac eilaidd, wedi gweithio'n dda i gefnogi anghenion ein cymunedau, ond mae rhannau o'r wlad lle mae cyfle i fanteisio ar ofal sylfaenol, cyfle i fanteisio ar wasanaethau meddygon teulu, wedi bod yn broblem wirioneddol. Mae buddsoddiad mawr wedi bod yn fy etholaeth i ym Mlaenau Gwent, ond mae yna ardaloedd o hyd lle mae gennym ni adnoddau gwych, ond ni allwn gael mynd i weld y meddygon teulu a chael y gofal sylfaenol y mae arnom ni ei angen. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Llywodraeth wneud datganiad ynghylch hynny.

Yr ail fater yw COVID hir. Gwyddom fod nifer cynyddol o bobl erbyn hyn sydd wedi dod drwy drawma COVID ei hun ond sydd wedi cael eu gadael yn ymdopi â chanlyniadau COVID hir. Rwy'n credu y byddai llawer o bobl yn hoffi deall beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod cymorth a gwasanaethau a thriniaeth ar gael i bobl yn y dyfodol i'w cefnogi yn eu hadferiad. Diolch.

Thank you to Alun Davies for raising both of those issues. As he was speaking, I was looking ahead to the three weeks we have after this one to see if there will be an opportunity to have an oral statement. I will speak to colleagues following today's business statement about all of the requests that we receive. However, if we're not able to accommodate an oral statement, then I know certainly on the matter of long COVID particularly, the Minister will be keen to provide a statement updating on the written statement he issued a few weeks ago about the support that we're seeking to put in place for people. 

Diolch i Alun Davies am godi'r ddau fater hynny. Wrth iddo siarad, roeddwn i'n edrych i weld a fyddai cyfle i gael datganiad llafar yn ystod y tair wythnos sydd gennym ar ôl yr wythnos hon. Byddaf yn siarad â fy nghyd-Aelodau yn dilyn y datganiad busnes heddiw am yr holl geisiadau yr ydym yn eu cael. Fodd bynnag, os na allwn ddarparu datganiad llafar, yna rwy'n gwybod yn sicr o ran COVID hir yn benodol, y bydd y Gweinidog yn awyddus i ddarparu datganiad yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ar y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddodd ychydig wythnosau'n ôl ynghylch y cymorth yr ydym yn ceisio'i rhoi ar waith i bobl.

Trefnydd, the First Minister said earlier in First Minister's questions that £42 million—I think that was the figure he gave—has been earmarked in the final budget for tackling mental health issues in Wales. I wonder when we could have a breakdown of that spending, please. I'm particularly interested in the role that sport can play in helping with mental health issues. Also, an issue I've raised in previous Plenaries is that of rural areas and mental health issues, which often go unnoticed. 

Secondly, could we have an update from the health Minister on stroke services, following the report in September about how COVID is affecting stroke survivors in Wales? 

And, finally, if I may, Llywydd, the Public Accounts Committee has been looking at the effectiveness of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. That's going to be a debate that we'll be having over the next few weeks. We talk a lot about green recovery, but I think that when we come out of the pandemic and the lockdown, the temptation to lapse back into some of the old ways of doing things will be pretty strong. So, could we have a statement, and perhaps an embryonic route map, on what building back better will actually look like in practice, so that we really cement this in the public psyche, and we all know where we're going in the future so that we genuinely are building back better and not just talking about it? 

Trefnydd, fe ddywedodd y Prif Weinidog yn gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog fod £42 miliwn—rwy'n credu mai dyna oedd y ffigur a roddodd—wedi'i glustnodi yn y gyllideb derfynol ar gyfer mynd i'r afael â materion iechyd meddwl yng Nghymru. Tybed pryd y byddai modd inni gael dadansoddiad o'r gwariant hwnnw, os gwelwch yn dda. Mae gennyf i ddiddordeb arbennig yn y rhan y gall chwaraeon ei chwarae i helpu gyda phroblemau iechyd meddwl. Hefyd, un mater yr wyf i wedi'i godi mewn Cyfarfodydd Llawn blaenorol yw ardaloedd gwledig a materion iechyd meddwl, sy'n aml yn cael eu hanwybyddu.

Yn ail, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog iechyd o ran gwasanaethau strôc, yn dilyn yr adroddiad ym mis Medi ynghylch sut mae COVID yn effeithio ar oroeswyr strôc yng Nghymru?

Ac, yn olaf, os caf i, Llywydd, mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi bod yn edrych ar effeithiolrwydd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae honno'n mynd i fod yn ddadl y byddwn ni'n ei chael yn ystod yr wythnosau nesaf. Rydym ni'n sôn llawer ynghylch adferiad gwyrdd, ond rwy'n credu, pan ddown ni allan o'r pandemig a'r cyfyngiadau symud, y bydd y demtasiwn o fynd yn ôl at rai o'r hen ffyrdd o wneud pethau yn eithaf cryf. Felly, a gawn ni ddatganiad, ac efallai drywydd cychwynnol, o ran sut y bydd adeiladu'n ôl yn well yn edrych yn ymarferol, er mwyn inni gadarnhau hyn yn y meddwl cyhoeddus, a'n bod ni i gyd yn gwybod i ble'r ydym yn mynd yn y dyfodol fel ein bod ni'n wirioneddol yn adeiladu'n ôl yn well ac nid dim ond yn siarad amdano?

14:30

Thank you to Nick Ramsay. It gives me a great opportunity to highlight to colleagues that, at 3 o'clock this afternoon, the final budget will be published, and therein you will find further detail on the allocations that we're making for next year, including spend on mental health.

In terms of stroke services, I'll make your request known to the Minister for Health and Social Services in that regard.FootnoteLink

And on the green recovery and building back better, again I think we'll have an interesting opportunity to explore some of that in the final budget debate next week, where colleagues will be able to ask some further questions about the capital stimulus package that we've announced just this week of £220 million, which includes additional funding for housing, and we're putting a specific focus on green housing, for example. And in the budget you'll also see funding for moving schools to zero carbon and so on. So, lots of exciting things for us to discuss in the final budget next week, which will be very relevant to the green recovery. 

Diolch i Nick Ramsay. Mae'n rhoi cyfle gwych imi dynnu sylw cydweithwyr at y ffaith y bydd y gyllideb derfynol, yn cael ei chyhoeddi am 3 o'r gloch y prynhawn yma, ac ynddo fe welwch chi ragor o fanylion ynghylch y dyraniadau yr ydym ni'n eu gwneud ar gyfer y flwyddyn nesaf, gan gynnwys gwariant ar iechyd meddwl.

O ran gwasanaethau strôc, byddaf i'n gwneud eich cais yn hysbys i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i'r perwyl hwnnw.FootnoteLink

Ac o ran yr adferiad gwyrdd ac adeiladu'n ôl yn well, unwaith eto rwy'n credu y cawn ni gyfle diddorol i archwilio rhywfaint o hynny yn y ddadl derfynol ar y gyllideb yr wythnos nesaf, lle bydd cyfle i gydweithwyr ofyn rhai cwestiynau pellach am y pecyn ysgogi cyfalaf o £220 miliwn a gyhoeddwyd gennym yr wythnos hon, sy'n cynnwys cyllid ychwanegol ar gyfer tai, ac rydym yn canolbwyntio'n benodol ar dai gwyrdd, er enghraifft. Ac yn y gyllideb byddwch chi hefyd yn gweld cyllid ar gyfer symud ysgolion i fod yn ddi-garbon ac yn y blaen. Felly, llawer o bethau cyffrous i'w trafod yn y gyllideb derfynol yr wythnos nesaf, a fydd yn berthnasol iawn i'r adferiad gwyrdd.

Firstly, I wanted to raise concerns with you with regard to comments that were made by an NHS public servant last week. James Moore, who was seconded at the time to Health Education and Improvement Wales, made awful comments comparing the treatment of English speakers to that of apartheid. So, this was a campaign against a new Welsh school in west Wales. Now, notwithstanding the fact that this is entirely crass, to compare the experiences of apartheid to that of an issue in Wales where Welsh is an equal language to English, it is inappropriate for somebody in this position to make such comments. And, at the time, HEIW tried to wash their hands of this by saying that it was a private matter, and that he'd said it in a private capacity. Now, he's been transferred back to the Welsh Ambulance Services NHS Trust, and I know that they are taking action. But this goes wider than the ambulance trust, because James Moore is also the NHS lead for compassionate leadership. 

So, I would like to have a statement from Welsh Government to ask you what more you are doing to make sure that you do not tolerate anybody who works for the NHS, or any other public service, making such awful remarks pertaining to the Welsh language, and that you have a zero-tolerance approach to this in the future. 

My second request for a statement is with regard to baby development groups that are taking place during this particular pandemic. We know that in lockdown they haven't been able to meet face to face, and that they've resorted to doing those classes on Zoom. In the last few days alone, a new petition has started, which has garnered 100 signatures already, to try and get those face-to-face classes back up and running. Will the Welsh Government commit to this so that those parents and those babies who want to see development in those early stages can meet and can then practice in those classes? Thank you. 

Yn gyntaf, roeddwn i eisiau codi pryderon gyda chi ynglŷn â sylwadau a wnaeth gwas cyhoeddus y GIG yr wythnos diwethaf. Gwnaeth James Moore, a oedd ar secondiad ar y pryd i Addysg a Gwella Iechyd Cymru, sylwadau ofnadwy yn cymharu triniaeth siaradwyr Saesneg ag apartheid. Felly, ymgyrch yn erbyn ysgol Gymraeg newydd yng ngorllewin Cymru oedd hon. Nawr, er gwaethaf y ffaith bod hyn yn gwbl hurt, sef cymharu profiadau apartheid â mater yng Nghymru lle mae'r Gymraeg yn iaith gyfartal â'r Saesneg, mae'n amhriodol i rywun yn y sefyllfa hon wneud sylwadau o'r fath. Ac, ar y pryd, ceisiodd AaGIC olchi eu dwylo o hyn drwy ddweud mai mater preifat ydoedd, a'i fod wedi'i ddweud yn breifat. Bellach mae wedi cael ei drosglwyddo'n ôl i Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, ac rwy'n gwybod eu bod yn cymryd camau. Ond mae hyn yn mynd yn ehangach na'r ymddiriedolaeth ambiwlans, oherwydd mae James Moore hefyd yn arweinydd y GIG ar gyfer arweinyddiaeth dosturiol. 

Felly, hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru i ofyn ichi beth arall yr ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad ydych yn goddef unrhyw un sy'n gweithio i'r GIG, neu unrhyw wasanaeth cyhoeddus arall, yn gwneud sylwadau mor ofnadwy ynghylch y Gymraeg, a bod gennych chi ddull dim goddefgarwch o ymdrin â hyn yn y dyfodol. 

Mae fy ail gais i am ddatganiad yn ymwneud â grwpiau datblygu babanod sy'n digwydd yn ystod y pandemig penodol hwn. Gwyddom nad ydyn nhw wedi gallu cwrdd wyneb yn wyneb yn ystod y cyfyngiadau symud, a'u bod wedi troi at wneud y dosbarthiadau hynny ar Zoom. Yn ystod y dyddiau diwethaf yn unig, mae deiseb newydd wedi dechrau, sydd wedi casglu 100 o lofnodion eisoes, i geisio cael y dosbarthiadau wyneb yn wyneb hynny'n rhedeg unwaith eto. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i hyn fel bod modd i'r rhieni a'r babanod hynny, sydd eisiau gweld datblygiad yn y camau cynnar hynny, gyfarfod ac yna ymarfer yn y dosbarthiadau hynny? Diolch. 

Thank you for raising these issues. I do echo the sentiments that have already been made by my colleague, the Minister for Mental Health, Well-being and the Welsh Language, who has said that the comments to which you refer were completely unacceptable, because, of course, we are a nation that's really proud of our history and our culture, and our Welsh language is absolutely integral to that. And Welsh belongs to us all regardless of whether we are Welsh speakers or not, and I think the vast majority of Welsh people are absolutely proud and passionate about our language as well. 

I do know that the Minister has spoken with the chair of HEIW, and I know that she impressed upon HEIW how important a part the Welsh language plays in serving the public of Wales as a whole. And, of course, now that would be a matter for HEIW to take forward internally to ensure that that is given the prominence and respect that it requires in future, but Eluned Morgan has taken this matter very seriously.

And on baby development groups, there are a wide range of face-to-face classes that we would love to see opened as soon as the situation is safe to do so. Clearly, there are groups of all kinds that are so important to our mental health and well-being, but particularly I know that baby development groups have a special purpose to serve as well. So, that will definitely be something that we consider as we move through each of the three-weekly review periods.

Diolch i chi am godi'r materion hyn. Rwy'n ategu'r teimladau a gafodd eu gwneud eisoes gan fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Iechyd Meddwl, Lles a'r Gymraeg, sydd wedi dweud bod y sylwadau yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw yn gwbl annerbyniol. Oherwydd, wrth gwrs, rydym ni'n genedl sy'n wirioneddol falch o'n hanes a'n diwylliant, ac mae'r iaith Gymraeg yn rhan gwbl annatod i hynny. Ac mae'r Gymraeg yn perthyn i bob un ohonom ni p'un a ydym ni'n siarad Cymraeg ai peidio, ac rwy'n credu bod y mwyafrif helaeth o Gymry yn gwbl falch ac yn angerddol dros yr iaith hefyd.

Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi siarad â chadeirydd AaGIC, a gwn iddi bwysleisio wrth AaGIC pa mor bwysig yw rhan y Gymraeg wrth wasanaethu'r cyhoedd yng Nghymru gyfan. Ac, wrth gwrs, nawr byddai hynny'n fater i AaGIC ei ddatblygu'n fewnol er mwyn sicrhau bod hynny'n cael yr amlygrwydd a'r parch y mae ei angen arno yn y dyfodol, ond mae Eluned Morgan wedi cymryd y mater hwn o ddifrif.

Ac o ran grwpiau datblygu babanod, mae amrywiaeth eang o ddosbarthiadau wyneb yn wyneb y byddem ni wrth ein bodd yn eu gweld yn cael eu hagor cyn gynted ag y bydd y sefyllfa'n ddiogel i wneud hynny. Yn amlwg, mae grwpiau o bob math sydd mor bwysig i'n hiechyd meddwl a'n lles, ond yn benodol gwn fod gan y grwpiau datblygu babanod ddiben arbennig hefyd. Felly, bydd hynny'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn ei ystyried wrth inni symud trwy bob un o'r cyfnodau adolygu tair wythnosol.

14:35

Can I ask for a statement on the state of the aviation sector in Wales? The Chancellor, in today's budget, has the last opportunity for the UK Government to extend the furlough scheme, to give specific sectoral support for the aviation sector in Wales. The aviation sector in Wales is virtually on the brink of collapse if something doesn't happen—companies like GE Aviation Wales in my constituency, where they're at economic risk of losing hundreds of skilled jobs in Wales, and other parts of the aviation sector. At GE in Nantgarw, a further 180 men have been furloughed until 30 April, leaving at the moment just 350 remaining in employment in Nantgarw, and, as I've said, other plants are at risk. So, we are at risk of losing an entire sector, so this is a crisis situation emerging that will have a massive impact on Wales. So it's vital we look at how the industry can be supported in Wales, and vital that the UK Government actually extends the furlough scheme by at least six months. A couple of months' extension, as has been suggested, is not the specific support that the sector needs to actually survive, compared with the support being given to the aviation sector in other European countries. And I think this matter requires really an urgent statement from Welsh Government.

A gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch cyflwr y sector hedfan yng Nghymru? Mae gan y Canghellor, yn y gyllideb heddiw, y cyfle olaf i Lywodraeth y DU ymestyn y cynllun ffyrlo, i roi cefnogaeth sectoraidd benodol i'r sector hedfan yng Nghymru. Mae'r sector hedfan yng Nghymru ar fin methu os na fydd rhywbeth yn digwydd—cwmnïau fel GE Aviation Wales yn fy etholaeth i, sydd mewn perygl economaidd o golli cannoedd o swyddi medrus yng Nghymru, a rhannau eraill o'r sector hedfan. Yn GE yn Nantgarw, mae 180 o ddynion ychwanegol wedi eu rhoi ar ffyrlo tan 30 Ebrill, gan adael ar hyn o bryd dim ond 350 sy'n weddill mewn cyflogaeth yn Nantgarw, ac, fel y dywedais i, mae safleoedd eraill mewn perygl. Felly, rydym mewn perygl o golli sector cyfan, ac mae hon yn mynd yn sefyllfa argyfyngus a fydd yn cael effaith enfawr ar Gymru. Mae'n hanfodol ein bod ni'n ystyried sut mae modd cefnogi'r diwydiant yng Nghymru, ac yn hanfodol bod Llywodraeth y DU yn ymestyn y cynllun ffyrlo am o leiaf chwe mis. Nid estyniad am gwpwl o fisoedd, fel sydd wedi'i awgrymu, yw'r gefnogaeth benodol sydd ei hangen er mwyn i'r sector oroesi, o'i chymharu â'r gefnogaeth sy'n cael ei rhoi i'r sector hedfan mewn gwledydd eraill yn Ewrop. Ac rwy'n credu bod y mater hwn yn gofyn am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru.

Thank you for raising this. The Welsh Government has been calling on the UK Government consistently, right throughout the crisis, to introduce some targeted support for the aerospace sector. And I know my colleague, the Minister for Economy, Transport and North Wales, has consistently raised this sector support, and actually the issue of extending furlough, in his regular meetings with UK Ministers. Despite the kind of lobbying that we've been making, industry-specific support hasn't been forthcoming. But, as Mick Antoniw says, other countries have shown that it is possible to provide that sector-specific support; the Governments of France, Germany and the USA have all managed to find a way to do this. So we'll continue to press the UK Government to take action here. And, as we know, the budget tomorrow will be an ideal opportunity for the UK Government to show that kind of commitment. Ahead of the UK Government's budget tomorrow, I wrote, as I always do, to the Chancellor, ahead of the budget, setting out Wales's priorities. And within that, I included the need for further certainty for business, and a commitment that the UK Government will continue with the furlough scheme for as long as it is necessary. And I think that the case study that Mick Antoniw has just described provides a really strong case for the UK Government to do just that. And we would call on them to make some significant moves in this area tomorrow.

Diolch am godi hyn. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn galw ar Lywodraeth y DU yn gyson, drwy gydol yr argyfwng, i gyflwyno rhywfaint o gymorth wedi'i dargedu at y sector awyrofod. Ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, wedi codi cefnogaeth y sector hon yn gyson, ac mewn gwirionedd y mater o ymestyn ffyrlo, yn ei gyfarfodydd rheolaidd â Gweinidogion y DU. Er gwaethaf y math o lobïo yr ydym ni wedi bod yn ei wneud, nid yw cymorth sy'n benodol i'r diwydiant wedi dod i law. Ond, fel y dywed Mick Antoniw, mae gwledydd eraill wedi dangos ei bod yn bosibl darparu'r cymorth sector-benodol hwnnw; mae Llywodraethau Ffrainc, yr Almaen ac UDA i gyd wedi llwyddo i ddod o hyd i ffordd o wneud hyn. Felly byddwn ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i weithredu yma. Ac, fel y gwyddom, bydd y gyllideb yfory yn gyfle delfrydol i Lywodraeth y DU ddangos y math hwnnw o ymrwymiad. O flaen cyllideb Llywodraeth y DU yfory, fe ysgrifennais i, fel y gwnaf i bob tro, at y Canghellor, cyn y gyllideb, yn nodi blaenoriaethau Cymru. Ac o fewn hynny, roeddwn i'n cynnwys yr angen am sicrwydd ychwanegol ar gyfer busnes, ac ymrwymiad y bydd Llywodraeth y DU yn parhau â'r cynllun ffyrlo cyhyd ag y bo angen. Ac rwy'n credu bod yr astudiaeth achos y mae Mick Antoniw newydd ei disgrifio yn rhoi achos cryf iawn i Lywodraeth y DU wneud yr union beth hwnnw. A byddem ni'n galw arnyn nhw i wneud rhai camau sylweddol yn y maes hwn yfory.

Trefnydd, can I echo Laura Anne Jones's request, and ask the Minister for Education to now make a statement regarding the reopening of schools across Wales? I appreciate that a phased return for children has now begun, but I'm also receiving representations from parents in my constituency who are frustrated that some of their children are unable to return to school, and are understandably worried about the impact that their prolonged absence from the classroom may have on their studies. Parents I speak to now want clarity as to when their children will be able to return to school, because, without further clarity from the Government, there is a possibility that some children will not return to the classroom until after Easter. And given that this is supposedly a priority for the Government, then surely that's not good enough.

Now, as was mentioned earlier, the Welsh Government's own criteria in its alert level system confirms that schools in level 4 can stay open. And with the vaccination programme now making significant progress, it's vital that children and younger learners are able to return to school as soon as possible. And I heard your earlier response to this issue, but I believe it's important now that the Government provides clarity on this matter. And I'd be grateful, therefore, if the Minister for Education could now provide an urgent update to Members on the Welsh Government's specific plans to enable learners to return to school, so that parents can have some clarity and understanding about when their children can return to the classroom.

Trefnydd, a gaf i ategu cais Laura Anne Jones, a gofyn i'r Gweinidog Addysg wneud datganiad nawr ynghylch ailagor ysgolion ledled Cymru? Rwy'n sylweddoli bod plant wedi dechrau dychwelyd yn raddol i'r ysgol erbyn hyn, ond rwyf i hefyd yn cael sylwadau gan rieni yn fy etholaeth i sy'n teimlo'n rhwystredig nad yw rhai o'u plant yn gallu dychwelyd i'r ysgol, ac sy'n poeni, yn ddealladwy, am effaith absenoldeb hir o'r ystafell ddosbarth ar eu hastudiaethau. Mae’r rhieni yr wyf i'n siarad â nhw nawr eisiau cael eglurder ynghylch pryd y bydd eu plant yn gallu dychwelyd i'r ysgol, oherwydd, heb eglurder ychwanegol gan y Llywodraeth, mae yna bosibilrwydd na fydd rhai plant yn dychwelyd i'r ystafell ddosbarth tan ar ôl y Pasg. Ac o ystyried bod hyn yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, yna siawns nad yw hynny'n ddigon da.

Nawr, fel y crybwyllwyd yn gynharach, mae meini prawf Llywodraeth Cymru ei hun yn ei system lefel rhybudd yn cadarnhau y gall ysgolion ar lefel 4 aros ar agor. Ac wrth i'r rhaglen frechu wneud cynnydd sylweddol, mae'n hanfodol bod plant a dysgwyr iau yn gallu dychwelyd i'r ysgol cyn gynted â phosibl. Clywais eich ymateb cynharach i'r mater hwn, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig nawr bod y Llywodraeth yn rhoi eglurder ar y mater hwn. A byddwn i'n ddiolchgar, felly, os gallai'r Gweinidog Addysg roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar frys i'r Aelodau am gynlluniau penodol Llywodraeth Cymru i alluogi dysgwyr i ddychwelyd i'r ysgol, fel y gall rhieni gael rhywfaint o eglurder a dealltwriaeth ynghylch pryd y gall eu plant ddychwelyd i'r ystafell ddosbarth.

The Minister for Education will have heard that request for the further detail and the clarity, and I know that, as soon as she is in a position to say more about the next steps, she will obviously be very keen to do so. But, as I say, the Minister will be listening, and I'll make sure that I do have a further conversation following Plenary, this afternoon, to explore what the next steps might be, in terms of updating our colleagues. 

Bydd y Gweinidog Addysg wedi clywed y cais hwnnw am y manylion pellach a'r eglurder, ac rwy'n gwybod, cyn gynted ag y bydd mewn sefyllfa i ddweud mwy am y camau nesaf, y bydd yn amlwg yn awyddus iawn i wneud hynny. Ond, fel y dywedais, bydd y Gweinidog yn gwrando, a byddaf i'n sicrhau fy mod i'n cael sgwrs arall yn dilyn y Cyfarfod Llawn, y prynhawn yma, i archwilio beth allai'r camau nesaf fod, o ran rhoi'r wybodaeth ddiweddaru i'n cydweithwyr.

14:40

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru ar frys ynglŷn â phenderfyniad cwmni Joloda Hydraroll i symud cymaint â 27 o swyddi o Gaerwen yn Ynys Môn i Lerpwl? Mae hwn yn gwmni sy'n gyflogwr pwysig iawn yn Ynys Môn ers degawdau, a dwi'n bryderus iawn dros y gweithwyr a'u teuluoedd nhw rŵan, sydd wedi clywed eu bod nhw'n wynebu colli'u swyddi. Mae nifer ohonyn nhw wedi cysylltu efo fi yn y dyddiau diwethaf.

Rŵan, ym mis Tachwedd, mi dderbyniodd y cwmni £80,000 gan Lywodraeth Cymru i fuddsoddi yn safle Gaerwen, hynny ar ben £26,000 o'r gronfa cadernid economaidd yn gynharach yn y flwyddyn. Dwi wedi ysgrifennu at y Gweinidog ers rhai dyddiau. Dwi'n gobeithio bydd o mor eiddgar â fi i sicrhau bod popeth posib yn cael ei wneud i drio cadw'r swyddi yma yn Ynys Môn.

May I ask for a statement from the Minister for Economy, Transport and North Wales as a matter of urgency following the decision by the Joloda Hydraroll company to move as many as 27 jobs from Gaerwen on Anglesey to Liverpool? This has been a very important employer on the island for many decades, and I'm very concerned about the workforce and their families now, who've been told that they are facing these job losses. Many of them have been in touch with me over the past few days. 

Now, in November, the company received £80,000 from the Welsh Government to invest in the Gaerwen site. That was on top of £26,000 from the economic resilience fund earlier in the year. I've written to the Minister some days ago, and I'm hopeful that he will be as eager as myself to ensure that everything possible is done to try and retain these jobs on Anglesey. 

Thank you for raising this and, clearly, it is very, very concerning indeed. I will ask the Minister for economy and transport to expedite his response to your particular correspondence on this issue, given the importance of this to the local community and the need to respond very quickly. But Welsh Government will always seek to put in place our packages of support for workers when they do find themselves in these difficult situations. But, as I say, I'll make sure that the Minister responds very quickly to your correspondence. 

Diolch am godi hyn ac, yn amlwg, mae'n peri pryder mawr iawn yn wir. Byddaf i'n gofyn i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth hwyluso ei ymateb i'ch gohebiaeth benodol ar y mater hwn, o gofio'r pwysigrwydd i'r gymuned leol a'r angen i ymateb yn gyflym iawn. Ond bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn ceisio rhoi ein pecynnau cymorth ar waith i weithwyr pan fyddan nhw'n eu cael eu hunain yn y sefyllfaoedd anodd hyn. Ond, fel y dywedais, byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog yn ymateb yn gyflym iawn i'ch gohebiaeth.

Darren Millar. I can't hear you, Darren Millar. You look as if—

Darren Millar. Nid wyf i'n gallu eich clywed, Darren Millar. Mae'n edrych fel pe bai—

Diolch, Llywydd. Trefnydd, can I call for a statement on the reopening of garden centres in Wales? You'll be aware that in both England and Scotland garden centres have been considered to be essential services, because of the impact of gardening on both physical and mental health and well-being. And I think it's a great shame that here in Wales our garden centres are still closed, especially given that many supermarkets and DIY stores are selling many of the products that would be available in our garden centres across the country. Can you tell us what consideration the Welsh Government is giving to this at the moment? I do think it would be prudent now to have a statement on their future, given that so many are teetering on the brink of bankruptcy as well, because of the fact that many of them can have significant staff and other running costs, which have not been completely met by the Government support programmes to date. 

Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad ynghylch ailagor canolfannau garddio yng Nghymru? Byddwch chi'n ymwybodol bod canolfannau garddio yn Lloegr a'r Alban wedi cael eu hystyried yn wasanaethau hanfodol, oherwydd effaith garddio ar iechyd a lles corfforol a meddyliol. Ac rwy'n credu ei bod yn drueni mawr bod ein canolfannau garddio yma yng Nghymru yn dal i fod ar gau, yn enwedig o gofio bod llawer o archfarchnadoedd a siopau DIY yn gwerthu llawer o'r cynhyrchion a fyddai ar gael yn ein canolfannau garddio ledled y wlad. A allwch chi ddweud wrthym ni pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i hyn ar hyn o bryd? Rwy'n credu y byddai'n ddoeth nawr gael datganiad am eu dyfodol, o gofio bod cynifer ohonyn nhw ar fin mynd yn fethdalwyr hefyd, oherwydd mae gan lawer ohonyn nhw staff sylweddol a chostau cynnal eraill, ac nid yw'r costau hyn yn cael eu talu'n llwyr gan raglenni cymorth y Llywodraeth hyd yma.

Thank you for raising the specific issue of garden centres. I know my colleague, the Minister for economy and transport has an OAQ session tomorrow, so there might be an opportunity there to raise this. But I know that this, alongside all of the other concerns that have been raised this afternoon about children returning to school, baby classes and so forth, are all things that we consider as we move through our next three-weekly review period. So, as soon as we're able to say anything further on the reopening of garden centres, I know we'd be keen to do so. But, in the meantime, I would encourage you to advise your garden centres in your constituency of the support that's available from the Welsh Government. I appreciate that they would prefer to be opening than being in receipt of support, as is the case for all businesses, but the support should be there to help them for now. But, as I say, all of this is captured within the three-weekly review period. 

Diolch i chi am godi mater penodol canolfannau garddio. Gwn fod fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn cynnal sesiwn Cwestiynau Llafar y Senedd yfory, ac efallai y bydd cyfle yno i godi hyn. Ond rwy'n gwybod bod hyn, ochr yn ochr â'r holl bryderon eraill sydd wedi'u codi y prynhawn yma ynghylch plant yn dychwelyd i'r ysgol, dosbarthiadau babanod ac yn y blaen, i gyd yn bethau yr ydym ni'n eu hystyried wrth symud drwy ein cyfnod adolygu tair wythnos nesaf. Felly, cyn gynted ag y gallwn ni ddweud unrhyw beth arall o ran ailagor canolfannau garddio, rwy'n gwybod y byddem ni'n awyddus i wneud hynny. Ond, yn y cyfamser, byddwn i'n eich annog chi i roi gwybod i'ch canolfannau garddio yn eich etholaeth ynghylch y gefnogaeth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n sylweddoli y byddai'n well ganddyn nhw fod ar agor na chael cymorth, fel sy'n wir am bob busnes, ond dylai'r cymorth fod yno i'w helpu am y tro. Ond, fel y dywedais i, mae hyn i gyd wedi'i gofnodi o fewn y cyfnod adolygu tair wythnos.

I'm sure the whole Senedd will join me in congratulating the Welsh rugby team for their phenomenal victory against England on Saturday, in a scintillating game in Cardiff, and winning the Triple Crown. They, once again, embodied the spirit of the nation in showing character, determination and winning against the odds, and they showed that, when you're disciplined and when you can rely on some of our superstars for moments of inspiration, you can create the conditions for victory against world-class opposition.

Now, Trefnydd, I'm aware that the Welsh Government has offered support and a support package to Welsh rugby, which has obviously been very welcome, but could we, please, have a statement setting out how the Government will ensure that the game, at a grass-roots level, will be put on a sustainable footing in the future? I know many local clubs across Wales could do with assurance in the long term, especially when it comes to ground fees.

And finally, Llywydd, I wonder whether you as well would be inclined to agree that we should have a repeat of the 2019 celebration outside the Senedd after our team had won the Grand Slam—of course, when it's safe—whether or not they go on to repeat that accomplishment, because, surely, winning the Triple Crown under these circumstances is cause for celebration in itself, though of course we all hope they will go on to get the Grand Slam.

Rwy'n siŵr y bydd y Senedd gyfan yn ymuno â mi i longyfarch tîm rygbi Cymru am eu buddugoliaeth aruthrol yn erbyn Lloegr ddydd Sadwrn, mewn gêm wefreiddiol yng Nghaerdydd, ac ennill y Goron Driphlyg. Unwaith eto, fe wnaethon nhw ymgorffori ysbryd y genedl wrth ddangos cymeriad a phenderfyniad, ac ennill yn groes i'r disgwyl. Ac fe ddangoswyd ganddyn nhw, pan fyddwch yn ddisgybledig a phan allwch ddibynnu ar rai o'n sêr am eiliadau o ysbrydoliaeth, y gallwch chi greu'r amodau ar gyfer buddugoliaeth yn erbyn gwrthwynebiad o'r radd flaenaf.

Nawr, Trefnydd, rwy'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cynnig cefnogaeth a phecyn cymorth i rygbi Cymru, sydd yn amlwg wedi cael croeso mawr. Ond a oes modd, os gwelwch yn dda, gael datganiad yn nodi sut y bydd y Llywodraeth yn sicrhau y bydd y gêm, ar lawr gwlad, yn cael ei rhoi ar sylfaen gynaliadwy yn y dyfodol? Rwy’ ngwybod y gallai llawer o glybiau lleol ledled Cymru elwa ar sicrwydd yn y tymor hir, yn enwedig o ran ffioedd sylfaenol.

Ac yn olaf, Llywydd, tybed a fyddech chi hefyd yn dueddol o gytuno y dylem ni ailadrodd dathliad 2019 y tu allan i'r Senedd ar ôl i'n tîm ennill y Gamp Lawn—wrth gwrs, pan fydd yn ddiogel—pa un a ydyn nhw'n mynd ymlaen i ailadrodd y gamp honno ai peidio, oherwydd siawns bod ennill y Goron Driphlyg dan yr amgylchiadau hyn yn achos dathlu ynddo'i hun, er ein bod ni i gyd, wrth gwrs, yn gobeithio y byddan nhw'n mynd ymlaen i gael y Gamp Lawn.

14:45

Thank you for raising this. It was nice to see lots of smiling faces and clapping colleagues on screen when you were making your contribution there. Of course, it was a very, very different match day for all of us, but I think that the team obviously knew we were all rooting from our sofas, so, excellent result and I absolutely share all of your enthusiasm for that. The Minister with responsibility for grass-roots sport will have been listening very carefully to your concern about the smaller local clubs and the support that we're able to offer the grass-roots game, and I know that, as we move towards the end of term now, we are looking to see what the best way is to provide updates to colleagues but also to use the time that we do have available to us in Plenary, and I do know that this will be something that the Minister will be anxiously considering, how he can best update colleagues.

Diolch i chi am godi hyn. Roedd hi'n braf gweld y wên ar lawer o wynebau a chyd-Aelodau'n clapio ar y sgrin yn ystod eich cyfraniad chi yno. Wrth gwrs, roedd diwrnod y gêm yn un gwahanol iawn i'r arfer i bob un ohonom ni. Ond rwy'n siŵr fod y tîm yn amlwg yn gwybod bod pawb ohonom ni, ar ein soffas, y tu ôl iddyn nhw gant y cant, felly, mae hwn yn ganlyniad rhagorol ac rwyf innau mor frwdfrydig â chi oherwydd hynny. Mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon ar lawr gwlad wedi gwrando'n astud iawn ar eich pryderon am y clybiau lleol llai o faint a'r gefnogaeth y gallwn ni ei rhoi i'r gêm ar lawr gwlad. Ac fe wn i, wrth inni nawr ymlwybro tuag at ddiwedd y tymor, ein bod ni'n rhoi ystyriaeth i'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, ond gan ddefnyddio'r amser sydd ar gael inni yn y Cyfarfod Llawn hefyd. Gwn y bydd y Gweinidog yn ystyried yn fanwl iawn y ffordd orau y gall ef roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'w gyd-Aelodau.

Yes. Well done, Wales—you've cheered a nation, made us all happy.

Ie. Da iawn, Cymru—rydych chi wedi codi calon y genedl, ac wedi ein gwneud ni i gyd yn hapus.

Diolch yn fawr. Da iawn, Cymru.

Thank you very much. Well done, Wales.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y wybodaeth ddiweddaraf am frechiadau COVID-19
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19 vaccinations

We'll move on to a statement on COVID vaccination from that, and I'll call on the Minister to make the statement—Vaughan Gething.

Rydym am symud ymlaen nawr at ddatganiad ar frechu COVID, ac rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Vaughan Gething.

Thank you, Llywydd. Last week was a week of real progress and highlights for our successful vaccination programme here in Wales. Members will be aware from my written statement on Saturday that we have now reached the 1 million total doses delivered mark, and this is an incredible achievement. We've reached this milestone in just 12 weeks. I'm tremendously proud of the team who have delivered this landmark. Data published earlier this afternoon shows that at least 933,485 people have now been recorded as having had their first dose of the vaccine and 111,716 have completed their course by having their second dose. That's a total of 1,045,201 vaccines administered by our fantastic vaccination teams across the country. As you can see, we're closing in on having delivered 1 million first doses of the vaccine to people in Wales.

Diolch, Llywydd. Roedd yr wythnos ddiwethaf yn wythnos o gynnydd gwirioneddol ac uchafbwyntiau yn ein rhaglen frechu lwyddiannus ni yma yng Nghymru. Mae'r Aelodau yn ymwybodol o'r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddais i ddydd Sadwrn ein bod ni wedi cyrraedd nod o weinyddu cyfanswm o 1 miliwn o ddosau, ac mae honno'n gamp anhygoel. Rydym ni wedi cyrraedd y garreg filltir hon mewn dim ond 12 wythnos. Rwy'n falch tu hwnt o'r tîm sydd wedi cyflawni'r gwaith nodedig hwn. Mae data a gyhoeddwyd yn gynharach y prynhawn yma yn dangos bod o leiaf 933,485 o bobl wedi cael eu dos cyntaf nhw o'r brechlyn erbyn hyn a bod 111,716 wedi gorffen eu cwrs nhw drwy gael eu hail ddos. Mae hwnnw'n gyfanswm o 1,045,201 o frechlynnau a weinyddwyd gan ein timau brechu gwych ni ledled y wlad. Fel y gwelwch chi, rydym ni'n nesáu at weinyddu 1 miliwn o ddognau cyntaf o'r brechlyn i bobl yng Nghymru.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

On Friday, we published an update to our national plan. While less than two months since we published the plan itself, a lot has happened with our programme. I want to reflect on progress and provide more information on our current and future priorities. In the updates, I confirmed that two key target dates have moved forward. The first is the target date for offering the vaccine to all those in the current priority groups—that's groups 5 to 9. I've said that our aim now is to do this by the middle of April. The bringing forward of some of our supply allocation now makes this possible. I've also confirmed that we plan to offer the vaccine to all eligible adults by the end of July instead of our original autumn deadline. As I've said all along, supply is the limiting factor. I have confidence in the pace and capacity of our delivery model and in the fantastic team of people who are doing the work. However, achieving these target dates remains subject to vaccine supply and the timeliness of that supply.

In the update, I've also confirmed our approach for phase 2 of our programme. As with the current phase, it will be on the basis of the advice of the independent, expert Joint Committee on Vaccination and Immunisation. Our approach in Wales is similar to all other UK countries and has the endorsement of the four chief medical officers from each UK nation. The JCVI has recommended continuing the roll-out on the basis of age. That is because age remains the most significant risk factor and because a model based on age will enable the fastest pace for the remaining vaccinations. In recommending an age-based approach, the JCVI noted the importance of other factors, specifically gender, ethnicity and socioeconomic status. We will take account of the need for clear, trusted and targeted information on these factors within our communications and deployment arrangements for phase 2.

Members will of course be aware there has been a lot of interest in prioritisation on the basis of occupation. Again, the JCVI did consider this. However, the independent, expert committee did not have sufficient evidence to persuade it to advise the four Governments of the UK to set specific occupations apart from the general population. It also commented on the operational complexity of such an approach, which would inevitably slow the pace of the roll-out.

We know that over half of key workers are aged over 40. Over half of our key workers will therefore either be offered vaccination as part of the current phase of the programme, or will be called for vaccination as part of the first priority group recommended by the JCVI for phase 2—those people aged between 40 and 49. I recognise there'll be some disappointment around this—those working in education, childcare and the police service, and in the transport sector, for example. I've also heard the case made for retail workers and postal workers, all of whom have worked through the height of the pandemic. But, put simply, the JCVI advise us that an age-based approach is the simplest, the quickest to operationalise and deliver, and the fairest approach to the population as a whole.

The update to our strategy also explained some of the emerging evidence on the effectiveness of vaccines. The research is very encouraging and really does give us greater cause for hope and positivity. But there is still a long way to go with our programme yet, with many, many more first and second doses to be delivered. We're very much on the right track, but there is a lot of work left to do. However, I hope that Members from all sides will recognise the fantastic achievement of our vaccination programme here in Wales to date. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Ddydd Gwener, fe gyhoeddwyd diweddariad i'n cynllun cenedlaethol ni. Er mai dim ond dau fis sydd wedi bod ers inni gyhoeddi'r cynllun ei hun, mae yna lawer wedi digwydd gyda'n rhaglen ni. Rwy'n awyddus i fwrw golwg yn ôl ar y cynnydd a rhoi mwy o wybodaeth am ein blaenoriaethau ni ar hyn o bryd ac i'r dyfodol. Yn y diweddariadau, fe wnes i gadarnhau y bydd dau ddyddiad ar gyfer targedau allweddol yn digwydd yn gynt erbyn hyn. Y cyntaf yw'r dyddiad targed ar gyfer cynnig y brechlyn i bawb yn y grwpiau blaenoriaeth presennol—sef grwpiau 5 i 9. Rwyf wedi dweud mai ein nod ni nawr yw gwneud hyn erbyn canol mis Ebrill. Mae hynny'n bosibl nawr oherwydd fe fydd rhywfaint o'r cyflenwad a ddyrannwyd yn ein cyrraedd yn gynt na'r disgwyl. Rwyf wedi cadarnhau hefyd ein bod ni'n bwriadu cynnig y brechlyn i bob oedolyn sy'n gymwys erbyn diwedd mis Gorffennaf yn hytrach na'n dyddiad gwreiddiol yn nhymor yr hydref. Fel y dywedais i o'r dechrau, y cyflenwad yw'r ffactor sy'n ein cyfyngu. Mae gennyf i hyder yng nghyflymder a chapasiti ein model cyflawni ni, ac yn y tîm ardderchog o bobl sy'n gwneud y gwaith. Serch hynny, mae cwblhau'r gwaith erbyn y dyddiadau hyn yn parhau i fod yn amodol ar gyflenwad brechlynnau a phryd y bydd y cyflenwad hwnnw'n cyrraedd.

Yn y diweddariad, rwyf wedi cadarnhau ein dull ni o weithredu ar gyfer cam 2 ein rhaglen hefyd. Fel gyda'r cam presennol, fe fydd yn seiliedig ar gyngor annibynnol ac arbenigol y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Mae ein dull gweithredu ni yng Nghymru yn debyg i bob un o wledydd eraill y DU ac mae cymeradwyaeth iddo gan y pedwar prif swyddog meddygol ym mhob gwlad yn y DU. Mae'r Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu wedi argymell parhau i gyflwyno'r brechlynnau ar sail oedran. Y rheswm am hynny yw mai oedran sy'n parhau i fod yn ffactor risg mwyaf arwyddocaol ac oherwydd mai model sy'n seiliedig ar oedran sy'n galluogi'r cyflymder mwyaf wrth weinyddu'r brechiadau sy'n weddill. Wrth argymell dull sy'n seiliedig ar oedran, fe nododd y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu bwysigrwydd rhai ffactorau eraill, sef, yn benodol, rhyw, ethnigrwydd a statws economaidd-gymdeithasol. Fe fyddwn ni'n rhoi ystyriaeth i'r angen am wybodaeth glir a  dibynadwy, sydd wedi'i thargedu, am y ffactorau hyn yn ein trefniadau ni ar gyfer cyfathrebu a gweinyddu yng ngham 2.

Wrth gwrs, mae'r Aelodau yn ymwybodol y bu llawer o ddiddordeb mewn blaenoriaethu ar sail galwedigaeth. Unwaith eto, fe roddodd y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ystyriaeth i hyn. Eto i gyd, nid oedd digon o dystiolaeth gan y pwyllgor annibynnol ac arbenigol i'w argyhoeddi i gynghori pedair Llywodraeth y DU i flaenoriaethu galwedigaethau arbennig yn wahanol i'r boblogaeth yn gyffredinol. Fe gyfeiriodd hefyd at gymhlethdod gweithredu dull o'r fath a fyddai, yn anochel, yn arafu cyflymder y cyflwyniad.

Fe wyddom fod dros hanner y gweithwyr allweddol dros eu 40 oed. Felly, fe fydd dros hanner ein gweithwyr allweddol naill ai'n cael cynnig brechiad yn rhan o gam presennol y rhaglen, neu fe fyddan nhw'n cael eu galw i'w brechu yn rhan o'r grŵp blaenoriaeth cyntaf a argymhellwyd gan y cyd-bwyllgor ar gyfer cam 2—y rhai hynny sydd rhwng 40 a 49 oed. Rwy'n cydnabod y bydd rhywfaint o siom ynglŷn â hyn—y rhai sy'n gweithio ym maes addysg, gofal plant a gwasanaeth yr heddlu, ac yn y sector trafnidiaeth, er enghraifft. Rwyf hefyd wedi clywed rhai yn dadlau achos gweithwyr manwerthu a gweithwyr post, y mae pob un ohonyn nhw wedi bod wrth eu gwaith yn anterth y pandemig. Ond, yn syml, mae'r cyd-bwyllgor yn ein cynghori ni mai dull sy'n seiliedig ar oedran yw'r un symlaf, y cyflymaf i'w roi ar  waith a'i gyflawni, a hwn yw'r dull tecaf o ymdrin â'r boblogaeth yn ei chyfanrwydd.

Roedd y diweddariad i'n strategaeth ni'n esbonio rhywfaint o'r dystiolaeth a ddaeth i'r amlwg ynglŷn ag effeithiolrwydd y brechlynnau hefyd. Mae'r ymchwil yn galonogol iawn ac mae hyn yn rhoi mwy o reswm inni obeithio ac ymlawenhau. Ond mae llawer mwy i'w wneud gyda'n rhaglen ni eto, gyda llawer mwy o ddosau cyntaf ac ail ddosau i'w gweinyddu. Rydym ni ar y trywydd cywir i raddau helaeth iawn, ond mae yna lawer o waith i'w wneud eto. Serch hynny, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau o bob ochr yn cydnabod cyflawniad campus ein rhaglen frechu ni yma yng Nghymru hyd yn hyn. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

14:50

Sorry, I saw you talking, Deputy Presiding Officer, but I didn't hear who you'd called to ask questions first. Unless there are, of course, no questions. 

Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn i'n gweld eich bod chi'n siarad, Dirprwy Lywydd, ond nid oeddwn i'n clywed pwy oedd wedi ei alw'n gyntaf i ofyn cwestiynau. Oni bai nad oes yna unrhyw gwestiynau, wrth gwrs.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Sometimes it's difficult for me to unmute myself, even. I think there's a problem with Ann Jones's sound at this point. I haven't left the room, so I'm back chairing. Angela Burns. 

Weithiau, rwy'n ei chael hi'n anodd diffodd fy mudydd fy hunan, hyd yn oed. Rwy'n credu bod problem gyda'r sain gan Ann Jones ar hyn o bryd. Nid wyf wedi gadael yr ystafell, felly rwyf am gadeirio unwaith eto. Angela Burns.

Thank you very much indeed, Llywydd. Thank you, Minister, for your update. It is incredibly cheerful news. I think a million doses is an enormous achievement and I give my heartfelt thanks and an absolute salute to you, to the health boards, to the volunteers, to everybody who's been involved in this programme. I also pay absolute credit to the UK Government for their vaccination procurement strategy. I think it was a master class getting Kate Bingham involved, and I think that we have been fleet of foot across all four nations, and the people of the UK are benefiting from it. I just want to say, absolutely, congratulations.

I agree with you that a successful vaccination strategy must be based on science and on simplicity. I think we have to be very careful about doing anything that will delay the roll-out. To be able to vaccinate every adult in Wales by the end of July would be an enormous achievement, and I would encourage you to hold fast to that ambition.

Having said that, I've got four questions. The positivity rate in Wales is now at 5.9 per cent, which is a key benchmark for level 3 restrictions. Additionally, case numbers per 100,000 sit at the benchmark of level 2 restrictions—excellent news, but do these figures now enable the Welsh Government to start lifting the blanket level 4 restrictions? Now, I'm not advocating you throw the baby out with the bath water and rush ahead gaily, but I do think we can start lifting some of these restrictions to help mitigate the incredible cost to individuals in terms of their mental and physical health, to businesses and to the people who own those businesses and run those businesses, which in Wales are very often smaller companies and private individuals who work incredibly hard to help support our economy. So, I'd be very interested to know if you feel that this success in the vaccine roll-out will enable you to lift these restrictions sooner rather than later to help mitigate these personal and financial costs.

My second question is: as the Welsh Government starts phase 2 of the vaccine programme, you obviously also need to ensure that dose 2 is implemented on time, so can you just update the Senedd, please, on the progress with developing partnerships with organisations such as Community Pharmacy Wales, because we're going to be relying on those organisations to help with this massive programme?

Thirdly, we know that uptake in some cohorts is very low. Can you just give us an update on how progress is coming on, how the communication strategy is developing? Are you getting positive feedback that it is working to persuade those who are reluctant to take the vaccine to do so?

And my fourth question is very, very small, but I have been approached by just a handful of people who are currently residing in Wales, almost all of them because they're either giving private care or they're giving individual but paid-for care to elderly people here and, in one instance, a disabled young person, but they're residents and their own personal GPs are in England. Are they still able to access the vaccine here, because it doesn't seem terribly suitable to send somebody who's looking after a vulnerable person, perhaps on the train, with multiple exposure to potential COVID, to get a vaccine and then come back and maybe bring that back?

So, that was just a bit of housekeeping. But I think it's very good news. Thank you. 

Diolch yn fawr iawn wir, Llywydd. Diolch i chi, Gweinidog, am yr wybodaeth ddiweddaraf. Roedd gennych chi newyddion calonogol tu hwnt. Rwyf i o'r farn mai camp enfawr yw gweinyddu miliwn o ddosau ac rwy'n diolch o galon i chi ac yn cydnabod yn llwyr y byrddau iechyd, y gwirfoddolwyr, a phawb sydd wedi bod â rhan yn y rhaglen hon. Rwy'n canmol Llywodraeth y DU i'r cymylau hefyd am eu strategaeth caffael brechlynnau. Roedd cael Kate Bingham i fod â rhan yn ergyd athrylithgar, ac rwy'n credu inni fod yn chwimwth ledled y pedair gwlad, ac mae pobl y DU yn elwa ar hynny. Fe hoffwn i ddweud, o waelod calon, llongyfarchiadau.

Rwy'n cytuno â chi fod yn rhaid i strategaeth frechu lwyddiannus fod yn seiliedig ar wyddoniaeth ac ar symledd. Rwy'n credu bod yn rhaid bod yn ofalus iawn ynghylch gwneud unrhyw beth a fyddai'n arafu cyflwyniad y rhaglen. Fe fyddai gallu brechu pob oedolyn yng Nghymru erbyn diwedd mis Gorffennaf yn gyflawniad enfawr, ac fe fyddwn i'n eich annog i gadw at yr uchelgais hwnnw.

Wedi dweud hynny, mae gennyf bedwar cwestiwn. 5.9 y cant yw'r gyfradd o ran profion cadarnhaol yng Nghymru erbyn hyn, sef meincnod allweddol ar gyfer cyfyngiadau lefel 3. Yn ogystal â hynny, mae nifer yr achosion fesul 100,000 yn aros ar feincnod cyfyngiadau lefel 2—newyddion rhagorol, ond a yw'r ffigurau hyn fel y maen nhw nawr yn caniatáu i Lywodraeth Cymru ddechrau codi'r cyfyngiadau lefel 4 cyffredinol? Nawr, nid wyf i'n argymell eich bod chi'n taflu'r enillion a gawsoch chi i'r gwynt ac yn mynd ar ruthr, ond rwyf i o'r farn y gallwn ni ddechrau codi rhai o'r cyfyngiadau hyn a fyddai'n helpu i liniaru'r gost anhygoel i unigolion o ran iechyd meddwl a chorff, i fusnesau ac i'r bobl sy'n perchnogi'r busnesau hynny ac yn rhedeg y busnesau hynny, sydd yn aml iawn yn gwmnïau llai ac yn unigolion preifat yng Nghymru sy'n gweithio'n eithriadol o galed i helpu i gefnogi ein heconomi ni. Felly, fe fyddai'n dda iawn gennyf i gael clywed a ydych chi'n teimlo y bydd y llwyddiant hwn o ran cyflwyniad y brechlyn yn eich galluogi chi i godi'r cyfyngiadau hyn yn gynt na'r disgwyl i helpu i liniaru'r costau personol ac ariannol hyn.

Fy ail gwestiwn i yw: wrth i Lywodraeth Cymru ddechrau ar gam 2 y rhaglen frechu, mae'n amlwg bod angen ichi sicrhau bod yr ail ddos yn cael ei weinyddu mewn da bryd. Felly a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd, os gwelwch chi'n dda, ynglŷn â'r cynnydd a fu o ran datblygu partneriaethau gyda sefydliadau fel Fferylliaeth Gymunedol Cymru, oherwydd fe fyddwn ni'n dibynnu ar y sefydliadau hynny i helpu gyda'r rhaglen enfawr hon?

Yn drydydd, fe wyddom ni fod y nifer sy'n manteisio ar y brechlyn yn isel iawn mewn rhai carfannau. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â datblygiadau yn hyn o beth, a sut gynnydd a fu gyda'r strategaeth gyfathrebu? A ydych yn cael adborth cadarnhaol ei bod yn gweithio wrth berswadio'r rhai sy'n amharod i gael y brechlyn i wneud hynny?

A chwestiwn bach iawn yw'r pedwerydd sydd gennyf. Ond mae yna ychydig iawn o bobl wedi gofyn imi, pobl sy'n byw yng Nghymru ar hyn o bryd, a bron pob un ohonyn nhw am eu bod naill ai'n darparu gofal preifat neu'n darparu gofal unigol y telir amdano i bobl oedrannus, ac mewn un achos, i unigolyn ifanc anabl, ond maen nhw'n preswylio yn Lloegr a'u meddygon teulu personol nhw yn ymarfer yn Lloegr. A ydyn nhw'n dal i allu cael eu brechu yma, oherwydd nid yw'n ymddangos yn briodol iawn anfon rhywun sy'n gofalu am unigolyn sy'n agored i niwed i gael eu brechlyn, ar y trên efallai, gyda phosibiliadau lluosog o fod yn fwy agored i COVID, ac yna ddod yn ôl a'i gario yn ôl gyda nhw?

Felly, dim ond ychydig o gymhennu oedd hynny. Ond rwyf i o'r farn mai newyddion da iawn sydd yma. Diolch. 

14:55

Thank you, and thank you for your words of thanks and appreciation. I know that the team across Wales would appreciate support from all sides of party politics for the work that is being done in every part of Wales. And, actually, across all four countries, the vaccination programmes are moving pretty quickly. Certainly, against other international comparators, we're doing very well in every nation of the UK, and in Wales in particular we are making sure that we're delivering the second doses. You'll recall some stakeholders were concerned that we wouldn't be able to deliver second doses in time. We're managing our stocks, in particular the Pfizer vaccine, to make sure we are delivering second doses. So, that's a key feature in our response. 

And you talked about partnerships with community pharmacy in particular and about the challenge of delivering second doses. Actually, we'll need community pharmacy to come on board not so much to deal with second doses but, actually, because we expect to see more supply come in, and that means that our current model of being general practice-led, together with mass vaccination centres, will need to have pharmacists and other injectors not just attending at mass vaccination centres, but we're likely to need more pharmacy on board. So, every health board over the next month will be bringing more community pharmacies on board to help deliver the programme as the scale expands outwards again to deliver the pace that we all want to see. 

Now, on your question about people living in Wales who aren't ordinarily registered here or aren't registered with a GP, we've been very clear that we'll vaccinate anyone who is in Wales, so students and others can be vaccinated. On your example of people delivering care, I've had this instance brought to me before, and the starting point should be that people should try to get themselves registered as a temporary resident with a local general practitioner, because part of the challenge to the health service is that if we don't know that someone is here, then we can't vaccinate them. Once we do know that they're here, then we'll provide a vaccine. There won't be any attempt to try to screen people out, and I've had the individual example you were giving raised with me. It's a relatively small number of people, but it's important that they're protected, and that would make a difference to the people that they're caring for as well.

In terms of comms for lower uptake groups, we can't really judge the success of that yet. I attended a meeting hosted by the constituency Members for Newport, Jayne Bryant and John Griffiths, with the health board and others last week. That had a good attendance from local faith leaders and members from local communities, and our challenge is that each step outwards that we make gets more people engaged and, actually, the feedback from people delivering the programme is that every time they engage with people who are reluctant, they have a very high success rate of people who are then prepared to take up the vaccine. And I really do think the work that lots of our doctors and other healthcare workers are doing, in going back to the communities that they come from so that there is that trusted professional face, is actually really helping to make a difference—Muslim Doctors Cymru being a very good example. There are others too. And that work is making a difference. It's also important to recognise that the role of faith in some of our communities is stronger than in others. So, having local imams and lots of church pastors, where lots of African and Afro-Caribbean communities attend to, having them being positive and on board makes a real difference in terms of people coming forward, just as, if those figures are expressing hesitancy or concern, it helps to move things in the other direction. So, I don't think just yet we can really judge the success or otherwise, but it is something that I am very keen to keep a watching eye over, because we're largely talking about groups who have a higher rate of mortality and harm from COVID as well.

On your broader questions about, really, the COVID control plan and where we're going to be able to go with our three-week reviews, it's always a balance, and, when we originally set out the COVID control plan, we were dealing with a situation pre the Kent variant. So, we now know that we have a variant that is dominant across Wales that is much more contagious, and that has an impact on the R figure of between 10 per cent and 50 or 60 per cent. So, we have to think of the current levels that we've got and the ability for that to increase further. That's why we've had this scientific evidence and public health advice that we have about schools opening on a phased basis. They continue to be our priority. But we also have some advice that says we have an extra element of headroom available, and we'll need to consider how to use that in a cautious manner to allow other areas of activity, whilst we are committed to phasing the re-opening of face-to-face learning in schools and colleges, but to do so in a way that doesn't compromise our ability for all learners to return to face-to-face school and college immediately after the Easter break, as you've heard the education Minister indicate is her preference, and indeed the preference of the Government. So, we're going to continue to set that information out in a way that makes sense, from myself, the First Minister and other Ministers, and you can expect a proper update at the end of the next three-week review, to give you and the rest of the country more certainty on the next steps out of lockdown.

Diolch, a diolch i chi am eich geiriau o ddiolch a gwerthfawrogiad. Rwy'n gwybod y byddai'r tîm ledled Cymru yn gwerthfawrogi cefnogaeth gan bob plaid wleidyddol am y gwaith sy'n cael ei wneud ym mhob rhan o Gymru. Ac, mewn gwirionedd, ar draws y pedair gwlad, fe geir cyflymder da yn y rhaglenni brechu. Yn sicr, wrth gymharu gydag eraill yn rhyngwladol, rydym ni'n gwneud yn dda iawn ym mhob gwlad yn y DU, ac yng Nghymru yn arbennig rydym ni'n sicrhau ein bod ni'n gweinyddu ail ddosau i bobl. Fe fyddwch yn cofio bod rhai rhan ni, yn benodol y brechlyn Pfizer, i sicrhau ein bod ni'n gweinyddu ail ddos. Felly, dyna un o nodweddion allweddol ein hymateb ni.

Ac roeddech hi'n sôn yn benodol am bartneriaethau â fferyllfeydd cymunedol ac am yr her o ran gweinyddu ail ddos. Mewn gwirionedd, fe fydd angen inni gael fferyllfeydd cymunedol yn ymuno â ni nid yn gymaint ar gyfer ymdrin ag ail ddosau ond oherwydd ein bod ni'n disgwyl gweld mwy o gyflenwad yn dod i mewn. Mae hynny'n golygu y bydd angen i'n model presennol ni sydd dan arweiniad practisau cyffredinol, ynghyd â chanolfannau brechu torfol, fod yn gweld fferyllwyr a rhai eraill sy'n gallu chwistrellu nid yn unig yn bresennol mewn canolfannau brechu torfol, ond mae'n debygol y bydd angen mwy o fferyllfeydd arnom hefyd i rannu'r baich. Felly, fe fydd pob bwrdd iechyd dros y mis nesaf yn cynnwys mwy o fferyllfeydd cymunedol yn y gwaith i helpu i gyflawni'r rhaglen wrth i'r niferoedd gynyddu eto fel y byddwn ni'n gweld y cyflymder y byddem ni i gyd yn ei ddymuno.

Nawr, o ran eich cwestiwn chi am bobl sy'n byw yng Nghymru nad ydyn nhw wedi cofrestru yma fel rheol neu nad ydyn nhw wedi cofrestru gyda meddyg teulu yma. Rydym wedi bod yn eglur iawn y byddwn ni'n brechu unrhyw un sydd yng Nghymru, fel y gellir brechu myfyrwyr ymysg eraill. O ran eich enghraifft chi o bobl sy'n darparu gofal, mae'r enghraifft hon wedi dod ger ein bron o'r blaen, a'r man cychwyn yw y dylai pobl geisio cofrestru eu hunain yn breswylwyr dros dro gyda meddyg teulu lleol, oherwydd rhan o'r her i'r gwasanaeth iechyd yw, os nad ydym ni'n gwybod bod rhywun yma, yna ni allwn ni eu brechu nhw. Pan fyddwn ni'n gwybod eu bod nhw yma, yna fe fyddwn ni'n rhoi brechlyn iddyn nhw. Ni fydd yna unrhyw ymgais i geisio gwrthod pobl, ac mae'r enghraifft unigol honno gennych chi wedi cael ei rhoi i minnau hefyd cyn hyn. Nifer gymharol fach o bobl sydd dan sylw, ond mae'n bwysig eu bod nhw'n cael eu hamddiffyn, ac fe fyddai hynny'n gwneud gwahaniaeth i'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw hefyd.

O ran y cyfathrebu ar gyfer grwpiau sy'n llai brwdfrydig, nid ydym mewn sefyllfa i farnu pa mor llwyddiannus y bu hynny eto. Roeddwn i'n bresennol mewn cyfarfod a gynhaliwyd gan Aelodau etholaeth Casnewydd, Jayne Bryant a John Griffiths, gyda'r bwrdd iechyd ac eraill yr wythnos diwethaf. Roedd  cynrychiolaeth dda o arweinwyr ffydd lleol ac aelodau o gymunedau lleol yn bresennol hefyd, a'n her ni yw, gyda phob cam ymlaen, ein bod ni'n ennyn diddordeb mwy o bobl. Ac, mewn gwirionedd, yr adborth gan y bobl sy'n cyflwyno'r rhaglen yw bod yna gyfradd uchel iawn o lwyddiant o ran pobl sy'n dewis manteisio ar y brechlyn wedyn bob tro y gwnaethon nhw'n ymgysylltu â phobl sy'n anfoddog. Rwy'n wirioneddol gredu bod y gwaith a wneir gan nifer o'n meddygon a gweithwyr gofal iechyd eraill, drwy fynd yn ôl i'r cymunedau y maent yn perthyn iddynt fel bod yno wyneb proffesiynol sy'n ennyn ymddiriedaeth, yn helpu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol—mae Muslim Doctors Cymru yn enghraifft dda iawn. Mae enghreifftiau eraill hefyd. Ac mae'r gwaith hwn yn gwneud gwahaniaeth. Mae'n bwysig cydnabod hefyd fod lle mwy blaenllaw i ffydd yn rhai o'n cymunedau ni nag eraill. Felly, mae gweld clerigwyr lleol, Mwslimaidd neu Gristnogol, sy'n flaenllaw mewn llawer o gymunedau Affricanaidd ac Affro-Caribïaidd, yn dangos awydd a brwdfrydedd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran cael pobl i fynd am y brechlyn, yn union fel y gallai'r clerigwyr hynny sy'n mynegi petruster neu bryder helpu i symud pethau i'r cyfeiriad arall. Felly, nid wyf i o'r farn y gallwn ni farnu'r llwyddiant neu fel arall eto, ond mae hwn yn rhywbeth yr wyf i'n awyddus iawn i gadw llygad barcud arno, oherwydd rydym ni'n sôn yn bennaf am grwpiau sydd â chyfradd uwch o farwolaethau a niwed oherwydd COVID.

O ran eich cwestiynau ehangach am gynllun i reoli COVID, a'n trywydd ni gyda'n hadolygiadau bob tair wythnos, mae'n golygu cydbwyso bob amser, a phan wnaethom ni nodi cynllun i reoli COVID yn wreiddiol, roeddem yn ymdrin â'r sefyllfa cyn amrywiolyn Caint. Felly, rydym yn gwybod nawr fod gennym y ffurf gryfaf o'r amrywiolyn ledled Cymru sy'n llawer mwy heintus, ac mae hynny'n dylanwadu ar y ffigwr R sydd ar gyfradd o rhwng 10 y cant a 50 neu 60 y cant. Felly, mae'n rhaid inni ystyried y cyfraddau sydd gennym ni ar hyn o bryd a pha mor bosibl yw hi y gallen nhw gynyddu eto. Dyna hanfod y dystiolaeth wyddonol a'r cyngor iechyd cyhoeddus a gawsom ni ynglŷn ag agor yr ysgolion fesul cam. Y dystiolaeth a'r cyngor sy'n pennu ein blaenoriaethau ni bob amser. Ond rydym wedi cael rywfaint o gyngor sy'n dweud wrthym fod yna elfen o hyblygrwydd ychwanegol ar gael, ac fe fydd angen inni ystyried sut i ddefnyddio hwnnw mewn ffordd ofalus iawn i ganiatáu meysydd eraill o weithgarwch, gan ein bod ni wedi ymrwymo i ailddechrau dysgu wyneb yn wyneb mewn ysgolion a cholegau fesul cam. Ond rydym ni'n dymuno gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n peryglu ein gallu ni i weld pob dysgwr yn dychwelyd i ysgolion neu golegau yn syth ar ôl gwyliau'r Pasg, fel y clywsoch chi'r Gweinidog Addysg yn mynegi mai dyna fyddai ei dewis hi, a dewis y Llywodraeth. Felly, fe fyddwn ni'n parhau i nodi'r wybodaeth honno mewn ffordd sy'n gwneud synnwyr, ac fe ddaw hynny gennyf fi, y Prif Weinidog a Gweinidogion eraill, ac fe allwch chi ddisgwyl diweddariad priodol ar ddiwedd yr adolygiad tair wythnos nesaf, i roi mwy o sicrwydd i chi a gweddill y wlad ynglŷn â'r camau nesaf o ran y cyfyngiadau symud.

15:00

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Thank you. We'll try again now, then. Rhun ap Iorwerth.

Diolch. Fe roddwn ni gynnig arall arni nawr, felly. Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn a chroeso nôl, Dirprwy Lywydd. Os caf i ofyn am eglurder ar ddau faes yn benodol, y cyntaf o'r rheini ydy brechu ar gyfer gofalwyr di-dâl. Mi gawsom ni rywfaint o eglurhad gan y Prif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma—roeddwn i'n falch o gael hynny—ynglŷn â'r broses o bennu pa ofalwyr fydd yn gymwys am frechiad yn y grŵp blaenoriaeth 6. Mae'n amlwg y bydd y gofalwyr hynny yn gorfod gwneud cais eu hunain drwy ffurflen ar-lein rŵan i gael eu hystyried ar gyfer hynny. Dwi'n nodi bod yr onus yn fan hyn ar y gofalwyr eu hunain i wneud cais, lle mae grwpiau blaenoriaeth eraill yn cael y brechiad yn awtomatig, ac mae hynny yn anffodus, dwi'n meddwl. Dwi'n meddwl bod ein profiad ni yn rhyngwladol yn awgrymu y mwyaf mae pobl yn gorfod optio mewn, y lleiaf ydy'r gyfradd sydd yn cael y brechiad. Ond tybed a gawn ni ychydig yn rhagor o fanylion ynglŷn â sut mae'r broses yna'n gweithio, a pha mor gyflym ydych chi'n meddwl byddwch chi'n gallu delio efo apeliadau pan fo pobl yn cael eu gwrthod ar gyfer bod ar y rhestr blaenoriaeth?

Yr ail fater—. Dwi wedi colli'r ddadl yma, mae'n ymddangos. Fy nadl i ydy y dylai pobl mewn swyddi sy'n wynebu'r cyhoedd gael eu blaenoriaethu ochr yn ochr â phobl wrth i'r broses frechu fynd drwy bobl fesul oed. Dwi'n gwybod yr hynaf ydych chi y mwyaf tebyg ydych chi o fynd yn sâl iawn, ond mae yna eglurder yn fan hyn bod y JCVI wedi ystyried sawl ffactor. Oed ydy'r un mwyaf pwysig, medden nhw. Mae'n edrych ar gender, ethnicity, socioeconomic status, meddai'r datganiad. Ond mae cwestiwn arall yma i fi: lle mae'r sylw i exposure? Lle mae'r sylw i ba mor debyg ydy hi bod rhywun yn ei gael o? Dwi'n gwybod bod y rhan fwyaf o bobl sydd yn debyg o fynd yn sâl iawn neu waeth wedi cael eu brechu'n barod, ond ai dweud ydych chi, felly, does dim ots os ydy pobl ifanc yn cael COVID? Dwi'n meddwl bod ots, ac y dylen ni drio atal pobl ifanc hyd yn oed, mewn swyddi sydd yn wynebu'r cyhoedd, rhag cael COVID. Allech chi egluro a ydy long COVID ac effaith hwnnw wedi cael ei ystyried fel rhan o'r hafaliad yn fan hyn? Hefyd, wrth gwrs, mae yna ymchwil, sydd yn galonogol iawn, yn awgrymu bod y brechiad yn ei gwneud hi'n llai tebygol eich bod chi'n pasio'r feirws ymlaen i bobl. Wel, os felly, mae'n gwneud synnwyr eto i bobl sydd mewn swyddi sy'n wynebu pobl i fod wedi cael y brechiad yn gynharach, hyd yn oed os ydyn nhw ychydig bach yn ifengach. Diolch yn fawr.

Thank you very much and welcome back, Deputy Llywydd. If I may ask for some clarity on two particular areas, the first is vaccination for unpaid carers. We got some clarity from the First Minister a little earlier—I was pleased to hear that—in terms of the process of deciding which carers will qualify for a vaccination in priority group 6. It's clear that those carers will have to make an application themselves through an online form to be considered for that. I note that the onus here is on the carers themselves to make that application, where other priority groups receive the vaccination automatically, and that's unfortunate, I think. I think that international experience suggests that the more people have to opt in then the lower the percentage that actually access the vaccination. So, could we have some more detail as to how that process is to work, and how swiftly do you think you can deal with appeals when people are rejected to be on that priority list?

The second issue—. I've lost this argument, it would appear. My argument is that people in public-facing roles should be prioritised along with others as the vaccination process deals with people on an age-based basis. I know that the older you are, the more likely you are to become very ill, but there is clarification here that the JCVI has considered a number of factors. Age is the most important, according to them. They've looked at gender, ethnicity, socioeconomic status, according to the statement. But there's another question here: where is the coverage for exposure, the likelihood of one actually catching COVID? I know that most people who are likely to become very ill or worse have already been vaccinated, but are you saying, therefore, that it doesn't matter if young people get COVID? I think it does matter, and that we should try and prevent young people in public-facing roles from catching COVID. Can you explain whether long COVID and the impact of that has been taken into account as part of the equation here? Also, of course, there is very encouraging research that suggests that the vaccination makes it less likely that you pass the virus on to others. Well, if so, then it makes sense, once again, for those people who are in public-facing roles to have received the vaccination earlier, even if they are a little younger. Thank you.

15:05

Yes, thank you for those questions. I'll deal with unpaid carers first. We published guidance last week on unpaid carers and I think that's brought a large amount of clarity, and the online form, which we have worked with national carers groups to agree, that should provide a more generous understanding of who an unpaid carer is than some of the initial guidance from the JCVI, which has subsequently been clarified, of course. We're not just dealing with people who have carer-related benefits, because, of course, unpaid carers aren't necessarily going to be in receipt of those benefits. We know that lots of unpaid carers don't want to make themselves known, despite the fact that, in the legislation we've passed, we've had a specific recommendation on carers' rights and their own right to an assessment. So, the information that local government will hold on who they've undertaken those carer assessments of gives us a good starting point, but, actually, in itself, wouldn't have been complete. We could have faced ourselves with the situation of having people already on a list and then excluding everyone else, and we know that that would have provided a significant injustice to a wide range of people. So, we've developed a process where people can go through that to then be placed on the list. Once they complete the online form, which will be available across Wales by Monday at the latest, that will then mean that their names will then go forward into the Welsh immunisation system and that will then generate appointments for them.

We have this challenge—. I understand the suggested point that asking people to opt in isn't the same as taking information from a list. Well, actually, part of our challenge is that the NHS doesn't know who every unpaid carer is. The NHS knows how old you are, but it tends not to know exactly what you do, whether for your paid employment or, indeed, for an unpaid caring activity. That's why we do need an opt-in process. And we are, of course, relying on people treating the process as they should do, with integrity. The form asks you to go through a series of questions about your caring role and responsibilities. It's possible that some people could try to navigate their way through that to push into priority. It would mean that they would have to be persistently dishonest in doing so. I think that the reality that some people may choose to do that should not mean that we take a more exclusionary approach that would otherwise exclude lots of unpaid carers from going into priority 6 to get their vaccines, and, as I say, we've worked through this with carers organisations.

On your point about the JCVI and the advice, we're doing what I think the public expects us to do, broadly, which is to follow the science and the evidence. And we've had this independent expert advice; we've followed it previously on all of our other immunisation and vaccination programmes, and it would be an odd thing to say that we've heard the science and the evidence, we've had the clear public health advice, but we decided not to follow it. Because the reality is that if we choose to prioritise different groups of workers, we have to deprioritise other people. So, it doesn't matter which group of workers you put to the top of the list for the next phase, you have to say to other people, 'Your turn is going to come later.' And the advice we have is very clearly based on how do we have the maximum impact on preventing significant ill health and potential mortality from COVID.

This isn't about saying that young people don't count, but it is about recognising the scale of the risk factors, which are set out very clearly in the scientific evidence and advice that we've had from the JCVI. And I guess it depends on whether you want to follow that evidence and advice or if you want to take an alternative approach. I'm very much committed to following the evidence and advice, and it is the case, as I said in my statement, that the JCVI did consider occupational exposure. That was considered and they still came out with what I think is very clear advice that we should take an age-based approach to roll-out, with the quickest way to protect people to complete the adult population programme. The danger, I think, is that if we chose, despite that advice, individual groups, it wouldn't just be throwing the science aside, we'd be making value judgments on which groups of essential workers are more important than others. Should we say that postal officers, postal workers, are not as important, or that retail workers aren't as important, when, actually, there isn't the evidence to say that those people shouldn't be prioritised? Should we take other key workers in but not take public-facing transport workers, who've had high levels of mortality from COVID? So, it's not as simple an issue as some of the campaigning suggests.

I understand why people campaign for people like them to have priority in the vaccination programme, but think of it this way: if you're a teacher and you're 25, and you're not in one of the groups with an underlying health condition that would put you into groups 4 or 6, then your risks are significantly less than a teacher who is 45 or a teacher who is 55. A 55-year-old teacher, and there are many of them, is already covered in groups 5 to 9. A 45-year-old teacher will come first in the next cohort, once we've completed groups 5 to 9. That doesn't mean that a 25-year-old doesn't matter, but it does mean their risks are less, and that's the point. On a population programme like this, we need to act on a basis that accounts for those risks across the population to reduce the amount of harm, to maximise the positive impact the vaccines will provide. That's what JCVI advice gives us the evidence for and that's the decision that I've made to help keep Wales safe.

Ie, diolch am y cwestiynau yna. Rwyf eisiau ymdrin â gofalwyr di-dâl yn gyntaf. Fe gyhoeddwyd canllawiau gennym ni'r wythnos diwethaf ar ofalwyr di-dâl ac rwy'n credu bod hynny wedi rhoi llawer iawn o eglurder, ynghŷd a'r ffurflen ar-lein. Rydym ni wedi gweithio gyda grwpiau'r gofalwyr cenedlaethol i gytuno arnynt, ac fe ddylai hynny ddarparu dealltwriaeth  ehangach o bwy sy'n ofalwyr di-dâl nag y gwnaeth rhai o'r canllawiau a roddodd y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu ar y dechrau, ac fe gafodd y rheini eglurhad ychwanegol wedyn, wrth gwrs. Nid dim ond sôn am bobl sy'n cael budd-daliadau sy'n gysylltiedig â bod yn ofalwyr yr ydym ni yma, oherwydd, wrth gwrs, nid yw gofalwyr di-dâl o reidrwydd yn cael y budd-daliadau hynny. Fe wyddom nad yw llawer o ofalwyr di-dâl yn dymuno bod yn hysbys, er gwaethaf y ffaith ein bod ni, yn y ddeddfwriaeth a basiwyd gennym, wedi rhoi argymhelliad penodol ar hawliau gofalwyr a'u hawl nhw i gael eu hasesiad eu hunain. Felly, mae'r wybodaeth sydd gan lywodraeth leol am y rhai sy'n cael eu hasesu fel gofalwyr yn fan cychwyn da i ni, ond, mewn gwirionedd, ni fyddai'r wybodaeth hon ynddi ei hun wedi bod yn ddigonol. Fe allem ni fod wedi wynebu sefyllfa o ymdrin â'r bobl a oedd eisoes ar y rhestr ac eithrio pawb arall, ac fe wyddom y byddai hynny wedi achosi anghyfiawnder sylweddol i ystod eang o bobl. Felly, rydym wedi datblygu trefn y gall pobl fynd trwyddi ar gyfer cael eu rhoi ar y rhestr. Pan fyddan nhw'n wedi llenwi'r ffurflen ar-lein, a fydd ar gael ledled Cymru erbyn dydd Llun fan bellaf, fe fydd hynny'n golygu y bydd eu henwau nhw'n mynd ymlaen wedyn i system imiwneiddio Cymru ac yna fe fyddant yn cael eu hapwyntiadau.

Mae gennym yr her hon—. Rwy'n deall y pwynt a awgrymwyd nad yw gofyn i bobl optio i mewn yn union yr un fath â chymryd gwybodaeth oddi ar restr. Wel, mewn gwirionedd, rhan o'n her ni yw nad yw'r GIG yn gwybod pwy yw pob un o'r gofalwyr di-dâl. Mae'r GIG yn gwybod pa mor hen ydych chi, ond, ar y cyfan, nid yw'n gwybod yn union beth ydych chi'n ei wneud i ennill eich cyflog neu, yn wir, o ran eich gweithgareddau gofalu di-dâl. Dyna pam mae angen inni fod â phroses optio i mewn. Ac ydym, wrth gwrs, rydym ni'n dibynnu ar bobl yn trin y broses fel dylen nhw, gyda gonestrwydd. Mae'r ffurflen yn gofyn ichi fynd trwy gyfres o gwestiynau am eich gwaith a'ch cyfrifoldebau chi wrth ofalu. Mae'n bosibl y gallai rhai pobl geisio llywio eu ffordd trwy hynny i ennill blaenoriaeth. Byddai hynny'n golygu bod yn rhaid iddynt fod yn gyson anonest. Os yw pobl yn dewis bod yn anonest, rwyf i o'r farn na ddylem gymryd agwedd mwy anghynhwysol a fyddai fel arall yn eithrio llawer o ofalwyr di-dâl rhag cael eu cynnwys ym mlaenoriaeth 6 i gael eu brechlynnau nhw. Fel y dywedais i, rydym wedi gweithio trwy hyn gyda sefydliadau'r gofalwyr.

O ran eich pwynt chi am y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu a'r cyngor, rydym ni'n gwneud yr hyn y mae'r cyhoedd yn disgwyl inni ei wneud, yn fras, sef dilyn yr wyddoniaeth a'r dystiolaeth. Rydym ni wedi cael y cyngor arbenigol annibynnol hwn; rydym wedi ei ddilyn o'r blaen ar bob un o'n rhaglenni eraill ni ar gyfer imiwneiddio a brechu, ac fe fyddai'n beth rhyfedd iawn inni ddweud ein bod ni wedi clywed yr wyddoniaeth a'r dystiolaeth, a'n bod ni wedi cael cyngor clir ynglŷn ag iechyd y cyhoedd, ond ein bod ni wedi penderfynu peidio â'u dilyn nhw. Oherwydd y gwir amdani yw, pe byddem ni'n dewis blaenoriaethu gwahanol grwpiau o weithwyr, fe fyddai'n rhaid inni ddiystyru pobl eraill wedyn. Felly, nid oes ots pa grŵp o weithwyr yr ydych chi'n eu rhoi ar frig y rhestr ar gyfer y cam nesaf, fe fydd yn rhaid ichi ddweud wrth bobl eraill, 'Fe ddaw eich tro chi eto.' Ac mae'r cyngor a gawsom ni yn seiliedig yn glir iawn ar sut i gael yr effaith fwyaf posibl ar atal salwch difrifol a marwolaethau posibl oherwydd COVID.

Nid yw hyn yn golygu dweud nad yw pobl ifanc yn bwysig, ond mae'n ymwneud â chydnabod maint y ffactorau risg, sy'n cael eu nodi'nn eglur iawn yn y dystiolaeth wyddonol a'r cyngor a gawsom ni gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Ac rwy'n tybio bod hynny'n dibynnu ar eich dymuniad chi i ddilyn y dystiolaeth a'r cyngor hwnnw neu a ydych chi'n dymuno mynd ar drywydd dull arall. Rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i ddilyn y dystiolaeth a'r cyngor, a'r rheswm yw, fel y dywedais i yn fy natganiad, fod y Cyd-bwyllgor wedi ystyried peryglon galwedigaethau amrywiol. Fe ystyriwyd hynny ac roedden nhw'n parhau i fynegi'r hyn sydd, yn fy marn i, yn gyngor clir iawn y dylem ni, wrth roi'r brechlynnau, gymryd dull sy'n seiliedig ar oedran, a'r ffordd gyflymaf o amddiffyn pobl trwy gwblhau rhaglen frechu'r boblogaeth o oedolion. Y perygl yw, rwy'n ofni, pe byddem yn dewis rhai grwpiau unigol, er gwaethaf y cyngor hwnnw, y byddem ni nid yn unig yn taflu'r wyddoniaeth i ffwrdd, ond fe fyddem ni'n gwneud penderfyniadau ar sail ein gwerthoedd ni o ran pa grwpiau o weithwyr hanfodol sy'n bwysicach nag eraill. Ac a ddylem ni ddweud nad yw swyddogion post, gweithwyr post, mor bwysig, neu nad yw gweithwyr manwerthu mor bwysig, pan nad oes unrhyw dystiolaeth yn bodoli, mewn gwirionedd, sy'n dweud na ddylid blaenoriaethu'r bobl hynny? A ddylem ni gynnwys gweithwyr allweddol eraill ond gwrthod gweithwyr trafnidiaeth sy'n wynebu'r cyhoedd, sydd wedi gweld cyfraddau uchel o farwolaethau oherwydd COVID? Felly, nid yw'n fater mor syml ag y mae rhan o'r ymgyrchu presennol yn ei awgrymu.

Rwy'n deall pam mae pobl yn ymgyrchu i bobl fel nhw gael blaenoriaeth yn y rhaglen frechu. Ond meddyliwch chi am y peth fel hyn: os ydych chi'n athro 25 oed, ac nad ydych chi yn un o'r grwpiau sydd â chyflwr iechyd sylfaenol a fyddai'n eich rhoi chi yn grwpiau 4 neu 6, yna mae eich risgiau chi'n sylweddol is nag athro 45 oed neu athro 55 oed. Mae athro 55 oed, ac mae yna lawer ohonyn nhw, wedi cael ei gynnwys eisoes yn grwpiau 5 i 9. Fe ddaw athro 45 oed yn gyntaf yn y garfan nesaf, pan fyddwn ni wedi cwblhau grwpiau 5 i 9. Nid yw hynny'n golygu nad yw athro 25 oed yn bwysig, ond mae ei risgiau ef yn llai, a dyna'r pwynt. O ran rhaglen i'r holl boblogaeth fel hon, mae angen inni weithredu ar sail sy'n ystyried y risgiau hyn ar draws y boblogaeth gyfan ar gyfer lleihau'r niwed a allai fod, ar gyfer sicrhau'r effaith gadarnhaol fwyaf posibl a gaiff ei darparu gan y brechlynnau. Dyna'r dystiolaeth a roddir inni gan gyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu a dyna'r penderfyniad yr wyf i wedi ei wneud i helpu i gadw Cymru'n ddiogel.

15:10

I think people across Blaenau Gwent and elsewhere join you in thanking the national health service and the work of Welsh Government in ensuring that the vaccine programme is progressing so quickly, so efficiently and so effectively, both in terms of first doses and second doses; that's certainly our experience here in Blaenau Gwent.

There were two questions I had for you, Minister, first of all on unpaid carers and, secondly, in terms of those people who are housebound. In many ways, you've already answered the first question, so let me address the issue of patients who are housebound. The impact of the vaccination programme is being felt in all of our communities, and I'm seeing and talking to people here in Blaenau Gwent who have had their first dose, who are waiting and will receive their second dose, and that's having a real impact. But there is a group of people who are housebound, who are unable to reach either the GP's surgery or the mass vaccination centres. I'm hearing increasing concerns from families, mainly, of people who are waiting, who are in some cases quite elderly and quite frail, who have not received opportunities to have a dose yet because they're unable to reach either a surgery or a vaccination centre. Can you ensure, Minister, in your discussions with leaders of the vaccination programme, that we're able to reach everybody equally, so that people who are housebound and by their very nature are some of the frailest people in our communities are not inadvertently left behind?

Rwy'n credu y bydd pobl ar draws Blaenau Gwent ac mewn mannau eraill yn ymuno â chi i ddiolch i'r gwasanaeth iechyd gwladol ac am waith Llywodraeth Cymru i sicrhau bod y rhaglen frechu yn mynd rhagddi mor gyflym, mor effeithlon ac mor effeithiol â hyn, o ran dosau cyntaf ac ail ddosau; dyna yw ein profiad ni yma ym Mlaenau Gwent, mae hynny'n sicr.

Mae gennyf i ddau gwestiwn ichi, Gweinidog, yn gyntaf oll am ofalwyr di-dâl ac, yn ail, am y bobl hynny sy'n gaeth i'r tŷ. Mewn sawl ffordd, rydych chi wedi ateb y cwestiwn cyntaf yn barod, felly gadewch imi fynd i'r afael â mater cleifion sy'n gaeth i'r tŷ. Mae effaith y rhaglen frechu yn cael ei theimlo ym mhob un o'n cymunedau ni, ac rwy'n gweld ac yn siarad gyda phobl yma ym Mlaenau Gwent sydd wedi cael eu dos cyntaf, sy'n aros am, ac yn cael eu hail ddos, ac mae hynny'n cael effaith wirioneddol. Ond mae yna grŵp o bobl sy'n gaeth i'r tŷ, nad ydyn nhw'n gallu cyrraedd y feddygfa na chanolfan brechu torfol. Rwy'n clywed pryderon cynyddol gan deuluoedd, yn bennaf, am bobl sy'n aros, sydd mewn rhai achosion yn oedrannus iawn ac yn fregus iawn, nad ydyn nhw wedi cael cyfle i gael eu dos nhw eto am nad ydyn nhw'n gallu cyrraedd y feddygfa na'r ganolfan frechu. A wnewch chi sicrhau, Gweinidog, yn eich trafodaethau chi gydag arweinyddion y rhaglen frechu, ein bod ni'n gallu cyrraedd pawb yn ddiwahân, fel nad yw pobl sy'n gaeth i'r tŷ, sydd yn eu hanfod yn rhai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymunedau ni, yn cael eu gadael ar ôl oherwydd esgeulustod?

Yes, I'm happy to address the Member's question, not just today, but I'll also undertake that I'll specifically cover it in next week's vaccination update statement. Because, for example, I took my mother to have her vaccine on the weekend. She would not have got to the vaccination centre without me is the reality of it, so I was happy to do it; I'm her son and I think that's part of what many sons and daughters across the country are doing. As we were leaving the vaccination centre, I saw someone who I assume was a daughter of someone who was then walking in with a very impressive animal-print walking stick going in to have her vaccine as well. So, it's not unusual, and that's an entirely reasonable reason for people to travel and to be with people they otherwise wouldn't be.

I do, though, recognise that, in rearranging my mother's appointment, there was a time to get through and to rearrange, but anyone who is offered an appointment at their GP surgery, or in an alternative local or mass vaccination centre and who can't get there, there is the opportunity to rearrange, and I want to reinforce that. If people can't get there, they shouldn't worry or not attend and think their opportunity has passed them by. We're definitely taking a leave no-one behind approach. So, if that appointment has passed and people do want to call to rearrange—them or a family member—they can do that and we will arrange a different opportunity.

We have teams of people undertaking vaccinations for housebound people. Next week, I'll make sure that I do give an update on the progress of those teams doing so, but also to reiterate how people can go about doing that if they are concerned. I think it's a fair point, and I want to reassure people who find themselves in the position that the Member for Blaenau Gwent has highlighted.

Ydw, rwy'n hapus i roi sylw i gwestiwn yr Aelod, nid yn unig heddiw, ond rwy'n addo hefyd y byddaf i'n ymdrin â hyn yn benodol yn ystod fy natganiad yr wythnos nesaf am yr wybodaeth ddiweddaraf am frechu. Oherwydd, er enghraifft, fe es i â'm mam i gael ei brechlyn hi dros y penwythnos. Y gwirionedd yw n fyddai hi wedi gallu mynd i'r ganolfan frechu oni bai amdanaf i, ac roeddwn i'n hapus i wneud hynny; rwy'n fab iddi ac rwy'n credu bod hynny'n cael ei wneud gan lawer o feibion a merched ledled y wlad. Wrth inni adael y ganolfan frechu, fe welais i rywun a oedd, mi dybiaf, yn ferch i rywun a oedd yn cerdded i mewn gyda chymorth ffon â phatrwm croen anifail trawiadol iawn arni, i gael ei brechlyn hithau hefyd. Felly, nid yw'n rhywbeth anarferol yw hyn, ac mae hwnnw'n rheswm cwbl dderbyniol dros deithio a bod yng nghwmni pobl na fydden nhw'n gallu bod yn eu cwmni fel arall.

Er hynny, rwy'n cydnabod, wrth aildrefnu apwyntiad fy mam, fe gymerodd gryn dipyn o amser i fynd trwyddo ac aildrefnu. Ond fel gydag unrhyw un sy'n cael cynnig apwyntiad yn ei feddygfa, neu mewn canolfan frechu torfol neu leol arall ac sy'n methu cyrraedd yno, mae cyfle i aildrefnu'r apwyntiad, ac rwy'n awyddus iawn i bwysleisio hynny. Os na all pobl gadw'r apwyntiadau a gynigiwyd iddyn nhw, ni ddylent ofidio neu feddwl bod eu cyfle wedi diflannu am byth gan nad oedden nhw'n gallu mynd yno. Ein hagwedd ni yw na ddylid gadael neb ar ôl, yn bendant. Felly, os bydd apwyntiad wedi'i fethu, a bod pobl yn awyddus i ffonio i aildrefnu—y nhw neu unrhyw aelod o'r teulu—mae hynny'n bosibl ac fe fyddwn ni'n trefnu cyfle arall iddyn nhw.

Mae gennym dimau o bobl sy'n gweinyddu brechiadau i bobl sy'n gaeth i'w tai. Wythnos nesaf, fe fyddaf i'n sicr o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y timau sy'n gwneud hynny, ond hefyd yn dweud eto wrth bobl sut y gallant fynd ati i drefnu hynny os ydyn nhw'n pryderu am deithio. Mae hwn yn bwynt teg iawn, yn fy marn i, ac rwy'n awyddus i roi sicrwydd i'r bobl sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa y tynnodd yr Aelod dros Flaenau Gwent ein sylw ni ati.

Minister, one of the other big impacts of the vaccination programme, which has been so successful here in Wales and across the UK, has been the falling number of people with COVID in our hospitals. I've noticed, though, that, on the latest sets of data that are available, it would seem that the proportion of hospital beds that are taken up by COVID-positive patients in Wales is still much more significant than they are in other parts of the NHS in England, Scotland and Northern Ireland. This would imply, potentially, a number of things. It could be that we just have people staying in hospital longer because they are older and frailer, or could have some more complex needs than the patients elsewhere in the UK. It could mean, of course, also that we have a problem with hospital-acquired infections. I don't know. I just wonder whether this is something that the Welsh Government has considered, and if you don't know the answer, whether that's something that you could provide some information to Members on in the future, given the fact that it doesn't look as though the number of patients in our hospitals with COVID is coming down at quite the same rate as other parts of the United Kingdom.

Gweinidog, un o effeithiau mawr eraill y rhaglen frechu, sydd wedi bod mor llwyddiannus yma yng Nghymru a ledled y DU, fu'r gostyngiad yn nifer y bobl sydd yn ein hysbytai ni oherwydd COVID. Rwyf wedi sylwi, serch hynny, yn ôl y setiau diweddaraf o ddata sydd ar gael, ei bod yn ymddangos bod cyfran y gwelyau mewn ysbytai sy'n cael eu defnyddio gan gleifion COVID-positif yng Nghymru yn parhau i fod yn llawer uwch nag y maen nhw mewn rhannau eraill o'r GIG yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Fe fyddai hyn yn awgrymu nifer o bethau, o bosibl. Efallai fod pobl yn aros yn yr ysbyty am gyfnod hwy gan eu bod yn hŷn neu'n fregus, neu ag anghenion mwy cymhleth efallai na'r cleifion mewn mannau eraill yn y DU. Fe allai hyn olygu hefyd, wedi rhoi ystyriaeth i hyn, ac os nad ydych chi'n gwybod yr ateb, a yw'n rhywbeth y gallech chi daflu rhywfaint o oleuni arno yn y dyfodol i'r Aelodau, o ystyried y ffaith nad yw'n ymddangos bod nifer y cleifion yn ein hysbytai ni sydd â COVID yn gostwng ar yr un gyfradd â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.

15:15

It's hard to give a definitive response to the Member's question because I haven't reviewed the data for other parts of the UK. And indeed, you'll see variation, in particular in England, because England is a big country, and we know there's significant variation within English regions. The south-west of England has still had the lowest impact of COVID throughout the pandemic; other regions of England have been hit much harder as well. So, I think we need to look at not just national data, but, for England in particular, the regions of England to understand what a comparison would look like. It's probably best to do that by asking our Government statisticians in knowledge and analytical services to look at something, and I'm sure that in a future publication they can publish something that does compare the picture.

In Wales, it's broadly good news that we see a reduction in hospital admissions. The significant number are people who are recovering from COVID, but still need acute care, and we still see 110 per cent of our critical care capacity being used. The percentage of those who are being treated for COVID has been reducing, which is very good news, but it does still show that our NHS is under significant pressure. So, we're not at the point where we can open up a pathway for renormalising lots of treatment, because we don't have the capacity to care for all those people. It is a broadly improving picture, but still, nevertheless, being just below 1,500 people in our hospitals being treated for COVID does show something of the significance of the impact and the scale of the capacity that is still taken away from the way that our NHS would normally function, even if we then had to go on to consider the additional infection prevention and control methods. But I'll take on board the point the Member makes seriously, and I'll see how we can provide a properly comparative view on this.

Mae'n anodd imi roi ateb pendant i gwestiwn yr Aelod gan nad wyf i wedi adolygu'r data ar gyfer rhannau eraill y DU. Ac yn wir, fe fyddwch chi'n gweld amrywiad, yn arbennig felly yn Lloegr, oherwydd mae Lloegr yn wlad fawr, ac fe wyddom fod yna amrywiad sylweddol o fewn rhanbarthau Lloegr. De-orllewin Lloegr sydd wedi gweld yr effaith leiaf oherwydd COVID drwy gydol y pandemig; ond fe gafodd rhanbarthau eraill yn Lloegr eu taro'n galetach o lawer. Felly, rwy'n credu bod angen inni edrych, nid yn unig ar ddata cenedlaethol, ond, ar gyfer Lloegr yn benodol, rhanbarthau yn Lloegr, i ddeall sut fyddai'r gymhariaeth. Mae'n debyg y byddai'n well gwneud hynny drwy ofyn i'r ystadegwyr, sydd gan ein Llywodraeth ni yn y gwasanaethau gwybodaeth a dadansoddol, edrych ar bethau, ac rwy'n siŵr y gallan nhw gyhoeddi rhywbeth sy'n cymharu'r darlun mewn cyhoeddiad yn y dyfodol.

Yng Nghymru, mae hyn yn newyddion da ar y cyfan, sef ein bod ni'n gweld gostyngiad yn nifer y rhai sy'n cael eu derbyn  mewn ysbytai. Y mwyafrif yw pobl sy'n gwella o COVID, ond sy'n parhau i fod ag angen gofal acíwt, ac rydym ni'n dal i weld 110 y cant o'n capasiti gofal critigol ni'n cael ei ddefnyddio. Mae canran y rhai sy'n cael eu trin ar gyfer COVID wedi bod yn lleihau, sy'n newyddion da iawn, ond mae hyn yn parhau i ddangos bod ein GIG ni dan bwysau sylweddol. Felly, nid ydym wedi cyrraedd y sefyllfa lle gallwn agor llwybr ar gyfer llawer o'r triniaethau arferol unwaith eto, oherwydd nid oes gennym y capasiti i ofalu am yr holl bobl hynny. Mae hwn yn ddarlun sy'n gwella ar y cyfan, sef ychydig dan 1,500 o bobl yn ein hysbytai ni sy'n gleifion COVID. Ond mae hynny, i raddau, yn amlygu arwyddocâd effaith a maint y capasiti sy'n parhau i danseilio'r ffordd y byddai ein GIG ni'n gweithredu fel rheol, hyd yn oed pe byddai'n rhaid inni fynd ymlaen wedyn i ystyried y dulliau ychwanegol o atal a rheoli heintiau. Ond fe roddaf i ystyriaeth ddwys i'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac fe welaf i wedi hynny sut y gallwn ni fynegi barn wirioneddol gymharol ynglŷn â'r mater hwn.

Diolch. With several constituents in places like Llangollen asking me, 'If the fall in vaccine supply the Minister referred to last week has been felt by all health boards, why is it that England and south Wales are seeing consistent and indeed increasing vaccination numbers as ours locally fall?', how do you respond to the constituent who stated, 'My wife falls within target group 6 and I fall within target group 7 for vaccination against COVID. Would you please ask the Welsh Government why, to date, 49,994 people within group 8 and 43,648 within group 9 have been vaccinated ahead of us?'

And now that unpaid carers who are eligible for a carers allowance, or those who are the sole or primary carer of an elderly or disabled person who is at an increased risk of COVID-19 mortality, and therefore clinically vulnerable, have been added to vaccination priority group 6, how do you respond to the constituent who asks, 'Can you get a register discussed from a medical perspective for the unpaid carers added to group 6, because given not all carers claim the allowance, either due to working, studying or they're unaware, there are a lot of people who will fall through the cracks?'

Diolch. Mae nifer o etholwyr mewn lleoedd fel Llangollen yn gofyn imi, 'Os cafodd y gostyngiad yn y cyflenwad o frechlynnau y cyfeiriodd y Gweinidog ato'r wythnos diwethaf ei deimlo ym mhob bwrdd iechyd, pam mae Lloegr a De Cymru'n gweld  niferoedd cyson a chynyddol yn y brechiadau wrth i'n niferoedd ni ostwng yn lleol?'. A sut fyddech chi'n ymateb i'r etholwr a ddywedodd, 'Mae fy ngwraig i'n cael ei chynnwys o fewn grŵp targed 6 a minnau o fewn grŵp targed 7 i gael y brechiad yn erbyn COVID. A fyddech cystal â gofyn i Lywodraeth Cymru pam, hyd yn hyn, mae 49,994 o bobl yn grŵp 8 a 43,648 yn grŵp 9 wedi cael eu brechu o'n blaen ni?'

Mae gofalwyr di-dâl sy'n gymwys i gael lwfans gofalwyr, neu'r rhai sy'n unig ofalwyr neu'n ofalwyr sylfaenol i berson oedrannus neu anabl sydd mewn mwy o berygl o farwolaeth oherwydd COVID-19, ac felly'n glinigol agored i niwed, wedi cael eu hychwanegu at grŵp blaenoriaeth 6, felly sut fyddech chi'n ymateb i'r etholwr sy'n gofyn, 'A wnewch chi sefydlu rhestr ar sail ystyriaethau meddygol ar gyfer y gofalwyr di-dâl a ychwanegir at grŵp 6, oherwydd gan nad yw pob gofalwr yn hawlio'r lwfans, naill ai am eu bod nhw'n gweithio, neu'n astudio neu heb fod yn ymwybodol ohono, fe fydd llawer o bobl yn cael eu gadael ar ôl?'

Okay. So, I just want to be absolutely clear that the fall in supply that we've transparently highlighted, that we're expecting to see resolved from the middle of this week onwards with increased supplies, has meant that we have allocated the vaccine supply available to us on a properly proportionate basis to every part of Wales. It is absolutely not the case that any one region of Wales has been preferred over another, it's absolutely not the case that any one region of Wales has somehow been treated less favourably. I do find it rather depressing that even at this stage in the pandemic there's still an appeal to a special treatment being provided to other areas of the country. It just simply isn't how we've approached all of the really difficult choices and challenges we've had through the pandemic. And I think that appeal to blaming bad people in different parts of the country and preferring their own as opposed to taking a national approach doesn't help any of us.

On the challenge of carers allowance and unpaid carers, I think I've dealt with how we're dealing with unpaid carers at some length today, with the guidance we've issued last week, with the online form that will be available across the country by Monday at the latest, and the fact that that is a generous approach, to understand who unpaid carers are. And once they're entered into the Welsh immunisation system, they will then have an appointment generated for them, including their second appointment.

We are in a different position on carers allowance recipients in this regard, and that is that, if you receive carers allowance, then that entitles you to receive the vaccine. The challenge we have, though—and this is a point of some irritation and frustration to me; I don't think it's an acceptable position—the challenge we have is that the Department for Work and Pensions are delivering, to colleagues in NHS England, their list of recipients of carers allowance first before providing the same information for Wales. I've made it clear that I don't think that's acceptable. The Department for Work and Pensions, in this instance, are not an English Government department; they're a UK Government department with similar responsibilities for every part of the union they administer for, and I don't think it's acceptable that people in Wales who receive carers allowance won't have their appointments generated because the Department for Work and Pensions have chosen not to deliver that information to Wales on the same timescale as England. The positive, though, is that I do think that, as soon as that information is available to us, we'll be able to generate those appointments very quickly. I understand that people who are in receipt of carers allowance may be frustrated at even a marginal delay of another few days more, but once that information is available from the Department for Work and Pensions, we will then generate those appointments for those people to make sure people get their vaccines swiftly and on time. And I think we're in good shape to complete priority groups 1 to 9, including all of the carers we've discussed today, by the middle of April. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Iawn. Rwy'n awyddus i fod yn gwbl eglur fod y gostyngiad yn y cyflenwad y tynnwyd sylw ato gyda thryloywder, yr ydym yn disgwyl ei weld yn cael ei ddatrys o ganol yr wythnos hon ymlaen gan gyflenwadau cynyddol, wedi golygu ein bod ni wedi dyrannu'r cyflenwad o frechlynnau sydd ar gael inni ar sail gwbl gymesur i bob rhan o Gymru. Nid yw'n wir o gwbl fod unrhyw ranbarth yng Nghymru wedi cael ei ffafrio'n fwy nag un arall, nid yw'n wir o gwbl fod unrhyw ranbarth yng Nghymru rywsut wedi cael ei drin gyda llai o ffafriaeth. Mae'n fy nigalonni i, braidd, hyd yn oed ar y cam hwn o'r pandemig, fod rhai yn parhau i roi coel i'r syniad fod triniaeth arbennig yn cael ei rhoi i rannau eraill o'r wlad. Nid hynny fu ein dull ni o ymdrin â'r dewisiadau a'r heriau anodd iawn y bu'n rhaid inni eu gwneud a'u hwynebu drwy gydol y pandemig. Ac nid wyf yn credu ei fod o gymorth i unrhyw un ohonom i feio pobl ddrwg mewn gwahanol rannau o'r wlad a ffafrio eu trigolion nhw eu hunain yn hytrach nag anwesu dull cenedlaethol.

O ran her y lwfans i ofalwyr a gofalwyr di-dâl, rwy'n credu fy mod i wedi trafod yn fanwl heddiw sut yr ydym ni'n ymdrin â gofalwyr di-dâl, gyda'r canllawiau a gyhoeddwyd gennym yr wythnos ddiwethaf, gyda'r ffurflen ar-lein a fydd ar gael ledled y wlad erbyn dydd Llun fan bellaf, a'r ffaith bod hwnnw'n ddull haelfrydig, i ddeall pwy yw'r gofalwyr di-dâl. A phan fyddan nhw wedi ymuno â system imiwneiddio Cymru, fe fyddan nhw'n cael eu hapwyntiad wedyn, a fydd yn cynnwys eu hail apwyntiad hefyd.

Rydym ni mewn sefyllfa wahanol o ran y rhai sy'n cael lwfansau gofalwyr yn hyn o beth, a hynny yw, os ydych chi'n cael lwfans gofalwyr, yna mae hynny'n rhoi'r hawl ichi gael y brechlyn. Yr her sydd gennym ni, serch hynny—ac mae hyn yn achosi rhywfaint o anniddigrwydd a rhwystredigaeth i mi; nid wyf i'n credu bod y sefyllfa yn un dderbyniol—yr her sydd gennym yw bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn rhoi eu rhestr nhw o'r rhai sy'n cael lwfans gofalwyr i'w cydweithwyr nhw yn GIG Lloegr gyntaf cyn rhoi'r wybodaeth honno i Gymru. Nid wyf i'n credu bod hynny'n dderbyniol, ac fe wnes i hynny'n eglur iddyn nhw. Nid yw'r Adran Gwaith a Phensiynau, yn yr achos hwn, yn adran o Lywodraeth Lloegr; adran o Lywodraeth y DU yw hi, sydd â chyfrifoldebau tebyg am bob rhan o'r undeb y mae hi'n ei gwasanaethu, ac nid wyf i'n credu ei bod yn dderbyniol na fydd pobl yng Nghymru sy'n cael lwfans gofalwyr yn cael eu hapwyntiadau oherwydd bod yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi dewis peidio â chyflwyno'r wybodaeth honno i Gymru yn ôl yr un amserlen â Lloegr. Yr hyn sy'n gadarnhaol, serch hynny, yw fy mod i'n credu, cyn gynted ag y bydd yr wybodaeth honno ar gael inni, y gallwn gynhyrchu'r apwyntiadau hynny'n gyflym iawn. Rwy'n deall y gallai pobl sy'n cael lwfans gofalwyr deimlo'n rhwystredig iawn oherwydd yr oedi byr o ychydig ddyddiau eto, hyd yn oed. Ond pan fydd yr wybodaeth honno ar gael gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, fe fyddwn ni'n cynhyrchu'r apwyntiadau hynny wedyn i'r bobl hyn i sicrhau eu bod yn cael eu brechlynnau nhw'n gyflym ac ar amser. Ac rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa dda i gwblhau grwpiau blaenoriaeth 1 i 9, gan gynnwys yr holl ofalwyr yr ydym ni wedi eu trafod heddiw, erbyn canol mis Ebrill. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

15:20

Thank you, Minister for Health and Social Services.

Diolch i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.

4. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Cynllun Tlodi Tanwydd
4. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Fuel Poverty Plan

We now move on to a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the fuel poverty plan, and I call on the Minister, Lesley Griffiths, to move the statement.

Fe symudwn ni ymlaen nawr at ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynglŷn â'r cynllun tlodi tanwydd, ac rwy'n galw ar y Gweinidog, Lesley Griffiths, i gynnig y datganiad.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Our plan to tackle fuel poverty, published today, reaffirms our commitment to deliver social justice in the transition to a net-zero economy in Wales.

Our commitment to tackling fuel poverty has been consistent over the long term, with our Warm Homes programme investing more than £350 million over 10 years, benefiting more than 60,000 households. This long-term commitment has been vital during the longest period of austerity in our history, imposed by the decisions of the UK Government.

During this Senedd term, we have continued to raise housing standards. Through the innovative housing programme, we have invested more than £145 million to shape the market by creating exemplary new housing developments, liveable, low carbon and supporting local supply chains. In contrast to typical energy costs of £1,300 a year, the annual energy bills of these homes have been reduced to as low as £200. The learning from this scheme, alongside our optimised retrofit programme, is being integrated into our core housing programmes to ensure that this becomes the way all homes are built and retrofit in the future.

Our Welsh Government energy service, created in 2018, has supported the expansion of community energy projects that can give citizens a stake in their own energy supply, as well as delivering affordable, low-carbon electricity and heat. Next year, we will update the Welsh housing quality standard to require energy performance in social homes to achieve the highest A rating, working with businesses, the education sector and trade unions to establish centres of excellence for housing retrofit, to support the necessary creation of a highly skilled workforce to install properly accredited, whole-house energy systems.

Last October, I announced our domestic energy advice and support pilot, which is now well under way. This builds upon our experience of delivering energy efficiency improvements to enhance the support we can offer, ensuring people gain the maximum possible benefit by addressing barriers beyond the thermal performance of their home itself. These pilots are trialling approaches to support vulnerable households to get the best energy deals available, helping people to move off pre-payment meters and onto smart meters, and to secure all entitlements available to them from UK Government and energy companies, in addition to the support from Welsh Government. All of these measures are upholding social justice in the transition to net zero. They are directly benefiting those households in the greatest need, and delivering practical measures on behalf of everyone in Wales, which otherwise would have to be paid for from the household budgets of those who can least afford it.

The experience we have drawn from the actions we have taken over the long term, and the innovative approaches we've developed in recent years, have all informed the new plan we have now published to continue to reduce levels of fuel poverty over the next 15 years. The plan continues to target the support we make available for home energy efficiency for the benefit of lower income households who are living in, or are at risk of, fuel poverty. Within this, a particular focus is given to the most thermally inefficient homes, and consistent with our commitment to clean air and climate justice, working towards ending our reliance on the burning of coal and heating oil in a way that provides a fair transition for those who currently have little or no other choice.

The plan has benefited from extensive public consultation, as well as engagement with Welsh third sector organisations who share our deep commitment to this issue. The plan has been informed by the landscape report into fuel poverty in Wales, published by Audit Wales, and by the work undertaken by the Senedd's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee inquiry into fuel poverty. The engagement that has guided the development of this plan will continue as we develop a new advisory panel, and interim targets that will strengthen and focus our efforts to deliver the obligations enshrined in law in the Warm Homes and Energy Conservation Act 2000. Further formal consultation is scheduled for summer this year to inform the creation of the next iteration of the Warm Homes programme by a new Government in the next Senedd.

Energy costs have impacted households even more heavily in recent months, as a result of the coldest winter season for 10 years, combined with the need to stay at home to keep Wales safe from the impact of the COVID-19 pandemic. In this context, I was deeply disappointed to learn the energy regulator has announced an increase of 9 per cent in the domestic tariff cap from April. Whilst some of the increase is attributed to increased wholesale energy prices, a significant proportion is to alleviate the bad debt provision energy suppliers are having to make to support vulnerable bill payers through the pandemic.

The increase in energy arrears is surely a signal of the pressure households in Wales and other parts of the UK are under. Adding further costs onto lower income bill payers will simply add to the suffering of thousands of families, who cannot change suppliers to get a better deal whilst they remain in debt. I have called on the regulator and the UK Government to act to reverse this decision, so as not to undermine our society's recovery from the impact of the pandemic. The cost of delivering an energy system fit for the twenty-first century should not be disproportionately shouldered by those hard-pressed families who are least able to pay.

This issue serves to illustrate that the climate emergency is a matter of social justice. The advice we received last December from our independent statutory advisers, the Climate Change Committee, highlights the scale of investment required to deliver zero-carbon buildings whilst meeting our obligations to tackle fuel poverty. Their advice also recognises that effective emissions reduction in Wales requires the UK Government to play its part where they hold the levers and the ability to make investment at such scale.

The plan of action I am publishing today sets out the way in which the Welsh Government will use all levers available to us, pushing the limits of our devolved powers to take a proactive role in securing social justice in the transition to net zero through our action to tackle fuel poverty in Wales. Thank you.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae ein cynllun ni i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, a gyhoeddwyd heddiw, yn ailddatgan ein hymrwymiad ni i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol yn y newid i economi sero net yng Nghymru.

Mae ein hymrwymiad ni i fynd i'r afael â thlodi tanwydd wedi bod yn gyson dros yr hirdymor, gyda'n rhaglen Cartrefi Cynnes yn buddsoddi mwy na £350 miliwn dros 10 mlynedd, gan fod o fudd i dros 60,000 o aelwydydd. Mae'r ymrwymiad hirdymor hwn wedi bod o'r pwys mwyaf yn ystod y cyfnod hwyaf o gyni yn ein hanes ni, a orfodwyd arnom ni oherwydd y penderfyniadau a wnaeth Llywodraeth y DU.

Yn ystod y tymor Seneddol hwn, rydym ni wedi parhau i godi safonau o ran tai. Drwy'r rhaglen dai arloesol, rydym ni wedi buddsoddi mwy na £145 miliwn i siapio'r farchnad drwy greu datblygiadau tai newydd rhagorol, sy'n braf i fyw ynddyn nhw, sy'n garbon isel ac yn cefnogi cadwyni cyflenwi lleol. Yn wahanol i gostau ynni nodweddiadol o £1,300 y flwyddyn, mae biliau ynni blynyddol y cartrefi hyn wedi gostwng mor isel â £200. Mae'r hyn a ddysgwyd o'r cynllun hwn, ochr yn ochr â'n rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, yn cael ei integreiddio yn ein rhaglenni tai creiddiol i sicrhau mai hon yw'r ffordd y caiff pob cartref ei adeiladu a'i ôl-osod i'r dyfodol.

Mae gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru, a sefydlwyd gennym yn 2018, wedi cefnogi'r gwaith o ehangu prosiectau ynni cymunedol sy'n caniatáu i ddinasyddion fod yn rhanddeiliaid yn eu cyflenwad ynni nhw eu hunain, yn ogystal â chynhyrchu trydan a gwres sy'n fforddiadwy, a charbon isel. Y flwyddyn nesaf, fe fyddwn ni'n diweddaru safon ansawdd tai Cymru i'w gwneud yn ofynnol i berfformiad ynni mewn cartrefi cymdeithasol gyrraedd y safon uchaf, sef gradd A, gan weithio gyda busnesau, y sector addysg ac undebau llafur i sefydlu canolfannau rhagoriaeth ar gyfer ôl-osod tai, i gefnogi'r broses angenrheidiol o sefydlu gweithlu sy'n alluog iawn i osod systemau ynni i'r tŷ cyfan, ac a achredwyd yn briodol.

Fis Hydref diwethaf, fe gyhoeddais i'r cynllun peilot cyngor a chymorth ynni domestig, ac mae hwnnw ar waith ers cryn amser erbyn hyn. Mae hyn yn adeiladu ar ein profiad ni o gyflawni gwelliannau effeithlonrwydd ynni ar gyfer gwella'r cymorth y gallwn ni ei gynnig, gan sicrhau y bydd pobl yn gweld y budd mwyaf posibl drwy fynd i'r afael â rhwystrau sy'n ymestyn y tu hwnt i berfformiad thermol eu cartrefi nhw eu hunain. Mae'r cynlluniau peilot hyn yn treialu dulliau o gefnogi aelwydydd sy'n agored i niwed ar gyfer sicrhau bod y bargeinion gorau o ran ynni ar gael, gan helpu pobl i roi'r gorau i ddefnyddio mesuryddion talu ymlaen llaw a dechrau defnyddio mesuryddion deallus, a diogelu'r holl hawliau sydd ar gael iddyn nhw gan Lywodraeth y DU a chan gwmnïau ynni, yn ogystal â'r gefnogaeth a ddaw gan Lywodraeth Cymru. Mae'r holl fesurau hyn yn cynnal cyfiawnder cymdeithasol yn y newid i sero net. Maen nhw o fudd uniongyrchol i'r aelwydydd hynny sydd yn yr angen mwyaf, ac yn cyflawni mesurau ymarferol ar ran pawb yng Nghymru, a fyddai, fel arall, yn gorfod cael eu talu o gyllidebau cartrefi'r rheini na allant fforddio hynny o gwbwl.

Mae'r profiad a enillwyd o'r camau a gymerwyd dros yr hirdymor, a'r dulliau arloesol a ddatblygwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, wedi llywio'r cynllun newydd a gyhoeddwyd gennym ni nawr i barhau i leihau cyfraddau o dlodi tanwydd dros y 15 mlynedd nesaf. Mae'r cynllun yn parhau i dargedu'r cymorth a ddarparwn ar gyfer effeithlonrwydd ynni yn y cartref er lles aelwydydd incwm is sy'n byw mewn tlodi tanwydd, neu sydd mewn perygl o hynny. O fewn hyn, mae llawer o ganolbwyntio ar y cartrefi mwyaf aneffeithlon yn thermol, ac yn gyson â'n hymrwymiad ni i aer glân a chyfiawnder hinsawdd, gan weithio tuag at roi terfyn ar ein dibyniaeth ni ar losgi glo a gwresogi ag olew mewn dull sy'n cynnig cyfnod teg ar gyfer newid i'r rhai nad oes ganddyn nhw ddewis arall ar hyn o bryd.

Mae'r cynllun wedi elwa ar ymgynghoriad cyhoeddus eang, yn ogystal ag ymgysylltiad â sefydliadau trydydd sector yng Nghymru sy'n rhannu ein hymrwymiad cryf ni i'r mater hwn. Cafodd y cynllun ei lywio gan yr adroddiad tirwedd ar dlodi tanwydd yng Nghymru, a gyhoeddwyd gan Archwilio Cymru, a chan y gwaith a wnaeth ymchwiliad Pwyllgor y Senedd ar  Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig i dlodi tanwydd. Fe fydd yr ymgysylltu sydd wedi llywio'r gwaith o ddatblygu'r cynllun hwn yn parhau wrth inni ddatblygu panel cynghori newydd, a thargedau interim a fydd yn atgyfnerthu ac yn canolbwyntio ein hymdrechion tuag at gyflawni'r rhwymedigaethau a ymgorfforwyd yn y gyfraith yn Neddf Cartrefi Cynnes ac Arbed Ynni 2000. Cafodd ymgynghoriad ffurfiol pellach ei drefnu ar gyfer yr haf eleni i lywio'r broses o lunio'r iteriad nesaf o'r rhaglen Cartrefi Cynnes gan Lywodraeth newydd y Senedd nesaf.

Mae costau ynni wedi effeithio fwy byth ar aelwydydd yn ystod y misoedd diwethaf, o ganlyniad i'r gaeaf oeraf ers 10 mlynedd, ynghyd â'r angen i aros gartref i gadw Cymru'n ddiogel rhag effaith pandemig COVID-19. Yn y cyd-destun hwn, roeddwn i'n siomedig iawn o glywed bod y rheoleiddiwr ynni wedi cyhoeddi codiad o 9 y cant yn y cap ar y tariff domestig o fis Ebrill. Er bod rhywfaint o'r cynnydd hwn yn cael ei briodoli i brisiau ynni cyfanwerthol sy'n uwch, mae cyfran sylweddol ohono yn lliniaru'r ddarpariaeth y bu'n rhaid i gyflenwyr ynni ei gwneud ar gyfer ôl-ddyled i gefnogi talwyr biliau sy'n agored i niwed drwy gwrs y pandemig.

Mae'n siŵr bod y cynnydd mewn ôl-ddyledion ynni yn arwydd o'r pwysau sydd ar aelwydydd yng Nghymru ac mewn rhannau eraill o'r DU. Bydd rhoi mwy o gostau ar dalwyr biliau sydd ar incwm is yn ychwanegu at y pwysau sydd ar filoedd o deuluoedd sy'n methu newid eu cyflenwyr i gael bargen well tra byddan nhw mewn dyled. Rwyf wedi galw ar y rheoleiddiwr a Llywodraeth y DU i gymryd camau i wrthdroi'r penderfyniad hwn, fel nad yw'r adferiad yn ein cymdeithas ni wedi effaith y pandemig yn cael ei danseilio. Ni ddylai'r gost o ddarparu system ynni sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain gael ei thalu'n ormodol gan y teuluoedd hynny sydd dan bwysau ac sy'n lleiaf abl i'w thalu.

Mae'r mater hwn yn tynnu sylw at  ffaith mater o gyfiawnder cymdeithasol yw'r argyfwng hinsawdd. Mae'r cyngor a gawsom ni fis Rhagfyr diwethaf gan ein cynghorwyr statudol annibynnol ni, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yn pwysleisio hyd a lled y buddsoddiad sydd ei angen i ddarparu adeiladau di-garbon wrth gyflawni ein rhwymedigaethau i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae eu cyngor nhw'n cydnabod hefyd bod lleihad effeithiol mewn allyriadau yng Nghymru yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan lle mae'r ysgogiadau a'r gallu ganddyn nhw i fuddsoddi ar raddfa o'r fath.

Mae'r cynllun gweithredu yr wyf i'n ei gyhoeddi heddiw yn nodi'r ffordd y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael inni, gan wthio terfynau ein pwerau datganoledig i fod â swyddogaeth ragweithiol wrth sicrhau cyfiawnder cymdeithasol yn y newid i sero net drwy ein camau gweithredu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru. Diolch.

15:25

Well, following publication of your fuel poverty plan today, 'Tacking fuel poverty 2021-2035', it seems the plan is largely the same as the draft proposals, and while we certainly welcome the short-term actions, we're very disappointed in particular that there are still no interim milestones between now and 2035. How do you respond to the subsequent statement by National Energy Action, NEA Cymru, that the Welsh Government has fallen short of its statutory duties, and that unless urgently addressed, thousands of people living in the coldest and most expensive to heat homes may not be helped for years to come? As they say, several years after the previous targets to eradicate the scourge of cold homes in Wales were missed, fuel poverty continues to be a devastating problem. Over 150,000 households can't afford to heat and power their homes and COVID-19 has made this challenge starker, with many people at home using more energy, owing more and earning less.

As well as setting a final target for action to end fuel poverty in Wales, the Welsh Government has a legal duty to introduce supporting milestones to set a path to the final target. How do you therefore respond to their statement that although the Welsh Government says that it will consider these interim targets in 2023, today's plan does not include this legal requirement, and that there needs to be a clear commitment to eliminating the most severe fuel poverty by the end of this decade at the very latest, with this milestone and the final target put on a statutory basis to ensure they have legal standing and cannot be dismissed by future administrations? 

Are you aware that there was also near universal support during the consultation for the Welsh Government to meet its legal duty to specify interim targets, and that both the Fuel Poverty Coalition Cymru and the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency also wrote to you on this issue, stressing the importance of this being addressed in the final plan? Do you understand that failure to introduce any interim targets would result in there being no effective way of ensuring the worst affected households, those in most severe fuel poverty, are assisted as a priority before the final target date, and will you therefore address this key omission in the plan as soon as possible?

Although the plan makes two brief references to health in the context of winter resilience and consulting on eligibility for support beyond March 2023, a further two years down the road, why has the Welsh Government not committed within the plan to longer term measures to joined-up action on fuel poverty within the health sector, alongside the commitment to reach net zero? Although your plan states that it will ensure that people in most need receive the most appropriate package of support, so that they can always continue to heat their homes, how does it address Fuel Poverty Coalition Cymru's call, in its submission to you, for the worst first to be prioritised, accelerating action for those most in need in accordance with the clear principle embedded in the 2010 strategy? Where is the detail? Where are the actions?

How do you respond to the reality that although fixing Wales's cold, leaky housing, and reducing needless energy costs, is fundamental, the Welsh Government has also missed the opportunity to introduce fuel poverty targets related to upgrading the energy efficiency of homes, where helping improve homes, especially for those living on the lowest incomes, is directly in the control of the Welsh Government, and should have been a clear priority? Your plan states that the standard assessment procedure methodology under which homes are given an energy performance certificate, or EPC, will continue to provide the basis of the Welsh housing conditions survey and the setting of domestic energy efficiency targets. However, how do you respond to the statement by the Fuel Poverty Coalition Cymru to you that at least one additional EPC target should be included, at minimum, to match the statutory target in England for all fuel-poor households to reach EPC band C by 2030?

Finally, how do you respond to calls by the National Residential Landlords Association for the Welsh Government to ring-fence grant funding to tackle fuel poverty in the private rented sector because that is at the heart of the problem due to the age of the stock; to support local authorities by funding personnel to conduct monitoring and administration of ECO, or energy company obligation funding, to end the postcode lottery in Wales where some councils don't have the resources; and, finally, to replicate the UK Government's green homes grant to upgrade homes including the private rented sector in England—the homes not reached by the Welsh Government's current Warm Homes scheme? Diolch. 

Wel, ar ôl cyhoeddi eich cynllun tlodi tanwydd chi heddiw, 'Trechu tlodi tanwydd 2021 i 2035', mae'n ymddangos bod y cynllun hwn yn debyg i'r cynigion drafft, i raddau helaeth iawn, ac er ein bod ni'n sicr yn croesawu'r camau gweithredu tymor byr, rydym ni'n arbennig o siomedig nad oes yna gerrig milltir o hyd yn y cyfamser rhwng nawr a 2035. Sut ydych chi'n ymateb i'r datganiad dilynol gan National Energy Action, NEA Cymru, fod Llywodraeth Cymru wedi methu yn ei dyletswyddau statudol, ac oni chaiff hynny sylw ar frys, efallai na fydd miloedd o bobl sy'n byw yn y cartrefi oeraf a drutaf i'w gwresogi yn cael cymorth am flynyddoedd i ddod eto? Fel maen nhw'n dweud, sawl blwyddyn ar ôl methu'r targedau blaenorol i gael gwared â chartrefi oer yng Nghymru, mae tlodi tanwydd yn parhau i fod yn broblem ddinistriol iawn. Ni all dros 150,000 o aelwydydd fforddio i wresogi na phweru eu cartrefi nhw ac mae COVID-19 wedi amlygu'r her hon yn fwy eto, gyda llawer o bobl yn aros gartref ac yn defnyddio mwy o ynni, yn mynd yn fwy i ddyled ac yn ennill llai o arian.

Yn ogystal â phennu targed terfynol ar gyfer gweithredu i roi diwedd ar dlodi tanwydd yng Nghymru, mae gan Lywodraeth Cymru ddyletswydd gyfreithiol i gyflwyno cerrig milltir ategol i sefydlu llwybr at y targed terfynol. Sut yr ydych chi'n ymateb, felly, i'w datganiad nhw, er bod Llywodraeth Cymru yn dweud y bydd yn ystyried y targedau interim hyn yn 2023, nad yw'r cynllun heddiw yn cynnwys y gofyniad cyfreithiol hwn, a bod angen ymrwymiad clir i ddileu'r tlodi tanwydd mwyaf difrifol erbyn diwedd y degawd hwn fan bellaf, gyda'r garreg filltir hon a'r targed terfynol wedi eu rhoi ar sail statudol i sicrhau bod ganddyn nhw statws cyfreithiol ac na ellir eu diystyru gan lywodraethau'r dyfodol?

A ydych chi'n ymwybodol fod yna gefnogaeth lwyr bron hefyd yn ystod yr ymgynghoriad i weld Llywodraeth Cymru'n gwneud ei dyletswydd gyfreithiol i bennu targedau interim, a bod Clymblaid Tlodi Tanwydd Cymru a'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni wedi ysgrifennu atoch chi ynglŷn â'r mater hwn hefyd, gan bwysleisio pwysigrwydd mynd i'r afael â hyn yn y cynllun terfynol? A ydych chi'n deall y byddai methu â chyflwyno unrhyw dargedau interim yn golygu na fyddai yna ffordd effeithiol o sicrhau bod yr aelwydydd yr effeithir arnynt waethaf, y rhai sydd yn y tlodi tanwydd mwyaf difrifol, yn cael cymorth fel blaenoriaeth cyn dyddiad y targed terfynol, ac a wnewch chi fynd i'r afael, felly, â'r bwlch allweddol hwn yn y cynllun cyn gynted â phosibl?

Er bod y cynllun yn gwneud dau gyfeiriad byr at iechyd yng nghyd-destun ymdopi â'r gaeaf ac ymgynghori ar gymhwysedd i gael cymorth wedi mis Mawrth 2023, sef dwy flynedd arall i lawr y ffordd, pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fesurau tymor hwy yn y cynllun ar gyfer gweithredu cydgysylltiedig ar dlodi tanwydd yn y sector iechyd, ochr yn ochr â'r ymrwymiad i gyrraedd sero net? Er bod eich cynllun yn dweud y bydd yn sicrhau y caiff pobl yn yr angen mwyaf y pecyn cymorth mwyaf addas iddyn nhw, fel y gallant barhau i wresogi eu cartrefi bob amser, sut mae'n ymdrin â galwad Clymblaid Tlodi Tanwydd Cymru, yn ei gyflwyniad i chi, i'r rheini sy'n ei chael hi waethaf gael y flaenoriaeth gyntaf, gan gyflymu camau gweithredu i'r rhai mwyaf anghenus yn unol â'r egwyddor eglur a ymgorfforir yn strategaeth 2010? Ble mae'r manylion? Ble mae'r camau gweithredu?

Sut ydych chi'n ymateb i'r sefyllfa wirioneddol, er bod trwsio tai oer a drafftiog yng Nghymru a lleihau costau ynni diangen yn hanfodol, fod Llywodraeth Cymru wedi colli'r cyfle hefyd i gyflwyno targedau tlodi tanwydd sy'n gysylltiedig ag uwchraddio effeithlonrwydd ynni cartrefi, lle mae helpu i wella cartrefi, yn enwedig i'r rheini sy'n byw ar yr incwm isaf, dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru, ac fe ddylen nhw fod wedi bod yn flaenoriaeth eglur? Mae eich cynllun chi'n nodi y bydd methodoleg y weithdrefn asesu safonol ar gyfer rhoi tystysgrif perfformiad ynni i gartrefi yn parhau i ddarparu sail i Arolwg Cyflwr Tai Cymru a phennu targedau effeithlonrwydd o ran ynni domestig. Er hynny, sut ydych chi'n ymateb i ddatganiad Clymblaid Tlodi Tanwydd Cymru i chi y dylid cynnwys o leiaf un targed tystysgrif perfformiad ynni ychwanegol, o leiaf, i gyfateb i'r targed statudol yn Lloegr fod pob aelwyd sy'n dlawd o ran tanwydd yn cyrraedd band C y dystysgrif perfformiad ynni erbyn 2030?

Yn olaf, sut ydych chi'n ymateb i alwadau gan Gymdeithas Genedlaethol Landlordiaid Preswyl Cymru i neilltuo cyllid grant i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yn y sector rhentu preifat gan fod hynny wrth wraidd y broblem oherwydd oedran y stoc; i gefnogi awdurdodau lleol drwy ariannu personél i fonitro a gweinyddu ECO neu gyllid rhwymedigaeth cwmnïau ynni; i roi terfyn ar y loteri cod post yng Nghymru lle nad oes gan rai cynghorau'r adnoddau; ac, yn olaf, i atgynhyrchu grant cartrefi gwyrdd Llywodraeth y DU i uwchraddio cartrefi gan gynnwys y sector rhentu preifat yn Lloegr—y cartrefi nad oedd cynllun Cartrefi Cynnes presennol Llywodraeth Cymru yn eu cwmpasu nhw? Diolch. 

15:30

Thank you, Mark Isherwood, for that list of questions. In relation to the interim targets, I am of course aware of the call for interim targets, but I have to say, most proposals within today's plan were welcomed by our stakeholders. I think to set interim targets now, over a shorter time frame, would prove to be a really futile exercise, until we can better understand the impact of the pandemic. You referred to the impact that the pandemic has had on people living in fuel poverty; it has obviously increased, unfortunately, the number of people living in fuel poverty. I absolutely recognise that a number of stakeholders have said that the plan should include those interim targets in order to meet our statutory obligation.

A number of suggested interim targets were put forward during the consultation, such as eradicating severe fuel poverty by 2028, for instance. There was another one that suggested by 2030. We've considered all of these interim targets. Without revised fuel poverty estimates and updated projections to determine what can be achieved by 2035, interim targets set in the current climate that we are in, I think, would be speculative and potentially unrealistic, whereas the targets that we have set, I think, are absolutely realistic. So, what I've asked my officials to do is to work with the stakeholders—you'll be aware of our new fuel poverty advisory group—to develop those interim targets. They can then be considered in the light of the new fuel poverty estimates that we're preparing. The interim targets when they are developed will then be added to the plan.

You referred to health issues, and obviously we've had our health conditions pilot, which you'll be aware of, and that was expanded in July 2019. We've had over 8,600 referrals received by Nest, and more than 1,000 homes have benefited from the scheme. As part of the extended pilot, the eligibility criteria for support was also expanded to include people living on a lower income not in receipt of a means-tested benefit, at risk of avoidable ill health caused or exacerbated by living in a cold home, or living in a home with an EPC rating of D or worse.

You referred to the UK Government's green homes voucher scheme, and we absolutely agree that investment in home energy efficiency is important—the key to support the economic recovery as we emerge from the coronavirus pandemic, along with all the other reasons for it. What we don't agree with the UK Government on is that the best way to do it is by way of a voucher scheme similar to the one that they've brought forward. There are issues regarding the quality of workmanship that can be attained within a very tight delivery timescale. That could potentially store up trouble for householders in the future. You'll be aware that the green homes voucher scheme was launched last summer, by the Chancellor, as part of measures he introduced. But because of delays in processing applications and the capacity of the supply chain to deliver, the scheme has now been extended to March 2022.

If you look at it very carefully, the scheme is not as generous as first reported. Householders, unless they're on means-tested benefits, are required to pay a third of the cost of any home energy efficiency measure installed under the scheme. Windows and doors, which have attracted so much media attention, are secondary measures only, and the value of the contribution is limited to the value invested in primary measures such as insulation, for instance, or low-carbon heating systems. So, again, a householder receiving a £1,000 two-thirds contribution towards an air source heat pump, for instance, would receive a maximum of £1,000 towards new windows. So, it is a scheme that applies to England only, but I would urge you to look closer at it, because, as I say, it's not as generous as it was first reported.

In relation to the private rented sector, I heard your and others' calls for ring fencing of funding. You are quite right when you say that a lot—I think it's about 40 per cent—of private rented stock in Wales is over 100 years old. So, we know that households in the private rented sector are more likely to be fuel poor. Obviously, tenants are eligible to apply for energy efficiency advice through the Nest scheme, and approximately a quarter of the households currently are benefiting from the Nest scheme.

Diolch, Mark Isherwood, am y rhestr yna o gwestiynau. O ran y targedau dros dro, rwyf, wrth gwrs, yn ymwybodol o'r alwad am dargedau dros dro, ond rhaid imi ddweud, croesawyd y rhan fwyaf o gynigion yn y cynllun heddiw gan ein rhanddeiliaid. Credaf y byddai gosod targedau dros dro nawr, dros gyfnod byrrach, yn ymarfer ofer iawn, nes y gallwn ni ddeall effaith y pandemig yn well. Fe wnaethoch chi gyfeirio at yr effaith y mae'r pandemig wedi'i chael ar bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd; mae'n amlwg ei fod wedi cynyddu, yn anffodus, nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod nifer o randdeiliaid wedi dweud y dylai'r cynllun gynnwys y targedau dros dro hynny er mwyn cyflawni ein rhwymedigaeth statudol.

Cafodd nifer o dargedau dros dro awgrymedig eu cyflwyno yn ystod yr ymgynghoriad, megis dileu tlodi tanwydd difrifol erbyn 2028, er enghraifft. Roedd un arall a awgrymodd erbyn 2030. Rydym ni wedi ystyried yr holl dargedau dros dro hyn. Heb amcangyfrifon tlodi tanwydd diwygiedig ac amcanestyniadau wedi'u diweddaru i benderfynu beth y gellir ei gyflawni erbyn 2035, byddai targedau dros dro a osodwyd yn yr hinsawdd bresennol yr ydym ni ynddi, rwy'n credu, yn ddamcaniaethol ac o bosibl yn afrealistig, tra bod y targedau yr ydym ni wedi'u gosod, rwy'n credu, yn gwbl realistig. Felly, yr hyn yr wyf wedi gofyn i'm swyddogion ei wneud yw gweithio gyda'r rhanddeiliaid—byddwch yn ymwybodol o'n grŵp cynghori newydd ar dlodi tanwydd—i ddatblygu'r targedau dros dro hynny. Yna gellir eu hystyried yng ngoleuni'r amcangyfrifon tlodi tanwydd newydd yr ydym ni yn eu paratoi. Bydd y targedau dros dro pan gânt eu datblygu wedyn yn cael eu hychwanegu at y cynllun.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at faterion iechyd, ac yn amlwg cawsom ein cynllun treialu cyflyrau iechyd, y byddwch yn ymwybodol ohono, ac ehangwyd hynny ym mis Gorffennaf 2019. Rydym ni wedi derbyn dros 8,600 o atgyfeiriadau gan Nest, ac mae mwy na 1,000 o gartrefi wedi elwa ar y cynllun. Yn rhan o'r cynllun treialu estynedig, ehangwyd y meini prawf cymhwysedd ar gyfer cymorth hefyd i gynnwys pobl sy'n byw ar incwm is nad ydynt yn cael budd-dal prawf modd, sydd mewn perygl o salwch y gellir ei osgoi a achosir neu a waethygir drwy fyw mewn cartref oer, neu sy'n byw mewn cartref â sgôr tystysgrif perfformiad ynni o D neu waeth.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at gynllun talebau cartrefi gwyrdd Llywodraeth y DU, ac rydym ni'n cytuno'n llwyr fod buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn bwysig—yr allwedd i gefnogi'r adferiad economaidd wrth inni ddod allan o bandemig y coronafeirws, ynghyd â'r holl resymau eraill am hynny. Yr hyn nad ydym ni yn cytuno â Llywodraeth y DU yn ei gylch yw mai'r ffordd orau o wneud hynny yw drwy gynllun talebau tebyg i'r un y maen nhw wedi'i gyflwyno. Mae materion yn ymwneud ag ansawdd y gwaith y gellir ei gyflawni o fewn amserlen gyflenwi dynn iawn. Gallai hynny o bosibl beri helynt i ddeiliaid tai yn y dyfodol. Byddwch yn ymwybodol bod y cynllun talebau cartrefi gwyrdd wedi'i lansio yr haf diwethaf, gan y Canghellor, yn rhan o'r mesurau a gyflwynodd. Ond oherwydd oedi wrth brosesu ceisiadau a gallu'r gadwyn gyflenwi i gyflawni, mae'r cynllun bellach wedi'i ymestyn i fis Mawrth 2022.

Os edrychwch chi arno'n ofalus iawn, nid yw'r cynllun mor hael ag a adroddwyd gyntaf. Mae'n ofynnol i ddeiliaid tai, oni bai eu bod ar fudd-daliadau prawf modd, dalu traean o gost unrhyw fesur effeithlonrwydd ynni cartref a osodwyd o dan y cynllun. Mesurau eilaidd yn unig yw ffenestri a drysau, sydd wedi denu cymaint o sylw yn y cyfryngau, ac mae gwerth y cyfraniad wedi'i gyfyngu i'r gwerth a fuddsoddir mewn mesurau sylfaenol megis inswleiddio, er enghraifft, neu systemau gwresogi carbon isel. Felly, unwaith eto, byddai deiliad tŷ sy'n cael cyfraniad o ddwy ran o dair o £1,000 tuag at bwmp gwres ffynhonnell aer, er enghraifft, yn cael uchafswm o £1,000 tuag at ffenestri newydd. Felly, mae'n gynllun sy'n berthnasol i Loegr yn unig, ond byddwn yn eich annog i edrych yn fanylach arno, oherwydd, fel y dywedais, nid yw mor hael ag yr adroddwyd amdano yn gyntaf.

O ran y sector rhentu preifat, clywais eich galwadau chi ac eraill am neilltuo cyllid. Rydych chi yn llygad eich lle pan ddywedwch fod llawer—credaf ei fod tua 40 y cant—o stoc rhentu preifat yng Nghymru dros 100 mlwydd oed. Felly, gwyddom fod aelwydydd yn y sector rhentu preifat yn fwy tebygol o fod yn dlawd o ran tanwydd. Yn amlwg, mae tenantiaid yn gymwys i wneud cais am gyngor effeithlonrwydd ynni drwy'r cynllun Nyth, ac mae tua chwarter yr aelwydydd yn elwa ar y cynllun Nyth ar hyn o bryd.

15:35

I'd like to thank the Minister for her statement and for the plan that was shared with us earlier today. I would like to begin with where I do agree with the Minister. She is absolutely right to make that commitment to deliver social justice, as we transition to a net-zero economy in Wales. She has my full support on that. And I would want to associate myself with her comments in her statement about the energy regulator's 9 per cent domestic tariff cap. It is absolutely inconceivable to me that families in poor communities like Llanelli, where people are just about struggling to make their bills, should be penalised with that kind of possible raise, and I'm very glad to hear that the Minister is continuing to make representations to attempt to get this punitive potential decision reversed. 

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ac am y cynllun a rannwyd gyda ni yn gynharach heddiw. Hoffwn ddechrau gyda lle'r wyf yn cytuno â'r Gweinidog. Mae'n llygad ei lle wrth wneud yr ymrwymiad hwnnw i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol, wrth inni drosglwyddo i economi sero-net yng Nghymru. Mae ganddi fy nghefnogaeth lawn i hynny. Ac fe hoffwn i ategu ei sylwadau yn ei datganiad am gap tariff domestig y rheoleiddiwr ynni o 9 y cant. Mae y tu hwnt i fy amgyffred i yn llwyr y dylai teuluoedd mewn cymunedau tlawd fel Llanelli, lle mae pobl yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau, gael eu cosbi gyda'r math hwnnw o gynnydd posibl, ac rwy'n falch iawn o glywed bod y Gweinidog yn parhau i gyflwyno sylwadau i geisio gwrthdroi'r penderfyniad milain posibl hwn.

What I would say, though, is that we're disappointed in the plan. It's not as ambitious as we would have liked it to be, and clearly the next Welsh Government will have to do better and go further. One of the things that we would want to consider is the possibility of developing a national energy company, similar to Dŵr Cymru, our national water company, to provide people purchasing energy in Wales with an option where we would have indirect control over the kinds of tariffs that were being charged. I wonder if that's something that, if the Minister is part of the next Government, she would consider.

In response to Mark Isherwood, the Minister didn't quite set out for me, or perhaps I missed it, where the differences are in the final plan from the original draft. The Minister has referred to the considerable efforts that were made, for example, by third sector organisations, by partners, to make representations, and yet—I must admit that this is our first reading, Deputy Presiding Officer—it doesn't seem to have had, the consultation, a very big impact on what the Minister has finally decided. So, I wonder if the Minister can tell us today, and perhaps give us one or two examples, where she has taken on board those ideas from the consultation. 

The Minister, of course, will be aware of the Welsh Government's target for 30 per cent of people to continue working from or close to home. Those who are working from home may see an increase, of course, in their fuel bills, and I have a concern that that may tip some families on just above poverty wages into fuel poverty. I wonder if the Minister has given that any consideration as she develops her plan.

I wonder if the Minister can explain to us why she's decided to set less ambitious targets than the 2018 plan. There may be good reasons for that, but I think it would be helpful for us to understand it. And can she tell us how she will ensure that this plan doesn't operate in a silo and that it does speak effectively to other Welsh Government departments—to the department for the economy, skills, where we will need to be upskilling people to do this work on homes, and, of course, the housing department, which is actually essential? 

The Minister says she doesn't think it would have been feasible or appropriate to set those staging post interim targets, but I'm sure she will acknowledge that that is a statutory obligation. This is not something that's just been expressed as an opinion by people in the third sector, that that ought to be done. I do understand the point that she makes that it's difficult to set those interim targets while we don't know the full impact of the pandemic, but can she say a bit more about what the process will be for ensuring that those targets are set, and when she expects to be able to set them? There may be some difficulties there, I appreciate, because we don't yet know where we're going with the pandemic, but I think it would be helpful for people to understand that. 

Two more points very briefly, if I may. Can she set out how the well-being goals in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 were used to generate this plan, and how they've informed the Government's work in this very important area? And finally, on the three long-term objectives, there should be no households estimated to be living in severe or persistent fuel poverty by 2035 'as far as reasonably practicable'. Now, I believe, and the Minister will correct me if I'm wrong, that that's a term that has a legal meaning. But it has been received by some in the sector as a qualifying target and saying 'Well, we'll decide whether we can do this or not'. Now, I don't think that is the Minister's intention, but I wonder if she can explain to us why she has decided to use that phrase 'as far as reasonably practicable' in two of the three long-term objectives. I'm sure that there is a good reason for that. I'm sure it is not her intention to water down the commitment, but I hope that she can give—not me, because that doesn't matter—those interested in the sector some clarity in this regard.   

Yr hyn y byddwn yn ei ddweud, serch hynny, yw ein bod yn siomedig yn y cynllun. Nid yw mor uchelgeisiol ag y byddem wedi hoffi iddo fod, ac mae'n amlwg y bydd yn rhaid i Lywodraeth nesaf Cymru wneud yn well a mynd ymhellach. Un o'r pethau y byddem ni eisiau ei ystyried yw'r posibilrwydd o ddatblygu cwmni ynni cenedlaethol, yn debyg i Dŵr Cymru, ein cwmni dŵr cenedlaethol, i roi dewis i bobl sy'n prynu ynni yng Nghymru lle byddai gennym ni reolaeth anuniongyrchol dros y mathau o brisiau a gânt eu codi. Tybed a yw hynny'n rhywbeth y byddai'n ei ystyried pe bai'r Gweinidog yn rhan o'r Llywodraeth nesaf.

Mewn ymateb i Mark Isherwood, ni wnaeth y Gweinidog amlinellu'n hollol i mi, neu efallai imi golli hynny, lle mae'r gwahaniaethau yn y cynllun terfynol o'i gymharu â'r drafft gwreiddiol. Mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at yr ymdrechion sylweddol a wnaed, er enghraifft, gan sefydliadau'r trydydd sector, gan bartneriaid, i gyflwyno sylwadau, ac eto—rhaid imi gyfaddef mai hwn yw ein darlleniad cyntaf, Dirprwy Lywydd—nid yw'n ymddangos ei fod wedi cael effaith fawr iawn ar yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i benderfynu o'r diwedd. Felly, tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni heddiw, ac efallai roi un neu ddwy enghraifft inni, lle mae wedi ystyried y syniadau hynny o'r ymgynghoriad.

Bydd y Gweinidog, wrth gwrs, yn ymwybodol o darged Llywodraeth Cymru i 30 y cant o bobl barhau i weithio gartref neu'n agos at eu cartrefi. Efallai y bydd y rhai sy'n gweithio gartref yn gweld cynnydd, wrth gwrs, yn eu biliau tanwydd, ac mae gennyf bryder y gallai hynny wthio rhai teuluoedd sy'n ennill fymryn yn fwy na chyflogau tlodi i dlodi tanwydd. Tybed a yw'r Gweinidog wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i hynny wrth iddi ddatblygu ei chynllun.

Tybed a all y Gweinidog esbonio wrthym ni pam ei bod hi wedi penderfynu gosod targedau llai uchelgeisiol na chynllun 2018. Efallai fod rhesymau da dros hynny, ond credaf y byddai'n ddefnyddiol inni ddeall hynny. Ac a all hi ddweud wrthym ni sut y bydd yn sicrhau nad yw'r cynllun hwn yn gweithredu ar ei ben ei hun a'i fod yn cydweithio'n effeithiol ag adrannau eraill Llywodraeth Cymru—ag adran yr economi, sgiliau, lle bydd angen i ni fod yn uwchsgilio pobl i wneud y gwaith hwn ar gartrefi, ac, wrth gwrs, yr adran dai, sy'n hanfodol mewn gwirionedd? 

Dywed y Gweinidog nad yw'n credu y byddai wedi bod yn ddichonadwy nac yn briodol gosod y targedau dros dro cyfamserol hynny, ond rwy'n siŵr y bydd yn cydnabod bod hynny'n rhwymedigaeth statudol. Nid yw hyn yn rhywbeth sydd wedi ei fynegi fel barn gan bobl yn y trydydd sector, fe ddylid gwneud hynny. Rwyf yn deall ei sylw ei bod yn anodd gosod y targedau dros dro hynny pan nad ydym ni'n gwybod effaith lawn y pandemig, ond a wnaiff hi ddweud ychydig mwy am beth fydd y broses ar gyfer sicrhau y caiff y targedau hynny eu gosod, a phryd mae hi'n disgwyl gallu eu gosod? Efallai y bydd rhai anawsterau yn hynny o beth, rwy'n sylweddoli, oherwydd nid ydym ni'n gwybod eto beth fydd y sefyllfa o ran y pandemig, ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i bobl ddeall hynny.

Dau sylw arall yn fyr iawn, os caf i. A all hi amlinellu sut y defnyddiwyd y nodau llesiant yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i gynhyrchu'r cynllun hwn, a sut maen nhw wedi llywio gwaith y Llywodraeth yn y maes pwysig iawn yma? Ac yn olaf, o ran y tri amcan hirdymor, na ddylid amcangyfrif bod unrhyw aelwydydd yn byw mewn tlodi tanwydd difrifol neu barhaus erbyn 2035 'cyn belled ag y bo'n rhesymol ymarferol'. Nawr, rwy'n credu, ac fe wnaiff y Gweinidog yn fy nghywiro os ydw i'n anghywir, bod hwnnw'n derm sydd ag ystyr gyfreithiol iddo. Ond mae rhai yn y sector wedi'i dderbyn fel targed penodol ac yn dweud 'Wel, byddwn yn penderfynu a allwn ni wneud hyn ai peidio'. Nawr, nid wyf yn credu mai dyna yw bwriad y Gweinidog, ond tybed a wnaiff egluro wrthym ni pam y mae wedi penderfynu defnyddio'r ymadrodd hwnnw 'cyn belled ag y bo'n rhesymol ymarferol' mewn dau o'r tri amcan hirdymor. Rwy'n siŵr bod rheswm da dros hynny. Rwy'n siŵr nad ei bwriad yw lleihau'r ymrwymiad, ond rwy'n gobeithio y gall roi—nid i mi, achos nid yw hynny o bwys—i'r rhai sydd â diddordeb yn y sector rywfaint o eglurder yn hyn o beth.       

15:45

Thank you, Helen Mary Jones, for those comments and questions. I think you make a really important point around skills, and certainly, as we come out of the pandemic and we have that green recovery and that reconstruction, it's really important that in our efforts to tackle fuel poverty, which have been hampered over the past year particularly, we ensure that skills and jobs are an important part of that recovery. If you look at the number of jobs that Nest and Arbed, our Warm Homes programme, have brought forward, you'll see that's clearly an area where we have, I think, brought added value on top of our Warm Homes programme.

You are right about people working from home, and it's clearly depressed household incomes further, and clearly we know it is reasonable to conclude that the increased cost of domestic energy, reduced household incomes, people working from home, et cetera, will have pushed many households into fuel poverty. That was one of the reasons, as I stressed to Mark Isherwood, around the interim targets, but once they are developed—and I mentioned that we will continue to work with stakeholders and with the new fuel poverty advisory group—those interim targets will be used as part of the plan.

You asked about cross-Government, and I think probably this is absolutely cross-Government, it sits in so many portfolios, alongside my own. I've just referred to skills, but I suppose housing is where we've had the biggest impact, and we know in relation to decarbonisation, for instance, it's going to be critical to meeting the net-zero target by 2050 that we've just—. I've received and accepted the advice from the UK CCC, so the committee gave us advice on boilers, for instance, about the lifetime of 15 years and advised a phase-out for the installation of fossil fuel boilers in advance of 2035. So, I'm working very closely with my colleague Julie James around that. She and I have also accepted the decarbonisation of houses report that Chris Joffe did for the Welsh Government, so that will also have an impact too.

You asked me about—I've made notes—the targets, and I think we've been ambitious, but you've got to be realistic and pragmatic as well, and I think the ambitions in the fuel poverty action plan that we have set out are realistic, and for me, that's important going forward and a part of the—. You asked me about what had changed, and there are several things that stakeholders and the members of the group brought forward. So, I'm trying to think of some examples to give you, but certainly one of the things that they think we should really have a focus on is smart meters, for instance. Now, I think, unfortunately, the UK Government don't keep the number of houses in Wales that have smart meters. I can't tell you what the specific number is, but, certainly, looking at the percentage across the UK, we do think we are on a par with other countries in Great Britain. But I think it is something that we could make people more aware of. I don't think people are aware of smart meters in the way that they could be, so that was one area that we certainly looked at, and obviously, the thermal efficiency of Welsh homes and maintaining that fabric first approach was something that came over very strongly in the consultation and the discussions.

We are looking at the estimates of fuel poverty, so I've asked for those to be revised, because I think that is really important, taking this forward, and that will be reported in the summer to the new Government, and, again, we will work with stakeholders to make recommendations that then can be adopted in the next 12 months. So, this isn't the end of this, this is the beginning, there's still further work to do in relation to it. 

Diolch, Helen Mary Jones, am y sylwadau a'r cwestiynau yna. Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am sgiliau, ac yn sicr, wrth inni adfer o'r pandemig a bod gennym yr adferiad gwyrdd hwnnw a'r ailadeiladu hwnnw, mae'n bwysig iawn ein bod, yn ein hymdrechion i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, sydd wedi'u llesteirio dros y flwyddyn ddiwethaf yn arbennig, yn sicrhau bod sgiliau a swyddi'n rhan bwysig o'r adferiad hwnnw. Os edrychwch chi ar nifer y swyddi y mae Nyth ac Arbed, ein rhaglen Cartrefi Cynnes, wedi'u cyflwyno, fe welwch chi fod hynny'n amlwg yn faes lle yr ydym ni, rwy'n credu, wedi ychwanegu gwerth ychwanegol i'n rhaglen Cartrefi Cynnes.

Rydych chi'n iawn ynghylch bobl sy'n gweithio gartref, ac mae'n amlwg ei fod wedi gostwng incwm aelwydydd ymhellach, ac mae'n amlwg ein bod yn gwybod ei bod hi'n rhesymol dod i'r casgliad y bydd cost gynyddol ynni domestig, llai o incwm aelwydydd, pobl yn gweithio gartref, ac ati, wedi gwthio llawer o aelwydydd i dlodi tanwydd. Dyna un o'r rhesymau, fel y pwysleisiais wrth Mark Isherwood, ynghylch y targedau dros dro, ond unwaith y cânt eu datblygu—a soniais y byddwn yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid a chyda'r grŵp cynghori newydd ar dlodi tanwydd—defnyddir y targedau dros dro hynny yn rhan o'r cynllun.

Fe wnaethoch chi holi am agweddau trawslywodraethol, a chredaf fod hyn, mae'n debyg, yn gwbl drawslywodraethol, mae'n berthnasol i gynifer o bortffolios, ochr yn ochr â'm portffolio i. Rwyf newydd gyfeirio at sgiliau, ond mae'n debyg mai tai yw'r lle yr ydym ni wedi cael yr effaith fwyaf, a gwyddom mewn perthynas â datgarboneiddio, er enghraifft, y bydd hynny yn hanfodol o ran cyrraedd y targed sero-net erbyn 2050 yr ydym ni newydd—. Rwyf wedi cael a derbyn y cyngor gan Bwyllgor y DU ar Newid Hinsawdd, felly rhoddodd y pwyllgor gyngor i ni ar foeleri, er enghraifft, am yr hyd oes 15 mlynedd gan gynghori cyfnod o derfynu graddol ar gyfer gosod boeleri tanwydd ffosil cyn 2035. Felly, rwy'n gweithio'n agos iawn gyda'm cyd-Aelod Julie James ynglŷn â hynny. Mae hi a fi hefyd wedi derbyn adroddiad datgarboneiddio tai a luniodd Chris Joffe dros Lywodraeth Cymru, felly bydd hynny hefyd yn cael effaith.

Fe wnaethoch chi hefyd fy holi am—rwyf wedi gwneud nodiadau—y targedau, a chredaf y buom ni yn uchelgeisiol, ond mae'n rhaid i chi fod yn realistig ac yn bragmatig hefyd, a chredaf fod yr uchelgeisiau yn y cynllun gweithredu tlodi tanwydd yr ydym ni wedi'u nodi yn realistig, ac i mi, mae hynny'n bwysig wrth symud ymlaen ac yn rhan o'r—. Fe wnaethoch chi ofyn i mi beth oedd wedi newid, ac mae sawl peth a gyflwynwyd gan randdeiliaid ac aelodau'r grŵp. Felly, rwy'n ceisio meddwl am rai enghreifftiau i'w rhoi i chi, ond yn sicr un o'r pethau y credant y dylem ni ganolbwyntio arno mewn gwirionedd yw mesuryddion deallus, er enghraifft. Nawr, rwy'n credu, yn anffodus, nad yw Llywodraeth y DU yn cadw cyfrif o nifer y tai yng Nghymru sydd â mesuryddion deallus. Ni allaf ddweud wrthych chi beth yw'r rhif penodol, ond, yn sicr, o edrych ar y ganran ledled y DU, credwn ein bod ar yr un lefel â gwledydd eraill Prydain Fawr. Ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y gallem ni wneud pobl yn fwy ymwybodol ohono. Dydw i ddim yn credu bod pobl yn ymwybodol o fesuryddion deallus yn y ffordd y gallen nhw fod, felly roedd hwnnw'n un maes yr oeddem ni yn sicr yn edrych arno, ac yn amlwg, effeithlonrwydd thermol cartrefi Cymru ac roedd parhau â'r dull ffabrig yn gyntaf hwnnw yn rhywbeth a gyflewyd yn gryf iawn yn yr ymgynghoriad a'r trafodaethau.

Rydym ni yn edrych ar yr amcangyfrifon o dlodi tanwydd, felly rwyf wedi gofyn i'r rheini gael eu diwygio, oherwydd credaf fod hynny'n wirioneddol bwysig, wrth fwrw ymlaen â hyn, a chaiff hynny ei adrodd yn yr haf i'r Llywodraeth newydd, ac, unwaith eto, byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i wneud argymhellion y gellir eu mabwysiadu wedyn yn ystod y 12 mis nesaf. Felly, nid dyma ddiwedd hyn, dyma'r dechrau, mae mwy o waith i'w wneud o hyd mewn cysylltiad ag ef. 

I very much welcome the statement by the Minister, but fuel poverty can't be dealt with in isolation to poverty, it's part of poverty, and food poverty and fuel poverty are just different sides of the same coin. The definition of spending 10 per cent of your available income on fuel means that those who control their fuel costs cannot be caught in fuel poverty by definition, but are incredibly fuel poor. I know people who go to bed at 6.30 or 7 at night in order to cut their fuel costs. They are fuel poor. Also, improved fuel efficiency may not decrease how much you spend, but people will be warmer, less ill, and I would argue that would be a success.

I welcome the Welsh Government's commitment to tackling fuel poverty with the Warm Homes programme, investing more than £350 million over 10 years, benefiting more than 60,000 households. But I, like the Minister, was deeply disappointed to learn the energy regulator has announced an increase of 9 per cent in domestic tariff caps from April. I understand some of the increase is attributed to increased wholesale prices, but a significant proportion is to alleviate the bad debt provision energy suppliers are having to make to support vulnerable bill payers through the pandemic, and this is only likely to get worse after the pandemic. Is there anything that we as Members can do to highlight the increase and pressurise the Tory Westminster Government to reverse this decision? Because we talk about being in fuel poverty, and the more you have to pay for your fuel, the more likely you are to be in fuel poverty.

Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad gan y Gweinidog, ond ni ellir ymdrin â thlodi tanwydd ar wahân i dlodi, mae'n rhan o dlodi, ac mae tlodi bwyd a thlodi tanwydd yn wahanol ochrau i'r un geiniog. Mae'r diffiniad o wario 10 y cant o'ch incwm sydd ar gael ar danwydd yn golygu na ellir cynnwys y rhai sy'n rheoli eu costau tanwydd yn y diffiniad o dlodi tanwydd, ond eu bod yn eithriadol o dlawd o ran tanwydd. Rwy'n adnabod pobl sy'n mynd i'r gwely am 6.30 neu 7 yn y nos er mwyn lleihau eu costau tanwydd. Maen nhw'n dlawd o ran tanwydd. Hefyd, efallai na fydd gwell effeithlonrwydd tanwydd yn lleihau faint yr ydych chi yn ei wario, ond bydd pobl yn gynhesach, yn llai sâl, a byddwn yn dadlau y byddai hynny'n llwyddiant.

Croesawaf ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd gyda'r rhaglen Cartrefi Cynnes, gan fuddsoddi mwy na £350 miliwn dros 10 mlynedd, gan fod o fudd i fwy na 60,000 o aelwydydd. Ond roeddwn i, fel y Gweinidog, yn siomedig iawn o glywed bod y rheoleiddiwr ynni wedi cyhoeddi cynnydd o 9 y cant mewn capiau tariff domestig o fis Ebrill. Deallaf fod rhywfaint o'r cynnydd yn cael ei briodoli i brisiau cyfanwerthu uwch, ond mae cyfran sylweddol ar gyfer lliniaru'r ddarpariaeth dyledion drwg y mae cyflenwyr ynni yn gorfod ei wneud i gefnogi talwyr biliau sy'n agored i niwed drwy'r pandemig, ac mae hyn ond yn debygol o waethygu ar ôl y pandemig. A oes unrhyw beth y gallwn ni Aelodau ei wneud i dynnu sylw at y cynnydd a phwyso ar Lywodraeth Dorïaidd San Steffan i wrthdroi'r penderfyniad hwn? Gan ein bod yn sôn am fod mewn tlodi tanwydd, a pho fwyaf y mae'n rhaid ichi ei dalu am eich tanwydd, mwyaf tebygol ydych chi o fod mewn tlodi tanwydd.

15:50

I don't disagree with Mike Hedges at all. Of course, if you are living in fuel poverty, you will probably be in food poverty and other types of poverty. And, having been the Minister for tackling poverty a few years ago, again, it needs that cross-Government approach that Helen Mary Jones referred to to ensure that all Ministers are looking at their own policies and protocols and portfolios to ensure we are doing absolutely everything we can. But, as I said, we're on the back of a decade of austerity and, unfortunately, too many people are still living in fuel poverty and other forms of poverty here in Wales. 

I was incredibly disappointed to see that 9 per cent tariff cap announced by Ofgem, and the First Minister and I met with Ofgem last week, where we raised our concerns face to face, and I've also written to Ofgem and to the UK Government asking them to reconsider that decision. But, you asked what Members can do, well you, too, can certainly ensure that the UK Government are in no doubt about our concern. We will continue to do all we can. As you said, the Warm Homes programme has been very successful since we launched it back in 2011. We've put in significant investment, probably around £366 million, which has delivered improved energy and thermal efficiency of more than 61,400 homes, and more than 144,000 people have received home energy efficiency advice through the Nest helpline. That's something I've been really keen to ensure, that people are aware of the Nest helpline. And, again, perhaps Members, within their own constituencies and regions, could promote that helpline. 

Dydw i ddim yn anghytuno â Mike Hedges o gwbl. Wrth gwrs, os ydych chi'n byw mewn tlodi tanwydd, mae'n debyg y byddwch mewn tlodi bwyd a mathau eraill o dlodi. Ac, ar ôl bod yn Weinidog trechu tlodi ychydig flynyddoedd yn ôl, unwaith eto, mae angen y dull trawslywodraethol hwnnw y cyfeiriodd Helen Mary Jones ato i sicrhau bod pob Gweinidog yn edrych ar eu polisïau a'u protocolau a'u portffolios eu hunain i sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu. Ond, fel y dywedais, rydym ni wedi gweld degawd o gynni, yn anffodus, mae gormod o bobl yn dal i fyw mewn tlodi tanwydd a mathau eraill o dlodi yma yng Nghymru.

Roeddwn yn hynod siomedig o weld y cap tariff o 9 y cant a gyhoeddwyd gan Ofgem, ac fe wnaeth y Prif Weinidog a minnau gyfarfod ag Ofgem yr wythnos diwethaf, lle bu i ni sôn am ein pryderon wyneb yn wyneb, ac rwyf hefyd wedi ysgrifennu at Ofgem ac at Lywodraeth y DU yn gofyn iddyn nhw ailystyried y penderfyniad hwnnw. Ond, fe wnaethoch chi holi beth y gall Aelodau ei wneud, wel fe allwch chi hefyd sicrhau nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw amheuaeth am ein pryder. Byddwn yn parhau i wneud popeth o hyd. Fel y dywedoch chi, mae'r rhaglen Cartrefi Cynnes wedi bod yn llwyddiannus iawn ers i ni ei lansio yn ôl yn 2011. Rydym ni wedi buddsoddi'n sylweddol, tua £366 miliwn mae'n debyg, sydd wedi gwella effeithlonrwydd ynni a gwres mwy na 61,400 o gartrefi, ac mae dros 144,000 o bobl wedi cael cyngor effeithlonrwydd ynni cartref drwy linell gymorth Nyth. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf wedi bod yn awyddus iawn i'w sicrhau, bod pobl yn ymwybodol o linell gymorth Nyth. Ac, unwaith eto, efallai y gallai Aelodau, yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau eu hunain, hyrwyddo'r llinell gymorth honno.

Thank you, Minister, for your statement giving us this update this afternoon. Now, you'll be aware of the fuel poverty report published by the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee in April last year, and one of the recommendations of that report is that the new fuel poverty strategy should include provisions aimed at addressing the distinct challenges faced in rural areas. And it goes on to say that this should include a bespoke programme with appropriate levels of funding that take account of the more complex and costly measures required to address rural fuel poverty. You did, of course, accept that recommendation and went on to say that energy inefficient homes are disproportionately found in rural areas and so people living in these areas have an increased likelihood of living in a cold home. Therefore, given your recognition of the issue in rural areas, in response to that specific recommendation, can you tell us what action the Welsh Government has been taking to address the issue of fuel poverty in rural areas like the ones that I represent? And can you also tell us what targeted support is being provided or will now be provided to address this challenge, and what bespoke programme are you now developing as a Government, as recommended by the committee? 

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad yn rhoi'r diweddariad hwn inni y prynhawn yma. Nawr, byddwch yn ymwybodol o'r adroddiad ar dlodi tanwydd a gyhoeddwyd gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ym mis Ebrill y llynedd, ac un o argymhellion yr adroddiad hwnnw yw y dylai'r strategaeth tlodi tanwydd newydd gynnwys darpariaethau sydd â'r nod o fynd i'r afael â'r heriau penodol a wynebir mewn ardaloedd gwledig. Ac mae'n mynd ymlaen i ddweud y dylai hyn gynnwys rhaglen bwrpasol gyda lefelau priodol o gyllid sy'n ystyried y mesurau mwy cymhleth a chostus sydd eu hangen i drechu tlodi tanwydd gwledig. Fe wnaethoch chi dderbyn, wrth gwrs, yr argymhelliad hwnnw ac aeth ymlaen i ddweud bod cartrefi sy'n aneffeithlon o ran ynni yn anghymesur mewn ardaloedd gwledig ac felly mae pobl sy'n byw yn yr ardaloedd hyn yn fwy tebygol o fyw mewn cartref oer. Felly, o gofio eich bod yn cydnabod y mater mewn ardaloedd gwledig, mewn ymateb i'r argymhelliad penodol hwnnw, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud i drechu tlodi tanwydd mewn ardaloedd gwledig fel y rhai yr wyf yn eu cynrychioli? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa gymorth penodol sy'n cael ei ddarparu neu a ddarperir yn awr i fynd i'r afael â'r her hon, a pha raglen bwrpasol ydych chi'r Llywodraeth yn awr yn ei datblygu, fel yr argymhellwyd gan y pwyllgor?

Thank you, Paul. I certainly welcomed the report that was published by the committee in April, and I've accepted all 21 of their recommendations. And I think the evidence that the committee took really chimed with the evidence that was taken as we developed the draft plan. And I think the plan that I published today illustrates where we've amended our actions so that we can take into account the recommendations from the committee. 

You're quite right about rural areas. Obviously, many homes are off the grid, and they obviously rely on different forms of heating. So, the provision to provide additional financial support for households who are off grid and in rural areas is made within the existing Warm Homes programme. Households with a lower EPC rating who are situated in off-grid areas can be granted funding of up to £12,000 to help improve their home energy efficiency, and we know that communities who live in rural areas experience different challenges to those who live in more urbanised areas in Wales, so on that basis, the rationale for the different approach for rural areas will be set out in the consultation that I referred to, which is planned on the next iteration for the Warm Homes programme. We've also got emergency payments, I should stress, also, through our discretionary assistance fund and they've been made available for people to people to buy liquid gas and oil during this winter, and this pilot's supported more than 43 households who've received payments for more than £6,400 this winter.

Diolch, Paul. Yn sicr, croesawais yr adroddiad a gyhoeddwyd gan y pwyllgor ym mis Ebrill, ac rwyf wedi derbyn pob un o'r 21 o'u hargymhellion. A chredaf fod y dystiolaeth a gymerodd y pwyllgor yn cyd-fynd o ddifrif â'r dystiolaeth a gymerwyd wrth i ni ddatblygu'r cynllun drafft. Ac rwy'n credu bod y cynllun a gyhoeddais heddiw yn dangos lle yr ydym ni wedi diwygio ein gweithredoedd fel y gallwn ni ystyried argymhellion y pwyllgor.

Rydych chi yn llygad eich lle am ardaloedd gwledig. Yn amlwg, mae llawer o gartrefi oddi ar y grid, ac mae'n amlwg eu bod yn dibynnu ar wahanol fathau o wresogi. Felly, mae'r ddarpariaeth i ddarparu cymorth ariannol ychwanegol i aelwydydd sydd oddi ar y grid ac mewn ardaloedd gwledig yn cael ei gwneud yn rhaglen bresennol Cartrefi Cynnes. Gellir rhoi cyllid o hyd at £12,000 i aelwydydd â sgôr tystysgrif perfformiad ynni is mewn ardaloedd oddi ar y grid i helpu i wella effeithlonrwydd ynni eu cartrefi, a gwyddom fod cymunedau gwledig yn wynebu heriau gwahanol i'r rhai mwy trefol yng Nghymru, felly ar y sail honno, caiff y rhesymeg dros y dull gwahanol ar gyfer ardaloedd gwledig ei nodi yn yr ymgynghoriad y cyfeiriais ato, sydd wedi'i gynllunio ar gyfer cyfres nesaf y rhaglen Cartrefi Cynnes. Mae gennym ni daliadau brys hefyd, dylwn bwysleisio yn ogystal, drwy ein cronfa cymorth dewisol ac maen nhw ar gael i bobl brynu nwy hylif ac olew yn ystod y gaeaf hwn, ac mae'r cynllun arbrofol hwn wedi cefnogi mwy na 43 o aelwydydd sydd wedi cael taliadau am fwy na £6,400 y gaeaf hwn.

15:55

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Thank you very much indeed for announcing that the WHQS is going to be raised to the highest A rating standard, which I know will be really, really good news to the tenant I was speaking to last week who lives in a no-fines home—you'll recall that this is one without a cavity—and in addition, he lives on the end of a terrace, so the heating simply doesn't cope with warming the home. They are permanently living in a cold home, so I hope that this is going to be just the first of many initiatives to build back fairer and also drive down our carbon emissions.

Specifically, in the climate change report that you referred to, I noticed that there were only 8,000 air- and ground-source heat pumps being used in Wales, which seems incredibly low for all those who are not able to access gas, and obviously, as a result, are having much more expensive heating than they need to, and because they're in rural areas mainly, why are we not using more of that technology, which after the insulation produces much cheaper electricity?

My other question is around what we're going to do about the appalling heating arrangements in many, many of our private rented homes, and the National Residential Landlords Association wants somebody else to do something about this, when I feel that there is a duty on private landlords to ensure that their homes are fit for renting. So, whilst we're raising the A rating to social housing, what proposals do you have to raise the minimum standards of fuel efficiency for private rented homes as well, as part of their licensing arrangements and also to increase the reach of Arbed, not just to the lowest super-output areas that have very, very poor ratings at the moment, but to all homes that have very, very poor ratings, because people are suffering wherever they're living?

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am gyhoeddi y bydd Safon Ansawdd Tai Cymru yn cael ei chodi i'r safon graddfa A uchaf, a fydd, rwy'n gwybod, yn newyddion da iawn i'r tenant yr oeddwn yn siarad ag ef yr wythnos diwethaf sy'n byw mewn cartref dim dirwyon—fe gofiwch fod hwn yn un heb geudod—ac yn ogystal, mae'n byw ar ddiwedd teras, felly nid yw'r gwres yn ymdopi â chynhesu'r cartref. Maen nhw'n byw'n barhaol mewn cartref oer, felly gobeithiaf mai dyma fydd y cyntaf o lawer o fentrau i ailgodi'n decach a hefyd lleihau ein hallyriadau carbon.

Yn benodol, yn yr adroddiad ar y newid yn yr hinsawdd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, sylwais mai dim ond 8,000 o bympiau gwres ffynhonnell aer a gwres o'r ddaear oedd yn cael eu defnyddio yng Nghymru, sy'n ymddangos yn anhygoel o isel o ystyried pawb nad yw nwy ar gael iddyn nhw, ac yn amlwg, o ganlyniad, eu bod yn cael gwres llawer drutach na'r hyn sydd rhaid iddyn nhw ei gael, ac oherwydd eu bod mewn ardaloedd gwledig yn bennaf, pam nad ydym ni yn defnyddio mwy o'r dechnoleg honno, sydd ar ôl yr inswleiddio yn cynhyrchu trydan llawer rhatach?

Mae fy nghwestiwn arall yn ymwneud â'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud ynglŷn â'r trefniadau gwresogi gwarthus mewn llawer o'n cartrefi rhent preifat, ac mae Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl eisiau i rywun arall wneud rhywbeth am hyn, pan wyf i'n teimlo fod dyletswydd ar landlordiaid preifat i sicrhau bod eu cartrefi'n addas i'w rhentu. Felly, er ein bod yn codi'r sgôr A i dai cymdeithasol, pa gynigion sydd gennych chi i godi'r safonau gofynnol o ran effeithlonrwydd tanwydd ar gyfer cartrefi rhent preifat hefyd, yn rhan o'u trefniadau trwyddedu a hefyd i ehangu Arbed, nid yn unig i'r ardaloedd cynnyrch ehangach isaf sydd â sgoriau gwael iawn, iawn ar hyn o bryd, ond i bob cartref sydd â sgoriau gwael iawn, iawn oherwydd mae pobl yn dioddef ble bynnag y maen nhw'n byw?

Thank you. In relation to heat pumps, one of the issues we have had—and as you say, why we're not using that technology more—is around supply, and I think as we see more supply come to the fore, we will be able to do that, and certainly I mentioned in an earlier answer around different boilers being phased out, that is something that we will have to seek to improve on.

In relation to the private rented sector, again—and I referred to this in an earlier answer—more than 40 per cent of our private rented sector housing in Wales is over 100 years old and that obviously shows that about 20 per cent of those households are living in fuel poverty, so clearly we need to look at that very carefully. We do have regulations; we have the minimum energy efficiency standards; they were imposed on the private rented sector; the regulations are obviously enforced by local authorities; they've got powers from Rent Smart Wales that carry that out. And it does mean that since 2018, so three years ago, private landlords may not let domestic properties on new tenancies to new or existing tenants if the EPC rating is F or G, unless an exemption applies. And then from last year, from I think it was April last year, the prohibition of letting EPC F and G properties will extend to all relevant properties, even when there's been no change in tenancy. This is something—. I referred in an earlier answer to the exemplar houses that Julie James has brought forward, our innovative housing programme. We need to ensure that nobody's left behind, that all parts of the housing sector are included in more improved energy efficiency.

Diolch. O ran pympiau gwres, mae un o'r materion a gawsom ni—ac fel y dywedwch chi, pam nad ydym ni'n defnyddio'r dechnoleg honno'n fwy—yn ymwneud â chyflenwad, a chredaf wrth inni weld mwy o gyflenwad yn dod i'r amlwg, byddwn yn gallu gwneud hynny, ac yn sicr soniais mewn ateb cynharach am wahanol foeleri'n cael eu dileu'n raddol, mae hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid inni geisio gwella arno.

O ran y sector rhentu preifat, unwaith eto—a chyfeiriais at hyn mewn ateb cynharach—mae dros 40 y cant o'n tai sector rhentu preifat yng Nghymru dros 100 mlwydd oed ac mae hynny'n amlwg yn dangos bod tua 20 y cant o'r aelwydydd hynny'n byw mewn tlodi tanwydd, felly mae'n amlwg bod angen inni ystyried hynny'n ofalus iawn. Mae gennym ni reoliadau; mae gennym ni'r safonau effeith