Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

11/12/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad gan y Prif Weinidog: Datganiad Ymddiswyddo 2. Statement by the First Minister: Resignation Statement
3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig 3. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs
4. Cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip 4. Questions to the Leader of the House and Chief Whip
5. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 5. Business Statement and Announcement
6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Ofal am y Difrifol Wael 6. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: An Update on the Care for the Critically Ill
7. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwygio Gwasanaethau Deintyddol 7. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Reforming Dental Services
8. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Tuag at Ddull Gweithredu Penodol o ran y System Gosbi yng Nghymru 8. Statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: Towards a Distinct Approach to the Penal System in Wales
9. Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018 9. The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018
10. Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019 10. The Humane Trapping Standards Regulations 2019
11. Cyfnod Pleidleisio 11. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni am y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden.

The first item on our agenda for this afternoon is questions to the First Minister. And the first question is from Dawn Bowden.

Blaenoriaethau Economaidd
Economic Priorities

1. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y mae'r blaenoriaethau economaidd a nodir yn y rhaglen lywodraethu yn darparu ar gyfer pobl ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ53102

1. Will the First Minister outline how the economic priorities set out in the programme for government are delivering for people in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ53102

We're delivering a range of actions, including the establishment of the Valleys taskforce, to support a stronger, fairer economy, and to allow businesses to develop, to grow and to prosper not only in Merthyr and Rhymney, of course, but across the whole of Wales.

Rydym ni'n cymryd ystod o gamau, gan gynnwys sefydlu tasglu'r Cymoedd, i gefnogi economi gryfach a thecach, ac i ganiatáu i fusnesau ddatblygu, tyfu a ffynnu nid yn unig ym Merthyr Tudful a Rhymni, wrth gwrs, ond ar draws Cymru gyfan.

Thank you for that answer, First Minister. I know that, across the many elements of the programme for government, you can be proud to have led a Government that's delivering improvements in my constituency. You'll recall that we've opened new schools and refurbished schools, that we've welcomed new investments, including General Dynamics in Pentrebach, Sharp Clinical in Rhymney, and, of course, the ongoing dualling of the Heads of the Valleys road. We're investing over £130 million renewing Prince Charles Hospital, with another £200 million to follow, and we see the regeneration work that's transformed our town centre, and the support for major local tourism attractions, like BikePark Wales and Rock UK. So, can I place on record my thanks to you, Carwyn, for your time as our First Minister, and for the support that you've given my constituency? And can I ask you to assure me that you'll continue to support the delivery of our Welsh Labour values and commitments as vociferously from the backbenches as you have in Government?

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Gwn, ar draws lawer o elfennau'r rhaglen lywodraethu, y gallwch chi ymfalchïo yn y ffaith eich bod wedi arwain Llywodraeth sy'n cyflawni gwelliannau yn fy etholaeth i. Byddwch yn cofio ein bod ni wedi agor ysgolion newydd ac wedi ailwampio ysgolion, ein bod ni wedi croesawu buddsoddiadau newydd, gan gynnwys General Dynamics ym Mhentre-bach, Sharp Clinical yn Rhymni, ac, wrth gwrs, gwaith deuoli parhaus ffordd Blaenau'r Cymoedd. Rydym ni'n buddsoddi dros £130 miliwn mewn ailwampio Ysbyty'r Tywysog Siarl, ac mae £200 miliwn arall i ddilyn, ac rydym ni'n gweld y gwaith adfywio sydd wedi gweddnewid canol ein tref, a chymorth i atyniadau twristiaeth lleol mawr, fel BikePark Cymru a Rock UK. Felly, a gaf i roi ar y cofnod fy niolch i chi, Carwyn, am eich cyfnod fel ein Prif Weinidog, ac am y cymorth yr ydych chi wedi ei roi i'm hetholaeth i? A gaf i ofyn i chi fy sicrhau y byddwch chi'n parhau i helpu i gefnogi'r ddarpariaeth o'n gwerthoedd a'n hymrwymiadau Llafur Cymru yr mor groch o'r meinciau cefn ac yr ydych chi wedi ei wneud yn y Llywodraeth?

Well, that's a particularly tricky question that I've been posed there by my colleague, but I do thank her for her comments and, of course, what she has said. It shows our commitment to investing in all parts of Wales. We've seen a tremendous change in the economy of Merthyr and Rhymney over the past decade, I'd argue, with Merthyr now being seen particularly as a place of investment and jobs, with Tenneco and General Dynamics, of course, being attracted to the area.

I'll continue to be as vociferous as I can be from the backbenches—but not troublesome—in supporting values that I think represent fairness, justice and opportunity. And that is something I know that is shared very, very deeply between myself and the leader of Welsh Labour and, hopefully tomorrow, the First Minister of Wales.

Wel, mae hwnna'n gwestiwn arbennig o anodd y mae fy nghyd-Aelod newydd ei ofyn i mi, ond diolchaf iddi am ei sylwadau ac, wrth gwrs, yr hyn y mae hi wedi ei ddweud. Mae'n dangos ein hymrwymiad i fuddsoddi ym mhob rhan o Gymru. Rydym ni wedi gweld newid aruthrol i economi Merthyr a Rhymni dros y degawd diwethaf, byddwn i'n dadlau, gyda Merthyr bellach yn cael ei ystyried yn arbennig erbyn hyn fel man lle ceir buddsoddiad a swyddi wrth i Tenneco a General Dynamics, wrth gwrs, gael eu denu i'r ardal.

Byddaf yn parhau i fod mor groch ag y gallaf o'r meinciau cefn—ond heb godi trafferth—wrth gefnogi gwerthoedd yr wyf i'n credu sy'n cynrychioli tegwch, cyfiawnder a chyfle. Ac mae hynny'n rhywbeth y gwn sy'n cael ei rannu yn ddwys dros ben rhyngof i ac arweinydd Llafur Cymru, a gobeithio yfory, Prif Weinidog Cymru.

As this is the best occasion, or last occasion, on which you will be answering questions in this Assembly as the First Minister, I hope you will accept my and our sincere best wishes for your future from this side of the Chamber. In this spirit of seasonal goodwill, would you join me in welcoming the fact that, thanks to the economic policies of the Conservative Government in London—[Interruption.]—in London, that the number of people claiming out-of-work benefit in Merthyr Tydfil and Rhymney has fallen by 55 per cent since 2010, thanks to our policies? Thank you.

Gan mai dyma'r achlysur gorau, neu'r achlysur olaf, y byddwch chi'n ateb cwestiynau yn y Cynulliad hwn fel y Prif Weinidog, rwy'n gobeithio y gwnewch chi dderbyn fy nymuniadau gorau diffuant i a ninnau ar gyfer eich dyfodol oddi wrth yr ochr hon i'r Siambr. Yn yr ysbryd hwn o ewyllys da tymhorol, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r ffaith, diolch i bolisïau economaidd y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain—[Torri ar draws.]—yn Llundain, bod nifer y bobl sy'n hawlio budd-daliadau diweithdra ym Merthyr Tudful a Rhymni wedi gostwng gan 55 y cant ers 2010, diolch i'n polisïau ni? Diolch.

Well, there have been occasions, of course, when we've worked with the UK Government—the city deals are an example of that. But if we look, for example, at unemployment in Wales, it is at a level that is at the UK average. Economic inactivity is at a historic low, employment rates are at a historic high, 18,000 young people were able to benefit from Jobs Growth Wales, and, of course, there's the investment that's been put into Merthyr and other communities over many, many years. And we see what happens when a Government commits to the communities of Wales, invests in them and provides jobs for the people who live in them.

Wel, bu achlysuron, wrth gwrs, pan ein bod ni wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU—mae'r bargeinion dinesig yn enghraifft o hynny. Ond os edrychwn ni, er enghraifft, ar ddiweithdra yng Nghymru, mae ar lefel sy'n cyfateb i gyfartaledd y DU. Mae anweithgarwch economaidd ar ei isaf erioed, mae cyfraddau cyflogaeth ar eu huchaf erioed, roedd 18,000 o bobl ifanc yn gallu elwa ar Twf Swyddi Cymru, ac, wrth gwrs, mae'r buddsoddiad a wnaed ym Merthyr a chymunedau eraill dros flynyddoedd lawer iawn. Ac rydym ni'n gweld yr hyn sy'n digwydd pan fo Llywodraeth yn ymrwymo i gymunedau Cymru, yn buddsoddi ynddyn nhw ac yn darparu swyddi i'r bobl sy'n byw ynddyn nhw.

Y Grid Cenedlaethol
The National Grid

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y trafodaethau diweddaraf gyda'r Grid Cenedlaethol am gysylltiad gogledd Cymru? OAQ53103

2. Will the First Minister make a statement on recent discussions with the National Grid on the north Wales connection? OAQ53103

Mae swyddogion yn cael trafodaethau rheolaidd gyda’r Grid Cenedlaethol am amryw o faterion, gan gynnwys y prosiect arfaethedig ar gysylltiad y gogledd, sy’n mynd drwy’r broses Gorchymyn caniatâd datblygu ar hyn o bryd. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno ei sylwadau ar gyfer y broses hon.

Officials are in regular discussions with National Grid on a number of issues, including the proposed north Wales connection project, which is currently going through the development consent Order process. The Welsh Government has submitted its representations to this process.

Diolch yn fawr iawn. Mi hoffwn i gymryd y cyfle yma i ddymuno'n dda i'r Prif Weinidog yn ei sesiwn holi olaf, ac i ddiolch am ei gwrteisi yn ystod y pum mlynedd a hanner diwethaf yn ateb cwestiynau ar ran fy etholwyr i.

Roedd etholwraig o ardal Star, Gaerwen yn ei dagrau ar y ffôn efo fy swyddfa i ddoe, fel mae'n digwydd, yn teimlo ei bod hi o dan warchae o dan gynlluniau'r grid—dyna'r teimlad sydd yna yn Ynys Môn. Ac mae'r grid, wrth gwrs, yn dal, yn groes i ddymuniadau pobl yr ynys a'i chynrychiolwyr etholedig hi, am fwrw ymlaen efo codi rhes newydd o beilonau ar draws yr ynys. Ac mae'r Cynulliad Cenedlaethol yma wedi pleidleisio yn erbyn cael peilonau ac o blaid tanddaearu fel mater o egwyddor. A wnewch chi ofyn i'ch swyddogion rŵan, yn y fforwm yma, fel un o'ch gweithredoedd olaf fel Prif Weinidog, i gysylltu ac ysgrifennu at yr Arolygiaeth Gynllunio i annog gwrthod caniatáu y peilonau yma, a hefyd i ysgrifennu at Ofgem, fel rydwyf i wedi gwneud yr wythnos yma, i fynnu bod rhaid i'r grid roi ystyriaeth go iawn i roi eu gwifrau ar bont newydd dros y Fenai, yn hytrach na thyllu twnnel ar gost o bosib o £200 miliwn? Mi fyddai'n arbed arian i Lywodraeth Cymru drwy gael cyd-fuddsoddwr yn y bont, ac yn arbed arian i'r grid, a allai wedyn gael ei fuddsoddi mewn tanddaearu. 

Thank you very much. I’d like to take this opportunity to wish the First Minister well in his final question session, and to thank him for his courtesy over the last five and a half years in answering questions on behalf of my constituents.

A constituent from the Star, Gaerwen area was in tears on the phone to my office yesterday, feeling that she was under siege from the National Grid plans. That’s the feeling on Anglesey. Contrary to the wishes of the people of the island, and its representatives, the grid still wants to proceed with building a new row of pylons across the island. This National Assembly has voted against having pylons and in favour of undergrounding as a matter of principle. Will you therefore ask your officials in this forum, as one of your final acts as First Minister, to write to the Planning Inspectorate to encourage the rejection of these pylons, and also to write to Ofgem, as I have done this week, to insist that the grid must give real, meaningful consideration to putting its cables on the new bridge across the Menai, rather than tunneling at a possible cost of £200 million? It would save money for the Welsh Government as joint investor in the bridge, and would save money for the grid, which could then be invested in undergrounding.

13:35

Rwy'n cytuno'n hollol gyda hynny. Un o'r problemau sydd wedi bod ym Mhrydain dros y blynyddoedd yw nad oes digon o ystyriaeth wedi cael ei rhoi i sicrhau, os yw un project yn mynd ymlaen, fod rhywbeth arall yn gallu mynd ymlaen o achos hynny. Un enghraifft, wrth gwrs, yw'r ffaith bod gyda ni bont Hafren a dim ond ceir sy'n mynd ar draws y bont, ac nad oes deck felly i'r rheilffordd yna. Ond, gyda'r bont dros y Fenai, mae'n hollbwysig i'r grid sylweddoli bod hwn yn opsiwn sy'n dda dros ben. Mae'n safio arian i bawb, ac, wrth gwrs, mae'n ffordd i sicrhau bod y costau ynglŷn ag adeiladu'r bont newydd yn cael eu lleihau. 

Ynglŷn â'r grid ei hunan, rydym ni'n dal i bwyso ar y grid i leihau'r impact o unrhyw linellau newydd, ac, wrth gwrs i sicrhau bod tanddaearu yn cael ei ystyried o ran materion amgylcheddol a hefyd gymunedol, ac, wrth gwrs, iddyn nhw ystyried tanddaearu fel rhywbeth o ddifrif, achos rwy'n deall y consýrn sydd gan bobl ar Ynys Môn, a dyna pam mae'n hollbwysig bod y grid yn ystyried y ffaith bod rhaid iddyn nhw feddwl am sicrhau, mor belled ag sy'n bosib, bod unrhyw linellau newydd yn cael eu claddu. 

I agree completely with that. One of the problems that we’ve had in Britain over the years is that no sufficient consideration has been given to ensuring that, if one project proceeds, another project can take advantage of that. One is the Severn bridge and the fact that only cars can cross the bridge. There’s no rail deck there. But, with the Menai crossing, I think it would be important to understand that it’s a very good option that saves money for everybody and of course it’s a way of ensuring that the costs of constructing a new bridge would be reduced.

As regards the grid itself, we’re still urging the grid to ameliorate the impact of any new lines and to ensure that undergrounding is considered in repect of environmental and community impact, and also to consider undergrounding as a serious prospect, because I understand the concern of the people of Ynys Môn, and that’s why it’s so important that the grid should consider ensuring, as far as possible, that any new lines are buried.

In terms of your future role, I know this is the end of a chapter, but not the book. I also understand that Mrs Jones may have some ideas for you about what activities you might be undertaking as you go forward, according to media reports. 

I was pleased to attend the 28 September meeting and speak at the 'Anglesey Says No To Pylons' public meeting at Menai Bridge, to discuss the next step, now that the National Grid had submitted the application for development consent to the planning inspectorate. As I said, there are cost advantages to the pylon proposals, but that doesn't take away from the general argument in favour of burying cables in areas of great natural beauty and helping the local economy as much as possible. However, all this is predicated essentially on Wylfa, and Wylfa Newydd going forward. What engagement or discussion has your Government had further to coverage yesterday indicating that there was now speculation, and that the board of Hitachi would be meeting in Japan today to discuss this issue because of concerns about projections of future increases in construction costs?

O ran eich swyddogaeth yn y dyfodol, gwn fod hwn yn ddiwedd pennod, ond nid y llyfr. Rwyf ar ddeall hefyd efallai fod gan Mrs Jones rai syniadau i chi, ynghylch pa weithgareddau y gallech chi fod yn ymgymryd â nhw yn y dyfodol, yn ôl adroddiadau yn y cyfryngau.

Roeddwn i'n falch o fod yn bresennol yng nghyfarfod 28 Medi ac i siarad yng nghyfarfod cyhoeddus 'Dim Peilonau ar Ynys Môn' ym Mhorthaethwy, i drafod y cam nesaf, nawr bod y Grid Cenedlaethol wedi cyflwyno cais am ganiatâd datblygu i'r arolygiaeth gynllunio. Fel y dywedais, mae manteision o ran cost i'r cynigion ar gyfer peilonau, ond nid yw hynny'n tynnu oddi wrth y ddadl gyffredinol o blaid claddu ceblau mewn ardaloedd o harddwch naturiol aruthrol a helpu'r economi leol gymaint â phosibl. Fodd bynnag, mae hyn i gyd yn seiliedig ar Wylfa yn y bôn, a Wylfa Newydd yn y dyfodol. Pa ymgysylltiad neu drafodaeth y mae eich Llywodraeth wedi eu cael yn dilyn cyhoeddusrwydd ddoe yn nodi bod sïon erbyn hyn, ac y byddai bwrdd Hitachi yn cyfarfod yn Japan heddiw i drafod y mater hwn oherwydd pryderon ynghylch amcanestyniadau o gynnydd i gostau adeiladu yn y dyfodol?

Well, can I thank the Member and others for their kind wishes? I think I have taken 320 First Minister's questions and been asked 3,000 questions and more. I'll leave others to judge whether I answered most of them, indeed, any of them. I'm sure everyone will have their view on that. 

I am aware, of course, of the press speculation regarding Hitachi's investment. It is press speculation. It is a complicated process. Horizon has been in formal negotiations with the UK Government since the Secretary of State's positive statement in June this year regarding the financing of Wylfa Newydd, in a way, of course, which works both for investors and the UK electricity market. There is nothing beyond the press speculation to suggest that the project is at risk in any way, but, of course, we will continue to monitor the situation closely. 

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod ac eraill am eu dymuniadau caredig? Rwy'n credu fy mod i wedi cynnal 320 o sesiynau cwestiynau i'r Prif Weinidog a gofynnwyd 3,000 a mwy o gwestiynau i mi. Gadawaf i bobl eraill farnu pa un a wnes i ateb y rhan fwyaf ohonynt, neu unrhyw un ohonynt, yn wir. Rwy'n siŵr y bydd gan bawb ei farn ar hynny.

Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r sïon yn y wasg ynghylch buddsoddiad Hitachi. Sïon yn y wasg yw'r rhain. Mae'n broses gymhleth. Mae Horizon wedi bod mewn trafodaethau ffurfiol gyda Llywodraeth y DU ers datganiad cadarnhaol yr Ysgrifennydd Gwladol ym mis Mehefin eleni ynghylch ariannu Wylfa Newydd, mewn modd, wrth gwrs, sy'n gweithio i fuddsoddwyr a marchnad drydan y DU. Nid oes dim y tu hwnt i'r sïon yn y wasg i awgrymu bod y prosiect mewn perygl mewn unrhyw ffordd, ond, wrth gwrs, byddwn yn parhau i fonitro'r sefyllfa yn ofalus.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. 

First Minister, in your nine years in post, what do you feel you have learnt and what advice would you give to the new First Minister?

Diolch, Llywydd.

Prif Weinidog, yn eich naw mlynedd yn y swydd, beth ydych chi'n teimlo yr ydych chi wedi ei ddysgu a pha gyngor fyddech chi'n ei roi i'r Prif Weinidog newydd?

Well, you always learn. You always learn. There is never a time when you know everything, clearly. What advice would I give to my successor? I've said it before: it's hugely important to balance the job against your life, because it's important to have time to think, and working day and night every single day is not a good way and not a sustainable way of working. But it's been a great honour to have done this job for nine years, and nine years is enough. 

Wel, mae rhywun bob amser yn dysgu. Rydych chi bob amser yn dysgu. Nid oes byth adeg pan fyddwch chi'n gwybod popeth, yn amlwg. Pa gyngor fyddwn i'n ei roi i'm holynydd? Rwyf i wedi ei ddweud o'r blaen: mae'n hynod bwysig sicrhau cydbwysedd rhwng y swydd a'ch bywyd, oherwydd mae'n bwysig cael amser i feddwl, ac nid yw gweithio ddydd a nos bob un dydd yn ffordd dda nac yn ffordd gynaliadwy o weithio. Ond mae wedi bod yn anrhydedd mawr cael gwneud y swydd hon am naw mlynedd, ac mae naw mlynedd yn ddigon.

Thank you for that response. As you know, the Welsh Government will soon become responsible for raising a proportion of its revenue via income tax, and this is the final area of policy that I would like to raise with you in this Chamber. Thanks to the UK Government, income tax rates for working people across the UK have reduced significantly since 2010. More and more people in Wales are keeping more of what they earn with the tax-free personal allowance soon to increase to £12,500. Over 1.4 million people in Wales have benefited from the increases made to the personal allowance and higher rate threshold, and 41,000 people in Wales now pay no income tax at all. Coupled with the steady increases in the national living wage, which 81,000 people in Wales have benefited from, this has undoubtedly helped strengthen Wales's labour market and economy. Do you agree with me, First Minister, that Wales's long-term economic interests are best served by households and businesses being provided with a firm guarantee that income tax rates will remain low here in Wales?

Diolch am yr ymateb yna. Fel y gwyddoch, bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd cyfrifoldeb yn fuan am godi cyfran o'i refeniw trwy dreth incwm, a dyma'r maes polisi olaf yr hoffwn i ei godi gyda chi yn y Siambr hon. Diolch i Lywodraeth y DU, mae cyfraddau treth incwm i bobl sy'n gweithio ledled y DU wedi lleihau'n sylweddol ers 2010. Mae mwy a mwy o bobl yng Nghymru yn cadw mwy o'r hyn y maen nhw yn ei ennill a bydd y lwfans personol di-dreth yn cynyddu i £12,500 yn fuan. Mae dros 1.4 miliwn o bobl yng Nghymru wedi elwa ar y cynnydd a wnaed i'r lwfans personol a'r trothwy cyfradd uwch, ac mae 41,000 o bobl yng Nghymru nac ydyn nhw'n talu unrhyw dreth incwm o gwbl erbyn hyn. Ynghyd â'r cynnydd cyson i'r cyflog byw cenedlaethol, y mae 81,000 o bobl yng Nghymru wedi elwa arno, nid oes amheuaeth bod hyn wedi helpu i gryfhau marchnad lafur ac economi Cymru. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod buddiannau economaidd hirdymor Cymru yn cael eu bodloni orau trwy ddarparu sicrwydd cadarn i aelwydydd a busnesau y bydd cyfraddau treth incwm yn parhau i fod yn isel yma yng Nghymru?

13:40

Well, he will know, of course, that the manifesto commitment that we gave as a party in 2016 was that we would not change the rates of income tax. But, of course, we have ensured that we have pushed forward with a fairer society. He mentions the fact that fewer people pay tax, but we still have poverty, we still have people using foodbanks—we have people in paid work using foodbanks. That's as a result, of course, of the ending of child tax credits as they were. We can't, as a society, surely, be happy when, in years gone by, we used to say, 'The way out of poverty is to get a job'. That's no longer the case. Because of a lack of job security that people have and the fact that people sometimes have more than one job, we can't honestly say, with our hands on our hearts, that people, if they get a job, will inevitably find themselves in a better situation. And that is a challenge, of course, for all parties in the future.

Wel, bydd ef yn gwybod, wrth gwrs, mai'r ymrwymiad maniffesto a roddwyd gennym fel plaid yn 2016 oedd na fyddem ni'n newid cyfraddau treth incwm. Ond, wrth gwrs, rydym ni wedi sicrhau ein bod ni wedi bwrw ymlaen gyda chymdeithas decach. Mae'n sôn am y ffaith bod llai o bobl yn talu treth, ond mae gennym ni dlodi o hyd, mae gennym ni bobl yn defnyddio banciau bwyd o hyd—mae gennym ni bobl mewn gwaith cyflogedig sy'n defnyddio banciau bwyd. Mae hynny o ganlyniad, wrth gwrs, i roi terfyn ar gredydau treth plant fel yr oedden nhw o'r blaen. Ni allwn, fel cymdeithas, does bosib, fod yn hapus pan, mewn blynyddoedd a fu, yr oeddem ni'n arfer dweud, 'Cael swydd yw'r ffordd allan o dlodi'. Nid yw hynny'n wir mwyach. Oherwydd diffyg sicrwydd sydd gan bobl yn eu swyddi a'r ffaith bod gan bobl fwy nag un swydd weithiau, ni allwn ddweud yn onest, o ddifrif calon, ei bod hi'n anochel y bydd pobl yn canfod eu hunain mewn sefyllfa well os byddant yn cael swydd. Ac mae honno'n her, wrth gwrs, i pob plaid yn y dyfodol.

First Minister, for all the fierce exchanges across this Chamber, no-one can be in any doubt about the efforts and sacrifices that you have made in public service in Wales. Despite our political differences, we have been bound by an unshakable commitment to the people we serve and you have carried out that duty with dedication and devotion. So, on behalf of these benches and on behalf of the Welsh Conservative Party, may I wish you and your family well and wish you every success in whatever you do in the future?

Prif Weinidog, er yr holl groesi cleddyfau ar draws y Siambr hon, ni all neb fod ag unrhyw amheuaeth am yr ymdrechion a'r aberthau yr ydych chi wedi eu gwneud mewn gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru. Er gwaethaf ein gwahaniaethau gwleidyddol, cawsom ein huno gan ymrwymiad disyflyd i'r bobl yr ydym ni'n eu gwasanaethu ac rydych chi wedi cyflawni'r ddyletswydd honno gydag ymroddiad a selogrwydd. Felly, ar ran y meinciau hyn ac ar ran plaid Geidwadol Cymru, a gaf i ddymuno'n dda i chi a'ch teulu a dymuno pob llwyddiant i chi yn beth bynnag y byddwch yn ei wneud yn y dyfodol?

Well, that's very kind. The one thing I will say—just to pull his leg—is I think that's the first time in four FMQs that he hasn't used the word 'shambles' [Laughter.]. But I do thank him very much for his words. He will know, of course, that robust debate is necessary in this Chamber. We, all of us in this Chamber have a different view of the world and it's in this Chamber that that robust debate must be carried out and the testing of ideas must be carried out. But he will also know that it is rarely the case, if ever, that that is carried on at a personal level. For me, yes, I've been here for nine years answering questions and perhaps I'll stay after that—who knows? But, I'm grateful to him for what he has said and I wish him well for the future.

Wel, mae hynna'n garedig iawn. Yr un peth y gwnaf i ei ddweud—dim ond i dynnu ei goes—yw fy mod i'n meddwl mai dyna'r tro cyntaf mewn pedair sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog nad yw wedi defnyddio'r gair 'shambles' [Chwerthin.]. Ond rwyf yn diolch yn fawr iawn iddo am ei eiriau. Bydd ef yn gwybod, wrth gwrs, bod angen dadl rymus yn y Siambr hon. Mae gennym ni, pob un ohonom ni yn y Siambr hon wahanol safbwynt o'r byd ac yn y Siambr hon y mae'n rhaid cynnal y ddadl rymus honno a phrofi syniadau. Ond bydd hefyd yn gwybod mai anaml y mae'n wir, os o gwbl, bod hynny'n cael ei barhau ar lefel bersonol. I mi, ydw, rwyf i wedi bod yma ers naw mlynedd yn ateb cwestiynau ac efallai y gwnaf i aros ar ôl hynny—pwy a ŵyr? Ond, rwy'n ddiolchgar iddo am yr hyn a ddywedodd a dymunaf yn dda iddo ar gyfer y dyfodol.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

The Plaid Cymru leader, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Brif Weinidog, yn y maniffesto a gyhoeddwyd yn ystod eich ymgyrch ar gyfer arweinyddiaeth Llafur Cymru yn 2009, 'Amser i arwain', fe ddywedoch chi, yn hollol gywir, a minnau'n dyfynnu, fod arnom angen diwylliant buddsoddi, nid diwylliant grantiau o ran ein polisi economaidd ni. Eto, rai dyddiau nôl, dywedoch chi taw'r cyflawniad economaidd rŷch chi'n fwyaf balch ohono oedd helpu achub cwmni dur Tata ym Mhort Talbot a dod ag Aston Martin i Sain Tathan. Ai dyna'r weledigaeth fawr newydd, y model newydd, yr oedd gennych chi mewn meddwl naw mlynedd yn ôl?

Thank you, Llywydd. First Minister, in the manifesto published during your leadership election campaign in 2009, ‘Time to lead’, you said quite accurately, and I quote, that we need a culture of investment not a culture of grants in terms of our economic policy. However, some days ago, you said that the economic achievement that you’re proudest of was helping to save Tata Steel in Port Talbot and bringing Aston Martin to St Athan. Is that the major new vision, the new model, that you had in mind nine years ago?

Roedd hi'n hollbwysig i sicrhau swyddi gweithwyr Tata, ac rwy'n falch dros ben ein bod ni wedi sicrhau hynny. Mae'n hollbwysig i sicrhau y byddwch chi'n gallu denu buddsoddiad o dramor ac o weddill y Deyrnas Unedig, ac rŷm ni wedi bod yn llwyddiannus iawn ynglŷn â gwneud hynny. Os rwy'n deall, y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yw beth, felly, ydym ni'n ei wneud i fusnesau bach. Beth ydym ni'n ei wneud i hybu diwylliant o entrepreneuriaeth yng Nghymru? Ac nid wyf i'n gweld ein bod ni'n gallu gwneud yr un a heb wneud y llall. Felly, wrth gwrs, mae gennym ni'r banc datblygu sydd wedi cael ei sefydlu. Rŷm ni'n gweld mwy o fusnesau'n cael eu creu yng Nghymru, a hefyd, wrth gwrs, yr her fwyaf yw sicrhau nad yw'r busnesau hynny sydd yn tyfu yn gwerthu i gwmni mawr ond yn gweld eu bod nhw eisiau tyfu ac yn gallu tyfu i mewn i gwmnïau a busnesau mawr. Un o'r gwendidau sydd gennym ni yn economi Cymru yw taw bach iawn o gwmnïau mawr neu sefydliadau mawr sydd gennym ni yng Nghymru lle mae pencadlys gyda nhw yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn i weld yn newid yn y dyfodol.

It was crucial to secure the jobs of the Tata Steel workers, and I’m extremely proud that we did that. It’s also important that you can attract investment from abroad and from the rest of the United Kingdom, and we’ve been very successful in doing that. If I understand it, the point the Member is making is what therefore are we doing for small businesses and what are we doing to promote an entrepreneurial culture in Wales. I don’t believe that you can do one without doing the other. We have the development bank that’s been established and we see more businesses being created in Wales. Of course, the greatest challenge is to ensure that those businesses that are growing don’t sell out to major companies, but that they want to grow and are able to grow into major companies. One of the weaknesses that we have in the Welsh economy is that very few major companies or organisations that exist in Wales where they have their headquarters in Wales. That is something I would like to see changing in the future.

13:45

Naw mlynedd yn ôl, yn eich maniffesto hefyd, roeddech chi wedi dweud bod tlodi plant yn parhau i fod yn bla ar ormod o'n cymunedau. A ydych chi'n difaru, felly, fod tlodi plant o dan eich gofal chi wedi cynyddu, gan effeithio nawr ar dros un ym mhob tri o blant yng Nghymru? Ac os felly, sut ydych chi'n cyfiawnhau'r ffaith eich bod chi, yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, wedi gollwng eich targed chi ar gyfer lleihau tlodi plant erbyn diwedd y ddegawd yma? Ble oedd y ddegawd o ddelifro mewn gwirionedd ar gyfer plant Cymru? Wrth gwrs, mae arweinydd newydd gyda'r Blaid Lafur nawr, sydd hefyd wedi dweud bod tlodi plant yn mynd i fod yn flaenoriaeth, ac mae hynny i'w groesawu. Ond onid yw hyn yn nodweddiadol, a dweud y gwir, o weinyddiaethau Llafur, yn mynd yn ôl dros 20 mlynedd: datganiadau mawr o fwriad, camau bach, diffyg cynnydd, ac ar gyfer cannoedd o filoedd o'n plant a'n pobl, dim gobaith o gwbl?

Nine years ago, in your manifesto you also said that child poverty continues to be a plague on too many of our communities. Do you regret, therefore, that child poverty under your tenure has increased, now affecting more than one in three children in Wales? And if so, how do you justify the fact that during your tenure as First Minister you dropped your own target for reducing child poverty by the end of this decade? Where was the decade of delivery for children in Wales? Of course, the Labour Party has a new leader now, who’s also said that child poverty is going to be a priority, and that’s to be welcomed. But isn’t that characteristic, if truth be told, of Labour administrations, going back over 20 years: making major declarations of intent, taking small steps, a lack of progress being made, and for hundreds of thousands of our children and people, no hope whatsoever?

Wel, yn gyntaf fe allaf i bwyntio, wrth gwrs, at beth rydym ni wedi'i wneud i sicrhau lleihad mewn tlodi plant a theuluoedd, er enghraifft, a beth rydym ni'n ei wneud, wrth gwrs, gyda gofal plant. Mae hynny'n hollbwysig i sut gymaint o deuluoedd, ond, wrth gwrs, nid ydym ni'n rheoli'r system les, nid ydym ni'n rheoli'r system drethu. Mae'r gwasgiad wedi cael effaith, wrth gwrs, ar deuluoedd, ac, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld y newidiadau yn y credydau sydd ar gael yn y system drethu. Mae'n dangos, wrth gwrs, ein bod ni fel Llywodraeth Llafur yng Nghymru yn gallu gwneud llawer, ond mae yna limit—mae hynny'n wir. Dyna pam, wrth gwrs, mae'n hollbwysig ein bod ni'n gweld Llywodraeth Lafur ar draws y Deyrnas Unedig i weithredu yn y pen draw.

Well, first of all, I can point to what we’ve done to secure a reduction in child and family poverty, for example, and what we're doing with with childcare. It’s very important to very many families, but, of course, we’ve no control over the welfare system or the taxation system. The period of austerity has had an impact on families, of course, and we’ve seen a change in the credits available in the taxation system. It shows, of course, that we as a Labour Government can do much, but there is a limit—that is true. That’s why it’s all-important that we have a Labour Government throughout the whole of the United Kingdom to take action.

Yes, but, First Minister, it's not enough, is it, to blame Westminster for all our woes? The Equality and Human Rights Commission report, recently, on poverty in Wales pointed out that poverty rates in Wales have risen faster in Wales than across the UK, and the United Nations rapporteur on poverty pointed out the measures that are being taken by the Scottish Government that could have been taken here in Wales to provide at least some degree of protection for our people, if you had made the case for devolution.

Now, nine years ago you also said in your manifesto, setting out your leadership aspirations—you declared that a priority would be, and I quote,

'investing in a green transport strategy'

and examining the

'practicality of reopening the Carmarthen-Aberystwyth line.' 

Yet, during your time in office, the one transport initiative you've been most associated with is building the 14-mile M4 relief road—a proposal that I gently suggest hardly demonstrates a green approach to transport. Nor has it proved to be one where your Government has been able to take a decision. Some thought the relief road would be your last decision in office, though we know that's not now going to be the case. So, can I offer you an alternative, First Minister? The study you promised nine years ago on the Carmarthen to Aberystwyth railway line has just been published. We saw the pictures of Aberystwyth—the town of your alma mater, of course—on the programme last night. If you don't want to make a recommendation to your successor on a road, why not do it on a railway? Wouldn't that be a legacy of which you could be justly proud?

Ie, ond, Prif Weinidog, nid yw'n ddigon, nad ydyw, i roi'r bai ar San Steffan am ein holl ofidiau? Nododd adroddiad diweddar y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar dlodi yng Nghymru bod cyfraddau tlodi yng Nghymru wedi wedi cynyddu'n gyflymach yng Nghymru nag ar draws y DU, a nododd adroddwr y Cenhedloedd Unedig ar dlodi y mesurau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth yr Alban y gellid bod wedi eu cymryd yma yng Nghymru i ddarparu o leiaf rhywfaint o ddiogelwch i'n pobl, pe byddech chi wedi dadlau'r achos dros ddatganoli.

Nawr, naw mlynedd yn ôl dywedasoch hefyd yn eich maniffesto, gan nodi eich dyheadau arweinyddiaeth—mynegwyd gennych mai un blaenoriaeth fyddai, a dyfynnaf,

buddsoddi mewn strategaeth drafnidiaeth werdd

ac archwilio

ymarferoldeb ailagor rheilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth.

Ac eto, yn ystod eich cyfnod yn y swydd, yr un fenter trafnidiaeth i chi gael eich cysylltu fwyaf â hi yw adeiladu ffordd liniaru 14 milltir yr M4—cynnig yr wyf i'n awgrymu yn dringar nad yw'n dangos dull gwyrdd o ymdrin â thrafnidiaeth. Ac nid yw ychwaith wedi bod yn un y mae eich Llywodraeth wedi gallu gwneud penderfyniad ynglŷn ag ef. Roedd rhai yn meddwl mai'r ffordd liniaru fyddai eich penderfyniad olaf yn y swydd, er ein bod ni'n gwybod erbyn hyn nad yw hynny'n mynd i fod yn wir. Felly, a gaf i gynnig dewis amgen i chi, Prif Weinidog? Mae'r astudiaeth a addawyd gennych naw mlynedd yn ôl ar reilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth newydd gael ei chyhoeddi. Gwelsom y lluniau o Aberystwyth—tref eich alma mater, wrth gwrs—ar y rhaglen neithiwr. Os nad ydych chi eisiau gwneud argymhelliad i'ch olynydd ynglŷn â ffordd, beth am wneud hynny ynglŷn â rheilffordd? Oni fyddai honno'n etifeddiaeth y gallech chi fod yn haeddiannol falch ohoni?

Well, of course, mischievously, there is a temptation to commit to anything in your last FMQs, but I better not do it. [Laughter.] The Carmarthen-Aberystwyth line is a project that is close to my heart, though clearly there is an immense cost. The line itself mainly was taken up in 1975, although a section of it was out of use from the 1960s onwards, and there are significant gaps in the line as well that would need to be looked at. I'd caution against saying, 'Well, roads are not the answer.' The Llandeilo bypass is one road, of course, that I know he will support, and I don't disagree with him—[Interruption.] I don't disagree with him. I know Llandeilo and I know the traffic problems there, so I understand the point, but the question—[Interruption.] The question he asks is about green transport policy. Well, of course, the south Wales metro was something that I was particularly keen to get off the ground, if that's the—well, it's the wrong phrase. But to start, it was a project that I first mentioned many years ago in Bedwas rugby club, of all places, and now, of course, we see a map ahead for the metro. We know that the traffic problems, particularly in our urban areas, can't be resolved by roads; it's just not possible. A metro solution wouldn't be right for Llandeilo, let’s be honest about that, but for many of our communities in Wales—. The reality is that there is no way of widening the roads into Cardiff. It means making sure there are more frequent services, better services, air-conditioned trains, a decent price that people have to pay for those services to encourage more people off the roads. And that is something I look forward to seeing develop over many, many years to come.

Wel, wrth gwrs, mae temtasiwn direidus i ymrwymo i unrhyw beth yn eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf, ond mae'n well i mi beidio â gwneud hynny. [Chwerthin.] Mae rheilffordd Caerfyrddin i Aberystwyth yn brosiect sy'n agos at fy nghalon, er bod iddo gost aruthrol yn amlwg. Codwyd y rheilffordd ei hun i raddau helaeth ym 1975, er bod rhan ohoni allan o ddefnydd o'r 1960au ymlaen, a cheir bylchau sylweddol ar y rheilffordd hefyd y byddai angen eu hystyried. Byddwn yn rhybuddio yn erbyn dweud, 'Wel, nid ffyrdd yw'r ateb.' Mae ffordd osgoi Llandeilo yn un ffordd, wrth gwrs, y gwn y bydd yn ei chefnogi, ac nid wyf i'n anghytuno ag ef—[Torri ar draws.] Nid wyf i'n anghytuno ag ef. Rwy'n adnabod Llandeilo ac rwy'n ymwybodol o'r problemau traffig yno, felly rwy'n deall y pwynt, ond mae'r cwestiwn—[Torri ar draws.] Mae'r cwestiwn y mae'n ei ofyn am bolisi trafnidiaeth gwyrdd. Wel, wrth gwrs, roedd metro de Cymru yn rhywbeth yr oeddwn i'n arbennig o awyddus i'w gyflwyno, os mai dyna'r—wel, nid dyna'r ymadrodd cywir. Ond i ddechrau, roedd yn brosiect a grybwyllais gyntaf flynyddoedd lawer yn ôl yng nghlwb rygbi Bedwas, o bob man, a nawr, wrth gwrs, rydym ni'n gweld map ymlaen ar gyfer y metro. Rydym ni'n gwybod na ellir datrys y problemau traffig, yn enwedig yn ein hardaloedd trefol, gyda ffyrdd; nid yw hynny'n bosibl. Ni fyddai ateb metro yn iawn i Landeilo, gadewch i ni fod yn onest am hynny, ond i lawer o'n cymunedau yng Nghymru—. Y gwir amdani yw nad oes unrhyw ffordd o ledaenu'r ffyrdd i mewn i Gaerdydd. Mae'n golygu gwneud yn siŵr bod gwasanaethau amlach, gwasanaethau gwell, trenau â systemau aerdymheru, pris priodol y mae'n rhaid i bobl ei dalu am y gwasanaethau hynny i annog mwy o bobl oddi ar y ffyrdd. Ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n edrych ymlaen at ei weld yn datblygu dros flynyddoedd lawer i ddod.

13:50

Arweinydd grŵp UKIP—Gareth Bennett.

The leader of the UKIP group—Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. As we know, First Minister, today is your last FMQs. I think this may not be an occasion to be too controversial, and perhaps we could both be slightly more reflective today. Now, you’ve been the First Minister for nine years, you were a Minister for almost as many years before that, so you have been at the heart of the Welsh Government for almost as long as it has existed. How many marks out of 10 would you give the Welsh Government’s performance during your time in office?

Diolch, Llywydd. Fel y gwyddom, Prif Weinidog, heddiw yw eich sesiwn cwestiynau i'r Prif Weinidog olaf. Credaf efallai nad yw hwn yn achlysur i fod yn rhy ddadleuol, ac efallai y gallai'r ddau ohonom ni fod ychydig yn fwy myfyriol heddiw. Nawr, rydych chi wedi bod yn Brif Weinidog am naw mlynedd, roeddech chi'n Weinidog am bron cymaint o flynyddoedd cyn hynny, felly rydych chi wedi bod yn ganolog i Lywodraeth Cymru am bron cyhyd ag y mae wedi bodoli. Faint o farciau allan o 10 fyddech chi'n eu rhoi i berfformiad Llywodraeth Cymru yn ystod eich amser yn y swydd?

Ten. [Laughter.]

Deg. [Chwerthin.]

Is that the answer? [Laughter.] That's an interesting answer, but I may have a different appraisal. Are there perhaps areas where you feel the Welsh Government's performance could have been better?

Ai dyna'r ateb? [Chwerthin.] Mae hwnnw'n ateb diddorol, ond efallai y bydd gen i  werthusiad gwahanol. A oes meysydd efallai lle'r ydych chi'n credu y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi perfformio yn well?

I think the one challenge that is left, and I’ve said this publicly, is local government. I do think that we’re not there in terms of local government. It’s a matter, of course, for the next Government to decide how to take things forward, but we know that regional working has been hugely successful, and we cannot take a back step when it comes to that. We’ve seen the results in education; the same thing must happen in planning, it must happen in social services. That perhaps is the one area I think that is still unresolved—a known major area that, to my mind, is still unresolved and a matter, of course, for the next Government.

Rwy'n credu mai'r un her sydd ar ôl, ac rwyf i wedi dweud hyn yn gyhoeddus, yw llywodraeth leol. Rwy'n credu nad ydym ni wedi gorffen y gwaith o ran llywodraeth leol. Mater i'r Llywodraeth nesaf, wrth gwrs, yw penderfynu sut i fwrw ymlaen â phethau, ond rydym ni'n gwybod bod gweithio rhanbarthol wedi bod yn llwyddiannus dros ben, ac ni allwn gymryd cam yn ôl pan ddaw i hynny. Rydym ni wedi gweld y canlyniadau ym maes addysg; mae'n rhaid i'r un peth ddigwydd ym maes cynllunio, mae'n rhaid i hynny ddigwydd yn y gwasanaethau cymdeithasol. Efallai fod hwnnw'n un maes yr wyf i'n credu nad yw wedi ei ddatrys o hyd—maes pwysig hysbys nad yw, yn fy marn i, wedi ei ddatrys eto a mater, wrth gwrs, i'r Llywodraeth nesaf.

You were featured in a BBC Wales programme last night, Being First Minister—a very interesting show—in which you said:

'What the Welsh public want to see is delivery. They're not interested in the mechanics; all the rest of it is guff. It doesn't count as far as the Welsh public are concerned.'

End of quote. What advice would you give to your successor on how to reduce 'guff', as you term it, and how to best deliver for the Welsh public?

Cawsoch sylw ar raglen BBC Wales neithiwr, Being First Minister—rhaglen ddiddorol iawn—pryd y dywedasoch:

Yr hyn y mae'r cyhoedd yng Nghymru eisiau ei weld yw cyflawni. Nid oes ganddyn nhw ddiddordeb mewn mecaneg; lol yw'r gweddill. Nid yw'n cyfrif cyn belled ag y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn y cwestiwn.

Diwedd y dyfyniad. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd ar sut i leihau'r lol, fel yr ydych chi'n ei alw, a beth yw'r ffordd orau i gyflawni ar ran y cyhoedd yng Nghymru?

Well, as I said in the programme, what counts for any policy or any legislation is that they will be noticed positively by people out there. Of course, the process of honing that legislation is important, but the public don't notice it. What is important is that, when we do something here, people say, 'That's made a real difference to our lives.' Now, I'm not going to go through a list as I normally do in FMQs—[Interruption.] All right. [Laughter.] But the one piece of legislation I think we can all be proud of, and I give Dai Lloyd credit for it, because it was his idea originally, is the Human Transplantation (Wales) Act 2013. There are literally people alive today as a result of that Act. I know there were concerns and misgivings amongst some Members. Not everybody was entirely comfortable with the direction that was being taken, but I think that is something that I take pride in as a First Minister, but also I think that this institution can take pride in it in terms of leading the way across the whole of the UK and in ensuring that there is hope for people where previously there was none. I don't think there's any greater thing that we can aim for, and that is something that, as I say, this Chamber can be rightly proud of.

Wel, fel y dywedais yn y rhaglen, yr hyn sy'n cyfrif i unrhyw bolisi neu unrhyw ddeddfwriaeth yw eu bod nhw'n cael sylw cadarnhaol gan bobl allan y tu allan i'r fan yma. Wrth gwrs, mae'r broses o fireinio'r ddeddfwriaeth honno yn bwysig, ond nid yw'r cyhoedd yn sylwi ar hynny. Yr hyn sy'n bwysig, pan fyddwn ni'n gwneud rhywbeth yn y fan yma, yw bod pobl yn dweud, 'Mae hynna wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'n bywydau.' Nawr, nid wyf i am fynd trwy restr fel yr wyf i'n ei wneud fel arfer mewn sesiynau cwestiynau i'r Prif Weinidog—[Torri ar draws.] Iawn. [Chwerthin.] Ond yr un darn o ddeddfwriaeth yr wyf i'n credu y gallwn ni i gyd fod yn falch ohono, a rhoddaf glod i Dai Lloyd amdano, oherwydd ei syniad ef oedd e'n wreiddiol, yw Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013. Mae pobl yn fyw heddiw, yn llythrennol, o ganlyniad i'r Ddeddf honno. Gwn fod pryderon ac amheuon ymhlith rhai Aelodau. Nid oedd pawb yn gwbl gyfforddus â'r cyfeiriad a oedd yn cael ei ddilyn, ond rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth yr wyf i'n ymfalchïo ynddo fel Prif Weinidog, ond credaf hefyd y gall y sefydliad hwn ymfalchïo ynddo o ran arwain y ffordd ar draws y DU gyfan ac o ran  sicrhau bod gobaith i bobl nad oedd unrhyw obaith iddyn nhw o'r blaen. Nid wyf i'n credu bod dim byd pwysicach y gallwn ni geisio ei gyflawni, ac mae hynny'n rhywbeth, fel y dywedais, y gall y Siambr hon fod yn falch ohono, a hynny'n gwbl briodol.

Cefnogi Teuluoedd
Supporting Families

3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i gefnogi teuluoedd? OAQ53110

3. Will the First Minister outline action taken by the Welsh Government to support families? OAQ53110

As set out in 'Taking Wales Forward' and our national strategy 'Prosperity for All', support for children and families across Wales is a priority. It's exemplified, of course, through programmes such as Flying Start and Families First, alongside our childcare offer and the 'Parenting. Give it time.' campaign.

Fel y nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen' ac yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb', mae cymorth i blant a theuluoedd ledled Cymru yn flaenoriaeth. Dangosir hynny, wrth gwrs, drwy raglenni fel Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf, ochr yn ochr â'n cynnig gofal plant a'r ymgyrch 'Magu plant. Rhowch amser iddo.'.

Thank you, First Minister. Your administration has been characterised by a commitment to improve the life chances of children across Wales, and that's something that I'd like to place on record my thanks and appreciation for. The announcement last month of £15 million to expand services to support families and help reduce the need for children to enter care is part of that commitment. I've been doing some work with the WAVE Trust on their work to eliminate child maltreatment. WAVE's answer is built around primary prevention, offering support to parents and expectant parents before damage occurs. I know that officials have met with representatives of the WAVE Trust, so how is their work built into Welsh Government messages on positive parenting?

Diolch, Prif Weinidog. Mae ymrwymiad i wella cyfleoedd bywyd plant ledled Cymru wedi bod yn nodweddiadol o'ch gweinyddiaeth, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei roi ar y cofnod fy niolch a'm gwerthfawrogiad ohono. Mae'r cyhoeddiad fis diwethaf o £15 miliwn i ehangu gwasanaethau i gynorthwyo teuluoedd ac i helpu i leihau'r angen i blant dderbyn gofal yn rhan o'r ymrwymiad hwnnw. Rydym ni wedi bod yn gwneud rhywfaint o waith gydag Ymddiriedolaeth WAVE ar eu gwaith i ddileu cam-drin plant. Mae ateb WAVE yn seiliedig ar atal sylfaenol, gan gynnig cymorth i rieni a darpar rieni cyn i niwed ddigwydd. Gwn fod swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr Ymddiriedolaeth WAVE, felly sut mae eu gwaith wedi ei ymgorffori yn negeseuon Llywodraeth Cymru ar rianta cadarnhaol?

Can I thank the Member for raising the issue of the WAVE Trust? I do support the work of organisations like the WAVE Trust. Of course, they are committed to eradicating child maltreatment. Like many other third sector organisations operating across Wales, the trust's approach complements a number of programmes that we currently run and are developing, for example Flying Start and Families First. They, of course, help parents to adopt positive parenting styles and to provide effective early intervention and prevention services to allow families and their children to thrive and reach their potential. But, of course, inevitably in Government, it's hugely important to work with people on the ground, to have that expertise, and not try to replicate or replace what they do, but to complement the work that they are already delivering in order, of course, to get the best outcomes.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am godi mater Ymddiriedolaeth WAVE? Rwy'n cefnogi gwaith sefydliadau fel Ymddiriedolaeth WAVE. Wrth gwrs, maen nhw wedi ymrwymo i ddileu cam-drin plant. Fel llawer o gyrff trydydd sector eraill sy'n gweithredu ledled Cymru, mae dull  yr Ymddiriedolaeth yn ategu nifer o raglenni yr ydym ni'n eu rhedeg a'u datblygu ar hyn o bryd, er enghraifft Dechrau'n Deg a Teuluoedd yn Gyntaf. Maen nhw, wrth gwrs, yn helpu rhieni i fabwysiadu arddulliau rhianta cadarnhaol ac i ddarparu gwasanaethau ymyrraeth gynnar ac atal effeithiol i alluogi teuluoedd a'u plant i ffynnu a gwireddu eu potensial. Ond, wrth gwrs, yn anochel mewn Llywodraeth, mae'n hynod bwysig gweithio gyda phobl ar lawr gwlad, i gael yr arbenigedd hwnnw, a cheisio peidio ag ailadrodd neu ddisodli'r hyn y maen nhw'n ei wneud, ond ategu'r gwaith y maen nhw'n ei wneud eisoes er mwyn, wrth gwrs, cael y canlyniadau gorau.

13:55

First Minister, can I wish you every success for the time that you'll be able to spend with your family as well, post your service as First Minister? I'm very pleased to hear you recognising the work of third sector organisations in supporting families. One very successful organisation that is celebrating its thirtieth anniversary this year is Care for the Family, which is based in Taff's Well. It's been doing some excellent work in terms of positive parenting, and indeed supporting parents not just across Wales, but across the rest of the UK and indeed the wider world. Will you join me in congratulating Care for the Family on their thirtieth anniversary? What specific support are you putting in place to increase the capacity of organisations like Care for the Family and others like them to make their services more widely available here in Wales?

Prif Weinidog, a gaf i ddymuno pob llwyddiant i chi ar gyfer yr amser y byddwch chi'n gallu ei dreulio gyda'ch teulu hefyd, yn dilyn eich gwasanaeth fel y Prif Weinidog? Rwy'n falch iawn o'ch clywed chi'n cydnabod gwaith sefydliadau trydydd sector o ran cynorthwyo teuluoedd. Un sefydliad llwyddiannus iawn sy'n dathlu ei ddegfed pen-blwydd ar hugain eleni yw Care for the Family, sydd wedi'i leoli yn Ffynnon Taf. Mae wedi bod yn gwneud gwaith rhagorol o ran rhianta cadarnhaol, a chynorthwyo rhieni mewn gwirionedd, nid yn unig ledled Cymru, ond ar draws gweddill y DU ac, yn wir, y byd ehangach. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Care for the Family ar eu pen-blwydd yn ddeg ar hugain? Pa gymorth penodol ydych chi'n ei roi ar waith i gynyddu capasiti sefydliadau fel Care for the Family ac eraill tebyg iddyn nhw i sicrhau bod eu gwasanaethau ar gael yn fwy eang yma yng Nghymru?

Can I thank the Member for his comments? Of course, it is right to say that when politicians are off to spend more time with their families it's a euphemism for being sacked. [Laughter.] So, hopefully that's not the case yet today.

Of course, if we look at the Families First programme, we've invested over £290 million in that programme since it was introduced. That is designed to provide a coherent level of support for families and, indeed, for children. Of course, we look to work with any organisation that supports the Welsh Government's view of positive parenting, because we know that that can deliver the best outcomes for children and parents.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau? Wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud pan fydd gwleidyddion yn ymadael i dreulio mwy o amser gyda'u teuluoedd mai gair llednais am gael eu diswyddo ydyw. [Chwerthin.] Felly, gobeithio nad dyna'r achos eto heddiw.

Wrth gwrs, os edrychwn ni ar y rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf, rydym ni wedi buddsoddi dros £290 miliwn yn y rhaglen honno ers ei chyflwyno. Ei bwriad yw darparu lefel gydlynol o gymorth i deuluoedd ac, yn wir, i blant. Wrth gwrs, rydym ni'n ceisio gweithio gydag unrhyw sefydliad sy'n cefnogi safbwynt Llywodraeth Cymru o rianta cadarnhaol, gan ein bod ni'n gwybod y gall hynny gyflawni'r canlyniadau gorau i blant ac i rieni.

A gaf innau ddymuno'n dda i chi i'r dyfodol?

Onid y gwir ydy fod y teuluoedd tlotaf yng Nghymru wedi cael eu gadael lawr gan eich Llywodraeth chi, o dan eich arweiniad chi? Mae yna lawer o enghreifftiau, a'r diweddaraf ydy'r cynigion gofal plant—Bil gwallus sy'n gwahaniaethu yn erbyn rhieni a theuluoedd sydd yn stryglo, achos bydd rhieni sydd ddim yn gweithio ddim yn gymwys am ofal plant am ddim o dan eich cynigion chi. Mae hynny yn annheg ac yn anghyfiawn, ac fe fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y Bil yna fory.

Ai'r diffyg cefnogaeth i'r teuluoedd tlotaf yn ein cymdeithas ni ydy un o'r materion yr ydych chi fwyaf siomedig amdanyn nhw wrth edrych yn ôl ar eich cyfnod fel Prif Weinidog?

May I also wish you well for the future?

Isn’t it true to say that the poorest families in Wales have been let down by your Government and by your leadership? There are many examples, and the latest are the childcare proposals—a deficient Bill that discriminates against families and  parents who are already struggling, because those families not in work will not qualify for free childcare under your proposals. That is unfair and unjust, and Plaid Cymru will be voting against that Bill tomorrow.

Is it a lack of support for the poorest families in our society that is one of the issues that you are most disappointed about in looking back at your tenure as First Minister?

A gaf i ddweud, ynglŷn â'r Bil gofal plant, y nod yw sicrhau ei bod yn rhwyddach i bobl gael gwaith? Rŷm ni'n gwybod, wrth gwrs, mai un o'r problemau mae pobl yn eu hwynebu yw'r ffaith bod gofal plant mor brid, so nod y cynllun yw sicrhau bod hynny yn cael ei ddelio ag e—bod gofal plant ar gael am ddim. Wrth gwrs, nod y rhaglen yw sicrhau bod pobl yn gallu mynd i mewn i waith, so, felly, os yw pobl yn moyn mynd i mewn i waith, maen nhw'n gallu cael y cyfle hynny, a dyna pam mae'r cynllun ei hunan wedi cael ei 'craft-io' yn y ffordd mae e, er mwyn cael gwared â'r wal sydd o flaen pobl—y wal gyllidol—a sicrhau bod y wal yna yn mynd, a'u bod nhw'n gallu mynd i'r gwaith wedyn, a hefyd, wrth gwrs, wrth wneud hynny, leihau tlodi dros Gymru.

May I say, with regard to the childcare Bill, the aim is to ensure that it is easier for people to gain employment or to access employment? We know, of course, that one of the problems that people face is the fact that childcare is so expensive. So, the aim of the legislation is to ensure that that is dealt with—that childcare is available for free. Of course, the aim of the programme is to ensure that people can enter into the world of work, so if they want to do that they can have that opportunity, and that is why the Bill itself has been crafted in the way that it has, in order to get rid of financial obstacles or barriers that stand between people and access to employment, and also, of course, by doing that, reduce poverty across Wales.

Datblygu Economaidd yng Ngorllewin De Cymru
Economic Development in South Wales West

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu economaidd yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53101

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's plans for economic development in South Wales West? OAQ53101

Mae ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb' a’r cynllun gweithredu ar yr economi yn amlinellu’r camau rydym ni wedi'u cymryd i gefnogi datblygu economaidd dros Gymru gyfan. 

Our 'Prosperity for All' national strategy and the economic action plan set out the actions we are taking to support economic development across the whole of Wales. 

Gan ddiolch i chi am eich geiriau caredig jest nawr am roi organau, sydd yn Ddeddf allweddol bwysig i ni fel cenedl, a hefyd am bob cymorth i'm hetholwyr i dros y blynyddoedd, Brif Weinidog, a allaf i ddweud: mae bargen ddinesig bae Abertawe yn ganolog i ddatblygiad economaidd y de-orllewin, fel rydych chi'n gwybod? Yr wythnos diwethaf, cyflwynodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ddatganiad ysgrifenedig yn nodi bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru wedi penderfynu cynnal adolygiad annibynnol cyflym i'r fargen, a fydd yn edrych ar y cynnydd hyd yn hyn, a hefyd yn edrych ar y ffordd y mae'r fargen yn cael ei llywodraethu. Nawr, mae Aelodau etholedig ar draws fy rhanbarth i am weld y fargen ddinesig yn creu'r swyddi disgwyliedig cyn gynted ag y bo modd. Felly, a allwch chi ymhelaethu ar ddatganiad yr wythnos diwethaf, ac a allwch chi hefyd roi cadarnhad i Aelodau heddiw o'r amserlen sy'n gysylltiedig â'r adolygiad cyflym yma? Pryd ydych chi'n disgwyl iddo adrodd yn ôl?

Whilst thanking you for your kind words on organ donation, which is a crucially important piece of legislation for us as a nation, and also for all the assistance you’ve provided to my constituents over the years, may I say: the Swansea bay city deal is central to the economic development of the south west, as you well know? Last week, the Cabinet Secretary for the economy made a written statement noting that the UK Government and the Welsh Government had decided to conduct a swift independent review of the deal, which would look at progress to date, and would also look at how the deal is being governed. Now, elected Members across my region want to see the city deal creating the expected jobs as soon as possible. So, can you expand on the statement made last week, and can you give confirmation to Members today of the timetable linked to this review? When do you expect it to report?

14:00

Wel, ar hyn o bryd, beth rydym ni moyn sicrhau, wrth gwrs, yw bod yr adolygiad yn un sydd yn gyflym, sy'n annibynnol ac, wrth gwrs, un a fydd yn sicrhau sylfaen i'r llwyfan nesaf o weithredu. Mae pawb, wrth gwrs, wedi ymrwymo i sicrhau bod y fargen ei hunan yn llwyddiannus, ac, wrth gwrs, byddwn ni'n erfyn, yn gynnar yn y flwyddyn newydd, fod yr adolygiad felly ar gael. Mae’n hollbwysig, wrth gwrs, ei fod e'n rhywbeth sy'n gyflawn ond hefyd yn rhywbeth sydd ddim yn rhy araf.

At the moment, what we want to ensure is that the review is a swift one, that it’s independent, and, of course, one that will secure a foundation for the next level of action. Everybody, of course, is committed to ensuring that the deal itself is successful and, of course, we would expect very early in the new year that the review will be available. So, it’s crucial that it’s complete but also not too slow.

First Minister, hopefully, the Swansea bay city deal is going to be part of the legacy that you can be proud of, but, of course, we've all been a little bit jittery about the press reports that we've had, as Dai Lloyd mentioned, over the last couple of days. I don't expect you to pre-empt the rapid review, and I'm grateful that both Governments are doing a rapid review, but is there any—? There are two projects of particular importance to me: one being the Swansea digital waterfront and the other being the steel innovation centre, and I'm just looking—. Is there anything that causes you any concern at all—bearing in mind that these particular projects have had good sign-off—that we would need to know about now, or can you reassure potential investors that concerns over one part of the deal shouldn't shake their confidence in the rest of it?

Prif Weinidog, y gobaith yw bod bargen ddinesig bae Abertawe yn mynd i fod yn rhan o'r etifeddiaeth y gallwch chi fod yn falch ohoni, ond, wrth gwrs, rydym ni i gyd wedi bod yn bryderus braidd yn sgil yr adroddiadau yr ydym ni wedi eu gweld yn y wasg, fel y soniodd Dai Lloyd, dros y diwrnod neu ddau diwethaf. Nid wyf i'n disgwyl i chi achub y blaen ar yr adolygiad cyflym, ac rwy'n ddiolchgar bod y ddwy Lywodraeth yn cynnal adolygiad cyflym, ond a oes unrhyw—? Mae dau brosiect sydd o bwysigrwydd arbennig i mi: un yw glannau digidol Abertawe a'r llall yw'r ganolfan arloesedd dur, ac rwyf i'n edrych—. A oes unrhyw beth sy'n peri unrhyw bryder o gwbl i chi—o gofio bod y prosiectau penodol hyn wedi cael cadarnhad pendant—y byddai angen i ni wybod amdano nawr, neu a allwch chi roi sicrwydd i ddarpar fuddsoddwyr na ddylai pryderon ynghylch un rhan o'r fargen effeithio ar eu ffydd yn y gweddill ohoni?

Yes. Of course, that issue is well known to Members and I won't comment further on it, but the deal, of course, remains something that's hugely important for delivery in Swansea bay. But it is important, when circumstances arise, that a review is undertaken, just to make sure that things are moving on as they should, and that, of course, is something that we will work on with the UK Government.

Gallaf. Wrth gwrs, mae'r Aelodau yn gyfarwydd iawn â'r mater hwnnw ac ni wnaf sylwadau pellach arno, ond mae'r fargen, wrth gwrs, yn parhau i fod yn rhywbeth sy'n hynod bwysig ar gyfer cyflawni ym mae Abertawe. Ond mae'n bwysig, pan fo amgylchiadau yn codi, bod adolygiad yn cael ei gynnal, dim ond i wneud yn siŵr bod pethau yn symud ymlaen fel y dylen nhw, ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth y byddwn ni'n gweithio arno gyda Llywodraeth y DU.

First Minister, the city deal has a big part to play in improving the economy of my region, as does true collaboration between the public and private sectors. The region's small and medium-sized enterprises need a Government that understand their needs when it comes to infrastructure and regulation. What advice would you give your successor when it comes to creating the right environment for Wales's businesses to survive?

Prif Weinidog, mae gan y fargen ddinesig ran fawr i'w chwarae o ran gwella economi fy rhanbarth i, ac felly hefyd cydweithio gwirioneddol rhwng y sectorau cyhoeddus a phreifat. Mae mentrau bach a chanolig eu maint y rhanbarth angen Llywodraeth sy'n deall eu hanghenion pan ddaw i seilwaith a rheoleiddio. Pa gyngor fyddech chi'n ei roi i'ch olynydd pan ddaw i greu'r amgylchedd iawn i fusnesau Cymru oroesi?

I think we're doing that already, and I think what's important is, more than anything else, that business knows that the Government is there to help it, to support it, but not interfere with it. Government works best when it works alongside business and that is something that we have striven to do over the past decade and, of course, the economic figures show that that approach has been successful. Of course, it's for the new Government to decide what direction it takes, but it is hugely important—and this is something that businesses have said to me many, many times—that we work closely. We're a small country; we work closely between public and private sector to deliver the best outcomes for the people of Wales.

Rwy'n credu ein bod ni'n gwneud hynny eisoes, a chredaf mai'r hyn sy'n bwysig, yn fwy nag unrhyw beth arall, yw bod y byd busnes yn gwybod bod y Llywodraeth yno i'w helpu, i'w gynorthwyo, ond nid i ymyrryd ag ef. Mae llywodraeth yn gweithio orau pan fydd yn gweithio ochr yn ochr â'r byd busnes, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi ymdrechu i'w wneud dros y degawd diwethaf ac, wrth gwrs, mae'r ffigurau economaidd yn dangos bod y dull hwnnw wedi bod yn llwyddiannus. Wrth gwrs, mater i'r Llywodraeth newydd yw penderfynu pa gyfeiriad y bydd yn ei ddilyn, ond mae'n eithriadol o bwysig—ac mae hyn yn rhywbeth y mae busnesau wedi ei ddweud wrthyf i lawer iawn o weithiau—ein bod ni'n cydweithio'n agos. Gwlad fach ydym ni; rydym ni'n gweithio'n agos rhwng y sector cyhoeddus a'r sector preifat i gyflawni'r canlyniadau gorau i bobl Cymru.

First Minister, as Suzy Davies pointed out, one of the aspects of the city deal is the steel institute and, let's be blunt, if it hadn't been for Welsh Government stepping up to the plate under your leadership, we may not have a steel industry here in south Wales to have such an institute—back in 2016. Can you give me assurances that, before you return to the backbenches, you will meet with your successor to ensure that they understand the importance of steel to the industries in Wales, to ensure that it continues to work for the people of Wales, that the plant in Port Talbot is crucial to that sector, including the heavy end, so that we can see, going forward, it's not just the heavy end of steel, it's also the innovative approaches in steel, and how we can—? We in Wales can lead steel production across the world.

Prif Weinidog, fel y nododd Suzy Davies, un o'r agweddau ar y fargen ddinesig yw'r sefydliad dur a, gadewch i ni siarad yn blaen, pe na byddai wedi bod am Lywodraeth Cymru yn camu ymlaen o dan eich arweinyddiaeth chi, efallai na fyddai gennym ni ddiwydiant dur yma yn y de i fod â sefydliad o'r fath—yn ôl yn 2016. A allwch chi roi sicrwydd, cyn i chi ddychwelyd i'r meinciau cefn, y byddwch chi'n cyfarfod gyda'ch olynydd i sicrhau ei fod yn deall pwysigrwydd dur i'r diwydiannau yng Nghymru, i sicrhau ei fod yn parhau i weithio dros bobl Cymru, bod y gwaith ym Mhort Talbot yn hollbwysig i'r sector hwnnw, gan gynnwys y pen trwm, fel y gallwn weld, yn y dyfodol, nid yn unig pen trwm dur, ond hefyd y dulliau arloesol ym maes dur, a sut y gallwn—? Gallwn ni yng Nghymru arwain y maes cynhyrchu dur ar draws y byd.

Well, I thank the Member for his comments. We all appreciate how important the steel industry is, of course, across Wales. I well remember in March 2016 the announcements that were made then. I think it's fair to say the future looked very bleak at that point, particularly for the heavy end at Port Talbot. There was a real risk that the heavy end would go, and Shotton, Trostre and the Orb—they seemed to be in a better position because they were fed from Port Talbot. When I went to Shotton, one of the points they made me there was that, 'We're supplied from Port Talbot. If we don't get supplied from Port Talbot, we have six months to find another supplier.' And that was a real issue. Even though Shotton itself was doing well financially, actually, without Port Talbot, it couldn't function properly. And that point was made very, very clear to me at the time. We are in a much better position. We're not out of the woods yet. The steel industry is—the market is always difficult and very dependent on currency fluctuations. But it took a lot of work, working with Tata—and, in fairness, Tata as a company were always open to working with us. I think, if we'd had some businesses from other countries, they wouldn't have spoken to us. But Tata had a sense of social responsibility, which I was impressed with for a company of its size. We were able to work with them to first of all reduce losses then, of course, to chart a course for the future and that work is ongoing. I know how important the Abbey, as we all call it, is to the economy, not just of Port Talbot, but—. In my constituency, Cornelly, most of the village was built to house workers working in the Abbey Works, and it will still remain a hugely important part of Welsh industry and, no matter who is in Government, I've no doubt that support will continue in the future. 

Wel, diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Rydym ni i gyd yn sylweddoli pa mor bwysig yw'r diwydiant dur, wrth gwrs, ledled Cymru. Rwy'n cofio'n iawn ym mis Mawrth 2016 y cyhoeddiadau a wnaed bryd hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud bod y dyfodol yn edrych yn llwm iawn ar yr adeg honno, yn arbennig felly i'r pen trwm ym Mhort Talbot. Roedd perygl gwirioneddol y byddai'r pen trwm yn cael ei golli, a Shotton, Trostre a'r Orb—roedd yn ymddangos eu bod nhw mewn gwell sefyllfa gan eu bod yn cael eu bwydo o Bort Talbot. Pan euthum i Shotton, un o'r pwyntiau a wnaed ganddynt wrthyf i yno oedd, 'Rydym ni'n cael ein cyflenwi o Bort Talbot. Os na fyddwn ni'n cael ein cyflenwi o Bort Talbot, mae gennym ni chwe mis i ddod o hyd i gyflenwr arall.' Ac roedd honno'n broblem wirioneddol. Er bod Shotton ei hun yn gwneud yn dda yn ariannol, mewn gwirionedd, heb Port Talbot, ni allai weithredu'n iawn. A gwnaed y pwynt hwnnw yn eglur dros ben i mi ar y pryd. Rydym ni mewn sefyllfa well o lawer. Nid ydym ni allan o berygl eto. Mae'r diwydiant dur yn—mae'r farchnad bob amser yn anodd ac yn ddibynnol iawn ar amrywiadau mewn arian cyfred. Ond golygodd lawer o waith, gan weithio gyda Tata—ac, er tegwch, roedd Tata fel cwmni bob amser yn agored i weithio gyda ni. Rwy'n credu, pe byddai gennym ni rai busnesau o wledydd eraill, na fydden nhw wedi siarad â ni. Ond roedd gan Tata synnwyr o gyfrifoldeb cymdeithasol, a gwnaeth hynny gryn argraff arnaf i gan cwmni o'i faint. Roeddem ni'n gallu gweithio gyda nhw yn gyntaf oll i leihau colledion ac yna, wrth gwrs, i ddod o hyd i lwybr ar gyfer y dyfodol, ac mae'r gwaith hwnnw'n parhau. Gwn pa mor bwysig yw'r Abaty, fel yr ydym ni i gyd yn ei alw, i'r economi, nid yn unig Port Talbot, ond—. Yn fy etholaeth i, Corneli, adeiladwyd y rhan fwyaf o'r pentref i ddarparu llety i weithwyr a oedd yn gweithio yng Ngwaith yr Abaty, a bydd yn parhau i fod yn rhan aruthrol o bwysig o ddiwydiant Cymru ac, ni waeth pwy sydd mewn Llywodraeth, nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd y cymorth hwnnw'n parhau yn y dyfodol.

14:05
Gwella Safonau Addysg
Improving Standards of Education

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella safonau addysg yng Nghymru? OAQ53104

5. What action is the Welsh Government taking to improve standards of education in Wales? OAQ53104

Well, our national mission is to raise standards of education for our young people. We're developing new evaluation and improvement arrangements, which will further support school improvement. The next stage, of course, is to consider how to support our schools causing most concern at an early stage, and the Cabinet Secretary for Education will update members in the new year on that point.

Wel, ein cenhadaeth genedlaethol yw codi safonau addysg i'n pobl ifanc. Rydym ni'n datblygu trefniadau gwerthuso a gwella newydd, a fydd yn cynorthwyo gwelliant ysgolion ymhellach. Y cam nesaf, wrth gwrs, yw ystyried sut i gynorthwyo ein hysgolion sy'n peri'r pryder mwyaf ar gam cynnar, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn diweddaru'r aelodau yn y flwyddyn newydd ar y pwynt hwnnw.

Thank you very much for that answer, First Minister. According to Estyn, only half of secondary schools in Wales are judged 'good' or 'excellent'. Pupils do not develop knowledge and skills well enough or make enough progress in around a half of Welsh secondary schools, and the majority of pupils in these schools do not achieve in line with their abilities by the time they reach the end of compulsory schooling. This impacts on their employment prospects and adds to the pressure on further education colleges, which have to put right the failure of the education system to prepare these students for work. What action does the First Minister advise his successor to take to address these failings before another generation of children in Wales is condemned to be underachievers?

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn ôl Estyn, dim ond hanner yr ysgolion uwchradd yng Nghymru sy'n cael eu dyfarnu'n 'dda' neu'n 'ardderchog'. Nid yw disgyblion yn datblygu gwybodaeth a sgiliau yn ddigon da nac yn gwneud digon o gynnydd mewn oddeutu hanner ysgolion uwchradd Cymru, ac nid yw mwyafrif y disgyblion yn yr ysgolion hyn yn cyflawni yn unol â'u galluoedd erbyn iddyn nhw gyrraedd diwedd addysg orfodol. Mae hyn yn effeithio ar eu rhagolygon cyflogaeth ac yn ychwanegu at y pwysau ar golegau addysg bellach, ac mae'n rhaid i'r rheini unioni methiant y system addysg i baratoi'r myfyrwyr hyn ar gyfer gwaith. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn cynghori ei olynydd i'w cymryd i fynd i'r afael â'r methiannau hyn cyn i genhedlaeth arall o blant yng Nghymru gael ei chondemnio i fod yn dangyflawnwyr?

Well, I don't agree that children are underachieving. I think there are excellent results in Wales in A-levels and in GCSEs, and we see very good standards of teaching in Wales. I think what is right to say is that consistency has always been an issue. Now, of course, the key to dealing with that is local government, because local government delivers education. Now, it's perfectly right and proper, of course, that I'm asked questions, and the Cabinet Secretary is asked questions, about education in this Chamber, but local government has a major role to play, and that means local government has to work together, regionally, to deliver education. We've seen improvements. It'd be wholly wrong for any local authority to try to deliver education itself or to pull out of regional structures. That is a backward step and children's education will be worsened as a result. So, yes, we want to work with the local authorities, but it's hugely important as well that local authorities work together to deliver education across a far wider area. 

Wel, nid wyf i'n cytuno bod plant yn tangyflawni. Rwy'n credu bod canlyniadau rhagorol yng Nghymru o ran Safon Uwch a TGAU, ac rydym ni'n gweld safonau da iawn o addysgu yng Nghymru. Rwy'n credu mai'r hyn y mae hi'n iawn ei ddweud yw bod cysondeb wedi bod yn broblem erioed. Nawr, wrth gwrs, yr hyn sy'n allweddol i ymdrin â hynny yw llywodraeth leol, gan mai llywodraeth leol sy'n darparu addysg. Nawr, mae'n gwbl briodol, wrth gwrs, y gofynnir cwestiynau i mi, ac y gofynnir cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet, am addysg yn y Siambr hon, ond mae gan lywodraeth leol ran fawr i'w chwarae, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i lywodraeth leol weithio gyda'i gilydd, yn rhanbarthol, i ddarparu addysg. Rydym ni wedi gweld gwelliannau. Byddai'n gwbl anghywir i unrhyw awdurdod lleol geisio darparu addysg ei hun neu i dynnu allan o strwythurau rhanbarthol. Mae hwnnw'n gam yn ôl a byddai addysg plant yn cael ei waethygu o ganlyniad. Felly, ydym, rydym ni eisiau gweithio gydag awdurdodau lleol, ond mae'n eithriadol o bwysig hefyd bod awdurdodau lleol yn gweithio gyda'i gilydd i ddarparu addysg ar draws ardal ehangach o lawer.

Fel rydym ni newydd ei glywed, mae disgyblion sy'n mynychu hanner ysgolion uwchradd Cymru yn methu â chyrraedd eu llawn potensial erbyn iddyn nhw adael yr ysgol. Estyn sydd yn dweud hynny, er gwaethaf beth roeddech chi'n ei ddweud rŵan. Bum mlynedd yn ôl, fe wnaethoch chi gyfaddef bod Llywodraeth Cymru wedi esgeuluso addysg yn y gorffennol, ac fe gytunoch chi bryd hynny—ac rwy'n dyfynnu—eich bod chi wedi 'taken our eye off the ball'. Bum mlynedd ers ichi ddatgan hynny, a ydych chi'n siomedig gyda'r canlyniadau diweddar gan Estyn ac arafwch y cynnydd yn ein hysgolion uwchradd ni'n arbennig?

As we’ve just heard, pupils attending half of Welsh secondary schools are failing to reach their full potential by the time that they leave school. It’s Estyn that states that, despite what you’ve just said. Five years ago, you admitted that the Welsh Government had taken its eye off the ball in terms of education in the past and you agreed at that point—and I quote—that you had taken your eye off the ball. Five years since you made that statement, are you disappointed with the most recent findings by Estyn and the lack of pace in progress in our secondary schools particularly?

Wel, fe ddywedais i hynny, ond dywedais i hynny tua naw mlynedd yn ôl. So, felly, beth mae hynny'n ei ddweud—wrth gwrs, mae pethau'n newid ac yn newid am y gorau. Os edrychwn ni, wrth gwrs, ar y canlyniadau, rydym ni'n gweld canlyniadau'n gwella. Er enghraifft, rydym ni'n gwybod bod pobl ifanc Cymru yn dda dros ben yn lefel A, rydym ni'n gweld cynnydd, wrth gwrs, yn y graddau y mae pobl yn eu cael yn TGAU ac, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod bod pobl Cymru yn bles gyda'r system addysg sydd gyda ni. Nid yw hynny'n meddwl, wrth gwrs, ein bod ni'n eistedd yn ôl a dweud, 'Wel, mae hynny'n iawn, te.' Mae yna waith i'w wneud, wrth gwrs, rydym ni'n deall hynny, ac mae'r gwaith yn cael ei wneud gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Ond, ynglŷn â symud ymlaen, ynglŷn â sicrhau bod cyllid ar gael i ysgolion, ynglŷn â sicrhau bod y cyllid ar gael i awdurdodau lleol i dalu athrawon, maen nhw wedi cael yr arian hwnnw, ac mae'n hollbwysig eu bod nhw'n gwario'r arian hwnnw ar dalu athrawon. Rwy'n credu bod llawer wedi newid dros y blynyddoedd diwethaf ac rydym ni nawr yn gweld pethau'n symud yn y cyfeiriad iawn. 

Well, I did say that, but I said that about nine years ago. Of course, since then things have changed, and changed for the better. We now see the results improving. For example, we know that the young people of Wales are doing extremely well at A-level and we’ve seen progress in the grades that people gain at GCSE and, of course, we know that the people of Wales are pleased with the education system that we have. That doesn’t mean to say that we’re complacent and we’re saying, ‘That’s okay, then.' There is work to be done, of course, and we understand that and that work is being done by the Cabinet Secretary. But, as regards the way forward and ensuring that funding is available to schools and that funding is available to local authorities to pay teachers, they’ve been given that funding and it's crucial that they should spend that money on paying teachers' salaries. I think a great deal has changed over the past years and we now see things going in the right direction.

First Minister, the early years are vital to education and life chances throughout life, so may I commend you and Welsh Government on building the Flying Start programme, which I believe is valuable and effective? But, as ever, there is more to be done, and I think the postcode eligibility criteria for Flying Start calls into question whether more can be done to roll out this programme to many more families in Wales. Is that something that you believe should happen?

Prif Weinidog, mae'r blynyddoedd cynnar yn hanfodol i gyfleoedd addysg a bywyd drwy gydol bywyd, felly a gaf i eich canmol chi a Llywodraeth Cymru ar ddatblygu rhaglen Dechrau'n Deg, yr wyf i'n credu sy'n werthfawr ac yn effeithiol? Ond, fel erioed, mae mwy i'w wneud, ac rwy'n credu bod y meini prawf cymhwysedd cod post ar gyfer Dechrau'n Deg yn codi cwestiynau o ran pa un a ellir gwneud mwy i gyflwyno'r rhaglen hon i lawer mwy o deuluoedd yng Nghymru. A yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n credu ddylai ddigwydd?

Well, that's a matter—it's a matter for the next Government. It's the first time I've used that phrase, I have to say, in First Minister's questions. But, of course, it's—. The difficulty is that we know that many programmes are being delivered in areas, but we also know, of course, that there will be families in other areas that don't benefit from the same schemes. The difficult bit has been identifying those families who might live outside of those areas in order that they can benefit. I'm sure that this is something that will be looked at in the months to come.

Wel, mae hwnnw'n fater—mae'n fater i'r Llywodraeth nesaf. Dyma'r tro cyntaf yr wyf i wedi defnyddio'r ymadrodd yna, mae'n rhaid i mi ddweud, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ond, wrth gwrs, mae'n—. Yr anhawster yw ein bod ni'n gwybod bod llawer o raglenni yn cael eu darparu mewn ardaloedd, ond rydym ni hefyd yn gwybod, wrth gwrs, y bydd teuluoedd mewn ardaloedd eraill nad ydyn nhw'n elwa ar yr un cynlluniau. Y rhan anodd fu nodi'r teuluoedd sydd efallai'n byw y tu allan i'r ardaloedd hynny fel eu bod yn gallu elwa. Rwy'n siŵr bod hwn yn rhywbeth a fydd yn cael sylw yn y misoedd i ddod.

14:10
Pennu Targedau ar gyfer yr Economi
Setting Targets for the Economy

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu dull Llywodraeth Cymru o bennu targedau ar gyfer yr economi? OAQ53078

6. Will the First Minister outline the Welsh Government's approach to target setting in relation to the economy? OAQ53078

We're developing a clear and consistent measuring framework across Government with the well-being indicators. We'll use those to track our economic progress over the longer term, and we are working with the Organisation for Economic Co-operation and Development and other partners to learn from best practice around the world.

Rydym ni'n datblygu fframwaith mesur eglur a chyson ar draws y Llywodraeth gyda'r dangosyddion llesiant. Byddwn yn defnyddio'r rheini i olrhain ein cynnydd economaidd dros y tymor hwy, ac rydym ni'n gweithio gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a phartneriaid eraill i ddysgu o arfer gorau ledled y byd.

Can I thank the First Minister for that, and can I also add my best wishes to him for the future? Taking forestry as an example, we have long-term targets set but neither annual targets nor area targets announced. Would it not aid both scrutiny and performance if such targets were set and made public, so that we could actually see the steps on the journey, not just where we're trying to end up?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am hynna, ac a gaf innau hefyd ychwanegu fy nymuniadau gorau iddo ar gyfer y dyfodol? Gan gymryd coedwigaeth fel enghraifft, mae gennym ni dargedau hirdymor wedi eu pennu ond ni chyhoeddwyd targedau blynyddol na thargedau ardal. Oni fyddai'n helpu craffu a pherfformiad pe byddai targedau o'r fath yn cael eu pennu a'i cyhoeddi, fel y gallem ni weld y camau ar y daith, nid dim ond ble'r ydym ni'n ceisio ei gyrraedd yn y pen draw?

I think if we look at the economic statistics—certainly the ones published today—we will see that things have improved greatly over the past year and beyond. Of course, the economic action plan has made good progress since its implementation. We have the new operating model. Since May, we've completed more than 70 economic contracts with businesses, and they are businesses of different sizes. They're not all large businesses, they're in different sectors and in different parts of Wales, and, of course, we're receiving a flow of investment propositions from businesses that align to them.

In terms of targets, well, what we aim to do, of course, is to improve the economy of Wales across Wales. We can see that in the statistics—the statistics tell us the story. They are targets that we would want to improve on in years to come, and we've seen tremendous improvement over the past decade.

Rwy'n credu os edrychwn ni ar yr ystadegau economaidd—y rhai a gyhoeddwyd heddiw yn sicr—byddwn yn gweld bod pethau wedi gwella'n helaeth dros y flwyddyn ddiwethaf a thu hwnt. Wrth gwrs, mae'r cynllun gweithredu economaidd wedi gwneud cynnydd da ers ei gyflwyno. Mae gennym ni'r model gweithredu newydd. Ers mis Mai, rydym ni wedi cwblhau mwy na 70 o gontractau economaidd gyda busnesau, ac maen nhw'n fusnesau o wahanol feintiau. Dydyn nhw ddim i gyd yn fusnesau mawr, maen nhw mewn gwahanol sectorau ac mewn gwahanol rannau o Gymru, ac, wrth gwrs, rydym ni'n derbyn llif o gynigion buddsoddi gan fusnesau sy'n cyfochri â nhw.

O ran targedau, wel, yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud, wrth gwrs, yw gwella economi Cymru ledled Cymru. Gallwn weld hynny yn yr ystadegau—mae'r ystadegau yn adrodd yr hanes i ni. Maen nhw'n dargedau y byddem ni eisiau eu gwella yn y blynyddoedd i ddod, ac rydym ni wedi gweld gwelliant aruthrol yn ystod y degawd diwethaf.

Wales has significant structural economic challenges, and I think you've been right over the years to highlight those obstacles to growth. In a spirit of mutual recognition of Wales's challenges, in wanting Wales's economic fortunes to flourish, what do you feel are the main lessons that you have learnt from managing the economy of Wales over the past nine years? What do you feel are the areas of economic policy that would benefit most from greater co-operation between the major political parties in Wales?

Mae gan Gymru heriau economaidd strwythurol sylweddol, ac rwy'n credu eich bod chi wedi bod yn iawn dros y blynyddoedd i dynnu sylw at y rhwystrau hynny i dwf. Mewn ysbryd o gyd-gydnabyddiaeth o heriau Cymru, o ran dymuniad i hynt economaidd Cymru ffynnu, beth ydych chi'n ei gredu yw'r prif wersi yr ydych chi wedi eu dysgu o reoli economi Cymru dros y naw mlynedd diwethaf? Beth ydych chi'n ei gredu yw'r meysydd polisi economaidd a fyddai'n elwa fwyaf ar fwy o gydweithrediad rhwng y prif bleidiau gwleidyddol yng Nghymru?

This is now beginning to sound like a job interview, given that question. For me, there are two things that are vital, and these are issues that have been raised with me many, many times. The first is that it's hugely important to project Wales's image across the world—to go out and sell Wales. No-one else will do it, and it's massively important that we have trade missions. Some of those trade missions will be led by Ministers, or by a First Minister. They open doors that otherwise wouldn't be opened, and that has led to us being able to, for example, get to a position where Qatar Airways are flying from Cardiff. The international work is important, and our international offices are hugely important to make sure that people know that Wales is there and what we have to offer.

But skills is the second point. One of the questions that I was often asked when I used to talk to businesses in other countries—and, indeed, businesses in Wales—was, 'Where are we going to get the skills? Have we got the skills pipeline that we need in order to prosper in Wales?' Increasingly, we were able to do that. We were able to say—because we looked at particular sectors where we already had successful businesses, we could say, 'There is a skills pipeline—it's there, and, in fact, you can work together to create that skills pipeline with a business that's similar to yours.'

That's been a big change. Wales was seen as a low-cost, low-wage and low-skill economy at one time. We can't afford to be in that position again, and nor would anybody want us to be in that position again in this Chamber. What we can do is have an ever-greater focus on skills, because, by doing that, that's the way that you bring highly skilled jobs into Wales. It's also the way that you encourage entrepreneurs to come forward, because they can work with other people to build businesses in Wales and to realise their dreams. Because we know that, historically, in Wales we've not done well with entrepreneurs feeling that they can take a business forward. Many people have had good ideas and they haven't taken them forward. I think we're past that stage now, particularly with young people, but it is skills, skills, skills.

Mae hyn yn dechrau swnio fel cyfweliad am swydd, o ystyried y cwestiwn yna. I mi, mae dau beth sy'n hanfodol, ac mae'r rhain yn faterion a godwyd gyda mi lawer iawn o weithiau. Y cyntaf yw ei bod hi'n hynod bwysig cyfleu delwedd Cymru ledled y byd—i fynd allan a gwerthu Cymru. Ni wnaiff neb arall ei wneud, ac mae'n aruthrol o bwysig bod gennym ni deithiau masnach. Bydd rhai o'r teithiau masnach hynny yn cael eu harwain gan Weinidogion, neu gan Brif Weinidog. Maen nhw'n agor drysau na fyddai'n cael eu hagor fel arall, ac mae hynny wedi arwain at i ni allu, er enghraifft, gyrraedd sefyllfa lle mae Qatar Airways yn hedfan o Gaerdydd. Mae'r gwaith rhyngwladol yn bwysig, ac mae ein swyddfeydd rhyngwladol yn hynod bwysig i wneud yn siŵr bod pobl yn gwybod bod Cymru yno a'r hyn sydd gennym ni i'w gynnig.

Ond sgiliau yw'r ail bwynt. Un o'r cwestiynau a ofynnwyd i mi'n aml pan oeddwn i'n arfer siarad â busnesau mewn gwledydd eraill—ac, yn wir, busnesau yng Nghymru—oedd, 'O ble ydym ni'n mynd i gael y sgiliau? A yw'r biblinell sgiliau sydd ei hangen arnom er mwyn ffynnu yng Nghymru gennym ni?' Yn gynyddol, roeddem ni'n gallu gwneud hynny. Roeddem ni'n gallu dweud—oherwydd ein bod wedi edrych ar sectorau penodol lle'r oedd gennym ni fusnesau llwyddiannus eisoes, roeddem ni'n gallu dweud, 'Mae piblinell sgiliau ar gael—mae yno, ac, a dweud y gwir, gallwch weithio gyda'ch gilydd i greu'r biblinell sgiliau honno gyda busnes sy'n debyg i'ch un chi.'

Mae hwnnw wedi bod yn newid mawr. Ystyriwyd Cymru fel economi cost isel, cyflog isel a sgiliau isel ar un adeg. Ni allwn fforddio bod yn y sefyllfa honno eto, ac ni fyddai neb eisiau i ni fod yn y sefyllfa honno eto yn y Siambr hon. Yr hyn y gallwn ni ei wneud yw cael mwy fyth o bwyslais ar sgiliau, oherwydd, drwy wneud hynny, dyna'r ffordd yr ydych chi'n dod â swyddi tra medrus i Gymru. Dyna'r ffordd hefyd yr ydych chi'n annog entrepreneuriaid i ddod yn eu blaenau, oherwydd eu bod yn gallu gweithio gyda phobl eraill i ddatblygu busnesau yng Nghymru ac i wireddu eu breuddwydion. Oherwydd rydym ni'n gwybod, yn hanesyddol, nad ydym ni wedi gwneud yn dda yng Nghymru gydag entrepreneuriaid yn teimlo y gallan nhw ddatblygu eu busnes. Mae llawer o bobl wedi cael syniadau da ac nid ydynt wedi bwrw ymlaen â nhw. Rwy'n credu ein bod ni wedi mynd heibio'r cam hwnnw erbyn hyn, yn enwedig gyda phobl ifanc, ond y pwyslais yw sgiliau, sgiliau, sgiliau.

Datblygu Maes Awyr Caerdydd
The Development of Cardiff Airport

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau ar gyfer datblygu Maes Awyr Caerdydd? OAQ53108

7. Will the First Minister provide an update on plans for the development of Cardiff Airport? OAQ53108

Yes. I remember my predecessor, Rhodri Morgan, writing an article in the Western Mail where he said that my entire time as First Minister would be judged on the performance of Cardiff Airport. On that basis, I'm entirely happy to be judged, then, on that. Other people will have different views—I understand that—but, of course, Cardiff Airport has ambitious plans for growth and a vision until 2040. They can be found in the airport’s master plan that was jointly launched by ourselves and the airport in July.

Gwnaf. Rwy'n cofio fy rhagflaenydd, Rhodri Morgan, yn ysgrifennu erthygl yn y Western Mail pryd y dywedodd y byddai fy holl amser fel Prif Weinidog yn cael ei farnu ar berfformiad Maes Awyr Caerdydd. Ar y sail honno, rwy'n gwbl fodlon i gael fy marnu, felly, ar hynny. Bydd gan bobl eraill wahanol safbwyntiau—rwy'n deall hynny—ond, wrth gwrs, mae gan Faes Awyr Caerdydd gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer twf a gweledigaeth hyd at 2040. Maen nhw i'w gweld yn uwchgynllun y maes awyr a lansiwyd ar y cyd gennym ni a'r maes awyr ym mis Gorffennaf.

14:15

I'd like to thank the First Minister for securing the future of Cardiff Airport, and also welcome, as he has, the latest passenger figures, which show that during the last financial year, total passenger numbers grew year on year by 9 per cent to reach 1.48 million. And also, just to follow up representations that I know you have made consistently, First Minister, to the UK Government regarding devolving air passenger duty—of course, there is cross-party support here for that—it's clear it would have a beneficial impact for Cardiff Airport and for Wales, so where do you think we're going in terms of those negotiations?   

Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am sicrhau dyfodol Maes Awyr Caerdydd, a hefyd croesawu, fel y mae ef wedi ei wneud, y ffigurau teithwyr diweddaraf, sy'n dangos yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, bod cyfanswm y teithwyr wedi tyfu gan 9 y cant o un flwyddyn i'r llall i gyrraedd 1.48 miliwn. A hefyd, dim ond i ddilyn sylwadau y gwn eich bod chi wedi eu gwneud yn gyson, Prif Weinidog, i Lywodraeth y DU ynghylch datganoli toll teithwyr awyr—mae cefnogaeth drawsbleidiol i hynny, wrth gwrs—mae'n eglur y byddai'n cael effaith fuddiol i Faes Awyr Caerdydd ac i Gymru, felly beth ydych chi'n ei gredu yw ein cyfeiriad o ran y trafodaethau hynny?

First of all, it's been personally a great pleasure for me to see the growth in the airport. I'd like to pay tribute to Roger Lewis, to Debra Barber and all those who work at the airport who've done so much to ensure its future. I knew there was a future there if it was run properly, and that's what we intended to do, which is why, of course, we didn't try and run it ourselves via politicians or civil servants; it was run and is being run by an arm's-length company. And we see, of course, the great growth in passenger numbers that there's been in that time. 

APD is a huge disappointment. It's in the Secretary of State for Wales's constituency, and it's a huge shame that he has not been able to deliver APD to the airport. Scotland has it; there are talks in Northern Ireland. The real reason—. There are two reasons why we haven't had it. Firstly, the Treasury regret very much having given it to Scotland, so they don't want to give it to us. Secondly, Liam Fox represents, if I remember rightly, the area that Bristol Airport is in, and I don't think he's been particularly supportive of APD. Bristol has said that Cardiff is a threat to the airport. I don't see it that way. We need Bristol because if we have big events in the stadium, we need Bristol Airport; we're not out to get Bristol Airport. But I do think that Cardiff has huge potential in terms of long haul, particularly. There are greater advantages that Bristol has got, and even if we had long-haul APD devolved, that would promote huge growth in passenger numbers in the airport and also, of course, take some pressure—let's not over-exaggerate—but some pressure off Heathrow. And Cardiff is the airport in the western part of this island that is best placed to deal with that long- haul traffic. It's a great shame that the UK Government can't see that, and can't see that it would help to take the pressure off the London airports.  

Yn gyntaf oll, mae wedi bod yn bleser mawr i mi yn bersonol gweld y twf yn y maes awyr. Hoffwn dalu teyrnged i Roger Lewis, i Debra Barber ac i bawb sy'n gweithio yn y maes awyr sydd wedi gwneud cymaint i sicrhau ei ddyfodol. Roeddwn i'n gwybod bod dyfodol yno pe byddai'n cael ei redeg yn iawn, a dyna'r oeddem ni'n bwriadu ei wneud, a dyna pam, wrth gwrs, na wnaethom ni geisio ei redeg ein hunain trwy wleidyddion neu weision sifil; cafodd ei redeg ac mae'n cael ei redeg gan gwmni hyd braich. A gwelwn, wrth gwrs, y twf mawr i nifer y teithwyr a fu yn y cyfnod hwnnw.

Mae'r doll teithwyr awyr yn siom enfawr. Mae yn etholaeth Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac mae'n drueni mawr nad yw wedi gallu darparu'r doll teithwyr awyr i'r maes awyr. Mae ef gan yr Alban; mae trafodaethau yn digwydd yng Ngogledd Iwerddon. Y gwir reswm—. Mae dau reswm pam nad ydym ni wedi ei chael. Yn gyntaf, mae'r Trysorlys yn edifarhau'n fawr iawn ei rhoi i'r Alban, felly nid ydyn nhw eisiau ei rhoi i ni. Yn ail, mae Liam Fox yn cynrychioli, os cofiaf yn iawn, yr ardal y mae Maes Awyr Bryste ynddi, ac nid wyf i'n meddwl ei fod wedi bod yn arbennig o gefnogol i'r doll teithwyr awyr. Mae Bryste wedi dweud bod Caerdydd yn fygythiad i'r maes awyr. Nid wyf i'n ei gweld hi felly. Mae angen Bryste arnom ni oherwydd os bydd digwyddiadau mawr yn y stadiwm, mae angen Maes Awyr Bryste arnom ni; nid ydym ni'n ceisio achosi niwed i Faes Awyr Bryste. Ond credaf bod gan Gaerdydd botensial enfawr o ran teithiau pell, yn arbennig. Mae manteision mwy sydd gan Fryste, a hyd yn oed pe byddai toll teithwyr awyr teithiau pell yn cael ei datganoli, byddai hynny'n hybu twf aruthrol i nifer y teithwyr yn y maes awyr a hefyd, wrth gwrs, yn cymryd rhywfaint o bwysau—gadewch i ni beidio â gor-ddweud—ond rhywfaint o bwysau oddi ar Heathrow. A Chaerdydd yw'r maes awyr yn rhan orllewinol yr ynys sydd yn y sefyllfa orau i ymdrin â'r traffig teithiau pell hwnnw. Mae'n drueni mawr na all Llywodraeth y DU weld hynny, ac na all weld y byddai'n helpu i gymryd y pwysau oddi ar feysydd awyr Llundain.  

It is ironic, I think, that with the clock going on, this might well be the last question, and I'll leave my comments to the next statement about your time as First Minister, if I may, First Minister. But you and I duelled in this Chamber over Cardiff Airport many times, and it'll be interesting to see, once the £100 plus million that the Welsh Government has put into the airport—the longevity of that facility. It is vital that we do have an airport, but it's also vital that you bring private partners in to support the airport, which, in fairness to you, First Minister, I think you've identified as being a goal of the Welsh Government. Can you update the Chamber as to the progress that the Welsh Government might have made in enticing private partners to come in and take a stake, or take some sort of equity in the airport, which will facilitate greater investment? I do go back to my comments that the Welsh Government have put in excess of £100 million into the airport to date. That clearly is not sustainable in itself, so private equity is required.    

Mae'n eironig, rwy'n credu, gyda'r cloc yn symud yn ei flaen, efallai mai hwn fydd y cwestiwn olaf, a gadawaf fy sylwadau ar y datganiad nesaf ar eich cyfnod fel Prif Weinidog, os caf i, Prif Weinidog. Ond rydych chi a minnau wedi dadlau lawer gwaith yn y Siambr hon ynghylch Maes Awyr Caerdydd, a bydd yn ddiddorol gweld, ar ôl y £100 miliwn a mwy y mae Llywodraeth Cymru wedi ei fuddsoddi yn y maes awyr—hirhoedledd y cyfleuster hwnnw. Mae'n hanfodol bod gennym ni faes awyr, ond mae hefyd yn hanfodol eich bod chi'n dod â phartneriaid preifat i mewn i gynorthwyo'r maes awyr, yr wyf i'n credu, er tegwch i chi, Prif Weinidog, eich bod chi wedi cyfeirio ato fel nod i Lywodraeth Cymru. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y cynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o ran denu partneriaid preifat i ddod i mewn a chymryd cyfran, neu gymryd rhyw fath o ecwiti yn y maes awyr, a fydd yn hwyluso mwy o fuddsoddiad? Dychwelaf at fy sylwadau bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £100 miliwn yn y maes awyr hyd yma. Yn amlwg nid yw hynny'n gynaliadwy ynddo'i hun, felly mae angen ecwiti preifat.

First of all, the purchase of the airport was, if I remember rightly, £52 million, and then, of course, there has been a series of loans that have been made available to the airport. That money is not lost. My intention always was that the airport would increase in value, and it has, well beyond the purchase price that we paid. And there would come a point when private equity would then get involved. It's difficult to see a situation where the Welsh Government didn't have a golden share in any company but, certainly, we'd welcome private investment coming in to help the airport to develop. The question has always been when. When I spoke to Qatar Airways at the start of the year, I asked the view of their chief executive. His view at that point was, 'Well, don't do it yet.'  There's still time for the airport to build up, but there'll come a time when looking for private partners will become part of the airport's future.

It's got an exciting future, and the one thing, again, I used to be asked was, 'Does Wales have an international airport?' I know it's in the south, and I know that people in the north of Wales are not going to use Cardiff very much, but it was hugely important symbolically that we had an international airport. That did not mean that we should take on board something that was a basket case that was never going to work, but we've seen with all the flights coming into Cardiff now, with the refurbishment of the airport, that we now have an airport in south Wales that we can be proud of. And if Rhodri was right in terms of judging me on my performance on the airport then I can only be content.

Yn gyntaf oll, roedd prynu'r maes awyr, os cofiaf yn iawn, yn costio £52 miliwn, ac yna, wrth gwrs, bu cyfres o fenthyciadau a roddwyd ar gael i'r maes awyr. Nid yw'r arian hwnnw wedi ei golli. Fy mwriad erioed oedd y byddai'r maes awyr yn cynyddu mewn gwerth, ac mae wedi gwneud hynny, ymhell y tu hwnt i'r pris prynu a dalwyd gennym. Ac y byddai adeg yn dod pan fyddai ecwiti preifat yn cymryd rhan. Mae'n anodd gweld sefyllfa lle na fyddai gan Lywodraeth Cymru gyfranddaliad euraidd mewn unrhyw gwmni, ond yn sicr, byddem yn croesawu buddsoddiad preifat yn dod i helpu'r maes awyr i ddatblygu. Pryd fyddai hynny'n digwydd fu'r cwestiwn erioed. Pan siaradais â Qatar Airways ar ddechrau'r flwyddyn, gofynnais am farn eu prif weithredwr. Ei farn ar yr adeg honno oedd, 'Wel, peidiwch â'i wneud eto.'  Mae amser i'r maes awyr dyfu o hyd, ond daw amser pan fydd edrych ar bartneriaid preifat yn dod yn rhan o ddyfodol y maes awyr.

Mae ganddo ddyfodol cyffrous, a'r un peth, eto, y gofynnwyd i mi ers talwm oedd, 'A oes gan Gymru faes awyr rhyngwladol?' Gwn ei fod yn y de, a gwn nad yw pobl y gogledd yn mynd i ddefnyddio Caerdydd rhyw lawer, ond roedd yn hynod o bwysig yn symbolaidd bod gennym ni faes awyr rhyngwladol. Nid oedd hynny'n golygu y dylem ni gymryd cyfrifoldeb am rywbeth a oedd yn anobeithiol nad oedd byth yn mynd i weithio, ond rydym ni wedi gweld gyda'r holl deithiau sy'n hedfan i mewn i Gaerdydd nawr, gyda gwaith ailwampio'r maes awyr, bod gennym ni faes awyr yn y de y gallwn ni fod yn falch ohono. Ac os oedd Rhodri yn iawn o ran fy marnu i ar fy mherfformiad ar sail y maes awyr, yna gallaf ond bod yn fodlon.

14:20

A dweud y gwir, mae maes awyr Ynys Môn yn dibynnu ar Faes Awyr Caerdydd a llwyddiant Maes Awyr Caerdydd. Mae Brexit yn fygythiad i’r ddau ohonyn nhw o ran rhwymedigaethau gwasanaeth cyhoeddus, y public service obligations. Efo’r Undeb Ewropeaidd yn ymddangos yn eiddgar i roi mwy o hyblygrwydd i gyflwyno rhagor o hediadau, mae Llywodraeth Prydain yn gwrthod hynny. Mi gawsom ni ddatganiad ar hyn ddoe gan yr Ysgrifennydd trafnidiaeth. A wnewch chi annog y Prif Weinidog newydd a phwy bynnag fydd yr Ysgrifennydd trafnidiaeth newydd i bwyso mor drwm â phosib ar Lywodraeth Prydain rŵan i wneud y cais i’r Undeb Ewropeaidd i ganiatáu'r hyblygrwydd yma er mwyn annog a chaniatáu rhagor o hediadau yn Ynys Môn a Chaerdydd o dan y trefniadau Ewropeaidd yma cyn Brexit?

If truth be told, Anglesey Airport is reliant on Cardiff Airport and the success of Cardiff Airport, but Brexit is a threat to both of those airports in terms of public service obligations. Now, with the European Union seeming to be eager to provide more flexibility to introduce more flights, and the UK Government rejecting that—and we had a statement on this yesterday from the transport Secretary—will you encourage the new First Minister, and whoever is the new transport Secretary, to put as much pressure as possible on the UK Government to make that bid to the EU to allow this flexibility in order to encourage and allow more flights in Anglesey and in Cardiff under the European arrangements before Brexit?

Bydd y gwaith yn parhau. Mae’n wir i ddweud bod dyfodol Maes Awyr Môn yn ddibynnol ar Faes Awyr Caerdydd a dyna pam, wrth gwrs, rwyf i wedi bod mor gefnogol dros y blynyddoedd o’r gwasanaeth awyr rhwng y ddau faes awyr. Rwy’n gwybod bod yr hanes wedi bod yn anodd, nawr ac yn y man, ond mae yna wasanaeth ar hyn o bryd sydd gyda’r gorau. Rydym ni’n gweld bod mwy o bobl yn dechrau defnyddio’r awyrennau achos y ffaith bod yr awyren yn fwy. Mae rhai pobl ddim yn hoffi mynd ar awyrennau sydd yn llai. Mae yna gyfleoedd hefyd yn fy meddwl i i Faes Awyr Môn—ym mha ffyrdd a allwn ni gysylltu Môn mewn i Gaerdydd er mwyn bod pobl yn hedfan o Fôn i Gaerdydd a mas eto, yn yr un ffordd ag y maen nhw’n hedfan o Gaerdydd efallai i Schiphol, neu nawr i Doha? Mae yna gyfleoedd fanna i ehangu’r gwasanaethau sydd ar gael o Faes Awyr Môn, nid dim ond i gysylltu Cymru o’r gogledd i’r de ond i gysylltu Ynys Môn a Gwynedd, trwy Gaerdydd, i weddill Ewrop.

Well, that work will continue, and it's true to say, of course, that the future of Ynys Môn airport is dependent on Cardiff Airport, and that is why I have been so supportive over the years of the service between the two airports. I know that the history has been difficult now and then, but it is a service that is up there with the best now, and we see that more people are beginning to use those aeroplanes because it's a larger aeroplane, and, of course, some people don't like to travel on smaller aeroplanes. But there are opportunities too for Ynys Môn airport—how can you link Ynys Môn into Cardiff so that people fly from Ynys Môn to Cardiff and then outwards in the same way as they fly to Schiphol and now, of course, to Doha? There are opportunities there to expand the services available from Ynys Môn airport, not, of course, just to link north and south Wales, but also to link Ynys Môn and Gwynedd, through Cardiff, to the rest of Europe.

2. Datganiad gan y Prif Weinidog: Datganiad Ymddiswyddo
2. Statement by the First Minister: Resignation Statement

A gaf i alw nawr ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad ymddiswyddo? Y Prif Weinidog.

May I now call on the First Minister to make his resignation statement? First Minister.

Diolch, Llywydd. Yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddaf i'n ysgrifennu at Ei Mawrhydi'r Frenhines i ymddiswyddo ar ôl naw mlynedd fel Prif Weinidog Cymru. Roedd hi yn fraint i olynu fy nghyfaill a’m mentor Rhodri Morgan, ac mae wedi bod yn fraint enfawr i wasanaethu Cymru yn y swydd ac i fod wrth y llyw mewn cyfnod heriol tu hwnt, cyfnod allweddol yn ein hanes hefyd fel cenedl. Wrth baratoi i ildio’r awenau, mae’r teimladau yn gymysg, wrth gwrs. Teimladau chwerwfelys, os yw hwnnw’n air yn y Gymraeg, i gyfieithu o’r Saesneg. Dyna’r teimlad sydd gyda fi, fel pawb arall sy’n gadael swydd a fu’n ganolog i’w bywyd, rwy’n siŵr. Tristwch wrth sefyll i lawr, ond ar y cyd â balchder am y gwaith sydd wedi cael ei gwblhau. 

Thank you, Llywydd. Later this afternoon, I will be writing to Her Majesty the Queen to resign after nine years as First Minister of Wales. It's been a privilege to succeed my friend and mentor Rhodri Morgan, and of course it's been a huge privilege to serve Wales in this job and to be at the helm at such a challenging and crucial time in our history as a nation. In preparing to give up the reins, I have mixed feelings, of course. They are bittersweet, if I can put it in those terms. Those are the feelings I have, like everyone else leaving a post that has been central to their lives. There's a sense of sadness in standing down as well as pride, too, in the work that has been achieved.

Llywydd, later this afternoon, I'll tender my resignation to Her Majesty the Queen, after nine years as First Minister of Wales. It was a privilege to follow my friend and mentor Rhodri Morgan. It's been a huge privilege to serve Wales in this job and to be at the helm at a time of great challenge, a crucial time in our nation's history. As I prepare to hand over the reins, the feelings are, I suppose, bittersweet, an experience shared, I'm sure, by everyone leaving a role that has been central to their lives. There's sadness, of course, in standing down, combined with pride in the work that has been achieved.

The post that I took on in 2009 has changed considerably since I took it on, and so has the world around us. People were more likely to write a letter than a tweet, selfies were more a thing for Paris Hilton than politicians, and arguably that should still be the case. [Laughter.] Perhaps more importantly, the National Assembly and the Welsh Government are very different organisations too, with more powers, more levers and higher expectations of delivery. If someone had said to me in 1999 that I would leave the job of First Minister—well, that would have surprised me, but leave the job of First Minister in a tax-varying, law-making Parliament, I would have been very surprised and delighted.

We have those tools. We have achieved a great deal, even in these toughest of times. Devolution is established, not just in law, not just in fact, but now in the hearts of the people of Wales, all doubts removed.

But, if I've achieved anything in this time, it's been with the help of many, many others. I've learnt that you achieve very little in life on your own. Our Parliament may be more powerful, but it's still young and it is, at least to my mind, too small. And that means there is huge pressure on everyone in this Chamber to make Government better. The crucial democratic duty of proper scrutiny, which is a task you've all taken to with the utmost seriousness—sometimes taken too seriously for my liking—. But nevertheless that is what I'm here to do. But I pay tribute to everyone in the Chamber for what you do to challenge us to do better.

Llywydd, yn nes ymlaen y prynhawn yma, byddaf yn cyflwyno fy ymddiswyddiad i'w Mawrhydi y Frenhines, wedi naw mlynedd yn Brif Weinidog Cymru. Braint oedd dilyn fy ffrind a'm hathro Rhodri Morgan. Braint enfawr fu gwasanaethu Cymru yn y swydd hon a bod wrth y llyw mewn cyfnod heriol iawn, cyfnod tyngedfennol yn hanes ein cenedl. Wrth i mi ymbaratoi i drosglwyddo'r awenau, mae'r teimladau, rwy'n tybio, yn felys ac yn chwerw, sy'n brofiad cyffredin i bawb, rwy'n siŵr, sy'n gadael swydd a fu'n ganolog i'w bywydau. Ceir tristwch, wrth gwrs, wrth ymadael â'r swydd, ynghyd â balchder yn y gwaith sydd wedi'i gyflawni.

Mae'r swydd yr ymgymerais â hi yn 2009 wedi newid yn sylweddol ers i mi ddechrau arni, a'r byd o'n cwmpas ni hefyd. Roedd pobl yn fwy tebygol o ysgrifennu llythyr na thrydar, ac roedd 'selfie' yn fwy perthnasol i Paris Hilton na gwleidyddion, a gellid dadlau mai felly y dylai fod o hyd. [Chwerthin.] Efallai, yn bwysicach, mae'r Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru yn sefydliadau gwahanol iawn hefyd, gyda mwy o bwerau, mwy o ysgogiadau a disgwyliadau uwch o ran cyflawniad. Pe byddai rhywun wedi dweud wrthyf i ym 1999 y byddwn yn gadael swydd Prif Weinidog—wel, byddai hynny wedi fy synnu i, ond yn gadael swydd Prif Weinidog Cymru mewn Senedd sydd â phwerau amrywio trethi ac yn deddfu, byddwn wedi fy synnu ac yn falch iawn o'r herwydd.

Mae gennym yr arfau hynny. Rydym wedi cyflawni llawer iawn, hyd yn oed yn yr amseroedd anodd iawn hyn. Mae datganoli wedi ymsefydlu, nid yn unig yn y gyfraith, nid yn unig mewn ffaith, ond bellach yng nghalonnau pobl Cymru, a'r holl amheuon wedi eu chwalu.

Ond, os wyf i wedi cyflawni unrhyw beth yn ystod y cyfnod hwn, mae hynny wedi digwydd gyda chymorth gan lawer, lawer un arall. Rwyf wedi dysgu mai dim ond ychydig iawn y byddwch chi'n ei gyflawni ar eich pen eich hun yn eich bywyd. Gall ein Senedd ni fod yn fwy pwerus, ond mae'n dal yn ifanc ac, yn fy marn i o leiaf, mae'n rhy fach ei maint. Ac mae hynny'n golygu fod yna bwysau enfawr ar bawb yn y Siambr hon i rymuso Llywodraeth. Y ddyletswydd ddemocrataidd hanfodol o graffu priodol, sef yr orchwyl yr ydych chi i gyd wedi ymroi iddi'n ddifrifol iawn—yn rhy ddifrifol weithiau at fy nant i—. Ond serch hynny, dyna'r hyn yr wyf i yma i'w wneud. Ond rwy'n rhoi teyrnged i bawb yn y Siambr am yr hyn yr ydych yn ei wneud i'n herio ni i wneud yn well.

I'd like, if I may, to just mention some people. First of all, my family: Lisa, my wife, who is here today, and I've been married to her for 24 years; Caron, my father, who is also here today and was here nine years ago; my mother was alive at that point, but died six days after I became First Minister, and she is somebody, of course, who is very much in my thoughts today; and my two children, Seren and Ruairi, who have had to live with a father who was always in Government and the embarrassment that that brings. So, my thanks to them as well.

Fe hoffwn i, os caf i, grybwyll rai pobl. Yn gyntaf oll, fy nheulu: fy ngwraig Lisa, sydd yma heddiw, ac rwyf wedi bod yn briod â hi ers 24 mlynedd; Caron, fy nhad, sydd yma heddiw hefyd ac roedd ef yma naw mlynedd yn ôl; roedd fy mam yn fyw yr adeg honno, ond bu farw chwe diwrnod ar ôl imi ddod yn Brif Weinidog, ac mae hi yn un, wrth gwrs, sydd ar fy meddwl heddiw; a'm dau blentyn, Seren a Ruairi, sydd wedi gorfod byw gyda thad a oedd bob amser yn y Llywodraeth a'r embaras a ddaw gyda hynny. Felly, mae fy niolch iddyn nhw hefyd.

Diolch yn fawr, blant, a diolch yn fawr, Lisa a dad.

Thank you to the children and to Lisa and dad.

Could I thank the Permanent Secretaries who have served in my time—two Morgans and a Jones—and the civil service? Because, politicians, of course, come up with policies and ideas and, sometimes, it is for civil servants to put those into practice. It's not always the easiest thing in the world, and I thank them for the work that they have done. I thank the Labour group and the Welsh Labour Party for the support they've given me over the past nine yeas, and I look forward, of course, to making sure that support is available to my successor as well, and that goes without saying, of course. To you, Llywydd, of course, it's not always easy to control this Chamber, sometimes tempers are a little frayed—I think Adam and I are probably guilty of that, and we saw it last night on the documentary—[Interruption.] The Amman Valley, well, the upper Amman Valley—we could discuss which end of the Amman Valley is best. And, of course, all Assembly Members, because, as I said, scrutiny is a hugely important part of Government. If there's no scrutiny, then Government becomes sloppy, Government becomes ineffective, and that's why the scrutiny of all in this Chamber is important to hone Government and to make sure that Government understands what needs to be done in order to make legislation or policy effective.

It's been a challenging time—the double whammy of reduced budgets and the impact of benefit cuts on Wales, and then, of course, the small matter of Brexit. Whilst it would've been irresponsible for any leader to have ignored these issues, I've always talked to my Cabinet about the importance of delivery, regardless of these dominant issues, and what is it? Well, it remains the same: people want good schools, a good job and a good NHS, free at the point of use; they want a better tomorrow for their children and their grandchildren. And so, there are 118 brand new schools in Wales and a further 41 under construction, and the children in those schools are getting more and more top grades. In the future, they're going to learn more and more, not just traditional subjects, but how to be good citizens. Our education system is not fractured by destructive competition. Our schools and our teachers are working together in the interests of the whole country.

And there are tens of thousands more people in work today, including, of course, in Port Talbot, Trostre, Llanwern and Shotton; tens of thousands of young people are pursuing life-changing apprenticeships; we have record inward investment; 18,000 young people have been given opportunities through our Jobs Growth Wales programme; there are 20,000 fewer young people not in education or training. More people are surviving cancer than ever before; delayed transfers of care are at a record low; we've improved survival rates because of our new ambulance response model; and these are more than soundbites, they are fundamental truths about how life is changing for people in Wales. Because, what does a new school mean? It's not just a political promise kept; it's a child's future improved. Whether it's in Rhyl, Aberdare or Cardiff East, 11-year-olds are walking into bright, new schools with third generation pitches outside and the latest technology at their fingertips inside. 

Extra investment in our NHS doesn't mean more doctors and nurses on its own, it also means that 700 people have been able to access HIV prevention medication in our country. Not one of the people who have accessed pre-exposure prophylaxis in Wales have gone on to contract HIV. And one of the remarkable changes, since I was a teenager and in university, has been the conquest of AIDS. The shadow of it was frightening back in the 1980s. Nobody ever thought at that point there would ever be a way, not just to remove AIDS, but to control it. And, over the years, we've seen a huge change in that, and that, for me, has been an incredible testimony to the medical research that has been carried out.

We've set examples for the world to follow: we introduced deemed consent for organ donation; we abolished child burial fees; we're world leaders in recycling; we've legislated to protect tenants and prevent homelessness; ended the right to buy in Wales; we've reformed the social care system in Wales; and we've redefined the language. The language, at one time, many of us will remember, was a political football; it isn't any more. Now, we have a language that everybody knows is a source of national pride, whether they speak Welsh or not. And we've committed, of course, to make Wales the safest place in Europe for women. We're not there yet, there's some way to go, but that is the aim of not just the Government now, but the Government in the future. 

When we were provoked as a nation, we held firm. Those attacks on our NHS in Wales, a line between life and death, we responded with dignity, and we backed our hardworking doctors and nurses, not just with extra money, but with something of even greater value, and that's respect. Making policy for Wales, not for London's media.

Our growing confidence and self-belief as a Government, as a country, has come even in the face of a decade of austerity. But, of course, none of these policies and achievements exist in isolation from each other. They all to my mind add up to something that I always want for Wales, and they are fairness and hope, because they have been my watchwords in Government, just as they were my parents' watchwords at home. And those are the words, I believe, that are very close to the heart of the person I'll be voting for as the next First Minister of Wales. It is Mark, to make that clear. [Laughter.] It has been a great pleasure to work alongside you, Mark, and all my Cabinet colleagues, past and present, who have given me such fantastic support for so many years. Mark is someone who can effortlessly match both principles and pragmatism, and I have no doubt that he will make a superb First Minister of Wales. 

I've been told that Geraint Thomas has done the ultimate Welsh mic drop after winning the Tour de France, so I won't attempt to finish it in quite the same way, not that I suppose that I can anyway. [Laughter.] Instead, I'd just like to say thank you to everyone here, but most importantly to the people of Wales I've had the honour to serve. Every school or hospital, every business I've seen, on the Eisteddfod maes, or the Royal Welsh showground, out shopping with the family, or the rugby, wherever it may be, I've been met with kindness and with courtesy, and I cannot thank you enough. 

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifenyddion Parhaol sydd wedi gwasanaethu yn ystod fy amser i—dau Forgan ac un Jones—ac i'r gwasanaeth sifil? Oherwydd, wrth gwrs, gwleidyddion sy'n dyfeisio polisïau a syniadau ac, weithiau, gweision sifil sydd yn gorfod rhoi'r rheini ar waith. Nid y peth hawsaf yn y byd mo hyn bob amser, ac rwy'n diolch iddyn nhw am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud. Rwy'n diolch i'r grwp Llafur a Phlaid Lafur Cymru am y cymorth y maen nhw wedi ei roi i mi dros y naw mlynedd diwethaf, ac rwy'n edrych ymlaen, wrth gwrs, at wneud yn siŵr bod cymorth ar gael i'm holynydd hefyd, ac afraid dweud hynny, wrth gwrs. I chi, Llywydd, wrth gwrs, nid yw bob amser yn hawdd rheoli'r Siambr hon, mae tipyn o golli tymer weithiau—credaf fod Adam a minnau'n euog o hynny, yn fwy na thebyg, a gwelsom ni hynny neithiwr yn y rhaglen ddogfen—[Torri ar draws.] Cwm Aman, wel, pen uchaf Cwm Aman—fe allem ni drafod pa ben o Gwm Aman sydd orau. Ac, wrth gwrs, holl Aelodau'r Cynulliad, oherwydd, fel y dywedais i, mae craffu yn rhan hynod bwysig o Lywodraeth. Pe na fyddai unrhyw waith craffu, yna i'r gwellt yr âi'r Llywodraeth a mynd yn aneffeithiol. Dyna pam mae craffu ar bob un ohonom ni yn y Siambr hon yn bwysig i roi min ar Lywodraeth a gwneud yn siŵr bod Llywodraeth yn deall beth sydd angen ei wneud er mwyn gwneud deddfwriaeth neu bolisi yn effeithiol. 

Mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd—ergyd ddwbl cyllidebau llai ac effaith y toriadau i fudd-daliadau ar Gymru, ac yna, wrth gwrs, fater bychan Brexit. Er y byddai wedi bod yn anghyfrifol i unrhyw arweinydd anwybyddu'r materion hyn, rwyf i bob amser wedi siarad â'm Cabinet am bwysigrwydd cyflawni, er gwaethaf y materion amlwg hyn, a beth yw hwnnw? Wel, mae'n aros yr un peth: mae pobl yn awyddus i weld ysgolion da, swyddi da a GIG da, i'w ddefnyddio yn rhad ac am ddim; maen nhw'n awyddus i weld yfory gwell ar gyfer eu plant a'u hwyrion a'u hwyresau. Felly, mae 118 o ysgolion newydd sbon yng Nghymru a 41 arall yn cael eu hadeiladu ac mae'r plant yn yr ysgolion hynny'n ennill mwy o'r graddau uchel. Yn y dyfodol, byddan nhw'n dysgu mwy eto, nid pynciau traddodiadol yn unig, ond sut i fod yn ddinasyddion da. Nid yw ein system addysg yn doredig oherwydd cystadleuaeth ddinistriol. Mae ein hysgolion a'n hathrawon yn gweithio gyda'i gilydd er budd y wlad i gyd.

Ac mae degau o filoedd o bobl yn fwy mewn gwaith heddiw, gan gynnwys, wrth gwrs, ym Mhort Talbot, Trostre, Llanwern a Shotton; mae degau o filoedd o bobl ifanc yn ymgymryd â phrentisiaethau sy'n newid bywyd; mae gennym ni'r mewnfuddsoddi mwyaf erioed; rhoddwyd cyfleoedd i 18,000 o bobl ifanc drwy ein rhaglen Twf Swyddi Cymru; mae 20,000 yn llai o bobl ifanc nad ydyn nhw mewn addysg na hyfforddiant. Mae mwy o bobl yn goroesi canser nag erioed o'r blaen; mae oedi wrth drosglwyddo gofal ar ei lefel isaf erioed; rydym wedi gwella cyfraddau goroesi oherwydd ein model ymateb ambiwlans newydd; ac mae'r rhain yn fwy na geiriau slic, maen nhw'n wirioneddau sylfaenol ynglŷn â'r modd y mae bywyd yn newid i bobl yng Nghymru. Oherwydd, beth mae ysgol newydd yn ei olygu? Nid cadw at ryw addewid wleidyddol yw hyn; mae'n golygu dyfodol gwell i blentyn. Boed hynny yn y Rhyl, Aberdâr neu yn nwyrain Caerdydd, mae plant 11 mlwydd oed yn cerdded i mewn i ysgolion newydd, llachar gyda chaeau chwarae'r drydedd genhedlaeth y tu allan a'r dechnoleg ddiweddaraf ar flaenau eu bysedd y tu mewn.

Nid yw buddsoddiad ychwanegol yn ein GIG yn golygu mwy o feddygon a nyrsys a dyna i gyd, mae hefyd yn golygu bod 700 o bobl wedi gallu cael gafael ar feddyginiaeth i atal HIV yn ein gwlad. Nid oes unrhyw un o'r bobl yng Nghymru sydd wedi cael proffylacsis cyn-gysylltiad wedi mynd ymlaen i gael HIV. Ac un o'r newidiadau rhyfeddol, ers i mi fod yn fy arddegau, ac yn y brifysgol, oedd trechu AIDS. Roedd cysgod y clefyd hwnnw'n frawychus yn ôl yn yr 1980au. Ni fyddai neb yn y cyfnod hwnnw erioed wedi credu y byddai ffordd, nid yn unig o ddileu AIDS, ond ei reoli. A thros y blynyddoedd, rydym wedi gweld newid mawr yn hynny o beth, ac mae hynny, i mi, wedi bod yn brawf anhygoel o'r ymchwil feddygol a gyflawnwyd.

Rydym wedi bod yn esiampl i'w hefelychu drwy'r byd: cyflwyno cydsyniad tybiedig ar gyfer rhoi organau; diddymu ffioedd i gladdu plant; arwain y byd o ran ailgylchu; deddfu i amddiffyn tenantiaid ac atal digartrefedd; diddymu'r hawl i brynu yng Nghymru; ac rydym wedi diwygio'r system gofal cymdeithasol yng Nghymru; ac rydym wedi ailddiffinio'r iaith. Bu'r iaith, ar yn adeg, a bydd llawer ohonom yn cofio hynny, yn gocyn hitio gwleidyddol; nid felly nawr. Bellach mae iaith y mae pawb yn gwybod ei bod yn destun balchder cenedlaethol, p'un a ydyn nhw'n siarad Cymraeg neu beidio. Ac rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, i wneud Cymru y lle mwyaf diogel yn Ewrop ar gyfer menywod. Ni chyflawnwyd hynny eto, mae tipyn i'w wneud o hyd, a dyna nod y Llywodraeth nid yn unig ar hyn o bryd, ond nod y Llywodraeth yn y dyfodol.

Pan gawsom ein cythruddo fel cenedl, fe wnaethom sefyll yn gadarn. Yr ymosodiadau hynny ar ein GIG yng Nghymru, y llinell rhwng bywyd a marwolaeth, fe wnaethom ymateb gydag urddas, a chefnogi ein meddygon a'n nyrsys diwyd, nid yn unig gydag arian ychwanegol, ond gyda rhywbeth mwy gwerthfawr, a pharch yw hwnnw. Llunio polisi ar gyfer Cymru, nid ar gyfer y cyfryngau yn Llundain.

Mae ein hyder a'n hunan-gred fel Llywodraeth, fel gwlad, wedi datblygu hyd yn oed wrth wynebu degawd o gyni. Ond, wrth gwrs, nid oes unrhyw un o'r polisïau a'r cyflawniadau hyn yn bodoli ar wahân. Maen nhw i gyd gyda'i gilydd, yn fy nhŷb i, yn ategu'r hyn yr wyf bob amser yn ei ddeisyfu i Gymru, a hynny yw tegwch a gobaith. Yn union fel yr oedden nhw'n eiriau pwysig yng ngolwg fy rhieni i gartref, dyna oedd fy ngeiriau pwysig innau yn y Llywodraeth. A dyna fydd y geiriau, rwy'n credu, a fydd yn agos at galon yr unigolyn y byddaf yn pleidleisio drosto i fod yn Brif Weinidog nesaf Cymru. Mark yw hwnnw, i wneud hynny'n glir. [Chwerthin.] Pleser mawr i mi fu gweithio ochr yn ochr â chi, Mark, a holl Aelodau eraill y Cabinet, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi rhoi imi'r fath gefnogaeth ardderchog am gynifer o flynyddoedd. Mae Mark yn rhywun a all gydweddu egwyddorion a phragmatiaeth yn ddidrafferth, ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd yn gwneud Prif Weinidog rhagorol i Gymru.

Fe'm hysbyswyd mai Geraint Thomas yw pencampwr Cymru o ran gollwng y microffon ar ôl iddo ennill y Tour de France, felly ni fyddaf i'n ceisio gorffen yn yr un ffordd, ac mae'n debyg na fyddai'n bosibl i mi beth bynnag. [Chwerthin.] Yn hytrach, hoffwn i ddiolch i bawb sydd yma, ond yn bwysicach i bobl Cymru, y cefais y fraint o'u gwasanaethu nhw. Pob ysgol neu ysbyty, pob busnes a welais, ar faes yr Eisteddfod, neu ar faes Sioe Frenhinol Cymru, wrth siopa allan gyda'r teulu, neu'n gwylio'r rygbi, ble bynnag y bûm, deuthum wyneb yn wyneb â charedigrwydd a chwrteisi, ac ni allaf byth ddiolch digon i chi.

Mae wedi bod yn anrhydedd.

It's been an honour.

It's been an honour. Diolch yn fawr. Thank you. [Applause.]

Mae wedi bod yn anrhydedd. Diolch yn fawr. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

14:30

I ymateb i'r datganiad, felly, Paul Davies. 

To reply to the statement, therefore, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. First Minister, as you've said, you have led your party and your country for nine years, and as has already been said in this Chamber earlier today, you have been a member of the Welsh Government's Cabinet for over 18 years—almost as long as your former Government colleague, the Member for the Vale of Glamorgan. Of course, during that time, you have held many of the major portfolios—education, environment, agriculture and Counsel General—as well as the highest public office in Wales. Very few people earn the privilege to lead their country, and let alone for the best part of a decade.

Legacy is important in politics, and it is true to say that many people will remember your time as First Minister for different things and different reasons. The decisions we make as politicians, particularly when we hold high office, can have significant consequences for our nation and for individual people. They can affect people for good and for ill. Sometimes we cannot conceive of the consequences that our decisions will have, but they will have their effect nevertheless. Some decisions we will wish we had made sooner, some we regret, but all are part of our story and the legacy we leave behind.

Personally, having been an Assembly Member since 2007, I have always found you approachable and straightforward, particularly when I have raised issues of concern. Being an elected representative does place additional responsibilities on us, and that's okay, because we go into politics with open eyes. But it places additional responsibilities on our families as well, and that can sometimes be very difficult. We sometimes ask a lot of our families and our loved ones. As First Minister, I appreciate the additional scrutiny and pressure on your family, and I am sure that their private feelings of relief at your decision to stand down are matched by admiration and pride for the work you've done in the last nine years. 

While we have had many political differences and expressed strongly held views on Welsh Government policies and decisions, I have always had the utmost respect for you as the holder of the office of First Minister, and the way in which you have conducted your role. We have clashed on several occasions in this Chamber, especially in recent weeks, but whatever our political differences, as people, I am confident that there is more that unites us than what divides us. And, yes, there are times when we have worked together in the national interest. All parties in this Chamber campaigned together in the 2011 referendum on law-making powers, but we've shared some common ground on policy too: food hygiene ratings, public health, free childcare and carrier bag levies to name a few. And I know that in recent weeks you have visited a number of projects delivered during your time in office, and, not least, a number of new school buildings built through local authorities and the Welsh Government's twenty-first century schools programme.

While it's fair to say that you took over from a real giant of Welsh politics, your successor too has some big shoes to fill. I genuinely believe that all of us in this Chamber, while our journey here came through different routes, from different parts of Wales, are united by a commitment to public service. We all want the best for our country. We want a healthier, more prosperous, more environmentally friendly and fairer Wales, and through robust debate in this Chamber we all vote in the best interests of the people we represent, and I know that you share that desire, First Minister. And, on behalf of the Welsh Conservative group and the Welsh Conservative Party, I'd like to thank you for the immense contribution you have made during your tenure as First Minister, and the contribution you have made in 18 years in Government to our National Assembly and to Wales. 

As the Assembly Member for Bridgend, I know you will continue to play an active role in Welsh politics and in this place, and beyond that as well, and I know that public service is in your veins. So, I'm sure there is a future for you working for the people of Wales in public life. Thank you for your commitment to public service, Carwyn. Congratulations on your achievements in office and may I wish you and your family every success in the future. [Applause.] 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fel y dywedwyd gennych, rydych wedi arwain eich plaid a'ch gwlad am naw mlynedd, ac fel y dywedwyd eisoes yn y Siambr hon yn gynharach heddiw, rydych wedi bod yn aelod o Gabinet Llywodraeth Cymru ers dros 18 mlynedd—bron cyn hired â'ch cyn gyd-Aelod yn y Llywodraeth, yr Aelod dros Fro Morgannwg. Wrth gwrs, yn ystod y cyfnod hwnnw, rydych wedi bod â llawer o bortffolios mawr—addysg, yr amgylchedd, amaethyddiaeth a Chwnsler Cyffredinol—yn ogystal â'r swydd gyhoeddus uchaf yng Nghymru. Ychydig iawn o bobl sy'n ennill y fraint o arwain eu gwlad, heb sôn am wneud hynny am gyfnod o ddegawd bron iawn.

Mae etifeddiaeth yn bwysig mewn gwleidyddiaeth, ac mae'n wir dweud y bydd llawer o bobl yn cofio eich amser yn Brif Weinidog am wahanol bethau ac am wahanol resymau. Gall y penderfyniadau a wnawn ni'r gwleidyddion, yn enwedig pan fyddwn mewn swydd uchel, gael effaith sylweddol ar ein cenedl ac ar bobl unigol. Gallan nhw effeithio ar bobl er gwell ac er gwaeth. Ambell waith ni fyddwn yn gallu ystyried y canlyniadau y bydd ein penderfyniadau yn eu cael, ond fe fyddan nhw'n cael eu heffaith, serch hynny. Byddwn yn dymuno ein bod wedi gwneud rhai penderfyniadau ynghynt, a byddwn yn edifar am rai eraill, ond maen nhw i gyd yn rhan o'n stori a'r etifeddiaeth a fydd yn waddol ar ein holau.

Yn bersonol, yn Aelod o'r Cynulliad ers 2007, rwyf wedi eich cael chi'n hawdd troi atoch ac yn ddidwyll, yn arbennig pan wyf wedi codi materion a oedd yn peri pryder. Mae bod yn gynrychiolydd etholedig yn rhoi cyfrifoldebau ychwanegol arnom, ac mae hynny'n burion, gan ein bod yn mynd i mewn i fyd gwleidyddiaeth gyda'n llygaid yn agored. Ond mae'n rhoi cyfrifoldebau ychwanegol ar ein teuluoedd hefyd, a gall hynny fod yn anodd iawn weithiau. Rydym yn gofyn llawer gan ein teuluoedd a'n hanwyliaid o bryd i'w gilydd. Yn Brif Weinidog, rwy'n deall y craffu ychwanegol a'r pwysau a fu ar eich teulu, ac rwy'n siŵr bod eu teimladau preifat o ryddhad yn sgil eich penderfyniad i ymddiswyddo yn hafal i'r edmygedd a'r balchder am y gwaith yr ydych wedi ei wneud yn ystod y naw mlynedd diwethaf.

Er ein bod ni wedi tynnu'n groes yn wleidyddol lawer tro ac wedi mynegi barn bendant ar benderfyniadau a pholisïau Llywodraeth Cymru, rwyf wedi bod â'r parch mwyaf atoch chi fel deiliad swydd y Prif Weinidog, a'r modd yr ydych wedi ymgymryd â'ch gwaith. Rydym wedi gwrthdaro sawl tro yn y Siambr hon, yn arbennig yn ystod yr wythnosau diwethaf. Ond beth bynnag fo'n gwahaniaethau gwleidyddol, fel pobl, rwy'n hyderus bod yna fwy sy'n ein huno ni nac yn ein gwahanu ni. Ac yn wir, bu adegau pryd y bu i ni gydweithio er mwyn y genedl. Bu pob plaid yn y Siambr hon yn ymgyrchu gyda'i gilydd yn refferendwm 2011 ar bwerau deddfu, ond rydym wedi rhannu rhywfaint o dir cyffredin ar bolisi hefyd: sgoriau hylendid bwyd, iechyd y cyhoedd, gofal plant rhad ac am ddim ac ardollau am fagiau siopa i enwi ond ychydig. Ac rwy'n gwybod eich bod yn yr wythnosau diwethaf wedi ymweld â nifer o brosiectau a gwblhawyd yn ystod eich amser yn eich swydd a hefyd nifer o adeiladau ysgol newydd drwy gyfrwng awdurdodau lleol a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru.

Er ei bod yn deg dweud ichi gymryd yr awenau oddi wrth un o gewri gwirioneddol gwleidyddiaeth Cymru, bydd gan eich olynydd chi esgidiau mawr i'w llenwi hefyd. Rwyf i'n wir o'r farn bod pob un ohonom ni yn y Siambr hon, er ein bod wedi teithio yma ar hyd llwybrau amrywiol, o wahanol rannau o Gymru, rydym ni wedi ein huno gan ymrwymiad at wasanaeth cyhoeddus. Rydym i gyd yn awyddus i gael y gorau i'n gwlad. Rydym yn awyddus i weld Cymru iachach, fwy ffyniannus, fwy amgylcheddol gyfeillgar a thecach, a thrwy ddadl frwd yn y Siambr hon rydym i gyd yn pleidleisio er lles y bobl yr ydym yn eu cynrychioli, a gwn eich bod chi'n rhannu'r dyhead hwnnw, Prif Weinidog. Ac, ar ran grŵp Ceidwadwyr Cymru a Phlaid Geidwadol Cymru, hoffwn ddiolch i chi am eich cyfraniad aruthrol yn ystod eich cyfnod fel Prif Weinidog, a'r cyfraniad a wnaethoch yn ystod 18 mlynedd yn Llywodraeth ein Cynulliad Cenedlaethol ac ar gyfer Cymru.

Yn Aelod Cynulliad dros Ben-y-bont ar Ogwr, gwn y byddwch yn parhau i fod â rhan weithredol yng ngwleidyddiaeth Cymru yn y lle hwn a thu hwnt hefyd, a gwn fod gwasanaeth cyhoeddus yn eich gwythiennau. Felly, rwy'n siŵr bod dyfodol i chi wrth weithio ar gyfer pobl Cymru mewn bywyd cyhoeddus. Diolch i chi am eich ymrwymiad i wasanaeth cyhoeddus, Carwyn. Llongyfarchiadau ar eich cyflawniadau yn eich swydd a hoffwn ddymuno pob llwyddiant yn y dyfodol i chi a'ch teulu. [Cymeradwyaeth.]

14:35

Brif Weinidog, rwy'n siŵr taw chi fyddai'r cyntaf i gytuno nad ydym ni bob amser wedi gweld llygad yn llygad dros y blynyddoedd. Ond, eto i gyd, nid oes gen i ddim amheuaeth bod buddiannau ein gwlad wedi bod yn flaenllaw yn eich meddyliau chi drwy gydol eich oes fel Prif Weinidog. Pan gymeroch chi'r awenau, chi oedd dim ond yr ail Brif Weinidog yn ein hanes, ac mi fydd yr anrhydedd arbennig honno o eiddo i chi am byth, wrth gwrs.

Un o'ch prif orchwylion mewn sawl ffordd oedd adeiladu ar lwyddiant eich rhagflaenydd, a'r sawl y gwnaethoch chi ei alw'n gynharach yn fentor, sef Rhodri Morgan—un a fu'n allweddol wrth ennyn cefnogaeth y bobl i'n hegin Gynulliad Cenedlaethol, sefydliad newydd a oedd, wrth gwrs, ar seiliau simsan iawn yn y dyddiau cynnar hynny. Fe gymeroch chi'r cyfrifoldeb hwnnw o ddifrif, gan gydweithio yn y glymblaid roedd fy mhlaid i yn rhan ohoni ar y pryd. Fe wnaethoch chi fwrw ymlaen â chynnal y refferendwm yr oeddem ni wedi cytuno rhwng y ddwy blaid i roi ar waith gan sicrhau bod gan y Senedd hon heddiw y pwerau sy'n caniatáu i ni ddeddfu dros Gymru a'i phobl heddiw ac i'r dyfodol. Roedd honno'n gamp fawr, Carwyn, ac rwy'n awyddus i roi hynny ar y cofnod heddiw. Drwy gydweithio rhwng ein dwy blaid ni, cafwyd refferendwm llwyddiannus yn 2011 a oedd yn garreg filltir hanesyddol o bwys. Rydym yn defnyddio'r geiriau hynny'n aml iawn fel gwleidyddion, ond roedd hwn yn hanesyddol o ran twf a datblygiad sefydliadau cenedlaethol ein gwlad. 

Rwy'n credu y bydd y ffordd huawdl rydych chi wedi amlinellu eich gweledigaeth chi o'r math o fframwaith cyfansoddiadol y mae'n rhaid i Gymru ei gael er mwyn iddi fod yn wlad mwy llwyddiannus yn cael ei gweld fel eich cyfraniad pwysicaf. Yn ogystal â datblygu pwerau deddfu'r Senedd, gwelwyd dechrau ar y gwaith o weithredu cyfrifoldebau dros amrywio trethi hefyd yn ystod eich cyfnod wrth y llyw. Bydd y pwerau hyn yn angenrheidiol er mwyn inni gael polisi economaidd mwy cyflawn at y dyfodol. Rydych chi hefyd wedi dadlau'r achos yn gryf dros awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru a sefydlu'r comisiwn ar gyfiawnder a fydd yn siŵr o fwrw'r agenda hwnnw yn ei flaen. Yn wir, rwy'n hyderus y bydd arweinwyr Cymru annibynnol yn y dyfodol yn ddiolchgar i chi am eich cyfraniad yn hyn o beth.

Y tu hwnt i hynny, rydych chi wedi gwneud nifer o gyfraniadau yn fwy cyffredinol ar lefel y Deyrnas Unedig, gan alw am ragor o gydweithio rhwng y llywodraethau datganoledig a Llywodraeth Prydain. Rŷch chi wedi galw am strwythur ffederal ar gyfer y Deyrnas Unedig, gyda'r gwledydd datganoledig yn cael eu cynrychioli mewn ail siambr wedi'i diwygio. Mae hyn, wrth gwrs, wedi agor y drws ar y camau nesaf yn esblygiad y berthynas rhwng gwledydd yr ynysoedd hyn, sydd yn anochel o ddigwydd dros y ddegawd nesaf. Mae'n siŵr y bydd gennych chi gyfraniad pellach i'w wneud i'r drafodaeth honno.

First Minister, I'm sure you'd be the first to agree that we haven't always seen eye to eye over the years. But, I have no doubt that at every point during the period that you have held high office you've had the interests of our country foremost in your thoughts. When you took the reins, you were just the second First Minister in our history, and that particular honour will be yours forever, of course.

One of your main tasks in many ways was to build on the success of your predecessor, and someone you described earlier as your mentor, Rhodri Morgan—one who was crucial in gaining popular support for our National Assembly, a new institution that was on very unstable foundations during those early days. You took that responsibility seriously, working in the coalition with my party at that time. You proceeded with the referendum that we as two parties had agreed to institute, ensuring that this Senedd today has the powers that enable us to legislate for Wales and its people, today and for the future. That was quite an achievement, Carwyn, and I'm eager to put that on record today. Through collaboration between our two parties, there was a successful referendum in 2011, which was a historic milestone. We use those words very often as politicians, but this was historic in terms of the growth and development of our country’s national institutions.

I think your articulation of your vision of the kind of constitutional framework that Wales must have in order to become a more successful country can be seen as your most important contribution. As well as developing the Senedd's law-making powers, we saw the beginnings of the introduction of tax-varying responsibilities during your tenure. These powers will be crucial for us to have a more rounded economic policy for the future. You’ve also argued the case strongly for a distinctive legal jurisdiction for Wales and set in train the commission on justice, which I'm sure will take that agenda forward. Indeed, I am confident that leaders of an independent Wales in the future will be grateful to you for your contribution in that regard.

Beyond that, you've made a number of interventions more generally on a UK-wide level, calling for more co-operation between the devolved administrations and the UK Government. You've called for a federal structure for the United Kingdom, with the devolved nations represented in a reformed second chamber. This has of course opened the door to the next stages in the evolution of the relationship between the countries of these islands, which I'm sure will inevitably happen over the next decade. I'm sure that you will have a further contribution to make to that discussion.

During this time, closer to home, of course, at the dispatch box in this Chamber, as you've already alluded to, you've generally sustained—our Amman valley passion notwithstanding—a quiet dignity, if I may say, in your dealings with colleagues. You have overseen a very wide brief with masterly composure. I, for one, have found you a tough opponent to disrupt. Shall we just say it's hard to ruffle your feathers, Carwyn? 

Those outside the immediate cut and thrust of political life will find it hard to understand the stresses and strains that inevitably affect us all, and not least the families on which we all depend. So, as well as paying tribute to you personally, I think it is fitting that we should also acknowledge the support you have received from your wife Lisa, your children, Seren and Ruairi, and from your father, Caron.

Carwyn, through all your period in office, you have demonstrated an admirable resilience, a quality I am sure will be necessary for your successor, whoever that turns out to be. [Laughter.]

Yn ystod yr amser hwn, yn nes adref, wrth gwrs, yn sefyll wrth y blwch dogfennau yn y Siambr hon, fel yr ydych wedi cyfeirio ato eisoes, rydych chi ar y cyfan—er gwaethaf ein hangerdd dros gwm Aman—wedi cynnal urddas tawel, os caf i ddweud, wrth ymwneud â'ch cydweithwyr. Rydych wedi goruchwylio briff eang iawn â hunanfeddiant meistrolgar. Rwyf i, yn un, wedi eich cael yn wrthwynebydd sy'n anodd eich tynnu'n ddarnau. A gawn ni ddweud, yn syml, ei bod yn anodd eich taflu oddi ar eich echel, Carwyn?

Bydd rhai y tu allan i ymrafaelion y bywyd gwleidyddol yn ei chael yn anodd deall y straen a'r pwysau sy'n effeithio arnom ni i gyd yn anochel, ac nid yn lleiaf ar ein teuluoedd, yr ydym i gyd yn dibynnu arnyn nhw. Felly, yn ogystal â rhoi teyrnged bersonol i chi, rwy'n credu ei bod yn briodol inni gydnabod hefyd y cymorth a gawsoch gan eich gwraig Lisa, a'ch plant, Seren a Ruairi, a chan eich tad, Caron.

Carwyn, drwy holl gyfnod eich swydd, rydych chi wedi amlygu gwytnwch clodwiw, sy'n rhinwedd yr wyf yn siŵr y bydd ei hangen ar eich olynydd, pwy bynnag fydd hwnnw. [Chwerthin.]

A gaf i ddymuno yn ddiffuant pob dymuniad da i chi a'ch teulu at y dyfodol, a diolch o waelod calon ar ran pobl Cymru am eich blynyddoedd o wasanaeth? [Cymeradwyaeth.]

May I wish you sincerely all the best for you and your family for the future, and thank you from the bottom of my heart, on behalf of the people of Wales, for your years of service? [Applause.]

14:40

Thank you for your statement, First Minister, and thank you for your kind attention to the questions I and the UKIP group have asked you over the past two and a half years. We have occasionally had our disagreements, but I feel that these were political differences of opinion, and certainly, for my part, I never felt there was any personal acrimony there. I have enjoyed our encounters. Of course we will still see you in the Chamber, but it will be slightly strange not to see you in the seat that you've been occupying for all of my time here. I would say that I haven't always agreed with your answers, but on the whole you have demonstrated a good mastery of your very wide portfolio as the Welsh First Minister, as Adam Price alluded to just now. You've also shown a great deal of stamina in remaining in office for so long. I believe that you and Jane Hutt are among the longest serving Ministers in UK political history.

There have been remarks in the past about your resemblance to the tv weatherman Derek Brockway, and there was that Comic Relief performance of a few years ago when the two of you swapped places. Personally, I couldn't quite see that resemblance. Increasingly, I am finding I get you confused with the Welsh rugby coach, Warren Gatland. [Laughter.] Is it true that the two of you have never been seen in the same room together? Anyway, while you reflect on that, I wish you well, First Minister, in your future career, on behalf of both myself and the UKIP group. Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Prif Weinidog, a diolch i chi am eich sylw caredig i'r cwestiynau yr wyf i a grŵp UKIP wedi eu gofyn i chi dros y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf. Rydym wedi anghytuno o bryd i'w gilydd, ond rwy'n teimlo mai gwahaniaethau barn wleidyddol oedd y rhain, ac yn sicr, o'm rhan i fy hun, ni theimlais unrhyw ddrwgdeimlad personol yno. Rwyf wedi mwynhau ein brwydrau. Wrth gwrs byddwn yn dal i'ch gweld yn y Siambr, ond bydd braidd yn rhyfedd inni beidio eich gweld yn y sedd yr ydych wedi bod ynddi drwy gydol fy amser i yn y fan hon. Byddwn yn dweud nad wyf i wedi cytuno â'ch atebion bob amser, ond ar y cyfan yr ydych wedi dangos meistrolaeth dda o'ch portffolio eang iawn fel Prif Weinidog Cymru, fel y crybwyllodd Adam Price yn awr. Rydych chi wedi dangos cryn dipyn o wytnwch hefyd wrth aros yn y swydd cyhyd. Credaf eich bod chi a Jane Hutt ymhlith y Gweinidogion hiraf eich gwasanaeth yn hanes gwleidyddiaeth y Deyrnas Unedig.

Cafwyd sylwadau yn y gorffennol am eich tebygrwydd i Derek Brockway, dyn y tywydd ar y teledu, a chafwyd perfformiad ar gyfer Comic Relief ychydig flynyddoedd yn ôl pan fu'r ddau ohonoch yn cyfnewid safle. Yn bersonol, nid oeddwn yn gweld y tebygrwydd hwnnw. Yn gynyddol, rwy'n drysu rhyngoch chi a hyfforddwr rygbi Cymru, Warren Gatland. [Chwerthin.] A yw'n wir nad oes unrhyw un erioed wedi eich gweld chi ac yntau yn yr un ystafell gyda'ch gilydd? Beth bynnag, wrth i chi fyfyrio ar hynny, rwy'n dymuno'n dda i chi, Prif Weinidog, yn eich gyrfa i'r dyfodol, ar ran grŵp UKIP a minnau. Diolch i chi.

It's an honour to speak today on behalf of the Labour group, to pay tribute to the man who has led our party and our country for the past nine years. The challenges have at times been considerable. As I know you've previously said yourself, Carwyn, you took office in the wake of the global financial crash, constrained by the political commitment to austerity from Westminster, and the past few years have, of course, been dominated by Brexit. There have indeed been dark days, but throughout, Carwyn, you have provided principled and passionate leadership, a leadership that has stood up for Wales, that worked together to build a better Wales, and the achievements have been considerable—not least of these has been your success in leading Welsh Labour to two election wins.

Opinion polling consistently told us, Carwyn, that you were the most highly rated politician in Wales—an electoral asset to Welsh Labour. I personally experienced a little of this magic, and I fondly remember campaigning with you in Mountain Ash just before the 2016 election. The support that you provided to me as a first-time candidate was much appreciated, as, I hope, was the warm welcome that you received from local residents at the busy weekly market. A group of women we met at Abercynon library a little later on were similarly starstruck, but you found a way of engaging them and putting them at their ease—so much so that when I returned a few minutes later, they were happily giving you advice on how to dye your hair. [Laughter.] Then they moved on to complimenting you on your walking programmes and your cheerful evening broadcast, and the truth sank in. They did think that I had brought an equally popular weatherman for a visit.

But, regardless of that case of mistaken identity, your leadership in government has really made a difference in Wales. It’s made a difference to the additional people in work or with qualifications. It’s made a difference to the record numbers of NHS staff and the pay that they receive. It’s made a difference to the people accessing new treatments, not waiting so long for diagnostic tests or transfers of care, and simply surviving conditions like cancer.

As I mentioned during First Minister’s questions, I know that opportunities for children and young people have been important to you, and it’s clear that your Government has also made a difference here: targeted support for families who need it most; the most generous childcare offer in the UK; action to support students; retention of the EMA; improvements in examination results. Most visibly, Carwyn, as other speakers have commented, your commitment to the twenty-first century schools programme has ensured our children and young people are educated in modern facilities fit for purpose. Altogether, nearly £4 billion has been earmarked to this, and over 150 schools and colleges will have been built or refurbished by 2019. My constituency of Cynon valley has more than benefited from this. Over £100 million-worth of investment means that pupils of one brand-new secondary and seven brand-new primary schools are now taught in state-of-the-art facilities. And these improvements also extend to the further education sector. Another memory that I will treasure is accompanying you as you cut the sod for the new £22 million Aberdare Coleg y Cymoedd campus in snow and freezing hail. And while many other leaders might have made a very hasty exit in such awful conditions, you decided to climb on board the bus that had been brought in for the workers and deliver an impromptu speech there to them. I think that's a measure of the man.

Carwyn, you also made a difference through your role in helping to deliver a positive result in the 2011 campaign on law-making powers and in the way that your Government has used these powers since. Just as important have been the taxation powers this Assembly has been granted to deliver the first modern, made-in-Wales taxes.

I know your resignation here today will not mark the end of your contribution to public life in Wales. I also know that Lisa, Seren, Ruairi and Caron will cherish being able to spend more time with you.

As someone who has both studied and taught the history of Wales, I’m confident that your place in the history books of Wales will be a prominent one. So, diolch yn fawr, Carwyn, and all the very best for the future. [Applause.]

Anrhydedd i mi yw cael siarad heddiw ar ran y grŵp Llafur, i roi teyrnged i'r dyn sydd wedi arwain ein plaid a'n gwlad dros y naw mlynedd diwethaf. Mae'r heriau wedi bod yn sylweddol ar adegau. Fel y gwn eich bod wedi ei ddweud o'r blaen eich hun, Carwyn, daethoch i'ch swydd yn dilyn y chwalfa ariannol fyd-eang, wedi eich llesteirio gan ymrwymiad gwleidyddol yn San Steffan i gyni, ac wrth gwrs, mae'r ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod dan deyrnasiad Brexit. Bu dyddiau duon yn wir, ond drwy'r cyfan, Carwyn, rydych chi wedi arwain yn egwyddorol ac angerddol, ag arweinyddiaeth sydd wedi sefyll dros Gymru, sydd wedi cydweithio i lunio Cymru well, ac mae'r hyn a gyflawnwyd wedi bod yn sylweddol—nid y lleiaf o'r rhain fu eich llwyddiant yn arwain Llafur Cymru i ennill dau etholiad.

Roedd yr arolygon barn yn dweud wrthym yn gyson, Carwyn, mai chi oedd y gwleidydd uchaf ei barch yng Nghymru—yn ased etholiadol i Lafur Cymru. Cefais innau ychydig o brofiad o'r hud, a melys yw cofio ymgyrchu gyda chi yn Aberpennar ychydig cyn yr etholiad yn 2016. Roedd y cymorth a roesoch chi i mi fel ymgeisydd am y tro cyntaf yn dderbyniol dros ben, fel, rwy'n gobeithio, yr oedd y croeso cynnes a gawsoch chi gan drigolion lleol yn y farchnad wythnosol brysur. Yn yr un modd, roedd y grŵp o fenywod y gwnaethom gyfarfod â nhw yn llyfrgell Abercynon ychydig wedyn yn falch iawn o gyfarfod â seren enwog. Ond roedd gennych chi ffordd o ymgysylltu â nhw a gwneud iddyn nhw deimlo'n gartrefol—i'r fath raddau eu bod nhw, pan ddychwelais i ychydig funudau yn ddiweddarach, yn hapus i roi cyngor i chi ar sut i liwio'ch gwallt. [Chwerthin.] Yna, fe aethon nhw ymlaen i'ch canmol chi am y rhaglenni cerdded a'ch darllediadau hwyliog ar noson waith, ac yna fe gwympodd y geiniog. Roedden nhw'n credu fy mod i wedi dod â'r dyn tywydd poblogaidd am ymweliad â'r lle.

Ond, er gwaethaf yr achos hwnnw o gamadnabyddiaeth, mae eich arweinyddiaeth yn y llywodraeth wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yng Nghymru. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r bobl sydd nawr mewn gwaith neu â chymwysterau. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r niferoedd uchaf erioed yn staff y GIG a'u cyflogau. Mae wedi gwneud gwahaniaeth i'r bobl sy'n ceisio cael gafael ar driniaethau newydd, heb orfod aros mor hir am brofion diagnostig neu drosglwyddo gofal, ac yn goroesi cyflyrau fel canser.

Fel y soniais yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, rwy'n gwybod bod cyfleoedd ar gyfer plant a phobl ifanc wedi bod yn bwysig i chi, ac mae'n amlwg bod eich Llywodraeth chi wneud gwahaniaeth yn y fan hon hefyd: cymorth wedi'i dargedu i deuluoedd sydd ei angen fwyaf; y cynnig mwyaf hael o ofal plant yn y DU; camau i gefnogi myfyrwyr; cadw'r lwfans cynhaliaeth addysg; gwelliannau o ran canlyniadau arholiadau. Yn fwyaf amlwg, Carwyn, fel y soniodd siaradwyr eraill, mae eich ymrwymiad i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael eu haddysgu mewn cyfleusterau modern sy'n addas i'r diben. Mae bron £4 biliwn wedi ei glustnodi ar gyfer hyn, a bydd dros 150 o ysgolion a cholegau wedi eu hadeiladu neu eu hadnewyddu erbyn 2019. Mae fy etholaeth i, cwm Cynon, wedi elwa'n fawr ar hyn. Mae buddsoddiad gwerth dros £100 miliwn yn golygu bod disgyblion o un ysgol uwchradd newydd sbon a saith ysgol gynradd newydd sbon nawr yn cael eu haddysgu mewn cyfleusterau blaengar a modern. Ac mae'r gwelliannau hyn yn ymestyn i'r sector addysg bellach hefyd. Cof arall y byddaf i'n ei drysori yw bod gyda chi wrth ichi dorri'r dywarchen ar gyfer campws £22 miliwn newydd Coleg y Cymoedd Aberdâr yn yr eira a'r cesair iasol. A thra byddai llawer o arweinwyr eraill wedi gadael ar frys o dan y fath amodau ofnadwy, fe wnaethoch chi benderfynu dringo ar y bws a oedd wedi dod yno ar gyfer y gweithwyr a thraddodi araith fyrfyfyr yno ar eu cyfer nhw. Credaf fod hynny'n dweud rhywbeth wrthym ni am y dyn.

Carwyn, rydych hefyd wedi gwneud gwahaniaeth drwy eich gwaith yn helpu i sicrhau canlyniad cadarnhaol o ran ymgyrch 2011 ar bwerau deddfu ac yn y ffordd y mae eich Llywodraeth chi wedi defnyddio'r pwerau hyn oddi ar hynny. Yr un mor bwysig fu'r pwerau trethu a roddwyd i'r Cynulliad hwn i sicrhau'r trethi cyntaf a wnaed yng Nghymru yn yr oes fodern.

Gwn na fydd eich ymddiswyddiad yma heddiw yn golygu diwedd eich cyfraniad i fywyd cyhoeddus yng Nghymru. Gwn hefyd y bydd Lisa, Seren, Ruairi a Caron wrth eu boddau o allu treulio mwy o amser gyda chi.

Fel rhywun sydd wedi astudio ac wedi bod yn dysgu hanes Cymru, rwy'n hyderus y bydd eich lle yn llyfrau hanes Cymru yn un amlwg. Felly, diolch yn fawr, Carwyn, a dymuniadau gorau i'r dyfodol. [Cymeradwyaeth.]

14:45

First Minister, it’s a pleasure to say a few words in this statement, as you and I have jostled over this Chamber for nearly seven of the nine years that you’ve served as First Minister. Much of that debate and the elections that I fought you under were a fat lot of good to me—[Laughter.]—because you stayed in that chair and I stayed on this side. But I well remember the first time you and I met, and that was when I was chairman of the National Farmers Union and you came as our guest speaker at the South Wales Police Social Club at Waterton. Some 17-odd years on, here we are, standing in this Chamber in an institution that has transformed itself into a fully fledged Parliament. And you can take much credit for that, both from your time as Minister but also as First Minister. And in your address to us this afternoon, you did give credit to everyone who’s participated in that journey on devolution, whilst quite rightly pointing out the success that you’ve had as First Minister, and your Governments have had. You, again quite rightly, pointed out the people who've supported you in that journey. Because we, as politicians, know that very often it can be a very lonely journey, and some of the calls you have to make, especially from a position of government, are decisions that you as an individual have to take. And so I pay tribute to your time in Government, and your time as a Minister, and your time as an Assembly Member, which, obviously, will continue till 2021.

You have public service running through your veins, without a shadow of a doubt. Someone doesn’t give the time and commitment that you’ve given without having that public service running through your veins, and you can be held in great tribute about the efforts you’ve done to improve the lot of the people of Wales. Politically we are quite different, there's no doubt about that, but that's what politics is about—plurality—and that's something that surely we should be celebrating.

I well remember the time when you announced you were standing down back in April, and you paid tribute to the staff that have supported you. I think we can all pay tribute to the staff who've supported us, because, when you made that announcement, it was on a Saturday, and most people who know me and my farming background know that's the time I spend in the livestock markets down in the west country, and my chief of staff was in Las Vegas on a stag do, and my press officer was at the Tottenham Hotspur football match at Wembley, and between us—my lack of technology is a stumbling block, to say the least—we managed to put a press release together, but you had taken us by surprise at that moment, you had.

But you've never taken us by surprise in your commitment and dedication to Wales. You've highlighted exactly one of the big jobs that you have done, which is to raise the profile of Wales not just here in the United Kingdom, but across the globe, and I pay wholesome tribute to you in doing that. Many years ago, many people from Wales would go abroad and if you were asked in a survey or questionnaire and someone would say, 'Where are you from?' and you might say, 'Cardiff', or you might say, 'Wales'—'Huh? Where's that?' and then you'd just say 'London' or 'England', and 'Oh, I get that'. Well, today people know where Wales is and people know what Wales is about, and a lot of that credit is down to you as First Minister and the efforts of your Government.

I thank you most sincerely as an Assembly Member for the courtesy you've extended to me in the time I've been an Assembly Member, but also the courtesy you've extended to me as leader of the Conservative group here in the Assembly. I wish you and your family all the very best for the future. When we do go home at night and we shut the door, if we've had a particularly brutal day, it is the family that put their arms around us and console us, and I'm sure your family will be a great source of strength to you. I wish you well for the future and, in the remaining two or three years that we have before the next Assembly election, I very much hope we see a very active Carwyn Jones in this Chamber. All the best, First Minister. [Applause.]

Prif Weinidog, mae'n bleser gennyf ddweud ychydig o eiriau yn y datganiad hwn, fel yr ydych chi a minnau wedi cystadlu yn y Siambr hon am bron saith o'r naw mlynedd yr ydych chi wedi gwasanaethu fel Prif Weinidog. Ni wnaeth y dadlau a'r etholiadau hynny yn eich erbyn fawr o les i mi—[Chwerthin.]—chi wnaeth aros yn y gadair acw ac fe arhosais i ar yr ochr hon. Ond rwy'n cofio'r tro cyntaf y gwnaethom ni'n dau gyfarfod, a hynny pan oeddwn i'n Gadeirydd Undeb Cenedlaethol y Ffermwyr, ac fe ddaethoch chi'n siaradwr gwadd i Glwb Cymdeithasol Heddlu De Cymru yn Waterton. Rhyw 17 mlynedd yn ddiweddarach, a dyma ni, yn sefyll yn y Siambr hon yn sefydliad sydd wedi ei drawsnewid ei hun yn Senedd o'r iawn ryw. Ac rydych chi'n deilwng o lawer iawn o'r clod am hynny, yn sgil eich cyfnod yn Weinidog ond hefyd yn Brif Weinidog. Ac yn eich datganiad ar ein cyfer ni'r prynhawn yma, fe wnaethoch chi roi canmoliaeth i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y daith hon ar ddatganoli, gan nodi, yn gwbl briodol, y llwyddiant yr ydych wedi ei gael fel Prif Weinidog, ac yn eich Llywodraethau. Fe nodoch chi, eto yn gwbl briodol, y bobl hynny sydd wedi eich cefnogi ar hyd y daith honno. Oherwydd fel y gwyddom ni'r gwleidyddion, taith unig yw hon yn aml iawn, a bydd rhai o'r penderfyniadau a wnewch chi, yn enwedig mewn llywodraeth, yn benderfyniadau y bydd yn rhaid i chi fel unigolyn eu gwneud. Ac felly rwy'n rhoi teyrnged i'ch cyfnod yn y Llywodraeth, a'ch amser yn Weinidog a'ch amser yn Aelod Cynulliad, a fydd, yn amlwg, yn parhau tan 2021.

Mae gwasanaeth cyhoeddus yn eich gwythiennau chi, heb os nac oni bai. Nid oes neb yn rhoi'r amser na'r ymrwymiad yr ydych chi wedi eu rhoi heb fod gwasanaeth cyhoeddus yn eu gwythiennau, a gellir eich canmol yn fawr am yr ymdrechion yr ydych wedi eu gwneud i wella bywyd pobl Cymru. Rydym yn wahanol iawn yn wleidyddol, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny, ond dyna yw natur gwleidyddiaeth—lluosogrwydd—ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ni ei ddathlu, mae'n siŵr.

Rwy'n cofio'r adeg yn dda pan wnaethoch chi gyhoeddi eich bod yn ymddiswyddo yn ôl ym mis Ebrill, ac roeddech chi'n rhoi teyrnged i'r staff a oedd wedi rhoi cefnogaeth dda i chi. Rwy'n credu y gallem ni i gyd roi teyrnged i'r staff sydd wedi ein cefnogi, oherwydd, pan wnaethoch chi'r cyhoeddiad hwnnw, ar ddydd Sadwrn oedd hynny, ac fel y mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n fy adnabod i a'm cefndir ffermio yn gwybod, dyna'r amser y byddaf i'n ei dreulio yn y marchnadoedd da byw i lawr yn y gorllewin, ac roedd pennaeth fy staff mewn parti 'stag' yn Las Vegas, a'm swyddog y wasg yng ngêm bêl-droed Tottenham Hotspur yn Wembley, a rhyngom ni—er bod fy niffygion i o ran technoleg yn faen tramgwydd, a dweud y lleiaf—fe wnaethom ni lwyddo i lunio datganiad i'r wasg, ond roeddech chi wedi ein synnu ni bryd hynny, oeddech wir.

Ond nid ydych erioed wedi ein synnu ni gyda'ch ymrwymiad a'ch ymroddiad i Gymru. Rydych wedi tynnu sylw ni at un o'r swyddogaethau mawr yr ydych wedi ei chyflawni, sef codi proffil Cymru nid yn unig yma yn y Deyrnas Unedig, ond ledled y byd, ac rwy'n rhoi teyrnged lawn i chi am wneud hynny. Flynyddoedd lawer yn ôl, byddai llawer o bobl o Gymru yn mynd dramor, a phan fyddai rhywun yn eich holi mewn arolwg neu holiadur, 'O ble rydych chi'n dod?' a byddech chi'n dweud, 'Caerdydd', neu efallai, 'Cymru'—'Beth? Ble mae lle felly?' fyddai'r ymateb, ac yna byddech chi'n dweud 'Llundain' neu 'Lloegr', ac yna'r ymateb fyddai 'O! Rwy'n deall nawr'. Wel, heddiw mae pobl yn gwybod lle mae Cymru ac mae pobl yn gwybod rhywbeth am Gymru, ac mae llawer o'r clod am hynny i chi fel Prif Weinidog ac ymdrechion eich Llywodraeth.

Rwy'n diolch i chi'n ddidwyll iawn fel Aelod Cynulliad am eich cwrteisi i mi yn yr amser yr wyf wedi bod yn Aelod Cynulliad, ond hefyd am y cwrteisi yr ydych wedi ei ddangos i mi fel arweinydd y grŵp Ceidwadol yma yn y Cynulliad. Rwy'n dymuno'r gorau i chi a'ch teulu i'r dyfodol. Pan fyddwn yn mynd adref fin nos ac yn cau'r drws, ar ôl cael diwrnod arbennig o anodd, y teulu sy'n ein cofleidio ni ac yn rhoi cysur i ni, ac rwy'n siŵr bod eich teulu chi yn ffynhonnell fawr o nerth i chi. Rwy'n dymuno'n dda i chi i'r dyfodol ac, yn y ddwy neu dair blynedd arall sydd gennym ni cyn yr etholiad Cynulliad nesaf, rwy'n gobeithio y gwelwn Carwyn Jones yn weithgar iawn yn y Siambr hon. Dymuniadau gorau, Prif Weinidog. [Cymeradwyaeth.]

14:50

For the six and a half years that I was the leader of my party, Carwyn Jones was First Minister, and I think it's fair to say that, like many have said already this afternoon, we haven't always seen eye to eye. On occasion there's been fairly robust disagreement between us, as there should be between opposing political parties, but I think it's fair to say that those disagreements have on the whole happened in a respectful way, and they've happened in a way that have enabled both of our parties to work together when the need has arisen, and I value very much the private discussions that we have had.

Carwyn, from my experience of working alongside you, I know you to be genuine about wanting to create a Wales where people do not suffer from discrimination. Whether that be putting the far right in their place on the question of racism and division or whether it be on the question of women's rights, you've taken a principled and ethical approach and I believe that you deserve recognition for that.

You've also been genuine in your desire to see Wales progress, and while I may well have been frustrated about the lack of support for faster progress, particularly on the Welsh constitution, on powers and the lack of support that you've had from your MPs in particular, the fact that you've now started the ball rolling on the devolution of the criminal justice system, as well as having worked with others of us to deliver a successful 'yes' vote back in 2011, shows where you stand politically on these questions. I very much hope that the work that you've started on the criminal justice system will bear fruit and soon.

Now, I know that this last year has been very difficult for you personally, and for others around you, and I know from my own experience how life in the public eye can impact on those closest to us, even when we seek to protect them from that. That aspect of the job is probably the least easy, so I hope that, after today, you will have more time to devote to spending with those people who are close to you and who you love. That, after all, is what is most important.

Am y chwe blynedd a hanner y bûm i'n arweinydd fy mhlaid, roedd Carwyn Jones yn Brif Weinidog, ac mae'n deg dweud, fel y dywedodd llawer un yn barod y prynhawn yma, nad ydym wedi cydweld bob amser. Ar adegau bu anghytundeb eithaf cryf rhyngom ni, fel y dylai fod rhwng pleidiau gwleidyddol sy'n wynebu ei gilydd. Ond credaf ei bod yn deg dweud bod yr anghytundebau hynny wedi digwydd mewn ffordd barchus ar y cyfan, ac maen nhw wedi digwydd mewn ffordd sydd wedi galluogi'r ddwy blaid i gydweithio pan fo'r angen wedi codi, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr iawn y trafodaethau preifat a gawsom ni.

Carwyn, o'm profiad i o weithio ochr yn ochr â chi, gwn eich bod o ddyhead gwirioneddol i lunio Cymru lle nad yw pobl yn dioddef gwahaniaethu. Pe byddai hynny'n golygu rhoi'r adain dde eithafol yn ei lle ar gwestiwn hiliaeth ac ymraniad neu ar gwestiwn hawliau menywod, rydych chi wedi gweithredu mewn dull egwyddorol a moesegol a chredaf eich bod yn haeddu cydnabyddiaeth am hynny.

Rydych chi hefyd wedi bod yn ddiffuant yn eich awydd i weld Cymru yn symud ymlaen. Ac er fy mod wedi teimlo'n rhwystredig ynghylch y diffyg cefnogaeth i weld cynnydd cyflymach, yn enwedig ar gyfansoddiad Cymru, o ran pwerau, a'r diffyg cefnogaeth yr ydych wedi ei gael gan eich ASau yn arbennig, mae'r ffaith eich bod chi bellach wedi dechrau arni o ran datganoli'r system cyfiawnder troseddol, yn ogystal â gweithio gydag eraill i sicrhau pleidlais 'ie' lwyddiannus yn ôl yn 2011, yn dangos ble'r ydych yn sefyll yn wleidyddol ar y cwestiynau hyn. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gwaith yr ydych wedi ei gychwyn ar y system cyfiawnder troseddol yn dwyn ffrwyth a hynny'n fuan.

Nawr, gwn fod y flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn anodd iawn i chi yn bersonol, ac eraill o'ch cwmpas, a gwn o'm profiad fy hun sut y gall bywyd yn llygad y cyhoedd effeithio ar y rhai sy'n agos atom, hyd yn oed pan fyddwn ni'n ceisio eu diogelu rhag hynny. Yr agwedd honno ar y swydd, fwy na thebyg sydd fwyaf anodd. Felly rwy'n gobeithio, ar ôl heddiw, y bydd gennych fwy o amser i'w dreulio gyda'r rhai sy'n agos atoch a'ch anwyliaid. Wedi'r cyfan, dyna'r peth pwysicaf.

Felly, pob lwc i chi.

So, good luck to you.

All the very best wishes to you and to your family for the future. [Applause.]

Dymuniadau gorau i chi a'ch teulu i'r dyfodol. [Cymeradwyaeth.]

Llywydd, I think there are nine of us here today, nine Assembly Members—old timers—who've been here since the very beginning, and obviously that includes Carwyn, me and you. [Laughter.]

Llywydd, credaf fod yna naw ohonom ni yma heddiw, naw Aelod Cynulliad—hen begoriaid—sydd wedi bod yma ers y cychwyn cyntaf, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys Carwyn, chi a minnau. [Chwerthin.]

Gee, thanks, John. [Laughter.]

Bobol bach! Diolch, John. [Chwerthin.]

Much accumulated wisdom and knowledge, Llywydd. [Laughter.]

Llawer o ddoethineb a gwybodaeth a gronnwyd, Llywydd. [Chwerthin.]

14:55

I think it's fair to say we've all seen exponential development and growth in devolution and, indeed, in Wales as a country since 1999, and we are now a Parliament in all but name and, hopefully, that name will soon follow. And the depth and breadth of our responsibilities, and the tools that we now have to do a job for the people of Wales, for our communities are much bigger than they were, and I believe they are being used to good effect.

Over that time, Llywydd, we've progressed from the Egyptian potato blight regulations to those arcane creatures, LCOs—legislative consent Orders—and Assembly Measures, and now to Acts. And, do you know, we've seen some really significant, important Acts, I believe, really delivering in terms of the use of those powers for the people of Wales: the well-being of future generations Act, the environment Act, the social services and well-being Act, the organ donation legislation, and, I would say, the active travel Act, which I was privileged to have a part in when I was in Government. So, we have come a long way. For nine years of that time, during that time of development and growth, better and more effective delivery for Wales, Carwyn has led Welsh Government and led our country, and led that building of devolution in Wales, in the referendum as was mentioned earlier and generally, and led on the actual implementation and use of those powers, which, obviously, is absolutely crucial.

It's been a tremendous opportunity for Carwyn, and a tremendous responsibility, privilege and honour, and one that I know he is very conscious and always has been very aware of and all that those responsibilities bring. I believe Carwyn has fulfilled those responsibilities, Llywydd, with commitment, dedication, ability and stature, and that's a fabulous tribute to the man.

At the start of the Assembly, Llywydd, I and Alun Pugh, who represented Clwyd West at the time, quickly became good friends, the three of us, and I think it's fair to say that it was clear to Alun and I that Carwyn had strong leadership qualities. I think, even back then, that was recognised not only by us, but across the parties in the Assembly at the time, across Assembly Members, in the media and more widely. I found out about those leadership qualities to my cost early on when I contested with Carwyn the prestigious position of chair of the South East Wales Regional Committee. [Laughter.] That was an early advancement for Carwyn, but it didn't sully our friendship in any way.

But, outside the Assembly, Llywydd, my efforts to enlist Carwyn in the Assembly football and cricket teams were met with limited enthusiasm, I think it's fair to say, although Carwyn did play and did take part. And whilst sometimes effective—[Laughter.]—

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod ni i gyd wedi gweld datblygiad a thwf cyflymach o ran datganoli ac, yn wir, o ran Cymru ein gwlad ers 1999, ac rydym erbyn hyn yn senedd ym mhopeth ond yr enw, ac rwy'n gobeithio y bydd yr enw hwnnw'n dilyn cyn bo hir. Ac mae dyfnder ac ehangder ein cyfrifoldebau, a'r offerynnau sydd gennym ni nawr i weithio er mwyn pobl Cymru, gyda chymunedau yn fwy o lawer nag yr oedden nhw, a chredaf eu bod yn cael eu defnyddio yn effeithiol er gwell.

Dros y cyfnod hwnnw, Llywydd, rydym wedi datblygu o reoliadau malltod tatws yr Aifft i'r dirgelion hynny—y Gorchmynion Cymhwysedd Deddfwriaethol—a Biliau Cynulliad, a bellach hyd at Ddeddfau. A wyddoch chi, rydym wedi gweld rhai Deddfau pwysig, sylweddol mewn gwirionedd, yn fy marn i, yn wirioneddol gyflawni o ran y defnydd o'r pwerau hynny ar gyfer pobl Cymru: Deddf Lles Cenedlaethau'r Dyfodol, Deddf yr Amgylchedd, Deddf Lles a Gwasanaethau Cymdeithasol, y ddeddfwriaeth ar roi organau, ac, fe ddywedwn i, y Ddeddf Teithio Llesol, yr oedd yn fraint i mi fod â rhan ynddi pan oeddwn i yn y Llywodraeth. Felly, rydym wedi cyflawni tipyn. Am naw mlynedd o'r amser hwnnw, y cyfnod hwnnw o ddatblygiad a thwf, darpariaeth well a mwy effeithiol ar gyfer Cymru, mae Carwyn wedi arwain Llywodraeth Cymru ac arwain ein gwlad, ac arwain y gwaith hwnnw o adeiladu datganoli yng Nghymru, yn y refferendwm fel y soniwyd yn gynharach ac yn gyffredinol, ac wedi arwain ar weithredu gwirioneddol a defnydd o'r pwerau hynny, sydd, wrth gwrs, yn gwbl hanfodol.

Mae hwn wedi bod yn gyfle aruthrol i Carwyn, ac yn gyfrifoldeb, yn fraint ac yn anrhydedd aruthrol, ac yn un y gwn ei fod yn ymwybodol iawn ohono bob amser wedi amgyffred y cyfan a ddaw yn sgil y cyfrifoldebau hynny. Rwy'n credu bod Carwyn wedi cyflawni'r cyfrifoldebau hynny, Llywydd, gydag ymrwymiad, ymroddiad, gallu a bri, ac mae honno'n deyrnged ardderchog i'r dyn.

Ar ddechrau'r Cynulliad, Llywydd, daeth Alun Pugh, a oedd yn cynrychioli Gorllewin Clwyd ar y pryd, a minnau'n ffrindiau da yn gyflym, y tri ohonom, ac mae'n deg dweud ei bod wedi dod yn amlwg i Alun a minnau fod gan Carwyn nodweddion cryf o ran arweinyddiaeth. Credaf, hyd yn oed yr adeg honno, fod hynny wedi ei gydnabod, nid yn unig gennym ni, ond ar draws y pleidiau yn y Cynulliad ar y pryd, ar draws Aelodau'r Cynulliad, ac yn y cyfryngau ac yn fwy eang na hynny. Deuthum i wybod am y nodweddion hynny o ran arweinyddiaeth, i'm cost fy hunan, yn gynnar iawn pan wnes i ymladd Carwyn am swydd fawreddog Cadeirydd Pwyllgor Rhanbarth y de ddwyrain. [Chwerthin.] Roedd hwnnw'n ddyrchafiad cynnar i Carwyn, ond wnaeth hynny ddim pylu dim ar ein cyfeillgarwch ni mewn unrhyw ffordd.

Ond, y tu allan i'r Cynulliad, Llywydd, ychydig iawn o frwdfrydedd a ddangoswyd i fy ymdrechion i gael Carwyn i chwarae yn nhimau pêl-droed a chriced y Cynulliad, credaf ei bod yn deg dweud, er bod Carwyn wedi chwarae a chymryd rhan. A thra'r oedd ef yn effeithiol weithiau—[Chwerthin.]—

You're too generous.

Rydych chi'n rhy hael o lawer.

—I did find Carwyn keen to demonstrate his knowledge when it came to the opportunity to take part in a quiz. And I think that was partly because Carwyn certainly possesses considerable general knowledge and, in fact, was the star of our quiz team. We tied for first place in the competition, Llywydd, and when it then came to the tie-break, Carwyn was very keen to demonstrate his knowledge further and be the member of our team that went up onto the stage for the tie-breaker. Unfortunately, and unexpectedly, it wasn't a tie-break question, but a dance-off. [Laughter.] Llywydd, I won't go any further than saying I don't think that Carwyn's dancing abilities quite match his general knowledge and his prowess at quizzes.

But, in any event, very early on, Llywydd, Carwyn took a Cabinet post and took Wales through that terrible crisis of foot and mouth, which, again, many of us will remember very well—the searing difficulty that that brought to our rural communities and Wales as a whole, and it was Carwyn's early responsibility, early in his time in the Cabinet, to take Wales through that. That was a major challenge and, again, it's a tribute to the mettle of Carwyn that he was able to meet that challenge and guide Wales through that time of terrible crisis. And when Carwyn became First Minister, it was a great privilege for me to serve in Government with Carwyn and have the opportunity, as I said earlier, to take forward legislation such as the Active Travel (Wales) Act 2013. 

Llywydd, I think it's fair to say, as others have mentioned, and Carwyn indeed himself mentioned, Carwyn has built on the firm foundations of Rhodri Morgan. And both of them, I believe, are quite similar in many ways in terms of their passion for Wales and devolution, their passion for rugby and sport in general, their commitment to the job of leading Wales and fulfilling the role of First Minister. And I think it's a tribute to both of them that they were both widely respected in Wales and referred to by their first names, their Christian names, which I think speaks volumes in terms of the affection and the respect that they are held in by the people of Wales.

Llywydd, Carwyn's place in the progressive history of Wales and the UK is secure, and I know all of us here today will wish Carwyn the very best for the future and also his wife Lisa, their children and his father Caron. Diolch yn fawr, Carwyn. [Applause.]

—roeddwn i'n cael Carwyn yn awyddus i arddangos ei wybodaeth pan ddeuai'r cyfle i gymryd rhan mewn cwis. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhannol oherwydd bod gan Carwyn wybodaeth gyffredinol sylweddol ac, yn wir, ef oedd seren ein tîm cwis. Roedden ni'n gydradd gyntaf yn y gystadleuaeth, Llywydd, a phan ddaeth hi'n amser wedyn i ddewis rhwng y ddau dîm ar y brig, roedd Carwyn yn awyddus iawn i ddangos ei wybodaeth ymhellach a bod yr aelod o'n tîm a fyddai ar y llwyfan ar gyfer y gêm a fyddai'n penderfynu'r enillwyr. Yn anffodus, ac yn annisgwyl, nid cwestiwn fyddai'n penderfynu'r enillwyr, ond dawns. [Chwerthin.] Llywydd, nid âf ymhellach na dweud nad wyf yn credu bod dawn Carwyn i ddawnsio yn gwbl hafal i'w wybodaeth gyffredinol a'i feistrolaeth o gwisiau.

Ond, beth bynnag, yn gynnar iawn, Llywydd, cymerodd Carwyn swydd yn y Cabinet a chynnal Cymru drwy argyfwng ofnadwy clwy'r traed a'r genau, y bydd, unwaith eto, llawer ohonom yn ei gofio'n dda iawn—yr anhawster ysol a ddaeth i'n cymunedau gwledig a Chymru gyfan, a chyfrifoldeb cynnar i Carwyn, yn gynnar yn ei amser ef yn y Cabinet, oedd  tywys Cymru drwy hynny. Roedd honno'n her fawr ac, unwaith eto, mae'n deyrnged i ysbryd Carwyn ei fod yn gallu ymateb i'r her a thywys Cymru drwy'r amser hwnnw o argyfwng mawr. A phan ddaeth Carwyn yn Brif Weinidog, roedd yn fraint fawr i mi wasanaethu yn y Llywodraeth gyda Carwyn a chael y cyfle, fel y dywedais yn gynharach, i gyflwyno deddfwriaeth megis y Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013.

Llywydd, credaf ei bod yn deg dweud, fel y soniodd eraill, ac fel y soniodd Carwyn ei hunan, fod Carwyn wedi adeiladu ar sylfeini cadarn Rhodri Morgan. Ac mae'r ddau ohonyn nhw, yn fy marn i, yn weddol debyg mewn nifer o ffyrdd o ran eu brwdfrydedd dros Gymru a datganoli, eu brwdfrydedd dros rygbi a chwaraeon yn gyffredinol, a'u hymrwymiad i'r gwaith o arwain Cymru a chyflawni gwaith Prif Weinidog. Ac mae'n deyrnged i'r ddau ohonyn nhw eu bod yn uchel eu parch yng Nghymru a chyfeirir atyn nhw wrth eu henwau cyntaf, eu henwau bedydd, ac mae hynny, yn fy marn i, yn dweud cyfrolau o ran yr hoffter a'r parch sydd iddyn nhw yng ngolwg pobl Cymru.

Llywydd, mae safle Carwyn yn hanes cynnydd Cymru a'r DU yn ddiogel, a gwn y bydd pob un ohonom ni yma heddiw yn dymuno'r gorau i Carwyn i'r dyfodol a hefyd ei wraig Lisa, eu plant a'i dad Caron. Diolch yn fawr, Carwyn. [Cymeradwyaeth.]

15:00

Diolch. A chyn i fi alw ar y Prif Weinidog i ymateb, a gaf i hefyd, fel old-timer—[Chwerthin.]ddiolch i'r Prif Weinidog am ei wasanaeth ar ran holl Aelodau'r Senedd yma? Ar hyd y blynyddoedd, mae wedi bod yn bleser ac yn braf i gydweithio. A gaf i anghytuno â'r Prif Weinidog ar un peth, sef ei farn e ar selfies mewn gwleidyddiaeth, a dweud wrth y Prif Weinidog taw'r selfie mwyaf poblogaidd i fi ei roi ar Twitter oedd y selfie y tynnais i ohono fe a fi yn Lille, yn y dorf yn Lille, y noson y gwnaeth Cymru faeddu Gwlad Belg yn quarter finals yr Ewros, gyda'r caption 'Please don't take me home, I just don't wanna go to work'? Ac roedd hynny'n selfie ac yn tweet poblogaidd iawn.

Felly, diolch, Carwyn, am eich cyfeillgarwch ar hyd y blynyddoedd a hefyd am eich gwasanaeth i'ch Llywodraeth, i'r Senedd yma ac i'ch gwlad. Ac i ymateb, â'r gair olaf, y Prif Weinidog, Carwyn Jones. 

Thank you. And before I call on the First Minister to respond, may I also, as an old-timer—[Laughter.]—thank the First Minister for his service on behalf of all Members of this Senedd? Over the years, it’s been a pleasure and a privilege to work with him. May I disagree with the First Minister on one thing, namely his view on selfies in politics, and to tell the First Minister that the most popular selfie that I’ve ever put on Twitter was a selfie that I took of both him and me in Lille, in the crowd on the night that Wales beat Belgium in the quarter finals of the Euros, with the caption, ‘Please don’t take me home, I just don’t wanna go to work'? That was a very popular selfie and tweet.

So, thank you, Carwyn, for your friendship over the years, also for your service to your Government, to this Senedd, and your nation. And to reply—the final word goes to the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Llywydd. I won't detain Members for too long, but just to thank everybody for their very, very kind words. 

Diolch, Llywydd. Ni fyddaf yn cadw'r Aelodau yn rhy hir, dim ond i ddiolch i bawb am eu geiriau caredig iawn, iawn.

A gaf i ddiolch i Paul am beth ddywedodd e? Mae'n wir i ddweud bod yna lawer o bethau sy'n digwydd yn y Siambr hon sy'n digwydd ar lefel wleidyddol ac nid ar lefel bersonol.

A gaf i hefyd ddiolch i Adam? Roeddwn i yng nghanolfan y mileniwm ddydd Sul ac fe welais i lyfr yna a oedd wedi cael ei gyhoeddi gan Y Lolfa: erthyglau ysgrifenedig Adam o 2001 hyd nawr. Mae amser gen i nawr i'w ddarllen e, felly efallai y gwnaf i wneud hynny. Ond ei wyneb e roeddwn i'n ei weld pan es i i mewn i'r ganolfan ei hunan. 

May I thank Paul for his comments? It is true to say that there are many things that happen in this Chamber that happen at a political level not a personal level.

May I also thank Adam? I was at the millennium centre on Sunday and I saw a book there that had been published by Y Lolfa—they were articles written by Adam between 2001 and now. I now have time to read them, so I might do that. But it was his face that I saw when I entered the centre.

Can I thank Gareth for his comments? And Andrew. Over many years, we jostled—fortunately for me, not physically—[Laughter.]—on the other side of the Chamber. But, certainly, he's absolutely right to say that there were many conversations that took place behind the Speaker's chair, as I think they call it in Westminster, that were needed in order to get business through, and for that I very much thank him. 

For Leanne—I know Leanne spent many a week frustrated at the answers that I gave, which I suppose for me should be a source of pride. [Laughter.] But I know from her perspective, as I've said to her before, she has done an immense amount to raise the profile of women in politics in Wales. It was with great envy that I watched her in all those election leaders' broadcasts, when she was on network television and I wasn't—[Laughter.]—and she brought great credit on herself when she was involved in those debates. And certainly, for a long time afterwards, people thought that she was, in fact, the First Minister—and who knows in the future. 

And finally, of course—. Oh, Vikki, of course, thank you for the words that you said. 

And finally, John. When I heard that John was going to speak, I felt the same feeling I did when I got married and the best man was about to speak—[Laughter.]—because John knows many, many things over the years that we've done. But of all the things I can tell you about John, the one piece of advice I'd give you is never let John book you accommodation. We went to Blackpool some years ago, and John booked the accommodation. It was £10 a night. We shared a room. When we arrived, the hotelier said to us, 'We pride ourselves on the fact that the hotel doesn't have any meters in the room', and that was the selling point, apparently. The hotel had a shower—one shower—that you accessed by walking straight off the corridor into it through a curtain, if I remember rightly. [Laughter.] It was quite an interesting experience. So, John is many things, but a luxury tour operator, I suspect, is not what lies ahead. [Laughter.] John, I've known you for all of those years, and we've had good fun and ups and downs, of course, but, nearly 20 years on, we would've been stunned, wouldn't we, to think that we would sit here in a Parliament with such powers, given where we were back in 1999? It was the potatoes originating in Egypt Order, and we talked about undersized whiting—that's what we were talking about in the Chamber. Who would've thought that the day would come when we would talk about human transplantation and changing the system of consent?

A gaf i ddiolch i Gareth am ei sylwadau? Ac i Andrew. Dros lawer o flynyddoedd, rydym ni wedi cystadlu—yn ffodus i mi, nid yn gorfforol—[Chwerthin.]—ar ochr arall y Siambr. Ond, yn sicr, mae'n hollol iawn i ddweud bod llawer o sgyrsiau wedi digwydd y tu ôl i gadair y Llefarydd, fel y maen nhw'n galw hynny yn San Steffan, yr oedd eu hangen i gwblhau busnes, ac am hynny rwy'n ddiolchgar iawn iddo.

A Leanne—gwn fod Leanne wedi treulio llawer wythnos yn rhwystredig oherwydd yr atebion a roddais i, a dylai fod hynny'n destun balchder i mi, mae'n debyg. [Chwerthin.] Ond gwn o'i safbwynt hi, fel y dywedais wrthi o'r blaen, mae hi wedi gwneud gwaith aruthrol i godi proffil menywod mewn gwleidyddiaeth yng Nghymru. Gyda chenfigen fawr y bûm yn ei gwylio yn darlledu ym mhob un o'r darllediadau hynny ar gyfer arweinyddion y pleidiau, pan oedd hi ar deledu'r rhwydwaith a 'doeddwn i ddim—[Chwerthin.]—a daeth â chlod mawr iddi ei hun pan gymerodd ran yn y dadleuon hynny. Ac yn sicr, am amser hir wedi hynny, roedd pobl yn meddwl mai hi, mewn gwirionedd, oedd Prif Weinidog Cymru—a phwy a ŵyr yn y dyfodol.

Ac yn olaf, wrth gwrs—. O, Vikki, wrth gwrs, diolch i chi am y geiriau a ddywedoch chi.

Ac yn olaf, John. Pan glywais fod John yn mynd i siarad, cefais yr un teimlad a phan oeddwn yn priodi ac roedd fy ngwas priodas ar fin siarad—[Chwerthin.]—oherwydd mae John yn gwybod am lawer iawn o bethau yr ydym wedi eu gwneud dros y blynyddoedd. Ond o'r holl bethau y gallwn i ei ddweud wrthych chi am John, un cyngor bach y byddwn yn ei roi i chi fyddai peidiwch byth â gadael iddo drefnu llety ar eich cyfer chi. Fe aethom ni i Blackpool rai blynyddoedd yn ôl, a John oedd wedi trefnu'r llety am £10 y noson. Roeddem ni'n rhannu ystafell. Pan gyrhaeddom ni, dywedodd y gwestywr wrthym ni, 'Rydym yn ymfalchïo yn y ffaith nad oes gan y gwesty unrhyw fesuryddion yn yr ystafelloedd', a dyna oedd yr atyniad, mae'n debyg. Roedd gan y gwesty gawod—un gawod—ac roeddech yn mynd i mewn iddi gan gerdded yn syth o'r coridor drwy'r llen, os cofiaf yn iawn. [Chwerthin.] Profiad eithaf diddorol oedd hynny, wir. Felly, mae John yn llawer o bethau, ond rwy'n amau nad gyrfa trefnydd teithiau moethus sydd o'i flaen ef. [Chwerthin.] John, rwyf wedi eich adnabod am yr holl flynyddoedd hynny, ac rydym wedi cael llawer o hwyl, y drwg a'r da, wrth gwrs. Ond bron 20 mlynedd yn ddiweddarach, byddai'n syndod inni yn wir i feddwl y buasem yn eistedd yma yn y Senedd gyda'r fath bwerau, o gofio ein sefyllfa yn ôl yn 1999, Y Gorchymyn tatws yn tarddu o'r Aifft oedd hi, a buom yn sôn am wyniaid rhy fach—dyna'r hyn yr oeddem yn ei drafod yn y Siambr. Pwy fuasai wedi meddwl y byddai'r dydd yn dod pan fyddem yn sôn am drawsblaniadau dynol a newid y system gydsyniad?

Diolch yn fawr i chi i gyd. Pob lwc i chi i gyd yn y dyfodol.

Thank you all very much, and best of luck to you all.

Many thanks to you all, and the best of luck to you all in the future.

Llawer o ddiolch i chi i gyd, a phob hwyl i chi i gyd yn y dyfodol.

Mae hi wedi bod yn anrhydedd ac yn fraint i wasanaethu fy ngwlad fel Cymro i'r carn.

It's been an honour and a privilege to serve my country as a proud Welshman.

It's been a great honour and privilege for me to serve my country as a proud Welshman. [Applause.]

Bu'n fraint ac yn anrhydedd mawr i mi wasanaethu fy ngwlad yn Gymro balch. [Cymeradwyaeth.]

15:05
3. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig
3. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Cwestiynau nawr i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Neil McEvoy.

Questions now to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, and the first question is from Neil McEvoy.

Anheddau Gwag yng Nghaerdydd
Empty Dwellings in Cardiff

Diolch, Llywydd. I declare an interest in being a Cardiff councillor.

Diolch, Llywydd. Rwy'n datgan buddiant gan fy mod i'n gynghorydd yng Nghaerdydd .

1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r system gynllunio i fynd i'r afael ag anheddau gwag yng Nghaerdydd? OAQ53075

1. How does the Welsh Government use the planning system to address the issue of empty dwellings in Cardiff? OAQ53075

Member
Lesley Griffiths 15:07:06
Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Thank you. Local planning authorities need to have a clear understanding of the factors influencing housing requirements in their area, including empty dwellings. Local housing market assessments are a key piece of the evidence base for local development plans, which cover the whole housing market, including dwelling vacancy rates.

Diolch. Mae angen i awdurdodau cynllunio lleol ddeall y ffactorau sy'n dylanwadu ar anghenion tai yn eu hardal, gan gynnwys anheddau gwag. Mae asesiadau o'r farchnad dai leol yn ddarn allweddol o'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer cynlluniau datblygu lleol, sy'n ymdrin â'r holl farchnad dai, gan gynnwys cyfraddau anheddau gwag.

Diolch. Today is a historic day, so I'd like to start by honouring Prince Llywelyn, the last native prince of a sovereign Wales, who was killed on this day in 1282 at Cilmeri.

Cabinet Secretary, I recently visited a house in Ely that was starting to look like a jungle. The garden was so overgrown that you could barely see that there was a house there. In the garden, rubbish was being dumped, the windows were smashed in and plants were growing into the house, and it's one of 1,300 empty properties in Cardiff that a family should be living in.

Cardiff has the worst record in Wales in bringing empty houses back into use—less than 1 per cent in 2016-17. You're letting them get away with that, but at the same time letting the Labour council build thousands of new houses on greenfields that local people simply cannot afford. So, why aren't you demanding that Cardiff Council use their powers and get these empty properties back into use, because nothing shows the neglect of our communities more than houses being left to rot for years and years? 

Diolch. Mae heddiw'n ddiwrnod hanesyddol, felly hoffwn ddechrau drwy anrhydeddu'r Tywysog Llywelyn, tywysog brodorol olaf Cymru sofran, a gafodd ei ladd ar y diwrnod hwn ym 1282 yng Nghilmeri.

Ysgrifennydd y Cabinet, ymwelais yn ddiweddar â thŷ yn Nhrelái a oedd yn dechrau edrych fel jyngl. Roedd yr ardd wedi tyfu mor wyllt fel mai prin y gallech chi weld bod tŷ yno. Yn yr ardd, roedd sbwriel yn cael ei waredu, roedd y ffenestri wedi malu ac roedd planhigion yn tyfu i mewn i'r tŷ, ac mae'n un o 1,300 o gartrefi gwag yng Nghaerdydd y dylai teulu fod yn byw ynddo.

Mae gan Gaerdydd y record waethaf yng Nghymru am ailddechrau defnyddio tai gwag—llai nag 1 y cant yn 2016-17. Rydych chi'n gadael iddyn nhw wneud fel y mynnon nhw yn hynny o beth, ond ar yr un pryd yn caniatáu i'r cyngor Llafur adeiladu miloedd o dai newydd ar gaeau glas na all pobl leol eu fforddio. Felly, pam nad ydych chi'n mynnu bod Cyngor Caerdydd yn defnyddio eu pwerau i ailddefnyddio'r tai gwag hyn, oherwydd nid oes dim yn dangos esgeuluso ein cymunedau yn fwy na thai yn cael eu gadael i bydru am flynyddoedd lawer?

I know that Cardiff Council do have an aspiration to reduce the number of vacant dwellings, and that approach was considered as part of the independent local development plan examination. I will say that empty dwellings are, absolutely, a wasted resource. They can often be the target of vandals, which obviously affects the quality of life of neighbours and local communities. As a Government, we've put forward funding—I think it totals now about £40 million—on a continuous recycling period. I think that's over 15 years, and that's been provided to local authorities to operate schemes.

Rwy'n gwybod bod dyhead gan Gyngor Caerdydd i leihau nifer yr anheddau gwag, ac ystyriwyd hynny yn rhan o'r archwiliad annibynnol parthed y cynllun datblygu lleol. Fe wnaf i ddweud bod anheddau gwag, yn gwbl ddi-gwestiwn, yn wastraff ar adnoddau. Fe allan nhw'n aml fod yn darged i fandaliaid, sy'n amlwg yn effeithio ar ansawdd bywyd cymdogion a chymunedau lleol. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi rhoi arian—rwy'n credu ei fod bellach tua £40 miliwn—ar gyfnod ailgylchu parhaus. Rwy'n credu bod hynny dros 15 mlynedd, ac mae hynny wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol weithredu cynlluniau.

Cabinet Secretary, I do think this is an important area of public policy. Depending on how you count empty homes—whether they're empty after six months or a shorter period—there's somewhere between 23,000 and 43,000 empty properties in Wales. In my area, Rhondda Cynon Taf has nearly 500 properties that have been empty for five years—that's the worst of any authority apart from Swansea. It's quite remarkable that around Wales there are well over 1,100 properties that have been empty for 10 years. So, it is very important, as we need to emphasise the need to build more homes, that we do use the homes that are out there as efficiently as possible. 

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf yn credu bod hwn yn faes pwysig o bolisi cyhoeddus. Gan ddibynnu ar sut yr ydych chi'n cyfrif cartrefi gwag—p'un a ydyn nhw'n wag ar ôl chwe mis, neu gyfnod byrrach—mae rhywle rhwng 23,000 a 43,000 o gartrefi gwag yng Nghymru. Yn fy ardal i, mae gan Rhondda Cynon Taf bron i 500 o adeiladau sydd wedi bod yn wag am bum mlynedd—dyna'r gwaethaf o unrhyw awdurdod ar wahân i Abertawe. Mae'n eithaf rhyfeddol bod ymhell dros 1,100 o anheddau a fu'n wag ers 10 mlynedd ledled Cymru. Felly, mae'n bwysig iawn, gan fod angen inni bwysleisio'r angen i adeiladu mwy o gartrefi, ein bod ni yn defnyddio'r cartrefi sydd ar gael eisoes mor effeithlon â phosib.

15:10

I can't disagree with anything that David Melding said. I think the level of empty dwellings within a local planning authority area should be a consideration when they are considering the level of homes in a new development. I mentioned in my original answer to Neil McEvoy the funding that Welsh Government has put forward. We've had the Houses into Homes scheme, we've had the home improvement loans scheme, and that does provide local authorities with the flexibility to be able to respond to the demands of their particular area.      

Ni allaf anghytuno â dim a ddywedodd David Melding. Rwy'n credu y dylai nifer yr anheddau gwag mewn ardal awdurdod cynllunio lleol fod yn ystyriaeth pan fyddant yn ystyried nifer y cartrefi mewn datblygiad newydd. Soniais yn fy ateb gwreiddiol i Neil McEvoy am y cyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gyflwyno. Rydym ni wedi gweld y cynllun Troi Tai'n Gartrefi, rydym ni wedi gweld y cynllun benthyciadau gwella cartrefi, ac mae hynny yn rhoi'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol allu ymateb i ofynion eu hardal benodol.

Cwestiwn 2—John Griffiths. Nid yw John Griffiths yma i ofyn cwestiwn 2.

Question 2—John Griffiths. John Griffiths isn't here to ask question 2.

Ni ofynnwyd cwestiwn 2 [OAQ53086].

Question 2 [OAQ53086] not asked.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Y cwestiynau nesaf, felly, gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru—Llyr Gruffydd. 

The next questions are from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson—Llyr Gruffydd. 

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, you told the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee last week that the common agricultural policy and basic payments don't give the outcomes that we need to see. What evidence do you have that what you're proposing in 'Brexit and our land' will?  

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch chi ddweud wrth y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf nad yw'r polisi amaethyddol cyffredin a'r taliadau sylfaenol yn rhoi inni'r canlyniadau y mae angen inni eu gweld. Pa dystiolaeth sydd gennych chi y bydd yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig yn 'Brexit a'n tir' yn gwneud hynny?

Well, I have spoken to Llyr in the Chamber about this scheme before. I think one of the main things that we've seen this year is that the basic payment scheme is a blunt tool that doesn't protect farmers in the way that we would want to against volatility—I mentioned the weather when we spoke about this. Last week in front of the committee, I talked about it not rewarding the farmers' performance and about it not assisting with productivity.  

Wel, rwyf wedi siarad â Llyr yn y Siambr am y cynllun hwn o'r blaen. Rwy'n credu mai un o'r prif bethau yr ydym ni wedi ei weld eleni yw bod y cynllun taliad sylfaenol yn gyfrwng anneffeithiol nad yw'n diogelu ffermwyr rhag anwadalrwydd yn y ffordd y byddem ni eisiau iddo ei wneud—soniais am y tywydd pan oeddem ni'n siarad am hyn. Yr wythnos diwethaf o flaen y pwyllgor, soniais am y ffaith nad yw'n gwobrwyo perfformiad y ffermwyr nac yn cynorthwyo gyda chynhyrchiant.

I didn't ask you to deconstruct CAP and the basic payments; I asked you whether what you're proposing will actually deliver the outcomes that you're critical of the current system of not delivering, because, of course you don't know, do you? And that's the reality, because you haven't done the modelling, you haven't done the piloting—there's no evidence that your never-before-tried proposals will actually deliver the outcomes that you want. Indeed, you're setting farms and the whole rural economy off on a journey where we don't really know where we're going, or at least we don't really know how we're going to get there, because you haven't done the homework. Now, don't you accept that the modelling and the piloting all should have happened before you introduced your White Paper, because if the modelling tells you in the spring, or whenever it happens, that it won't deliver the outcomes we want to see, then you'll have wasted a whole year of Brexit preparation, and that will make Welsh Labour's record look just as bad as Theresa May's? 

Nid oeddwn yn gofyn i chi ddadelfennu'r Polisi Amaethyddol Cyffredin a'r taliadau sylfaenol; gofynnais i chi a fydd yr hyn yr ydych chi'n ei gynnig mewn gwirionedd yn cyflawni'r canlyniadau yr ydych chi'n feirniadol o'r system bresennol am beidio â'u cyflawni, oherwydd, wrth gwrs, dydych chi ddim yn gwybod, nad ydych chi? A dyna'r gwir amdani, oherwydd nid ydych chi wedi gwneud y gwaith modelu, nid ydych chi wedi gwneud y gwaith arbrofi—nid oes unrhyw dystiolaeth y bydd eich cynigion, nad ydyn nhw erioed wedi cael eu treialu o'r blaen, mewn gwirionedd yn cyflawni'r canlyniadau yr ydych chi eisiau eu cyflawni. Yn wir, rydych chi'n anfon ffermydd a'r holl economi wledig ar daith lle nad ydym ni'n gwybod yn iawn i ble'r ydym ni'n mynd, neu o leiaf nid ydym ni mewn gwirionedd yn gwybod sut yr ydym ni'n mynd i gyrraedd yno, oherwydd nid ydych chi wedi gwneud y gwaith cartref. Nawr, onid ydych chi'n derbyn y dylai'r modelu a'r arbrofi i gyd fod wedi digwydd cyn i chi gyflwyno'ch Papur Gwyn, oherwydd os bydd y gwaith modelu yn dweud wrthych chi yn y gwanwyn, neu bryd bynnag y bydd hynny'n digwydd, na fydd hyn yn cyflawni'r canlyniadau yr ydym ni eisiau eu gweld, yna byddwch chi wedi gwastraffu blwyddyn gyfan o baratoi ar gyfer Brexit, a bydd hynny'n gwneud i record Llafur Cymru edrych cyn waethed ag un Theresa May?

Well, I don't agree with you, because we haven't brought forward the White Paper yet; we'll be doing that in the spring. If I'd have done the modelling and the impact assessment before we went to consultation, we would have been criticised for pre-empting. It's much better to have those 12,000 responses we've had to 'Brexit and our land' on the two schemes that we're bringing forward. So, the economic resilience scheme—that's around food production. It's to make sure we make our farm businesses resilient and sustainable, exactly what they want—they want them to be prosperous. And in relation to the public goods scheme, we want to reward farmers, which is not at the moment being done, around the public goods that they're bringing forward—that wonderful air quality, soil quality, water quality, the flood prevention they're doing. So, when we do bring forward the White Paper in the spring, that modelling and that impact assessment will have been done.   

Wel, nid wyf yn cytuno â chi, oherwydd nid ydym ni wedi cyflwyno'r Papur Gwyn eto; byddwn yn gwneud hynny yn y gwanwyn. Pe byddwn i wedi gwneud y gwaith modelu ac asesu effaith cyn inni ymgynghori, byddem ni wedi cael ein beirniadu am roi'r drol o flaen y ceffyl. Mae'n llawer gwell cael y 12,000 o'r ymatebion hynny yr ydym ni wedi eu cael i 'Brexit a'n tir' ar y ddau gynllun hynny yr ydym ni'n eu cyflwyno. Felly, y cynllun cydnerthedd economaidd—mae hynny ynglŷn â chynhyrchu bwyd. Mae ar gyfer gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud ein busnesau fferm yn gydnerth a chynaliadwy, yr union beth y maen nhw ei eisiau—maen nhw eisiau iddyn nhw fod yn ffyniannus. Ac o ran y cynllun nwyddau cyhoeddus, rydym ni eisiau gwobrwyo ffermwyr, nad yw'n digwydd ar hyn o bryd, am yr adnoddau cyhoeddus y maen nhw'n eu cynhyrchu—yr ansawdd aer gwych hwnnw, ansawdd pridd, ansawdd dŵr, y gwaith atal llifogydd y maen nhw'n ei wneud. Felly, pan rydym ni'n cyflwyno'r Papur Gwyn yn y gwanwyn, bydd y gwaith modelu hwnnw a'r asesu effaith hwnnw wedi'u gwneud.

So, when that modelling, when that impact assessment and when the piloting will have been done, if that eventually shows that retaining a form of basic payment is actually necessary to achieve some of the outcomes that you've listed, or at least to keep farmers on the land in order to achieve the environmental, the economic, the social and the cultural outcomes that you've been at pains to tell us that you want delivered—if all of the evidence, having done that work, tells you that retaining a basic payment is necessary to achieve it, can you confirm to the Assembly today that that is what you'll do?  

Felly, pan fydd y modelu hwnnw, pan fydd yr asesiad effaith a phan fydd yr arbrofi wedi eu gwneud, os bydd hynny yn y pen draw yn dangos bod cadw math o daliad sylfaenol yn angenrheidiol mewn gwirionedd i gyflawni rhai o'r canlyniadau yr ydych chi wedi eu rhestru, neu o leiaf i gadw ffermwyr ar y tir er mwyn cyflawni'r canlyniadau amgylcheddol, economaidd, cymdeithasol a diwylliannol yr ydych chi wedi bod yn awchu i ddweud wrthym ni eich bod eisiau eu darparu—os yw'r holl dystiolaeth, ar ôl gwneud y gwaith hwnnw, yn dweud wrthych chi bod cadw'r taliad sylfaenol yn angenrheidiol i gyflawni hynny, a wnewch chi gadarnhau i'r Cynulliad heddiw mai dyna fyddwch chi'n ei wneud?

I will be very interested to see what the modelling and the impact assessment brings forward. Because of the blunt tool that has been the basic payment scheme—and I've had many discussions with farmers over the past few months, many of whom tell me themselves that they don't think the basic payment scheme is enabling them to be resilient and productive in the way that they want to be—I would be very surprised if that were the case. I mentioned last week when I was in front of committee that I will be very flexible. So, let's see what comes out of the consultation, and what goes then forward into the White Paper before we produce the next stage of the policy. 

Mae gennyf i ddiddordeb mawr mewn gweld beth fydd y modelu a'r asesu effaith yn ei gyflwyno. Gan i'r cynllun taliad sylfaenol fod yn gymaint o gyfrwng aneffeithiol—ac rwyf wedi cael sawl sgwrs gyda ffermwyr dros y misoedd diwethaf, gyda llawer ohonyn nhw'n dweud wrthyf i eu hunain nad ydyn nhw'n credu bod y cynllun taliad sylfaenol yn eu galluogi i fod yn gydnerth ac yn gynhyrchiol yn y ffordd y maen nhw eisiau bod—fe fyddwn yn synnu'n fawr pe bai hynny'n wir. Soniais yr wythnos diwethaf pan yr oeddwn i ger bron y pwyllgor y byddaf yn hyblyg iawn. Felly, gadewch inni weld beth a ddaw o'r ymgynghoriad, a beth wedyn gaiff ei gynnwys yn y Papur Gwyn cyn inni greu cam nesaf y polisi.

Llefarydd y Ceidwadwyr—Andrew R.T. Davies. 

Conservative spokesperson—Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. Minister, back in ministerial questions in February, you indicated that when it came to issuing environmental impact assessments, you were minded to grant such an assessment to be made on the Barry incinerator. That was in ministerial questions. It is important that, when Ministers speak in this Chamber, obviously, people from beyond this Chamber, as well as Members who put those questions, do see action. Can you update us as to what progress you've made, given that, as I said, in February, you were minded as a Minister to undertake this and here we are now in December with no improvement in the situation?

Diolch, Llywydd. Gweinidog, yn ôl yn y cwestiynau i'r Gweinidogion ym mis Chwefror, fe wnaethoch chi ddweud, o ran cyhoeddi asesiadau effaith amgylcheddol, eich bod yn bwriadu gofyn am asesiad o'r fath ar y llosgydd yn y Barri. Roedd hynny yn ystod y cwestiynau i Weinidogion. Mae'n bwysig, pan fo Gweinidogion yn siarad yn y Siambr hon, fod pobl o'r tu hwnt i'r Siambr hon, yn ogystal ag Aelodau sy'n gofyn y cwestiynau hynny, wrth gwrs, yn gweld camau gweithredu. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynghylch pa gynnydd yr ydych chi wedi ei wneud, oherwydd, fel y dywedais, ym mis Chwefror, roedd hi'n fwriad gennych a chi, yn Weinidog i ymgymryd â hyn ac rydym ni yn awr ym mis Rhagfyr heb unrhyw welliant yn y sefyllfa?

15:15

I thank the Member for his question. I know that he's been vociferous in taking this forward alongside the constituency Member for the Vale of Glamorgan. Whilst we anticipated a decision by the end of November, further legal clarification of aspects of the case has been necessary. I want to make a decision to issue this as soon as possible, because I'm aware of the ongoing situation and the concern that's been raised, but it's important that, when we do this, we ensure that our actions as a Government uphold our international obligations in respect of an environmental impact assessment. So, officials are currently giving careful consideration to compliance with the EIA directive, taking into account representations from the Member himself and other Members, the developer, and, of course, the Docks Incinerator Action Group.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwy'n gwybod y bu'n uchel ei gloch yn dadlau dros hyn ochr yn ochr â'r Aelod etholaeth dros Fro Morgannwg. Er y buom ni'n disgwyl penderfyniad erbyn diwedd Tachwedd, roedd hi'n angenrheidiol cael eglurhad cyfreithiol ynglŷn ag agweddau ar yr achos. Rwyf eisiau gwneud penderfyniad i gyhoeddi hyn cyn gynted â phosib, oherwydd rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa barhaus a'r pryder sydd wedi'i grybwyll, ond mae'n bwysig, pan fyddwn ni'n gwneud hyn, ein bod yn sicrhau bod ein gweithredoedd fel Llywodraeth yn unol â'n rhwymedigaethau rhyngwladol o ran cynal asesiad o'r effaith amgylcheddol. Felly, mae swyddogion wrthi ar hyn o bryd yn rhoi ystyriaeth ofalus i gydymffurfio â chyfarwyddeb yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, gan ystyried sylwadau gan yr Aelod ei hun ac aelodau eraill, y datblygwr, ac, wrth gwrs, Grŵp Gweithredu Llosgydd y Dociau.

I hear, Minister, what your international obligations are, and no-one on this side of the Chamber, or indeed anywhere in this Chamber, I would assume, would be calling on you to break such obligations, but some 300 days have passed since you made that commitment in February. Whether it be Barry or any other part of Wales, when a Minister makes such a pronouncement, it is expedient for that Minister surely to carry out as quickly as possible the due diligence that might need to be taken in that decision and come back with a decision in an appropriate time. Can you please give us a more definitive response as to when we might have the response from you, given, as I highlighted last week in this Chamber, that the First Minister indicated in his letter to me that that decision was going to be taken in November? As I said, it has been nearly 300 days plus since you made that announcement. How much more time do you actually need?

Fe glywaf, Gweinidog, beth yw eich rhwymedigaethau rhyngwladol, ac ni fyddai neb ar yr ochr hon i'r Siambr, rwy'n tybio, neu yn wir yn unrhyw le yn y Siambr hon yn galw arnoch i dorri rhwymedigaethau o'r fath, ond mae rhyw 300 o ddiwrnodau wedi mynd heibio ers ichi wneud yr ymrwymiad hwnnw ym mis Chwefror. Boed hynny yn y Barri neu yn unrhyw ran arall o Gymru, pan fydd Gweinidog yn gwneud datganiad o'r fath, siawns ei bod hi'n fanteisiol i'r Gweinidog hwnnw gyflawni cyn gynted ag y bo modd y diwydrwydd dyladwy y gallai fod ei angen yn rhan o'r penderfyniad hwnnw ac yn dod yn ôl â phenderfyniad ar yr adeg briodol. A wnewch chi roi ymateb mwy pendant o ran pryd y cawn ni ymateb gennych chi, o gofio, fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, y dywedodd y Prif Weinidog yn ei lythyr wrthyf i y byddai'r penderfyniad hwnnw'n cael ei wneud ym mis Tachwedd? Fel y dywedais, bu rhyw 300 o ddiwrnodau ers ichi wneud y cyhoeddiad hwnnw. Faint mwy o amser mewn gwirionedd sydd ei angen arnoch chi?

Like I said, I hope to be able to be in a position to make a decision as soon as possible. I recognise the concerns around this, but, as the Member himself said, due diligence is of the utmost importance when it comes to such a complex case and issue as this. We must make sure that we follow all—take the relevant legal advice and do everything we can possible to make the best decision.

Fel y dywedais i, rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa i wneud penderfyniad cyn gynted â phosib. Rwy'n cydnabod y pryderon ynghylch hyn, ond, fel y mae'r Aelod ei hun wedi dweud, mae diwydrwydd dyladwy o'r pwys mwyaf gyda mater ac achos mor gymhleth â hyn. Rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn dilyn holl—yn cael y cyngor cyfreithiol perthnasol ac yn gwneud popeth posib o fewn ein gallu i wneud y penderfyniad gorau.

Well, that is a bitterly disappointing answer, given that I could understand that type of answer coming to me maybe a month, two months, perhaps three months after you initially stated your position, but some eight months on you are still trotting out that answer. Now, I did have a written reply from the Minister yesterday indicating that there were legal considerations that the Government are working through at the moment. Can you at least give us an indication—and I'm not looking for the legal advice that you were given, because I appreciate that you can't give us that, but could you at least give us some of the areas that that legal advice is referring to? And is it specific to Natural Resources Wales, who are your advisers on this matter, or is it wider planning issues that that legal advice has been taken on?

I do believe—and I hope you agree with me—that the residents of Barry require some greater clarity than the answers that I've received from you on two occasions now out of three, and I do hope that, as we break for Christmas now in the coming days, you can give me and other Members some confidence that we are within touching distance of a decision.

Wel, mae hynny'n ateb siomedig ar y naw, o gofio y gallwn i ddeall y math hwnnw o ateb yn cael ei roi i mi efallai mis, dau fis, efallai dri mis ar ôl i chi datgan eich safbwynt ar y dechrau, ond wyth mis ar ôl hynny ac rydych chi'n dal i roi'r ateb hwnnw. Nawr, fe ges i ateb ysgrifenedig gan y Gweinidog ddoe sy'n awgrymu bod ystyriaethau cyfreithiol y mae'r Llywodraeth yn gweithio drwyddyn nhw ar hyn o bryd. A wnewch chi o leiaf roi awgrym inni—ac nid wyf yn edrych am y cyngor cyfreithiol a roddwyd i chi, gan fy mod i'n sylweddoli na allwch chi roi hynny inni, ond a wnewch chi o leiaf ddweud wrthym ni am rai o'r meysydd y mae'r cyngor cyfreithiol hwnnw yn cyfeirio atyn nhw? Ac a yw'n benodol i Gyfoeth Naturiol Cymru, sef eich cynghorwyr ar y mater hwn, neu a yw'r cyngor cyfreithiol ynglŷn â materion cynllunio ehangach?

Rwyf yn credu—ac rwy'n gobeithio y cytunwch chi â mi—bod angen mwy o eglurder ar drigolion y Barri na'r atebion yr wyf i wedi eu cael gennych chi ar ddau achlysur allan o dri yn awr, ac rwy'n gobeithio, wrth inni dorri ar gyfer y Nadolig yn y dyddiau nesaf, y gallwch chi roi rhywfaint o sicrwydd i mi ac Aelodau eraill ein bod ni o fewn cyrraedd penderfyniad.

Like I said, I can't reiterate enough to the Member that I'm fully aware of the concerns of residents on this issue and of the Member himself, but it's very, very important to me and to this Government to make sure that we take all the legal steps necessary and make the right decision, not just legally, but for the residents of Barry as well.

Fel y dywedais, ni allaf bwysleisio digon i'r Aelod fy mod i'n llwyr ymwybodol o bryderon trigolion ar y mater hwn a'r Aelod ei hun, ond mae'n bwysig iawn, iawn i mi ac i'r Llywodraeth hon i wneud yn siŵr ein bod yn cymryd pob cam cyfreithiol angenrheidiol ac yn gwneud y penderfyniad cywir, nid yn gyfreithiol yn unig, ond er mwyn trigolion y Barri hefyd.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. Well, we live in very uncertain political times, and I suppose this may well be the last time in which we shall face each other across the Chamber in the Cabinet Secretary's current capacity, although I should regret it if she is moved on. I've come in the last couple of years to admire and respect the open-minded approach that she has brought to quite a number of issues, listening to stakeholders and local people in particular decisions on nitrates and also on bovine TB, but I have to say that in recent times this reputation that she's built up has been rather dented by several decisions over which she's presided: one, of course, the shooting ban, which Natural Resources Wales has introduced on public land; the draconian fishing laws on salmon and sewin, proposed by NRW again on questionable evidence; and of course what I raised last time, the Hendy windfarm, overruling Powys County Council and her own inspector's report.

Theresa May has been criticised, rightly, I think, for failing to listen and has landed herself in a massive mess, which she'll find it difficult to extricate herself from. Does the Cabinet Secretary herself have any regrets about railroading her policy agenda over the interests of local people and local stakeholders?

Diolch, Llywydd. Wel, rydym ni'n byw mewn cyfnod gwleidyddol ansicr iawn, ac mae'n debyg y gallai hyn fod y tro diwethaf y byddwn yn wynebu ein gilydd ar draws y Siambr yn rhinwedd swydd bresennol Ysgrifennydd y Cabinet, er y byddai'n ddrwg gennyf pe byddai hi'n cael ei symud. Rwyf wedi dod yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf i edmygu a pharchu sut y mae hi wedi ymdrin â chryn dipyn o faterion â meddwl agored, yn gwrando ar randdeiliaid a phobl leol, yn enwedig o ran penderfyniadau ynglŷn â nitradau a hefyd y diciâu mewn gwartheg, ond mae'n rhaid imi ddweud yn ddiweddar bod yr enw da yma y mae hi wedi ei ennill wedi cael ambell i dolc oherwydd sawl penderfyniad y bu hi'n gyfrifol amdanyn nhw: un, wrth gwrs, yw'r gwaharddiad ar saethu, y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ei gyflwyno ar dir cyhoeddus; y cyfreithiau pysgota llym ar eogiaid a sewin, a gynigiwyd gan Gyfoeth Naturiol Cymru unwaith eto ar dystiolaeth amheus; ac wrth gwrs yr hyn a grybwyllais i y tro diwethaf, fferm wynt Hendy, gan wyrdroi dyfarniad Cyngor Sir Powys ac adroddiad ei harolygydd ei hun.

Mae Theresa May wedi cael ei beirniadu, yn deg, rwy'n credu, am beidio â gwrando ac mae hi wedi cael ei hun i lanastr enfawr, y bydd hi'n anodd iddi ddod allan ohono. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn edifaru am roi ei hagenda polisi o flaen buddiannau pobl leol a rhanddeiliaid lleol?

Well, if you're referring to the Hendy windfarm situation, which, as you say, you raised in the Chamber, obviously, I am very aware that there's been a claim submitted to the High Court. So, I can't say anything further on that. I'm very pleased with the renewable energy targets that I've brought through the Chamber. I think it's very important that we have ambitious renewable targets. I'm very aware of my obligations and the Welsh Government's obligations in relation to climate change, and I think the renewable energy targets that we've brought forward—. We had a debate this time last week on carbon regulations; I'm bringing forward the carbon delivery plan in the spring of next year. So, I'm very proud of those.

Wel, os ydych chi'n cyfeirio at sefyllfa fferm wynt Hendy, yr ydych chi, fel y dywedwch chi, wedi ei grybwyll yn y Siambr, yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn bod hawliad wedi ei gyflwyno i'r Uchel Lys. Felly, ni allaf ddweud unrhyw beth ychwanegol ynglŷn â hynny. Rwy'n falch iawn gyda'r targedau ynni adnewyddadwy yr wyf i wedi eu llywio drwy'r Siambr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod gennym ni dargedau adnewyddadwy uchelgeisiol. Rwy'n ymwybodol iawn o'm rhwymedigaethau i a rhwymedigaethau Llywodraeth Cymru o ran newid yn yr hinsawdd, ac rwy'n credu bod y targedau ynni adnewyddadwy yr ydym ni wedi eu cyflwyno—. Cawsom ddadl yr adeg hon yr wythnos diwethaf ynglŷn â rheoliadau carbon; byddaf yn cyflwyno'r cynllun cyflawni allyriadau carbon yn y gwanwyn y flwyddyn nesaf. Felly, rwy'n falch iawn o'r pethau hynny.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

15:20

Well, I accept that the application for a judicial review in the case of Hendy limits significantly what the Cabinet Secretary can say, but I do think that the decision that she took is troubling as a matter of general principle. Localism is an important principle of government, in my opinion, and I'd be surprised if the Cabinet Secretary disagreed with that. Occasionally, national considerations have to take precedence over local interests. Again, I fully accept that. In the case of calling in a planning decision to be made by her rather than by a local authority or, indeed, an inspector's decision, what is the principle upon which she will override the decisions of those who are at a lower position in the pecking order?

Wel, rwy'n derbyn bod y cais am adolygiad barnwrol yn achos Hendy yn cyfyngu'n sylweddol ar yr hyn y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei ddweud, ond rwyf yn credu bod y penderfyniad a wnaeth hi yn peri gofid fel mater o egwyddor gyffredinol. Mae lleoliaeth yn egwyddor bwysig o lywodraeth, yn fy marn i, a byddwn yn synnu pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn anghytuno â hynny. Yn achlysurol, mae'n rhaid i ystyriaethau cenedlaethol fod yn drech na buddiannau lleol. Unwaith eto, rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Yn achos adalw penderfyniad cynllunio i'w wneud ganddi hi yn hytrach na gan awdurdod lleol neu, yn wir, penderfyniad gan arolygydd, beth yw'r egwyddor pryd y bydd hi'n diystyru penderfyniadau'r rhai sydd mewn swyddogaethau llai dylanwadol?

Well, I don't think I can give you a general answer to that question. Obviously, it's done on a case-by-case basis. I have two on my desk now that I read for the first time over the weekend, I read again yesterday, and I'll probably read again today. It's something that you obviously have to consider a great deal, but I don't think I can just give you a general answer to that specific question.

Wel, nid wyf yn credu y gallaf i roi ateb cyffredinol i'r cwestiwn hwnnw i chi. Yn amlwg, caiff pob achos sylw yn unigol. Mae gennyf ddau ar fy nesg ar y funud y darllenais am y tro cyntaf dros y penwythnos, darllenais nhw eto ddoe, a byddaf fwy na thebyg yn eu darllen eto heddiw. Mae'n rhywbeth y mae angen ichi roi ystyriaeth ddwys iawn iddo, yn amlwg, ond nid wyf yn credu y gallaf i roi ateb cyffredinol ichi i'r cwestiwn penodol hwnnw.

Well, I'm sorry that the Cabinet Secretary's unable to answer, because I think there's an important question of transparency involved here, that the decision on Hendy was very different from the decision that she took on Rhoscrowther. She decided there not to intervene, and so we now have a windfarm going up. I visited it myself last week. Scars in the landscape are being made, which will wreck the magnificent views across the hills. At Rhoscrowther, of course, the landscape and seascape was protected. In these circumstances, is it not appropriate for the Government to publish the reasons why it takes a decision in one case but not in another so that the people can understand upon what principle these very important decisions, which affect their daily lives, are based?

Wel, mae'n ddrwg gennyf na all Ysgrifennydd y Cabinet ateb, gan fy mod yn credu bod cwestiwn pwysig o dryloywder o dan sylw yma, bod y penderfyniad ynglŷn â Hendy yn wahanol iawn i'r penderfyniad a wnaeth hi ynglŷn â Rhosgylyddwr. Penderfynodd hi beidio ag ymyrryd yn yr achos hwnnw, ac felly mae gennym ni bellach fferm wynt yn cael ei chodi. Ymwelais â'r lle fy hun yr wythnos diwethaf. Mae'r dirwedd yn cael ei chreithio, a fydd yn difetha'r golygfeydd ysblennydd ar draws y bryniau. Yn Rhosgylyddwr, wrth gwrs, roedd y dirwedd a'r morlun wedi eu diogelu. Yn yr amgylchiadau hyn, onid yw hi'n briodol i'r Llywodraeth gyhoeddi'r rhesymau pam ei bod hi'n gwneud penderfyniad mewn un achos ond nid mewn un arall fel y gall pobl ddeall ar ba egwyddorion y mae'r penderfyniadau pwysig iawn hyn, sy'n effeithio ar eu bywydau bob dydd, yn seiliedig?

Well, the decision letter is always published and, obviously, that is available to anybody who wants to read it. I think it's really important that we make the planning system as simple and as uncomplex as possible. You'll be aware that last week I launched 'Planning Policy Wales: Edition 10', which is the new edition of 'Planning Policy Wales', and that's really been revised now to take account, in a much more holistic way, I think, of the decision making that's taken in relation to the built environment.

Wel, caiff y llythyr penderfyniad ei gyhoeddi bob tro ac, yn amlwg, mae hynny ar gael i unrhyw un sydd eisiau ei ddarllen. Rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol bwysig ein bod yn gwneud y system gynllunio mor syml ac mor rhwydd ag y bo modd. Fe fyddwch yn ymwybodol yr wythnos diwethaf imi lansio 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10', sef argraffiad newydd o 'Polisi Cynllunio Cymru', ac mae hwnnw wedi'i ddiwygio'n drwyadl erbyn hyn i ystyried, mewn modd llawer mwy cyfannol, rwy'n credu, y penderfyniadau a wneir ynglŷn â'r amgylchedd adeiledig.

Rôl yr Arolygiaeth Gynllunio
The Role of the Planning Inspectorate

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl yr Arolygiaeth Gynllunio yng Nghymru? OAQ53067

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role of the Planning Inspectorate in Wales? OAQ53067

Thank you. The Planning Inspectorate is an arm's-length appellate body sponsored jointly with the Ministry of Housing, Communities and Local Government. The Planning Inspectorate in Wales makes planning and other decisions under allied legislation based on the adopted local development plan and national planning policy on behalf of Welsh Ministers.

Diolch. Mae'r Arolygiaeth Gynllunio yn gorff apeliadol hyd braich a noddir ar y cyd â'r Weinyddiaeth Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol. Mae'r Arolygiaeth Gynllunio yng Nghymru yn gwneud penderfyniadau cynllunio a phenderfyniadau eraill ar ran Gweinidogion Cymru yn unol â deddfwriaeth berthnasol sy'n seiliedig ar y cynllun datblygu lleol a fabwysiadwyd a pholisi cynllunio cenedlaethol. 

Thank you, Cabinet Secretary. You'll be aware that there's been outrage in Aberconwy regarding the Marl Lane planning application and, indeed, the process so far. This was a decision by planning councillors, members of the planning authority, who refused it, only then for it to be suggested that it goes to public inquiry. This was in March of this year, and then the public inquiry was delayed until September of this year, and it is fair to say it was very, very controversial. In fact, the headlines were, 'Battle of words at Marl Lane planning inquiry'. Because, quite frankly, the site is a constrained site, not in the local development plan, and it was highlighted during the submissions to the consultation, during the meetings, and in correspondence to the inquiry, that it breaches TAN 24, TAN 5, 'Planning Policy Wales' 6.5, cultural heritage CTH/1, development affecting heritage assets, DP/6, compliance with national policy and guidance. Now, there is a feeling in Aberconwy, and the finger-pointing is actually going on, for a change, to here—as opposed to UK Government by this Government—but it is, in fact, the Welsh Government that, in effect, are allowing one individual to actually come in and make decisions above the heads of the locally elected members, myself included, but our locally elected planning authority—thousands of objectors. Now, we are still waiting for a decision on this site, and I would just ask the Cabinet Secretary to have some empathy with those who are very concerned about this site. We don't have the school places, we haven't got the capacity for our health service. There are numerous reasons why this planning application shouldn't go ahead. It should not have been dragged out so long, and I just wonder at what stage will you actually ensure that the planning inspectorate have a little bit more respect for the democratic process within our local authorities, and, indeed, for our own residents.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Byddwch yn ymwybodol y bu dicter yn Aberconwy ynglŷn â chais cynllunio Lôn Marl ac, yn wir, y broses hyd yma. Roedd hwn yn benderfyniad cynghorwyr cynllunio, aelodau'r awdurdod cynllunio, a wrthododd y cais, ond wedyn awgrymwyd ei fod yn mynd i ymchwiliad cyhoeddus. Roedd hyn ym mis Mawrth eleni, ac yna cafodd yr ymchwiliad cyhoeddus ei ohirio tan fis Medi eleni, ac mae'n deg dweud ei fod yn ddadleuol iawn, iawn. Yn wir, y penawdau oedd, 'Battle of words at Marl Lane planning inquiry'. Oherwydd bod y safle, a dweud y gwir, yn safle cyfyngedig, nad yw yn y cynllun datblygu lleol, ac amlygwyd yn ystod y cyflwyniadau i'r ymgynghoriad, yn ystod y cyfarfodydd, ac mewn gohebiaeth i'r ymchwiliad, nad yw'n cydymffurfio â TAN 24, TAN 5, 'Polisi Cynllunio Cymru' 6.5, treftadaeth ddiwylliannol CTH/1, datblygiad sy'n effeithio ar asedau treftadaeth, DP/6, ac nad yw'n cydymffurfio â pholisi a chanllawiau cenedlaethol. Nawr, mae teimlad yn Aberconwy, ac mae'r bai yn cael ei roi mewn gwirionedd, am newid, ar y lle hwn—yn hytrach na Llywodraeth y DU yn cael y bai gan y Llywodraeth hon—ond, yn wir, Llywodraeth Cymru sydd, i bob pwrpas, yn caniatáu i un unigolyn ddod i mewn a gwneud penderfyniadau gan ddiystyru aelodau etholedig lleol, gan gynnwys fi fy hun, ond ein hawdurdod cynllunio lleol etholedig—miloedd o wrthwynebwyr. Nawr, rydym ni'n dal i aros am benderfyniad ynglŷn â'r safle hwn, ac fe hoffwn i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ddangos ychydig o gydymdeimlad tuag at y rhai sy'n bryderus iawn am y safle hwn. Nid oes gennym ni'r lleoedd mewn ysgolion, nid oes gennym ni'r capasiti ar gyfer ein gwasanaeth iechyd. Mae yna nifer o resymau pam na ddylai'r cais cynllunio hwn fynd rhagddo. Ni ddylai fod wedi cael ei ymestyn mor hir, ac rwy'n meddwl tybed pryd fyddwch chi mewn gwirionedd yn sicrhau bod yr Arolygiaeth Gynllunio yn dangos tipyn mwy o barch i'r broses ddemocrataidd yn ein hawdurdodau lleol, ac, yn wir, i'n trigolion ni ein hunain.

15:25

Deputy Presiding Officer, the Assembly Member will be aware that, in my role as Cabinet Secretary with the responsibility for planning, I'm unable to comment on a specific planning application.

Dirprwy Lywydd, bydd yr Aelod Cynulliad yn ymwybodol, yn rhinwedd fy swyddogaeth yn Ysgrifennydd y Cabinet gyda'r cyfrifoldeb dros gynllunio, na allaf wneud sylw ar gais cynllunio penodol.

Mesurau Ansawdd Aer Lleol
Local Air Quality Measures

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y caiff mesurau ansawdd aer lleol, fel parthau aer glân, eu hariannu? OAQ53084

4. Will the Cabinet Secretary outline how local air quality measures, such as clean air zones, will be funded? OAQ53084

Improvements to local air quality are supported through a number of funding mechanisms, including a dedicated air quality fund, worth over £20 million. This can support the costs of clean air zones where identified by local authorities as the best option to deliver legal compliance with air pollutant limit values.

Caiff gwelliannau i ansawdd yr aer lleol eu cefnogi drwy nifer o ddulliau cyllido, gan gynnwys cronfa ansawdd awyr bwrpasol, gwerth dros £20 miliwn. Gall hyn gefnogi costau parthau aer glân lle cânt eu dynodi gan awdurdodau lleol fel y dewisiadau gorau i gydymffurfio'n gyfreithiol â gwerthoedd terfyn llygryddion aer.

Thank you. I'm grateful to you, Minister, for your answer. You will be aware that air pollution contributes to about 2,000 deaths per year in Wales and has been described by Public Health Wales as an urgent public health crisis. Is the Welsh Government prepared to act to ensure that councils introduce clean air zones if local action isn't adequate or isn't timely enough in your view? And will the Government reconsider the possibility of the introduction of a clean air Act for Wales if these local clean air zones don't deliver the outcomes that we are hoping for? These are 2,000 deaths that are entirely avoidable, and I strongly support the approach of looking for local action first, but, in the end, there are some things that are so important that it needs national legislation.

Diolch. Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am eich ateb. Fe fyddwch chi'n ymwybodol bod llygredd aer yn cyfrannu at tua 2,000 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru ac mae wedi ei ddisgrifio gan Iechyd Cyhoeddus Cymru fel argyfwng iechyd cyhoeddus brys. A yw Llywodraeth Cymru yn barod i weithredu i sicrhau bod cynghorau yn cyflwyno parthau aer glân os nad yw gweithredu lleol yn ddigonol, neu ddim yn ddigon amserol yn eich barn chi? Ac a wnaiff y Llywodraeth ailystyried y posibilrwydd o gyflwyno Deddf aer glân i Gymru os nad yw'r parthau aer glân lleol hyn yn cyflawni'r canlyniadau yr ydym ni'n gobeithio eu cael? Dyma 2,000 o farwolaethau y gellir eu hosgoi yn gyfan gwbl, ac rwy'n cefnogi'n gryf mynd ati i weld pa fath o weithredu sy'n digwydd yn lleol yn gyntaf, ond, yn y pen draw, mae rhai pethau mor bwysig fel bod angen deddfwriaeth genedlaethol.

Diolch. Can I thank the Member for her question? It's important that—. It's absolutely correct that this isn't just about meeting legal compliance, because it's the right thing to do to tackle poor air quality and the implications it has for people's health and well-being throughout Wales.

In terms of local authorities, I would expect all local authorities to assess the potential for what action is required to achieve reduced pollution levels and improvement in public health, and also, working with schools through the eco-schools project, to develop their own campaigns with the children and to achieve that behaviour change in the local community as well. But, obviously, there's action we're taking at Welsh Government level, which includes our clean air programme, our clean air plan and the establishment of the programme across Government.

I have been clear from the outset that this is a high priority for this Government and that we want to take action now because we know it's an immediate threat, which is why we are taking those actions that we can within the time frame that we have and the pressures on us. But, equally, I've been clear that if we take these—the clean air programme, the clean air plan, supporting local authorities to implement clean air zones and take local action—if we identify that there are gaps and we do need to legislate further, then that's certainly something that can be considered in the future.

Diolch. A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Mae'n bwysig bod—. Mae'n hollol gywir nad yw hyn dim ond ynglŷn â chydymffurfiaeth gyfreithiol yn unig, oherwydd dyma yw'r peth iawn i'w wneud i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael a'r goblygiadau i iechyd a lles pobl ledled Cymru.

O ran awdurdodau lleol, fe fyddwn i'n disgwyl i'r holl awdurdodau lleol asesu'r potensial o ran beth sydd angen ei wneud er mwyn cyflawni lefelau llygredd is a gwella iechyd y cyhoedd, a hefyd, i weithio gydag ysgolion drwy'r prosiect eco-ysgolion, er mwyn datblygu eu hymgyrchoedd eu hunain gyda'r plant ac i sicrhau bod arferion yn newid yn y gymuned leol hefyd. Ond, yn amlwg, fe geir pethau yr ydym ni, Llywodraeth Cymru, yn ei wneud, sy'n cynnwys ein rhaglen aer glân, ein cynllun aer glân a sefydlu'r rhaglen drwy'r Llywodraeth gyfan.

Rwyf wedi egluro o'r cychwyn bod hon yn flaenoriaeth uchel i'r Llywodraeth hon a'n bod ni eisiau gweithredu nawr oherwydd ein bod ni'n gwybod bod hyn yn fygythiad uniongyrchol, a dyna pam yr ydym ni'n gwneud yr hyn a allwn ni o fewn y terfynau amser sydd gennym ni a'r pwysau sydd arnom ni. Ond, yn yr un modd, rwyf wedi bod yn glir, os ydym ni'n ystyried y rhain—y rhaglen aer glân, y cynllun aer glân, gan gefnogi awdurdodau lleol i weithredu'r parthau aer glân ac i weithredu'n lleol—os ydym ni'n gweld bod yna ddiffygion a bod angen i ni ddeddfu ymhellach, yna mae hynny'n sicr yn rhywbeth y gellir ei ystyried yn y dyfodol.

Minister, I have to say I was a little bit disappointed that the temporary 50 mph speed limit extension to the west of Port Talbot wasn't terminated this summer, as you indicated in a speech earlier this year. Of course, I accept that Welsh Government is in a bit of a bind at the moment regarding this court case around air quality and having to reduce, particularly, traffic congestion emissions, as a result of that court case. Even so, I think we still need to get some sense of perspective here, because, obviously, there's a huge amount of industrial pollution in the Port Talbot area as well. So, I'm wondering if you can tell me how you balance funding between central and local government attempts to tackle both traffic air pollution and industrial air pollution, and, particularly, the money that you give to local authorities—how you ensure that it's actually spent on improving air quality, as the money was intended to do.

Gweinidog, rhaid imi ddweud fy mod i ychydig yn siomedig na ddiddymwyd yr estyniad terfyn cyflymder dros dro 50 milltir yr awr i'r gorllewin o Bort Talbot yr haf hwn, fel y gwnaethoch chi ddweud mewn araith yn gynharach eleni. Wrth gwrs, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa anodd ar hyn o bryd o ran yr achos llys hwn ynghylch ansawdd aer a gorfod lleihau, yn enwedig allyriadau tagfeydd traffig, o ganlyniad i'r achos llys hwnnw. Er hynny, rwy'n credu bod angen i ni weld pethau yn eu gwir oleuni yn hyn o beth, oherwydd, yn amlwg, ceir llawer iawn o lygredd diwydiannol yn ardal Port Talbot hefyd. Felly, rwy'n meddwl tybed a allwch chi ddweud wrthyf i sut y byddwch chi'n cydbwyso cyllid rhwng ymdrechion y Llywodraeth ganolog a llywodraeth leol i fynd i'r afael â llygredd aer traffig a llygredd aer diwydiannol, ac, yn benodol, yr arian yr ydych chi'n ei roi i awdurdodau lleol—sut ydych chi'n sicrhau y caiff ei wario mewn difrif ar wella ansawdd yr aer, fel oedd y bwriad.

I thank the Member for her question. I know it's something that you've previously raised in this place, alongside the Member for Aberavon as well. You know there's a particular complex and complicated challenge in relation to air quality around Port Talbot, because of the historic nature of the steelworks, which is such a large employer for the area too, and also the M4. In terms of—. You recognise, in terms of the speed limit, looking at that is what we've identified as being able to meet that legal compliance in the shortest possible time frame going forward. In terms of how we look at—. You're absolutely right that to address the air quality, it's not just looking at nitrogen dioxide emissions alone; it's actually the PM particles, it's the whole suite of air quality issues in the area, which is why our clean air programme, clean air plan, will work with stakeholders and local authorities to look at that in the whole and to address that. And it's something I'm happy to follow up with the Member in more detail, should I be in a position to do so in the future as well. 

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Rwy'n gwybod fod hyn yn rhywbeth yr ydych chi wedi ei grybwyll o'r blaen yn y fan yma, ochr yn ochr â'r Aelod dros Aberafan hefyd. Rydych chi'n gwybod bod her arbennig o gymhleth a dyrys yng nghyswllt ansawdd aer ym mharthau Port Talbot, oherwydd natur hanesyddol y gwaith dur, sy'n gyflogwr mawr yn yr ardal hefyd, a'r M4 hefyd. O ran—. Rydych chi'n cydnabod, o ran y terfyn cyflymder, mai edrych ar hynny yw'r hyn yr ydym ni wedi ei nodi fel modd o fodloni'r gydymffurfiaeth gyfreithiol honno yn yr amser byrraf posib wrth symud ymlaen. O ran sut yr ydym ni'n edrych ar—. Rydych chi'n llygad eich lle, er mwyn mynd i'r afael ag ansawdd aer, mae angen gwneud mwy nag ystyried allyriadau nitrogen deuocsid yn unig; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r deunydd gronynnol, yr holl faterion ynglŷn ag ansawdd aer yn yr ardal, a dyna pam y bydd ein rhaglen aer glân, cynllun aer glân, yn gweithio gyda rhanddeiliaid ac awdurdodau lleol i edrych ar hynny yn ei gyfanrwydd ac i ymdrin â hynny. Ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n hapus i'w drafod gyda'r Aelod yn fwy manwl, pe byddwn i mewn sefyllfa i wneud hynny yn y dyfodol hefyd.

15:30

Minister, as Suzy Davies pointed out, the issues of air pollution in Port Talbot, in particular, and the hazardouz air management zone, are two-fold. It's the M4 and the traffic emissions and it's also the industrial emissions. And Suzy and I met with Welsh Government officials yesterday to discuss the M4 side. Last time I spoke to you and raised the question, you were indicating that you were going to meet with Tata to discuss the industrial side. Have you met with Tata, and if so, can you give us the details of those discussions and the outcomes?

Gweinidog, fel y dywedodd Suzy Davies, mae'r materion llygredd aer ym Mhort Talbot, yn benodol, a'r parth rheoli aer peryglus, yn ddeublyg. Mae ynglŷn â'r M4 ac allyriadau traffig ac mae hefyd yn ymwneud ag allyriadau diwydiannol. Ac fe wnaeth Suzy a minnau gyfarfod â swyddogion Llywodraeth Cymru ddoe i drafod mater yr M4. Y tro diwethaf imi siarad â chi a holi'r cwestiwn, roeddech chi'n dweud eich bod yn mynd i gwrdd â Tata i drafod yr agwedd ddiwydiannol. A ydych chi wedi cyfarfod â Tata, ac os felly, a wnewch chi roi manylion y trafodaethau hynny a'r canlyniadau hynny inni?

I thank the Member for his ongoing commitment in this area. You're right: myself and the Cabinet Secretary for economy both met, not just with representatives from Tata, but with Neath Port Talbot Council and Natural Resources Wales. Part of this meeting was to look at the issue we found over the summer, in terms of, particularly, the nuisance dust as well, but also, how they might better perhaps work to communicate with local residents and build those relationships, but also, the steps that would be needed to be taken to mitigate the impact of poor air quality generated from industrial emissions in the future. That's work that is obviously ongoing. I want the short-term action plan on Port Talbot to be reviewed and to make sure that it's fit for purpose for the future, and both myself and the Cabinet Secretary for economy are keen to actually visit Tata to see first-hand what could potentially be done, and what are the biggest challenges, so to speak. So, I am happy to keep the Member updated and involved with that as well. 

Diolch i'r Aelod am ei ymrwymiad parhaus yn y maes hwn. Rydych chi'n iawn: fe wnes i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi gyfarfod nid yn unig â chynrychiolwyr Tata, ond gyda Chyngor Castell-nedd Port Talbot a Chyfoeth Naturiol Cymru. Roedd y cyfarfod hwn yn rhannol er mwyn edrych ar y mater a welsom ni dros yr haf, o ran, yn enwedig, y niwsans llwch, ond hefyd, sut y gallen nhw efallai weithio'n well i gyfathrebu â thrigolion lleol a meithrin y cysylltiadau hynny, ond hefyd, yr hyn y byddai angen ei wneud i liniaru effaith ansawdd aer gwael a gynhyrchir yn sgil allyriadau diwydiannol yn y dyfodol. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo yn amlwg. Rwyf eisiau adolygiad ar y cynllun gweithredu tymor byr ynglŷn â Phort Talbot a gwneud yn siŵr ei fod yn addas i'r diben ar gyfer y dyfodol, ac rwyf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn awyddus i ymweld â Tata i weld yn uniongyrchol beth fyddai modd ei wneud o bosib, a beth yw'r heriau mwyaf, fel petai. Felly, rwyf yn hapus i wneud yn siŵr bod yr Aelod yn clywed y newyddion diweddaraf am hynny ac yn rhan o hynny hefyd. 

Llygredd yn Afonydd Cymru
Pollution in Welsh Rivers

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerir i fynd i'r afael â llygredd yn afonydd Cymru? OAQ53073

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on action taken to address pollution in Welsh rivers? OAQ53073

The river basin management plans, published in 2015, show that water quality across Wales has improved significantly over recent years, with 37 per cent of the water bodies in Wales now meeting good status under the water framework directive. Work is under way to increase this to 42 per cent in the next three years.

Mae'r cynlluniau rheoli basn afonydd, a gyhoeddwyd yn 2015, yn dangos bod ansawdd dŵr ledled Cymru wedi gwella'n sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, gyda 37 y cant o'r cronfeydd dŵr yng Nghymru bellach yn cyrraedd statws da o dan y Gyfarwyddeb Fframwaith Dŵr. Mae gwaith yn mynd rhagddo i gynyddu hyn i 42 y cant yn y tair blynedd nesaf.

As you will be aware, the fishing association have referred a complaint to the EU Commission that argues that huge quantities of slurry and poultry manure are being spread indiscriminately on large areas of farm land, and that the rules and guidelines governing how this should be done are consistently being broken. This is, of course, having a substantial impact on the ecology of our rivers. Will you give us your assurance that all is being done to monitor this practice, and thus ensure the integrity of our rivers?

Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae'r gymdeithas bysgota wedi cyfeirio cwyn at Gomisiwn yr UE yn dadlau bod symiau enfawr o slyri a thail dofednod yn cael ei daenu'n ddiwahân ar ardaloedd mawr o dir fferm, a bod y rheolau a'r canllawiau llywodraethu ynglŷn â sut y dylid gwneud hyn yn cael eu hanwybyddu'n gyson. Mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith sylweddol ar ecoleg ein hafonydd. A allwch chi ein sicrhau ni y gwneir popeth i fonitro'r arfer yma, ac felly i sicrhau cyflwr ein hafonydd?

I thank the Member for his question and his interest in this area. He raises a very important issue. Any incident of pollution in our rivers is one incident too many, for a variety of reasons, which is why this Government has taken action in terms of how we tackle agricultural pollution. We know that the vast majority of people adhere to best practice, and it's the minority that create these incidents that we are taking action to combat. Just this week, my colleague the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs—I forgot her title for a moment then—announced further investment for the sustainable production grant, which is to support the delivery of environmental outcomes, including on agricultural pollution, and provide support for farmers facing the considerable challenges of Brexit. So, that's just one step. 

We're also working with—. Of course, pollution doesn't just refer to slurry. It could be litter and other contamination in our rivers, and that's why we work with organisations such as Keep Wales Tidy and Groundwork Wales to tackle that as well. 

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb yn y maes hwn. Mae'n crybwyll mater pwysig iawn. Mae unrhyw achos o lygredd yn ein hafonydd yn un achos yn ormod, am amryw o resymau, a dyna pam fod y Llywodraeth hon wedi gweithredu o ran sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â llygredd amaethyddol. Rydym ni'n gwybod bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cadw at yr arferion gorau, ac mai'r lleiafrif sy'n gyfrifol am yr achosion yr ydym ni'n gweithredu i'w datrys. Dim ond yr wythnos hon, mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig—anghofiais ei theitl am eiliad wedyn—wedi cyhoeddi buddsoddiad pellach ar gyfer y grant cynhyrchu cynaliadwy, sydd er mwyn cefnogi cyflawni canlyniadau amgylcheddol, gan gynnwys llygredd amaethyddol, a rhoi cymorth i ffermwyr sy'n wynebu heriau sylweddol Brexit. Felly, dyna un peth yn unig. 

Rydym ni hefyd yn gweithio gyda—. Wrth gwrs, nid yw llygredd yn cyfeirio'n unig at slyri. Gallai ysbwriel a halogyddion eraill fod yn ein hafonydd, a dyna pam ein bod ni'n gweithio gyda sefydliadau megis Cadwch Gymru'n Daclus a Groundwork Cymru i fynd i'r afael â hynny hefyd.

In October, we corresponded about a pollution incident in the Afon Clywedog Dee tributary near Wrexham. Of course, specific pollution incidents are a matter for Natural Resources Wales. How do you respond to concern that the self-reporting procedure with water companies, now applied by Natural Resources Wales, takes away the proactive inspections that used to be in place and carried out by Environment Agency Wales staff, and to concern that the current redeployment of skilled fisheries enforcement officers will reduce the effectiveness of fisheries protection across the three regions of south-east, south-west and northern areas, including the upper Severn, and, particularly, on the cross-border working on both sides of the River Severn, and with the Wye and its tributaries, crossing again the England-Wales border? 

Ym mis Hydref, fe wnaethom ni ohebu ynghylch llygredd yn Afon Clywedog lle mae hi'n cwrdd ag Afon Dyfrdwy ger Wrecsam. Wrth gwrs, mae achosion o lygredd penodol yn fater i Gyfoeth Naturiol Cymru. Sut ydych chi'n ymateb i'r pryder bod y drefn hunan-adrodd gan gwmnïau dŵr, y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei defnyddio bellach, yn gwneud i ffwrdd â'r arolygiadau rhagweithiol yr arferai staff Asiantaeth yr Amgylchedd Cymru eu cynnal, a'r pryder y bydd yr adleoli presennol o swyddogion gorfodi pysgodfeydd medrus yn lleihau effeithiolrwydd diogelu pysgodfeydd tri rhanbarth y de-ddwyrain, y de-orllewin ac ardaloedd gogleddol, gan gynnwys yr Afon Hafren uchaf, ac, yn arbennig, y gwaith trawsffiniol ar ddwy ochr Afon Hafren, a chydag Afon Gwy a'i hisafonydd, sydd eto'n croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr?

15:35

Can I thank the Member for his question and for his earlier correspondence again on this important issue? In terms of tackling this, and making sure we reduce and prevent the impact of any pollution of any kind or any instance within our river basins across Wales, wherever that may be, it's important that we work in partnership with stakeholders, with Welsh Water and Hafren Dyfrdwy and with Natural Resources Wales. And this, of course, is something that I'm happy to monitor very closely, going forward, to ensure that we get the outcomes that we need. 

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac am ei ohebiaeth gynharach unwaith eto ar y mater pwysig hwn? O ran mynd i'r afael â hyn, a gwneud yn siŵr ein bod yn lleihau ac yn atal effaith unrhyw lygredd o unrhyw fath neu unrhyw achos yn ein basnau afonydd ledled Cymru, lle bynnag y bo hynny, mae'n bwysig ein bod yn cydweithio â rhanddeiliaid, gyda Dŵr Cymru a Hafren Dyfrdwy a gyda Chyfoeth Naturiol Cymru. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth yr wyf yn hapus i gadw llygad gofalus iawn arno, yn y dyfodol, i sicrhau y cawn ni'r canlyniadau sydd eu hangen arnom ni.

Gwrthfiotigau mewn Amaethyddiaeth
Antibiotics in Agriculture

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau'r defnydd o wrthfiotigau mewn amaethyddiaeth? OAQ53093

6. What steps is the Welsh Government taking to reduce the use of antibiotics in agriculture? OAQ53093

Thank you. Control of antimicrobial resistance is a priority of the Wales animal health and welfare framework. Across the UK, antibiotic usage in farmed animals has fallen from 62 mg/kg in 2013 to 37 mg/kg in 2017. This has been achieved by adopting preventive medicine and keeping animals in conditions that promote their health.

Diolch. Mae rheoli ymwrthedd i gyffuriau yn flaenoriaeth yn fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Ledled y DU, mae'r defnydd o wrthfiotigau mewn anifeiliaid fferm wedi gostwng o 62 mg/kg yn 2013 i 37 mg/kg yn 2017. Cyflawnwyd hyn drwy fabwysiadu meddygaeth ataliol a chadw anifeiliaid mewn amodau sy'n hybu eu hiechyd.

Thank you, Cabinet Secretary. And, of course, reducing the use of antibiotics for both people and animals is crucial if we are to defend ourselves against the threat of antibiotic resistance. The Responsible Use of Medicines in Agriculture Alliance has recently raised concerns about the sufficiency of the data that's available, particularly for beef, sheep and dairy farmers. Given the very significant threat that antibiotic resistance poses to public health, what more can Welsh Government do to ensure that we have all the data that we need to drive improvements in this area? 

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ac, wrth gwrs, mae lleihau'r defnydd o wrthfiotigau ar gyfer pobl ac anifeiliaid yn hanfodol os ydym ni'n mynd i amddiffyn ein hunain rhag y bygythiad o ymwrthedd i wrthfiotigau. Mae'r Gynghrair Defnydd Cyfrifol o Feddyginiaethau mewn Amaethyddiaeth wedi dweud yn ddiweddar eu bod yn pryderu a yw'r data sydd ar gael yn ddigonol, yn enwedig i ffermwyr llaeth, cig eidion a defaid. Yn wyneb y bygythiad sylweddol iawn y mae ymwrthedd i wrthfiotigau yn ei beri i iechyd cyhoeddus, beth yn fwy a all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod gennym ni'r data sydd ei angen arnom ni i gymell gwelliannau yn y maes hwn?

Thank you, Lynne Neagle, for that question. In Welsh Government, we do take a one-health approach to address human, animal and environmental aspects of the AMR threat together. We do currently only have high-level UK data on antibiotic sales and developing sector-specific antibiotic usage data for Wales is absolutely a priority for the next AMR five-year plan, and I know we have two veterinary delivery partners working here in Wales with our farms to lead the way in setting up a group to co-ordinate the work that they do on AMR control. I know, for the first time, they've produced information on the prescribing of antibiotics for farm animals in Wales, and they're using that now for benchmarking and sharing of best practice. 

Diolch, Lynne Neagle, am y cwestiwn yna. Yn Llywodraeth Cymru, rydym ni yn ceisio mynd i'r afael â'r bygythiad y mae ymwrthedd i gyffuriau yn ei greu i'r amgylchedd, pobl ac anifeiliaid gyda'i gilydd mewn un modd. Ar hyn o bryd dim ond data lefel uchel ar gyfer DU ynglŷn â gwerthiannau gwrthfiotig sydd gennym ni, ac mae datblygu data sector-benodol ynglŷn â defnyddio gwrthfiotigau yng Nghymru yn sicr yn flaenoriaeth ar gyfer y cynllun pum mlynedd nesaf sy'n ymdrin ag ymwrthedd i gyffuriau. Rwy'n gwybod fod gennym ni ddau bartner cyflenwi milfeddygol yn gweithio yma yng Nghymru gyda'n ffermydd i arwain y ffordd o ran sefydlu grŵp i gydlynu'r gwaith y maen nhw'n ei wneud ar reolaeth ymwrthedd i gyffuriau. Rwy'n gwybod, am y tro cyntaf, eu bod nhw wedi cynhyrchu gwybodaeth ar ragnodi gwrthfiotigau ar gyfer anifeiliaid fferm yng Nghymru, ac maen nhw'n defnyddio hynny yn awr ar gyfer meincnodi a rhannu arfer gorau.

Cabinet Secretary, as you've just stated, antibiotic use does need to decline, without a shadow of a doubt, but it also has an effective role, obviously, in looking after animal health and well-being. There is a balance to be struck. What exercises have Farming Connect in particular undertaken to promote awareness around antibiotic use in the agricultural community? And if there hasn't been an organised campaign through the Farming Connect network, would you consider instigating such a campaign, because I find very often once people realise the impact and what measures they can take, they are more than willing to engage in that process, because there's a benefit all-round for everyone?  

Ysgrifennydd y Cabinet, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, mae angen defnyddio llai o wrthfiotig, heb rithyn o amheuaeth, ond mae ganddo hefyd swyddogaeth effeithiol, yn amlwg, wrth ofalu am iechyd a lles anifeiliaid. Mae angen cydbwysedd. Pa ymarferion y mae Cyswllt Ffermio yn arbennig wedi eu cynnal i hybu ymwybyddiaeth ynghylch y defnydd o wrthfiotigau yn y gymuned amaethyddol? Ac os na threfnwyd ymgyrch drwy'r rhwydwaith Cyswllt Ffermio, a fyddech chi'n ystyried cychwyn ymgyrch o'r fath, oherwydd rwyf wedi sylwi'n aml pan fo pobl yn sylweddoli beth yw'r effaith a beth y gallan nhw ei wneud, maen nhw'n fwy na pharod i gymryd rhan yn y broses honno, oherwydd bod mantais gyffredinol i bawb?

Yes, I absolutely agree with you on that last point, and that's certainly my experience. Farming Connect have been prioritising the responsible use of antibiotics in animals and, crucially, how to avoid the use of them. So, there has been—I'm not sure if it's a specific campaign, I think it's just part of their everyday business. But what they've been doing is working with people so that they can prevent the need for antibiotics further down the line by preventing disease in the first place. I think everybody recognises the impacts of leaving AMR unchecked would be wide-ranging. They'd be extremely costly, not just in financial terms, but also in terms of our global health and environmental well-being, for instance. 

Ie, rwy'n cytuno'n llwyr â chi o ran y sylw olaf yna, ac yn sicr dyna fy mhrofiad i. Mae Cyswllt Ffermio wedi blaenoriaethu defnyddio gwrthfiotigau mewn anifeiliaid mewn modd cyfrifol ac, yn hollbwysig, sut i osgoi eu gorddefnyddio. Felly, cafwyd—nid wyf yn siŵr a yw'n ymgyrch benodol, rwy'n credu ei fod yn rhan o'u gwaith bob dydd. Ond yr hyn y maen nhw wedi ei wneud yw gweithio gyda phobl fel y gallan nhw atal yr angen am wrthfiotigau ymhellach yn y dyfodol drwy atal afiechyd yn y lle cyntaf. Rwy'n credu bod pawb yn cydnabod y byddai peidio â rheoli ymwrthedd i gyffuriau yn cael effaith sylweddol. Fe fydden nhw'n hynod o gostus, nid yn unig yn ariannol, ond hefyd o ran ein hiechyd byd-eang a'n lles amgylcheddol, er enghraifft.

Newid yn yr Hinsawdd
Climate Change

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y gall newidiadau i reoliadau cynllunio helpu i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd? OAQ53083

7. Will the Cabinet Secretary outline how changes to planning regulations can help tackle climate change? OAQ53083

Thank you. Last week, I published a new version of 'Planning Policy Wales', which has a clear focus on decarbonisation. PPW establishes hierarchies for energy and transport to promote renewable energy generation over fossil fuel extraction and to encourage walking and cycling over motor vehicle-based transport. 

Diolch. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais fersiwn newydd o 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd â phwyslais clir ar ddatgarboneiddio. Mae Polisi Cynllunio Cymru yn sefydlu hierarchaethau ar gyfer ynni a thrafnidiaeth i hybu cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn hytrach nag echdynnu tanwydd ffosil ac i annog cerdded a beicio yn hytrach na theithio mewn cerbydau modur.

Thank you, Cabinet Secretary. Planning and building regulations aimed at improving the energy efficiency of new-build homes require homes to be so well insulated that they require little heating. However, as a result of climate change, the UK is set to experience more frequent heatwaves, summers like this year are thirty times more likely. During the summer, many new-build properties overheated and led to increased demand for air conditioning. Cabinet Secretary, how will your Government ensure that planning and building regulations take account of our changing climate and don't lead to increasing energy demand?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae rheoliadau cynllunio ac adeiladu sydd â'r nod o wella effeithlonrwydd ynni cartrefi newydd yn ei gwneud hi'n ofynnol i dai gael eu diddosi mor dda fel na fydd angen cymaint o wresogi arnyn nhw. Fodd bynnag, o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd, mae disgwyl i'r DU brofi cyfnodau poeth yn amlach, mae cael hafau fel eleni dri deg gwaith yn fwy tebygol. Yn ystod yr haf, mae llawer o eiddo newydd yn gorboethi ac wedi arwain at gynnydd yn y galw am system awyru. Ysgrifennydd y Cabinet, sut fydd eich Llywodraeth yn sicrhau bod cynllunio a rheoliadau adeiladu yn ystyried newid yn yr hinsawdd ac nid yn arwain at alw cynyddol am ynni?

15:40

I think it's very important that we do, certainly, address that issue. I think you make a very good point about the issues that we faced during the last summer. And I think it's very important that we don't build houses now that will have to be retrofitted 25 years down the line, even that we're coping with historical housing already. So, I mentioned that I've brought forward a new 'Planning Policy Wales'—PPW10—last week and that does very much have a clear focus on that energy efficiency to which the Member refers.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni, yn sicr, yn rhoi sylw i'r mater hynny. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt da iawn ynghylch y problemau a wynebwyd gennym ni yn ystod yr haf diwethaf. Ac mae'n bwysig iawn nad ydym ni'n adeiladu tai yn awr y bydd yn rhaid gosod cyfarpar ynddyn nhw 25 mlynedd yn ddiweddarach, gan ein bod ni'n ymdopi â thai hanesyddol eisoes. Felly, soniais fy mod i wedi cyflwyno 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd—Polisi Cynllunio Cymru 10—yr wythnos diwethaf ac mae hynny i raddau helaeth iawn yn rhoi pwyslais clir ar yr effeithlonrwydd ynni hwnnw y mae'r Aelod yn cyfeirio ato.

I'd be interested to know—. I support the whole issue of being more energy efficient; for a long time, I've been saying we should be following the Merton principles and, with every new property that we build, we should have automatically put into it ground source heating or some other way of being able to offset our carbon emissions. How, though, using these regulations, are you going to be able to square the circle of improving our climate emissions, but, at the same time, ensure that our prices for building houses do not spiral out of control, because we have too many people in Wales who are so desperately in need of appropriate homes?

Fe fyddai gennyf i ddiddordeb gwybod—. Rwy'n cefnogi'r holl fater o fod yn fwy effeithlon o ran; dros gyfnod hir, rwyf wedi bod yn dweud y dylem ni fod yn dilyn egwyddorion Merton a, gyda phob eiddo newydd a godwn ni, y dylem ni yn awtomatig fod wedi rhoi gwres ffynhonnell daear ynddo neu ryw ffordd arall o allu gwneud iawn am ein hallyriadau carbon. Sut, fodd bynnag, gan ddefnyddio'r rheoliadau hyn, ydych chi'n mynd i allu cyflawni'r her anodd iawn o wella ein hallyriadau sy'n effeithio ar yr hinsawdd, ond, ar yr un pryd, sicrhau nad yw ein prisiau adeiladu tai yn cynyddu y tu hwnt i reolaeth, gan fod gennym ni ormod o bobl yng Nghymru sydd â dirfawr angen tai priodol arnyn nhw?

I think the Member raises a very important point about balance, and, certainly, in my discussions with my colleague, the Minister for Housing and Regeneration—we meet with the developers, for instance, and obviously, they're very concerned that anything we bring forward will have an impact on cost. But I think it's really important that we look at how we build our new houses; how we take into consideration decarbonisation; how we take into consideration our climate change. You'll be aware we passed new regulations in this Chamber last week, where we set legally binding targets for Wales, and obviously, housing has a big part to play in helping us achieve those targets. 

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud sylw pwysig iawn ynghylch cydbwysedd, ac, yn sicr, yn fy nhrafodaethau gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai ac Adfywio—rydym ni'n cyfarfod â datblygwyr, er enghraifft, ac yn amlwg, maen nhw'n bryderus iawn y bydd unrhyw beth y byddwn ni'n ei gyflwyno yn cael effaith ar gost. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn inni edrych ar sut yr ydym ni'n adeiladu ein tai newydd; sut ydym ni'n ystyried datgarboneiddio; sut ydym ni'n ystyried newid yn yr hinsawdd. Byddwch yn ymwybodol inni basio rheoliadau newydd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf, pryd gosodwyd targedau ar gyfer Cymru sydd wedi eu rhwymo mewn cyfraith, ac yn amlwg, mae gan dai ran fawr i'w chwarae wrth ein helpu ni i gyflawni'r targedau hynny.

Cynhyrchu Ffrwythau a Llysiau
The Production of Fruit and Vegetables

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gynhyrchu mwy o ffrwythau a llysiau yng Nghymru? OAQ53096

8. What action is the Welsh Government taking to increase the production of fruit and vegetables in Wales? OAQ53096

Thank you. Through Tyfu Cymru and Farming Connect, we are seeking to build the capacity and capability of the Welsh horticultural sector. Working with our supply chain partners, we are preparing growers to adapt to future environmental challenges and position themselves to capitalise on the growth potential of the sector.

Diolch. Drwy Tyfu Cymru a Chyswllt Ffermio, rydym ni'n ceisio meithrin capasiti a gallu sector garddwriaethol Cymru. Gan weithio gydag ein partneriaid yn y gadwyn gyflenwi, rydym ni'n paratoi tyfwyr i addasu i heriau amgylcheddol y dyfodol ac i roi eu hunain mewn sefyllfa i fanteisio ar botensial twf y sector.

Thank you, Cabinet Secretary. We currently produce 60 per cent of our own food and a lot fewer fruit and vegetables are produced in this country. Whilst we have absolutely no idea what the outcome of the Brexit negotiations is going to be, it seems to me that we need to prepare for the possibility of the worst-case option of a 'no deal' Brexit, which, of course, would instantly cut us off from our fresh fruit and vegetables. So, in the light of that serious threat to our food security, I wondered what the Government is doing to promote things like the hydroponic system developed by a Cardiff University graduate, Adam Dixon, who has patented something called Phytoponics in Aberystwyth. Using a small greenhouse, they've grown 2 tonnes of tomatoes right up until November, which, to me, is a very important example to farmers who tell me, 'We can't produce vegetables and fruit in this country, because our weather isn't good enough, because our soil isn't appropriate.' It seems to me that that is a demonstrable example of how we can indeed produce our own fresh fruit and vegetables to enable us to service our schools, our hospitals, and, indeed, all our tourist businesses, as well as our local population.

So, I just wondered what the Government is doing to build on the success of Phytoponics. Adam is now going to be representing Europe at the global climate action summit in San Francisco because of the excellence of his work, which, obviously, hopefully, many other countries will build on. But it seems to me that this is something that Wales needs to do as well if we're going to counter the proposals to sell rubbish food from the United States. 

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ar hyn o bryd rydym ni'n cynhyrchu 60 y cant o'n bwyd ein hunain ac fe gaiff llawer llai o ffrwythau a llysiau eu cynhyrchu yn y wlad hon. Er nad oes gennym ni unrhyw syniad o gwbl beth fydd canlyniad y negodiadau Brexit, mae'n ymddangos i mi fod angen inni baratoi ar gyfer y posibilrwydd gwaethaf o Brexit heb gytundeb, a fyddai, wrth gwrs, yn rhoi terfyn yn syth ar ein cyflenwad o lysiau a ffrwythau ffres. Felly, yng ngoleuni'r bygythiad difrifol hwn i'n diogelwch bwyd, roeddwn i'n meddwl tybed beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i hyrwyddo pethau fel y system hydroponig a ddatblygwyd gan un o raddedigion Prifysgol Caerdydd, Adam Dixon, sydd wedi dyfeisio rhywbeth o'r enw Phytoponics yn Aberystwyth. Gan ddefnyddio tŷ gwydr bach, maen nhw wedi tyfu 2 dunnell o domatos hyd at fis Tachwedd, sydd, i mi, yn enghraifft bwysig iawn i ffermwyr sy'n dweud wrthyf i, 'Ni allwn ni gynhyrchu llysiau a ffrwythau yn y wlad hon, gan nad yw ein tywydd yn ddigon da, oherwydd nad yw ein pridd yn briodol.' Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n enghraifft  amlwg o sut y gallwn ni yn wir gynhyrchu ein ffrwythau a'n llysiau ffres ein hunain i'n galluogi i wasanaethu ein hysgolion, ein hysbytai, ac, yn wir, ein holl fusnesau twristiaeth, yn ogystal â'n poblogaeth leol.

Felly, meddwl oeddwn i tybed beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i adeiladu ar lwyddiant Phytoponics. Mae Adam bellach yn mynd i fod yn cynrychioli Ewrop yn yr Uwchgynhadledd Fyd-eang ar Weithredu ar y Newid yn yr Hinsawdd yn San Francisco oherwydd rhagoriaeth ei waith, y bydd, yn amlwg, gobeithio, llawer o wledydd eraill yn adeiladu arno. Ond mae'n ymddangos i mi fod hyn yn rhywbeth y mae angen i Gymru ei wneud hefyd os ydym ni'n mynd i wrthwynebu'r cynigion i werthu bwyd gwael o'r Unol Daleithiau.

Thank you. You referred to the possibility of a 'no deal' Brexit, and, certainly, we are doing a great deal of work around food supplies. The Welsh Government is a member of the food chain emergency liaison group that has been convened by the Department for Environment, Food and Rural Affairs, because I think we do recognise there may be a more limited choice of fresh fruit and vegetables because of possible disruption to imports from the EU.

I think horticulture is one area where we do have opportunities to make some real progress. It was very interesting to hear about the piece of work you referred to, and Adam—I would be very interested in hearing more about that. What we do within our food and drink action plan, the current one and the one that we're currently bringing forward to support the one that we've had, in ensuring that our food and drink—. I think there are very ambitious targets within that, and as you know, we've already reached the 2020 target. So, what we want to do within that is support horticultural growers to make sure that they can play their part, and one of our priorities is to support that particular industry and increase horticultural crop production by 25 per cent. That would, then, allow much greater self-sufficiency.

Diolch. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, ac, yn sicr, rydym ni'n gwneud llawer iawn o waith ynghylch cyflenwadau bwyd. Mae Llywodraeth Cymru yn aelod o grŵp cyswllt brys y gadwyn fwyd a gafodd ei alw ynghyd gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, oherwydd rwy'n credu ein bod ni yn cydnabod efallai y bydd llai o ddewis o ffrwythau a llysiau oherwydd tarfu posib ar fewnforion o'r UE.

Rwy'n credu bod garddwriaeth yn un maes ble mae gennym ni gyfleoedd i wneud rhywfaint o gynnydd gwirioneddol. Roedd hi'n ddiddorol clywed am y darn o waith y gwnaethoch chi gyfeirio ato, ac Adam—byddai gennyf i ddiddordeb mawr mewn clywed mwy am hynny. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn ein cynllun gweithredu bwyd a diod, yr un presennol a'r un yr ydym ni ar hyn o bryd yn gweithio arno i gefnogi'r un a oedd gennym ni, o ran sicrhau bod ein bwyd a diod—. Rwy'n credu bod targedau uchelgeisiol iawn o fewn hynny, ac fel y gwyddoch chi, rydym ni eisoes wedi cyrraedd y targed ar gyfer 2020. Felly, yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud o fewn hynny yw helpu tyfwyr garddwriaethol i wneud yn siŵr y gallan nhw chwarae eu rhan, ac un o'n blaenoriaethau yw cefnogi'r diwydiant hwnnw a chynyddu cynhyrchu cnydau garddwriaethol 25 y cant. Byddai hynny, wedyn, yn caniatáu llawer mwy o hunangynhaliaeth.

15:45

Does the Cabinet Secretary welcome how much more competitive our fruit and vegetable farmers have become against European producers with the lower exchange rate?

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn croesawu cymaint yn fwy cystadleuol yw ein ffermwyr ffrwythau a llysiau bellach o gymharu â chynhyrchwyr Ewropeaidd oherwydd y gyfradd gyfnewid is?

Well, I think that might have lulled them into a bit of a false sense of security, certainly some of the farmers I've spoken to over the past couple of years. I've been to a couple of really good horticultural farms. I was in one in west Wales during the summer, and it was wonderful to see the abundance of fruit and veg that they produce. As I say, it is part of our strategy to support them to increase that product by 25 per cent.

Wel, rwy'n credu y gallai hynny fod wedi creu ymdeimlad ffug o ddiogelwch ynddyn nhw braidd, yn sicr yn achos rhai o'r ffermwyr yr wyf i wedi siarad â nhw dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwyf wedi bod i rai ffermydd garddwriaethol da iawn. Ymwelais ag un yn y gorllewin yn ystod yr haf, ac roedd yn hyfryd gweld y ffrwythau a'r llysiau di-ri y maen nhw'n eu cynhyrchu. Fel y dywedaf, mae'n rhan o'n strategaeth i'w helpu nhw i gynyddu'r cynnyrch hwnnw 25 y cant.

Cadwraeth Forol a Bioamrywiaeth
Marine Conservation and Biodiversity

9. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i hyrwyddo cadwraeth forol a bioamrywiaeth yng Nghymru? OAQ53085

9. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government efforts to promote marine conservation and biodiversity in Wales? OAQ53085

Thank you. The Welsh Government is promoting marine biodiversity through delivery of its international and national obligations. This includes completing our contribution towards an ecologically coherent and well-managed network of marine protected areas, in line with the UK marine strategy and the Convention for the Protection of the Marine Environment of the North-East Atlantic.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn hybu bioamrywiaeth forol drwy gyflawni ei rhwymedigaethau rhyngwladol a chenedlaethol. Mae hyn yn cynnwys cwblhau ein cyfraniad tuag at rwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig sy'n ecolegol gydlynol a threfnus, yn unol â strategaeth forol y DU a'r Confensiwn er Diogelu Amgylchedd Morol Gogledd-ddwyrain yr Iwerydd.

Thank you. I wanted, really, Cabinet Secretary, to bring your attention to the fact that we could be on the cusp of a new industry for Wales, and the workings of Seaweed Forum Wales, knowing that seaweed aquaculture is good for the economy and, indeed, good for the ocean. The concept: although Wales has a long and proud tradition of harvesting seaweed from the wild and using it primarily as a food and fertiliser, it has never been commercialised as the basis of developing a viable industry across various supply and value chains, and there's a theory that we could be losing out. Some of the benefits of taking this project forward are: climate change targets—seaweed aquaculture has the potential to reduce carbon, reduce agricultural emission, and protect shores from erosion; employment diversification and the opportunity for fishermen to diversify into a growing market; inward investment, promoting, indeed, supply value chain opportunities—it's a game changer for Welsh industry, as supply-side stimulus for a new set of subsectors; competitiveness; Welsh processors of food, drink, pharmaceuticals, nutraceuticals, green proteins; it's got massive potential for export earnings; and partnership—the triple helix of industry, academia and Government. So, what steps will you take forward, as our Cabinet Secretary, to ensure that aquaculture in Wales is looked upon as perhaps a new potential and a growing industry? Will you work with those agencies working in this field?

Diolch. Roeddwn i eisiau, mewn gwirionedd, Ysgrifennydd y Cabinet, dwyn eich sylw at y ffaith y gallem ni fod ar fin gweld diwydiant newydd yn blodeuo yng Nghymru, a gwaith Fforwm Gwymon Cymru, gan wybod bod dyframaethu gwymon yn dda i'r economi ac, yn wir, yn dda i'r môr. Y cysyniad: er bod gan Gymru draddodiad hir a balch o gynaeafu gwymon gwyllt a'i ddefnyddio fel bwyd a gwrtaith yn bennaf, nid yw erioed wedi'i fasnacheiddio'n sail ar gyfer datblygu diwydiant hyfyw ar draws cadwyni cyflenwi a gwerth amrywiol, ac mae damcaniaeth y gallem ni fod ar ein colled. Rhai o fanteision datblygu'r prosiect hwn yw: targedau newid yn yr hinsawdd—mae modd i ddyframaethu gwymon leihau allyriadau carbon, lleihau allyriadau amaethyddol a diogelu glannau rhag erydu; arallgyfeirio cyflogaeth a'r cyfle i bysgotwyr arallgyfeirio i farchnad sy'n tyfu; mewnfuddsoddi, gan hybu, yn wir, cyfleoedd yn y gadwyn gwerth cyflenwi—mae'n newid cywair i ddiwydiant Cymru, yn ysgogi cyflenwi ar gyfer set newydd o is-sectorau; cystadleurwydd; cwmnïau yng Nghymru sy'n prosesu bwyd, diod, cynhyrchion fferyllol, cynhyrchion maeth-fferyllol a phroteinau gwyrdd; mae ganddo botensial enfawr o ran enillion allforio; a phartneriaeth—helics triphlyg diwydiant, y byd academaidd a Llywodraeth. Felly, beth wnewch chi yn hyn o beth, fel ein Hysgrifennydd Cabinet, er mwyn sicrhau yr ystyrir dyframaeth yng Nghymru efallai fel posibilrwydd newydd a diwydiant sy'n tyfu? A wnewch chi weithio gyda'r asiantaethau hynny sy'n gweithio yn y maes hwn?

Well, I think aquaculture already has a very exciting place within our sector, and certainly I'd be very happy—. What you just read out ticks all the boxes, if you like, so I'd be very happy to work with people to take that forward.

Wel, rwy'n credu bod gan ddyframaethu le cyffrous iawn yn ein sector eisoes, ac yn sicr fe fyddwn i'n hapus iawn—. Mae'r hyn yr ydych chi newydd ei ddarllen yn ticio'r holl flychau, os mynnwch chi, felly byddwn yn hapus iawn i weithio gyda phobl i ddatblygu hynny.

Hawliau Datblygu a Ganiateir
Permitted Development Rights

10. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddiwygio hawliau datblygu a ganiateir yng Nghymru? OAQ53080

10. Will the Cabinet Secretary make a statement on amending permitted development rights in Wales? OAQ53080

Thank you. Consultation on the amendment and consolidation of the permitted development Order closed on 28 October. Officials are currently analysing the responses, and we intend to bring forward legislation in 2019, extending permitted development rights to support the roll-out of electric car charging, next generation telecommunications networks, and renewable energy development.

Diolch. Daeth yr ymgynghoriad ar wella a chydgrynhoi'r Gorchymyn datblygu a ganiateir i ben ar 28 Hydref. Mae swyddogion ar hyn o bryd yn dadansoddi'r ymatebion, ac rydym ni'n bwriadu cyflwyno deddfwriaeth yn 2019, gan ymestyn hawliau datblygu a ganiateir i gefnogi cyflwyno mannau trydanu ceir trydan, rhwydweithiau telathrebu'r genhedlaeth nesaf, a datblygu ynni adnewyddadwy.

Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. Do you recognise that the Welsh Government has a role to play in creating the right planning conditions for mobile phone operators to overcome, of course, the challenging business case of rural coverage here in Wales, where the population is sparse in many areas and costs are much higher due to limited availability of power supply and transmission links? Can I ask what considerations you've given to the extension of permitted development rights, as has already occurred in England and Scotland?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich ateb. A ydych chi'n cydnabod bod gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth wrth greu'r amodau cynllunio priodol fel y gall gweithredwyr ffonau symudol oresgyn, wrth gwrs, yr achos busnes heriol o wasanaethu ardaloedd gwledig yma yng Nghymru, lle mae'r boblogaeth yn wasgaredig mewn llawer o ardaloedd a chostau yn llawer uwch oherwydd prinder cyflenwadau pŵer a chysylltiadau trawsyrru? A gaf i ofyn pa ystyriaethau a ydych chi wedi eu rhoi i ymestyn hawliau datblygu a ganiateir, fel sydd wedi digwydd eisoes yn Lloegr a'r Alban?

Yes. I do think, absolutely we have a role. So, we've had the broad consultation on new permitted development rights, and that included mobile phone infrastructure. As I say, that closed in September. It proposed changes to mast height, mast width, and the emergency use of mobile telecommunications. I’m considering whether to bring forward an amendment Order. That would be made in January and then come into force in the spring.

Ydw. Rwyf yn credu, heb unrhyw amheuaeth, fod gennym ni swyddogaeth. Felly, rydym ni wedi cael yr ymgynghoriad cyffredinol ar hawliau datblygu newydd a ganiateir, ac roedd hynny'n cynnwys seilwaith ffonau symudol. Fel y dywedaf, daeth hynny i ben ym mis Medi. Roedd yn cynnig newidiadau i uchder mastiau, lled mastiau, a defnydd brys telathrebu symudol. Rwy'n ystyried a ddylid cyflwyno Gorchymyn diwygio. Byddai hynny'n cael ei wneud ym mis Ionawr ac wedyn yn dod i rym yn y gwanwyn.

15:50

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

4. Cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip
4. Questions to the Leader of the House and Chief Whip

Item 4 on the agenda is questions to the Leader of the House and Chief Whip, and question 1 is from Janet Finch-Saunders.

Eitem 4 ar yr agenda yw cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip, ac mae cwestiwn 1 gan Janet Finch-Saunders.

Band Eang Cyflym Iawn
Superfast Broadband

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i sicrhau y cyflwynir band eang cyflym iawn yn ehangach yn Aberconwy? OAQ53091

1. What steps is the Welsh Government taking to ensure a greater roll-out of superfast broadband in Aberconwy? OAQ53091

Yes. In our continued roll-out of fast fibre broadband, we have identified around 3,773 premises across the region that could potentially see connectivity coverage under the new initiative. Assistance with connectivity also continues with our Access Broadband Cymru and ultrafast connectivity voucher schemes.

Ie. Wrth inni gyflwyno band eang ffibr cyflym yn barhaus, rydym wedi nodi tua 3,773 safle ar draws y rhanbarth a allai weld signal cysylltedd dan y cynllun newydd. Mae cymorth gyda chysylltedd hefyd yn parhau gydag Allwedd Band Eang Cymru a chynlluniau talebau cysylltedd cyflym iawn.

[Inaudible.]—concerns to you regarding individual properties and in some instances, you've been able to help me. I know the figure of 96 per cent sounds really good, actually, but if some of the 4 per cent are in your constituency, and they're living next door to people who do have this superfast broadband, it gives them very, very little consolation. You did attend a very packed broadband surgery in my constituency, and you did announce that you were going to be bringing phase 2 forward. We had your recent statement, but I’m being asked all the time, 'Why are you not rolling out the next phase?' It’s a case of, 'Well, the Welsh Government says one thing, but does another.'

I have got schoolchildren who cannot do their homework. I've got farmers who cannot go online. I've got whole communities, actually, in some of my more rural, isolated parts who just believe that it’s a bit of a myth and a dream that they are ever going to get superfast broadband. So, at what stage are you going to show some commitment and make that new announcement going forward? And, you know, if not, communicate far better. We know the first roll-out was a farce in terms of information. We had it coming forward, but people didn't know when or how. And I just feel that you could do more to engage with those in those populations now that do not have it at all, because, right now, they're very, very despondent with your Government over this.

[Anghlywadwy.]—pryderon i chi ynghylch eiddo unigol ac mewn rhai achosion, rydych wedi gallu fy helpu fi. Gwn fod y ffigur o 96 y cant yn swnio'n dda iawn, mewn gwirionedd, ond os yw rhywfaint o'r 4 y cant yn eich etholaeth chi, ac maent yn byw drws nesaf i bobl sydd â'r band eang cyflym, ychydig iawn, iawn o gysur fydd yn ei roi iddynt. Roeddech chi'n bresennol mewn cymhorthfa band eang llawn iawn yn fy etholaeth i, ac fe wnaethoch gyhoeddi eich bod yn mynd i gyflwyno cam 2. Cawsom eich datganiad diweddar, ond gofynnir i mi drwy'r amser, 'Pam nad ydych yn cyflwyno'r cyfnod nesaf?' Mae'n fater o, 'Wel, mae Llywodraeth Cymru yn dweud un peth, ond yn gwneud rhywbeth arall.'

Mae gennyf blant ysgol sy'n methu gwneud eu gwaith cartref. Mae gen i ffermwyr sy'n methu mynd ar-lein. Mae gennyf gymunedau cyfan, mewn gwirionedd, yn rhai o'r ardaloedd mwy gwledig, ynysig sy'n credu mai myth a breuddwyd fydd iddynt gael band eang cyflym iawn. Felly, pryd ydych chi'n mynd i ddangos rhywfaint o ymrwymiad a gwneud y cyhoeddiad newydd hwnnw yn y dyfodol? Ac os na, pryd ydych chi'n mynd i gyfathrebu'n well? Gwyddom fod y cyflwyniad cyntaf yn ffars o ran gwybodaeth. Roedd yn cael ei gyflwyno, ond nid oedd pobl yn gwybod pryd na sut. Ac rwy'n teimlo y gallech wneud mwy i ymgysylltu nawr â'r bobl yn y poblogaethau hynny nad oes ganddynt fand eang ffibr cyflym o gwbl, oherwydd, ar hyn o bryd, maent yn ddigalon iawn, iawn gyda'ch Llywodraeth chi oherwydd hyn.

Right, well, thank you for that, I think. The meeting was indeed packed. I did explain at great length—as I have at all of the meetings around Wales that I've attended, and I think I've been almost to every constituency now—that the big problem is that this is not regarded as infrastructure; this is still regarded as the procurement of a luxury product. And so, we have to go through a very complex process, including with Broadband Direct UK, to get state aid cover for what we do. And, as I explained in the meeting, would that I could. If I had the power to roll it out as infrastructure, then I would be doing that, but we do not. We have to go through the process of the procurement, we have to do the open market review, we have to find out where the commercial companies are going, and we then have to procure. We have to see what the procurement brings back, and that’s brought back the 3,773 premises. We're in the process right now of identifying exactly which those premises are, and then we'll be trying to fill in the gaps for the rest of it.

Actually, since the last time I spoke about this in the Chamber—I do have a slight groundhog day feeling every time I stand up to do questions—since the last time, the UK Government has actually announced a way forward for its universal service obligation. So, it does look as if we will have some clarity on that in the foreseeable future. There are some issues with that. There is a cost cap on it, and, actually, most of the premises that you're talking about will fall outside the cost cap. So, there’s some work to be done, but I think there will be some movement around the universal service obligation that will put another string to our bow about getting there.

But, if Members do have a whole community, or actually five or six houses together that are isolated, then we'd very much like you to proactively tell us about them, because we're very happy to get our business exploitation teams out to them to see if we can get a community solution out to those communities. And those community solutions have been very effective across Wales; they can be bespoke to the particular community, and there are various arrangements for doing that. So, I encourage the Member to proactively tell us about any clusters of people who we might be able to help.

With the others, we will be able to say very shortly now exactly which premises. That will obviously identify the ones who don't get it as well, and then we'll be able to do some more proactive work with them. But, with the best will in the world, Deputy Presiding Officer, some of the premises are tens of thousands of pounds to get to, and other solutions will have to be found.

Iawn, wel, diolch i chi am hynny, rwy'n credu. Roedd y cyfarfod yn llawn yn wir. Eglurais yn fanwl—fel y gwneuthum yn yr holl gyfarfodydd o gwmpas Cymru y bûm ynddynt, a chredaf fy mod wedi bod i bron pob etholaeth bellach—mai'r broblem fawr yw nad ystyrir hyn fel seilwaith; mae hyn yn dal i gael ei ystyried i fod yn gaffael cynnyrch moethus. Ac felly, rhaid inni fynd drwy broses gymhleth iawn, gan gynnwys gyda Broadband Direct UK, i gael sicrwydd ynghylch cymorth gwladwriaethol ar gyfer yr hyn a wnawn. Ac, fel yr eglurais yn y cyfarfod, o na fyddai modd i fi wneud hyn. Pe bai gennyf y pŵer i'w ledaenu fel seilwaith, yna byddwn yn gwneud hynny, ond ni allwn. Rhaid inni fynd trwy'r broses gaffael, mae'n rhaid inni wneud adolygiad o'r farchnad agored, rhaid inni ganfod i ble mae'r cwmnïau masnachol yn mynd, ac yna mae'n rhaid inni gaffael. Rhaid inni weld beth y mae'r caffael yn ei ddwyn yn ôl, ac mae hynny wedi dwyn y 3,773 safle yn ôl. Rydym yn y broses ar hyn o bryd o nodi'n union ble mae'r safleoedd hynny, ac wedyn byddwn yn ceisio llenwi'r bylchau ar gyfer y gweddill.

Mewn gwirionedd, ers y tro diwethaf imi siarad am hyn yn y Siambr—rwy'n cael y teimlad fy mod yn dod yn ôl i'r unfan bob tro rwy'n sefyll i wneud y cwestiynau— ers y tro diwethaf, mae Llywodraeth y DU mewn gwirionedd wedi cyhoeddi ffordd ymlaen ar gyfer ei rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Felly, mae'n edrych yn debyg y byddwn yn cael rhywfaint o eglurder ar hynny yn y dyfodol agos. Mae rhai problemau'n codi. Mae cap ar y costau ac, mewn gwirionedd, bydd y rhan fwyaf o'r safleoedd yr ydych yn sôn amdanynt y tu allan i'r cap cost. Felly, mae rhywfaint o waith i'w wneud, ond credaf y ceir rhywfaint o symud o gwmpas y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol a fydd yn rhoi llinyn arall i'n bwa ynghylch cyrraedd y nod.

Ond, os oes gan yr Aelodau gymuned gyfan, neu bump neu chwech o dai gyda'i gilydd sydd wedi'u hynysu, yna hoffem eich gweld yn mynd ati'n rhagweithiol i ddweud wrthym amdanynt, oherwydd rydyn ni'n hapus iawn i gael ein timau ymelwa busnes allan atynt i weld a allwn gael atebion i'r cymunedau hynny. Ac mae'r atebion cymunedol hynny wedi bod yn effeithiol iawn ar draws Cymru; gallant fod yn unigryw i'r gymuned benodol, ac mae trefniadau gwahanol ar gyfer gwneud hynny. Felly, rwy'n annog yr Aelod i fynd ati'n rhagweithiol i ddweud wrthym am unrhyw glystyrau o bobl y gallwn efallai eu helpu.

Gyda'r gweddill, byddwn yn gallu dweud yn fuan iawn erbyn hyn pa safleoedd yn union. Bydd hynny'n amlwg yn nodi'r rhai nad ydynt yn ei gael hefyd, ac yna byddwn yn gallu gwneud rhywfaint o waith mwy rhagweithiol gyda nhw. Ond, gyda'r ewyllys gorau yn y byd, Dirprwy Lywydd, mae'n costio degau o filoedd o bunnoedd i fynd at rai o'r safleoedd, a bydd yn rhaid dod o hyd i atebion eraill.

Band Eang Cyflym Iawn
Superfast Broadband

2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fand eang cyflym iawn ym Mhreseli Sir Benfro? OAQ53065

2. Will the Leader of the House provide an update on superfast broadband in Preseli Pembrokeshire? OAQ53065

Yes. Although we don't hold information specifically for Preseli, under the Superfast Cymru project we provided access to fast fibre broadband to 54,500 premises across Pembrokeshire, delivering average speeds of 77.6 Mbps and investing over £15.8 million.

Ie. Er nad oes gennym wybodaeth benodol ar gyfer Preseli, o dan y prosiect Cyflymu Cymru darparwyd mynediad i fand eang ffibr cyflym i 54,500 safle ar draws Sir Benfro, gan ddarparu cyflymder cyfartalog o 77.6 Mbps a buddsoddi dros £15.8 miliwn.

15:55

Leader of the house, as you are fully aware, superfast broadband is critical for many people, particularly people running businesses and people living alone who rely on it as a lifeline. On 23 October you said that you would provide us with details of who would be next able to access superfast broadband. In fact, you said, and I quote,

'I am hoping that, within the next month, we will be able to release those details to Assembly Members so that they can contact people in their constituency and let them know where they are in the programme.'

Given this particular statement, could you now give us an update and tell us when this information will be forthcoming for the benefit of people living in my constituency who want to install superfast broadband as soon as possible?

Arweinydd y Tŷ, fel yr ydych yn gwbl ymwybodol, mae band eang cyflym iawn yn hollbwysig i lawer o bobl, yn enwedig pobl sy'n rhedeg busnesau a phobl sy'n byw ar eu pen eu hunain sy'n dibynnu arno fel achubiaeth. Ar 23 Hydref, dywedasoch y byddech yn rhoi manylion inni am y rheini fyddai'n gallu cael band eang cyflym iawn nesaf. Yn wir, dywedasoch, a dyfynnaf,

Rwy'n gobeithio, o fewn y mis nesaf, y byddwn yn gallu rhyddhau'r manylion hynny i Aelodau'r Cynulliad fel y gallant gysylltu â phobl yn eu hetholaeth a rhoi gwybod iddynt lle maent yn y rhaglen.

O ystyried y datganiad penodol hwn, a oes modd ichi nawr roi diweddariad inni a dweud wrthym pan fydd yr wybodaeth hon ar gael er budd y bobl sy'n byw yn fy etholaeth i sydd eisiau gosod band eang cyflym iawn cyn gynted â phosibl?

It was a hope. I thought it was a hope that I could be relatively secure about, but actually it's turned out to be way more complex, with the negotiations between ourselves and the various other members of the state aid provision issue. So the procurement has just turned out to be much more complex than we had hoped in the first place. We are hoping, as I just said in response to Janet Finch-Saunders, to be able to have that information very soon now. I know I sound a little bit like groundhog day myself in saying that, but we do very much hope to have that. We want to be really specific about it, so that we don't have the same problems we had before with people falling out of the programme. We do want to be specific, so I do hope we will have that information very shortly.

And I would encourage the Member, because I know you have communities in your area as well who could come together and perhaps get it faster—a faster connection I mean, rather than faster in time—using the voucher schemes. We are just working to see what we can do alongside the UK gigabit voucher scheme as well, so that we enhance the system so that people in Wales have a little bit more access to it. But, I would encourage people to be proactively in touch with us if you do have those communities, or communities of business, so that we can work together to pool the vouchers to see what we can do.

Roedd hynny'n obaith gennym. Roeddwn yn obeithiol y gallwn fod yn gymharol sicr am hynny, ond mewn gwirionedd trodd allan i fod yn fater mwy cymhleth, gyda thrafodaethau rhyngom ni ein hunain ac amrywiol aelodau eraill o fater y ddarpariaeth cymorth gwladwriaethol. Felly mae'r caffael wedi troi i fod yn llawer mwy cymhleth nag y gobeithiwyd yn y lle cyntaf. Rydym yn gobeithio, fel y dywedais mewn ymateb i Janet Finch-Saunders, gallu cael yr wybodaeth honno yn fuan iawn nawr. Gwn ei bod yn swnio braidd fel fy mod i'n dod yn ôl i'r unfan fy hun wrth ddweud hynny, ond rydym yn mawr obeithio cael hynny. Rydym eisiau bod yn wirioneddol benodol yn ei gylch, fel nad ydym yn cael yr un problemau ag  o'r blaen gyda phobl yn disgyn allan o'r rhaglen. Rydym eisiau bod yn benodol, felly rwy'n mawr obeithio y bydd gennym yr wybodaeth honno cyn bo hir.

A byddwn yn annog yr Aelod, oherwydd gwn fod cymunedau gennych yn eich ardal chi hefyd a allai ddod at ei gilydd ac o bosib ei gael yn gyflymach—cysylltiad cyflymach rwyf yn ei olygu, yn hytrach nag yn gyflymach o ran amser— gan ddefnyddio cynlluniau talebau. Rydym yn gweithio i weld beth y gallwn ei wneud ochr yn ochr â chynllun talebau gigabit y DU hefyd i wella'r system fel bod gan bobl yng Nghymru ychydig bach mwy o fynediad iddo. Ond byddwn yn annog pobl i fod yn rhagweithiol a chysylltu â ni os oes gennych y cymunedau hynny, neu gymunedau busnes, fel y gallwn weithio gyda'n gilydd i gyfuno'r talebau i weld beth y gallwn ei wneud.

Last week I met a group of family farming businesses, about 20 businesses altogether, at Trecelyn Isaf farm in Eglwyswrw. They highlighted to me some of the issues for farming businesses that I actually, to be honest, hadn't thought of, if they can't get access to really high-quality broadband, and that included not being able to use the best technology to regulate their use of inputs—all of those sorts of things.

In the light of what you've said to the Chamber before about being prepared to meet people with specific concerns, I've invited those businesses who've had those issues to write to me. If we find that we've got a geographical cluster, can I invite you to come and meet them and see what innovative solutions we might be able to give? Because I was particularly struck by the potential benefits to the environment. It's obviously good for their businesses if they're restricting their inputs, because it costs them less money, but it also has potential benefits to the environment to make sure that there's less risk of spills and things like that. So I very much hope that, if we do get a sufficient number, you will come to meet them. If it is one business here and one business there, perhaps I'll write to you with the details.

Yr wythnos diwethaf cyfarfûm â grŵp o fusnesau ffermio teuluol, tua 20 o fusnesau yn gyfan gwbl, yn fferm Trecelyn Isaf yn Eglwyswrw. Tynnwyd fy sylw at rai problemau sydd gan fusnesau ffermio nad oeddwn mewn gwirionedd, i fod yn onest, wedi eu hystyried, os na allant gael mynediad at fand eang o ansawdd uchel iawn. Roedd hynny'n cynnwys methu â gallu defnyddio'r dechnoleg orau i reoleiddio'r defnydd o fewnbynnau—pob math o bethau felly.

Yng ngoleuni'r hyn a ddywedasoch yn y Siambr yn flaenorol ynghylch bod yn barod i gwrdd â phobl â phryderon penodol, rwyf wedi gwahodd y busnesau a gafodd y problemau hynny i ysgrifennu ataf. Os gwnawn ni ddarganfod bod gennym glwstwr daearyddol, a gaf i eich gwahodd chi i ddod i gyfarfod â nhw a gweld pa atebion arloesol y gallem eu rhoi? Oherwydd, fe 'm trawyd yn arbennig gan y manteision posibl i'r amgylchedd. Mae'n amlwg yn dda i'w busnesau os ydynt yn cyfyngu ar eu mewnbynnau, oherwydd mae'n costio llai o arian iddynt, ond hefyd mae manteision posibl i'r amgylchedd i wneud yn siŵr bod llai o berygl o arllwysiadau a phethau felly. Felly rwy'n mawr obeithio, os cawn nifer digonol, y dewch i gwrdd â nhw. Os yw'n un busnes yma ac un busnes acw, efallai yr ysgrifennaf atoch gyda'r manylion.

It's worth looking at a cluster of people even if they're quite geographically spread. It's surprising what can be done with some of the technologies, and precision agriculture is one of the really big uses of this, so we have a number of examples of communities across Wales where one farmer has been connected and has been able to broadcast the signal, for example, to a number of other farmers. That would allow all kinds of precision agriculture techniques, including smart tractors, precision fertiliser and spraying and all that sort of stuff, which is incredibly interesting when you see it set out. We're very keen on that.

Deputy Presiding Officer, I have no idea whether I will be the Minister in charge of this in the next few weeks, but I will say that, rather than waiting for a Minister, whether it's me or not—and if it is me, I'd be more than happy to come—there is a team of people who are expert in this who can go through the detail. So if you write in to my office, they will make sure that the team itself is in touch, and I think you'll find that you have a very good meeting with that team of people, who are very skilled in getting the group together and explaining what can and can't be done within the project. We've had good success across Wales.

Mae'n werth edrych ar glwstwr o bobl hyd yn oed os ydyn nhw'n eithaf gwasgaredig yn ddaearyddol. Mae'n syndod beth y gellir ei wneud gyda rhai o'r technolegau, ac amaethyddiaeth fanwl yw un o ddefnyddwyr mawr iawn hyn. Felly mae gennym nifer o enghreifftiau o gymunedau ledled Cymru lle mae un ffermwr wedi'i gysylltu ac wedi gallu darlledu'r signal, er enghraifft, i nifer o ffermwyr eraill. Byddai hynny'n caniatáu pob math o dechnegau amaethyddiaeth manwl, gan gynnwys tractorau clyfar, gwrtaith a chwistrellu manwl a phethau o'r fath, sy'n hynod ddiddorol pan welwch ef wedi'i osod allan. Rydym yn awyddus iawn ynghylch hynny.

Dirprwy Lywydd, nid oes gennyf unrhyw syniad ai fi fydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn yn yr ychydig wythnosau nesaf, ond byddaf yn dweud, yn hytrach nag aros am Weinidog, ai fi fydd y Gweinidog ai peidio—ac os mai fi yw, byddwn yn fwy na pharod i ddod—mae tîm o bobl sy'n arbenigo ar hyn a allant fynd drwy'r manylion. Felly os ydych yn ysgrifennu i fy swyddfa i, byddant yn gwneud yn siŵr bod y tîm ei hun yn cysylltu, a chredaf y cewch chi gyfarfod da iawn gyda'r tîm hwnnw o bobl, sy'n dda iawn am gael y grŵp gyda'i gilydd ac esbonio'r hyn y gellir ac na ellir ei wneud o fewn y prosiect. Rydym wedi cael llwyddiant da ledled Cymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

We now turn to spokespeople's question. The first this afternoon is Mohammad Asghar.

Trown yn awr at gwestiynnau'r llefarwyr. Yn gyntaf y prynhawn yma, Mohammad Asghar.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Leader of the house, the Equality and Human Rights Commission report 'Is Wales Fairer?' states that domestic abuse continues to be under-reported. It is a sad fact that more domestic violence offences are committed than are reported to and recorded by the police. In view of this, does the leader of the house share my concern that the inspectorate of constabulary has found that two Welsh police forces failed to record 8,400 crimes in the last four years, including 110 domestic abuse cases?

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Arweinydd y Tŷ, mae adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol  'A yw Cymru'n decach?' yn nodi nad oes digon o sylw'n cael ei roi i gam-drin domestig o hyd. Mae'n ffaith drist bod mwy o droseddau trais domestig yn cael eu cyflawni nag sy'n cael eu hadrodd i'r heddlu neu eu cofnodi gan yr heddlu. O ystyried hyn, a yw arweinydd y tŷ yn rhannu fy mhryder fod yr arolygiaeth cwnstabliaeth wedi canfod bod dau o luoedd yr heddlu yng Nghymru wedi methu â chofnodi 8,400 o droseddau yn y pedair blynedd diwethaf, gan gynnwys 110 o achosion o gam-drin domestig?

16:00

Yes, we know that a lot of domestic abuse is hidden. We do know that people don't come forward and that there are inconsistencies of evidence across the piece. So, we work very hard with the police and crime commissioners, and actually with the lead police and crime commissioner, who is an ex-colleague that you'll all be familiar with, Jeff Cuthbert, who's taken the lead in this regard for the police forces around the right procedures, identification of and encouragement of people to come forward and then the right processes.

And one of the things that the national advisers have been advising us on in their now first year of office is to make sure that we have consistency across the piece in Wales, because a lot of these services are delivered by third sector organisations. And so, they're looking to see that we have a consistency of service, so that, just to give you an example, if you show up somewhere as a victim of domestic abuse—if you show up on a Wednesday morning in Ceredigion, you would get onto the same pathway as if you show up on a Friday night in the Heath hospital accident and emergency department. And making sure that you have that consistency approach across the piece is very much where we're going, and we have good co-operation with the police forces. But the work is still very much ongoing.

We know that there's under-reporting. We're very pleased that the figures are coming up. Deputy Presiding Officer, it's always difficult to know whether the rise in figures is because there's a rise in incidents or whether it's a rise in people coming forward and being more secure in the system, and I suspect it's a little of both in some areas. We're analysing the figures to make sure that we take the right lesson from the data.

Ie, rydym yn gwybod bod llawer o gam-drin domestig yn cael ei guddio. Rydym yn gwybod bod pobl nad ydynt yn dod ymlaen a bod anghysondebau o dystiolaeth drwyddi draw. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, ac mewn gwirionedd gyda'r comisiynydd heddlu a throseddu arweiniol, sydd yn gyn-gydweithiwr y byddwch oll yn gyfarwydd ag ef, sef Jeff Cuthbert, sydd wedi cymryd yr awenau yn hyn o beth ar ran yr heddluoedd ynglŷn â'r gweithdrefnau cywir, nodi ac annog pobl i ddod ymlaen ac yna'r prosesau cywir.

Ac un o'r pethau y mae'r ymgynghorwyr cenedlaethol wedi bod yn ein cynghori arno yn eu blwyddyn gyntaf nawr yn y swydd yw gwneud yn siŵr bod gennym gysondeb yn gyffredinol yng Nghymru, oherwydd caiff llawer o'r gwasanaethau hyn eu darparu gan sefydliadau'r trydydd sector. Ac felly, maent yn edrych i weld bod gennym gysondeb gwasanaeth. Dim ond i roi enghraifft i chi, os byddwch yn ymddangos yn rhywle fel dioddefwr cam-drin domestig—os byddwch yn ymddangos fore Mercher yng Ngheredigion, byddech chi'n mynd ar yr un llwybr â phe byddech yn ymddangos ar nos Wener yn adran achosion brys a damweiniau Ysbyty'r Waun Ddyfal A gwneud yn siŵr bod gennych y dull gweithredu cyson hwnnw ar draws y darn yw'r cyfeiriad yr ydym yn ei gymryd, a rhaid inni gael cydweithio da gyda'r heddluoedd. Ond mae'r gwaith yn barhaus.

Rydym yn gwybod na chofnodir pob achos o gam-drin. Rydym yn falch iawn bod y ffigurau yn dod i fyny. Dirprwy Lywydd, mae bob amser yn anodd gwybod a yw'r cynnydd mewn ffigurau yn digwydd oherwydd bod cynnydd mewn digwyddiadau neu a yw'n gynnydd yn nifer y bobl sy'n dod ymlaen a bod yn fwy diogel yn y system. Rwy'n amau ei fod yn ychydig o'r ddau mewn rhai ardaloedd. Rydym yn dadansoddi'r ffigurau i wneud yn siŵr ein bod yn cael y gwersi iawn o'r data.

Thank you for that answer, leader of the house. 'Is Wales Fairer?' also mentioned that

'A study of specialist domestic abuse services in Wales reported funding cuts in nearly half of specialist services for 2016/17'.

It goes on to say about

'a lack of adequate funding for specialist children and young people’s domestic abuse support services being of particular concern'.

What action is the leader of the house taking to ensure that adequate funding is provided to ensure this essential service is maintained in Wales?

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, arweinydd y tŷ. Roedd 'A yw Cymru'n Decach?' hefyd yn crybwyll 

'Nododd astudiaeth gwasanaethau cam-drin domestig arbenigol yng Nghymru doriadau i bron hanner y gwasanaethau arbenigol ar gyfer 2016/17'.

Mae'n mynd ymlaen i ddweud

'mae diffyg cyllid digonol ar gyfer gwasanaethau cymorth cam-drin domestig arbenigol plant a phobl ifanc yn bryder penodol'.

Pa gamau y mae arweinydd y tŷ yn eu cymryd i sicrhau y darperir cyllid digonol i sicrhau bod y gwasanaeth hanfodol hwn yn cael ei gynnal yng Nghymru?

So, what happens with our Act—the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015—is that that drives a statement by local authorities as to a needs assessment in their area, and the needs assessment is then how we plan the services, and that's in its infancy. We've only just had the first iteration of that. The whole propose of that Act is to overcome some of the issues that you're talking about. So, we have a needs assessment for the first time against which we can assess the funding, and we also have a sustainable funding working group, because we want to make sure that the funding groups are not set against each other in competition for diminishing resources, but actually work together to maximise the amount that they can do with the funding available. And that is chaired by one of the national advisers, Yasmin Khan. We have just delayed the start of that because all of the stakeholder groups involved in it asked us to do so, so that they could make sure that the piece of work that we did was sustainable into the future. Yasmin, I know, has been chairing that group very effectively and will be reporting early next year on its outcome.

Felly, yr hyn sy'n digwydd gyda'n Ddeddf—Deddf  Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015— yw bod hynny'n ysgogi datganiad gan awdurdodau lleol o ran asesiad o anghenion yn eu hardal, ac wedyn yr asesiad o anghenion yw sut yr ydym yn cynllunio'n gwasanaethau, ac mae hynny yn ei fabandod. Dim ond newydd gael y fersiwn gyntaf o hynny ydym ni. Holl gynnig y Ddeddf honno yw goresgyn rhai o'r materion yr ydych yn sôn amdanynt. Felly, mae gennym asesiad anghenion am y tro cyntaf y gallwn asesu cyllid yn ei erbyn, a hefyd mae gennym weithgor cyllid cynaliadwy,. Oherwydd rydym am wneud yn siŵr nad yw'r grwpiau ariannu yn cael eu gosod yn erbyn ei gilydd wrth gystadlu am adnoddau sy'n prinhau, ond mewn gwirionedd yn gweithio gyda'i gilydd i fanteisio i'r eithaf ar faint y gallant ei wneud gyda'r arian sydd ar gael. Y cadeirydd yw un o'r ymgynghorwyr cenedlaethol, Yasmin Khan. Rydym newydd ohirio cychwyn hynny oherwydd bod yr holl grwpiau rhanddeiliaid sy'n gysylltiedig ag ef wedi gofyn inni wneud hynny, fel y gallent wneud yn siŵr bod y gwaith a wnaethom yn gynaliadwy yn y dyfodol. Mae Yasmin, rwy'n gwybod, wedi bod yn cadeirio'r grŵp hwnnw'n effeithiol iawn a bydd yn adrodd yn gynnar y flwyddyn nesaf ar ei ganlyniad.

Thank you. Last year, Welsh Women's Aid expressed concern about the lack of refuge-based support for survivors of domestic abuse and their children. Particular reference was made to women from ethnic minorities, disabled women and, in a small number of cases, for men. At present, data on the number of refuges is not collected or held centrally in Wales. Does the leader of the house agree with me that this data should be collected, and what action will she take to rectify this? 

Diolch. Y llynedd, mynegodd Cymorth i Ferched Cymru bryder ynghylch y diffyg cymorth mewn lloches i oroeswyr cam-drin domestig a'u plant. Gwnaed cyfeiriad penodol at fenywod o leiafrifoedd ethnig, menywod anabl ac, mewn nifer fach o achosion, at ddynion. Ar hyn o bryd, nid yw'r data ar nifer y llochesi yn cael eu casglu neu eu cadw'n ganolog  yng Nghymru. A yw arweinydd y tŷ yn cytuno â mi y dylid casglu'r data hyn, a pha gamau y mae hi'n eu cymryd i unioni hyn?

So, that's very much part of the same piece that I was just talking about in terms of the assessment of need. And what we're looking to do is exactly that, to make sure that we have a proper assessment of need across all of Wales, and that we provide services based on that needs assessment and not just—. These services, generally, grew up because got together back in the 1970s and 1980s and started something because they saw the need locally, and we've continued in that sort of fashion. But the whole point of the Act that the Assembly passed, and the needs assessment associated with that, is to get that proper all-Wales picture, so that we can plan the services according. In fact, last week, I launched the perpetrator standards. So, we're trying to standardise the service, so that people, as I say, receive the same service regardless of where they are and which pathway they pitch up in.

Felly, mae hynny'n rhan bwysig iawn o'r un darn yr oeddwn yn sôn amdano o ran yr asesiad o angen. A dyna'n union beth yr ydym yn ceisio ei wneud, sef gwneud yn siŵr bod gennym asesiad priodol o'r angen ar draws Cymru gyfan, a'n  bod yn darparu gwasanaethau yn seiliedig ar asesiad o anghenion ac nid dim ond—. Tyfodd y gwasanaethau hyn, yn gyffredinol, oherwydd eu bod wedi dod at ei gilydd yn ôl yn y 1970au a'r 1980au a chychwyn rhywbeth oherwydd eu bod yn ystyried yr angen yn lleol, ac rydym wedi parhau yn y ffordd honno. Ond holl bwynt y Ddeddf a basiodd y Cynulliad, a'r asesiad o anghenion sy'n gysylltiedig â hynny, yw cael y darlun cywir hwnnw o Gymru gyfan, fel y gallwn gynllunio gwasanaethau yn unol â hynny. Yn wir, yr wythnos diwethaf, lansiais safonau'r cyflawnwr. Felly, rydyn ni'n ceisio safoni'r gwasanaeth, fel bod pobl, fel y dywedais, yn cael yr un gwasanaeth ni waeth ble maent yn byw na pha lwybr y maent yn canfod eu hunain arno.

Thank you. Plaid Cymru spokesperson—Bethan Sayed.

Diolch. Llefarydd Plaid Cymru—Bethan Sayed.

16:05

We've had quite a few questions on superfast already today, but obviously we know that we had a statement from Superfast Cymru outlining a range of successes in the superfast programme, and I think it's worth noting there has been a big increase in the number of properties with access to superfast broadband of up to 34 Mbps, so you have made progress in the area. Technology, as ever, moves fast, so I'd like to ask what forward planning is being undertaken to expand on speed and bandwidth capacity as we move forward. Capacity is a really important issue, because people will want access from more than one device, businesses will need to be running on a certain bandwidth, so I'm wanting to understand, in terms of capacity in particular, what you're doing in this regard.  

Rydym wedi cael nifer o gwestiynau ar fand eang cyflym iawn eisoes heddiw, ond yn amlwg rydym yn gwybod ein bod wedi cael datganiad gan Cyflymu Cymru yn amlinellu amrywiaeth o lwyddiannau yn y rhaglen gyflymu, ac mae'n werth nodi y bu cynnydd mawr yn nifer yr eiddo sydd â mynediad at fand eang cyflym iawn hyd at 34 Mbps. Felly rydych wedi gwneud cynnydd yn y maes. Mae technoleg, fel erioed, yn symud yn gyflym, felly hoffwn ofyn pa gynllunio ymlaen llaw a wneir i ehangu ar gapasiti cyflymder a lled band wrth inni symud ymlaen. Mae capasiti yn fater hynod bwysig, oherwydd bydd pobl am gael mynediad o fwy nag un ddyfais, a bydd angen i fusnesau fod yn rhedeg ar led band penodol, felly hoffwn  ddeall, o ran capasiti yn benodol, beth yr ydych yn ei wneud yn hyn o beth.

We very much followed the superfast roll-out programme with a business exploitation programme and the domestic exploitation programme—some of you may have seen there's a big yellow cartoon lightning bolt that arrives on your village green with a big sign—and then we run programmes for people to come and understand how to get the best out of the service that's arrived and how to assess the need for their business in particular. So, domestic use—unless you've got an enormous number of teenage children who all want access at the same time, it's fine at 24 Mbps or so, but most businesses have a bespoke need. And so one of the things with any new technology exploitation is making sure that the businesses do their business assessment of their need and the need for them to invest in the service correctly, because they need to understand what exponential growth can come from some of the accesses.

The business exploitation team follow the superfast roll-out around—doing two authorities at a time across Wales, in fact. We write out to everybody in the authority, and that alerts them to the fact that they could get it and, occasionally, it alerts us to the fact that we think somebody could get it and they haven't. And just in terms of proportion on that, we write thousands of the letters out and we get tens back. But it is a useful checker, if you like—an additional checker. But Bethan Sayed is absolutely right, because sometimes people wait for the superfast programme to come, they get 30 Mbps or so, but they run a large caravan site or a big farm business and, actually, they need 100 Mbps in oder to get their business need. So, the system is capable of delivering that, but they have to understand what they require and then we can help them get the best internet service provider, for example, and a system with planning for that. So, I'm very much aware of the point she raises, and it's a really good point, and so we are trying to futureproof the system in that way. 

And the last thing to say is there has been a really good report by south Wales university—the University of South Wales; I always say that the wrong way around—about what happens to small businesses when they exploit the internet properly and what happens when they don't. I've mentioned it a number of times, and it's in the Members' library. It is worth having a look, because it really is quite stark, the difference, and so we use that as a way to encourage people to understand that the investment is worth it for their business. It might seem like a lot, but it's actually worth it for the business growth. 

Dilynwyd y rhaglen gyflwyno cyflym iawn gan raglen ymelwa busnes a rhaglen ymelwa domestig—efallai y bydd rhai ohonoch wedi gweld fod mellten gartŵn felen fawr sy'n cyrraedd eich pentref gydag arwydd mawr—ac yna rydym yn cynnal rhaglenni i bobl ddod i ddeall sut i gael y gorau allan o'r gwasanaeth sydd wedi cyrraedd a sut i asesu'r angen ar gyfer eu busnes yn benodol. Felly, defnydd domestig—oni bai fod gennych nifer enfawr o blant yn eu harddegau sydd i gyd am gael mynediad ar yr un pryd, mae'n iawn ar 24 Mbps, fwy neu lai, ond mae gan y rhan fwyaf o fusnesau angen pwrpasol. Ac felly, un o'r pethau gydag unrhyw ymelwa ar dechnoleg newydd yw gwneud yn siŵr bod y busnesau yn gwneud eu hasesiad busnes o'u hangen a'r angen iddynt fuddsoddi yn y gwasanaeth yn gywir, oherwydd mae angen iddynt ddeall pa dwf esbonyddol all ddod o rai o'r mynedfeydd.

Mae'r tîm ymelwa busnes yn dilyn y cyflwyniad cyflym iawn o gwmpas—gan wneud dau awdurdod ar y tro ledled Cymru, mewn gwirionedd. Rydym yn ysgrifennu at bawb yn yr awdurdod, ac mae hynny'n eu rhybuddio o'r ffaith y gallent ei gael ac, yn achlysurol, mae'n ein rhybuddio o'r ffaith y credwn y gallai rhywun ei gael ac nid ydynt wedi ei gael. Ac o ran y gyfran ar hynny, rydym yn ysgrifennu miloedd o lythyrau a chawn ddegau yn ôl. Ond mae'n wirydd defnyddiol, os hoffech chi—yn wirydd ychwanegol. Ond mae Bethan Sayed yn hollol gywir, oherwydd weithiau mae pobl yn aros i'r rhaglen gyflym iawn gyrraedd, maent yn cael 30 Mbps neu rywbeth tebyg, ond maent yn rhedeg busnes fferm fawr neu safle carafanau mawr ac, mewn gwirionedd, mae angen 100 Mbps er mwyn cael eu hangen busnes. Felly, mae'r system yn gallu cyflawni hynny, ond rhaid iddynt ddeall beth sydd ei angen ac yna gallwn eu helpu i gael y darparwr gwasanaeth rhyngrwyd gorau, er enghraifft, a system gyda chynllunio ar gyfer hynny. Felly, rwy'n ymwybodol iawn o'r pwynt y mae hi'n ei godi, ac mae'n bwynt da iawn. Rydym yn ceisio diogelu'r system i'r dyfodol yn y ffordd honno.

A'r peth olaf i'w ddweud yw y bu adroddiad da iawn gan y Brifysgol yn Ne Cymru— Prifysgol De Cymru; rwyf bob amser yn dweud hynny o chwith—am beth sy'n digwydd i fusnesau bach pan maent yn manteisio ar y rhyngrwyd yn iawn a beth sy'n digwydd pan nad ydynt. Rwyf wedi sôn am hyn sawl gwaith, ac mae yn llyfrgell yr Aelodau. Mae'n werth edrych arno, gan fod y gwahaniaeth mewn gwirionedd yn eithaf syfrdanol, ac felly rydym yn defnyddio hynny fel ffordd o annog pobl i ddeall bod y buddsoddiad yn fuddiol ar gyfer eu busnes. Gallai ymddangos yn llawer, ond mewn gwirionedd mae'n werth chweil ar gyfer twf busnes.

Okay, thank you. I'll make sure to get a copy of that. 

Just moving on, I think we have to look at technology across the piece, as broadband as a stand-alone option is often not enough for many people, even with increases in capacity. Can you tell us how you're planning to improve 4G connectivity? Last year, a report by Which? showed that Wales had the worst 4G coverage in the UK, with 4G customers in Wales on average only able to get a 4G signal just about 35 per cent of the time. We're now looking at the point where we are having 5G being introduced, but we risk being left behind here in Wales because we're still not accessing 4G, and therefore that could mean that many people are being left with technology that is obsolete. So, how are you going to address this to help us as a Welsh nation?

Iawn, diolch. Fe wnaf yn siŵr fy mod bod yn cael copi o hwnnw.

Gan symud ymlaen, rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych ar dechnoleg yn gyffredinol, gan nad yw band eang fel opsiwn unigol yn aml yn ddigon i lawer o bobl, hyd yn oed gyda'r cynnydd mewn capasiti. A allwch chi ddweud wrthym sut yr ydych yn bwriadu gwella cysylltedd 4G? Y llynedd, dangosodd adroddiad gan Which?  mai Cymru oedd â'r gwasanaeth 4G gwaethaf yn y DU, gyda chwsmeriaid 4G yng Nghymru ar gyfartaledd ond yn gallu cael signal 4G a hynny ddim ond 35 y cant o'r amser. Rydym bellach yn edrych ar y pwynt lle'r ydym yn cael 5G yn cael ei gyflwyno. Ond rydym mewn perygl o gael ein gadael ar ôl yma yng Nghymru oherwydd rydym yn dal i fod ddim yn cael mynediad i 4G, ac felly gallai hynny olygu bod llawer o bobl yn cael eu gadael gyda thechnoleg sydd wedi hen ddarfod. Felly, sut ydych chi'n mynd i'r afael â hyn i'n helpu ni fel cenedl?

Yes, that's a huge matter of frustration to me, I have to say, because that's to do with the way that the UK Government sold the spectrum and the geographical coverage they either did or didn't put on it. So, it's clearly inadequate. I've mentioned many times in this Chamber my frustration at not being able to get them to see that having a single provider across 98 per cent of the land mass of Wales, which is what we have, is obviously useless. 'Come to my brilliant tourism business, but don't come unless you're on a particular network'—I mean, clearly that doesn't work. So, we've been working very hard with a range of other authorities in the north of England and Scotland who all have the same problem. Because outside the conurbations, we really need roaming so that you can connect to any network. 

The other thing is that people don't realise they can still make a 999 call. So, we've had some examples where somebody could have made that call, because their phone will connect to any network if they dial 999, even if it says 'no service' on it, because it might be their particular network that has no service. There is a network right across Wales for 98 per cent coverage, but it's just not good enough, so we are making that point.

Actually, one of the other things to say is that, as we roll the broadband out and as we get Wi-Fi signals being broadcast from much of our network, of course, Wi-Fi calling becomes available to people who wouldn't get 4G, so there is a back-up from the broadband roll-out. One of the reasons that we've structured the second lot of superfast the way we have is that we were targeting people who didn't have broadband or 4G, so that they couldn't get on the network in any way, and that's very specifically where those lots have been stated to go.

Two other things to say on that, though: we have lobbied very hard about the way that the next sets of spectrum—both low spectrum and high spectrum—are to be sold, because we do think the UK Government needs to understand that that's a problem, and we are joined in that by a large number of the big city mayors, oddly enough, and some of the consortium of local authorities in north England and in Scotland, because we all have the same problem.

Ie, mae hynny'n fater enfawr o rwystredigaeth i mi, rhaid i mi ddweud, oherwydd mae a wnelo hynny â'r ffordd y gwerthodd Llywodraeth y DU y sbectrwm a'r gwahanol gwmpas daearyddol y gwnaethant neu na wnaethant ei roi arno. Felly, mae'n amlwg yn annigonol. Rwyf wedi crybwyll droeon yn y Siambr hon fy rhwystredigaeth nad oeddent yn gallu sicrhau eu bod yn gweld bod cael un darparwr ar draws 98 y cant o dir Cymru, sef yr hyn sydd gennym, yn amlwg yn ddiwerth. 'Dewch i ymweld â'm busnes twristiaeth gwych, ond peidiwch â dod oni bai eich bod ar rwydwaith penodol'—hynny yw, mae'n amlwg nad yw hynny'n gweithio. Felly, buom yn gweithio'n galed iawn gydag amrywiaeth o awdurdodau eraill yng ngogledd Lloegr a'r Alban sydd i gyd â'r un broblem. Oherwydd y tu allan i'r cytrefi, mae gwir angen trawsrwydweithio fel y gallwch gysylltu ag unrhyw rwydwaith.

Y peth arall yw nad yw pobl yn sylweddoli y gallant ddal i wneud galwad 999. Felly, rydym wedi cael rhai enghreifftiau lle gallai rhywun fod wedi gwneud yr alwad honno oherwydd bydd eu ffôn yn cysylltu i unrhyw rwydwaith os ydynt yn ffonio 999, hyd yn oed os yw'n dweud 'dim gwasanaeth' arno, oherwydd gallai fod mai eu rhwydwaith benodol nhw sydd heb wasanaeth. Mae rhwydwaith ar draws Cymru ar gyfer cwmpasu 98 y cant, ond nid yw'n ddigon da, felly rydym yn gwneud y pwynt hwnnw.

Yn wir, un o'r pethau eraill i'w ddweud yw, wrth inni gyflwyno'r band eang ac wrth inni gael signalau Wi-Fi yn cael eu darlledu o lawer o'n rhwydwaith, wrth gwrs, daw galw Wi-Fi ar gael i bobl na fyddent yn cael 4G, felly ceir rhywbeth wrth gefn o gyflwyno band eang. Un o'r rhesymau ein bod wedi strwythuro'r ail gyfres o gyflymu yn y ffordd honno yw ein bod wedi targedu pobl nad oedd ganddynt fand eang neu 4G, fel nad oeddent yn gallu mynd ar y rhwydwaith mewn unrhyw ffordd, ac mae hynny'n benodol iawn lle nodwyd bod y cyfrannau hynny i fynd.

Dau beth arall i'w ddweud am hynny, serch hynny: rydym wedi lobïo’n galed iawn am y ffordd y mae'r setiau nesaf o sbectrwm—sbectrwm isel a sbectrwm uchel—i gael eu gwerthu, gan ein bod yn credu bod angen i Lywodraeth y DU ddeall bod hynny'n broblem, ac yr ymunir â ni yn hynny gan nifer fawr o feiri'r dinasoedd mawr, yn rhyfedd ddigon, a rhywfaint o'r consortiwm awdurdodau lleol yng ngogledd Lloegr a'r Alban, gan fod yr un broblem gennym oll.

16:10

Well, that's always a problem when there are monopolies in the system, and we need to try and get to grips with that and ensure that the UK Government hear us loud and clear here in Wales.

I would just like to finish by raising the issue of net neutrality. It's been around a year since net neutrality rules were repealed in the United States, potentially allowing providers to give preferential speeds for certain partner sites—I don't want to name them here today, but I'm sure you can think of them—while lowering speeds for competitors.

The EU has strong open access laws. However, there is nothing stopping the UK Government from altering those laws when those powers return from Brussels. We're already seeing a creeping increase of preferential treatment of certain platforms on mobile devices. I don't want to see anything like this happening when it comes to net neutrality. Have you considered what you will be doing on this agenda as a Welsh Government? Obviously, if there will be a US trade deal they might want to see something like this happening, but this will penalise people and will create more of a market in an already very marketised area. So, what are you doing, potentially, to mitigate this? 

Wel, mae honno bob amser yn broblem pan mae monopolïau yn y system, ac mae angen inni geisio mynd i'r afael â hynny a  sicrhau bod Llywodraeth y DU yn ein clywed yn uchel ac yn glir yma yng Nghymru.

Hoffwn orffen drwy godi'r mater o niwtraliaeth net. Bu tua blwyddyn ers diddymu rheolau niwtraliaeth net yn yr Unol Daleithiau, o bosibl yn caniatáu i ddarparwyr roi cyflymderau ffafriol ar gyfer rhai safleoedd partner—nid wyf eisiau eu henwi yma heddiw, ond rwy'n siŵr y gallwch feddwl amdanynt—tra'n lleihau cyflymder ar gyfer cystadleuwyr.

Mae cyfreithiau mynediad agored cryf gan yr UE. Fodd bynnag, nid oes dim i atal Llywodraeth y DU rhag newid y cyfreithiau hynny pan fydd y pwerau hynny yn dychwelyd o Frwsel. Rydym eisoes yn gweld cynnydd graddol mewn triniaeth ffafriol i rai platfformau ar ddyfeisiau symudol. Nid wyf eisiau gweld unrhyw beth fel hyn yn digwydd pan ddaw i niwtraliaeth net. A ydych chi wedi ystyried beth fyddwch yn ei wneud ar yr agenda hon yn Llywodraeth Cymru? Yn amlwg, os bydd bargen fasnach gyda'r Unol Daleithiau, efallai y byddant eisiau gweld rhywbeth fel hyn yn digwydd, ond bydd hyn yn cosbi pobl ac yn creu mwy o farchnad mewn maes sydd eisoes wedi'i amlygu yn fawr i rymoedd y farchnad. Felly, beth ydych chi'n ei wneud, o bosibl, i liniaru hyn?

We've been making representations to that effect, and that's a very good example of one of the benefits that the European Union brings—the other one, of course, is roaming right across Europe, which doesn't necessarily happen after Brexit. So, very much as part of our preparedness for it, we are lobbying the UK Government and actually having negotiations with Europe itself about how best to have that interoperability, I believe the actual phrase is—so, how we can, basically, pass those laws into our law. We're very actively pursuing that.

Net neutrality is, actually, very likely to be a subject at the World Trade Organization as well, because it's becoming a big thing across the world. So, we are keeping a weather eye on that, because we have very much benefited from the European Union standards in this regard.

Rydym wedi bod yn gwneud sylwadau i'r perwyl hwnnw, ac mae honno'n enghraifft dda iawn o un o'r manteision a ddaw yn yr Undeb Ewropeaidd—yr un arall, wrth gwrs, yw trawsrwydweithio yn Ewrop, na fydd o reidrwydd yn digwydd ar ôl Brexit. Felly, fel rhan o'n parodrwydd ar gyfer hynny, byddwn yn lobïo Llywodraeth y DU ac yn negodi ag Ewrop ei hun ynghylch sut orau i gael y gallu hwnnw i ryngweithredu, credaf mai dyna'r ymadrodd—felly, sut y gallwn ni, yn y bôn, basio'r cyfreithiau hynny yn ein cyfraith. Rydym yn mynd ati i edrych ar hynny.

Mewn gwirionedd, mae niwtraliaeth net yn debygol iawn o fod yn bwnc yn Sefydliad Masnach y Byd hefyd, oherwydd mae'n dod yn beth mawr ar draws y byd. Felly, rydym yn cadw llygad ar hynny, oherwydd rydym wedi elwa'n fawr o safonau'r Undeb Ewropeaidd yn hyn o beth.

Thank you. The UKIP spokesperson—David Rowlands.

Diolch. Llefarydd UKIP—David Rowlands.

Diolch, Dirprwy Lywydd. First, leader of the house, can I make reference to your statement on the Superfast Cymru scheme, and acknowledge the success of the implementation of such a massive and mammoth task, and, indeed, the increased provision of mobile phone provision that you've had?

Following on a little from Bethan Sayed's comments, I know that you will be aware that 5G technology is already starting to outdate some of the advances made in Wales's information technology and mobile infrastructure. So, can you please update us on the current status of the preparations for implementation of 5G in Wales? Would it be possible to provide some information on the sources of technology that will be used to implement that roll-out?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, arweinydd y tŷ, a gaf i gyfeirio at eich datganiad ar y cynllun Cyflymu Cymru, a chydnabod llwyddiant gweithredu tasg enfawr ac anferthol o'r fath, ac, yn wir, y ddarpariaeth o fwy o ddarpariaeth ffôn symudol yr ydych wedi'i chael?

Yn dilyn ymlaen rywfaint o sylwadau Bethan Sayed, gwn y byddwch yn ymwybodol bod technoleg 5G eisoes yn dechrau dyddio rhywfaint ar y cynnydd a wnaed mewn technoleg gwybodaeth a seilwaith symudol Cymru. Felly, a oes modd ichi, os gwelwch yn dda, ein diweddaru ar statws presennol y paratoadau ar gyfer gweithredu 5G yng Nghymru? A fyddai'n bosibl darparu rhywfaint o wybodaeth ar y ffynonellau o dechnoleg a ddefnyddir i weithredu'r cyflwyniad hwnnw?

Yes, 5G is very interesting, because, really, you need 4G in order to be able to advance to it. So, what we've been doing is working to make sure that people don't have to start with nothing and then climb up the ladder, so that they can leapfrog it. There are lots of issues there, so we have a number of test beds around Wales—Cardiff is actually part of the national test-bed programme. We've appointed Innovation Point, which is a wholly owned Welsh Government company, to advise, stimulate and co-ordinate activity on 5G in Wales, including opportunities to secure funding from the test bed and trials fund from the UK Government. So, we're very actively involved in that.

I will say, though, that 5G is not the only thing that's worth investing in. There's another technology, which is a low-frequency technology, called the long-range wide-area network—LoRaWAN—which we're also very keen on investing in. That, for example, would be very fundamental to precision agriculture. I had a great visit up to Glynllifon college the other day to look at what they're doing with precision agriculture. And although it's not the flavour-of-the-month technology, it's still very important technology to Wales, and we're very much a world leader in it. 

Ie, mae 5G yn ddiddorol iawn, oherwydd, mewn gwirionedd, mae arnoch angen 4G er mwyn gallu symud ymlaen ato. Felly, yr hyn yr ydym wedi bod yn ei wneud yw gweithio i wneud yn siŵr nad oes raid i bobl ddechrau gyda dim ac yna dringo i fyny'r ysgol, fel y gallant neidio drosto. Mae llawer o broblemau yno, felly mae gennym nifer o welyau prawf ledled Cymru—mae Caerdydd mewn gwirionedd yn rhan o'r rhaglen gwely prawf cenedlaethol. Rydym wedi penodi Pwynt Arloesi, sydd ym mherchnogaeth lwyr Llywodraeth Cymru, i gynghori, ysgogi a chyd-drefnu gweithgaredd 5G yng Nghymru, gan gynnwys cyfleoedd i sicrhau arian o gronfa gwely prawf a threialon gan Lywodraeth y DU. Felly, rydym yn cymryd rhan weithredol iawn yn hynny o beth.

Byddwn yn dweud, fodd bynnag, nad 5G yw'r unig beth y mae'n werth buddsoddi ynddo. Mae technoleg arall, sydd yn dechnoleg amledd isel, a elwir yn rhwydwaith ardal eang pellgyrhaeddol— LoRaWAN—yr ydym hefyd yn awyddus iawn i fuddsoddi ynddi. Byddai honno, er enghraifft, yn sylfaenol iawn i amaethyddiaeth fanwl. Bûm ar ymweliad gwych â Choleg Glynllifon y dydd o'r blaen i edrych ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud gydag amaethyddiaeth fanwl. Ac er nad yw'n dechnoleg boblogaidd iawn ar hyn o bryd, mae'n dal yn dechnoleg bwysig iawn i Gymru, ac rydym yn arweinydd y byd ynddi i raddau helaeth.

16:15

Thank you for that answer. I'm sure that the leader of the house is aware of the international concerns regarding Chinese companies, who are said to be world leaders in fifth generation technology. What steps will the leader of the house be taking to ensure that the issues that have led to the USA and Australia banning some Chinese product suppliers do not occur in Wales?  

Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Rwy'n siŵr bod arweinydd y tŷ yn ymwybodol o bryderon rhyngwladol ynghylch cwmnïau Tsieineaidd, y dywedir sydd yn arweinwyr y byd yn nhechnoleg y bumed genhedlaeth. Pa gamau fydd arweinydd y tŷ yn eu cymryd i sicrhau nad yw'r materion a arweiniodd at weld yr Unol Daleithiau ac Awstralia yn gwahardd rhai cyflenwyr cynnyrch Tsieineaidd yn digwydd yng Nghymru?

We've been very much part of the UK Government's competition, where business-led consortia, including local authorities and academia, can apply to get a slice of £25 million-worth of funding, as I said, from DCMS. And that's looking to support the development of all of the technology; it's not just the connectivity—it's all the widgets, if you like, that go with it. So, 5G doesn't go very far; it's a wide signal that doesn't go very far, so you need a lot of widgets on street furniture and so on. So, we're very keen on making sure that the supply chains are viable here in Wales and in the UK overall, and that we aren't reliant too much on external technology. Indeed, Deputy Presiding Officer, it's been this Government's aim always to fill in gaps in supply chains for Welsh companies where at all possible, and this is clearly an opportunity.  

Rydym wedi bod yn rhan fawr o gystadleuaeth Llywodraeth y DU, lle gall consortia dan arweiniad busnes, gan gynnwys awdurdodau lleol a sefydliadau academaidd, wneud cais i gael cyfran o werth £25 miliwn o arian, fel y dywedais, gan DCMS. Ac mae hynny'n ceisio cefnogi datblygiad yr holl dechnoleg; nid  y cysylltedd yn unig—ond yr holl ddyfeisiau, os mynnwch, sy'n mynd gyda hi. Felly, nid yw 5G yn mynd yn bell iawn; mae'n signal eang nad yw'n mynd yn bell iawn, felly mae angen llawer o ddyfeisiau ar ddodrefn stryd ac ati. Felly, rydym yn awyddus iawn i wneud yn siŵr bod y cadwyni cyflenwi yn hyfyw yma yng Nghymru ac yn y DU yn gyffredinol, ac nad ydym yn dibynnu gormod ar dechnoleg allanol. Yn wir, Dirprwy Lywydd, bu'n nod gan y Llywodraeth hon bob amser i lenwi'r bylchau mewn cadwyni cyflenwi ar gyfer cwmnïau Cymru os yw'n bosibl, ac yn amlwg mae hwn yn gyfle.

Again, I thank you, but I think you'll see that the thrust of my questioning is that, for instance, the European Commission Vice-President, Andrus Ansip, has said he was concerned that Chinese technology companies were required to co-operate with Chinese intelligence services on things such as mandatory back doors, which are designed to allow access to encrypted data. With those concerns in mind, leader of the house, can you assure us that all third-party suppliers will be thoroughly scrutinised? 

Unwaith eto, diolch i chi, ond credaf y byddwch yn gweld mai byrdwn fy holi yw, er enghraifft, bod Is-lywydd y Comisiwn Ewropeaidd, Andrus Ansip, yn dweud ei fod yn pryderu bod angen i gwmnïau technoleg Tsieineaidd gydweithredu â gwasanaethau cudd-wybodaeth Tsieineaidd ar bethau megis drysau cefn gorfodol, sydd wedi eu cynllunio i ganiatáu mynediad i ddata wedi'i amgryptio. Gyda'r pryderon hynny mewn cof, arweinydd y tŷ, a allwch chi ein sicrhau ni y bydd yr holl gyflenwyr trydydd parti yn destun craffu trylwyr?

Yes, indeed, and we belong to the national cyber security network, and we are committed to the national cyber security strategy. I've had a number of very good meetings with the National Cyber Security Centre, and they've visited us twice to make sure that our cyber resilience plans are in order. The Cabinet Office has made funding available to Wales for cyber resilience, and we've allocated money to projects across Wales to strengthen cyber resilience through our cyber resilience revenue grant, which is quite hard to say. We've also awarded funding to the Welsh Local Government Association for the 22 local authorities to achieve the cyber essentials plus certification, to support them in strengthening cyber security within their organisations to a recognised Government standard. So, we're very keen on making sure that we have all of the cyber resilience in place to ensure that we don't have the sorts of problems that David Rowlands is outlining there. 

Ie, yn wir, ac rydym yn perthyn i'r rhwydwaith diogelwch seiber cenedlaethol, ac rydym wedi ymrwymo i strategaeth diogelwch seiber cenedlaethol. Rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd da iawn gyda'r Ganolfan Diogelwch Seiber Genedlaethol, ac maen nhw wedi ymweld â ni ddwywaith i wneud yn siŵr bod ein cynlluniau cydnerthu seiber mewn trefn. Mae Swyddfa'r Cabinet wedi sicrhau bod arian ar gael i Gymru ar gyfer cydnerthedd seiber, ac rydym wedi dyrannu arian i brosiectau ledled Cymru i gryfhau cydnerthedd seiber drwy ein grant refeniw cydnerthedd seiber, sydd yn eithaf anodd ei ddweud. Rydym hefyd wedi dyfarnu arian i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar gyfer y 22 o awdurdodau lleol i gyflawni hanfodion seiber yn ogystal ag ardystio, i'w helpu i gryfhau diogelwch seiber o fewn eu sefydliadau i safon gydnabyddedig gan y Llywodraeth. Felly, rydym yn awyddus iawn i wneud yn siŵr bod gennym yr holl gydnerthedd seiber ar waith i sicrhau nad ydym yn cael y math o broblemau y mae David Rowlands yn eu disgrifio.

Pobl Anabl
Disabled People

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod pobl anabl yng Nghymru yn cael triniaeth a chyfleoedd cyfartal? OAQ53090

3. How does the Welsh Government ensure that disabled people in Wales receive equal treatment and opportunities? OAQ53090

Our new framework, 'Action on Disability: the Right to Independent Living', currently out for consultation, sets out priority actions under way across Welsh Government to tackle key barriers to equality of opportunity identified by disabled people themselves. This includes transport, employment, education, health, housing and accessibility.

Mae ein fframwaith newydd, 'Gweithredu ar Anabledd: yr Hawl i Fyw'n Annibynnol', ar hyn o bryd allan ar gyfer ymgynghoriad, yn nodi camau gweithredu â blaenoriaeth sydd ar y gweill ar draws Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â rhwystrau allweddol i gyfle cyfartal a nodwyd gan bobl anabl eu hunain. Mae hyn yn cynnwys trafnidiaeth, cyflogaeth, addysg, iechyd, tai a hygyrchedd.

Leader of the house, I have received representations from constituents expressing dismay about their inability to travel on public transport with friends, because they all need wheelchair spaces. And, if you're lucky, most public transport has one or two spots for wheelchairs. Most of us take for granted the ability to travel together, yet disabled people in Wales are being denied that right. Leader of the house, what steps is the Welsh Government taking to ensure that disabled people can enjoy the same rights to travel together that the rest of us take for granted? 

Arweinydd y tŷ, rwyf wedi cael sylwadau gan etholwyr yn mynegi siom am eu hanallu i deithio ar gludiant cyhoeddus gyda ffrindiau, oherwydd mae pob un angen lle i gadair olwyn. Ac, os ydych chi'n lwcus, mae gan y rhan fwyaf o gludiant cyhoeddus un neu ddau le ar gyfer cadeiriau olwyn. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn cymryd yn ganiataol y gallu i deithio gyda'n gilydd, ac eto gwrthodir yr hawl honno i bobl anabl yng Nghymru. Arweinydd y tŷ, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod pobl anabl yn mwynhau'r un hawliau i deithio gyda'i gilydd ag y mae'r gweddill ohonom yn eu cymryd yn ganiataol?

Yes, I'm very aware of that as an issue; it's been raised with me by a number of constituents as well. We are having ongoing discussions with various public service travel operators to see what can be done about that; often on a bus, for example, there's one wheelchair space, not two, and, if you are travelling with two people together, they often have to catch subsequent buses, and so on. So, I'm very much aware of that. It is part of our consultation, and it is something that the current economy Secretary and I have talked about a great deal. I will certainly be recommending in the new Government that we take forward action with our public services to ensure that people do have equal access. Often, people have more than one disabled person in their family, and more than one disabled child, and it is a big issue for them; it can be very expensive otherwise. So, it's certainly something on our radar.  

Ie, rwy'n ymwybodol iawn o'r broblem honno. Fe'i codwyd gyda mi gan nifer o etholwyr hefyd. Rydym yn cael trafodaethau parhaus gyda gweithredwyr teithio gwasanaethau cyhoeddus amrywiol i weld beth y gellir ei wneud am hynny; yn aml ar fws, er enghraifft, ceir un lle cadair olwyn, nid dau, ac, os ydych yn teithio gyda dau o bobl gyda'i gilydd, yn aml rhaid iddynt ddal bysiau dilynol, ac yn y blaen. Felly, rwy'n ymwybodol iawn o hynny. Mae'n rhan o'n hymgynghoriad, ac mae'n rhywbeth y mae'r Ysgrifennydd presennol dros yr economi a fi wedi siarad llawer iawn amdano. Byddaf yn sicr yn argymell yn y Llywodraeth newydd ein bod yn cymryd camau ymlaen gyda'n gwasanaethau cyhoeddus i sicrhau bod pobl yn cael mynediad cyfartal. Yn aml, mae gan bobl fwy nag un person anabl yn eu teulu, a mwy nag un plentyn anabl, ac mae'n fater o bwys iddyn nhw; gall fod yn ddrud iawn fel arall. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth ar ein radar.

Thank you for that answer to Caroline; that was most helpful. Almost a year ago, I held a short debate based on Bridgend coalition of disabled people's suggestion for a 'scores on the doors' system, which would help businesses and public services to display details about the type of accessibility that they have for disabled people. Groups and organisations—including yourself, leader of the house—have been supportive of the Disability Confident campaign. Julian John, who, as you know, as a mutual constituent, has been a real poster boy for this. [Interruption.] Well, we share him; he's fantastic. 

Diolch i chi am yr ateb hwnnw i Caroline; roedd yn ddefnyddiol iawn. Bron flwyddyn yn ôl, cynhaliais ddadl fer yn seiliedig ar awgrym clymblaid Ogwr o bobl anabl ar gyfer system 'sgoriau ar y drws', a fyddai'n helpu busnesau a gwasanaethau cyhoeddus i arddangos manylion am y math o fynediad sydd ganddynt ar gyfer pobl anabl. Mae grwpiau a sefydliadau—gan gynnwys chi eich hun, arweinydd y tŷ—wedi bod yn gefnogol i'r ymgyrch Hyderus gydag Anabledd. Mae Julian John, sydd, fel y gwyddoch, fel etholwr cyffredin i ni, wedi bod yn fachgen poster gwirioneddol ar gyfer hyn. [Torri ar draws.] Wel, rydym yn ei rannu; mae'n wych.

Yes, we share him out. 

Ydym, rydym yn ei rannu ef.

16:20

Yes. Could you tell me whether Welsh Government has made any progress on the suggestion on the 'scores on the doors' idea and also what steps Welsh Government is taking so that it itself can become a Disability Confident employer?

Ie. Allwch chi ddweud wrthyf a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw gynnydd ar yr awgrym am y syniad 'sgoriau ar y drws' a hefyd pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd fel y gall hi ei hun fod yn gyflogwr Hyderus gydag Anabledd?

Yes. So, on the second one, I'm very keen on doing that. I've had several conversations with the Permanent Secretary around the civil service, and I know that the Commission has also had a couple of conversations about it in terms of becoming Disability Confident. We're very keen to do that. The difficulty with this is that you need to get a standard in place. So, you can declare that you're a Disability Confident employer, but you need to be able to demonstrate a standard, and the 'scores on the doors' thing has the same problem. So, the issue is that we have to develop the standard against which you score the properties. So, we are very interested in doing it. We're working very hard with Disability Wales and others to work out what those standards would be in order to have some system of judging yourself against them. So, I'm very keen on doing it but I don't think the standards are in place for us to be able to basically do it, so we need to just put the work in. It will be part of the consultation, and it's part of a piece of work that we need to do to make sure that everybody is happy as to what the standard against which you're scoring people is so that we can all go forward on the same—basically off a level, a level playing field. I mixed about four different analogies there, but you understood what I was saying.

So, basically, it's a great idea but we have to develop the standards against which we judge people in order to give them the score in the first place, so we're in the process of doing that. That's a simpler way of putting it. [Laughter.]

Gallaf. Felly, ar yr ail un, rwy'n awyddus iawn i wneud hynny. Rwyf wedi cael sawl sgwrs gyda'r Ysgrifennydd Parhaol ynghylch y gwasanaeth sifil, a gwn fod y Comisiwn hefyd wedi cael ychydig o sgyrsiau am y peth o ran bod yn Hyderus gydag Anabledd. Rydym yn awyddus iawn i wneud hynny. Yr anhawster gyda hyn yw bod yn rhaid ichi gael safon ar waith. Felly, gallwch ddatgan eich bod chi'n gyflogwr Hyderus gydag Anabledd, ond rhaid ichi allu dangos safon, ac mae'r un broblem gyda'r peth 'sgoriau ar y drws'. Y broblem yw bod yn rhaid inni i ddatblygu'r safon yr ydych yn sgorio'r eiddo yn ei herbyn. Felly, mae gennym ddiddordeb mawr mewn gwneud hyn. Rydym yn gweithio'n galed iawn gydag Anabledd Cymru ac eraill i ddod o hyd i'r hyn fyddai'r safonau hynny er mwyn cael rhyw fath o system o farnu eich hun yn eu herbyn. Felly, rwy'n awyddus iawn i wneud hynny, ond ni chredaf fod y safonau ar waith inni fod yn gallu gwneud hynny yn y bôn. Mae angen inni wneud y gwaith. Bydd yn rhan o'r ymgynghoriad, ac yn rhan o ddarn o waith y mae angen inni ei wneud i sicrhau bod pawb yn hapus ynghylch y safon erbyn y byddwch chi'n sgorio pobl yn ei herbyn fel y gall pob un ohonom fynd ymlaen ar yr un—yn y bôn yr un maes chwarae gwastad. Cymysgais tua phedair cyfatebiaeth wahanol yn y fan honno, ond roeddech yn deall beth yr hyn yr oeddwn yn ceisio ei ddweud.

Felly, yn y bôn, mae'n syniad gwych ond mae'n rhaid inni ddatblygu safonau a barnu pobl er mwyn rhoi'r sgôr iddynt yn y lle cyntaf, felly rydym wrthi'n gwneud hynny. Mae hynny'n ffordd symlach o'i fynegi. [Chwerthin.]

One of the main findings of the Equality and Human Rights Commission Wales 2018 report is that disabled people are falling further behind and many are being denied their right to independent living. The report also found that there are gaps in educational attainment and employment, and those gaps are widening. Now, contrary to Labour Party policy, this Labour Government is doing away with the Welsh independent living grant, and people who are in receipt of this grant are concerned that they will lose out, that their support will be cut by local authorities that are already struggling with reduced budgets. Will you commit to ensure that no-one loses out when local authorities take over the paying of this grant from March next year, and will you undertake to reverse these changes, should it transpire that individuals do end up losing money?

Un o brif ganfyddiadau adroddiad Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru 2018 yw bod pobl anabl yn syrthio'n ôl ymhellach a gwrthodir eu hawl i fyw'n annibynnol i lawer. Canfu'r adroddiad hefyd bod bylchau mewn cyrhaeddiad addysgol a chyflogaeth, ac mae'r bylchau hynny yn ehangu. Nawr, yn groes i bolisi'r Blaid Lafur, mae'r Llywodraeth Lafur hon yn gwneud i ffwrdd â grant byw'n annibynnol Cymru, ac mae pobl sy'n derbyn y grant hwn yn pryderu y byddant ar eu colled, y bydd eu cymorth yn cael ei dorri gan awdurdodau lleol sydd eisoes yn cael trafferth â chyllidebau llai. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod neb yn colli pan fydd awdurdodau lleol yn cymryd y cyfrifoldeb dros dalu'r grant hwn o fis Mawrth y flwyddyn nesaf, ac a wnewch chi ymgymryd i wrthdroi'r newidiadau hyn, os gwelwn fod unigolion yn colli arian?

Yes, I'm actually very happy to commit to that. There's certainly no intention whatsoever that any person, any individual, will be any worse off as a result of the transition. Most people should be better off, and people should be at the very least the same, so I'm very happy to undertake that. I know that, in our final budget proposals, we are looking to guarantee that. My experience in my constituency has been that people are reluctant to engage in case they suffer a detriment from it, so we're very keen to ensure that people feel confident in engaging, because we are very keen to ensure that guarantee or whatever you want call it—warranty; I don't know what the right word for it is—that no person would be worse off. People would be at the very least the same, and, actually, we think that the majority of people will be better off, so I'm very happy to give that guarantee.

Ydw, rwyf mewn gwirionedd yn hapus iawn i ymrwymo i hynny. Yn sicr does dim bwriad o gwbl y bydd unrhyw berson, unrhyw unigolyn, yn waeth ei fyd o ganlyniad i'r trosglwyddo. Dylai'r rhan fwyaf o bobl fod yn well eu byd, a dylai pobl fod yr un fath o leiaf, felly rwy'n hapus iawn i wneud hynny. Gwn ein bod, yn ein cynigion cyllideb terfynol, yn edrych i warantu hynny. Fy mhrofiad i yn fy etholaeth i yw bod pobl yn amharod i ymgysylltu rhag ofn iddynt ddioddef niwed ohono. Felly rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod pobl yn teimlo'n hyderus wrth ymgysylltu, oherwydd rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y sicrwydd hwnnw neu beth bynnag y dymunwch ei alw—gwarant; dwi ddim yn gwybod beth yw'r gair iawn ar ei gyfer—na fyddai neb yn waeth eu byd. Byddai pobl yr un fath o leiaf, ac, mewn gwirionedd, rydym yn credu y bydd y rhan fwyaf o bobl yn well eu byd, felly rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw.

Yr Adolygiad o Gydraddoldeb rhwng y Rhywiau
The Review of Gender Equality

4. Sut y bydd adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhwng y rhywiau yn helpu i wella canlyniadau ar gyfer menywod o Gymru a geir yn euog o droseddau? OAQ53097

4. How will the Welsh Government's review of gender equality help to improve outcomes for Welsh women found guilty of criminal offences? OAQ53097

We've been very consistent in the communications regarding the importance of gender equality, and I'm pleased to note that the draft blueprints for youth justice and female offending that have been developed will contribute to ensuring greater equality for those within or at risk of entering the criminal justice system in Wales. This is particularly the case in the draft female offending blueprint, which the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services will be speaking about just later this afternoon.

Rydym wedi bod yn gyson iawn yn y cyfathrebu ynghylch pwysigrwydd cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Rwy'n falch o nodi y bydd y glasbrintiau drafft ar gyfer cyfiawnder ieuenctid a throseddu benywaidd sydd wedi'u datblygu yn cyfrannu at sicrhau mwy o gydraddoldeb ar gyfer y rhai sydd o fewn, neu mewn perygl o fynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru. Mae hyn yn arbennig o wir yn y glasbrint troseddau benywaidd drafft, a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn siarad amdano ychydig yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Thank you. I look forward to that statement. Leader of the house, I'm sure you'll be aware that women are currently discriminated against at every level of the criminal justice system. They're more likely to be arrested for offences that would warrant a warning if they were men, more likely to be refused bail, simply because they can't find anybody who is prepared to stand bail for them, they're more likely to be in prison for non-violent offences, and they're more likely to lose their home. As a result of women going to prison, over 17,000 children lose their home and are taken into care because it's women who look after the children, even if their men go to prison. All this, of course, was captured in the Corston report, which was published nearly 12 years ago, and there are very compelling arguments as to why we need to do something different. So, I hope that the statement we're about to hear is going to address the urgent need for women's centres, where women can get the services they need to address their offences. Often, they are both victims as well as offenders. At least half have been abused as a child and it's a vicious circle because it's the children of offenders who are more likely to become offenders. So, I hope that we will have—. I look forward to the Cabinet Secretary's statement and hope that we can take a progressive way forward and address this issue.

Diolch. Edrychaf ymlaen at y datganiad hwnnw. Arweinydd y tŷ, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol y gwahaniaethir yn erbyn menywod ar hyn o bryd ar bob lefel o'r system cyfiawnder troseddol. Maen nhw'n fwy tebygol o gael eu harestio am droseddau a fyddai'n gwarantu rhybudd pe byddent yn ddynion, yn fwy tebygol o gael gwrthod mechnïaeth, yn syml oherwydd na allant ddod o hyd i unrhyw un sy'n barod i ddal mechnïaeth ar eu rhan, maent yn fwy tebygol o fod yn y carchar am droseddau di-drais, ac maen nhw'n fwy tebygol o golli eu cartref. O ganlyniad i fenywod yn mynd i'r carchar, mae dros 17,000 o blant yn colli eu cartref ac yn cael eu rhoi mewn gofal oherwydd mai menywod sy'n gofalu am y plant, hyd yn oed os yw eu dynion yn mynd i'r carchar. Wrth gwrs, cofnodwyd hyn i gyd yn adroddiad Corston, a gyhoeddwyd bron 12 mlynedd yn ôl, ac mae dadleuon cymhellol iawn ynghylch pam mae angen inni wneud rhywbeth gwahanol. Felly, gobeithio bod y datganiad yr ydym ni'n mynd i'w glywed yn mynd i roi sylw i'r angen brys am ganolfannau i fenywod, lle gall menywod gael y gwasanaethau sydd eu hangen i fynd i'r afael â'u troseddau. Yn aml, maent yn ddioddefwyr yn ogystal ag yn droseddwyr. Mae o leiaf hanner y menywod wedi'u cam-drin fel plant ac mae'n gylch dieflig oherwydd mai plant troseddwyr sy'n fwy tebygol o fod yn droseddwyr. Felly, gobeithio y bydd gennym—. Edrychaf ymlaen at ddatganiad Ysgrifennydd y Cabinet a gobeithio y gallwn gymryd ffordd flaengar ymlaen a mynd i'r afael â'r mater hwn.

16:25

Indeed, and the Cabinet Secretary and I have had a very good working relationship over this and we've been working very hard on it over the last couple of years, actually, haven't we? And I think that the statement is very reflective of that. We're very keen that women are deflected from prison or the criminal justice system where at all possible, that we work hard with the judiciary, including the magistrates, to ensure that they aren't given—there's no unconscious bias in the sentencing. There clearly is at the moment: the statistics show clearly that women go to prison at a much lower level of crime than men, and the Cabinet Secretary and I have had many discussions about the issue around losing family and children and what happens in the vicious cycle you describe. And I'm sure he'll be covering off all of those issues in his statement later on today.

Yn wir, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cael perthynas waith dda iawn dros y mater hwn ac rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn arno dros y ddwy flynedd ddiwethaf mewn gwirionedd, onid ydym ni? Ac rwy'n credu bod y datganiad yn adlewyrchu hynny'n gryf. Rydym yn awyddus iawn bod menywod yn cael eu gwyro oddi wrth y carchar neu system cyfiawnder troseddol os oes modd, ein bod yn gweithio'n galed gyda'r farnwriaeth, gan gynnwys yr Ynadon, i sicrhau nad ydynt yn cael—nad oes unrhyw ragfarn ddiarwybod yn y dedfrydu. Mae'n amlwg y ceir hynny ar hyn o bryd: mae ystadegau yn dangos yn glir bod merched yn mynd i'r carchar ar lefel llawer is o droseddu na dynion, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cael llawer o drafodaethau am y broblem o golli teulu, plant a'r hyn sy'n digwydd yn y cylch dieflig yr ydych chi'n ei ddisgrifio. Ac rwy'n siŵr y bydd yn ymdrin â phob un o'r materion hynny yn ei ddatganiad yn ddiweddarach heddiw.

Leader of the house, in February, the former chief inspector of prisons called for a women's prison to be opened in Cardiff to allow female prisoners to serve their sentences in Wales. Lord Ramsbotham said it was deplorable that there is no provision in Wales and that female prisoners have to be sent to England, away from their families and their friends. I think it's not agreeable in this century, anyway. Do you agree with Lord Ramsbotham that—? What discussions have been taking place between the Welsh Government and the Ministry of Justice on providing a women's prison for Wales, please?

Arweinydd y tŷ, ym mis Chwefror, galwodd y cyn-brif arolygydd carchardai am agor carchar i fenywod yng Nghaerdydd i ganiatáu i garcharorion benywaidd gael eu carcharu yng Nghymru. Dywedodd yr Arglwydd Ramsbotham ei bod yn warthus nad oes unrhyw ddarpariaeth yng Nghymru a bod yn rhaid i garcharorion benywaidd gael eu hanfon i Loegr, oddi wrth eu teuluoedd a'u ffrindiau. Credaf nad yw'n dderbyniol yn y ganrif hon, beth bynnag. A ydych chi'n cytuno â'r Arglwydd Ramsbotham bod—? Pa drafodaethau sydd wedi'u cynnal rhwng Llywodraeth Cymru a'r Weinyddiaeth Cyfiawnder ar ddarparu carchar i fenywod i Gymru, os gwelwch yn dda?

The Cabinet Secretary will be covering this, but I will just say, briefly, that I do not agree that we should have a women's prison in Wales, because having men's prisons in Wales has not stopped Welsh men being sent all over the UK. What we want is for women to be deflected from the criminal justice system, except in the most extreme cases of violence. So, we do not need a bigger prison that will allow us to house more women in secure accommodation. What we need is the right provision in Wales, so where somebody does need to be in secure accommodation, they are in a women's centre, where their children can also be. So, I agree with the sentiment behind what you're saying, that people should be locally housed and disrupted as little as possible, but I'm actually vehemently opposed to the building of a prison, which I think would only lead to more women being imprisoned rather than deflected from the system. But the Cabinet Secretary and I have had many robust discussions on this point, and I'm sure he'll cover it off in his statement this afternoon. [Interruption.] Spirited discussions, indeed.

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymdrin â hyn, ond hoffwn ddweud, yn fyr, na chytunaf y dylem gael carchar i fenywod yng Nghymru, oherwydd nid yw cael carchardai i ddynion yng Nghymru wedi rhwystro dynion Cymru rhag cael eu hanfon dros y DU. Yr hyn sydd ei angen yw i fenywod gael eu gwyro oddi wrth y system cyfiawnder troseddol, ac eithrio yn yr achosion mwyaf eithafol o drais. Felly, nid oes angen carchar mwy a fydd yn caniatáu i fwy o fenywod gael eu cadw mewn llety diogel. Yr hyn sydd ei angen arnom yw'r ddarpariaeth iawn yng Nghymru, felly os oes angen i rywun fod mewn llety diogel, maent mewn canolfan i fenywod, lle gall eu plant fod hefyd. Felly, cytunaf â'r teimlad y tu ôl i'r hyn a ddywedwch, y dylai pobl gael eu cartrefu yn lleol ac amharu cyn lleied â phosibl arnynt, ond rwyf mewn gwirionedd yn chwyrn yn erbyn adeiladu carchar, a chredaf y byddai ond yn arwain at fwy o fenywod yn cael eu carcharu yn hytrach na gwyro oddi wrth y system. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet a minnau wedi cael llawer o drafodaethau cadarn ar y pwynt hwn, ac rwy'n siŵr y bydd ef yn sôn am hynny yn ei ddatganiad y prynhawn yma. [Torri ar draws.] Trafodaethau hwyliog, yn wir.

Justice is yet to be devolved. That responsibility can't come to Wales soon enough, as far as I'm concerned. When it comes to the imprisonment of women, I very much agree with the Howard League for Penal Reform, who found that far too many women in Wales are being sent to prison and there is no facility here in this country. They say, and I quote:

'There is considerable scope to improve services and outcomes by developing a small network of women's centres in Wales and radically reducing the number of women sent to prison.'

Now, in addition to this network of women's centres, one way to radically reduce the numbers of women who are sent to prison would be to invest in probation services so that there can be real alternatives to custody. Given that probation is not devolved, and given that it's been practically half-privatised, how can you, in practical terms, influence this agenda?

Mae cyfiawnder yn dal heb ei ddatganoli. Ni all y cyfrifoldeb hwnnw ddod i Gymru yn ddigon buan, cyn belled ag yr wyf i yn y cwestiwn. Pan ddaw at garcharu menywod, rwy'n cytuno'n gryf â Chynghrair Howard er Diwygio Cosbau, a ganfu fod gormod o lawer o fenywod yng Nghymru yn cael eu hanfon i'r carchar ac nad oes cyfleuster yma yn y wlad hon. Maent yn dweud, a dyfynnaf:

'Mae yna gwmpas sylweddol i wella'r gwasanaethau a chanlyniadau drwy ddatblygu rhwydwaith bach o ganolfannau i fenywod yng Nghymru a lleihau'n sylweddol nifer y menywod sy'n cael eu hanfon i'r carchar'.

Nawr, yn ychwanegol at y rhwydwaith hwn o ganolfannau i fenywod, un ffordd o leihau nifer y menywod sy'n cael eu hanfon i'r carchar fyddai buddsoddi mewn gwasanaethau prawf fel y gall fod yn ddewis amgen gwirioneddol i'r ddalfa. O gofio nad yw'r gwasanaeth prawf wedi'i ddatganoli, ac o gofio ei bod fwy neu lai wedi ei hanner breifateiddio, sut allwch chi, yn ymarferol, ddylanwadu ar yr agenda hon?

We have had many discussions on exactly this point. I completely agree with the Howard League for Penal Reform. I've been a fellow traveller of theirs for many, many years. And that's exactly on the point of the discussion that we've been having. We are very keen to have the criminal justice system devolved as fast as possible, including the probation services. Probation services are absolutely essential to go with that, and this deflection from prison that we're talking about, you absolutely have to have those services in place and, actually, you have to have pre-criminal justice system provision in place, which is why we're looking to strengthen the youth service provision as well, because it's a set of things that go with this.

We need to ensure that fewer children go into care as a result of their mother's imprisionment for something, as I say, no man would ever go to prison for, and that, where they have got to go to prison—or be in a secure facility, rather—they are in small, specially-built, women-centred ones close to where they live. Not just one in Wales, because that's no good if you live anywhere other than where it happens to be, but a network of those centres, exactly as Leanne Wood outlines, so that we can make sure that we get the best possible outcome not just for the women themselves, but for their children and families, who we know are impacted hugely by the wrong outcome. And I know the Cabinet Secretary—. I'm stealing his thunder a bit, because we've had this discussion—you know, we're at one on this. We completely agree with that agenda, and that's where we're trying to go with this. 

Rydym wedi cael llawer o drafodaethau ar yr union bwynt hwn. Cytunaf yn llwyr â Chynghrair Howard er Diwygio Cosbau. Rwyf wedi bod yn gyd-deithiwr iddynt ers llawer iawn o flynyddoedd. Ac mae hynny'n hollol ar bwynt y  drafodaeth yr ydym wedi bod yn ei chael. Rydym yn awyddus iawn i gael system cyfiawnder troseddol wedi'i datganoli cyn gynted â phosibl, gan gynnwys y gwasanaethau prawf. Mae'r gwasanaethau prawf yn gwbl hanfodol i fynd gyda hynny, a'r gwyriad hwn oddi wrth y carchar yr ydym yn sôn amdano, rhaid ichi gael y gwasanaethau hynny ar waith ac, mewn gwirionedd, rhaid ichi gael darpariaeth system cyfiawnder cyn-droseddol ar waith. Dyna pam rydym yn ceisio cryfhau'r ddarpariaeth o wasanaethau ieuenctid hefyd, oherwydd mae'n gyfres o bethau sy'n mynd gyda hyn.

Mae angen inni sicrhau bod llai o blant yn cael eu derbyn mewn gofal o ganlyniad i garcharu eu mam am rywbeth, fel y dywedaf, na fyddai unrhyw ddyn byth yn mynd i'r carchar amdano, a'u bod, lle maent wedi mynd i'r carchar—neu mewn cyfleuster diogel, yn hytrach—eu bod yn rhai bach pwrpasol, sy'n canolbwyntio ar fenywod sy'n agos at ble maent yn byw. Nid dim ond un yng Nghymru, oherwydd nid yw hynny'n dda i ddim os ydych yn byw yn unrhyw le heblaw'r lle mae'n digwydd bod, ond rhwydwaith o'r canolfannau hynny, yn union fel y disgrifiodd Leanne Wood, fel y gallwn wneud yn siŵr y cawn y canlyniad gorau posibl nid yn unig ar gyfer y menywod eu hunain, ond ar gyfer eu plant a'u teuluoedd, y gwyddom yr effeithir arnynt yn  aruthrol gan y canlyniad anghywir. A gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet—. Rwy'n dwyn ei glodydd braidd, oherwydd rydym wedi cael y drafodaeth hon— byddwch yn gwybod, rydym yn gytûn ar hynny. Rydym yn cytuno'n llwyr â'r agenda honno, a dyna i ble'r ydym ni'n ceisio mynd â hyn.

16:30
Cysylltedd 5G yng Nghaerdydd
5G Connectivity in Cardiff

5. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am gysylltedd 5G yng Nghaerdydd? OAQ53095

5. Will the Leader of the House make a statement on 5G connectivity in Cardiff? OAQ53095

Yes. I very much welcome the recent industry announcement declaring the planned 5G investment in Cardiff.

Gwnaf. Croesawaf yn fawr iawn y cyhoeddiad diwydiant diweddar yn datgan y buddsoddiad arfaethedig 5G yng Nghaerdydd.

Thank you, Cabinet Secretary, for that answer. Indeed, EE announced that Cardiff was one of the six UK cities that would be the first to get 5G mobile networks. This promises to improve services, not just through personal devices, and that will be transformative, but to offer an integrated infrastructure for buildings, transport, public utilities, providing unprecedented benefits for citizens, businesses and the city. However, to see the full value of these benefits, a high level of collaboration will be needed to hardwire the technology into our city's infrastructure, and there is a danger that this could become something of an afterthought. So, what is the Welsh Government going to do to work with the likes of EE and other mobile providers to ensure that Cardiff becomes a model, not just for towns and cities across Wales, but, indeed, across the UK?

Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, am yr ateb hwnnw. Yn wir, cyhoeddodd EE fod Caerdydd yn un o chwe dinas yn y DU a fyddai'r cyntaf i gael rhwydweithiau symudol 5G. Mae hyn yn argoeli'n dda ar gyfer gwella gwasanaethau, nid yn unig drwy ddyfeisiau personol, a bydd hynny'n drawsnewidiol, ond i gynnig seilwaith integredig ar gyfer adeiladau, trafnidiaeth, cyfleustodau cyhoeddus, darparu buddion nas gwelwyd o'r blaen ar gyfer dinasyddion, busnesau a'r ddinas. Fodd bynnag, i weld gwerth llawn y manteision hyn, bydd lefel uchel o gydweithredu yn angenrheidiol i gysylltu'r dechnoleg â seilwaith ein dinas, ac mae perygl y gallai hyn fod yn rhywfaint o ôl-ystyriaeth. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda rhai fel EE a darparwyr ffonau symudol eraill i sicrhau bod Caerdydd yn dod yn fodel, nid yn unig ar gyfer trefi a dinasoedd ledled Cymru, ond, yn wir, ledled y DU?

Yes, I'm very keen to do that. I've already met with the company's roll-out leader in this regard and we've been working very closely together to make sure, alongside the city deal people, that we are completely in that space. David Melding is absolutely right—5G-enabled technologies will completely transform the way in which Wales's future industries grow. If you think of the difference that the smartphone has made to the way we work, which probably none of us would have predicted fewer than three years ago, we're looking at the same kind of revolution again for 5G—things that you'll be able to do on your small device that are just out of your contemplation now.

So, we're looking to do three things: we're looking to benefit from the technology itself, but we're also looking to be producers of the widgets—that's a technical term—that produce it. So, we have the compound semiconductor cluster here in Cardiff. I don't know if Members realise quite how many of the widgets in your smartphone are actually made in Wales; very large proportions of them are. So, we're looking to be part of the supply chain that makes the thing in the first place, and to be early adopters of the technology. EE are looking to roll out their first programme in what they call the busiest parts of Cardiff—and that does actually does include the Welsh Assembly, so we'll be able to be early adopters in that regard. I'm very much looking forward to it.

Ie, rwy'n awyddus iawn i wneud hynny. Eisoes rwyf wedi cwrdd ag arweinydd cyflwyno'r cwmni yn y cyswllt hwn, a buom yn gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd i wneud yn siŵr, ochr yn ochr â phobl bargen y ddinas, ein bod yn llwyr yn y gofod hwnnw. Mae David Melding yn llygad ei le—bydd technolegau wedi'u galluogi gan 5G yn gweddnewid y ffordd y mae dyfodol diwydiannau Cymru yn tyfu. Os ydych yn meddwl am y gwahaniaeth a wnaeth y ffôn clyfar i'r ffordd yr ydym yn gweithio, mae'n debyg na fyddai neb ohonom wedi ei ragweld lai na thair blynedd yn ôl. Rydym yn edrych ar yr un math o chwyldro unwaith eto ar gyfer 5G—pethau y byddwch yn gallu eu gwneud ar eich dyfais fechan sydd ychydig y tu hwnt i'ch disgwyliad ar hyn o bryd.

Felly, rydym yn ceisio gwneud tri pheth: rydym yn ceisio elwa o'r dechnoleg ei hun, ond rydym hefyd yn ceisio bod yn gynhyrchwyr y 'widgets'—dyna'r term technegol—sydd yn ei chynhyrchu. Felly, mae gennym y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd yma yng Nghaerdydd. Ni wn a yw'r Aelodau yn sylweddoli cymaint o'r dyfeisiau yn eich ffôn clyfar a wneir mewn gwirionedd yng Nghymru; mae yna gyfrannau mawr iawn ohonynt. Felly, rydym yn ceisio bod yn rhan o gadwyn gyflenwi sy'n gwneud y peth yn y lle cyntaf, a bod yn fabwysiadwyr cynnar o'r dechnoleg. Mae EE yn ceisio cyflwyno eu rhaglen gyntaf yn yr hyn y maent yn ei alw y rhannau prysuraf o Gaerdydd—ac mae hynny'n cynnwys y Cynulliad, felly byddwch yn gallu bod yn fabwysiadwyr cynnar yn hynny o beth. Rwy'n edrych ymlaen at hynny.

Trawsnewid Digidol yn y Sector Cyhoeddus
Digital Transformation in the Public Sector

6. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd trawsnewid digidol ar draws sector cyhoeddus Sir Benfro? OAQ53066

6. Will the Leader of the House provide an update on the progress of digital transformation across Pembrokeshire’s public sector? OAQ53066

Yes, I'm very happy to. There has been good progress on digital transformation across Pembrokeshire’s public sector. Alongside our investment in broadband through the Superfast Cymru programme—. I was going to say very recently, but I believe it was actually August, I met with Councillor Paul Miller, who's the cabinet member for economic and community development, I believe; he has responsibility for digital in Pembrokeshire, and we had a very good conversation about the best use of both the public sector broadband aggregation network and some of the superfast roll-outs in terms of exploiting public sector transformation in Pembrokeshire, and I know that the council is very keen on working with us in that regard.

Gwnaf, rwy'n fodlon iawn i wneud hynny. Cafwyd cynnydd da ar drawsnewid digidol ar draws sector cyhoeddus Sir Benfro. Ochr yn ochr â'n buddsoddiad mewn band eang drwy raglen Cyflymu Cymru—. Roeddwn yn mynd i ddweud yn ddiweddar iawn, ond credaf mai mis Awst oedd hi mewn gwirionedd, cyfarfûm â'r Cynghorydd Paul Miller, sydd yn aelod cabinet dros ddatblygu economaidd a chymunedol, rwy'n credu; mae ganddo gyfrifoldeb am ddigidol yn Sir Benfro, a chawsom sgwrs dda iawn am y defnydd gorau o'r rhwydwaith prosiect cydgasglu band eang y sector cyhoeddus a rhywfaint o'r cyflwyno cyflym iawn o ran manteisio ar drawsnewid sector cyhoeddus yn Sir Benfro. Gwn fod y cyngor yn awyddus iawn i weithio gyda ni yn hynny o beth.

Well, I'm glad she's had a very constructive dialogue with Pembrokeshire County Council. Now, as the leader of the house is aware, schools rely on broadband to help deliver parts of the curriculum, and it's imperative that it is available to all schools across Wales. I understand that Ysgol Llanychllwydog in Pembrokeshire is the only school in the area that is not able to receive broadband, and I'm advised that it is due to logistical challenges that are primarily due to the school's location within the boundaries of the Pembrokeshire national park. Given the circumstances, will the leader of the house, in conjunction with her colleague the Cabinet Secretary for Education, look at this particular case to investigate what scope is there to look at alternative provision for the school to ensure that the pupils are not disadvantaged by these logistical challenges?

Wel, rwy'n  falch ei bod wedi cael deialog adeiladol iawn gyda Chyngor Sir Penfro. Nawr, fel y mae arweinydd y tŷ yn ymwybodol, mae ysgolion yn dibynnu ar fand eang i helpu i ddarparu rhannau o'r cwricwlwm, ac mae'n hanfodol ei fod ar gael i bob ysgol ledled Cymru. Deallaf mai Ysgol Llanychlwydog yn Sir Benfro yw'r unig ysgol yn yr ardal sy'n methu cael band eang, a dywedwyd wrthyf fod hyn yn ganlyniad i heriau logistaidd sy'n bennaf oherwydd lleoliad yr ysgol o fewn ffiniau parc cenedlaethol sir Benfro. O ystyried yr amgylchiadau, a fydd arweinydd y tŷ, ar y cyd â'i chyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn edrych ar yr achos penodol hwn i ymchwilio i faint o le sydd ar gael i edrych ar ddarpariaeth amgen ar gyfer yr ysgol i sicrhau nad yw'r disgyblion dan anfantais oherwydd yr heriau logistaidd hyn?

Yes, I'm very, very well aware of the school there; it's in a very beautiful part of Pembrokeshire, and it has a very interesting little pub with a bar in its front room just around the corner. But it is very isolated, I think it's fair to say, and part of its beauty is its isolation. We are very well aware of it; we are working very closely with the school to see what can be developed in order to get them online. But I have to say, if you know the Gwaun valley, it's logistically very problematic because not only is it very beautiful, it's steep and wooded and isolated. So, it's about the most beautiful but the most difficult topography you could possibly imagine. The school is quite little, so, in terms of the economic possibilities, it's proving a difficult nut to crack, but we are very aware of it and we are working very closely with the school and with the council to see what we can do to get the school online as fast as possible. It is the last school in Wales that we've got a problem with, though, which is great, but we do need to crack it for them.

Ie, rwy'n ymwybodol iawn, iawn o'r ysgol yno; mae mewn rhan brydferth iawn o Sir Benfro, ac mae ganddi dafarn fach ddiddorol iawn gyda bar yn ei hystafell flaen rownd y gornel. Ond mae'n ynysig iawn, mae'n deg dweud, a rhan o'i harddwch yw ei bod wedi'i hynysu. Rydym yn ymwybodol iawn o hyn; rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r ysgol i weld beth y gellir ei ddatblygu er mwyn eu cael ar-lein. Ond rhaid imi ddweud, os ydych yn gwybod am gwm Gwaun, mae'n logistaidd yn broblematig iawn oherwydd nid yn unig y mae'n hardd iawn, mae'n serth ac yn goediog ac yn ynysig. Felly, mae a wnelo â'r topograffi harddaf ond y mwyaf anodd y gallech ei ddychmygu. Mae'r ysgol yn eithaf bach, felly, o ran y posibiliadau economaidd, mae'n broblem anodd ei datrys, ond rydym yn ymwybodol iawn ohoni ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r ysgol a'r cyngor i weld beth y gallwn ei wneud i gael yr ysgol ar-lein cyn gynted â phosibl. Er hynny, hon yw ysgol ddiwethaf yng Nghymru lle mae 'na broblem gyda hi, sy'n wych o beth, ond mae angen inni ddatrys y broblem.

Mynd i'r Afael â Thrais yn erbyn Menywod
Combating Violence Against Women

7. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am rôl chwaraeon o ran mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod? OAQ53094

7. Will the Leader of the House make a statement on the role of sport in combating violence against women? OAQ53094

16:35

Yes, indeed. We know that studies show that incidents of domestic violence spike following sporting events, so I look to the sports sector to promote the firm message that violence against women is completely unacceptable and to take action within their own ranks. We should promote the positive effects and outcomes of sport and make sure that the negative aspects are well known.

Gwnaf, yn wir. Rydym yn gwybod bod astudiaethau yn dangos bod cynnydd sydyn mewn achosion o drais domestig yn dilyn digwyddiadau chwaraeon, felly rwyf yn disgwyl i'r sector chwaraeon hybu'r neges gadarn bod trais yn erbyn menywod yn hollol annerbyniol ac i gymryd camau o fewn eu rhengoedd eu hunain. Dylem ni hybu effeithiau a chanlyniadau cadarnhaol chwaraeon gan wneud yn siŵr bod yr agweddau negyddol yn hysbys.

I'd like to thank the leader of the house for that answer, and I'm sure that she is aware, like she has rightly stated, that studies have linked major sporting events to an increase of reports of domestic violence, not to mention the violence that also isn't reported. For example, during the 2002, 2006 and 2010 football World Cups, Lancaster police force recorded a rise of domestic violence by 38 per cent on the days when England lost, and I understand this to be the case in more recent tournaments as well. Similar to that, South Wales Police have recorded increased reports when Wales play England at rugby in Cardiff, and, in recent years, the offences rose by 79 per cent, compared to the week before.

Now, it's important to remember that women don't just experience violence and abuse at the hands of their partners every day, only on the days when sport is on tv—actually, it's every day; I apologise for that. Deputy Llywydd, the wide appeal of sport, however, can be exploited to engage males to come together and support them in confrontation about these issues and the underpinning of domestic violence in conjunction with female empowerment and the pursuit of gender equality.

I've been working very closely with my grassroots football team—FC Nomads of Connah's Quay—to promote the White Ribbon campaign. I'm also very pleased to have recently worked with the Welsh Rugby Union and with Newport County AFC, alongside my colleagues John Griffiths and Jayne Bryant. So, would the leader of the house welcome the commitment of sports organisations and clubs, and could she commit, or indeed encourage the next Minister with this in their portfolio to work alongside the Minister for sport on this very important issue? Because, Deputy Llywydd, I think Members will agree across this Chamber that, win or lose, there is no excuse for domestic violence.

Hoffwn ddiolch i arweinydd y tŷ am yr ateb hwnnw, ac rwyf yn siŵr ei bod hi’n ymwybodol, fel y mae hi wedi ei ddweud yn gwbl gywir, mae astudiaethau wedi cysylltu digwyddiadau chwaraeon mawr â chynnydd mewn adroddiadau o drais yn y cartref, heb sôn am y trais nad yw’n cael ei gofnodi. Er enghraifft, yn ystod Cwpanau pêl-droed y Byd yn 2002, 2006 a 2010, cofnododd Heddlu Caerhirfryn gynnydd o 38 y cant mewn trais yn y cartref ar y dyddiau hynny pan oedd Lloegr yn colli, ac rwyf yn deall bod hyn yn wir ar gyfer twrnameintiau mwy diweddar hefyd. Yn debyg i hynny, mae Heddlu De Cymru wedi cofnodi cynnydd mewn adroddiadau pan fo Cymru yn chwarae rygbi yn erbyn Lloegr yng Nghaerdydd, ac, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae troseddau wedi codi 79 y cant, o gymharu â’r wythnos flaenorol.

Nawr, mae'n bwysig cofio nad yw menywod yn wynebu trais a chamdriniaeth a achosir gan eu partneriaid bob dydd yn unig, dim ond ar y diwrnodau pan fo chwaraeon ar y teledu—mewn gwirionedd, mae hyn yn digwydd bob dydd; rwyf yn ymddiheuro am hynny. Dirprwy Lywydd, gall atyniad eang chwaraeon, fodd bynnag, gael ei ddefnyddio i ymgysylltu â dynion i ddod â nhw at ei gilydd a'u cefnogi nhw mewn unrhyw wrthdaro ynghylch y materion hyn ac yn sail i drais yn y cartref ar y cyd â grymuso menywod a'r dyhead am gydraddoldeb rhyw.

Rwyf wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda fy nhîm pêl-droed i ar lawr gwlad—Clwb Pêl-droed y Nomadiaid yng Nghei Connah—i hybu ymgyrch y Rhuban Gwyn. Rwyf hefyd yn falch iawn fy mod wedi gweithio gydag Undeb Rygbi Cymru a Chlwb Pêl-droed Sir Casnewydd yn ddiweddar, ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau, John Griffiths a Jayne Bryant. Felly, a wnaiff arweinydd y tŷ groesawu ymrwymiad clybiau a sefydliadau chwaraeon, ac a wnaiff hi ymrwymo, neu’n wir, annog y Gweinidog nesaf gyda hyn yn ei bortffolio, neu ei phortffolio, i weithio ochr yn ochr â’r Gweinidog chwaraeon ar y mater pwysig iawn hwn? Oherwydd, Dirprwy Lywydd, rwyf yn credu y bydd yr Aelodau ar draws y Siambr hon yn cytuno, ennill neu golli, nad oes esgus dros drais yn y cartref.

I absolutely congratulate many of the sporting clubs across Wales, and especially the male versions of the sporting clubs who've been very active in the White Ribbon campaign. Many of the clubs around—the Ospreys in particular, for example, and their community programme and Swansea Whites and a number of others across—. It's invidious to name them, actually, because there are large numbers of them who take part in it.

We did rerun the This Is Me and Don't Be a Bystander campaigns during the 16 days of the autumn internationals and supported, as you know, the White Ribbon campaign; you were a very prominent supporter yourself. We are looking to rerun them in the spring during the internationals again. The idea here is to get the level of awareness that we got for Kick It Out with sporting events, so that the men who are the fans understand that this is not an acceptable response to disappointment, or actually, oddly enough, exhilaration in sport, because the spike happens whether you win or lose, rather distressingly. But to emphasise the importance of sport. So, we are very aware of it; we are running the campaigns again, we've funded them to do so, and I would absolutely pay tribute to the sporting clubs who've joined in, because it's very important that young men have the right role models to know that that's not what being masculine is all about.

Rwyf yn llongyfarch yn fawr iawn llawer o'r clybiau chwaraeon ledled Cymru, ac yn enwedig y fersiynau gwrywaidd o'r clybiau chwaraeon sydd wedi bod yn weithgar iawn yn ymgyrch y Rhuban Gwyn. Mae llawer o'r clybiau o amgylch—y Gweilch yn benodol, er enghraifft, a'u rhaglen gymunedol a'r Swansea Whites a nifer o rai eraill ar draws—. Mae'n annheg eu henwi nhw, mewn gwirionedd, gan fod nifer fawr ohonyn nhw'n cymryd rhan yn yr ymgyrch.

Fe wnaethom ni ail gynnal yr ymgyrchoedd Dyma Fi a Paid Cadw'n Dawel yn ystod 16 diwrnod o gemau rhyngwladol yr hydref a chefnogi, fel y gwyddoch, ymgyrch y Rhuban Gwyn; roeddech chi'n gefnogwr amlwg iawn eich hun. Rydym yn bwriadu eu cynnal nhw unwaith eto yn y gwanwyn yn ystod y gemau rhyngwladol. Y syniad yw cael y lefel o ymwybyddiaeth a gawsom ni ar gyfer Kick It Out gyda digwyddiadau chwaraeon, fel bod dynion sy'n gefnogwyr yn deall nad yw hyn yn ymateb derbyniol i siom, neu mewn gwirionedd, yn ddigon rhyfedd, llawenydd mewn chwaraeon, gan fod y cynnydd sydyn yn digwydd pan fyddwch yn ennill neu'n colli, sy'n eithaf gofidus. Ond i bwysleisio pwysigrwydd chwaraeon. Felly, rydym ni'n ymwybodol iawn ohono fe; rydym yn cynnal ymgyrchoedd unwaith eto, rydym ni wedi eu hariannu nhw i wneud hynny, a byddwn yn sicr yn talu teyrnged i'r clybiau chwaraeon hynny sydd wedi ymuno, oherwydd ei bod hi'n bwysig iawn bod gan ddynion ifanc yr esiamplau cywir i'w dilyn a'u bod nhw'n gwybod nad hynny yw hanfod gwrywdod.

Thank you very much, leader of the house. 

Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.

5. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
5. Business Statement and Announcement

We now move to item 5, which is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Julie James.

Rydym yn symud ymlaen yn awr at eitem 5, sef y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, a galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.

Thank you, Deputy Presiding Officer. There were several changes to this week's business. The planned oral statements on update on care for the critically ill and reforming dental services will be issued as written statements. The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services will make an oral statement on 'Towards a distinct approach to the penal system in Wales', as we've discussed earlier. Draft business for the first three weeks of the new term is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Roedd nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Bydd y datganiadau llafar a oedd wedi eu trefnu ar y wybodaeth ddiweddaraf ynghylch gofal ar gyfer y rhai sy'n difrifol wael a gwella gwasanaethau deintyddol yn cael eu cyhoeddi mewn datganiadau ysgrifenedig. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn gwneud datganiad llafar ar 'Tuag at ddull gwahanol o ymdrin â'r system gosb yng Nghymru', fel y gwnaethom ei drafod yn gynharach. Mae'r busnes drafft ar gyfer tair wythnos gyntaf y tymor newydd wedi ei nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

In December last year, the Children, Young People and Education Committee recommended that the Education Workforce Council be given legislative powers to impose an interim suspension Order—or, more than one. Three months later, the education Secretary asked the EWC if they would do a consultation, and the consultation deadline for that is in 10 days' time, Now, I don't know why the delay has happened here, but we are talking about a year down the line. In view of that, I wonder whether it would be possible for Welsh Government to consider expediting its response to the consultation report when that's finally published in January. 

Secondly, the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Act 2018. The Stage 4 proceedings were in June earlier this year and Royal Assent was given in August. I wonder, early in the new term, whether the new health Secretary could give us an update on progress on filling in the gaps in that Bill. Members may remember that I was very unhappy with the quality of that particular Bill, and I think some intelligence on how those regulations are now looking and the research being done would be very welcome. Thank you.

Fis Rhagfyr y llynedd, argymhellodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg fod pwerau deddfwriaethol i osod Gorchymyn atal dros dro yn cael eu rhoi i Gyngor y Gweithlu Addysg—neu fwy nag un. Dri mis yn ddiweddarach, gofynnodd yr Ysgrifennydd dros addysg i'r Cyngor Gweithlu Addysg a fydden nhw'n cynnal ymgynghoriad, ac mae'r dyddiad cau ar gyfer yr ymgynghoriad hwnnw ymhen 10 niwrnod, nawr, ni wn i pam cafwyd oedi yn y fan hyn, ond rydym ni'n sôn am flwyddyn yn ddiweddarach. O ystyried hynny, tybed a fyddai'n bosibl i Lywodraeth Cymru ystyried cyflymu ei hymateb i adroddiad yr ymgynghoriad pan gaiff ei gyhoeddi yn y pendraw ym mis Ionawr.

Yn ail, Deddf Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru) 2018. Cynhaliwyd trafodion Cyfnod 4  ym mis Mehefin yn gynharach eleni gyda Chydsyniad Brenhinol yn cael ei roi ym mis Awst. Tybed, yn gynnar yn y tymor newydd, a wnaiff yr Ysgrifennydd iechyd newydd roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cynnydd wrth lenwi'r bylchau yn y Bil hwnnw. Efallai y bydd yr Aelodau yn cofio fy mod i wedi bod yn anfodlon iawn gydag ansawdd y Bil penodol hwnnw, a chredaf y byddai rhywfaint o wybodaeth ynghylch sut y mae'r rheoliadau hynny'n edrych bellach a'r ymchwil sy'n cael ei wneud yn cael ei groesawu'n fawr. Diolch.

16:40

Yes, on the consultation, I'm not aware of what the delay was, I'm afraid. I'm certainly happy to look, to see, to recommend that the new Government expedites its response. I don't know how practical that is, but I'm happy to make that recommendation. On the minimum price for alcohol Bill, I know that the current health Secretary will be recommending to whoever his successor is, whether it's him or somebody else, that an early progress report is made, so I know that that's in the system already.

Ie, ynghylch yr ymgynghoriad, nid wyf yn ymwybodol o'r hyn a oedd yn achosi'r oedi, mae arnaf ofn. Rwyf yn sicr yn hapus i edrych, i weld, i argymell bod y Llywodraeth newydd yn hwyluso ei hymateb. Ni wn pa mor ymarferol yw hynny, ond rwyf yn fodlon gwneud yr argymhelliad hwnnw. O ran y Bil isafbris alcohol, gwn y bydd yr Ysgrifennydd iechyd cyfredol yn argymell i bwy bynnag fydd ei olynydd, boed ef ei hun ynteu rywun arall, bod adroddiad cynnydd cynnar yn cael ei wneud, felly gwn fod hynny eisoes yn y system.

Leader of the house, on 14 February, earlier this year, I proposed an individual Member debate on the issue of unadopted roads. It was a debate that saw contributions from across the Chamber and was passed unanimously. One of the outcomes of the motion was to establish a taskforce, which was done under the remit of the Cabinet Secretary for transport. After a subsequent written question from myself in April this year, the Cabinet Secretary confirmed that he was expecting the taskforce to complete its work in early 2019. Given that the taskforce was supported by Members across the Chamber, many of us look forward to seeing the recommendations that will be put forward, but Members have heard very little in terms of any progress being made thus far. I wonder, therefore, whether the Cabinet Secretary would be prepared to provide a written statement to all Members to outline the projected completion date, and also detailing any consultation undertaken by the taskforce and an interim summary of where the taskforce has got with its work. Thank you.

Arweinydd y tŷ, ar 14 Chwefror, yn gynharach eleni, cynhigiais ddadl Aelodau unigol ynghylch mater y ffyrdd nad ydynt wedi eu mabwysiadu. Roedd yn ddadl a welodd gyfraniadau ar draws y Siambr a chafodd ei phasio yn unfrydol. Un o ganlyniadau'r cynnig oedd sefydlu tasglu, a wnaed o dan gylch gwaith Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth. Ar ôl cwestiwn ysgrifenedig dilynol gennyf fis Ebrill eleni, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet ei fod yn disgwyl i'r tasglu gwblhau ei waith yn gynnar yn 2019. O gofio bod y tasglu wedi ei gefnogi gan Aelodau ar draws y Siambr, mae llawer ohonom ni'n edrych ymlaen at weld yr argymhellion a fydd yn cael eu cynnig, ond, ychydig iawn y mae'r Aelodau wedi ei glywed o ran unrhyw gynnydd a wnaed hyd yn hyn. Tybed, felly, a fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn barod i roi datganiad ysgrifenedig i'r holl Aelodau i amlinellu'r dyddiad cwblhau disgwyliedig, ac a fydd hefyd yn rhoi manylion unrhyw ymgynghoriadau a wnaed gan y tasglu a chrynodeb dros dro ynghylch ble mae'r tasglu arni erbyn hyn gyda'i waith. Diolch.

I think that the Cabinet Secretary intends to keep the Senedd informed, Deputy Presiding Officer, once the taskforce has completed its work, which—. Dai Lloyd is actually slightly ahead of me, so I think it is early 2019, and I believe that the programme has an update at that point in it.

Rwyf yn credu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu hysbysu'r Senedd, Dirprwy Lywydd, cyn gynted ag y bydd y tasglu wedi cwblhau ei waith, sef—. Mewn gwirionedd, mae Dai Lloyd ychydig o'm blaen i, felly rwy'n credu mai dechrau 2019 fydd hynny, a chredaf fod gan y rhaglen ddiweddariad ar y pwynt hwnnw.

Leader of the house, may I ask for a statement from the Welsh Government on the decision of Newport City Council to withdraw its funding for Gwent sensory and communication? This is a service for children who have vision, hearing and communication problems, which is currently funded by five councils in south-east Wales. The decision of Newport City Council to withdraw its funding has caused considerable concern among the parents and the guardians of children who benefit from these services and could undermine the whole operation. Could we have a statement on what action the Welsh Government intends to take to protect services for these wonderful children in south-east Wales, please?

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar benderfyniad Cyngor Dinas Casnewydd i dynnu ei gyllid yn ôl ar gyfer synhwyrau a chyfathrebu Gwent? Gwasanaeth ar gyfer plant â phroblemau golwg, clyw a chyfathrebu, a ariannir ar hyn o bryd gan bum cyngor yn ne-ddwyrain Cymru yw hwn. Mae penderfyniad Cyngor Dinas Casnewydd i dynnu ei gyllid yn ôl wedi achosi cryn bryder ymhlith rhieni a gwarcheidwaid y plant sy'n elwa ar y gwasanaethau hyn a gallai danseilio'r holl waith. A gawn ni ddatganiad ar y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i ddiogelu gwasanaethau ar gyfer y plant rhyfeddol hyn yn y de-ddwyrain, os gwelwch yn dda?

I know the Cabinet Secretary is in discussion with Newport council about the rationale for their withdrawal from the service, and I'm sure that she will report back to the Senedd once those discussions are complete.

Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn trafod gyda chyngor Casnewydd rhesymeg ei benderfyniad i dynnu'n ôl o'r gwasanaeth, ac rwyf yn siŵr y bydd hi'n cyflwyno adroddiad i'r Senedd pan fydd y trafodaethau hynny wedi eu cwblhau.

I'd like to raise the issue of medicinal cannabis. The relaxation of the laws regarding the prescription of medicinal cannabis as a result of the changes to the misuse of drugs legislation this year has brought about little change. This is more than likely due to the restrictive interim guidance that has been published as a result of this legislation change. The Multiple Sclerosis Society say that nothing will change in the short term for the 10,000 people in the UK living with MS who could get relief from pain and muscle spasms by using medicinal cannabis. This was brought into sharp relief during the last week, with the case of 16-year-old Bailey Williams, who has severe epilepsy that can cause him to suffer hundreds of seizures in quick succession. His family say that the condition is deteriorating rapidly. They say that medicinal cannabis would greatly improve his symptoms. 

Now, Sativex may be available on the NHS in Wales, but this is only licensed for the treatment of spasticity, and then only available to a small group of people living with MS who meet the criteria. This is of no use for people like Bailey with severe epilepsy, or any other condition that might fall outside that narrow scope. I'd like to see this Government work towards ensuring that interim guidance on prescribing medicinal cannabis is reviewed and then relaxed, so that access to treatment is not so heavily restricted. We have an opportunity in Wales to take a progressive approach to the prescription of medicinal cannabis, and we should not let that opportunity fall. I've already written to the new leader of Labour, so will you ensure, as a matter of urgency, that the new First Minister takes action on this without delay, as the family cannot wait until Christmas?

I'd also like to raise the matter of an Assembly Member sharing a platform with a well-known islamophobic far-right bully in London over the weekend. Yaxley-Lennon is known to have made up news stories that have helped to spread hate against Muslims. He’s regularly incited hatred and has no place in mainstream politics. The Assembly Member in question has no shame, but his sharing of a platform with such a reprehensible and dangerous character brings shame on this Senedd and it brings shame on Wales. I suspect there will be no contrition from the Assembly Member in question, as that’s the kind of person that he is, but I would hope that action is taken to sanction him in some way for pandering to a far-right thug and his followers.

Can we have a statement from the Government condemning this action and explaining to everyone why associations of this kind aren't harmless, and also, can that statement also outline the Welsh Government’s strategy for tackling the rise of the far right in Wales?

Hoffwn godi’r mater o ganabis meddyginiaethol. Mae llacio cyfreithiau ynghylch presgripsiynau canabis meddyginiaethol o ganlyniad i newidiadau yn neddfwriaeth camddefnyddio cyffuriau wedi creu ychydig yn unig o newid eleni. Mae hyn, yn fwy na thebyg, oherwydd canllawiau cyfyngol dros dro a gyhoeddwyd o ganlyniad i'r newid hwn yn y ddeddfwriaeth. Mae’r Gymdeithas Sglerosis Gwasgaredig yn dweud na fydd dim yn newid yn y tymor byr ar gyfer 10,000 o bobl yn y DU sy’n byw gyda sglerosis gwasgaredig a allant gael esmwythâd o’r boen a’r gwayw drwy ddefnyddio canabis meddyginiaethol. Daeth hyn i'r amlwg yn ystod yr wythnos diwethaf, gydag achos Bailey Williams sy’n 16 mlwydd oed, sydd ag epilepsi difrifol sy’n achosi iddo ddioddef cannoedd o ymosodiadau ar ôl ei gilydd. Mae ei deulu yn dweud bod ei gyflwr yn dirywio'n gyflym. Maen nhw’n dweud y byddai canabis meddyginiaethol yn gwella ei symptomau yn fawr. 

Nawr, gall Sativex fod ar gael ar y GIG yng Nghymru, ond ar gyfer triniaeth sbastigedd yn unig y caiff hwn ei drwyddedu, a phryd hynny nid yw ond ar gael i grŵp bach o bobl sy'n byw gyda sglerosis gwasgaredig sy'n bodloni'r meini prawf. Nid yw hyn o unrhyw ddefnydd i bobl fel Bailey sydd ag epilepsi difrifol, nag unrhyw gyflwr arall a allai fod y tu allan i’r cwmpas cyfyng hwnnw. Hoffwn i weld y Llywodraeth hon yn gweithio tuag at sicrhau bod y canllawiau ar ragnodi canabis meddyginiaethol yn cael eu hadolygu a’u llacio yn y cyfamser, fel nad yw mynediad at driniaeth yn cael ei gyfyngu mor llym. Mae gennym ni gyfle yng Nghymru i fabwysiadu ymagwedd flaengar at ragnodi canabis meddyginiaethol, ac ni ddylem ni adael i’r cyfle hwnnw ddiflannu. Rwyf eisoes wedi ysgrifennu at yr arweinydd Llafur newydd, felly, a wnewch chi sicrhau, fel mater o frys, bod y Prif Weinidog newydd yn cymryd camau i ymdrin â hyn yn ddi-oed, gan na all y teulu aros tan y Nadolig?

Hoffwn hefyd godi’r mater bod Aelod o’r Cynulliad wedi rhannu llwyfan gyda bwli asgell dde islamoffobaidd adnabyddus yn Llundain yn ystod y penwythnos. Mae’n hysbys bod Yaxley-Lennon wedi creu straeon newyddion sydd wedi helpu i ledaenu casineb yn erbyn Mwslemiaid. Mae'n annog casineb yn rheolaidd ac nid oes lle iddo yng ngwleidyddiaeth y brif ffrwd. Nid oes gan yr Aelod Cynulliad dan sylw unrhyw gywilydd, ond mae’r ffaith ei fod yn rhannu llwyfan gyda chymeriad gresynus a pheryglus o'r fath yn dwyn cywilydd ar y Senedd hon ac mae'n dwyn gwarth ar Gymru. Rwyf yn amau na fydd yr Aelod Cynulliad dan sylw yn edifarhau, gan mai dyna'r math o unigolyn yw ef, ond gobeithiaf y bydd camau’n cael eu cymryd i’w sancsiynu mewn rhyw ffordd am iddo foddio colbiwr asgell dde a'i ddilynwyr.

A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth hon sy’n condemnio’r weithred hon ac sy’n egluro i bawb pam nad yw cymdeithasau o'r fath yn ddiniwed, a hefyd, a all y datganiad hwnnw amlinellu hefyd strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â chynnydd y dde eithaf yng Nghymru?

16:45

I share the Member's outrage and concern about the sharing of a platform over the weekend of an Assembly Member. It's appalling to think that somebody amongst our midst thinks that sharing a platform with, effectively, a far-right extremist is a perfectly reasonable thing to do. I think most of us in this Chamber share the outrage that somebody could be seen on a platform of that sort, and I will certainly be talking to the Llywydd and the Deputy Presiding Officer about what action is appropriate to take. But I certainly share the Member’s outrage. I think all of us share it.

There is a statement scheduled for whoever has the portfolio that I currently hold on far-right extremism early in the new year, and I'm sure that that will take into account any action that comes out of this, but I'm happy to express my extreme opprobrium of his behaviour in this regard. I thought it was shameful.

In terms of medical cannabis, the Member has said that she has already written to the new leader of Welsh Labour. I'll bring it to his attention as well. I know that the current health Secretary has had a number of conversations in this regard, and she has done a good job, as always, of publicising it, but I'm very happy to bring it up with him as well.

Rwyf yn rhannu dicter a phryder yr Aelod ynghylch y ffaith fod Aelod o'r Cynulliad wedi rhannu llwyfan yn ystod y penwythnos. Mae'n frawychus meddwl bod rhywun yn ein plith yn credu bod rhannu llwyfan gydag eithafwr asgell dde, mewn gwirionedd, yn rhywbeth cwbl resymol i'w wneud. Rwyf yn credu bod y rhan fwyaf ohonom yn y Siambr hon yn rhannu'r dicter y gellid gweld rhywun ar lwyfan o'r math hwnnw, a byddaf yn sicr yn siarad â'r Llywydd a'r Dirprwy Lywydd ynghylch pa gamau sy'n briodol i'w cymryd. Ond rwyf yn sicr yn rhannu dicter yr Aelod. Rwyf yn credu bod pob un ohonom yn ei rannu.

Mae datganiad wedi ei drefnu ar gyfer pwy bynnag fydd â'r portffolio yr wyf i'n ei ddal ar hyn o bryd ar eithafiaeth asgell dde yn gynnar yn y flwyddyn newydd, ac rwyf yn siŵr y bydd hynny'n ystyried unrhyw gamau a fydd yn deillio o hyn, ond rwyf yn hapus i fynegi fy ngwarth eithafol ynghylch ei ymddygiad yn hyn o beth. Roeddwn yn meddwl ei fod yn gywilyddus.

O ran canabis meddygol, mae'r Aelod wedi dweud ei bod hi eisoes wedi ysgrifennu at arweinydd newydd Llafur Cymru. Byddaf innau'n dwyn hyn i'w sylw ef hefyd. Gwn fod yr Ysgrifennydd dros iechyd presennol wedi cael nifer o sgyrsiau am hyn, ac mae hi wedi gwneud gwaith da, fel bob amser, o dynnu sylw at y mater, ond rwyf yn hapus iawn i godi'r mater gydag ef hefyd.

I wonder, leader of the house, if you will ask the next Cabinet Secretary for the environment to consider making a statement to this house on the potential of licensing systems for commercial shooting businesses in Wales. I'm not an opponent of field sports, but my colleague Councillor Bryn Davies in Pennant Melangell in north Montgomeryshire, is facing a situation where a particular business, where for decades they've shot for a couple of days a week in a way that’s perfectly acceptable to the local community, are now shooting four to five days a week for protracted lengths of time, and it seems that the powers available to the local authority are not sufficient for them to restrict this. This is obviously bringing the business itself into disrepute, it’s making things very, very difficult for the neighbours, and it’s actually having an impact on neighbouring farming businesses. So I'd be very grateful if whoever is the new Cabinet Secretary for the environment could take a look at the current system for regulating these businesses. And I should stress that this is a commercial business; this is not somebody who's doing a limited amount of shooting on their own land, obviously, or they wouldn't be shooting five days a week. And I really feel this is an area where we should be able to regulate effectively.

Tybed, arweinydd y tŷ, a wnewch chi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd nesaf i ystyried gwneud datganiad i'r tŷ hwn ynghylch potensial systemau trwyddedu ar gyfer busnesau saethu masnachol yng Nghymru. Nid wyf yn wrthwynebwr chwaraeon maes, ond mae fy nghyd-Aelod, y Cynghorydd Bryn Davies ym Mhennant Melangell yng ngogledd Sir Drefaldwyn, yn wynebu sefyllfa lle mae busnes penodol, ers degawdau wedi bod yn saethu am ddau ddiwrnod yr wythnos mewn ffordd sy'n hollol dderbyniol i'r gymuned leol, bellach, maen nhw'n saethu bedwar i bum diwrnod yr wythnos am gyfnodau estynedig, ac mae'n ymddangos nad yw'r pwerau sydd ar gael i'r awdurdod lleol yn ddigonol iddyn nhw gyfyngu ar hyn. Mae hyn yn amlwg yn dwyn anfri ar y busnes ei hun, mae'n gwneud pethau'n anodd iawn, iawn i'r cymdogion, ac mewn gwirionedd, mae'n cael effaith ar y busnesau ffermio cyfagos. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn os gall pwy bynnag yw'r Ysgrifennydd Cabinet newydd dros yr amgylchedd edrych ar y system bresennol er mwyn rheoleiddio'r busnesau hyn. A dylwn bwysleisio mai busnes masnachol yw hwn; nid rhywun sy'n saethu rywfaint ar ei dir ei hun, yn amlwg, neu fydden nhw ddim yn saethu bum diwrnod yr wythnos. Ac rwyf wir yn teimlo bod hwn yn faes lle y dylem fod yn gallu rheoleiddio'n effeithiol.

I’m not aware of the circumstances surrounding that. I wonder if Helen Mary Jones would be good enough to write a letter in, and then it will be sure to be on the top of the inbox of whoever the incoming Member is that has environment in their portfolio.

Nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau yn ymwneud â hynny. Tybed a fyddai Helen Mary Jones cystal ag ysgrifennu llythyr, ac wedyn bydd yn sicr o fod ar ben mewnflwch pwy bynnag yw'r aelod newydd sydd â'r amgylchedd yn ei bortffolio.

Mi hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, mi hoffwn i wneud cais am ddatganiad ynglŷn â’r argyfwng ariannol sydd, rwy’n ofni, yn dyfnhau mewn addysg uwch yng Nghymru ar hyn o bryd, ac eglurhad o unrhyw gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adolygu’r sefyllfa ariannol honno. Yr wythnos yma, mae staff ym Mhrifysgol Bangor, sydd â phresenoldeb pwysig yn fy etholaeth i hefyd, yn dweud wrthyf i eu bod nhw wedi bod yn derbyn cyfathrebiad gan y brifysgol yn amlinellu achosion busnes ar gyfer toriadau pellach, yn cynnwys diswyddiadau. Mae yna ofn y gallai 60 o swyddi da fynd o’r brifysgol. Nid ydy’r sefyllfa, yn amlwg, ddim yn gynaliadwy. Mae safon yr addysg a’r ymchwil sy’n cael eu cynnig yn siŵr o ddioddef ar draws ein sector prifysgolion ni yn y pen draw, ac mi hoffwn i glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg sut y mae hi am ymateb.

Mi fyddwn ni hefyd yn dymuno clywed datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros gyllid ynglŷn â beth ddylai ddigwydd i’r tymor canol ynglŷn â’r cynllun rhyddhad ardrethi busnes stryd fawr. Mi ydym ni newydd gael datganiad yn ymestyn y cynllun rhyddhad hwnnw am gyfnod pellach. Rydw i'n croesawu hynny. Mae fy mhlaid i wedi bod yn frwd iawn, yn dod i gytundebau efo'r Llywodraeth ar gynlluniau ardrethi ac yn y blaen, ond nid ydw i'n gyfforddus â'r ffordd y mae'r rhaglen yn cael ei rolio o un flwyddyn i'r llall. Rydw i wedi bod yn trafod efo busnesau yn fy etholaeth i ynglŷn â phwysigrwydd y rhyddhad ardrethi yma i'r stryd fawr yn benodol. Mae Plaid Cymru yn Arfon wedi bod yn casglu enwau, llawer iawn o enwau, ar ddeiseb ac maen nhw yn sicr yn falch bod yr enwau ar y ddeiseb wedi cael dylanwad ar y Llywodraeth. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad ynglŷn â beth y gallwn ni ei ddisgwyl yn y tymor canol. Oherwydd nid ydy blwyddyn i flwyddyn, er mor dda ydy unrhyw help ychwanegol, ddim yn ddigon da ar gyfer cynllunio hirdymor.

I would like to ask for two statements, if I may. First of all, I would like to request a statement on the financial crisis that is deepening, I'm afraid, in higher education in Wales, and I'd like an explanation of any plans that the Welsh Government has to review that financial situation. This week, staff at Bangor University, which has an important presence in my constituency as well, tell me that they have been receiving correspondence from the university outlining business cases for further cuts, including job losses. There are fears that up to 60 good jobs could be lost at the university. The situation clearly isn't sustainable. The quality of education and research is sure to suffer across our university sector ultimately, and I would like to hear from the Cabinet Secretary for Education how she intends to respond to that.

I would also wish to hear a statement from the new Cabinet Secretary for Finance on what should happen in the medium term in terms of the business rate relief scheme for our high streets. We have just received a statement extending that relief scheme for a further period, and I welcome that. My party has been enthusiastic, has come to agreements with Government on rate relief schemes and so on, but I'm not comfortable with the way these programmes are rolled on year to year. I've been having discussions with businesses in my constituency on the importance of business rate relief for our high streets particularly. Plaid Cymru in Arfon has been gathering a number of names on a petition and they are certainly pleased that those names on the petition have had an influence on Government. So, I wonder whether we could have a statement on what we can expect in the medium term, because year on year, despite how good any help is, isn't good enough for long-term planning.

16:50

On that one, I think the Cabinet Secretary answered that quite comprehensively in his questions last week. I'm sure that when the new Government has settled, whoever the new Minister with responsibility for business rate relief is will want to outline it. We're putting it into our final budget. On the assumption the final budget passes, I'm sure the new Minister will want to outline their plans to take that forward, but the Cabinet Secretary did answer a set of quite comprehensive questions on this only last week.

In terms of the HE issue, I know that Rhun ap Iorwerth already knows that all HE institutions are autonomous institutions and responsibility for staffing matters rests entirely with the university's governing body. The Cabinet Secretary for Education allocated the sector an additional £10 million to mitigate the impact of keeping tuition fees at £9,000, and that has been included in the budget. We know that there are significant increases in student numbers as a result of our new scheme, but it is not a matter for the Government to interfere in the individual staffing decisions of universities. They are autonomous bodies, non-profit institutions serving households, and it's entirely a matter for them.

O ran hwnnw, rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei ateb yn eithaf cynhwysfawr yn ei gwestiynau yr wythnos diwethaf. Rwy'n siŵr pan fydd y Llywodraeth newydd wedi setlo, pwy bynnag fydd y Gweinidog newydd â chyfrifoldeb am ryddhad ardrethi busnes, fe fydd eisiau ei amlinellu. Rydym ni'n ei roi yn ein cyllideb derfynol. Gan dybio y bydd y gyllideb derfynol yn pasio, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog newydd eisiau amlinellu ei gynlluniau i fwrw hynny ymlaen, ond atebodd Ysgrifennydd y Cabinet gyfres o gwestiynau eithaf cynhwysfawr ar hyn dim ond yr wythnos diwethaf.

O ran addysg uwch, gwn fod Rhun ap Iorwerth eisoes yn ymwybodol bod pob sefydliad addysg uwch yn sefydliadau ymreolaethol a bod y cyfrifoldeb dros faterion staffio yn gyfan gwbl yn nwylo corff llywodraethol y brifysgol. Fe ddyrannodd Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg £10 miliwn ychwanegol i'r sector i liniaru'r effaith yn sgil cadw ffioedd dysgu yn £9,000, ac mae hynny wedi'i gynnwys yn y gyllideb. Fe wyddom ni y bu cynnydd sylweddol yn nifer y myfyrwyr o ganlyniad i'n cynllun newydd, ond nid yw'n briodol i'r Llywodraeth ymyrryd ym mhenderfyniadau staffio unigol prifysgolion. Maen nhw'n gyrff ymreolaethol, sefydliadau di-elw sy'n gwasanaethu aelwydydd, ac mae'n fater iddyn nhw yn gyfan gwbl.

Thank you very much, leader of the house.

Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.

6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Ofal am y Difrifol Wael
6. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: An Update on the Care for the Critically Ill

Item 6, which was a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services, an update on the care for the critically ill, is to be issued as a written statement.

Bydd eitem 6, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, y newyddion diweddaraf am y gofal ar gyfer y rhai sy'n ddifrifol wael, yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig.

7. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diwygio Gwasanaethau Deintyddol
7. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Reforming Dental Services

Item 7, a statement by the same Cabinet Secretary for Health and Social Services on reforming dental services, is also a written statement.

Mae eitem 7, datganiad gan yr un Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch diwygio gwasanaethau deintyddol, hefyd yn ddatganiad ysgrifenedig.

8. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Tuag at Ddull Gweithredu Penodol o ran y System Gosbi yng Nghymru
8. Statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: Towards a Distinct Approach to the Penal System in Wales

So we move to item 8, which is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: towards a distinct approach to the penal system in Wales. I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies.

Felly symudwn at eitem 8, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: tuag at ddull gweithredu penodol o ran y system gosb yng Nghymru. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies.

Member
Alun Davies 16:52:28
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I am very pleased to be able to make this statement this afternoon and in doing so I want to start by expressing my own personal gratitude to all of those people who've worked with me to develop and test the blueprints for youth and female offenders over many months.

People in the criminal justice system are some of our most vulnerable and disadvantaged in our society. Too often people are caught up in the criminal justice system because they themselves have been failed earlier in their lives, suffered multiple adverse childhood experiences or abuse, much of which continues into their adult lives. We must end this cycle. We are letting people down, but we are also creating a demand on public services that we are simply not able to meet. But, Deputy Presiding Officer, it is always the human impact that drives me and my approach to this policy.

Like many others, and like we've heard in the Chamber this afternoon, I want to see the devolution of the criminal justice system as early as possible. I have previously set out to Members my determination to develop a distinct approach to justice in Wales, to focus on preventative action and to break this cycle. Whilst we operate within a complex legal framework, overall control of the justice system at present continues to rest with the United Kingdom Government, so today we will continue to work within the parameters of the current devolution settlement on justice whilst recognising that, in order to deliver the best for our people, we do need the devolution of this system.

To continue to make progress and improvements in all areas of criminal justice, tackling the whole system is crucial. I want us to make quicker progress in certain areas of the system, namely youth offending and female offending. We have developed new ways of working and tested new models of delivery and we have already made progress. Since last year, my officials have been working across the Government, with the United Kingdom Government, the Prison and Probation Service in Wales, police and crime commissioners, and a range of other stakeholders in justice, health and education to develop and deliver new approaches to youth offending and female offending.

On youth offending we believe that early intervention and prevention can help divert young people away from the criminal justice system. We support the trauma-informed enhanced case management approach with these more complex young people, greatly reducing the rate of first-time offending and re-offending rates. However, more young people are becoming involved in violence and more serious organised crime. The growth of county lines is one reason, but I accept that there are many other reasons for this as well.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o gael gwneud y datganiad hwn y prynhawn yma ac wrth wneud hynny, hoffwn ddechrau drwy fynegi fy niolch personol i'r holl bobl hynny sydd wedi gweithio gyda mi i ddatblygu a phrofi'r glasbrintiau ar gyfer troseddwyr ifanc a throseddwyr sy'n fenywod dros fisoedd lawer.

Mae'r bobl sydd yn y system cyfiawnder troseddol ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed a difreintiedig yn ein cymdeithas ni. Yn rhy aml gwelwn bobl yn cael eu dal yn y system cyfiawnder troseddol oherwydd eu bod nhw eu hunain wedi cael eu hesgeuluso yn gynharach yn eu bywydau, ac wedi dioddef nifer o brofiadau plentyndod niweidiol neu gam-driniaeth;  gyda llawer o'r profiadau hynny yn parhau yn eu bywydau pan fydden nhw'n oedolion. Mae'n rhaid inni roi terfyn ar y cylch hwn. Rydym ni'n siomi pobl, ond rydym ni hefyd yn creu galw ar y gwasanaethau cyhoeddus na allwn ni ei ddiwallu. Ond, Dirprwy Lywydd, yr effaith ddynol bob tro sydd yn fy sbarduno i a'm hymagwedd tuag at y polisi hwn.

Fel llawer o rai eraill, ac fel y clywyd yn y Siambr y prynhawn yma, rwyf i eisiau gweld y system cyfiawnder troseddol yn cael ei datganoli cyn gynted â phosibl. Rwyf eisoes wedi nodi wrth yr Aelodau fy mod i'n benderfynol o ddatblygu dull gweithredu gwahanol o ran cyfiawnder yng Nghymru, i ganolbwyntio ar gamau gweithredu ataliol ac i dorri'r cylch hwn. Er ein bod ni ni'n gweithredu o fewn fframwaith cyfreithiol cymhleth, mae rheolaeth dros y system gyfiawnder ar hyn o bryd yn parhau yn nwylo Llywodraeth y Deyrnas Unedig, felly heddiw byddwn yn parhau i weithio o fewn paramedrau'r setliad datganoli presennol ar gyfiawnder er ein bod yn cydnabod, er mwyn sicrhau'r gorau ar gyfer ein pobl, fod wir angen datganoli'r system hon.

I barhau i wneud cynnydd a gwelliannau ym mhob maes cyfiawnder troseddol, mae mynd i'r afael â'r system gyfan yn hanfodol. Rwyf eisiau inni wneud cynnydd cyflymach mewn meysydd penodol yn y system, sef troseddau ieuenctid a throseddau menywod. Rydym ni wedi datblygu ffyrdd newydd o weithio a phrofi modelau newydd o ddarparu ac rydym ni eisoes wedi gwneud cynnydd. Ers y llynedd, mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio ar draws y Llywodraeth, gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, y Gwasanaeth Carchardai a Phrawf yng Nghymru, comisiynwyr heddlu a throseddu, ac amrywiaeth o randdeiliaid eraill ym maes cyfiawnder, iechyd ac addysg i ddatblygu a darparu dulliau gweithredu newydd ar gyfer troseddau ieuenctid a throseddau menywod.

O ran troseddau ieuenctid rydym ni'n credu y gall ymyrraeth ac atal cynnar helpu i gadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder troseddol. Rydym ni'n cefnogi'r dull rheoli achosion uwch sy'n cael ei lywio gan drawma gyda'r bobl ifanc mwy cymhleth hyn, gan leihau cyfraddau troseddu am y tro cyntaf ac aildroseddu yn sylweddol. Fodd bynnag, mae mwy o bobl ifanc yn cymryd rhan mewn achosion o drais a throseddu cyfundrefnol mwy difrifol. Mae twf llinellau cyffuriau yn un rheswm, ond rwy'n derbyn bod llawer o resymau eraill am hyn hefyd.

Our current proposals on youth offending therefore prioritise further early prevention and diversion activity, reaching younger people even earlier, before they are at risk of offending. We will further develop our approaches to pre-court diversion and enhance the support for a trauma-informed approach to working with young people at risk of offending. A holistic approach will be needed, and we will use the experience of the pathfinders to inform that work. We recognise that one size does not fit all.

At the same time, consideration must be given to how best to place a small cohort of young people, with often very complex needs, in a secure environment that is fit for purpose. Then there must be the right type of support available to help these young people recover and resettle into their communities. All of our work with young people will be underpinned by a rights-based approach, considering them as a child or young person first, not as an offender or potential offender.

There is still a disproportionately high number of women sent to prison, often for short sentences. We recognise that this has a devastating longer term effect on the women themselves and their families. We must therefore invest more effort into pre-court diversion. I would like to see even earlier preventative measures to divert women away from the criminal justice system; to keep families together; to reduce the need for more acute services; and to reduce the longer term impact that involvement in the criminal justice system can have for these women.

The development of trauma-informed approaches and the recognition of the impact of adverse childhood experiences should be considered for female offenders and their children, taking into account the needs of those women and their families who have been affected by domestic abuse and sexual violence. We can better support women to stay in their communities and in work. We want to develop the services necessary to support women so they can avoid custody altogether. We will also work with the Ministry of Justice and the courts to reconsider the impact of sentencing policy and the impact of short sentences on women, including how this will impact on the child and family.

It is also patently clear and urgent that we need a new solution to the current female prison estate. We will need to work closely with the Ministry of Justice and the prisons and probation service, but I am clear that when a woman is committed to custody, they need to be in an environment that supports their needs; supports their rehabilitation; and supports them to remain connected to their families and their communities.

I would like to put on record my gratitude for the work of Youth Justice Board Cymru, for their role in early intervention and diversion successes, and the outreach work they are doing on sentencing and prevention.

On female offending, we have supported a women’s pathfinder programme, diverting women away from custody and providing a range of support. I would also like to express my gratitude to the partners, in particular Her Majesty’s Prison and Probation Service and the police and crime commissioners involved in developing the women’s pathfinder and the female offending draft blueprint, for all of their work to date. 

Deputy Presiding Officer, over the coming months, with our range of partners and across Government, we will continue to develop our proposals into firm plans that will bring our blueprints into life. I would envisage that in the new year we will be in a position to publish the blueprints in full and outline our proposals in greater detail in the form of a delivery plan. I will keep Members updated as this work continues.

Mae ein cynigion presennol ar gyfer troseddau ieuenctid felly yn blaenoriaethu mwy o atal cynnar a gweithgareddau dargyfeirio, gan gyrraedd pobl iau hyd yn oed yn gynharach, cyn eu bod mewn perygl o droseddu. Byddwn yn datblygu ymhellach ein dulliau o weithredu o ran dargyfeirio cyn y llys a chynyddu'r gefnogaeth i ddull wedi ei lywio gan drawma ar gyfer gweithio gyda phobl ifanc mewn perygl o droseddu. Bydd angen dull o weithredu cyfannol, a byddwn yn defnyddio profiad y cynlluniau braenaru i lywio'r gwaith hwnnw. Rydym ni'n cydnabod nad yw'r un dull yn addas i bawb.

Ar yr un pryd, mae'n rhaid ystyried sut orau i osod carfan fechan o bobl ifanc ag anghenion cymhleth yn aml iawn, mewn amgylchedd diogel sy'n addas i'w ddiben. Yna mae'n rhaid cael y math iawn o gymorth i helpu'r bobl ifanc hyn adfer ac ail-ymsefydlu yn eu cymunedau. Bydd yr holl waith a wnawn ni gyda phobl ifanc yn seiliedig ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau, sef eu hystyried fel plant neu bobl ifanc yn gyntaf, nid fel troseddwyr neu rywun a allai fod yn droseddwr.

Mae nifer anghymesur o uchel o fenywod yn dal i gael eu hanfon i'r carchar, yn aml ar gyfer dedfrydau byr. Rydym ni'n cydnabod bod hyn yn cael effaith ddinistriol tymor hwy ar y merched eu hunain a'u teuluoedd. Felly, mae'n rhaid inni wneud mwy o ymdrech i ddargyfeirio cyn y llys. Fe hoffwn i weld mesurau ataliol hyd yn oed yn gynharach i gadw menywod allan o'r system cyfiawnder troseddol; i gadw teuluoedd gyda'i gilydd; i leihau'r angen am wasanaethau mwy acíwt; ac i leihau'r effaith tymor hwy y gall bod yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol ei chael ar y menywod hyn.

Dylid ystyried datblygu dulliau o weithredu wedi'u llywio gan drawma a chydnabod effaith profiadau andwyol plentyndod ar gyfer menywod sy'n troseddu a'u plant, gan ystyried anghenion y menywod hyn a'r teuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw gan gam-drin domestig a thrais rhywiol. Gallwn gefnogi merched i aros yn eu cymunedau ac mewn gwaith mewn ffordd well o lawer. Rydym ni eisiau datblygu gwasanaethau sy'n angenrheidiol i gefnogi menywod fel y gallan nhw osgoi bod dan glo yn gyfan gwbl. Byddwn ni hefyd yn gweithio gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r llysoedd i ailystyried effaith polisi dedfrydu ac effaith dedfrydau byr ar fenywod, gan gynnwys sut y bydd hyn yn effeithio ar y plentyn a'r teulu.

Mae hefyd yn amlwg iawn ac yn fater o frys bod arnom angen ateb newydd i'r ystad carchardai menywod presennol. Bydd angen i ni weithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r gwasanaeth carchardai a phrawf, ond rwyf yn glir pan fydd menyw yn cael ei dedfrydu i'r ddalfa, mae angen iddi hi fod mewn amgylchedd sy'n cefnogi ei hanghenion; cefnogi ei hadsefydlu; a'i chefnogi hi i gadw mewn cysylltiad â'i theulu a'i chymuned.

Hoffwn roi ar y cofnod fy niolch am waith Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru, am ei ran yn llwyddiant ymyrryd yn gynnar a dargyfeirio, a'r gwaith allgymorth y mae'n ei wneud ar ddedfrydu ac atal.

O ran menywod yn troseddu, rydym ni wedi cefnogi rhaglen fraenaru i fenywod, i ddargyfeirio menywod rhag mynd i'r ddalfa a darparu amrywiaeth o gymorth. Hoffwn hefyd fynegi fy niolch i'r partneriaid, yn enwedig Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi a'r comisiynwyr heddlu a throseddau sy'n chwarae rhan mewn datblygu prosiect braenaru i fenywod a'r glasbrint drafft ar fenywod sy'n troseddu, am eu holl waith hyd yn hyn.

Dirprwy Lywydd, dros y misoedd nesaf, gyda'n hystod o bartneriaid ac ar draws y Llywodraeth, byddwn yn parhau i ddatblygu ein cynigion i greu cynlluniau pendant a fydd yn rhoi bywyd i'n glasbrintiau ni. Rwyf yn rhagweld, yn y flwyddyn newydd, y byddwn ni mewn sefyllfa i gyhoeddi'r glasbrintiau llawn ac amlinellu ein cynigion yn fanylach drwy gyfrwng cynllun cyflawni. Byddaf yn rhoi'r newyddion diweddaraf i Aelodau wrth i'r gwaith hwn fynd rhagddo.

16:55

Thank you for your statement—one of many on a similar theme over recent weeks and months. You entitled this 'a distinct approach to the penal system in Wales', although it looks uncannily similar to the developing policy agenda across the border in England also.

As you've heard me say previously, I, in August, attended the HM Prison and Probation Service in Wales's engagement event in Wrexham to discuss the proposals contained in the 'Strengthening probation, building confidence' consultation paper. We heard that, in Wales, the proposals consulted on are that, from 2020, all offender management services will be back within the National Probation Service and that HM Prison and Probation Service in Wales will explore options for the commissioning of rehabilitative services, such as interventions and community payback. We heard that the consultation outlined plans to stabilise probation services and improve offender supervision and through-the-gate services and that, key to your statement,

Diolch am eich datganiad—un o blith llawer ar thema debyg dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf. Fe wnaethoch chi alw hwn yn 'ddull gweithredu penodol o ran y system gosb yng Nghymru', er ei fod yn edrych yn rhyfeddol o debyg i'r agenda polisi sy'n datblygu ar draws y ffin yn Lloegr hefyd.

Fel yr ydych wedi fy nghlywed i'n dweud o'r blaen, ym mis Awst, bûm mewn digwyddiad ymgysylltu Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yn Wrecsam i drafod y cynigion yn y papur ymgynghori 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder'. Clywsom, yng Nghymru, mai'r cynigion yr ymgynghorwyd arnyn nhw oedd, o 2020, bydd pob gwasanaeth rheoli troseddwyr yn ôl yn rhan o'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol ac y bydd Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru yn ystyried dewisiadau ar gyfer comisiynu gwasanaethau adsefydlu, megis ymyraethau ac ad-dalu cymunedol. Fe glywsom ni fod yr ymgynghoriad yn amlinellu cynlluniau i sefydlogi gwasanaethau prawf a gwella'r broses o oruchwylio troseddwyr a'r gwasanaethau drwy'r giât, sy'n allweddol i'ch datganiad,

'devolved responsibilities of the Welsh Government and existing partnership arrangements in Wales make the delivery of probation services quite different to that in England. The legislative framework provides us with scope to develop alternative delivery arrangements which better reflect the criminal justice context in Wales…We will then consider whether the learning from these new arrangements is applicable to the system in England.'

Well, that was four months ago. You've mentioned the engagement you've had with a number of bodies, including HM probation and prisons; I wonder if you could add any meat to those bones in terms of the discussions around that agenda that you've subsequently had. 

I'm not going to go down the party political temptations you put in front of me in areas I'm not going to name, because it will digress, perhaps, from the answer you give me, and I'll try and focus on your focus on youth and female offenders.

You rightly say that, on youth offending, you believe early intervention and prevention can help divert young people away from the criminal justice system and how best to place a small cohort of young people in custody and help those young people recover and settle into their communities. Well, the consultation document also spoke about increasing integration across prisons and probation in Wales with real input from the third sector, utilising people capital. Following that event, in fact, quite recently, I went out with the National Probation Service to meet Eagle House Youth Development, a community interest company in Bangor, to discuss their work with young people involved with or at risk of committing crime. They were picked, for example, by the jobcentre for their stand at the Royal Welsh Show this year as the lead third sector body that they were working with in helping young people who perhaps fell into those potential characteristics or might be at risk in the future. So, how will you engage with organisations such as Eagle House?

Also, last week, as you might be aware—although sadly you didn't attend—I hosted the launch of the Clean Slate Cymru toolkit at an event celebrating the Clean Slate Cymru project in the Pierhead, with Construction Youth Trust Cymru, the Construction Industry Training Board, and construction company BAM Nuttall, celebrating a pan-Wales project to support people with convictions into construction employment, and the launch of a guide on how the construction industry can engage with ex-offenders in prisons and communities across Wales and achieve social value by training ex-offenders, finding employment in the construction sector, work placements, skills training and much else besides. Again, have you engaged, or will you be looking to engage with these leading projects that are already making a difference and have brought together the third sector, the private sector and some Government agencies who were present on this agenda?

I will conclude by referring to your reference, quite rightly, to women sent to prison, often for short sentences, and the need to develop services to support women to avoid custody and also prioritise short sentences being outside a prison environment, but also what happens when people are placed in the current female prison estate in Wales. What engagement, therefore, have you had with the UK Government since its announcement that, instead of five community prisons for women in England and Wales, they'll trial five residential centres to help women offenders with issues such as finding work, substance misuse and so on, where those on community sentences, as recognised clearly by UK Government as well as yourself, are less likely to commit further crimes than those who've served short jail terms, with a view to having one of those centres in Wales, but also accessible within Wales? Because, clearly, people living in north-east Wales would have difficulty if the centre was located in Swansea or Cardiff, and vice versa. 

Finally, in that context, as you know, in north Wales, and for much of Wales, female offenders who go to prison are sent to Styal. I only live 40-odd miles from Styal, so, for them, it's more accessible than somewhere in mid Wales or south Wales. But what actions have you undertaken, or are you undertaking, where women offenders, particularly Welsh-speaking women offenders, are in the English estate, to ensure that they get the appropriate support within the prison estate to communicate and support them on release?

'Mae cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru a threfniadau partneriaeth presennol yng Nghymru yn gwneud darparu gwasanaethau prawf yn dra gwahanol i'r hyn yr ydyw yn Lloegr. Mae'r fframwaith deddfwriaethol yn rhoi cyfle inni ddatblygu trefniadau cyflawni amgen sy'n adlewyrchu'r cyd-destun cyfiawnder troseddol yng Nghymru yn well... Byddwn wedyn yn ystyried a yw dysgu yn sgil y trefniadau newydd hyn yn berthnasol i'r system yn Lloegr.'

Wel, roedd hynny bedwar mis yn ôl. Rydych chi wedi sôn am ymgysylltu â nifer o gyrff, gan gynnwys Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi; Tybed a wnewch chi roi unrhyw gig ar yr esgyrn hynny o ran trafodaethau ynghylch yr agenda honno yr ydych chi wedi eu cael wedyn.

Nid wyf am ymateb i'r temtasiynau gwleidyddol pleidiol a roesoch o'm blaen i mewn meysydd nad wyf yn mynd i'w henwi, oherwydd bydd yn crwydro, efallai, o'r ateb y byddwch yn ei roi i mi, a cheisiaf ganolbwyntio ar eich pwyslais chi ar droseddwyr ifanc a menywod sy'n troseddu. 

Rydych yn dweud, yn gywir, o ran troseddwyr ifanc, eich bod yn credu y gall ymyrraeth gynnar helpu i gadw pobl ifanc draw o'r system cyfiawnder troseddol a sut orau i osod carfan fechan o bobl ifanc yn y ddalfa a helpu'r bobl ifanc hynny i adfer ac ymsefydlu yn eu cymunedau. Wel, fe soniodd y ddogfen ymgynghori hefyd am gynyddu integreiddio ar draws carchardai a'r gwasanaeth prawf yng Nghymru gyda mewnbwn gan y trydydd sector, gan wneud defnydd o gyfalaf pobl. Yn dilyn y digwyddiad hwnnw, yn eithaf diweddar mewn gwirionedd fe euthum i allan gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol i gyfarfod Eagle House Youth Development, cwmni buddiannau cymunedol ym Mangor, i drafod eu gwaith gyda phobl ifanc sy'n cyflawni troseddau, neu mewn perygl o gyflawni trosedd. Fe'u dewiswyd, er enghraifft, gan y ganolfan byd gwaith ar gyfer eu stondin yn y Sioe Frenhinol eleni fel corff arweiniol y trydydd sector yr oedden nhw'n gweithio â nhw i helpu pobl ifanc oedd efallai â'r nodweddion posibl hynny neu y gallent fod mewn perygl yn y dyfodol. Felly, sut byddwch chi'n ymgysylltu â sefydliadau megis Eagle House?

Hefyd, yr wythnos diwethaf, fel efallai eich bod yn ymwybodol—er yn anffodus nid oeddech chi yno—roeddwn i'n croesawu lansiad y pecyn cymorth Clean Slate Cymru mewn digwyddiad i ddathlu'r prosiect Clean Slate Cymru yn y Pierhead, gyda Construction Youth Trust Cymru, Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu, a'r cwmni adeiladu BAM Nuttall, yn dathlu prosiect Cymru gyfan i gefnogi pobl sydd ag euogfarnau i gael gwaith ym maes adeiladu a lansio canllawiau ar sut y gall y diwydiant adeiladu ymgysylltu â chyn-droseddwyr mewn carchardai a chymunedau ledled Cymru a chyflawni gwerth cymdeithasol drwy hyfforddi cyn-droseddwyr, dod o hyd i gyflogaeth yn y sector adeiladu, drwy leoliadau gwaith, sgiliau hyfforddi a llawer o bethau eraill. Unwaith eto, a ydych chi wedi ymgysylltu, neu a ydych chi'n bwriadu ymgysylltu â'r prosiectau blaenllaw hyn sydd eisoes yn gwneud gwahaniaeth ac wedi dwyn ynghyd y trydydd sector, y sector preifat a rhai o asiantaethau'r Llywodraeth a oedd yn bresennol ar yr agenda hon?

Rwyf am gloi drwy gyfeirio at eich cyfeiriad, yn briodol iawn, at fenywod yn cael eu hanfon i'r carchar, yn aml ar gyfer dedfrydau byr, a'r angen i ddatblygu gwasanaethau i gynorthwyo menywod i osgoi mynd i'r ddalfa a hefyd rhoi blaenoriaeth i geisio cael dedfrydau byr y tu allan i amgylchedd carchar, ond hefyd yr hyn sy'n digwydd pan fo pobl yn cael eu rhoi yn ystad carchardai menywod presennol Cymru. Pa ymgysylltiad, felly, yr ydych chi wedi ei gael gyda Llywodraeth y DU ers ei chyhoeddiad, yn hytrach na sefydlu pum carchar cymunedol i fenywod yng Nghymru a Lloegr, y bydd yn treialu pum canolfan breswyl i helpu menywod sydd wedi troseddu sydd â phroblemau megis dod o hyd i waith, camddefnyddio sylweddau ac ati; gyda'r rhai â dedfrydau cymunedol, fel y cydnabyddir yn glir gan Lywodraeth y DU yn ogystal â gennych chi eich hun, yn llai tebygol o droseddu na'r rhai sydd wedi treulio dedfryd fer mewn carchar, gyda'r bwriad o gael un o'r canolfannau hynny yng Nghymru, ond hefyd yn hygyrch yng Nghymru? Oherwydd, yn amlwg, byddai pobl sy'n byw yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn cael anhawster pe byddai'r ganolfan wedi'i lleoli yn Abertawe neu Gaerdydd, ac i'r gwrthwyneb.

Yn olaf, yn y cyd-destun hwnnw, fel y gwyddoch, yn y gogledd, a rhannau helaeth o Gymru, mae menywod sy'n troseddu ac yn gorfod mynd i'r carchar yn cael eu hanfon i Styal. Rwyf i'n byw rhyw 40 milltir o Styal, felly, iddyn nhw, mae'n fwy hygyrch na rhywle yng nghanolbarth neu dde Cymru. Ond pa gamau ydych chi wedi eu cymryd, neu yr ydych chi yn eu cymryd ynghylch y menywod sy'n troseddu, yn enwedig rhai Cymraeg eu hiaith sydd yn ystad Lloegr, er mwyn sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth briodol o fewn yr ystad garchardai i gyfathrebu a rhoi cymorth iddyn nhw pan fyddan nhw'n cael eu rhyddhau?

17:05

I'm grateful to the Conservatives for their questions and, I think, general support for this statement and the approach that we're taking. The Member for North Wales started his remarks by questioning whether this was a distinct approach at all, and then, in order to sustain his case, he quoted from a Ministry of Justice document, which outlined the need for a distinctive approach in Wales because of the differences in delivery, structures and policies being pursued in this country. What I will say to him is this: the privatisation of probation has not worked—it's been seen to be a failure. Many of us told the MOJ it would be a failure at the time, and now the MOJ, at least in Wales, has recognised that those structures are no longer fit for purpose.

There will be a distinctive approach taken in Wales. I meet regularly with the director of the prison and probation service in Wales. We discuss how we provide a holistic approach to policy, both within the period of incarceration, but also how we then ensure that we have the through-the-gate approaches that support people in their journey out of the criminal justice system. I'm quite sure in my own mind that we're moving away from the dogma of privatisation, and what we are moving towards is a system that is more in tune with the values that will be supported, I believe, on most sides of this Chamber, where we do work with the third sector, but we work within a structure and framework that puts people and not profit first. I hope we will be able to pursue that and continue to pursue that approach.

The Conservatives asked me some questions on the female estate. If there is anybody who wishes to defend the current settlement in terms of justice, one only needs to look at the experience of female offenders to see how that system, and how that structure, fails women today in Wales, and consistently fails women across the whole of the country. Nobody—nobody—can argue that a system that is set up with no facilities for women at all in this country is in any way established to meet the needs of the people of this country.

The system that exists today is not fit for purpose—it never has been fit for purpose. What we have to do in its place is not simply go back to building prisons in the way that some people have suggested, but look for different options and different solutions. The question was to what extent I have pursued this with the Ministry of Justice. I will say to the Member that I've met Phillip Lee as the Minister, I met Edward Argar as a Minister and I've met Rory Stewart as a Minister in order to pursue all of these matters. We have agreed more than we have disagreed in terms of how we take these matters forward.

We are agreed that we need a new approach to female offending and to dealing with women in the criminal justice system. I agree with the points that were made in the previous conversation over questions—that we need a women's centre and not a women's prison, but we also need a range of facilities for women, which doesn't simply include custody. I've visited the Scottish Government and spoken with the Scottish Government about the women's centres and the facilities for women that they have there, and what I hope we are able to do is develop a holistic approach, so that the current tragedy of young people and women in the criminal justice system is something that we can consign to history.

Rwyf yn ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am eu cwestiynau, ac rwy'n credu, eu cefnogaeth gyffredinol i'r datganiad hwn a'r dull o weithredu yr ydym yn ei fabwysiadu. Dechreuodd yr aelod dros Ogledd Cymru ei sylwadau drwy gwestiynu a oedd hwn yn ddull gwahanol o gwbl, ac yna, er mwyn cynnal ei achos, dyfynnodd o ddogfen gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder, a oedd yn amlinellu'r angen am ymagwedd penodol yng Nghymru, oherwydd y gwahaniaethau o ran cyflenwi, y strwythurau a'r polisïau a ddilynir yn y wlad hon. Yr hyn a ddywedaf i wrtho yw hyn: Nid yw wedi preifateiddio'r gwasanaeth prawf wedi gweithio—mae'n cael ei ystyried yn fethiant. Dywedodd llawer ohonom ni wrth y Weinyddiaeth Gyfiawnder y byddai'n fethiant ar y pryd, a bellach, mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, o leiaf yng Nghymru, wedi cydnabod nad yw'r strwythurau hynny mwyach yn addas i'w diben.

Fe fydd ymagwedd benodol yng Nghymru. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyfarwyddwr y Gwasanaeth Carchardai a Phrawf yng Nghymru. Rydym ni'n trafod sut yr ydym ni'n darparu ymagwedd gyfannol tuag at bolisi, yn ystod y cyfnod yn y ddalfa, a hefyd sut yr ydym ni wedyn yn sicrhau bod gennym ni'r dulliau drwy'r giât sy'n cefnogi pobl ar eu taith allan o'r system cyfiawnder troseddol. Rwy'n eithaf sicr yn fy meddwl fy hun ein bod ni'n symud i ffwrdd o'r athrawiaeth breifateiddio, a'r hyn yr ydym yn symud tuag ato yw system sydd yn fwy cyson â'r gwerthoedd a fydd yn cael eu cefnogi, rwy'n credu, gan y rhan fwyaf yn y Siambr hon, pan fyddwn ni'n gweithio gyda'r trydydd sector, ond yn gweithio o fewn strwythur a fframwaith sy'n rhoi pobl ac nid elw yn gyntaf. Gobeithio y bydd modd inni fynd ar drywydd hynny a pharhau i ddilyn y dull hwnnw.

Gofynnodd y Ceidwadwyr imi gwestiynau ynghylch ystad carchardai menywod. Os oes unrhyw un sy'n dymuno amddiffyn y setliad presennol o ran cyfiawnder, nid oes angen ichi ond edrych ar brofiad menywod sy'n troseddu i weld sut y mae'r system honno, a sut y mae'r strwythur hwnnw wedi esgeuluso menywod heddiw yng Nghymru, ac yn esgeuluso menywod yn gyson ledled y wlad. Ni all neb—neb—ddadlau bod system sydd wedi'i sefydlu heb unrhyw gyfleusterau o gwbl ar gyfer menywod yn y wlad hon, wedi ei sefydlu i ddiwallu anghenion pobl y wlad hon mewn unrhyw ffordd.

Nid yw'r system sy'n bodoli heddiw yn addas i'w diben—nid yw erioed wedi bod yn addas i'w diben. Yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud yn wahanol i hyn yw nid dim ond mynd yn ôl i adeiladu carchardai yn y ffordd yr awgrymodd rhai pobl, ond chwilio am wahanol ddewisiadau ac atebion. Y cwestiwn oedd i ba raddau yr wyf i wedi mynd ar drywydd hyn gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Dywedaf wrth yr Aelod fy mod wedi cyfarfod â Phillip Lee fel Gweinidog, ag Edward Argar fel Gweinidog ac rwyf wedi cyfarfod â Rory Stewart fel Gweinidog er mwyn mynd ar drywydd y materion hyn i gyd. Rydym ni wedi cytuno mwy nag yr ydym ni wedi anghytuno o ran sut i ddatblygu'r materion hyn.

Rydym yn gytûn bod angen inni gael ymagwedd newydd tuag at fenywod sy'n troseddu a thuag at ymdrin â menywod yn y system cyfiawnder troseddol. Rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaed yn y sgwrs flaenorol ynghylch cwestiynau—bod angen canolfan i fenywod ac nid carchar i fenywod, ond mae hefyd angen amrywiaeth o gyfleusterau ar gyfer menywod, nad ydyn nhw'n cynnwys dalfa yn unig. Rwyf i wedi ymweld â Llywodraeth yr Alban ac wedi siarad â Llywodraeth yr Alban am y canolfannau menywod a'r cyfleusterau ar gyfer menywod sydd ganddyn nhw, a'r hyn yr wyf i'n gobeithio y gallwn ni ei wneud yw datblygu ymagwedd gyfannol, er mwyn i'r drasiedi bresennol o bobl ifanc a menywod yn y system cyfiawnder troseddol fod yn rhywbeth ar gyfer y llyfrau hanes yn unig.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. In the first instance, can I say that, as a former probation officer, I welcome the general direction of travel towards a criminal justice system based on rehabilitation as opposed to punishment?

Pre-court diversion means significant investment in probation services, and it's a real shame, given that you've outlined the problems caused by the privatisation of the probation service, that your Government didn't put up a bigger fight against the privatisation of those services when we in Plaid Cymru were warning that exactly this would happen.

Now, Plaid Cymru has long advocated for more rehabilitation, and without seeing the detail of any specific proposals, I'm of course limited in the contribution that I can make at this point. So, I look forward to seeing specific proposals published in the new year. I will say, though, that its apparent for all of us in the Chamber that your statement today comes at a time when there is growing concern about the state of the criminal justice system in Wales and that there is a consensus forming that things cannot continue as they are. A swathe of reports by the Institute of Welsh Affairs, the Wales Governance Centre, the Howard League for Penal Reform, and most recently a report by the Welsh Language Commissioner highlighting how the needs of Welsh-speaking prisoners are not being met, provide further and concrete evidence that the criminal justice system run by the Tories in Westminster is punitive, based on profit and stands in direct opposition to the aims of rehabilitation.

The effects of not having a women's prison in Wales are well known in terms of the impact on families and communities, but clearly establishing a women's prison for Wales is not the answer. Can I therefore invite the Cabinet Secretary to confirm that the blueprint and the delivery plan will contain the firm commitment not to support the building of any new prison in Wales? And can I also ask for further clarity on what specific measures you as a Government will take to divert women away from the criminal justice system?

I welcome the rights-based approach to youth offending and the focus on adverse childhood experiences, and I would welcome further detail on this. Which agencies will you be working with in order to realise your vision on this? Will people have a right to access counselling services, for example, to overcome childhood trauma, both when that trauma happens in childhood and also later on in adulthood, if that is needed? Will there be a right to substance use treatment, if that's what is needed? What does a rights-based approach mean in concrete terms?

Plaid Cymru has long argued that it is ultimately only the devolution of responsibility for the criminal justice system that will allow us to design a comprehensive system that is fairer and that includes having rehabilitation at its heart. We await the Thomas commission's recommendations in this respect, but, in the interim, can I ask you to confirm how these proposals for a distinct Welsh approach for youth and women offenders are being developed under the current insufficient constitutional frameworks and how those will align with future developments occurring in the light of the Thomas commission?

Finally, can I ask you to put on the record that you are in favour of the full devolution of all aspects of the criminal justice system to address the underlying issues highlighted in your statement and to give effect to these principles of rehabilitation?

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn gyntaf, gallaf ddweud, a minnau'n gyn swyddog prawf, fy mod i'n croesawu'r cyfeiriad cyffredinol tuag at system cyfiawnder troseddol sy'n seiliedig ar adsefydlu yn hytrach na chosbi?

Mae dargyfeirio cyn y llys yn golygu buddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau prawf, ac mae'n drueni mawr, o gofio eich bod wedi amlinellu'r problemau a achoswyd gan breifateiddio'r gwasanaeth prawf, na frwydrodd eich Llywodraeth yn galetach yn erbyn preifateiddio'r gwasanaethau hynny pan yr oeddem ni ym Mhlaid Cymru yn rhybuddio mai dyna'n union a fyddai'n digwydd.

Nawr, mae Plaid Cymru wedi bod o blaid mwy o adsefydlu, a gan nad ydwyf wedi gweld manylion unrhyw gynigion penodol, mae'r cyfraniad y gallaf ei wneud ar hyn o bryd wedi ei gyfyngu braidd. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld cynigion penodol yn cael eu cyhoeddi yn y flwyddyn newydd. Fe wnaf i ddweud, er hynny, ei bod hi'n amlwg i bob un ohonom ni yn y Siambr bod eich datganiad heddiw yn dod ar adeg pan fo pryder cynyddol ynglŷn â chyflwr y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru a bod consensws yn cael ei ffurfio na all pethau barhau fel y maen nhw. Mae'r llu o adroddiadau gan Sefydliad Materion Cymru, Canolfan Llywodraethiant Cymru, Cynghrair Howard er Diwygio Cosbau, a'r mwyaf diweddar, adroddiad Comisiynydd y Gymraeg sy'n tynnu sylw at y ffaith nad yw anghenion carcharorion Cymraeg eu hiaith yn cael eu bodloni, yn dystiolaeth bellach a phendant bod y system cyfiawnder troseddol sy'n cael ei rhedeg gan y Torïaid yn San Steffan yn gosbol, yn seiliedig ar elw ac yn gwrthwynebu'n uniongyrchol nodau adsefydlu.

Mae effeithiau peidio â chael carchar i fenywod yng Nghymru yn hysbys iawn o ran yr effaith ar deuluoedd a chymunedau, ond nid sefydlu carchar i fenywod yng Nghymru yw'r ateb yn amlwg. Felly a gaf i wahodd Ysgrifennydd y Cabinet i gadarnhau y bydd y glasbrint a'r cynllun cyflawni yn cynnwys ymrwymiad cadarn i beidio â chefnogi adeiladu unrhyw garchar newydd yng Nghymru? A gaf i hefyd ofyn am eglurder pellach ynghylch pa fesurau penodol y byddwch chi fel Llywodraeth yn eu cymryd i ddargyfeirio menywod oddi wrth y system cyfiawnder troseddol?

Rwy'n croesawu'r dull seiliedig ar hawliau ar gyfer troseddau ieuenctid a'r pwyslais ar brofiadau andwyol plentyndod ac fe fyddwn i'n croesawu rhagor o fanylion ynghylch hyn. Gyda pha asiantaethau byddwch chi'n gweithio er mwyn gwireddu eich gweledigaeth ynglŷn â hyn? A fydd gan bobl yr hawl i gael gafael ar wasanaethau cwnsela, er enghraifft, i oresgyn trawma plentyndod, a hynny pan fo'r trawma yn digwydd yn ystod plentyndod a hefyd yn ddiweddarach pan fyddan nhw'n oedolion, os oes angen hynny? A fydd hawl i driniaeth yn sgil defnyddio sylweddau, os mai dyna'r hyn sydd ei angen? Beth mae dull seiliedig ar hawliau yn ei olygu mewn termau diriaethol?

Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers talwm mai yn y pen draw dim ond datganoli cyfrifoldeb dros y system cyfiawnder troseddol fydd yn caniatáu inni lunio system gynhwysfawr sy'n decach ac sy'n cynnwys adsefydlu wrth ei gwraidd. Rydym ni'n aros am argymhellion comisiwn Thomas yn hyn o beth, ond, yn y cyfamser, a gaf i ofyn i chi gadarnhau sut y mae'r cynigion hyn ar gyfer dull o weithredu penodol yng Nghymru ar gyfer troseddwyr ifanc a menywod yn troseddu yn cael eu datblygu o dan y fframweithiau cyfansoddiadol annigonol presennol a sut bydd y rheini yn cyfochri â datblygiadau yn y dyfodol yng ngoleuni comisiwn Thomas?

Yn olaf, a gaf i ofyn i chi roi ar y cofnod eich bod o blaid datganoli llwyr ar gyfer pob agwedd ar y system cyfiawnder troseddol i fynd i'r afael â'r materion sylfaenol a amlygwyd yn eich datganiad ac i weithredu'r egwyddorion hyn o adsefydlu?

17:10

Deputy Presiding Officer, let me answer the final question first. The answer is 'yes'. The answer is 'yes'. I would invite the Member for the Rhondda to seek a consensus and to seek opportunities to work together rather than to look for divisions between us. I believe that we have a real opportunity here. The Member outlined very well a number of critical reports about the prison service and the conditions in prisons in Wales, and I recognise the points that she makes. But I would say to her as well that we are more powerful where we seek agreement than where we seek disagreement, and I would say to her that the evidence—[Interruption.]—the evidence—[Interruption.]—the evidence that I've given to the Thomas commission, and I'm very happy for it to be made public in due course, was very much about how we deliver a devolved justice system in Wales but also how we deliver a different system of justice in Wales.

She has asked me to confirm that we do not support the development of any new prison in Wales. Let me say this: we do not support and we will not support the building or the creation or the development of a prison for women in Wales. I've already outlined that we want to see different centres and different facilities for women in the criminal justice system. But we do need investment in the secure estate in the male adult estate, because the conditions in some of our prisons—as she has described herself—for male adult prisoners is simply unacceptable, and we do need to look at how we develop that and how we invest in the secure estate to have an estate that is fit for purpose in the twenty-first century. And let me say this: there can be nobody—there can be nobody—who would seriously argue that the secure estate, in its entirety that we have in Wales, was in any way designed and developed to serve the people of Wales. Up until 18 months ago, we had no facility outside of the M4 corridor. Up until today, we still have no facilities for women and the only youth offending institution is contained within the adult prison in Parc. None of those areas are sufficient, and none of those areas are areas where I am content with the infrastructure and the estate. So, I want to see investment in the whole of that estate to do things differently, to do things differently in the future than what we've seen in the past, and I think there is general agreement with the direction of travel with the probation service.

Again, I'm asked, 'How will we deliver this?', 'How will we work in order to deliver a different probation service?' We will work with the Ministry of Justice and we will work with the Home Office in order to ensure that we have the approach from both policing and within the secure estate to deliver our objectives. It isn't sufficient—it isn't sufficient—simply to deliver a lecture on the constitution whilst people in the system are suffering. And I won't do that. I won't do that. I won't simply say that the current system, the structures, the constitution, are inadequate and leave it at that. I will roll up my sleeves and do everything I can to invest in the future of the people who are currently within the criminal justice system, and that, I believe, is what the people of Wales will want us to do.

But the questions you ask go further than that, and I accept that we do need a different and a more holistic approach. We do need to look at how we deal with substance misuse within the criminal justice system. I would go further than the Member suggested, in fact, because I believe we also need to look at how we deal with wider mental health issues within the criminal justice system. I believe that we do need to deliver targeted support for people. We need to look at how we deliver housing for people who are leaving the criminal justice system, who are leaving the secure estate. We need to look harder at how we deliver training, how we deliver education. We need to look harder at how we deliver a pathway out of criminal justice, out of offending for people. And what these blueprints do is to start that journey and to establish the framework, the principles, that will guide us on that journey.

Dirprwy Lywydd, gadewch imi ateb y cwestiwn olaf yn gyntaf. Yr ateb yw 'ydw'. Yr ateb yw 'ydw'. Rwy'n gwahodd yr Aelod dros y Rhondda i geisio consensws ac i chwilio am gyfleoedd i weithio gyda'n gilydd yn hytrach nag edrych am raniadau rhyngom. Rwy'n credu bod gennym ni gyfle gwirioneddol yn y fan yma. Amlinellodd yr Aelod yn dda iawn nifer o adroddiadau beirniadol am y gwasanaeth carchardai a'r amodau mewn carchardai yng Nghymru, ac rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae'n eu gwneud. Ond byddwn i'n dweud wrthi hefyd ein bod ni'n fwy pwerus wrth geisio cael cytundeb na phan yr ydym ni'n anghytuno, a byddwn i'n dweud wrthi hi bod y dystiolaeth—[Torri ar draws.]—y dystiolaeth—[Torri ar draws.]—y dystiolaeth a roddais i gomisiwn Thomas, ac rwyf yn hapus iawn iddi gael ei chyhoeddi maes o law, yn benodol ynghylch sut yr ydym ni'n darparu system gyfiawnder ddatganoledig yng Nghymru, ond hefyd sut yr ydym ni'n darparu system gyfiawnder wahanol yng Nghymru.

Mae hi wedi gofyn imi gadarnhau nad ydym ni'n cefnogi datblygu unrhyw garchar newydd yng Nghymru. Gadewch imi ddweud hyn: nid ydym ni'n cefnogi ac ni fyddwn ni'n cefnogi adeiladu na chreu na datblygu carchar i fenywod yng Nghymru. Rwyf eisoes wedi crybwyll ein bod ni eisiau gweld gwahanol ganolfannau a gwahanol gyfleusterau ar gyfer menywod yn y system cyfiawnder troseddol. Ond mae angen inni fuddsoddi yn yr ystad ddiogel, yn yr ystad oedolion gwrywaidd, oherwydd bod amodau mewn rhai o'n carchardai—fel y mae hi wedi eu disgrifio ei hun—ar gyfer carcharorion sy'n oedolion gwrywaidd yn gwbl annerbyniol, ac mae angen i ni weld sut y gallwn ni ddatblygu hynny a sut y byddwn ni'n buddsoddi yn yr ystad ddiogel i gael ystad sy'n addas i'w diben yn yr unfed ganrif ar hugain. A gadewch imi ddweud hyn: nid oes neb—nid oes neb—a fyddai'n dadlau o ddifrif bod yr ystad ddiogel, yn ei chyfanrwydd sydd gennym ni yng Nghymru, mewn unrhyw ffordd wedi'i chynllunio a'i datblygu i wasanaethu pobl Cymru. Hyd at 18 mis yn ôl, nid oedd gennym ni gyfleuster y tu allan i goridor yr M4. Hyd heddiw, nid oes gennym ni gyfleusterau ar gyfer menywod ac mae'r unig sefydliad troseddwyr ifanc yn rhan o'r carchar i oedolion yn y Parc. Nid yw unrhyw un o'r meysydd hynny yn ddigonol, ac nid wyf i'n fodlon ar seilwaith nac ystâd unrhyw un o'r meysydd hynny. Felly, rwyf eisiau gweld buddsoddi yn yr ystad gyfan honno i wneud pethau'n wahanol, i wneud pethau'n wahanol yn y dyfodol o'i gymharu â'r hyn a welsom yn y gorffennol, ac rwy'n credu bod cytundeb cyffredinol ynghylch y trywydd y mae'r gwasanaeth prawf yn ei ddilyn.

Unwaith eto, gofynnwyd imi, 'Sut byddwn ni'n cyflawni hyn?', 'Sut byddwn ni'n gweithio er mwyn darparu gwasanaeth prawf gwahanol?' Byddwn yn gweithio gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a byddwn yn gweithio gyda'r Swyddfa Gartref er mwyn sicrhau bod gennym y dull o weithredu o ran plismona ac o ran yr ystad ddiogel i gyflawni ein hamcanion. Nid yw'n ddigonol—nid yw'n ddigonol—i draddodi pregeth ar y cyfansoddiad yn unig, tra bod pobl yn dioddef yn y system. Ac ni fyddaf i'n gwneud hynny. Ni fyddaf i'n gwneud hynny. Nid wyf am ddweud bod y system bresennol, y strwythurau, y cyfansoddiad, yn annigonol a'i gadael hi ar hynny yn unig. Byddaf yn torchi fy llewys ac yn gwneud popeth posibl i fuddsoddi yn nyfodol pobl sydd ar hyn o bryd yn y system cyfiawnder troseddol, ac, rwy'n credu, mai dyna mae pobl Cymru eisiau i ni ei wneud.

Ond mae'r cwestiynau a ofynnwch chi yn mynd ymhellach na hynny, ac rwy'n derbyn bod angen dull mwy cyfannol a gwahanol. Mae gwir angen inni edrych ar sut yr ydym ni'n ymdrin â chamddefnyddio sylweddau yn y system cyfiawnder troseddol. Byddwn i'n mynd ymhellach na'r hyn a awgrymwyd gan yr Aelod, yn wir, gan fy mod i'n credu bod angen i ni hefyd weld sut yr ydym ni'n ymdrin â materion iechyd meddwl ehangach yn y system cyfiawnder troseddol. Rwy'n credu'n gryf bod angen darparu cymorth wedi'i dargedu ar gyfer pobl. Mae angen i ni edrych ar sut yr ydym ni'n darparu tai ar gyfer pobl sy'n gadael y system cyfiawnder troseddol, sy'n gadael yr ystad ddiogel. Mae angen inni edrych yn fanylach ar sut yr ydym ni'n darparu hyfforddiant, sut yr ydym ni'n darparu addysg. Mae angen i ni edrych yn galetach ar sut yr ydym ni'n darparu llwybr i bobl ddod allan o'r system cyfiawnder troseddol, allan o droseddu. A'r hyn y mae'r glasbrintiau hyn yn ei wneud yw cychwyn y daith honno a sefydlu'r fframwaith, yr egwyddorion, a fydd yn ein tywys ni ar y daith honno.

17:15

I welcome this statement, and I look forward to seeing the blueprints when they are published. As a general point, I know that these blueprints are covering two particular areas of female offenders and young people, but would the Cabinet Secretary agree that there is a very strong case for making great concerted efforts to generally bring down the prison population in Wales? Because, certainly, the UK commits more people to prison than almost any other country, and so I think there's a general point there that I wonder if the Cabinet Secretary would address.

And I also welcome the proposal to have a distinct penal strategy, and I also welcome the fact that the Cabinet Secretary does want to have the criminal justice system devolved because, as it is at the moment, we're stuck in a halfway house, where we have to work within the parameters of the current devolution settlement, which is very unsatisfactory, because, obviously, aspects of the justice system that affect prisoners are devolved but major aspects are not. So, I know that the Cabinet Secretary has already said his views on that. I absolutely agree with him that the last thing we want in Wales is a women's prison. I've campaigned about this for many years, and the problems that women and their families encounter through imprisonment I think have been well catalogued and have been discussed here quite extensively this afternoon, so I won't go into that.

But I'd like to press the Cabinet Secretary just a bit more about these five women's centres and whether he actually does think one of them will be in Wales. Obviously, we would need, certainly, access to more than one in Wales, and one may be not enough, but what stage are those discussions at? Because I think we really need to be sure that Wales does have the opportunity to have access to that money that's coming from the Ministry of Justice. But I was concerned to hear that, on 9 November, the Ministry of Justice announced funding of £3.3 million for 12 community organisations to support women offenders, and none of these appear to be in Wales. So, I wondered if the Cabinet Secretary has any information about that, because I understand that a further £1.7 million is still to be awarded. So, could he tell us what discussions he's had with the Ministry of Justice about this funding and whether he has any indication of whether organisations based in Wales will benefit from them? I did look at the list of organisations that had had this money in England, and it did seem that there were some very good projects that were receiving funding, and I hope that there'll be the opportunity to look at this in Wales again.

I think we've had—. This argument about women prisoners in Wales, women offenders in Wales, has been long running, and I'm really pleased that we seem to have reached the stage where we do now acknowledge that we do need a different approach to women prisoners. So, I hope that the Cabinet Secretary will press ahead to make sure we get a residential centre in Wales and that we get some access to this money from the Ministry of Justice.

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at weld y glasbrintiau pan gânt eu cyhoeddi. Fel pwynt cyffredinol, gwn fod y glasbrintiau hyn yn cwmpasu dau faes penodol o fenywod sy'n troseddu a phobl ifanc, ond a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod achos cryf iawn dros wneud ymdrech fawr i ostwng yn gyffredinol y boblogaeth garchar yng Nghymru? Oherwydd, yn sicr, mae'r DU yn anfon mwy o bobl i'r carchar nag unrhyw wlad arall bron, ac felly rwy'n credu bod pwynt cyffredinol yn y fan yna ac roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ymdrin ag ef.

Ac rwyf hefyd yn croesawu'r cynnig i gael strategaeth gosbol benodol, ac rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith fod Ysgrifennydd y Cabinet eisiau gweld y system cyfiawnder troseddol yn cael ei datganoli oherwydd, fel y mae hi ar hyn o bryd, rydym ni'n cwympo rhwng dwy stôl, sy'n golygu ein bod ni'n gorfod gweithio o fewn paramedrau'r setliad datganoli presennol, ac mae hynny'n anfoddhaol iawn, gan fod agweddau ar y system cyfiawnder sy'n effeithio ar garcharorion wedi eu datganoli, ond nid felly'r agweddau holl bwysig. Felly, fe wn i fod Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dweud ei farn ynghylch hynny. Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef mai'r peth olaf yr ydym ni yng Nghymru ei eisiau yw carchar i fenywod. Rwyf wedi ymgyrchu ynghylch hyn ers blynyddoedd lawer, ac mae'r problemau y mae menywod a theuluoedd yn eu hwynebu yn sgil carcharu, rwy'n credu wedi'u cofnodi'n llawn ac wedi'u trafod yn y fan yma yn eithaf helaeth y prynhawn yma, felly ni wnaf i fanylu ar hynny.

Ond fe hoffwn i bwyso ychydig mwy ar Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch y pum canolfan i fenywod hyn a pha un a yw'n credu mewn gwirionedd y bydd un ohonyn nhw yng Nghymru. Yn amlwg, fe fyddai angen, yn sicr, inni gael mynediad at fwy nag un yng Nghymru, ac efallai na fyddai un yn ddigon, ond beth yw hynt y trafodaethau hynny ar hyn o bryd? Oherwydd rwy'n credu bod gwir angen inni sicrhau bod gan Gymru y cyfle i gael gafael ar yr arian hwnnw sy'n dod oddi wrth y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Ond roedd yn peri pryder clywed bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi cyhoeddi cyllid o £3.3 miliwn ar gyfer 12 o sefydliadau cymunedol i gefnogi menywod sy'n troseddu, ac mae'n ymddangos na fydd yr un o'r rhain yng Nghymru. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw wybodaeth am hynny, oherwydd rwyf ar ddeall fod £1.7 miliwn arall i'w ddyfarnu. Felly, yw e'n gallu dweud wrthym ni pa drafodaethau y mae wedi eu cael â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch yr arian hwn ac a yw wedi cael unrhyw arwydd y bydd sefydliadau sydd wedi eu lleoli yng Nghymru yn elwa arno? Fe edrychais i ar y rhestr o sefydliadau a oedd wedi cael yr arian hwn yn Lloegr, ac roedd yn ymddangos bod rhai prosiectau da iawn yn cael cyllid, ac rwy'n gobeithio y bydd cyfle i edrych ar hyn yng Nghymru unwaith eto.

Rwy'n credu ein bod wedi cael—. Mae'r ddadl hon am fenywod mewn carchar yng Nghymru, menywod sy'n troseddu yng Nghymru, wedi bod yn mynd ymlaen ers talwm, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi cyrraedd cam lle'r ydym ni'n cydnabod erbyn hyn ein bod angen ymagwedd wahanol ar gyfer menywod sy'n garcharorion. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn bwrw ymlaen i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael canolfan breswyl yng Nghymru a'n bod yn cael gafael ar rywfaint o'r arian hwn gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder.

17:20

I'm grateful to the Member for Cardiff North for her support, and I know she's been a campaigner on these matters for many years and has driven the debate on many of these issues over a significant period of time.

I want to start by agreeing with the general point that she makes about the prison population. In the 13 months I've been in this post, I've visited every single prison in Wales, and I've taken time to talk, not simply to the staff, although I have done so, and the management of these institutions, but I've also sat in cells talking to the people who are being held there and I've had a number of conversations with people who have described their lives to me in sometimes deeply upsetting detail. And what I've learnt is that we have failed those people as a society, and what I have learnt is that, as a Government, we've made too many speeches and not taken enough actions. And we need—. I'm thinking of somebody I spoke to in Cardiff last summer, who described to me how he had ended up back in Cardiff prison and what his expectations were for his life this autumn that we've spent here. I have to say, I think of him very regularly when I think about the approach that we take to these policies. I think of the conversations I've had with people who have been taken away from their families and where any opportunity they may have to turn their lives around has been made more difficult by public institutions and by public authorities who do not provide, and are not providing, the services in the way that the people we serve require and need. The conversations I've had with these people being held on the secure estate in our name have convinced me that we require far greater and far deeper reform to the penal system than is possible within the current circumstances and within the current settlement. And, when we consider these matters, it is the issue of women and the way in which we fail women that comes back, and I believe will provide the test for all of us, wherever we sit in this Chamber.

The issues around the women's centres I have discussed both with the Minister for female offenders and with the prisons Minister. I last met the prisons Minister about a month ago, and I discussed this matter with him. I believe that we do need at least one women's centre in Wales, and I do take on board the points made by the Conservative spokesperson about location, but also I do not believe that it is right and proper that it is run exclusively by the prison service. I believe that it would be best if it were managed by the Welsh Government to ensure that the focus is on the delivery of services and the focus is on rehabilitation, and not just a punitive experience. So, I believe that we do need to look urgently at not simply the bricks and mortar, but the services that are delivered in that facility and also the management of that facility.

I will also say this: we have focused on a women's centre as opposed to a women's prison and it is right and proper that we do so. But we also need to ensure that we have far greater and more diverse facilities available for women, which aren't simply about custody, but are about the delivery of services so that magistrates and others do have the opportunity to pass sentences that are not always custodial and do provide the opportunity to bring services together to ensure that women and their families are not separated, divided, and broken by a system that should be there to support, to nourish and to sustain those families. 

I will take up the issue that you've raised about the funds available from the Ministry of Justice; that did not form a part of the conversation I had with the prisons Minister last month. But I will say this to the Member for Cardiff North: the values that have driven you, over many years, to campaign on these matters are the values that drive this Government in seeking to address these issues as well.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Ogledd Caerdydd am ei chefnogaeth, a gwn ei bod wedi bod yn ymgyrchydd ar y materion hyn am flynyddoedd lawer ac wedi ysgogi'r ddadl ar lawer o'r materion hyn dros gyfnod sylweddol o amser.

Hoffwn ddechrau drwy gytuno ar y pwynt cyffredinol y mae hi'n ei wneud ynghylch poblogaeth y carchardai. Yn y 13 mis yr wyf i wedi bod yn swydd hon, rwyf wedi ymweld â phob un carchar yng Nghymru, ac rwyf wedi treulio amser yn siarad, nid yn unig â'r staff, er fy mod wedi gwneud hynny, a rheolwyr y sefydliadau hyn, ond rwyf hefyd wedi eistedd mewn celloedd yn siarad â'r bobl sy'n cael eu cadw yn y ddalfa yno ac rwyf wedi cael sawl sgwrs gyda phobl sydd wedi disgrifio eu bywydau wrthyf, a hynny weithiau mewn manylder sy'n peri gofid mawr. A'r hyn yr wyf wedi ei ddysgu yw ein bod ni wedi siomi'r bobl hynny fel cymdeithas, a'r hyn yr wyf wedi ei ddysgu yw ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi gwneud gormod o areithiau a ddim wedi cymryd digon o gamau gweithredu. Ac mae angen inni—. Rwy'n meddwl am rywun y siaradais ag ef yng Nghaerdydd yr haf diwethaf, a ddisgrifiodd i mi sut yr oedd wedi diweddu yn ôl yng ngharchar Caerdydd a beth oedd ei ddisgwyliadau ar gyfer ei fywyd yr hydref hwn yr ydym ni wedi'i dreulio yn y fan yma. Mae'n rhaid imi ddweud, rwy'n meddwl amdano yn rheolaidd iawn wrth feddwl am y dull sydd gennym ni ar gyfer y polisïau hyn. Rwy'n meddwl am y sgyrsiau a gefais gyda phobl yr aethpwyd â hwy oddi wrth eu teuluoedd ac unrhyw gyfle a allai fod wedi bod ganddyn nhw i weddnewid eu bywydau wedi'i wneud yn anoddach gan sefydliadau cyhoeddus ac awdurdodau cyhoeddus na fyddant yn darparu, ac nad ydynt yn darparu, y gwasanaethau yn y modd y mae'r bobl yr ydym yn eu gwasanaethu ei angen a'i eisiau. Mae'r sgyrsiau a gefais gyda'r bobl hyn sy'n cael eu cadw yn yr ystad ddiogel yn ein henw ni wedi fy argyhoeddi bod angen i ni ddiwygio llawer mwy ar y system gosb a'i wneud yn llawer dyfnach nag sy'n bosibl o fewn yr amgylchiadau presennol ac o fewn y setliad presennol. A, phan fyddwn ni'n ystyried y materion hyn, problem menywod a'r ffordd yr ydym ni'n siomi menywod sy'n codi, a chredaf mai dyna fydd y prawf i bob un ohonom ni, ble bynnag yr ydym ni'n eistedd yn y Siambr hon.

Rwyf wedi'u trafod y problemau sy'n ymwneud â'r canolfannau i fenywod gyda'r Gweinidog dros droseddwyr sy'n fenywod a'r Gweinidog dros garchardai. Cyfarfûm ddiwethaf â'r Gweinidog dros garchardai tua mis yn ôl, a thrafodais y mater hwn gydag ef. Credaf fod angen o leiaf un ganolfan i fenywod yng Nghymru, ac rwy'n derbyn y pwyntiau a wnaed gan lefarydd y Ceidwadwyr am leoliad, ond hefyd nid wyf yn credu ei bod yn iawn ac yn briodol iddi gael ei rheoli gan y gwasanaeth carchardai yn unig. Credaf y byddai'n well pe byddai'n cael ei gweithredu gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y pwyslais ar ddarparu gwasanaethau a bod y pwyslais ar adsefydlu, ac nid dim ond yn brofiad o gosbi. Felly, credaf fod angen inni ystyried ar frys, nid dim ond y brics a'r morter, ond y gwasanaethau a ddarperir yn y cyfleuster hwnnw a hefyd y dull o reoli'r cyfleuster hwnnw.

Fe ddywedaf hyn hefyd: rydym ni wedi canolbwyntio ar ganolfan i fenywod yn hytrach na charchar i fenywod ac mae'n iawn ac yn briodol i ni wneud hynny. Ond mae angen i ni sicrhau bod gennym ni fwy o lawer o gyfleusterau, a rhai mwy amrywiol, ar gael ar gyfer menywod, nad ydynt yn ymwneud â bod yn y ddalfa yn unig, ond yn ymwneud â darparu gwasanaethau fel bod ynadon ac eraill yn cael cyfle i basio dedfrydau nad ydyn nhw bob amser yn rhai yn y ddalfa ac sy'n rhoi cyfle i ddod â gwasanaethau at ei gilydd i sicrhau nad yw menywod a'u teuluoedd yn cael eu gwahanu, eu rhannu, a'u torri gan system a ddylai fod yno i gefnogi, meithrin a chynnal y teuluoedd hynny.

Byddaf yn rhoi sylw i'r mater yr ydych chi wedi ei godi ynghylch yr arian sydd ar gael gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder; nid oedd hynny'n rhan o'r sgwrs a gefais gyda'r Gweinidog dros garchardai fis diwethaf. Ond fe ddywedaf hyn wrth yr Aelod dros Ogledd Caerdydd: y gwerthoedd sydd wedi eich ysgogi chi, dros flynyddoedd lawer, i ymgyrchu ar y materion hyn yw'r gwerthoedd sy'n ysgogi'r Llywodraeth hon i geisio ymdrin â'r materion hyn hefyd.

17:25

Thank you for your statement. As you say, we need more action and fewer words. Penal policy has been dominated by the Daily Mail for too many years, not just under the Conservative Government, but under previous Labour Governments as well. So, we know that the current system doesn't work, because, if we send people to prison and they are simply learning new skills as a criminal and then being taken back to prison, we're simply wasting our time. So, rehabilitation has to be the key driver here, and I welcome your intent, but obviously am concerned that we still don't have anything concrete in the way of a women's centre in Wales, particularly in relation to your comments about young people and the increasing pulling into crime that's happening with young people being pulled into the drugs trade through these county lines, and related issues around carrying knives, which is extremely worrying.

Now, you're absolutely right, it seems to me, to talk about the need for trauma-informed work with young people who've had very troubled lives, but I'm just wondering how we are going to deliver these services when youth work has been so hollowed out by years and years of austerity and cuts to local government, and, because they're not statutory services, often they are some of the first to go. So, I would commend, absolutely, the fantastic work that has been done in my constituency by youth workers to protect young people who are in danger of being sucked into the drugs trade and who are the people who young people are prepared to go to. They won't go to the police, because they think they'll then be regarded as somebody who is informing on other people, but youth workers are a neutral body of people who know how to talk to young people and who they can rely on to protect them and to advise them. So, this seems to me one of the major problems, really, that you highlight the importance of trauma-informed youth services, but we have a shrinking number of that public service.

Diolch i chi am eich datganiad. Fel y dywedwch, mae angen mwy o weithredu a llai o eiriau. Mae polisi cosbi wedi'i ddominyddu gan y Daily Mail am ormod o flynyddoedd, nid dim ond o dan y Lywodraeth Geidwadol, ond o dan Lywodraethau Llafur blaenorol hefyd. Felly, rydym ni'n gwybod nad yw'r system bresennol yn gweithio, oherwydd, os ydym ni'n anfon pobl i'r carchar a'u bod dim ond yn dysgu sgiliau newydd fel troseddwr ac wedyn yn cael eu dedfrydu i garchar eto, rydym ni'n gwastraffu ein hamser. Felly, mae'n rhaid i adsefydlu fod yr ysgogiad allweddol yn hyn o beth, ac rwy'n croesawu eich bwriad, ond yn amlwg rwy'n bryderus nad oes gennym ni unrhyw beth pendant o ran y ganolfan i fenywod yng Nghymru, yn arbennig o ran eich sylwadau am bobl ifanc a'r dynfa gynyddol i faes troseddu sy'n digwydd ymhlith pobl ifanc sy'n cael eu denu i'r fasnach gyffuriau drwy'r llinellau cyffuriau hyn, a materion cysylltiedig ynghylch cario cyllyll, sy'n peri pryder mawr.

Nawr, rydych chi yn llygad eich lle, mae'n ymddangos i mi, i sôn am yr angen am waith a hysbysir gan drawma gyda phobl ifanc sydd wedi cael bywydau cythryblus iawn, ond meddwl oeddwn i tybed sut ydym ni'n mynd i ddarparu'r gwasanaethau hyn pan fo gwaith ieuenctid wedi'i leihau cymaint gan flynyddoedd a blynyddoedd o gyni a'r toriadau i lywodraeth leol, ac oherwydd nad ydyn nhw'n wasanaethau statudol, yn aml maen nhw'n rhai o'r rhai cyntaf i fynd. Felly, byddwn yn canmol, yn sicr, y gwaith gwych sydd wedi'i wneud yn fy etholaeth i gan weithwyr ieuenctid i ddiogelu pobl ifanc sydd mewn perygl o gael eu sugno i'r fasnach gyffuriau ac sy'n bobl y mae pobl ifanc yn barod i fynd atyn nhw. Ni fyddan nhw'n mynd at yr heddlu, oherwydd eu bod nhw'n credu y byddan nhw wedyn yn cael eu hystyried yn rhywun sy'n rhoi gwybodaeth am bobl eraill, ond mae gweithwyr ieuenctid yn gorff niwtral o bobl sy'n gwybod sut i siarad â phobl ifanc sy'n gallu dibynnu arnyn nhw i'w diogelu ac i'w cynghori. Felly, ymddengys i mi fod hon yn un o'r problemau mawr, mewn gwirionedd, eich bod yn pwysleisio pwysigrwydd gwasanaethau ieuenctid sy'n cael eu llywio gan drawma, ond mae niferoedd y gwasanaeth cyhoeddus hwnnw yn crebachu.

I think Jenny Rathbone, as she does very often, of course, has identified the key challenge facing us. I'm grateful to you, Jenny, for your support for the approach that we're taking, but you're absolutely right: the judgment will be on our actions and not our speeches, and I certainly do recognise that. But let me say a word about the approach that I've taken and how I've sought to address exactly the challenge you've described this afternoon. At the moment, many of the difficulties we face are because we do have a broken settlement, where we're unable to deliver a holistic approach to policy.

In creating the policing board for Wales, which met for the first time a few weeks ago, we are looking at developing an approach through the police and through agencies working alongside the police that will treat vulnerability in a way that would have been unimaginable 10, 20 or 30 years ago. So, we're changing the way that we police many of our communities, and a conversation I had yesterday with the chief constable and the police and crime commissioner in Dyfed-Powys reflected many of the sorts of conversations that we've been having, and I believe the policing board will enable us to begin the job of bringing together, if you like, different arms of policy, different agents of policy, and different authorities to work in a more coherent way and to treat vulnerability in a way we simply couldn't do before.

We then need to bring the penal system into that, and the wider criminal justice system into that as well, and I believe that we can do that. I believe that what I've seen from people working within the system is an absolute commitment to the debate that we've had this afternoon, and to the values that have driven the debate that we've had this afternoon. So, I believe that we can do that as well. What I've sought to do at every occasion has been to seek agreement with the Ministry of Justice and with the Home Office to enable us to move forward.

As I said in answer to an earlier question, these people are suffering today and are being failed today. Providing a speech on the future constitution of the United Kingdom is not a sufficient answer to the issues they face in their daily lives. So, we've sought to deliver an approach that may not deliver everything that we would like to see, but it is beginning to deliver an approach to preventative measures that will have an impact in the future.

But let me say this, in closing: I believe that there are examples around the world of Governments who have succeeded in delivering real, preventative actions that have addressed vulnerable people and vulnerable families and vulnerable communities. I believe we have a lot to learn from those Governments and those approaches. I believe that the approaches that we've been taking in terms of some of the initiatives we've taken in local government and elsewhere are beginning to find a way towards addressing those issues. But what I will say is this—that the principles of justice should run through all of our work as a Government, because what I've been seeing is that people who are, as you say, in the county lines environment, are not there because they want to offend. They're not there because they want to take and deal in drugs. But they're there because they've been failed and because they see no alternative to doing so. It is creating those alternatives that is our challenge and what we have to do, and I believe, as a Government here in Wales, we can do that.

Rwy'n meddwl bod Jenny Rathbone, fel y bydd yn ei wneud yn aml iawn, wrth gwrs, wedi nodi'r brif her sy'n ein hwynebu. Rwy'n ddiolchgar i chi, Jenny, am eich cefnogaeth i'r dull yr ydym ni'n ei arddel, ond rydych chi yn llygad eich lle: cawn ein beirniadu am ein camau gweithredu ac nid ein hareithiau, ac rwyf i yn sicr yn cydnabod hynny. Ond gadewch i mi ddweud gair am y dull yr wyf i wedi'i arddel a sut yr ydym ni wedi ceisio mynd i'r afael â'r union her yr ydych chi wedi'i disgrifio y prynhawn yma. Ar hyn o bryd, mae llawer o'r anawsterau a wynebwn oherwydd bod gennym setliad sydd wedi torri, sy'n golygu nad ydym ni'n gallu darparu dull cyfannol i'r polisi.

Wrth greu bwrdd plismona Cymru, a gyfarfu am y tro cyntaf rai wythnosau yn ôl, rydym ni'n ceisio datblygu dull drwy'r heddlu a thrwy asiantaethau sy'n gweithio ochr yn ochr â'r heddlu a fydd yn trin pobl agored i niwed mewn modd na fyddai wedi bod yn bosibl ei ddychmygu 10, 20 neu 30 mlynedd yn ôl. Felly, rydym ni'n newid y ffordd yr ydym ni'n plismona llawer o'n cymunedau, ac roedd sgwrs a gefais ddoe â phrif gwnstabl a chomisiynydd heddlu a throseddu Dyfed Powys yn adlewyrchu llawer o'r mathau o sgyrsiau yr ydym ni wedi bod yn eu cael, ac rwy'n credu y bydd y bwrdd plismona yn ein galluogi i gychwyn ar y gwaith o ddwyn ynghyd, os mynnwch chi, ganghennau gwahanol o bolisi, gwahanol weithredwyr polisi, a gwahanol awdurdodau i weithio mewn ffordd fwy cydlynol ac i drin pobl agored i niwed mewn modd na allem ni fod wedi ei wneud o'r blaen.

Yna mae angen inni ddod â'r system gosbi i fod yn rhan o hynny, a'r system cyfiawnder troseddol ehangach hefyd, ac rwy'n credu y gallwn ni wneud hynny. Credaf mai'r hyn a welais i gan bobl sy'n gweithio yn y system yw ymrwymiad llwyr i'r ddadl yr ydym ni wedi ei chael y prynhawn yma, ac i'r gwerthoedd sydd wedi ysgogi'r ddadl yr ydym ni wedi ei chael y prynhawn yma. Felly, credaf y gallwn ni wneud hynny hefyd. Yr hyn yr wyf i wedi ceisio ei wneud ar bob achlysur yw cael cytundeb gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a chyda'r Swyddfa Gartref er mwyn i ni allu symud ymlaen.

Fel y dywedais mewn ateb i gwestiwn cynharach, mae'r bobl hyn yn dioddef heddiw ac yn cael eu siomi heddiw. Nid yw rhoi araith ar gyfansoddiad y Deyrnas Unedig yn y dyfodol yn ateb digonol i'r problemau y maen nhw'n eu hwynebu yn eu bywydau bob dydd. Felly, rydym ni wedi ceisio darparu dull nad yw o bosibl yn cyflawni popeth yr hoffem ni ei weld, ond mae'n dechrau cyflawni ymagwedd at gamau ataliol a fydd yn cael effaith yn y dyfodol.

Ond gadewch i mi ddweud hyn, i gloi: rwy'n credu bod enghreifftiau ledled y byd o Lywodraethau sydd wedi llwyddo i gyflawni camau gweithredu ataliol, gwirioneddol sydd wedi ymdrin â phobl sy'n agored i niwed a theuluoedd sy'n agored i niwed a chymunedau sy'n agored i niwed. Rwy'n credu bod gennym ni lawer i'w ddysgu gan y Llywodraethau hynny a'r dulliau gweithredu hynny. Rwy'n credu bod y dulliau yr ydym ni wedi bod yn eu harddel o ran rhai o'r mentrau yr ydym ni wedi eu gweithredu mewn llywodraeth leol ac mewn mannau eraill yn dechrau dod o hyd i ffordd tuag at fynd i'r afael â'r materion hynny. Ond yr hyn yr wyf am ei ddweud yw—y dylai egwyddorion cyfiawnder fod yn rhan o'n holl waith fel Llywodraeth, oherwydd yr hyn yr wyf i wedi bod yn ei weld yw nad yw'r bobl sydd, fel y dywedwch chi, yn yr amgylchedd llinellau cyffuriau, yno oherwydd eu bod eisiau troseddu. Nid ydyn nhw yno oherwydd eu bod eisiau cymryd a delio mewn cyffuriau. Ond maen nhw yno oherwydd eu bod nhw wedi'u siomi ac oherwydd nad ydyn nhw'n gweld unrhyw ddewis arall yn hytrach na gwneud hynny. Creu'r dewisiadau hynny yw ein her ni a'r hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, ac rwy'n credu, fel Llywodraeth yma yng Nghymru, y gallwn ni wneud hynny.

17:30

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

9. Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018
9. The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018

Item 9 on the agenda is the Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018, and I call on the Cabinet Secretary for Finance to move the motion, Mark Drakeford.

Eitem 9 ar yr agenda yw Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) Gorchymyn 2018, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid i gynnig y cynnig, Mark Drakeford.

Cynnig NDM6894 Julie James

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1.  Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Tachwedd 2018. 

Motion NDM6894 Julie James

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 7 November 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig i gymeradwyo Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018. Mae'r Gorchymyn yn gosod y lluosydd ar gyfer ardrethu annomestig yn 2019-20. Y llynedd, amlinellodd Llywodraeth Cymru ei bwriad i newid y mesur chwyddiant a ddefnyddir i gyfrifo'r lluosydd yng Nghymru o fynegai prisiau manwerthu, RPI, i'r mynegai prisiau defnyddwyr, CPI, o 1 Ebrill 2018. Ar gyfer 2018-19, cafodd hyn ei wneud drwy Orchymyn a gafodd ei gymeradwyo gan y Cynulliad ym mis Ionawr. Mae'r Gorchymyn hwn yn gosod y lluosydd ar gyfer 2019-20 ar yr un sail. Mae angen i'r Gorchymyn gael ei gymeradwyo cyn y gellir cynnal pleidlais ar yr adroddiadau cyllid llywodraeth leol a'r setliad terfynol llywodraeth leol a'r heddlu ar gyfer 2019-20. Effaith y Gorchymyn fydd cyfyngu ar y cynnydd yn yr holl filiau ardrethu annomestig yn 2019-20. Mae busnesau a thalwyr ardrethi eraill yng Nghymru wedi elwa'n barod ar arbedion o tua £9 miliwn drwy ein defnydd o CPI ar gyfer 2018-19, a byddant yn elwa ar £22 miliwn arall yn 2019-20. Rydym ni’n bwriadu parhau â’r un dull yn y blynyddoedd nesaf.

Rwy’n ddiolchgar i’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am ystyried y Gorchymyn lluosydd a’i gwneud yn bosib inni ei drafod heddiw. Cododd y pwyllgor bwynt rhinwedd ynglŷn â’r ffigur ar gyfer B, a nodir yn y Gorchymyn ac yn y nodyn esboniadol, ond nid yn y memorandwm esboniadol. Er bod esboniad o’r ffigur wedi’i gynnwys yn y nodyn esboniadol, rwy’n derbyn y byddai wedi bod yn ddefnyddiol cynnwys y ffigur gwirioneddol yn y memorandwm i wneud effaith y Gorchymyn yn amlwg. Byddwn yn delio â’r pwynt hwn mewn Gorchmynion pellach.

Bydd y newid yn helpu busnesau ac eraill sy’n talu ardrethi yng Nghymru ac yn cynnal ffordd sefydlog o refeniw trethi i wasanaethau lleol. Mae’r newid wedi’i ariannu’n llawn gyda Llywodraeth Cymru, ac ni fydd unrhyw effaith ar y cyllid sy’n cael ei ddarparu ar gyfer gwasanaethau lleol. Rwy’n gofyn, felly, i’r Aelodau gytuno i gymeradwyo’r Gorchymyn heddiw.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I propose the motion to approve the Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018. This sets the multiplier for non-domestic rates for 2019-20. Last year, the Welsh Government outlined its intention to change the inflation measure used to calculate the multiplier in Wales from the retail price index, RPI, to the consumer price index, CPI, from 1 April 2018. For 2018-19, this was done by an Order, which was approved by this Assembly in January. This Order sets the multiplier for 2019-20 on the same basis. The Order needs to be approved before a vote can be held on the local government financial reports and the local government and police settlement for 2019-20. The impact of the Order will be to limit the increase in all non-domestic rating bills for 2019-20. Businesses and other ratepayers in Wales have already benefited from savings of around £9 million through our use of CPI for 2018-19, and they will benefit by an additional £22 million in 2019-20. We intend to continue to use the same methods in ensuing years.

I am grateful to the Constitutional and Legislative Affairs Committee for considering the multiplier Order and for making it possible for us to discuss it today. The committee raised a merits point on the figure for B, which is noted in the Order and in the explanatory note, but not in the explanatory memorandum. Although an explanation of the figure is included in the explanatory note, I do accept that it would have been useful to have included the actual figure in the explanatory memorandum to make the impact of the Order clear. We will deal with this merits point in further Orders.

This change will assist businesses and others who pay rates in Wales and will provide a sustainable and stable tax revenue for local services. The change has been funded in full by the Welsh Government and there will be no impact on the funding provided for local services. I therefore seek Members’ approval for this Order today.

17:35

Can I extend my congratulations to the Cabinet Secretary on his election as the leader of his party?

It is to be welcomed that the Welsh Government has decided to use the £26 million budget consequential from increased spending by the UK Conservative Government to extend its high street rates relief scheme for a further year. But this only, of course, represents a temporary fix to the pressure facing small and medium-sized businesses in Wales. Sadly, what we do have before us today is the most expensive rate multiplier in Great Britain. This will increase, I think, the burden on SMEs, and no amount of temporary rate relief can counter that fact, coupled with a very low permanent business rate relief of 100 per cent for rateable values under £6,000. Welsh businesses will face a poorer deal than their counterparts in Scotland and England. I hope the Cabinet Secretary can therefore explain why he is reluctant to adopt what I and colleagues on these benches have been calling for: the wholesale reform of the business rates system in Wales and 100 per cent rate relief for those with a rateable value of up to £15,000. The point I would make is that the UK Government set out a business tax road map in March 2016 to give businesses clarity on its plans for business rates up to and beyond 2020. This includes more frequent business rates revaluations within at least a three-year interval.

I wonder if you do acknowledge that, without taking these steps, your Government will be presiding over a country that is fast becoming the least competitive country in the UK. What Wales needs now, more than ever before, is a fresh approach by first understanding that businesses, and investing in businesses, lead to opportunities for jobs, regeneration and, ultimately, a higher tax return for the Government.

The First Minister said today that one of the greatest challenges of the Welsh economy would be to ensure that small businesses want to and are able to grow into major companies, and I agree with him. But higher business rates and a higher rate multiplier are going to prevent those small and medium-sized businesses from expanding further. So, we are unable to support the Government today, as the Order leaves business owners strangled by the Welsh Government's outdated business rates regime.

A gaf i estyn fy llongyfarchiadau i Ysgrifennydd y Cabinet ar gael ei ethol yn arweinydd ei blaid?

Mae i'w groesawu bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu defnyddio'r gyllideb o £26 miliwn sy'n bodoli o ganlyniad i'r cynnydd mewn gwariant gan Lywodraeth Geidwadol y DU i ymestyn y cynllun rhyddhad ardrethi ar gyfer y stryd fawr am flwyddyn arall. Ond, wrth gwrs, ateb dros dro yn unig yw hwn i'r pwysau sy'n wynebu busnesau bach a chanolig yng Nghymru. Yn anffodus, yr hyn yr ydym yn ei wynebu heddiw yw'r lluosydd ardrethi drytaf ym Mhrydain Fawr. Bydd hwn yn cynyddu, rwy'n credu, y baich ar fusnesau bach a chanolig, ac ni all unrhyw ryddhad dros dro oddi ar y swm ardrethi atal y ffaith honno, ynghyd â rhyddhad parhaol isel iawn ar gyfer ardrethi busnes o 100 y cant ar gyfer gwerth ardrethol sy'n llai na £6,000. Bydd busnesau yng Nghymru yn wynebu bargen llawer gwaeth na busnesau cyfatebol yn Lloegr a'r Alban. Gobeithiaf felly y gall Ysgrifennydd y Cabinet egluro pam y mae'n amharod i fabwysiadu'r hyn yr wyf i a chyd-Aelodau ar y meinciau hyn wedi bod yn galw amdano: diwygio ar raddfa eang y system ardrethi busnes yng Nghymru a rhyddhad ardrethi o 100 y cant ar gyfer y rhai sydd â gwerth ardrethol o hyd at £15,000. Y pwynt yr hoffwn i ei wneud yw bod Llywodraeth y DU wedi gosod cynllun busnes ym mis Mawrth 2016 er mwyn egluro i fusnesau beth yw ei gynlluniau ar gyfer ardrethi busnes hyd at 2020 a thu hwnt. Mae hyn yn cynnwys ailbrisio ardrethi busnes yn amlach o fewn cyfnod o dair blynedd o leiaf.

Tybed a ydych chi'n cydnabod, os na chymerir y camau hyn y bydd eich Llywodraeth yn llywodraethu dros wlad sydd yn prysur ddod y wlad lleiaf cystadleuol yn y DU. Yr hyn sydd angen ar Gymru yn fwy nag erioed o'r blaen, yw ymagwedd newydd drwy ddeall yn y lle cyntaf bod busnesau, a buddsoddi mewn busnesau, yn arwain at gyfleoedd ar gyfer swyddi, adfywio ac, yn y pen draw, enillion trethi uwch ar gyfer y Llywodraeth.

Dywedodd y Prif Weinidog heddiw mai un o heriau mwyaf economi Cymru fyddai sicrhau bod busnesau bach yn awyddus i ehangu i fod yn gwmnïau mawr ac yn gallu gwneud hynny, ac rwyf i'n cytuno ag ef. Ond mae ardrethi busnes uwch a lluosydd ardrethi uwch yn mynd i atal y busnesau bach a chanolig hynny rhag ehangu ymhellach. Felly, nid ydym ni'n gallu cefnogi'r Llywodraeth heddiw, oherwydd bod y Gorchymyn yn gadael perchnogion busnes wedi eu llyffetheirio gan drefniadaeth ardrethi busnes hen ffasiwn Llywodraeth Cymru. 

17:40

I call on the Cabinet Secretary for Finance to reply.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i ymateb.

I thank Russell George for what he said in opening. I struggled to follow, Dirprwy Lywydd, how most of the rest of what he had to say related to the non-domestic rating multiplier Order in front of the Assembly, which has the effect of lowering bills that businesses would otherwise be facing in Wales—because it uprates business rates in line with CPI rather than RPI, and that will put £22 million back into the pockets of businesses next year—if this Order were not passed. In fact, I disagree with almost everything the Member said from there on in. We are ourselves committed to more frequent revaluations. I would very much like to be able to give greater certainty on the £26 million I announced at the end of last week to Welsh businesses, but his Government only provides a budget for Wales for next year, and next year alone. Had we the same certainty as the Chancellor was able to offer in England, then I would have been able to have extended the same certainty to businesses in Wales.

The nature of our business community is different, the nature of our rating revaluations is different. We provide a system in which the real-terms contribution from non-domestic rates in Wales has not risen for a decade. The only thing that has risen is the amount of help going from the taxpayer to those businesses to help sustain them here in Wales.

The Order in front of the Assembly this afternoon is a relatively small but important contribution to that, and I hope that Members will indeed support it.

Diolch i Russell George am yr hyn a ddywedodd ar y cychwyn. Dirprwy Lywydd, cefais drafferth i ddilyn sut yr oedd y rhan fwyaf o weddill yr hyn yr oedd ganddo i'w ddweud yn ymwneud â Gorchymyn Lluosydd Ardrethu Annomestig sydd ger bron y Cynulliad, sydd â'r effaith o leihau biliau y byddai busnesau fel arall yn eu hwynebu yng Nghymru—oherwydd ei fod yn uwchraddio'r ardrethi busnes yn unol â mynegai prisiau defnyddwyr yn hytrach na'r mynegai prisiau manwerthu, a bydd hynny'n rhoi £22 miliwn yn ôl ym mhocedi busnesau y flwyddyn nesaf—os na chaiff y Gorchymyn hwn ei basio. Mewn gwirionedd, rwyf yn anghytuno â bron bopeth a ddywedodd yr Aelod o hynny ymlaen. Rydym ni ein hunain yn ymrwymedig i ailbriso yn amlach. Byddwn wrth fy modd yn gallu rhoi mwy o sicrwydd ar y £26 miliwn a gyhoeddais ddiwedd yr wythnos diwethaf i fusnesau Cymru, ond dim ond ar gyfer y flwyddyn nesaf, a'r flwyddyn nesaf yn unig, y mae ei Lywodraeth ef yn darparu cyllideb ar gyfer Cymru. Pe byddem wedi cael yr un sicrwydd ag yr oedd y Canghellor yn gallu ei gynnig yn Lloegr, yna gallwn fod wedi cynnig yr un sicrwydd i fusnesau yng Nghymru.

Mae natur ein cymuned fusnes ni yn wahanol, mae natur ein hailbrisiadau ardrethu yn wahanol. Rydym yn darparu system lle nad yw cyfraniad ardrethi annomestig yng Nghymru wedi codi ers degawd. Yr unig beth sydd wedi cynyddu yw faint o gymorth y mae'r trethdalwr yn ei roi i'r busnesau hynny i helpu i'w cynnal nhw yma yng Nghymru.

Mae'r Gorchymyn sydd ger bron y Cynulliad y prynhawn yma yn gyfraniad cymharol fach ond pwysig er hynny, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau wir yn ei gefnogi.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.

Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, rydym yn gohirio pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019
10. The Humane Trapping Standards Regulations 2019

Item 10 on our agenda this afternoon is the Humane Trapping Standards Regulations 2019, and I call on the Minister for Environment to move the motion, Hannah Blythyn.

Eitem 10 ar yr agenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019, a galwaf ar y Gweinidog dros yr Amgylchedd i gynnig y cynnig, Hannah Blythyn.

Cynnig NDM6895 Julie James

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o’r Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019 yn cael eu llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Tachwedd 2018. 

Motion NDM6895 Julie James

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 27.5:

1.  Approves that the draft Humane Trapping Standards Regulations 2019 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 14 November 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I move this motion.

The Humane Trapping Standards Regulations 2019 implement the requirements of the agreement on international humane trapping standards concluded between the European Community, the Government of Canada and the Government of the Russian Federation. The agreement seeks to improve animal welfare standards by prohibiting the use of traps that do not comply with humane trapping standards. It requires compliant traps to be certified and identified for manufacturers, and requires trapping to be carried out in accordance with its standards.

The EU is a party to the agreement. However, there isn't any implementing legislation at EU level, so these regulations are required to meet obligations under EU law. The regulations will have an impact on five species: badger, beaver, otter, pine marten and stoat. Of these, only the stoat is regularly and widely trapped in the UK and is the only species for which lethal traps are commonly used. Therefore, the effects of these regulations will mainly impact on those who trap stoats.

Delays in bringing forward the regulations arose primarily from the lack of suitable AIHTS-compliant traps for stoat. This issue has now been resolved, and AIHTS-compliant traps are available. However, in order to give manufacturers time to produce compliant traps and for trap users to replace their existing traps, we have included a transitional provision that delays implementation for stoat until 1 April 2020. With this provision, we are giving manufacturers and trap users a clear signal that they must transition to compliant traps, whilst recognising that they need time to do so. These regulations will enable the Welsh Ministers to certify traps and improve the design of traps, as well as improve the standards with which traps must comply before they can be used, creating an internationally recognised benchmark for animal welfare.

The implementation of these regulations will result in improvements to the welfare of trapped animals by removing traps from use that have a lower standard of animal welfare. I commend them to Members.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y cynnig hwn.

Mae Rheoliadau Safonau Trapio heb Greulondeb 2019 yn gweithredu gofynion y cytundeb ar safonau trapio heb greulondeb rhyngwladol rhwng y gymuned Ewropeaidd, Llywodraeth Canada a Llywodraeth Ffederasiwn Rwsia. Mae'r cytundeb yn ceisio gwella safonau lles anifeiliaid drwy wahardd y defnydd o drapiau nad ydyn nhw'n cydymffurfio â safonau trapiau di-boen. Mae'n ei gwneud yn ofynnol i drapiau sy'n cydymffurfio gael eu hardystio a'u nodi o ran pwy yw'r gweithgynhyrchwyr, ac yn ei gwneud yn ofynnol i drapio gael ei wneud yn unol â'i safonau.

Mae'r UE yn llofnodwr y cytundeb. Fodd bynnag, nid oes unrhyw ddeddfwriaeth weithredu ar lefel yr UE, felly mae'n angenrheidiol i'r rheoliadau hyn fodloni rhwymedigaethau o dan gyfraith yr UE. Bydd y rheoliadau yn cael effaith ar bum rhywogaeth: y mochyn daear, yr afanc, y dyfrgi, bele'r coed a'r carlwm. O'r rhain, dim ond y carlwm sy'n cael ei drapio yn eang ac yn rheolaidd yn y DU a dyma'r unig rywogaeth y defnyddir trapiau angheuol yn gyffredin ar ei chyfer. Felly, bydd canlyniad y rheoliadau hyn yn effeithio yn bennaf ar y rhai sy'n trapio'r carlwm.

Bu oedi wrth gyflwyno'r rheoliadau yn bennaf o ganlyniad i ddiffyg trapiau AIHTS addas ar gyfer y carlwm. Mae'r mater hwn bellach wedi'i ddatrys, ac mae trapiau AIHTS ar gael. Fodd bynnag, er mwyn rhoi amser i weithgynhyrchwyr gynhyrchu trapiau addas ac i bobl sy'n defnyddio trapiau gael rhai newydd yn lle eu trapiau presennol, rydym wedi cynnwys darpariaeth bontio sy'n gohirio'r gweithredu ar gyfer y carlwm tan 1 Ebrill 2020. Gyda'r ddarpariaeth hon, rydym yn anfon neges glir i weithgynhyrchwyr a defnyddwyr trapiau bod yn rhaid iddyn nhw ddefnyddio trapiau addas, ac rydym ni'n cydnabod bod angen amser i wneud hynny. Bydd y rheoliadau hyn yn galluogi Gweinidogion Cymru i ardystio trapiau a gwella dyluniad trapiau, yn ogystal â gwella'r safonau y mae'n rhaid i drapiau gydymffurfio â nhw cyn y ceir eu defnyddio, gan greu meincnod rhyngwladol cydnabyddedig ar gyfer lles anifeiliaid.

Bydd gweithredu'r rheoliadau hyn yn arwain at welliannau i les anifeiliaid sy'n cael eu trapio drwy gael gwared ar drapiau sydd o safon is o ran lles anifeiliaid. Rwyf yn eu cymeradwyo i'r Aelodau.

Thank you very much. There are no speakers in the debate. Therefore, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Nid oes unrhyw siaradwyr yn y ddadl. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

We now move to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. I am going to go to voting. No. Right. Therefore—[Interruption.] I need three Members to show. Ring the bell.

Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Rwyf am symud at y bleidlais. Na. Iawn. Felly—[Torri ar draws.] Rwyf angen tri Aelod i ddangos. Canwch y gloch.

Canwyd y gloch i alw’r Aelodau i’r Siambr.

The bell was rung to call Members to the Chamber.

17:45
11. Cyfnod Pleidleisio
11. Voting Time

We have now come to voting time, so we're going to vote now on the Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No. 2) Order 2018. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 36, two abstentions, 11 against, therefore the motion is agreed.

Rydym erbyn hyn wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio felly rydym nawr yn mynd i bleidleisio ar y Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2)  2018. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 36, dau yn ymatal, 11 yn erbyn, felly derbynnir y cynnig.

NDM6894 - Gorchymyn Ardrethu Annomestig (Lluosydd) (Cymru) (Rhif 2) 2018: O blaid: 36, Yn erbyn: 11, Ymatal: 2

Derbyniwyd y cynnig

NDM6894 - The Non-Domestic Rating (Multiplier) (Wales) (No.2) Order 2018: For: 36, Against: 11, Abstain: 2

Motion has been agreed

That concludes today's business. Thank you.

Daw hynny â busnes heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:49.

The meeting ended at 17:49.