Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

26/06/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw Aelodau y ddwy Senedd i drefn.

I call Members of both Parliaments to order.

1. Dadl ar y cyd â Senedd Ieuenctid Cymru
1. Joint debate with the Welsh Youth Parliament

Os caf i sylw pawb, er mwyn i fi fedru croesawu, yn arbennig, 39 o Aelodau'r Senedd Ieuenctid i ymuno â ni heddiw, yn ein sesiwn gyntaf ni o'r math yma, ac, o bosib, y sesiwn gyntaf yn y byd lle mae senedd genedlaethol wedi cwrdd mewn sesiwn ffurfiol gyda senedd ieuenctid etholedig hefyd. Dyw'r Senedd Ieuenctid ddim eto yn flwydd oed, ond eisoes mae wedi aeddfedu ac wedi esblygu mewn modd y gallwn ni i gyd fod yn falch iawn ohoni, ac mae blaenoriaethau'r Senedd Ieuenctid honno yn flaengar, yn feddylgar, ac yn feiddgar. Ac rŷm ni i gyd yn edrych ymlaen, dwi'n siŵr, i glywed mwy am y Senedd Ieuenctid yn ystod y sesiwn yma y prynhawn yma. Byddwn hefyd yn trafod a phleidleisio ar gynnig arbennig, sydd yn amlinellu egwyddorion craidd y berthynas a fydd yn datblygu rhwng y Senedd Ieuenctid a'r Cynulliad yma, wrth i'r gwaith pwysig o gynrychioli buddiannau pobl ifanc Cymru fynd rhagddo.

Felly, heb oedi mwy, rwy'n cyflwyno'r cynnig, ac yn galw ar Maisy Evans, Aelod Senedd Ieuenctid Torfaen, i ddweud mwy wrthym ni am arwyddocâd y cynnig hwnnw. Maisy Evans.

If I could have your attention, please, so that I can particularly welcome 39 Members of the Youth Parliament, who are joining us today in the first joint session of its kind, and, perhaps, the first ever session where a national parliament has met jointly with a youth parliament. The Youth Parliament is not yet a year old, but it has already matured and evolved in a way that we can all be very proud of, and the priorities of that Youth Parliament are innovative, thoughtful and bold. We're all looking forward, I'm sure, to hearing more about the Youth Parliament during this afternoon’s session. We will also be discussing and voting on a special motion, which outlines the core principles of the relationship that will develop between the Youth Parliament and this Assembly, as the important work of representing the interests of young people in Wales proceeds.

So, without further ado, I introduce the motion, and call on Maisy Evans, Youth Parliament Member for Torfaen, to tell us more about the significance of that motion. Maisy Evans.

Cynnig NDM7100 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi y bydd gwaith Senedd Ieuenctid Cymru yn ystod ei thymor cyntaf yn canolbwyntio ar y materion a ganlyn:

a) iechyd meddwl a llesiant emosiynol;

b) sgiliau bywyd yn y cwricwlwm; ac

c) sbwriel a gwastraff plastig.

2. Yn cadarnhau ymrwymiad y Cynulliad i gefnogi’r gwaith y mae Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru yn ymgymryd ag ef i ymgysylltu â phobl ifanc ledled Cymru.

3. Yn cytuno â’r datganiad ar y cyd sy’n amlinellu ymrwymiad y Cynulliad a Senedd Ieuenctid Cymru i weithio gyda’i gilydd ar ran pobl ifanc Cymru.

Motion NDM7100 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the Welsh Youth Parliament’s work for the duration of its first term will focus on the following issues:

a) mental health and emotional wellbeing;

b) life skills in the curriculum; and

c) littering and plastic waste.

2. Confirms the Assembly’s commitment to support the work undertaken by Welsh Youth Parliament Members to engage young people across Wales.

3. Agrees the joint declaration outlining the Assembly and Welsh Youth Parliament's commitment to work together on behalf of the young people of Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. Braint ac anrhydedd yw sefyll yn y Siambr ar y diwrnod tyngedfennol hwn, ac mae'n wych gweld Aelodau'r Cynulliad ac Aelodau'r Senedd Ieuenctid gyda'i gilydd ar ddiwrnod mor hanesyddol yng Nghymru.

Cyfarfu Senedd Ieuenctid Cymru yma, yn y Siambr hon, am y tro cyntaf ym mis Chwefror eleni, a chawsom gyfle i siarad am y materion sydd bwysicaf i ni fel pobl ifanc yng Nghymru. Roedd y cyfraniadau a gafwyd yn angerddol, yn amrywiol ac yn ddiffuant. Dewisais i siarad am sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, ac roedd y materion a godwyd yn cynnwys addysg ryw, ariannu ac, yn bennaf, addysg wleidyddol a dinasyddiaeth, gan fod barn pobl ifanc ar wleidyddiaeth wedi newid yn sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf. Yng nghyd-destun Brexit a ffug newyddion, mae pobl ifanc mewn sefyllfa fwy bregus nag erioed o’r blaen, gyda materion o'r fath yn cael effaith uniongyrchol ar ein dyfodol ni. Mi fydd addysg safonol yn seiliedig ar wleidyddiaeth Prydain, ac yn ehangach, yn sicrhau bod dyfodol cenedlaethau iau wedi'i ddiogelu.

Fel y soniwyd eisoes, y materion y gwnaethom bleidleisio i'w blaenoriaethu yn ein tymor dwy flynedd cyntaf yw: iechyd emosiynol ac iechyd meddwl; sbwriel a gwastraff plastig; a sgiliau bywyd yn y cwricwlwm. Bydd fy nghyd-Aelodau yn helaethu ar y gwaith sy'n digwydd ym mhob un o'r meysydd hyn yn y man. Er mwyn i'n gwaith fod yn effeithiol, ac er mwyn i Senedd Ieuenctid Cymru allu cynrychioli holl bobl ifanc Cymru, mae'n hanfodol bod perthynas rhyngom ni a'r Cynulliad. Mae’r datganiad, a ddarllenir gennyf yn fuan, yn amlinellu’r egwyddorion i'r ddau sefydliad weithio gyda'i gilydd a'r hyn y gall pobl ifanc ei ddisgwyl gennym ni. Pleidleisiodd Senedd Ieuenctid Cymru yn ddiweddar i gytuno'r datganiad, ac rydym newydd gynnal digwyddiad yn y Pierhead i bwysleisio pwysigrwydd heddiw, o ran sicrhau bod ein gwaith yn cael ei ystyried gan y Cynulliad. Dyma ddatganiad Senedd Ieuenctid Cymru a’r Cynulliad:

Mae’r datganiad hwn yn nodi’r egwyddorion sy’n sail i’r berthynas rhwng Cynulliad Cenedlaethol Cymru a Senedd Ieuenctid Cymru, i sicrhau bod gan bobl ifanc yng Nghymru lais ar y lefel uchaf. Bydd Senedd Ieuenctid Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru yn gweithio gyda’i gilydd i: sicrhau bod materion, penderfyniadau, a gwaith Senedd Ieuenctid Cymru yn cael eu harwain gan ei Haelodau a'r bobl ifanc y maent yn eu cynrychioli; sicrhau bod gwaith Senedd Ieuenctid Cymru yn rhan annatod o'r broses gwneud penderfyniadau a strwythurau democrataidd yng Nghymru; parhau i wella'r ffyrdd y mae pobl ifanc yn cymryd rhan mewn prosesau gwneud penderfyniadau yng Nghymru, yn unol ag erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy'n datgan bod gan bobl ifanc yr hawl i ddweud eu barn yn rhydd ac i’w barn gael ei hystyried; ymrwymo i hawliau pobl ifanc i gael y gefnogaeth sydd ei hangen i ymgysylltu â gwaith Senedd Ieuenctid Cymru, a'u hannog i weithio, cyfathrebu ac ymgysylltu yn nwy iaith swyddogol y Cynulliad; sicrhau y gall pobl ifanc gyfrannu mewn amgylchedd hygyrch, cynhwysol a diogel; a gweithredu yn ôl egwyddorion didwylledd a thryloywder, gan ddarparu adborth clir, hygyrch ac o ansawdd da ar gyfraniad pobl ifanc i waith Senedd Ieuenctid Cymru a busnes y Cynulliad. [Cymeradwyaeth.]

Thank you very much, Llywydd. It’s a great privilege and an honour to be speaking in the Siambr on this momentous day, and it’s wonderful to see Assembly Members and Welsh Youth Parliament Members together on such a historic day in Wales.

The Welsh Youth Parliament met in this Chamber for the first time in February this year, and we were given the opportunity to speak about issues that matter most to us as young people in Wales. The contributions made were passionate, varied and sincere. I chose to speak about life skills in the curriculum, and the issues raised included sex education, finance and, primarily, political education and citizenship, given that the political opinions of Wales’s young people on politics has changed in recent years. In the context of Brexit and fake news, young people are in a more vulnerable position than ever before, as such matters and issues can have a direct effect on our future. Quality education based on the politics of Britain, and more broadly, will ensure that the future generations will be protected.

As has already been mentioned, the issues that we decided to prioritise during our first two-year term are: emotional and mental health; littering and plastic waste; and life skills in the curriculum My colleagues will elaborate on the work taking place within each of these areas in due course. For our work to be effective, and for the Welsh Youth Parliament to represent all the young people of Wales, it is vital that there is a relationship between us and the Assembly. The declaration, which I shall read out shortly, outlines the principles for both organisations to work together and what young people in Wales can expect from us. The Welsh Youth Parliament recently voted to agree the declaration, and we have just held an event at the Pierhead to outline the importance of today, in ensuring that our work is considered by the Assembly. This is the declaration of the Welsh Youth Parliament and the Assembly:

This declaration sets out the principles for the relationship between the National Assembly for Wales and the Welsh Youth Parliament, to ensure that young people in Wales have a voice at the highest level. The Welsh Youth Parliament and the National Assembly for Wales will collaborate to: ensure that issues, decisions, and the work of the Welsh Youth Parliament are led by its Members and the young people they represent; ensure that the Welsh Youth Parliament’s work is integral to decision making and democratic structures in Wales; continue to improve the ways in which young people are involved in decision-making processes in Wales, in accordance with article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, which states that young people have the right to express their views freely and have their opinions listened to; commit to the rights of young people to access the support needed to engage with the work of the Welsh Youth Parliament, and encourage them to work, communicate and engage in both of the Assembly’s official languages; ensure that young people can contribute in an accessible, inclusive and safe environment; and to operate under the principles of openness and transparency, providing good-quality, clear and accessible feedback on the contribution of young people to the work of the Welsh Youth Parliament and Assembly business. [Applause.]

13:35

Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much.

The next speaker is Jonathon Dawes, a Member for the Vale of Clwyd. Jonathon Dawes.

Y siaradwr nesaf yw Jonathon Dawes, Aelod dros Ddyffryn Clwyd. Jonathon Dawes.

Diolch, Presiding Officer. To begin, I do have to say that it's a real privilege for me today to be in the Chamber to talk about the really important issue to young people of life skills in the curriculum. And I thank the Welsh Youth Parliament for giving me this fantastic opportunity. As many Welsh Youth Parliament and Assembly Members know, since my election, and, in fact, even thinking about before I was elected, I have been an advocate for life skills in the curriculum, and I am very honoured to talk to you today about the Welsh Youth Parliament's work and my work personally on this real key issue. 

After the Welsh Youth Parliament's first Plenary session in February, Members voted life skills as one of our top three issues, and I was very happy that Members supported this key issue after passionate speeches from Members across Wales. Collectively, as a youth parliament, we have taken steps to make real change for young people on this issue. Recently, we have created life skills committees, which have representatives from each region of Wales. In May, we launched our life skills survey for 11 to 25-year-olds during the Urdd Eisteddfod, and have organised two consultation events on life skills—one in north Wales, and the other in south Wales. All of these free actions will help us get a broad range of views from young people on what they want to see in the new curriculum, and then we will debate these in the October Youth Parliament Plenary session. I would like to encourage Assembly Members to share our survey on social media, like many already have, and attend these consultation events, to get the views on what should be in the new curriculum in terms of life skills from people who will be experiencing the new curriculum but who have also experienced the current and past curriculums, because, ultimately, this will help us learn from the mistakes of the old curriculum but also the good points when designing a new one. 

In terms of me personally, this is a passion of mine, but it's by far the issue I get contacted about by young people on social media, and young people who live in my constituency. Since my election, I have spoken to hundreds of young people, and they all agree with me—life skills should play a dominant role in the new curriculum. They do feel that, despite spending 13 years in full-time education, they don't have the adequate skills that will help them achieve their potential in later life, including financial and political education. But it must be said, when I do speak to young people about the curriculum—and they are very passionate about this issue—the life skill that's brought up with me the most, that they all want to see, is CPR and basic first aid.

Many AMs across this Chamber have quite rightly championed this issue, but I and other Welsh Youth Parliament Members support the ongoing British Heart Foundation campaign for CPR to be included in the 2022 curriculum, and I do hope that the Government do think about this after the consultation period. It's important we do take a broad range of views from young people and that these views are considered at the highest level, and this is why being here in the Chamber today, in front of all the Assembly Members, is a massive step. 

The curriculum does present us with a real opportunity to change it for the better, and some Welsh Youth Parliament Members have met with education Minister, Kirsty Williams, to share their opinions and represent the views of young people in their areas on this real pressing matter. We have all been contributing to sharing the current consultation on the new curriculum, and I believe that, to achieve a curriculum that addresses the improvement of life skills, amongst other things, we must work together, cross-party, with the Welsh Youth Parliament, to ensure Wales's new curriculum is something we can all be proud of. Thank you very much. [Applause.]

Diolch, Lywydd. I ddechrau, mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn fraint go iawn cael bod yn y Siambr heddiw i siarad am sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, sy'n fater gwirioneddol bwysig i bobl ifanc. A diolch i Senedd Ieuenctid Cymru am roi'r cyfle gwych hwn i mi. Fel y gŵyr llawer o Aelodau'r Cynulliad a Senedd Ieuenctid Cymru, ers i mi gael fy ethol, ac chyn i mi gael fy ethol hyd yn oed, rwyf wedi bod yn dadlau dros sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, ac mae'n anrhydedd i mi gael siarad â chi heddiw am waith Senedd Ieuenctid Cymru yn ogystal â fy ngwaith i'n bersonol ar y mater hynod allweddol hwn.  

Ar ôl Cyfarfod Llawn cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru ym mis Chwefror, pleidleisiodd yr Aelodau o blaid sgiliau bywyd fel un o'n tri mater pwysicaf, ac roeddwn yn hapus iawn fod yr Aelodau wedi cefnogi'r mater allweddol hwn ar ôl areithiau angerddol gan Aelodau ledled Cymru. Yn gyfunol, fel senedd ieuenctid, rydym wedi cymryd camau i sicrhau newid gwirioneddol i bobl ifanc ar y mater hwn. Yn ddiweddar, rydym wedi creu pwyllgorau sgiliau bywyd, sydd â chynrychiolwyr o bob rhanbarth o Gymru. Ym mis Mai, lansiwyd ein harolwg o sgiliau bywyd ar gyfer pobl ifanc 11 i 25 oed yn ystod Eisteddfod yr Urdd, ac rydym wedi trefnu dau ddigwyddiad ymgynghori ar sgiliau bywyd—un yng ngogledd Cymru, a'r llall yn ne Cymru. Bydd yr holl gamau rhydd hyn yn ein helpu i gael ystod eang o safbwyntiau gan bobl ifanc am yr hyn y maent eisiau ei weld yn y cwricwlwm newydd, ac yna byddwn yn trafod y rhain yng Nghyfarfod Llawn y Senedd Ieuenctid ym mis Hydref. Hoffwn annog Aelodau'r Cynulliad i rannu ein harolwg ar gyfryngau cymdeithasol, fel y mae llawer eisoes wedi'i wneud, a mynychu'r digwyddiadau ymgynghori hyn, i gael y safbwyntiau ar yr hyn a ddylai fod yn y cwricwlwm newydd o ran sgiliau bywyd, gan bobl a fydd yn cael profiad o'r cwricwlwm newydd ond sydd hefyd wedi cael profiad o'r cwricwlwm presennol a chwricwla'r gorffennol, oherwydd yn y pen draw, bydd hyn yn ein helpu i ddysgu o gamgymeriadau'r hen gwricwlwm, yn ogystal â dysgu o'r pwyntiau da wrth ddylunio un newydd.

O'm rhan i'n bersonol, rwy'n teimlo'n angerddol am y mater hwn, ond hwn yw'r mater sy'n codi amlaf o bell ffordd mewn negeseuon gan bobl ifanc ar gyfryngau cymdeithasol, a phobl ifanc sy'n byw yn fy etholaeth. Ers i mi gael fy ethol, rwyf wedi siarad â channoedd o bobl ifanc, ac maent i gyd yn cytuno â mi—dylai sgiliau bywyd chwarae rhan flaenllaw yn y cwricwlwm newydd. Er eu bod wedi treulio 13 blynedd mewn addysg amser llawn, teimlant nad oes ganddynt sgiliau digonol i'w helpu i gyflawni eu potensial yn ddiweddarach mewn bywyd, gan gynnwys addysg ariannol a gwleidyddol. Ond mae'n rhaid dweud, pan fyddaf yn siarad â phobl ifanc am y cwricwlwm—ac maent yn angerddol iawn am y mater hwn—y sgil bywyd a grybwyllir fwyaf, y sgil y mae pob un ohonynt eisiau ei weld, yw adfywio cardio-pwlmonaidd a chymorth cyntaf sylfaenol.

Mae llawer o Aelodau Cynulliad ar draws y Siambr wedi hyrwyddo'r mater hwn yn gwbl briodol, ond rwyf fi ac Aelodau eraill o Senedd Ieuenctid Cymru yn cefnogi ymgyrch barhaus Sefydliad Prydeinig y Galon i gynnwys adfywio cardio-pwlmonaidd yng nghwricwlwm 2022, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ystyried hyn ar ôl y cyfnod ymgynghori. Mae'n bwysig ein bod yn casglu amrywiaeth eang o safbwyntiau gan bobl ifanc a bod y safbwyntiau hyn yn cael eu hystyried ar y lefel uchaf, a dyna pam fod bod yma yn y Siambr heddiw, o flaen holl Aelodau'r Cynulliad, yn gam enfawr.  

Mae'r cwricwlwm yn rhoi cyfle gwirioneddol i ni ei newid er gwell, ac mae rhai o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru wedi cyfarfod â'r Gweinidog addysg, Kirsty Williams, i rannu eu safbwyntiau ac i gynrychioli barn pobl ifanc yn eu hardaloedd ar y mater gwirioneddol bwysig hwn. Mae pawb ohonom wedi bod yn cyfrannu at y broses o rannu'r ymgynghoriad presennol ar y cwricwlwm newydd, ac er mwyn sicrhau cwricwlwm sy'n mynd i'r afael â'r gwaith o wella sgiliau bywyd, ymysg pethau eraill, rwy'n credu bod yn rhaid i ni weithio gyda'n gilydd yn drawsbleidiol gyda Senedd Ieuenctid Cymru, er mwyn sicrhau bod cwricwlwm newydd Cymru yn rhywbeth y gall pawb ohonom ymfalchïo ynddo. Diolch yn fawr iawn. [Cymeradwyaeth.]

Our next speaker is Sandy Ibrahim, partner elected Member for Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales. Sandy Ibrahim. 

Ein siaradwr nesaf yw Sandy Ibrahim, yr Aelod a etholwyd gan bartner ar gyfer Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig Cymru. Sandy Ibrahim.

Thank you, Llywydd. I'm Sandy Ibrahim, and I represent the EYST organisation in the Welsh Youth Parliament. Today, 26 June, as I and many other people know, is an important day not just for a specific person, but for the whole Welsh Youth Parliament. So, today in my speech I'll be going through the work of the emotional and mental health committee and will give an overview of where we are and what our future plans are.

As the majority of us today will know, mental health problems affect one in 10 young people. They include anger, depression, loneliness, panic attacks, stress, anxiety and conduct disorder, and are often a direct response to what is happening in their lives. But in order to reduce this number and help every single young person, we all need to work together.

I am really proud to say that a massive amount of work has been taking place in Wales to look further into the issue of the emotional and mental health of young people. And mainly that's what we all want to see—positive work, and hopefully positive results. In April 2018, the 'Mind over Matter' report was published. This is basically a report on the step change needed in emotional and mental health support for children and young people in Wales. And exactly last week, the Assembly held an evidence session to follow up on this specific report.

Moving on, working on the mental health committee and also finding ways of improving positively obviously can't be the work of just the Welsh Youth Parliament on its own. Mainly, it will be all of us getting closer to organisations, people or even young people, working together to make this change and reach what we want to reach, and thankfully, until now, we have seen a lot of interest from organisations all across Wales, including Gofal, Mind Cymru and a few others too. Also, we are looking forward to start working closely with them through our theme of work.

Within the emotional and mental health committee, we have started taking actions to look at individual issues within this broad point, and in the future we will work more towards and also analyse which areas we want to specifically focus on. Through our time in here, we will obviously need to work with specific organisations, and we have started to look a bit further into that theme too in order to analyse who will be the key organisations that will work with us.

So, lastly, before I close my speech, I just wanted to say that, as much as I'm interested, I'm sure the whole Welsh Youth Parliament Members are interested in starting to hear from as many young people as possible, and also to make sure that we are focusing and working on the issues positively and, most importantly, effectively. Thank you. [Applause.]  

Diolch, Lywydd. Sandy Ibrahim wyf fi, ac rwy'n cynrychioli'r Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig yn Senedd Ieuenctid Cymru. Mae heddiw, 26 Mehefin, fel y gwn i a llawer o bobl eraill, yn ddiwrnod pwysig, nid yn unig i berson penodol, ond i Senedd Ieuenctid Cymru yn ei chyfanrwydd. Felly, yn fy araith heddiw, byddaf yn trafod gwaith y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant emosiynol ac yn rhoi trosolwg o'n sefyllfa a'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol.

Fel y gŵyr y rhan fwyaf ohonom heddiw, mae problemau iechyd meddwl yn effeithio ar un o bob deg person ifanc. Maent yn cynnwys dicter, iselder, unigrwydd, pyliau o banig, straen, gorbryder ac anhwylder ymddygiad, ac yn aml maent yn ymateb uniongyrchol i'r hyn sy'n digwydd yn eu bywydau. Ond er mwyn lleihau'r nifer a helpu pob person ifanc, mae angen i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd.

Rwy'n falch iawn o ddweud bod llawer iawn o waith wedi'i wneud yng Nghymru ar edrych ymhellach ar iechyd meddwl a llesiant emosiynol pobl ifanc. Ac yn bennaf, dyna y mae pawb ohonom eisiau ei weld—gwaith cadarnhaol, a chanlyniadau cadarnhaol, gobeithio. Ym mis Ebrill 2018, cyhoeddwyd yr adroddiad 'Cadernid Meddwl'. Adroddiad yw hwn yn y bôn ar y newid sylweddol sydd ei angen o ran cymorth iechyd meddwl a llesiant emosiynol ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru. A'r wythnos diwethaf, cynhaliodd y Cynulliad sesiwn dystiolaeth i ddilyn yr adroddiad penodol hwn.

Gan symud ymlaen, ni all Senedd Ieuenctid Cymru ar ei phen ei hun fod yn gyfrifol am waith y pwyllgor iechyd meddwl a dod o hyd i ffyrdd o wella'n gadarnhaol. Yn bennaf, bydd pob un ohonom yn gweithio'n agosach â sefydliadau, pobl neu bobl ifanc hyd yn oed, ac yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau'r newid hwn a chyflawni'r hyn rydym eisiau ei gyflawni, a diolch byth, hyd yma, rydym wedi gweld llawer o ddiddordeb gan sefydliadau ledled Cymru, gan gynnwys Gofal, Mind Cymru ac ambell un arall hefyd. Hefyd, rydym yn edrych ymlaen at ddechrau gweithio'n agos gyda hwy drwy ein thema waith.

Yn y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant emosiynol, rydym wedi dechrau cymryd camau i edrych ar faterion unigol o fewn y pwynt cyffredinol hwn, ac yn y dyfodol byddwn yn gwneud mwy ar hyn ac yn dadansoddi pa feysydd rydym eisiau canolbwyntio arnynt yn benodol. Drwy ein hamser yma, mae'n amlwg y bydd angen i ni weithio gyda sefydliadau penodol, ac rydym wedi dechrau rhoi mwy o ystyriaeth i'r thema honno hefyd er mwyn dadansoddi pwy fydd y sefydliadau allweddol a fydd yn gweithio gyda ni.

Felly, yn olaf, cyn i mi gloi, roeddwn eisiau dweud, er cymaint yw fy niddordeb, rwy'n siŵr fod gan holl Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru ddiddordeb mewn dechrau clywed gan gynifer o bobl ifanc â phosibl, a sicrhau hefyd ein bod yn canolbwyntio ac yn gweithio ar y materion mewn modd cadarnhaol ac yn bwysicaf oll, mewn modd effeithiol. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

13:40

I call now on Anwen Rodaway. Anwen is the partner elected Member for Learning Disability Wales. Anwen Rodaway to speak. 

Galwaf yn awr ar Anwen Rodaway. Anwen yw'r Aelod a etholwyd gan bartner ar gyfer Anabledd Dysgu Cymru. Anwen Rodaway i siarad.

Cyn dechrau, rydw i eisiau cymryd eiliad i ddweud diolch i’r Llywydd am y cyfle i siarad â'r holl Gynulliad yma yn y Siambr heddiw.

Before I begin, I wish to take a moment to thank the Llywydd for the opportunity to address the full Assembly in the Chamber today. 

I am Anwen and I represent Learning Disability Wales on the Welsh Youth Parliament. I am a member of the littering and plastic waste committee and today would like to give you a brief overview of where we are and what our plans are for this first term of the Welsh Youth Parliament.

At our most recent regional meeting, we formed committees to consider each of the three areas we have decided to work on. These brainstorming sessions were very productive and have given us a good starting point for understanding what the issues are, and we have some initial suggestions for moving forward.

Members of the littering and plastic waste committee discussed personal experiences and opinions. We shared information on activities we have personally been involved in to address reducing the amount of littering and plastic waste, as well as other examples of best practice we were aware of.

Some Members have been involved in litter picks both in school and within the communities they live in. Others have been involved in initiatives in their schools. For example, one Member’s school has introduced recycling stations around the school so students can recycle their plastic bottles, paper, cardboard and food containers when they were previously unable to. It is important to share these examples of best practice and encourage our own schools to make positive changes.

It is very important to us that we have a full understanding of the issues young people across Wales would like us to address. We have started to engage with the young people of Wales and are beginning to have conversations around why littering and plastic waste is so important to them and what their top priorities for action in this area are.

As well as these priorities, it is very important to us that our work within the Welsh Youth Parliament and the littering and plastic waste committee takes into consideration research done by other bodies and organisations, including the important work done by the Assembly. We are very encouraged by the decision to declare a climate emergency and the commitment to work to develop a plan for a carbon-zero future for Wales. We hope to work with you to bring the voice of young people in Wales to inform this plan. The community I live in have recently joined you in making their own declaration. I have joined the community working group with other young people in the community to make sure young people’s concerns are heard.

The Youth Parliament are aware of the recent report by the National Assembly’s Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee into the effects of microplastic and plastic pollution. It is vitally important we tackle not just the plastic we can see, but also the vast amount of microparticles and fibres we cannot. We commend the committee for this report and wholeheartedly agree with the conclusion of this report that Wales cannot waste another day in the battle against plastic pollution. The time to act is now. Diolch. [Applause.]

Anwen wyf fi ac rwy'n cynrychioli Anabledd Dysgu Cymru ar Senedd Ieuenctid Cymru. Rwy'n aelod o'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig a hoffwn roi trosolwg byr i chi heddiw o'n sefyllfa a'n cynlluniau ar gyfer tymor cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru.

Yn ein cyfarfod rhanbarthol diweddaraf, ffurfiwyd pwyllgorau i ystyried pob un o'r tri maes rydym wedi penderfynu gweithio arnynt. Roedd y sesiynau taflu syniadau hyn yn gynhyrchiol iawn ac maent wedi rhoi man cychwyn da i ni ar gyfer deall beth yw'r problemau, ac mae gennym rai awgrymiadau cychwynnol i fwrw ymlaen â hwy.

Bu aelodau'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig yn trafod profiadau a safbwyntiau personol. Rhannwyd gwybodaeth am weithgareddau rydym wedi cymryd rhan ynddynt yn bersonol er mwyn mynd i'r afael â'r gwaith o leihau sbwriel a gwastraff plastig, yn ogystal ag enghreifftiau eraill o arferion gorau roeddem yn ymwybodol ohonynt.

Mae rhai Aelodau wedi bod yn cymryd rhan mewn sesiynau casglu sbwriel mewn ysgolion ac o fewn y cymunedau y maent yn byw ynddynt. Mae eraill wedi cymryd rhan mewn mentrau yn eu hysgolion. Er enghraifft, mae ysgol un Aelod wedi cyflwyno gorsafoedd ailgylchu o amgylch yr ysgol fel y gall disgyblion ailgylchu eu poteli plastig, eu papur, eu cardbord a'u cynwysyddion bwyd pan nad oeddent yn gallu gwneud hynny o'r blaen. Mae'n bwysig rhannu'r enghreifftiau hyn o arferion gorau ac annog ein hysgolion ein hunain i wneud newidiadau cadarnhaol.

Mae'n bwysig iawn i ni fod gennym ddealltwriaeth lawn o'r problemau y mae pobl ifanc ledled Cymru yn dymuno i ni fynd i'r afael â hwy. Rydym wedi dechrau ymgysylltu â phobl ifanc Cymru ac rydym yn dechrau cael sgyrsiau ynglŷn â pham fod sbwriel a gwastraff plastig mor bwysig iddynt a beth yw eu prif flaenoriaethau ar gyfer gweithredu yn y maes hwn.

Yn ogystal â'r blaenoriaethau hyn, mae'n bwysig iawn i ni fod ein gwaith yn Senedd Ieuenctid Cymru a'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig yn ystyried ymchwil a wnaed gan gyrff a sefydliadau eraill, gan gynnwys y gwaith pwysig a wneir gan y Cynulliad. Mae'r penderfyniad i ddatgan argyfwng hinsawdd a'r ymrwymiad i ddatblygu cynllun ar gyfer dyfodol di-garbon i Gymru wedi bod yn galonogol iawn. Gobeithiwn weithio gyda chi i gynnwys llais pobl ifanc Cymru yn y cynllun hwn. Mae'r gymuned rwy'n byw ynddi wedi ymuno â chi yn ddiweddar i wneud eu datganiad eu hunain. Rwyf wedi ymuno â'r gweithgor cymunedol gyda phobl ifanc eraill yn y gymuned i sicrhau bod pryderon pobl ifanc yn cael eu clywed.

Mae Senedd Ieuenctid Cymru yn ymwybodol o'r adroddiad diweddar gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad Cenedlaethol ar effeithiau llygredd microblastig a phlastig. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r nifer enfawr o ficroronynnau a ffibrau na allwn eu gweld yn ogystal â'r plastig y gallwn ei weld. Cymeradwywn y pwyllgor am yr adroddiad hwn a chytunaf yn llwyr â chasgliad yr adroddiad na all Cymru wastraffu diwrnod arall yn y frwydr yn erbyn llygredd plastig. Mae'n bryd i ni weithredu yn awr. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

13:45

Galwaf ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.

I call on the First Minister, Mark Drakeford.

Llywydd, diolch yn fawr a diolch, wrth gwrs, i bob Aelod o'r Senedd Ieuenctid. Mae'n bleser mawr i mi gymryd rhan yn y drafodaeth bwysig yma heddiw a dwi'n ddiolchgar i'r bobl ifanc sydd yn cyfrannu. Diolch i bob un ohonoch chi am eich sylwadau meddylgar a deallus.

Mae Cymru'n arwain y ffordd gyda hawliau plant a phobl ifanc ac mae'r Senedd Ieuenctid yn enghraifft bwysig arall o sut y gallwn ni gryfhau ein democratiaeth drwy eich cynnwys chi fel pobl ifanc yn ein trafodaethau. Mae gennych chi safbwynt unigryw i'w gyfrannu ac rydym ni angen clywed eich sylwadau ar faterion mawr sy'n wynebu Cymru heddiw.

Llywydd, thank you very much, and thank you very much to all Members of the Youth Parliament. It’s a huge pleasure for me to participate in this important debate today, and I'm grateful to the young people who have contributed. Thank you to each and every one of you for your thoughtful and intelligent comments.

Wales leads the way on children’s rights and young people’s rights, and the Youth Parliament is another important example of how we can strengthen our democracy by including you, as young people, in our discussions. You have a unique viewpoint and we need to hear your comments on the major issues facing Wales today.

Llywydd, in what we've heard already, I think the really heartening thing is to see the way in which the agenda set out by Members of the Youth Parliament chimes so well with the preoccupations of the National Assembly itself: the declaration of a climate emergency—the first national Parliament anywhere in the world to take that step; and the importance of mental health and well-being. It's very important indeed for us to hear today from someone representing young people with learning disabilities here in Wales. It's 100 years this year that we celebrate the foundation of learning disability nursing here in Wales. We've always, as a nation, had a particular interest in the well-being of people who have to make their way through life with a mental health condition that others are fortunate enough not to need to encounter.

As far as life skills in the curriculum are concerned, it's a reminder to us of why we are acting to extend to 16 and 17-year-olds in Wales the right to vote in local and National Assembly elections, because participation in democracy is a life skill by itself—it's something that you have to learn; it's something that you have to get used to. And the case for extending voting rights in Wales has been rooted in the belief that young people in our education system will now be properly prepared for those democratic duties, given the life skills that they need in order to be able to do that. We know that giving young people a voice in our democracy will encourage lifelong voting habits and greater participation in our democratic processes.

The involvement of Members of the Youth Parliament here on the floor with us this afternoon is a concrete example of the way in which we want to see our democracy develop into the future, giving everybody a stake in the future that we create here in this Chamber, and we're very grateful to you all for taking the time and the trouble to be with us this afternoon. Diolch yn fawr. [Applause.]

Lywydd, mewn perthynas â'r hyn a glywsom eisoes, credaf ei bod yn galonogol iawn gweld y ffordd y mae'r agenda a osodwyd gan Aelodau'r Senedd Ieuenctid yn cyd-fynd mor dda â diddordebau'r Cynulliad Cenedlaethol ei hun: datganiad o argyfwng hinsawdd—y Senedd genedlaethol gyntaf yn unrhyw le yn y byd i gymryd y cam hwnnw; a phwysigrwydd iechyd meddwl a llesiant. Mae'n bwysig iawn ein bod ni heddiw yn clywed gan rywun sy'n cynrychioli pobl ifanc ag anableddau dysgu yma yng Nghymru. Eleni, rydym yn dathlu 100 mlynedd ers creu sylfaen nyrsio anableddau dysgu yma yng Nghymru. Fel gwlad, rydym bob amser wedi bod â diddordeb arbennig yn llesiant pobl sy'n gorfod byw eu bywydau gyda chyflwr iechyd meddwl y mae pobl eraill yn ddigon ffodus i beidio â gorfod ei ddioddef.

O ran sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, mae'n ein hatgoffa pam ein bod yn gweithredu i roi'r hawl i bobl ifanc 16 ac 17 oed yng Nghymru bleidleisio mewn etholiadau lleol ac yn etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol, oherwydd mae cymryd rhan mewn democratiaeth yn sgil bywyd ynddo'i hun—mae'n rhywbeth sy'n rhaid i chi ei ddysgu; mae'n rhywbeth sy'n rhaid i chi ddod i arfer ag ef. Ac mae'r achos dros ymestyn hawliau pleidleisio yng Nghymru wedi'i wreiddio yn y gred y bydd pobl ifanc yn ein system addysg yn cael eu paratoi'n briodol bellach ar gyfer y dyletswyddau democrataidd hynny, o gofio'r sgiliau bywyd sydd eu hangen arnynt er mwyn gallu gwneud hynny. Gwyddom y bydd rhoi llais i bobl ifanc yn ein democratiaeth yn annog arferion pleidleisio gydol oes a mwy o gyfranogiad yn ein prosesau democrataidd.

Mae presenoldeb Aelodau o'r Senedd Ieuenctid yma yn y Siambr gyda ni y prynhawn yma yn enghraifft bendant o'r ffordd rydym eisiau gweld ein democratiaeth yn datblygu yn y dyfodol, gan roi cyfran i bawb yn y dyfodol rydym yn ei greu yma yn y Siambr hon, ac rydym yn ddiolchgar iawn i bob un ohonoch am roi amser a gwneud ymdrech i fod yma gyda ni y prynhawn yma. Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]

Galwaf yn awr ar gynrychiolwyr y grwpiau gwleidyddol. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.

I now call on representatives of the political groups. Leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.

Diolch, Llywydd, ac mae'n bleser cael y cyfle i siarad ar ran y Ceidwadwyr Cymreig ar y ddadl bwysig hon. Gaf i ddweud, Llywydd, fod creu Senedd Ieuenctid Cymru yn un o lwyddiannau mwyaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ac mae mor bwysig o ran cryfhau llais pobl ifanc yma yng Nghymru?

Hoffwn, yn gyntaf oll, ddiolch i Aelodau o'r Senedd Ieuenctid a agorodd y ddadl hon am eu hareithiau arbennig a deallus. Mae'n gwbl glir bod eu cyflwyniadau wedi cael eu hymchwilio a'u hystyried yn dda iawn, ac maent yn sicr wedi rhoi digon i ni feddwl am wrth ystyried sut yr ydym ni, fel Aelodau Cynulliad, yn mynd i’r afael â rhai o’r materion pwysicaf sy’n wynebu ein cymdeithas.

Wrth gwrs, y pwnc cyntaf y mae’r Senedd Ieuenctid wedi dewis canolbwyntio arno yw iechyd meddwl a lles emosiynol, sy’n fater hollbwysig i bawb yng Nghymru. Ar yr ochr hon o’r Siambr, rŷm ni’n awyddus i weld mwy o waith yn cael ei wneud i annog mesurau ataliol cryfach ac ymyriadau cynnar. Er enghraifft, rŷm ni am weld ysgolion ledled Cymru yn cymryd camau i ddatblygu ymwybyddiaeth ofalgar yn amgylchedd eu hysgolion, ac rŷm ni am i gyflogwyr edrych ar ffyrdd y gall eu busnesau ddarparu cymorth mwy cefnogol i’r rhai sy’n byw ac yn gweithio gyda chyflyrau iechyd meddwl.

Rŷm ni eisoes yn gwybod bod amaethyddiaeth yn cario un o’r cyfraddau hunanladdiad uchaf, ac felly dwi’n credu ei bod hi’n deg dweud y gallai unrhyw un ohonom ni ei chael hi’n anodd ymdopi â’n hiechyd meddwl unrhyw bryd yn ein bywydau. Nid oes ots ble rŷch chi’n byw, neu ble rŷch chi’n gweithio, rŷm ni i gyd yn ddynol, ac felly gallwn ni gael trafferth gyda phryderon a phwysau unrhyw amser o’n bywydau. Felly, mae’n hanfodol bod dull Llywodraeth Cymru o ymdrin ag iechyd meddwl yn cwmpasu ei holl feysydd polisi, fel bod Llywodraeth Cymru yn ystyried yr effaith y gallai ei strategaethau eu cael ar les iechyd meddwl pobl pan fydd yn cyflwyno strategaethau ar gyfer yr economi, yr amgylchedd a thai.

Dwi’n hynod o falch bod y Senedd Ieuenctid wedi dewis sgiliau bywyd yn y cwricwlwm fel ei hail flaenoriaeth, oherwydd mae fy nghyd-Aelodau a minnau wedi bod yn ymgyrchu dros hyn ers peth amser. Mae fy nghyd-Aelod Suzy Davies, er enghraifft, wedi bod yn arwain y ffordd wrth alw am ddiffibrilwyr i gael eu rhoi mewn ysgolion ac i ddysgu sgiliau cymorth cyntaf pwysig, fel CPR, mewn ysgolion ledled y wlad. Mae fy nghyd-Aelod Mark Isherwood hefyd wedi bod yn galw am ychwanegu Iaith Arwyddion Prydain at y cwricwlwm cenedlaethol ac am fynediad gwell at wasanaethau iaith arwyddion i blant a phobl ifanc ym meysydd iechyd a thrafnidiaeth gyhoeddus. A bydd Aelodau’n ymwybodol fy mod i wedi galw am well gwasanaethau cymorth i blant a phobl ifanc sy’n cael trafferth gydag awtistiaeth, gan gynnwys hyfforddiant i athrawon a gweithwyr addysgol, fel bod dysgwyr ag awtistiaeth yn cael mynediad at y gofal a’r cymorth priodol drwy’r system addysg.

Yn olaf, Llywydd, dwi’n falch taw trydedd flaenoriaeth y Senedd Ieuenctid yw taclo sbwriel a gwastraff plastig. Mae’r pwnc yma’n sicr wedi ei wthio i frig yr agenda gwleidyddol yn ddiweddar oherwydd rhaglenni fel Blue Planet, sydd wedi codi ymwybyddiaeth y mater yma ymysg y cyhoedd. Mae digon o enghreifftiau o arfer da ledled Cymru sydd yn delio â sbwriel a gwastraff plastig, ond mae’n glir bod angen inni wneud mwy i hyrwyddo’r gweithgareddau hynny. Ac mae yna gyfrifoldeb gennym ni i gyd, fel unigolion, i fod yn llawer mwy cyfrifol ar fel rŷm ni’n mynd i’r afael â’r broblem enfawr yma. Rŷm ni i gyd yn ffodus iawn i fyw mewn gwlad mor brydferth, ond er mwyn cadw ei harddwch ar gyfer y bobl ifanc sydd gyda ni heddiw, ac i genedlaethau'r dyfodol, mae’n hanfodol ein bod ni’n gwneud popeth o fewn ein gallu i’w diogelu a’i chadw’n lân.

Felly, wrth gloi, Llywydd, gaf i, unwaith eto, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, ddiolch i Aelodau’r Senedd Ieuenctid sydd eisoes wedi siarad am eu cyfraniadau, a hefyd i holl Aelodau’r Senedd am y gwaith da y maen nhw wedi’i wneud yn barod yn yr amser byr ers iddynt gael eu hethol? Edrychaf ymlaen at glywed mwy gan y Senedd Ieuenctid ar eu blaenoriaethau yn y dyfodol ac i weithio’n agos iawn gyda nhw i ddatblygu syniadau a sicrhau bod y syniadau hynny’n cael eu gwireddu. Ac, wrth gwrs, fe fyddwn ni ar ochr hon y Siambr yn cefnogi’r cynnig hwn sydd ger ein bron ni heddiw. Diolch yn fawr iawn. [Cymeradwyaeth.]

Thank you, Llywydd, and it’s a pleasure to speak on behalf of the Welsh Conservatives in this important debate. May I say, Llywydd, that the creation of a Welsh Youth Parliament is one of the greatest successes of the National Assembly for Wales? It is so important in terms of strengthening the voice of young people here in Wales.

I would, first of all, like to thank Members of the Youth Parliament who opened this debate for their excellent and intelligent addresses. It is entirely clear that their contributions were well researched and were very considered, and they have certainly given us a great deal to think about as we consider how we, as Assembly Members, tackle some of the most important issues facing our society.

Of course, the first topic that the Youth Parliament has chosen to focus on is mental health and emotional well-being, which is a crucially important issue for everyone in Wales. On this side of the Chamber, we are eager to see more work done to encourage stronger preventative measures and early intervention. For example, we want to see schools the length and breadth of Wales taking steps to develop mindfulness awareness in their school, and we want employers to look at how their businesses can provide greater support to those living and working with mental health conditions.

We already know that agriculture has one of the highest suicide rates, and therefore I do think it’s fair to say that any one of us might find it difficult to cope with mental health issues at some point in our lives. It doesn't matter where you live or where you work, we are all human and we can have difficulty with anxiety and stress at any time in our lives. So, it’s crucially important that the Welsh Government’s approach to dealing with mental health encompasses all policy areas, so that the Welsh Government considers the impact that its strategies could have on the mental well-being of people when they introduce strategies for the economy, the environment and housing.

I'm extremely pleased that the Youth Parliament has chosen life skills in the curriculum as its second priority, because my fellow Members and I have been campaigning for this for some time. My fellow Member Suzy Davies, for example, has been leading the way in calling for defibrillators to be placed in our schools, and to teach important first aid skills, such as CPR, in schools across the country. My fellow Member Mark Isherwood has also been calling for adding British Sign Language to the national curriculum, and for better access to sign language services for children and young people in health and public transport. And Members will be aware that I have called for better support services for children and young people who have difficulties related to autism, including training for the education workforce, so that learners with autism do have access to appropriate support and care through the education system.  

Finally, Llywydd, I’m pleased that the third priority of the Youth Parliament is to tackle littering and plastic waste. This topic certainly has come to the top of the political agenda recently because of programmes such as Blue Planet, which have raised awareness of this issue among the public. There are plenty of examples of good practice the length and breadth of Wales in dealing with littering and plastic waste, but clearly we need to do more to encourage those activities. And we all have responsibilities as individuals to be far more responsible in how we tackle this huge problem. We are all extremely fortunate to live in such a beautiful nation, but if we are to retain that beauty for the young people here today and for future generations, then it is crucial that we do everything that we can to safeguard the environment and to keep it clean.

So, in concluding, Llywydd, may I on behalf of the Welsh Conservatives thank Members of the Youth Parliament who have already spoken for their contributions, and also all Members of the Youth Parliament for the good work that they have already done in the brief period that’s passed since their election? I look forward to hearing more from the Youth Parliament on their priorities for the future, and to work closely with them in order to develop ideas and to ensure that those ideas are delivered. And, of course, we on this side of the Chamber will be supporting the motion before us today. Thank you very much. [Applause.]

13:50

Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi’n gwybod fy mod i’n siarad ar ran Aelodau o bob plaid yma drwy ddweud ysbryd mor braf sydd yma yn y Senedd heddiw yma, ac y byddai hi’n dda cael teimlo’r ysbryd yna yn eich cwmni chi, fel Aelodau’r Senedd Ieuenctid, lawer tro eto yn y dyfodol.

Mae yna lawer mewn gwleidyddiaeth sy’n destun digalondid. P’un ai drwy fy ngyrfa i fel newyddiadurwr neu fel gwleidydd fy hun, mae difaterwch yn rhywbeth sydd wedi bod yn peri pryder i fi. Yn fwy diweddar, mae anoddefgarwch mewn gwleidyddiaeth yn rhywbeth y dylai ein poeni ni i gyd. Felly, mae cael rhywbeth gwirioneddol i’w ddathlu mewn gwleidyddiaeth yn braf iawn, ac mae gweld ffurfio a dilyn datblygiad cynnar ein Senedd Ieuenctid genedlaethol ni yn rhywbeth sy’n destun balchder mawr i ni gyd. Senedd Ieuenctid sy’n rhoi cyfle nid yn unig i bobl ifanc leisio barn, ond hefyd sydd yn fodd o godi ymwybyddiaeth ymysg pobl ifanc ledled Cymru o’r system wleidyddol, y system seneddol rydym ni'n rhan ohoni, ac sy'n cael effaith ar eich bywydau chi i gyd, ac wrth gwrs Senedd Ieuenctid sy'n blatfform i ddylanwadu go iawn ar benderfyniadau. Mae'ch Senedd chi yn llwyfan i helpu pobl ifanc, drwyddoch chi, i ddod yn rhan o wneud y penderfyniadau hynny sy'n mynd i siapio eich dyfodol chi i gyd. Dwi'n edrych ymlaen at weld hynny'n dod yn fwy a mwy amlwg wrth i'r oedran pleidleisio gael ei ymestyn i'r rhai sydd rhwng 16 a 18 oed.

Felly, mae'n wych gweld eich bod chi wedi mynd ati'n syth, wedi penderfynu rhoi ffocws clir ar dri thestun sy'n bwysig i chi. Yn wahanol i genedlaethau'r gorffennol, dwi'n meddwl, mae'ch cenhedlaeth chi wedi deall pwysigrwydd a gwerth siarad am iechyd meddwl. Mae dealltwriaeth o gyflyrau iechyd meddwl yn well nag erioed, ac mi all pwysau'r Senedd Ieuenctid sicrhau bod ymchwil a chefnogaeth a gwasanaethau iechyd meddwl a llesiant yn dod yn rhan gwbl greiddiol o brofiad addysg, iechyd, gyrfaol a chymdeithasol pobl ifanc ar hyd a lled Cymru.

Mae sgiliau bywyd, wedyn, ar y cwricwlwm yn ardal bwysig iawn i roi sylw iddi hi. Mae troi o berson ifanc i oedolyn yn rhywbeth gwych, rydych chi'n amlwg yn mwynhau'r cyfnod yma yn eich bywydau a dwi'n cofio'r cyfnod efo cyffro a hapusrwydd mawr, ond, wrth gwrs, mae yna heriau yn dod yn y cyfnod yna mewn bywyd, o fod yn gyfrifol yn ariannol, gofalu am eich iechyd eich hunan neu ofalu am iechyd pobl eraill drwy CPR ac yn y blaen. Felly, ie, beth am sicrhau bod y gefnogaeth rydych chi eisiau ei chael yno i chi drwy'r system addysg?

Ac mae'r ymwybyddiaeth gynyddol wedyn sy'n tyfu o'n ffordd wastraffus ni o fyw yn galonogol iawn hefyd, a chi bobl ifanc sy'n arwain mewn cymaint o ffyrdd, yn cynnwys ar y defnydd o blastig. Felly, efo'ch help chi, mi all Cymru gael gwared ar rai o'n patrymau diog a difeddwl o fyw.

Felly bwrwch ati hi. Cofiwch y bydd cefnogaeth a phlatfform y Cynulliad yma o hyd i chi, ond mae hi hefyd yn bwysig inni beidio ag ymyrryd yn eich gwaith chi, a gadael ichi lywio’r ffordd.

Thank you very much, Llywydd. I know that I speak on behalf of Members of every party in saying how pleasant and wonderful the spirit is in the Senedd today, and it would be good to be able to feel this vibe in your company, as Members of the Youth Parliament, many times again in the future.

There are many topics in politics that can be quite depressing. Whether during my career as a journalist or as a politician myself, apathy has been an issue that has caused me great concern. More recently, intolerance in politics is something that should worry us all. So, having something that we can truly celebrate in politics is very pleasant indeed, and seeing the formation and following the early development of our national Youth Parliament is something that is a topic of great pride for us all. A Youth Parliament that provides an opportunity not only for young people to voice their views, but to raise awareness amongst young people throughout the whole of Wales about the political and parliamentary system that we are all part of, and impacts on all your lives, and of course a Youth Parliament that’s a platform to have real influence on decision making. Your Parliament is a platform to assist and support young people, through you, to take part in those decisions that will shape all of your futures. I look forward to seeing that becoming more and more evident as the voting age is extended to those between 16 and 18 years of age.

So, it’s wonderful to see that you've started work immediately and started by putting a clear focus on three topics that are important to you. Differently to previous generations, your generation has understood the importance and value of talking about mental health. The understanding of mental health conditions is better than ever, and I think that the pressure from the Youth Parliament can ensure that research and support and mental health and well-being services will be a totally integral and core part of the education, health, career and social experience of young people the length and breadth of Wales.

Of course, the focus on life skills in the curriculum is a very important area. Growing from being a young person into adulthood is excellent. You're obviously enjoying this period in your lives—I remember it with great joy myself—but there are many challenges during that period, such as being financially responsible and taking care of your own health or other people’s health through CPR and so on. But, yes, let’s ensure that the support that you want is there for you through the education system.

Then there’s the increasing awareness of our wasteful way of living, which is very encouraging too. You, as young people, are taking the lead in so many ways, particularly on the use of plastic. With your assistance, Wales can get rid of some of our thoughtless and lazy ways of living.

So, good luck to you. Remember that the support and platform of the Assembly will always be here for you, but it’s also important that we don't intervene too much in your work, and allow you to lead the way. 

Go for it. The reins are very much in your hands; you are firmly in control. It's been a pleasure to share this Senedd Chamber with you today. Thanks for raising all our spirits today, and we all look forward to seeing your accomplishments through the Youth Parliament of Wales and way, way beyond. [Applause.]

Ewch amdani. Mae'r awenau yn eich dwylo chi; chi sydd wrth y llyw. Mae wedi bod yn bleser rhannu Siambr y Senedd gyda chi heddiw. Diolch am godi ein hysbryd ni i gyd heddiw, ac mae pawb ohonom yn edrych ymlaen at weld eich cyflawniadau drwy Senedd Ieuenctid Cymru ac ymhell y tu hwnt. [Cymeradwyaeth.]

13:55

Plaid Brexit, Mark Reckless.

The Brexit Party, Mark Reckless.

I, too, would like to give a warm welcome to our Members of the Welsh Youth Parliament. I strongly suspect that some of you here today will be elected to join us in the Assembly in due course.

Unfortunately, too often, the positive cross-party work that goes on in the committees, in the adjacent rooms to this Chamber, is not widely reported. Headlines are made when cross words are exchanged in this Chamber. On much, including the issues that the Youth Parliament has highlighted, we are, however, agreed.

As we heard earlier—and thank you—the Children, Young People and Education Committee produced a report on the changes we need to see in mental health support provision for young people in Wales. I was on that committee and I was extraordinarily impressed by the work of the Chair of that committee, the Member for Torfaen, Lynne Neagle. Lynne is a Labour Member and we have our differences, most obviously in this Chamber on Brexit, but I've spent at least as much time agreeing with her on the issue of mental health support for young people, and I've nothing but praise for her work in this area, including her role on the task and finish group set up by Welsh Government.

When I was a teenager, and I'm sure other Members of the Assembly would agree, discussing one's emotional well-being was not as commonplace as it is today. We are pleased to see that the Welsh Youth Parliament is contributing to an atmosphere in which young people can get support more easily, because there is still stigma, if less than there was, and there are also still gaps in support. As Lynne said in her foreword to the report 'Mind over matter':

'It is estimated that three children in every average size classroom will have a mental health issue. By the age of 14, half of all mental health problems will have begun.'

We are all concerned about this, and we all must do more as an Assembly, as must Welsh Government, if we are genuinely to treat mental health equally with physical health, which I believe is the ambition of us all. 

I would particularly value the input of the Youth Parliament on how much the greater reported incidents of mental health problems reflects greater willingness to be open about this issue, or the degree to which it reflects greater pressures on young people today, with the rise of online bullying and the pressures of social media.

To finish, and I hope she will not mind, I'd like to again quote the Member for Torfaen's words on mental health from the committee report:

'This is a subject that touches us all, and an area in which we all have a responsibility—and an ability—to make change happen.'

Colleagues, let's reflect on the good that we can do when we work with each other, let's come together on the issues in this motion, and let's make those changes happen. [Applause.]

Hoffwn innau hefyd estyn croeso cynnes i'n Haelodau o Senedd Ieuenctid Cymru.  Rwy'n tybio'n gryf y bydd rhai ohonoch yma heddiw'n cael eich ethol i ymuno â ni yn y Cynulliad maes o law.

Yn anffodus, yn rhy aml, nid yw'r gwaith trawsbleidiol cadarnhaol sy'n digwydd yn y pwyllgorau, yn yr ystafelloedd wrth ymyl y Siambr hon, yn cael ei gofnodi'n eang. Caiff penawdau eu creu pan fo geiriau croes yn cael eu cyfnewid yn y Siambr hon. Fodd bynnag, rydym yn gytûn ar nifer o faterion, gan gynnwys y materion y mae'r Senedd Ieuenctid wedi tynnu sylw atynt.

Fel y clywsom yn gynharach—a diolch i chi—lluniodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg adroddiad ar y newidiadau sydd angen i ni eu gweld yn y ddarpariaeth o gymorth iechyd meddwl i bobl ifanc yng Nghymru. Roeddwn ar y pwyllgor hwnnw, ac roeddwn yn llawn edmygedd o waith Cadeirydd y pwyllgor, yr Aelod dros Dorfaen, Lynne Neagle. Mae Lynne yn Aelod Llafur ac mae gennym ein safbwyntiau gwahanol, yn fwyaf amlwg yn y Siambr hon ar Brexit, ond rwyf wedi treulio o leiaf yr un faint o amser yn cytuno â hi ar gymorth iechyd meddwl i bobl ifanc, ac nid oes gennyf ddim ond canmoliaeth iddi am ei gwaith yn y maes hwn, gan gynnwys ei rôl yn y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru.

Pan oeddwn yn fy arddegau, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill o'r Cynulliad yn cytuno, nid oedd trafod llesiant emosiynol rhywun mor gyffredin ag y mae heddiw. Rydym yn falch o weld bod Senedd Ieuenctid Cymru yn cyfrannu at awyrgylch lle gall pobl ifanc gael cymorth yn haws, oherwydd mae stigma'n bodoli o hyd, hyd yn oed os yw'n llai nag y bu, ac mae bylchau yn y cymorth o hyd. Fel y dywedodd Lynne yn ei rhagair i adroddiad 'Cadernid Meddwl':

'Amcangyfrifir y bydd gan dri phlentyn ym mhob ystafell ddosbarth gyffredin broblem iechyd meddwl. Erbyn y bydd plentyn yn 14 oed, bydd hanner yr holl broblemau iechyd meddwl wedi dechrau.'

Rydym ni i gyd yn pryderu am hyn, ac mae'n rhaid i bob un ohonom wneud mwy fel Cynulliad, fel y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei wneud, os ydym o ddifrif ynglŷn â thrin iechyd meddwl yn gydradd ag iechyd corfforol, sef yr uchelgais sydd gan bawb ohonom rwy'n credu.  

Yn arbennig, buaswn yn gwerthfawrogi mewnbwn y Senedd Ieuenctid ar i ba raddau y mae'r cynnydd yn nifer yr achosion o broblemau iechyd meddwl a gofnodwyd yn adlewyrchu mwy o barodrwydd i fod yn agored am y mater hwn, ac i ba raddau y mae'n adlewyrchu mwy o bwysau ar bobl ifanc heddiw, gyda chynnydd bwlio ar-lein a phwysau cyfryngau cymdeithasol.

I gloi, a gobeithio na fydd ots ganddi, hoffwn ddyfynnu geiriau'r Aelod dros Dorfaen ar iechyd meddwl o adroddiad y pwyllgor unwaith eto:

'Mae hwn yn bwnc sy’n ein cyffwrdd i gyd, ac yn faes lle mae gennym ni oll gyfrifoldeb—a gallu—i wneud i newid ddigwydd.'

Gyd-Aelodau, gadewch i ni fyfyrio ar y daioni y gallwn ei wneud pan fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd, gadewch i ni ddod at ein gilydd ar y materion yn y cynnig hwn, a gadewch i ni wneud i'r newidiadau hynny ddigwydd. [Cymeradwyaeth.]

14:00

Mi fyddaf i'n galw nawr ar Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru o bob un o'r rhanbarthau. Ac yn gyntaf, Ifan Jones, Aelod Ynys Môn. Ifan Jones.

I will now call on Welsh Youth Parliament Members from each of the regions. First of all, Ifan Jones, Member for Ynys Môn. Ifan Jones.

Prynhawn da, bawb. Mae bod yn Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru yn y misoedd diwethaf wedi bod yn fraint, a dwi wedi cael gwneud ffrindiau efo’r bobl ifanc anhygoel yma. Yn rhanbarth y gogledd, rydym wedi bod yn gweithio efo’n gilydd ar sawl topig, yn cynnwys sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, a byddwn yn cynnal digwyddiad efo pobl ifanc eraill ym Mhrifysgol Glyndŵr yn fuan, i gael clywed eu barn nhw amdano. Mae'n hynod o bwysig bod llais pob person ifanc yn cael ei glywed, er eu pellter o'r brifddinas, ac rwyf yn falch iawn cael cynrychioli Ynys Môn a sicrhau bod lleisiau pobl ifanc fy mro yn cael eu clywed yn y Senedd.

Rydym hefyd wedi bod yn trafod iechyd meddwl, a beth fedrwn ni, fel Senedd Ieuenctid, ei wneud er mwyn helpu'r bobl ifanc sy’n gorfod wynebu hunllef wrth geisio cael y cymorth iechyd meddwl priodol. Rydym wedi cael cyfarfod sawl Aelod Cynulliad, yn cynnwys Rhun ap Iorwerth ac Ann Jones, sydd wedi bod yn ddiddorol iawn, wrth inni ddarganfod mwy am eu rôl a chael gweld eu cefnogaeth tuag at y Senedd Ieuenctid.

Er ein bod ni yma heddiw i ddathlu, rhaid cofio bod 200,000 o blant mewn tlodi yng Nghymru, cannoedd yn gorfod disgwyl misoedd am gymorth iechyd meddwl, ac mae’r byd o’n cwmpas yn cael ei ddinistrio gan newid hinsawdd. Mae’n rhaid i ni, fel cynrychiolwyr Cymru, weithio efo’n gilydd i greu gwlad well a mwy cydradd i bawb. Mae gennym ni ddyletswydd i sicrhau bod pobl ifanc Cymru yn cael y dechrau gorau posib i fywyd. Ni ddylem orfod disgwyl misoedd am gymorth iechyd meddwl. Ni ddylem orfod ddioddef mewn tlodi. Ni ddylem orfod poeni am ein dyfodol. Diolch. [Cymeradwyaeth.] 

Good afternoon, all. Being a Member of the Welsh Youth Parliament over the past few months has been a privilege, and I've been able to make friends with these amazing young people. In the north Wales region, we have been working together on a number of topics, including life skills in the curriculum, and we will be holding an event with other young people at Glyndŵr University soon, to hear their views on the topic. It’s extremely important that the voices of all young people are heard despite their distance from the capital city, and I'm very proud to be able to represent Ynys Môn and ensure that the voices of the young people of my area can be heard in the Assembly.

We've also been having discussions on mental health and what we as a Youth Parliament can do in order to support young people who have to face a nightmare in trying to access the appropriate support. We've had meetings with a number of Assembly Members, including Rhun ap Iorwerth and Ann Jones, which have been very interesting, as we found out more about their role, and saw their support for the Youth Parliament.

Although we’re here today to celebrate, we must remember that there are 200,000 children in Wales living in poverty, hundreds have to wait months for mental health support, and the world around us is being destroyed by climate change. We, as Welsh representatives, must work together to create a better and more equal country for everybody. We have a duty to ensure that the young people of Wales have the best possible start in life. We shouldn't have to wait months for mental health support. We shouldn't have to suffer in poverty. We shouldn't have to worry about our future. Thank you. [Applause.]

Y siaradwr nesaf yw Alys Hall, Aelod y Rhondda.

The next speaker is Alys Hall, the Member for the Rhondda.

Diolch, Llywydd. Rydw i'n hynod o ddiolchgar i gael bod yma heddiw er mwyn dathlu digwyddiad mor bwysig i hanes Cymru, sef y sesiwn cyntaf ar y cyd rhwng y Senedd Ieuenctid a'r Cynulliad—y sesiwn gyntaf o'i math yn y byd—a hynny yn ystod yr ugeinfed flwyddyn o ddatganoli. Dwi yma yn cynrychioli fy nghyd-Aelodau o Orllewin De Cymru heddiw.

Ers cwrdd am y tro cyntaf ym mis Chwefror, rydym ni fel Aelodau rhanbarth Gorllewin De Cymru wedi ymgymryd mewn llawer o bethau gwahanol er mwyn cwrdd â phobl ifanc. Mae rhai Aelodau wedi cynnal gwasanaethau ysgol ar waith y Senedd Ieuenctid, tra bod rhai wedi cynnal sesiynau llai gydag unigolion, grwpiau bach, a grwpiau ieuenctid lleol. Mae'r rhan fwyaf ohonom ni hefyd wedi cwrdd â llawer ohonoch chi, Aelodau'r Cynulliad, er mwyn trafod problemau yn ein hardaloedd ni neu i sgwrsio am fudiadau ac achosion rydym ni'n eu cefnogi.

Tua mis yn ôl, es i i gwrdd â Leanne Wood, lle buom ni'n trafod period poverty a diffyg cymorth i ddisgyblion a phobl ifanc sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl. Rydym yn cymryd ein rôl o gynrychioli llais pobl ifanc ein hardaloedd lleol ni o ddifrif, ac yn ddiolchgar am yr amrywiaeth o gyfleon trwy’r Senedd Ieuenctid i sicrhau bod modd i’r lleisiau yma gael eu clywed.

Fel rhanbarth, rydym ni wedi cwrdd yn ein pwyllgorau i drafod sut i symud ymlaen gyda'r achosion y dewisom ni fel Senedd Ieuenctid, sef sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, sbwriel a gwastraff plastig, a chefnogaeth iechyd meddwl ac emosiynol.

Ein prif ffocws ar hyn o bryd yw sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, gan fod y cwricwlwm newydd yn cael ei gyflwyno y flwyddyn nesaf. Er mwyn casglu barn pobl ifanc yn ein rhanbarth, rydym ni fel Senedd Ieuenctid wedi cyhoeddi holiadur ar-lein. Rydym ni hefyd yn edrych ymlaen at ein digwyddiad fis nesaf, lle mae athrawon, disgyblion a grwpiau ieuenctid wedi cael eu gwahodd, er mwyn ymgymryd mewn sesiynau holi ac ateb a llawer o weithdai gwahanol. Mi fydd y digwyddiad yma yn Abertawe yn ein galluogi ni i weld safbwyntiau pobl o dros dde Cymru i gyd ar fater sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, a hefyd yn eu galluogi nhw i siarad efo ni a llawer o bobl arall, fel Lynne Neagle, am y peth.

I gloi, hoffwn i ddiolch eto i chi am wrando arnaf i heddiw ac am yr holl gefnogaeth rydych chi, fel Aelodau Cynulliad Cymru, wedi rhoi hyd yma, ac yn parhau i roi i ni yn ystod ein tymor ni fel Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

Thank you, Llywydd. I'm extremely grateful to be here today to celebrate such an important occasion in Welsh history, namely the first joint session between the Youth Parliament and the Assembly—the first session of its kind in the world—and that is during the twentieth anniversary of devolution. I'm here representing my fellow Members from South Wales West today.

Since our first meeting back in February, we as Members of the South Wales West region have undertaken a number of different engagements with young people. Some Members have hosted school assemblies on the work of the Youth Parliament, while others have held smaller sessions with individuals, small groups and local youth groups. Most of us have also met with many of you, the Assembly Members, to discuss problems in our areas or just to chat about the causes and organisations that we support.

About a month ago, I had a meeting with Leanne Wood, where we discussed period poverty and the lack of support for pupils and young people with mental health problems. We take our role of representing the voice of young people in our local areas seriously, and we're grateful for the range of opportunities through the Youth Parliament to ensure that these voices can be heard.

As a region, our committees have met to discuss how we can drive forward the causes selected by the Youth Parliament, namely life skills in the curriculum, littering and plastic waste, and support for mental and emotional health.

Our main focus at the moment is life skills in the curriculum, given that the new curriculum will be introduced next year. In order to gather the views of young people in our region, we as a Youth Parliament have published an online questionnaire. We also look forward to next month’s event, where teachers, pupils and youth groups have been invited to participate in question-and-answer sessions and a variety of workshops. This event, in Swansea, will enable us to gain the perspectives of people from across the whole of south Wales on the issue of life skills in the curriculum, and it will also enable them to speak to us and many other people, such as Lynne Neagle, about the topic.

To conclude, I’d like to thank you again for listening to me today and for all of the support that you, as Members of the National Assembly, have afforded us to date, and will continue to give us during our term as Members of the Welsh Youth Parliament. Thank you. [Applause.]

14:05

A'r siaradwr nesaf yw Angel Ezeadum, ac Angel Ezeadum yw'r Aelod a etholwyd gan bartner ar gyfer Race Council Cymru, ac yn siarad ar ran rhanbarth y de-ddwyrain. Angel Ezeadum.

Our next speaker is Angel Ezeadum. Angel Ezeadum is a partner-elected Member for Race Council Cymru, and speaks on behalf of the south-east region. Angel Ezeadum.

Diolch yn fawr, Llywydd. I'm Angel Ezeadum and I'm here to represent the South Wales East region. Firstly, I would like to reiterate what a significant day this truly is as we are all gathered today to celebrate 20 years of devolution in Wales.

Regarding the work of the region, in our regional meetings we shared our hopes and aspirations about our work as Welsh Youth Parliament Members. The main consensus was that we hoped to make an impacting difference to Wales’s youth and empower the voices of young people. In our latest meeting, we formed the three committees based on the three key issues voted in at our session in the Chamber. Research was then undertaken to see what the National Assembly had already done or were doing to tackle the issue, in order to avoid any overlaps. We then discussed our goals and the steps we would have to take to be successful.

The Youth Parliament has used events such as the jamboree in the Senedd and the Urdd Eisteddfod in May to further promote our work and receive comments from a diverse range of children and young people. The use of technology, in particular with the life skills in the curriculum survey, has enabled us to reach a huge sum of young people in Wales, and in doing so, increase the participation, ensuring that we truly do give the youth a voice.

As a resident of Cardiff, I have worked alongside the elected representatives of the Cardiff constituencies and other partner-elected Members from Cardiff on tackling the issues in our city. We have met with many Assembly Members, such as Andrew R.T. Davies, who was the first to reach out to us, and Jenny Rathbone, who helped us with our speeches for the Chamber. Thank you to all of those who took time out of their busy schedule to meet with us.

Whilst this event is about celebrating how far we have come, it is also an opportunity to look forward to the future. This is just the beginning of our work for the Welsh Youth Parliament and I am looking forward to developing over the next 18 months, alongside my fellow Members, to shape a better Wales for our generation.

I am proud to be a Welsh Youth Parliament Member, and, so far, it has been great to be a representative for them. Thank you. [Applause.]

Diolch yn fawr, Lywydd. Angel Ezeadum wyf fi ac rwyf yma i gynrychioli rhanbarth Dwyrain De Cymru. Yn gyntaf, hoffwn ailadrodd pa mor arwyddocaol yw'r diwrnod hwn wrth i bob un ohonom ddod at ein gilydd heddiw i ddathlu 20 mlynedd o ddatganoli yng Nghymru.

O ran gwaith y rhanbarth, rydym wedi rhannu ein gobeithion a'n dyheadau am ein gwaith fel Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru yn ein cyfarfodydd rhanbarthol. Y prif gonsensws oedd ein bod yn gobeithio gwneud gwahaniaeth effeithiol i ieuenctid Cymru a grymuso lleisiau pobl ifanc. Yn ein cyfarfod diweddaraf, ffurfiwyd y tri phwyllgor yn seiliedig ar y tri mater allweddol y pleidleisiwyd drostynt yn ein sesiwn yn y Siambr. Yna, cyflawnwyd ymchwil i weld beth oedd y Cynulliad Cenedlaethol wedi'i wneud eisoes neu wrthi'n ei wneud i fynd i'r afael â'r mater, er mwyn osgoi unrhyw orgyffwrdd. Wedyn, trafodasom ein nodau a'r camau y byddai'n rhaid i ni eu cymryd er mwyn llwyddo.

Mae'r Senedd Ieuenctid wedi defnyddio digwyddiadau fel y jamborî yn y Senedd ac Eisteddfod yr Urdd ym mis Mai i hyrwyddo ein gwaith ymhellach ac mae'n cael sylwadau gan amrywiaeth eang o blant a phobl ifanc. Mae'r defnydd o dechnoleg, yn enwedig mewn perthynas â'r arolwg ar sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, wedi ein galluogi i gyrraedd llawer iawn o bobl ifanc yng Nghymru, a chynyddu cyfranogiad wrth wneud hynny, gan sicrhau ein bod yn rhoi llais i'r ieuenctid mewn gwirionedd.

Fel un sy'n byw yng Nghaerdydd, rwyf wedi gweithio gyda chynrychiolwyr etholedig etholaethau Caerdydd ac Aelodau eraill a etholwyd gan bartneriaid o Gaerdydd i fynd i'r afael â'r problemau yn ein dinas. Rydym wedi cyfarfod â llawer o Aelodau Cynulliad, megis Andrew R.T. Davies, sef y cyntaf i gysylltu â ni, a Jenny Rathbone, a fu'n gymorth i ni gyda'n hareithiau ar gyfer y Siambr. Diolch i bawb a ddaeth o hyd i amser yng nghanol eu hamserlenni prysur i gyfarfod â ni.

Er bod y digwyddiad hwn yn ymwneud â dathlu pa mor bell y daethom, mae hefyd yn gyfle i edrych ymlaen at y dyfodol. Dim ond megis dechrau y mae ein gwaith ar gyfer Senedd Ieuenctid Cymru ac rwy'n edrych ymlaen at ddatblygu dros y 18 mis nesaf, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelodau, er mwyn llunio Cymru well ar gyfer ein cenhedlaeth ni.

Rwy'n falch o fod yn Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru, a hyd yn hyn, mae wedi bod yn wych cael bod yn gynrychiolydd iddynt. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

A'r siaradwr nesaf, felly, yw Cai Phillips. A Cai Phillips yw'r Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Cai Phillips.

The next speaker is Cai Phillips. And Cai Phillips is the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire. Cai Phillips. 

Dioch, Llywydd. Prynhawn da, ac mae yn brynhawn da iawn yma yn y Senedd. Fy enw i yw Cai Phillips a dwi’n Aelod Senedd Ieuenctid dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Mae heddiw yn ddiwrnod hanesyddol a phwysig gan ei fod yn rhoi cyfle inni gwrdd a chydweithio â’r Aelodau 'hŷn'. Ar un ochr, profiad a doethineb, ac ar yr ochr arall, brwdfrydedd a syniadau newydd. Gobeithio y gallwn gydweithio i ddatrys rhai o’r problemau mawr sy’n ein hwynebu fel cenedl. Mae hefyd yn ddiwrnod i ddathlu 20 mlynedd o ddatganoli, ac, wrth gwrs, roedd canlyniad sir Gaerfyrddin wedi sicrhau 'ie' bendant i sefydlu Cynulliad i Gymru.

Rwy’n falch iawn o gynrychioli fy nghyd-Aelodau yn rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dyma ardal sy’n odidog iawn, gyda thraethau, mynyddoedd a chefn gwlad. Mae yna saith Aelod yn y rhanbarth, sef Arianwen, Lois, Caleb, Emily, Rhys, Ellie a fi. Ni yw magnificent seven y rhanbarth, ac ers cael ein hethol rydym wedi cyfarfod ddwywaith, a thrafodwyd pynciau llosg sy’n bwysig i bobl ifanc, ac yn benodol y tri mater a gafodd eu dewis yn ein cyfarfod seneddol cyntaf. 

Mae’n braf adrodd nôl ein bod wedi derbyn ymateb positif gan bobl ifanc ein rhanbarth. Mae’r Aelodau wedi codi ymwybyddiaeth mewn gwleidyddiaeth ac ennyn diddordeb mewn materion lleol, cenedlaethol a rhyngwladol. Rydym yn sicr bod ein presenoldeb ar wefannau cymdeithasol wedi helpu i godi proffil gwaith y Senedd Ieuenctid. Er hyn, nid oes dim byd gwell na chwrdd wyneb yn wyneb â'n cyfoedion a chael sgyrsiau am yr hyn sy’n bwysig ac yn eu poeni, er enghraifft drwy waith gwych cynghorau sirol ieuenctid, fel yr un yn sir Gâr. Hefyd, mae nifer o Aelodau wedi bod i ymweld ag ysgolion a sefydliadau yn eu hetholaethau. Yn ogystal, bydd yr Aelodau yn mynychu rhai o ddigwyddiadau mwyaf yr haf, fel yr Eisteddfod Genedlaethol a'r sioe frenhinol, er mwyn casglu barn pobol ifanc, ac edrychaf ymlaen yn bersonol at glywed barn ymwelwyr ifanc yn y sioe. Mae’r ffyrdd hyn o ymgysylltu â phobol ifanc yn sicrhau bod pawb yn cael y siawns i ddweud eu dweud. 

Mae’r digwyddiad a'r datganiad heddiw yn mynd i roi sylfaen gadarn i’r Senedd Ieuenctid am flynyddoedd i ddod. Mae’n rhoi sicrwydd a hyder i Aelodau'r Senedd Ieuenctid wrth wneud gwaith yn eu hardaloedd lleol, ac o fewn eu pwyllgorau. A bydd y gwaith a gynhelir i bwrpas, gan y bydd y Cynulliad yn gwrando ac yn gweithredu ar yr hyn sydd gan yr ifanc i'w ddweud. Rydym yn edrych ymlaen at yr her. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

Thank you, Llywydd. Good afternoon, and it’s a very good afternoon here in the Senedd. My name is Cai Phillips, and I'm a Youth Parliament Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire. Today is an historic and important day as it gives us the opportunity to meet and work with the more 'senior' Members. On one side, we have experience and wisdom, and on the other, enthusiasm and new ideas. We hope that we can work together to solve some of the big problems that face us as a nation. It is also a day to celebrate 20 years of devolution, and, of course, it was Carmarthenshire's ‘yes’ vote that ensured the establishment of a Welsh Assembly.

I am very proud to represent my fellow Members in the Mid and West Wales region. This is a very beautiful area, with beaches, mountains and countryside. There are seven members in the region, namely Arianwen, Lois, Caleb, Emily, Rhys, Ellie and me. We are the magnificent seven of the region, and since being elected we have met twice, and have discussed contentious issues that are important to young people, and in particular the three issues chosen at our first parliamentary meeting. 

It is good to report back that we received a positive response from the young people of our region. Members have raised awareness of politics and created an interest in local, national and international issues. We are certain that our presence on social websites has helped to raise the profile of the Youth Parliament’s work. Despite this, there is nothing better than meeting our peers face to face and having conversations about what is important and what concerns them, for example through the excellent work of the youth county councils, such as the one in Carmarthenshire. Also, a number of Members have visited schools and establishments in their constituencies. In addition, Members will also be attending some of the biggest summer events, such as the National Eisteddfod and the Royal Welsh Show, in order to gather the views of young people, and I am personally looking forward to hearing the views of young visitors at the show. These ways of engaging with young people ensure that everyone has the opportunity to have their say.  

The event and declaration today will give the Youth Parliament a solid foundation for years to come. It gives Members of the Youth Parliament certainty and confidence to carry out work in their local areas and within their committees. And the work carried out will be purposeful, as the Assembly will listen and act on what the young people have to say. We look forward to the challenge. Thank you. [Applause.]

14:10

Dwi'n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gau'r ddadl—Lynne Neagle.

I now call on the Chair of the Children, Young People and Education Committee to close the debate—Lynne Neagle.

Thank you, Llywydd. It is a genuine honour to close today's momentous debate and to have the opportunity to thank everybody who’s been involved, over many months and years, to help us reach this important point in the history of our democracy here in Wales. It’s impossible to pay tribute to everyone individually, but our gratitude is significant nonetheless. Our particular thanks must go to the Welsh Youth Parliament Members. Having you here today with us is a genuine privilege for the Assembly. And can I say, from one inaugural Member of the Assembly in 1999 to all of you as inaugural Members of your Youth Parliament 20 years later, it’s great to be amongst the first?

Today marks a significant milestone in our work as a National Assembly and a Youth Parliament. Our commitment to working together as representatives of the people of Wales, across their ages, is one I warmly welcome as Chair of the Children, Young People and Education Committee. It’s clear from today’s discussions that, as two elected bodies, we share the same ambition. Our aim is to enable our people, whether young, old or anything in between, to live happy and healthy lives. I firmly believe that working together will provide us with a better opportunity of realising that ambition for the people of Wales. There is great truth in the old saying that the whole is often greater than the sum of its parts. It is apt that as we approach the thirtieth anniversary of the United Nations Convention on the Rights of the Child, and in the year that the office of the Children’s Commissioner for Wales celebrates an eighteenth birthday, our Youth Parliament begins its work.

The three priority areas you have identified have the potential to transform lives for the better. As many people know, the emotional and mental health of children and young people is an area particularly close to my heart, and I thank the Members who have made reference to the committee’s ‘Mind over matter’ work today.

I know I speak for all of us when I say that we are looking forward with great excitement and hope to watching your progress and seeing the outcomes of your hard work. But it is my firm belief that we shouldn’t only sit on the sidelines and watch your progress. Our committee has already benefited greatly from engaging with the Welsh Youth Parliament on proposals to remove the defence of reasonable punishment. Hearing the views of children and young people has been important to us in all elements of our committee’s work, and we look forward to building on this during the Youth Parliament's two-year term and beyond. I would encourage all other committees and the Youth Parliament to continue this mutually beneficial interaction. We have lots to learn from and share with each other.

I’d like to close today’s joint proceedings by re-emphasising article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, already referred to by Maisy Evans, Welsh Youth Parliament Member for Torfaen, so eloquently in her opening address. Article 12 states that young people have the right to express their views freely and have their opinion listened to in all matters affecting them. The establishment of the Welsh Youth Parliament and the signing today of the joint declaration, setting out the principles of how we will work together, is a huge milestone in our journey towards achieving that ambition. So, I will close by wishing all of us well in our joint endeavours.

Diolch, Lywydd. Mae'n anrhydedd go iawn i ddod â dadl gofiadwy heddiw i ben a chael cyfle i ddiolch i bawb sydd wedi bod yn gysylltiedig â hi, dros fisoedd a blynyddoedd lawer, i'n helpu i gyrraedd y pwynt pwysig hwn yn hanes ein democratiaeth yma yng Nghymru. Mae'n amhosibl talu teyrnged i bawb yn unigol, ond mae ein diolch yn sylweddol serch hynny. Mae'n rhaid i ni ddiolch yn arbennig i Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru. Mae eich presenoldeb yma heddiw yn fraint wirioneddol i'r Cynulliad. Ac oddi wrth un o'r Aelodau Cynulliad cyntaf yn 1999 i bob un ohonoch chi fel Aelodau cyntaf eich Senedd Ieuenctid 20 mlynedd yn ddiweddarach, a gaf fi ddweud ei bod yn wych bod ymhlith y rhai cyntaf?

Mae heddiw'n garreg filltir bwysig yn ein gwaith fel Cynulliad Cenedlaethol ac fel Senedd Ieuenctid. Mae ein hymrwymiad i gydweithio fel cynrychiolwyr pobl Cymru, ar draws eu hoedrannau, yn un rwy'n ei groesawu'n fawr fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Mae'n amlwg o'r trafodaethau heddiw ein bod ni, fel dau gorff etholedig, yn rhannu'r un uchelgais. Ein nod yw galluogi ein pobl, boed yn ifanc, yn hen neu'n unrhyw beth rhwng y ddau, i fyw bywydau hapus ac iach. Credaf yn gryf y bydd gweithio gyda'n gilydd yn rhoi gwell cyfle i ni wireddu'r uchelgais hwnnw i bobl Cymru. Mae gwirionedd mawr yn yr hen ddywediad fod y darlun llawn yn aml yn fwy na chyfanswm ei rannau. Wrth i ni nesáu at ben blwydd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn 30 oed, a phen blwydd swydd Comisiynydd Plant Cymru yn 18 oed, mae'n briodol fod ein Senedd Ieuenctid yn dechrau ar ei gwaith.

Mae gan y tri maes blaenoriaeth rydych wedi'u nodi botensial i weddnewid bywydau er gwell. Fel y gŵyr llawer o bobl, mae iechyd meddwl a llesiant emosiynol plant a phobl ifanc yn faes sy'n arbennig o agos at fy nghalon, a diolch i'r Aelodau sydd wedi cyfeirio at waith y pwyllgor ar adroddiad 'Cadernid Meddwl' heddiw.

Gwn fy mod yn siarad ar ran pob un ohonom wrth ddweud ein bod yn edrych ymlaen yn llawn cyffro a gobaith at weld eich cynnydd a chanlyniadau eich gwaith caled. Ond credaf yn bendant y dylem wneud mwy na dim ond eistedd ar y cyrion a gwylio eich cynnydd. Mae ein pwyllgor eisoes wedi elwa'n fawr o ymgysylltu â Senedd Ieuenctid Cymru ar gynigion i gael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol. Mae clywed barn plant a phobl ifanc wedi bod yn bwysig i ni ym mhob elfen o waith ein pwyllgor, ac edrychwn ymlaen at adeiladu ar hyn yn ystod tymor y Senedd Ieuenctid o ddwy flynedd a thu hwnt i hynny. Buaswn yn annog yr holl bwyllgorau eraill a'r Senedd Ieuenctid i barhau â'r rhyngweithio hwn sydd o fudd i'r ddwy ochr. Mae gennym lawer i ddysgu oddi wrth ein gilydd a llawer i'w rannu â'n gilydd.

Hoffwn ddod â'r trafodion ar y cyd heddiw i ben drwy ailbwysleisio erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, y cyfeiriwyd ato eisoes gan Maisy Evans, yr Aelod Senedd Ieuenctid Cymru dros Dorfaen, mewn modd mor huawdl yn ei hanerchiad agoriadol. Mae erthygl 12 yn datgan bod gan bobl ifanc hawl i fynegi eu safbwyntiau'n rhydd a chael eu barn wedi'i chlywed ym mhob mater sy'n effeithio arnynt. Mae sefydlu Senedd Ieuenctid Cymru ac arwyddo'r datganiad ar y cyd heddiw sy'n nodi egwyddorion y modd y byddwn yn gweithio gyda'n gilydd yn garreg filltir enfawr ar ein taith tuag at wireddu'r uchelgais hwnnw. Felly, rwyf am gloi drwy ddymuno'n dda i bob un ohonom yn ein hymdrechion ar y cyd.

Pob hwyl i ni oll, a diolch i chi i gyd.

Good luck to us all, and thank you, all.

Yn unol â Rheol Sefydlog 11.15, mae’r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu y cynhelir y bleidlais ar ddiwedd y ddadl yma ar y cynnig. Ac mae’r Senedd Ieuenctid eisoes wedi cytuno’r datganiad ar y cyd, a dwi nawr yn galw, felly, am bleidlais o’r Cynulliad Cenedlaethol ar y cynnig ar y datganiad ar y cyd. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 48, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r datganiad ar y cyd ar gydweithio â'r Senedd Ieuenctid wedi'i basio'n unfrydol gan y Cynulliad Cenedlaethol.

In accordance with Standing Order 11.15, the Business Committee has decided that a vote will be taken at the end of this debate. And the Youth Parliament has already agreed the joint declaration, and I call for a vote of the National Assembly on the motion on the joint declaration. Open the vote. Close the vote. In favour 48, no abstentions, none against. Therefore, the joint declaration on working with the Youth Parliament is unanimously passed by the National Assembly.

14:15

NDM7100 - Dadl ar y cyd â Senedd Ieuenctid Cymru: O blaid: 48, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM7100 - Joint debate with the Welsh Youth Parliament: For: 48, Against: 0, Abstain: 0

Motion has been agreed

Diolch yn fawr iawn i bawb ac fe fyddwn ni'n dod â'r sesiwn yma i ben ac ailgychwyn am 14:30. Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]

Thank you to everyone and we will bring this session to a close and will reconvene at 14:30. Thank you. [Applause.]

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:15.

Plenary was suspended at 14:15.

14:30

Ailymgynullodd y Cynulliad am 14:30, gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly reconvened at 14:30, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd
2. Questions to the Minister for Finance and Trefnydd

Cwestiynau i'r Gweinidog cyllid sydd gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mandy Jones.

We move to questions to the Minister for finance. The first question is from Mandy Jones.

Y Cynllun Buddsoddi i Arbed
The Invest-to-save Scheme

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd y cynllun buddsoddi i arbed? OAQ54110

1. Will the Minister provide an update on the effectiveness of the invest-to-save scheme? OAQ54110

Since 2009, the invest-to-save scheme has invested £180 million in over 190 projects across the whole of Wales. It continues to provide financial assistance to Welsh public services and third sector organisations to help them improve their services and provide better outcomes for the people they serve.

Ers 2009, mae'r cynllun buddsoddi i arbed wedi buddsoddi £180 miliwn mewn dros 190 o brosiectau ar draws Cymru gyfan. Mae'n parhau i roi cymorth ariannol i wasanaethau cyhoeddus Cymru a sefydliadau'r trydydd sector i'w helpu i wella eu gwasanaethau a darparu canlyniadau gwell ar gyfer y bobl y maent yn eu gwasanaethu.

Thank you for that answer. I note that the invest-to-save scheme has invested around about £174 million since 2009. I also note that Betsi Cadwaladr is currently in receipt of over £3 million. Given that invest-to-save is an interest-free loan and repayable, and given that our public services are all struggling financially, how do you ensure repayment of the sums owed, and has the scheme hit its target in any way in terms of the savings achieved?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Sylwaf fod y cynllun buddsoddi i arbed wedi buddsoddi tua £174 miliwn ers 2009. Sylwaf hefyd fod Betsi Cadwaladr yn derbyn dros £3 miliwn ar hyn o bryd. O ystyried bod buddsoddi i arbed yn fenthyciad di-log ac yn ad-daladwy, a chan fod ein gwasanaethau cyhoeddus i gyd yn wynebu trafferthion ariannol, sut ydych chi'n sicrhau bod y symiau sy'n ddyledus yn cael eu had-dalu, ac a yw'r cynllun wedi cyrraedd ei darged mewn unrhyw ffordd o ran yr arbedion a sicrhawyd?

Thank you for asking that question. The portfolio of invest-to-save projects has a really wide range of repayment profiles. For general projects, the longest repayment profile is six years, and there are several being more than that. However, energy efficiency projects, for example, can be repaid within eight to 10 years. But, as I say, it depends on the project. But I can reassure you that the fund does have a 100 per cent recovery rate to date, with no bad debts being incurred since the creation of the fund in 2009.

Diolch i chi am ofyn y cwestiwn hwnnw. Mae gan y portffolio o brosiectau buddsoddi i arbed ystod eang iawn o broffiliau ad-dalu. Ar gyfer prosiectau cyffredinol, chwe blynedd yw'r proffil ad-dalu hiraf, ac mae sawl un yn fwy na hynny. Fodd bynnag, gellir ad-dalu prosiectau effeithlonrwydd ynni, er enghraifft, o fewn wyth i 10 mlynedd. Ond fel y dywedaf, mae'n dibynnu ar y prosiect. Ond gallaf eich sicrhau bod gan y gronfa gyfradd adennill o 100 y cant hyd yma, ac na chafwyd unrhyw ddyledion drwg ers creu'r gronfa yn 2009.

Invest-to-save has been successful over a period of time, but it mainly involves safe investments, certain, or almost certain, of producing savings. Alongside it, a more ambitious programme of innovate-to-save has been introduced—something I asked for over several years. Will the Minister provide an update on the effectiveness of the innovate-to-save scheme, and on whether any projects have been so successful that they have been taken up by other bodies?

Mae'r gronfa buddsoddi i arbed wedi bod yn llwyddiannus dros gyfnod o amser, ond mae'n ymwneud yn bennaf â buddsoddiadau diogel, sy'n sicr, neu bron yn sicr, o gynhyrchu arbedion. Law yn llaw â hynny, cyflwynwyd rhaglen fwy uchelgeisiol arloesi i arbed—rhywbeth y gofynnais amdano dros nifer o flynyddoedd. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd y cynllun arloesi i arbed, ac a oes unrhyw brosiectau wedi bod mor llwyddiannus fel bod cyrff eraill wedi eu mabwysiadu?

I thank Mike Hedges for raising that; he's long been a champion of both invest-to-save and innovate-to-save. The innovate-to-save initiative between the Welsh Government, Nesta, Cardiff University and the Wales Council for Voluntary Action launched in February 2017 with a budget of £5.8 million. In March of this year, we added an additional £0.5 million to the budget, to take it up to £6.3 million. It does differ from invest-to-save in that the payment is non-repayable grant funding for projects selected to go through the research and development phase. Non-financial support is available in project management from Nesta, and research support available from Cardiff University. There is a real focus there on ideas that are at different stages to invest-to-save. These are projects that need to be researched and tested to assess whether or not the anticipated outcomes are likely to be achieved. Round 1 of the programme saw three projects being approved for loan funding, one of which was Leonard Cheshire, who were awarded £1 million to roll out their new model of care for people in receipt of direct payments. Fabric, in Swansea, has begun purchasing properties for implementing their semi-supported step-down accommodation for young people over the age of 18 who are leaving the care system. Llamau are also in negotiations with public sector partners to put in place a new and more sustainable funding model for the benefit of the people who they serve. Certainly, there are projects there that we could look to be upscaling in due course, and we'll be learning very much from the work that those projects are undertaking at the moment.

Diolch i Mike Hedges am godi hynny; mae wedi bod yn hyrwyddo buddsoddi i arbed ac arloesi i arbed ers tro byd. Lansiwyd y fenter arloesi i arbed rhwng Llywodraeth Cymru, Nesta, Prifysgol Caerdydd a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ym mis Chwefror 2017 gyda chyllideb o £5.8 miliwn. Ym mis Mawrth eleni, ychwanegwyd £0.5 miliwn ychwanegol gennym at y gyllideb, i'w chodi i £6.3 miliwn. Mae'n wahanol i'r gronfa buddsoddi i arbed gan nad yw'r taliad yn arian grant ad-daladwy ar gyfer prosiectau sydd wedi'u dewis i fynd drwy'r cam ymchwil a datblygu. Mae cymorth anariannol ar gael gan Nesta ar gyfer rheoli prosiectau, ac mae cymorth ymchwil ar gael gan Brifysgol Caerdydd. Mae ffocws gwirioneddol yno ar syniadau sydd ar wahanol gamau i'r gronfa buddsoddi i arbed. Mae'r rhain yn brosiectau y mae angen ymchwilio iddynt a'u profi er mwyn asesu a yw'r canlyniadau a ragwelir yn debygol o gael eu cyflawni ai peidio. Yn rownd 1 y rhaglen gwelwyd tri phrosiect yn cael eu cymeradwyo ar gyfer cyllid benthyciad, ac un ohonynt oedd Leonard Cheshire, a enillodd £1 filiwn i gyflwyno eu model gofal newydd i bobl sy'n derbyn taliadau uniongyrchol. Mae Fabric, yn Abertawe, wedi dechrau prynu eiddo ar gyfer gweithredu eu llety cam-i-lawr â chymorth rhannol i bobl ifanc dros 18 oed sy'n gadael y system gofal. Mae Llamau hefyd yn cynnal trafodaethau gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus i roi model ariannu newydd a mwy cynaliadwy ar waith er budd y bobl y maent yn eu gwasanaethu. Yn sicr, mae prosiectau yno y gallem ystyried eu huwchraddio maes o law, a byddwn yn dysgu llawer iawn o'r gwaith y mae'r prosiectau hynny'n ei wneud ar hyn o bryd.

No discussion on invest-to-save is complete without a question from Mike Hedges—I think you've asked a question on it every time it's come up. Minister, I think this is one of those issues that is universally accepted across the Chamber as generally a good idea, and invest-to-save and its successor have a huge role to play in contributing to savings in local government and generating more cash. But I think I'm right in saying that, in 2014, five years into the scheme, Ministers commissioned Government social research to undertake an independent evaluation of invest-to-save. And that found that, whilst there were savings across the board, there were some areas where savings hadn't been delivered as expected. I wonder, now that we are 10 years into the project, and looking at successor schemes, do you plan on commissioning any further independent research to discover where the scheme has worked and areas where it can be improved?

Nid oes unrhyw drafodaeth ar fuddsoddi i arbed yn gyflawn heb gwestiwn gan Mike Hedges—rwy'n meddwl eich bod wedi gofyn cwestiwn yn ei gylch bob tro y mae wedi codi. Weinidog, credaf fod hwn yn un o'r materion hynny a dderbynnir gan bawb ar draws y Siambr fel syniad da ar y cyfan, ac mae gan fuddsoddi i arbed a'i olynydd rôl enfawr i'w chwarae yn cyfrannu at arbedion mewn llywodraeth leol a chynhyrchu mwy o arian. Ond rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud bod Gweinidogion, yn 2014, bum mlynedd i mewn i'r cynllun, wedi comisiynu ymchwil gymdeithasol gan y Llywodraeth i gynnal gwerthusiad annibynnol o'r gronfa buddsoddi i arbed. Ac er bod arbedion yn gyffredinol, canfu'r ymchwil nad oedd arbedion wedi'u sicrhau mewn rhai meysydd yn ôl y disgwyl. A chan fod 10 mlynedd bellach ers dechrau'r prosiect, a chan edrych ar gynlluniau olynol, tybed a ydych yn bwriadu comisiynu unrhyw ymchwil annibynnol arall i ddarganfod lle mae'r cynllun wedi gweithio a'r meysydd y gellir eu gwella?

Well, as you say, there was some research—an independent study, in fact—in 2014, which concluded that, on average, the fund generates a benefit of £3 for every £1 spent on that scheme. A frequent question, as Nick Ramsay says, is why good practice just doesn't seem to spread very easily, and this is something that we're working on with Cardiff University. We're researching the barriers, and also the enablers, for the spread of the good practice that we've learned through the innovate-to-save scheme. The evidence-gathering stage of that will be completed by 30 June, and then there will be the analysis of the findings throughout the summer. We've secured £4,000 of research funding in Cardiff University, which can be used to support events with academics and practitioners across Wales to discuss our findings and to highlight the benefits that we've been able to accrue through the invest-to-save scheme, and to try and ensure that those benefits are spread more widely. 

Wel, fel y dywedwch, cafwyd rhywfaint o ymchwil—astudiaeth annibynnol mewn gwirionedd—yn 2014, a ddaeth i'r casgliad fod y gronfa, ar gyfartaledd, yn cynhyrchu budd o £3 am bob £1 a werir ar y cynllun hwnnw. Un cwestiwn sy'n cael ei ofyn yn aml, fel y dywed Nick Ramsay, yw pam nad yw arferion da fel pe baent yn lledaenu'n hawdd iawn, ac mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio arno gyda Phrifysgol Caerdydd. Rydym yn ymchwilio i'r rhwystrau, a'r ffactorau sy'n galluogi hefyd, ar gyfer lledaenu'r arferion da yr ydym wedi'u dysgu drwy'r cynllun arloesi i arbed. Cwblheir y cam casglu tystiolaeth o hynny erbyn 30 Mehefin, ac yna caiff y canfyddiadau eu dadansoddi drwy gydol yr haf. Rydym wedi sicrhau £4,000 o gyllid ymchwil ym Mhrifysgol Caerdydd y gellir ei ddefnyddio i gefnogi digwyddiadau gydag academyddion ac ymarferwyr ledled Cymru i drafod ein canfyddiadau ac i dynnu sylw at y manteision yr ydym wedi gallu eu cronni drwy'r cynllun buddsoddi i arbed, a cheisio sicrhau bod y manteision hynny'n cael eu lledaenu'n ehangach.

14:35
Gwaredu Asedau Eiddo'r Sector Cyhoeddus
The Disposal of Public Sector Property Assets

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am waredu asedau eiddo'r sector cyhoeddus? OAQ54117

2. Will the Minister make a statement on the disposal of public sector property assets? OAQ54117

The Welsh Government supports the principles of good asset management, including surplus asset disposal processes. Through published guidance such as 'Managing Welsh Public Money' and the continued work on asset collaboration led by Ystadau Cymru, we seek to embed best practice across the Welsh public sector.

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o reoli asedau'n dda, gan gynnwys prosesau gwerthu asedau dros ben. Drwy ganllawiau a gyhoeddwyd megis 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru' a'r gwaith parhaus ar gydweithredu ar asedau a arweinir gan Ystadau Cymru, rydym yn ceisio sefydlu arferion gorau ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Thank you. Best practice is all good in theory. The transformation of public services across Wales has seen the disposal of some property assets. However, considerable estate remains, including the 137 surplus properties owned by Betsi Cadwaladr University Health Board. The cost of maintaining this estate has now been estimated at £838 million over a 15-year period. Now, when considering that this health board sees the biggest deficit out of Wales, and seven NHS health boards at the end of 2018-19 are also seeing deficits, such expenditure does seem unsustainable and inappropriate. Now, there is a theory—you can correct me if I'm wrong—that if they do sell some of their assets no longer required, money comes back to the central pot here. So, one could argue, in businesses terms, with the health board already now into the fifth term of special measures, perhaps it's not on their main list of their priorities, having to deal with this. What steps can you take as a Welsh Government to work with the Betsi Cadwaladr University Health Board and maybe, just maybe, look at any revenues that come from the disposal of those surplus assets actually going back in some way—not all of it, maybe, but some of it—so that they can actually use the money that is tied up now in those surplus buildings towards better outcomes for the patients in north Wales?

Diolch. Mae arferion gorau yn dda iawn yn ddamcaniaethol. Mae'r broses o drawsnewid gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru wedi arwain at werthu rhai asedau eiddo. Fodd bynnag, erys cryn dipyn o ystadau, gan gynnwys y 137 eiddo dros ben y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn berchen arnynt. Amcangyfrifir bod y gost o gynnal yr ystâd hon yn £838 miliwn bellach dros gyfnod o 15 mlynedd. Nawr, wrth ystyried mai'r bwrdd iechyd hwn sydd â'r diffyg mwyaf yng Nghymru, a bod diffyg gan saith o fyrddau iechyd y GIG ar ddiwedd 2018-19, mae gwariant o'r fath i'w weld yn anghynaliadwy ac yn amhriodol. Nawr, mae yna ddamcaniaeth—gallwch fy nghywiro os wyf yn anghywir—fod arian yn dod yn ôl i'r pot canolog yma os ydynt yn gwerthu rhai o'u hasedau nad oes eu hangen mwyach. Felly, gallai rhywun ddadlau, mewn termau busnes, gyda'r bwrdd iechyd eisoes yn eu pumed tymor o fod yn destun mesurau arbennig, efallai nad yw gorfod ymdrin â hyn ar brif restr eu blaenoriaethau. Pa gamau y gallwch eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac i edrych efallai ar y posibilrwydd y gallai unrhyw refeniw a ddaw o werthu'r asedau dros ben hynny fynd yn ôl mewn rhyw ffordd—nid y cyfan, efallai, ond rhywfaint ohono—er mwyn iddynt allu defnyddio'r arian sydd wedi'i glymu yn awr yn yr adeiladau gwag hynny er mwyn cael gwell canlyniadau i gleifion yng ngogledd Cymru?

There is a financial limit at which health boards can retain the funds for any assets they dispose of, but above that limit then, the funds do come back to Welsh Government. And I think that's only right in the sense that the Welsh Government will have the overview across the whole of the Welsh public sector, and the Welsh NHS, in order to understand the pressures that are arising at that particular time. However, we have provided access to an online resource, which brings together guidance and advice for public sector estates work. The Ystadau Cymru group is pan-public sector group, working with health boards on encouraging the different public sector bodies to share and learn from their experience. We've got the asset collaboration programme in Wales, and during the last two financial years, funding has been made available to them in order to help drive their asset management improvements. But that also includes data quality, which can identify assets that those organisations can dispose of. But on the basis of what you've said to me today, I will ask the Chair of Ystadau Cymru to have a conversation with Betsi Cadwaladr health board to see if there is more work that they can do and that Welsh Government can do to support them in identifying assets that could be sold.FootnoteLink  

Ceir terfyn ariannol lle gall byrddau iechyd gadw'r arian am unrhyw asedau a werthir ganddynt, ond uwchlaw'r terfyn hwnnw, daw'r arian yn ôl i Lywodraeth Cymru. Ac rwy'n credu bod hynny'n iawn yn yr ystyr y bydd gan Lywodraeth Cymru drosolwg ar draws sector cyhoeddus Cymru i gyd, a GIG Cymru, er mwyn deall y pwysau sy'n codi ar yr adeg benodol honno. Fodd bynnag, rydym wedi darparu mynediad at adnodd ar-lein, sy'n dod â chanllawiau a chyngor ar gyfer gwaith ystadau'r sector cyhoeddus at ei gilydd. Grŵp ar draws y sector cyhoeddus yw grŵp Ystadau Cymru, sy'n gweithio gyda byrddau iechyd i annog y gwahanol gyrff sector cyhoeddus i rannu eu profiadau a dysgu ohonynt. Mae gennym y rhaglen gydweithredu ar asedau yng Nghymru, ac yn ystod y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf, mae cyllid wedi cael ei ddarparu iddynt er mwyn helpu i sbarduno gwelliannau yn eu dull o reoli asedau. Ond mae hynny hefyd yn cynnwys ansawdd data, a all nodi asedau y gall y sefydliadau hynny eu gwerthu. Ond ar sail yr hyn yr ydych wedi'i ddweud wrthyf heddiw, byddaf yn gofyn i Gadeirydd Ystadau Cymru gael sgwrs gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i weld a oes rhagor o waith y gallant ei wneud ac y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i'w cynorthwyo i nodi asedau y gellid eu gwerthu.FootnoteLink

Janet Finch-Saunders raised important issues, but I just want to look at this from a slightly different angle. In the context of the climate emergency that we've declared, we obviously need to reduce our food miles and encourage more people to grow their own or source their food locally. So, I just wondered, when you're considering surplus assets, whether you might consider the provision of new allotment sites for people close to where they live, where there are none available, because that would enable people who don't currently have a garden, don't currently have a place to grow their vegetables, to be able to do that. So, I wondered if you'd let us know whether you'd give that sort of thing any consideration in these things. 

Tynnodd Janet Finch-Saunders sylw at faterion pwysig, ond rwyf am edrych ar hyn o safbwynt ychydig yn wahanol. Yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd a ddatganwyd gennym, mae'n amlwg fod angen i ni leihau ein milltiroedd bwyd ac annog mwy o bobl i dyfu eu bwyd eu hunain neu brynu bwyd lleol. Felly, pan fyddwch yn ystyried asedau dros ben, tybed a allech ystyried darparu safleoedd newydd ar gyfer rhandiroedd i bobl sy'n agos at eu cartrefi, lle nad oes rhai ar gael, oherwydd byddai hynny'n galluogi pobl nad oes ganddynt ardd ar hyn o bryd, ac sydd heb le i dyfu eu llysiau, i allu gwneud hynny. Felly, tybed a ydych wedi ystyried y math hwnnw o beth yn y pethau hyn?

The current key criteria for consideration when considering how to manage assets or dispose of assets include creating economic growth, delivering more integrated and customer-focused services, generating capital receipts, reducing running costs and decarbonisation of the public estate. But Julie James, Ken Skates and I have been doing a piece of work that looks across the Welsh public sector, particularly in terms of the land that we own, to see if we can take a much more strategic approach to that in the light of the First Minister's election manifesto, where he did say that he wanted to set up a division for land within Welsh Government, and then look at how we can work in a collaborative way with local authorities, with health boards and others who do have land or assets within their portfolios. And part of that work will be about redefining how we think of value for money. So, it's not about selling off a plot of land or an asset for the best possible price, but actually it's about considering value for money in the round—so, thinking about our responsibilities in terms of climate change, but also what the benefit could be for the local community. Your example is one of those things that certainly will be part of that mix in terms of considering best value. 

Mae'r meini prawf allweddol presennol ar gyfer ystyried sut i reoli asedau neu werthu asedau yn cynnwys creu twf economaidd, darparu gwasanaethau mwy integredig sy'n canolbwyntio ar y cwsmer, cynhyrchu derbyniadau cyfalaf, lleihau costau rhedeg a datgarboneiddio'r ystâd gyhoeddus. Ond mae Julie James, Ken Skates a minnau wedi bod yn gwneud gwaith sy'n edrych ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, yn enwedig o ran y tir yr ydym yn berchen arno, i weld a allwn fabwysiadu ymagwedd lawer mwy strategol tuag at hynny yng ngoleuni maniffesto etholiad y Prif Weinidog, lle dywedodd ei fod yn awyddus i sefydlu adran ar gyfer tir o fewn Llywodraeth Cymru, ac edrych wedyn ar sut y gallwn weithio mewn ffordd gydweithredol gydag awdurdodau lleol, gyda byrddau iechyd ac eraill sydd â thir neu asedau o fewn eu portffolios. A bydd rhan o'r gwaith hwnnw'n ymwneud ag ailddiffinio sut y byddwn yn meddwl am werth am arian. Felly, nid yw'n ymwneud â gwerthu darn o dir neu ased am y pris gorau posibl, ond yn hytrach ag ystyried gwerth am arian yn gyffredinol—felly, gan feddwl am ein cyfrifoldebau o ran y newid yn yr hinsawdd, ond hefyd beth y gallai'r budd fod i'r gymuned leol. Mae eich enghraifft yn un o'r pethau hynny a fydd yn sicr yn rhan o'r cymysgedd hwnnw o ran ystyried gwerth gorau.

14:40

Cabinet Minister, the saga of land at Lisvane in Cardiff being sold for £1.8 million by the regeneration investment fund for Wales, and subsequently sold for £39 million, has been well documented. But we understand that legal proceedings were issued in December 2017 against the two companies who were advisers to RIFW at the time, namely Amber Fund Management and the Lambert Smith Hampton group. Could the Minister update us on the latest situation with regard to these legal proceedings? 

Weinidog y Cabinet, mae saga'r tir yn Llys-faen yng Nghaerdydd sy'n cael ei werthu am £1.8 miliwn gan gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, ac a werthwyd wedyn am £39 miliwn wedi cael llawer o sylw. Ond deallwn fod achos cyfreithiol wedi'i gychwyn ym mis Rhagfyr 2017 yn erbyn y ddau gwmni a oedd yn gynghorwyr i'r gronfa ar y pryd, sef Amber Fund Management a grŵp Lambert Smith Hampton. A allai'r Gweinidog roi'r newyddion diweddaraf inni am y sefyllfa ddiweddaraf yn yr achosion cyfreithiol hyn?

I was the Minister in charge of that portfolio when those legal proceedings were taken forward. Unfortunately, they are still ongoing. So, as such, I am unable to update now, but I know the Minister for housing, who now has this within her portfolio, will obviously be keen to update Members as soon as there is something that we are able to say. 

Fi oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am y portffolio hwnnw pan gychwynnwyd yr achosion cyfreithiol hynny. Yn anffodus, maent yn dal i fynd rhagddynt. Felly, oherwydd hynny, ni allaf roi'r newyddion diweddaraf yn awr, ond gwn y bydd y Gweinidog tai, sydd bellach yn gyfrifol am hyn yn ei phortffolio, yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn gynted ag y bydd rhywbeth y gallwn ei ddweud.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd. Yn dilyn canslo'r llwybr du, a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y capasiti benthyg arian oedd ar gael i Lywodraeth Cymru yn amodol ar ei wario ar gynllun yr M4? Ydy'r arian dal ar gael rŵan bod y cynllun ddim yn mynd yn ei flaen? 

Thank you, Llywydd. Following the cancellation of the black route, will the Minister provide us with an update on the borrowing capacity that was available to the Welsh Government, conditional on it being spent on the M4 relief road? Is that funding still available now that that plan has been scrapped?

Thank you very much for the question. You'll recall that the funding that would have been earmarked for the M4, should the decision have been made to make the Orders, was up to £1 billion. But we have to remember that actually that £1 billion related to £150 million of borrowing that we're able to draw down on an annual basis up to a maximum of £1 billion. You'll have heard the Minister for Economy and Transport's recent statements—and the First Minister's statements—where he said that it will be the task group or the commission that is currently looking at ways in which to alleviate and address the transport and the congestion problems in and around the area of Newport that will have the first call on that funding.  

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Fe gofiwch y byddai hyd at £1 biliwn o arian wedi'i glustnodi ar gyfer y M4 pe bai'r penderfyniad wedi'i wneud i wneud y Gorchmynion hynny. Ond mae'n rhaid i ni gofio mai'r hyn yw'r £1 biliwn hwnnw yw £150 miliwn o fenthyciadau y gallwn eu defnyddio ar sail flynyddol hyd at uchafswm o £1 biliwn. Byddwch wedi clywed datganiadau diweddar Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth—a datganiadau'r Prif Weinidog—pan ddywedodd mai'r grŵp gorchwyl neu'r comisiwn sydd ar hyn o bryd yn edrych ar ffyrdd o leddfu a mynd i'r afael â'r problemau trafnidiaeth a'r tagfeydd yn ardal Casnewydd a'r cyffiniau fydd yn penderfynu ar y cyllid hwnnw yn y lle cyntaf.

The question I was asking was about the principle, in fact, of the UK Treasury telling Welsh Government how it should be spending its money. There's no justification for the Treasury dictating to the Assembly or Welsh Government what its priorities should be. I think the command paper, 'Financial Empowerment and Accountability', published alongside the Wales Act 2014, said that

'Within the overall and annual limits, the Welsh Government will be able to borrow for any capital purposes without HM Treasury consent. Welsh Ministers will therefore have the autonomy and flexibility'. 

The fiscal framework also says that

'There remain no restrictions about how the Welsh Government can use its borrowing powers'.

But we did end up with this conditionality. Now, the First Minister, when he was finance Minister, requested additional powers over borrowing, and there was specific reference in the letter to the Chief Secretary to the Treasury to borrowing to help fund the M4. And the result was the UK Government saying, 'Okay, you can have the money, on the condition that you spend it on that'. Does the Government now regret writing the letter in those terms? And if this Minister was in that position, would she have written the letter in the same way?   

Roedd y cwestiwn a ofynnais yn ymwneud mewn gwirionedd â'r egwyddor fod Trysorlys y DU yn dweud wrth Lywodraeth Cymru sut y dylai wario'i harian. Nid oes unrhyw gyfiawnhad fod y Trysorlys yn dweud wrth y Cynulliad neu Lywodraeth Cymru beth ddylai fod yn flaenoriaethau iddynt. Rwy'n credu bod y papur gorchymyn, 'Atebolrwydd a Grymuso Ariannol', a gyhoeddwyd ar y cyd â Deddf Cymru 2014, yn dweud

'O fewn y trothwyon cyffredinol a blynyddol, bydd Llywodraeth Cymru’n gallu benthyca at unrhyw ddiben cyfalaf heb ganiatâd Trysorlys EM. Felly, byddai gan Weinidogion Cymru'r rhyddid a’r hyblygrwydd'.

Mae'r fframwaith cyllidol hefyd yn dweud

'Nid oes unrhyw gyfyngiadau bellach ar y ffordd y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei phwerau benthyca'.

Ond cawsom yr amodoldeb hwn yn y pen draw. Nawr, gofynnodd y Prif Weinidog, pan oedd yn Weinidog cyllid, am bwerau ychwanegol dros fenthyca, a chyfeiriwyd yn benodol yn y llythyr at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys at fenthyca i helpu i ariannu'r M4. A'r canlyniad oedd bod Llywodraeth y DU wedi dweud, 'Iawn, gallwch gael yr arian, ar yr amod eich bod yn ei wario ar hynny'. A yw'r Llywodraeth yn edifar bellach am ysgrifennu'r llythyr yn y termau hynny? A phe bai'r Gweinidog presennol yn y sefyllfa honno, a fyddai wedi ysgrifennu'r llythyr yn yr un ffordd?

Well, what I did do was write to the Treasury last year seeking an increase in our borrowing limit, which, as I said, is currently £150 million a year, sequentially up to £1 billion, to help deliver our investment priorities. And when we talk about borrowing, when we talk about our capital fund, we talk about it in the round. So, we don't borrow against a specific project or a specific scheme. We borrow to increase our available capital in order to deliver our portfolio of priorities and projects for that year and years beyond. 

In the UK Government budget last autumn, the Chancellor said there'd be a review of the Welsh Government's borrowing powers at the spending review and that they would consider whether the limit should be increased up to £300 million. However, that spending review has been delayed by the UK Government, so it's not clear when that will take place. But certainly, a priority in those discussions, which come around the comprehensive spending review, will be about our borrowing capacity.

Wel, yr hyn a wneuthum oedd ysgrifennu at y Trysorlys y llynedd yn gofyn am gynyddu ein terfyn benthyca, sydd, fel y dywedais, yn £150 miliwn y flwyddyn ar hyn o bryd, yn ddilyniannol hyd at £1 biliwn, i helpu i wireddu ein blaenoriaethau buddsoddi. A phan soniwn am fenthyca, pan soniwn am ein cronfa gyfalaf, rydym yn siarad am y peth yn ei gyfanrwydd. Felly, nid ydym yn benthyca yn erbyn prosiect penodol na chynllun penodol. Rydym yn benthyca i gynyddu'r cyfalaf sydd ar gael i ni er mwyn cyflawni ein portffolio o flaenoriaethau a phrosiectau ar gyfer y flwyddyn honno a'r blynyddoedd wedyn.

Yng nghyllideb Llywodraeth y DU yr hydref diwethaf, dywedodd y Canghellor y dylid cynnal adolygiad o bwerau benthyca Llywodraeth Cymru yn yr adolygiad o wariant ac y byddent yn ystyried a ddylid cynyddu'r terfyn i £300 miliwn. Fodd bynnag, mae'r adolygiad hwnnw o wariant wedi'i ohirio gan Lywodraeth y DU, felly nid yw'n glir pryd y bydd hynny'n digwydd. Ond yn sicr, un o flaenoriaethau'r trafodaethau hynny, a ddaw adeg yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, fydd ein gallu i fenthyca.

14:45

I still maintain that mistakes were made in Welsh Government setting a trap for itself, which the UK Government then triggered, and I want assurances that such mistakes can't be made again.

Would the Minister agree with me that now is the time, considering the delay, if you like, and the need to spend money on the M4 now, to have a reaffirmation of the general principles of the fiscal framework and other inter-governmental agreements, which allow and secure full flexibility to Ministers in Welsh Government, and will the Minister agree to pursue that as a matter of urgency with the UK Government so that we don't find ourselves in the same position again?

Rwy'n dal i haeru bod camgymeriadau wedi'u gwneud yn yr ystyr fod Llywodraeth Cymru wedi gosod trap iddi'i hun, fod Llywodraeth y DU wedi manteisio arno wedyn, ac rwyf am gael sicrwydd na ellir gwneud camgymeriadau o'r fath eto.

O ystyried yr oedi, os mynnwch, a'r angen i wario arian ar y M4 yn awr, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi mai dyma'r amser i ailddatgan egwyddorion cyffredinol y fframwaith cyllidol a chytundebau rhynglywodraethol eraill, sy'n caniatáu ac yn sicrhau hyblygrwydd llawn i Weinidogion yn Llywodraeth Cymru, ac a wnaiff y Gweinidog gytuno i fynd ar drywydd hynny fel mater o frys gyda Llywodraeth y DU fel nad ydym yn wynebu'r un sefyllfa eto?

Well, as I say, I've already started these discussions in terms of our borrowing limit. But I'll be issuing a written statement later this week, which talks about the statement of funding policy, and that's a discussion that I started in my first quadrilateral with other finance Ministers, and with the support of the Scottish and Northern Irish administrations, which looks at a much more fair and much more transparent allocation of funding from the UK Government to the nations. But, as I say, I'll be making a further announcement on that later this week, or a further statement, I should say, on that later this week.

With regard to funding that would have been spent this year, it's only in the region of £20 million, which would have been expended on the M4 project should the decision have been made to go ahead with the black route, but, as I say, in future years now, we will look to see how best to spend that money with the first call being to address the issues around Newport.

Wel, fel y dywedaf, rwyf eisoes wedi dechrau'r trafodaethau hyn o ran ein terfyn benthyca. Ond byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddarach yr wythnos hon, sy'n sôn am y datganiad ar bolisi ariannu, a dyna drafodaeth a ddechreuais yn fy nghyfarfod pedairochrog cyntaf gyda Gweinidogion cyllid eraill, a chyda chefnogaeth gweinyddiaethau'r Alban a Gogledd Iwerddon, sy'n edrych ar ddyraniad cyllid llawer mwy teg a llawer mwy tryloyw gan Lywodraeth y DU i'r gwledydd. Ond fel rwy'n dweud, byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar hynny yn ddiweddarach yr wythnos hon, neu ddatganiad pellach, dylwn ddweud, ar hynny yn ddiweddarach yr wythnos hon.

O ran yr arian a fyddai wedi'i wario eleni, dim ond tua £20 miliwn fyddai hwnnw, sef yr hyn a fyddai wedi'i wario ar brosiect yr M4 pe bai'r penderfyniad wedi'i wneud i fwrw ymlaen â'r llwybr du, ond fel y dywedaf, yn y dyfodol, byddwn yn edrych i weld beth yw'r ffordd orau o wario'r arian hwnnw a'r cam cyntaf fydd mynd i'r afael â'r problemau o gwmpas Casnewydd.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

The Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Llywydd. Can the Minister provide an update on the funding allocations being made available across portfolios to progress the decarbonisation of the Welsh economy?

Diolch, Lywydd. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y dyraniadau cyllid sy'n cael eu darparu ar draws y portffolios er mwyn bwrw ymlaen â datgarboneiddio economi Cymru?

I thank Nick Ramsay very much for that. We're having the start of our discussions now in terms of the preparation for the 2020-21 budget. Obviously, we don't yet have a budget for that. We're having discussions in terms of the priorities that we would wish to see across Government. In each of the discussions that I've had with my colleagues, I've discussed our response to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the importance of addressing a climate emergency, so this is very much front and centre of the work that we're doing.

The First Minister has asked each member of the Cabinet to lead on addressing a cross-cutting issue within our programme for government, and Vaughan Gething has been asked to lead on the decarbonisation piece of work. So, that is about looking across Government to make sure that we are maximising what we already do and also to see if there are further ways in which we can maximise our contribution to decarbonisation.

I've just come this morning from a meeting of the Cabinet sub-committee on decarbonisation. That's been meeting for around two years now. It's been very much at the forefront of developing our work in terms of cutting our emissions, and our response to the UK's Committee on Climate Change report and so on.

Diolch yn fawr iawn i Nick Ramsay am hynny. Rydym yn dechrau ein trafodaethau yn awr er mwyn paratoi ar gyfer cyllideb 2020-21. Yn amlwg, nid oes gennym gyllideb ar gyfer hynny eto. Rydym yn cynnal trafodaethau ar y blaenoriaethau y byddem yn dymuno eu gweld ar draws y Llywodraeth. Ym mhob un o'r trafodaethau a gefais gyda fy nghyd-Aelodau, rwyf wedi trafod ein hymateb i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a phwysigrwydd mynd i'r afael ag argyfwng hinsawdd, felly mae hyn yn amlwg iawn ac yn ganolog i'r gwaith a wnawn.

Mae'r Prif Weinidog wedi gofyn i bob aelod o'r Cabinet arwain ar fynd i'r afael â mater trawsbynciol o fewn ein rhaglen lywodraethu, a gofynnwyd i Vaughan Gething arwain y gwaith ar ddatgarboneiddio. Felly, mae hynny'n golygu edrych ar draws y Llywodraeth i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud y mwyaf o'r hyn a wnawn yn barod a gweld hefyd a oes ffyrdd eraill y gallwn gynyddu ein cyfraniad i ddatgarboneiddio.

Rwyf newydd ddod o gyfarfod y bore yma o is-bwyllgor y Cabinet ar ddatgarboneiddio. Bu'n cyfarfod ers tua dwy flynedd bellach. Mae wedi bod yn flaenllaw iawn yn y broses o ddatblygu ein gwaith ar leihau ein hallyriadau, a'n hymateb i adroddiad Pwyllgor y DU ar Newid Hinsawdd ac yn y blaen.

Thank you, Minister, I'm pleased to hear that progress. Ministers across departments have been making the right noises on decarbonising. Lesley Griffiths has said,

'just as Wales played a leading role in the first industrial revolution, I believe Wales can provide an example to others of what it means to achieve environmental growth.'

And she went on to talk about the importance of tackling climate change. That's all great, but, at the same time, you mentioned the future generations commissioner, who has said in a report that we are,

'lagging...behind other countries...in some key areas such as...public transport, active travel'.

In other words, areas, which, over the longer term, can really assist with reducing our carbon footprint as a country. So, I appreciate that this is a budget-setting exercise, probably, but in terms of a strategy for deciding those allocations in advance of that process so that departments know that they're going to get funding specifically to reduce carbonisation, how are you ensuring that that will happen?

Diolch, Weinidog, rwy'n falch o glywed am y cynnydd hwnnw. Mae Gweinidogion ar draws adrannau wedi bod yn gwneud y synau cywir ynghylch datgarboneiddio. Dywedodd Lesley Griffiths,

'yn union fel y gwnaeth Cymru chwarae rhan flaenllaw yn y chwyldro diwydiannol cyntaf, rwy'n credu y gall Cymru fod yn esiampl i eraill o'r hyn y gall twf amgylcheddol ei olygu.'

Ac aeth ymlaen i sôn am bwysigrwydd mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Mae hynny i gyd yn wych, ond ar yr un pryd, fe sonioch chi am gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, sydd wedi dweud mewn adroddiad ein bod,

yn llusgo... ar ôl gwledydd eraill... mewn rhai meysydd allweddol megis... trafnidiaeth gyhoeddus, teithio llesol.

Mewn geiriau eraill, meysydd a all helpu o ddifrif dros y tymor hwy i leihau ein hôl troed carbon fel gwlad. Felly, rwy'n sylweddoli mai ymarfer pennu cyllideb yw hwn mae'n debyg, ond o safbwynt strategaeth ar gyfer penderfynu ar y dyraniadau cyn y broses honno er mwyn i adrannau wybod eu bod yn mynd i gael arian yn benodol ar gyfer lleihau carboneiddio, sut y sicrhewch y bydd hynny'n digwydd?

That's part of the discussions that I have with individual Ministers in seeking to understand their priorities within their portfolios as to how they would use the funding that they have and their responsibilities and the areas that they have to respond to in order to take forward our responsibilities in terms of the climate emergency.

I'm familiar with the future generations commissioner's discussion paper. I think it's an interesting and useful starting point for a discussion, but I do think that, at the same time, you have to have those discussions about the fact that, if you're identifying £1 billion of funding that is needed, well, where does it come from? Because, as I say week after week in the Assembly, our funding has been constrained and it's much lower than it was even 10 years ago. So, we have to have those discussions about where funding will come from, what activities will stop or what activities we'll divert funding from. And the second point of research that I think has to come from the commissioner in terms of her paper as well is to identify exactly what the carbon savings would be for each of those projects and each of those spending priorities that she's identified within the paper as well. I look forward to continuing those discussions with her at our next meeting.

Mae hynny'n rhan o'r trafodaethau a gefais gyda Gweinidogion unigol wrth geisio deall eu blaenoriaethau o fewn eu portffolios o ran sut y byddent yn defnyddio'r cyllid sydd ganddynt a'u cyfrifoldebau a'r meysydd y mae'n rhaid iddynt ymateb iddynt er mwyn symud ymlaen â'n cyfrifoldebau mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd.

Rwy'n gyfarwydd â phapur trafod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n meddwl ei fod yn fan cychwyn diddorol a defnyddiol ar gyfer trafodaeth, ond rwy'n credu ar yr un pryd fod yn rhaid i chi gael trafodaethau am y ffaith, os ydych yn nodi £1 biliwn o gyllid sydd ei angen, wel, o ble mae'n dod? Oherwydd, fel y dywedaf wythnos ar ôl wythnos yn y Cynulliad, mae ein cyllid wedi'i gyfyngu ac mae'n llai o lawer na'r hyn ydoedd 10 mlynedd yn ôl hyd yn oed. Felly, mae'n rhaid inni drafod o ble y daw'r cyllid, pa weithgareddau fydd yn dod i ben neu pa weithgareddau y byddwn yn dargyfeirio cyllid oddi wrthynt. A'r ail bwynt ymchwil y tybiaf y bydd yn rhaid i'r comisiynydd ymdrin ag ef yng nghyd-destun ei phapur hefyd yw nodi'n union beth fyddai'r arbedion carbon ar gyfer pob un o'r prosiectau a'r blaenoriaethau gwariant y mae wedi'u nodi yn y papur. Edrychaf ymlaen at barhau'r trafodaethau hynny gyda hi yn ein cyfarfod nesaf.

14:50

Minister, the report that I referred to—and you have as well—also highlights that, while the Welsh Government's low-carbon plan contains 100 policies, only around 1 per cent of the Welsh Government's budget can actually be identified as specifically for decarbonisation. Would you agree that, probably, we need to be a bit more ambitious in the future with trying to get that percentage up? If I could just ask you about a couple of specifics, the First Minister, I think at last week's or the week before last's questions, spoke about plans for a new Welsh forest as part of creating a carbon sink so that we're not just looking to reduce our emissions but also looking to try and take some carbon out of the atmosphere as well. Could you outline funding that's been made available for that forest at this early stage and whether you've had any discussions with the environment Minister, as it would be I assume, in terms of where—. I think that forest isn't going to be in one place, so I think that there are going to be aspects of it across Wales—so, just how that's going to be funded.

Weinidog, mae'r adroddiad y cyfeiriais ato—ac rydych chi wedi gwneud hynny hefyd—yn tynnu sylw at y ffaith, er bod cynllun carbon isel Llywodraeth Cymru yn cynnwys 100 o bolisïau, mai dim ond 1 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru y gellir nodi ei fod yn benodol ar gyfer datgarboneiddio. A fyddech yn cytuno bod angen inni fod ychydig yn fwy uchelgeisiol yn y dyfodol wrth geisio codi'r ganran honno? Os caf eich holi am ychydig o fanylion, soniodd y Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau yr wythnos diwethaf neu'r wythnos cynt am gynlluniau ar gyfer coedwig newydd i Gymru fel rhan o'r cynllun i greu dalfa garbon fel nad ceisio lleihau ein hallyriadau'n unig a wnawn ond ceisio tynnu rhywfaint o garbon allan o'r atmosffer hefyd. A allech amlinellu'r cyllid sydd wedi cael ei ddarparu ar gyfer y goedwig honno ar y cam cynnar hwn ac a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Gweinidog yr amgylchedd, gan y buaswn yn tybio mai o ran lle—. Rwy'n credu na fydd y goedwig mewn un man, felly rwy'n credu y bydd agweddau arni ar draws Cymru—felly, sut yn union y bydd yn cael ei hariannu.

Thank you for raising that, and this is a particular area of interest for the First Minister. It's another item that was in his First Minister's manifesto. I haven't had a direct conversation about the national forest with the environment Minister, but I have been in contact with her officials who have been advising me on what the potential cost implications could be for that because, obviously, you need the capital investment but, actually, when you do plant woodland, there's a revenue impact and a revenue consequence for that on an ongoing basis as well. So, I've been seeking to better understand the funding implications with the support of the Minister's officials.

Diolch i chi am godi hynny, ac mae hwn yn faes sydd o ddiddordeb arbennig i'r Prif Weinidog. Mae'n eitem arall a oedd ym maniffesto'r Prif Weinidog. Nid wyf wedi cael sgwrs uniongyrchol am y goedwig genedlaethol gyda Gweinidog yr amgylchedd, ond bûm mewn cysylltiad â'i swyddogion a fu'n fy nghynghori ar y goblygiadau posibl o ran cost ar gyfer hynny oherwydd, yn amlwg, mae angen y buddsoddiad cyfalaf arnoch, ond mewn gwirionedd, pan fyddwch yn plannu coetiroedd, mae yna effaith refeniw a chanlyniad refeniw i hynny ar sail barhaus hefyd. Felly, rwyf wedi bod yn ceisio deall y goblygiadau ariannol yn well gyda chymorth swyddogion y Gweinidog.

Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

The Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.

I welcome the Minister's engagement with Assembly Members but also wider civic society, who are interested in this issue, around tax devolution and, in particular, the really significant issues around the yield from the Welsh rates of income tax. I know she's speaking on Tuesday at the Wales Governance Centre, and also thank you for organising your own conference on 19 July, which I'm looking forward to attending.

The Finance Committee had Robert Chote from the Office for Budget Responsibility come in last week. You're paying, I think, £100,000 a year for work from the OBR in response to what was done by Bangor University. I was quite struck to learn at the Finance Committee the extent to which the primary responsibility for the tax forecast, and the numbers and the model that drove that, rest with Welsh Government but then OBR come in and challenge that and give a measure of quality control. But it's a huge responsibility.

We have this £1 billion so-called 'black hole' with Scottish income tax revenues and, although we haven't changed that—the Welsh rates of income tax is an area where the Government has stuck by its manifesto pledge to keep those the same—that doesn't mean that the tax yield can't change very significantly for matters potentially outside our control. You had Mark Drakeford negotiate the fiscal compact, which I think other parties and Members were complimentary about, but there are still huge uncertainties about how these revenues will develop. I just wonder what lessons the Minister is learning from what's going on in Scotland with this £1 billion so-called 'black hole' and, in particular, whether she thinks there's a case for needing a greater level of contingency and reserve in the spending estimates going forward, given those uncertainties and what we're seeing with Scotland.

Rwy'n croesawu ymgysylltiad y Gweinidog ag Aelodau'r Cynulliad, ond hefyd y gymdeithas ddinesig ehangach, sydd â diddordeb yn y mater hwn ynglŷn â datganoli trethi ac yn benodol, y materion gwirioneddol arwyddocaol sy'n ymwneud â'r incwm a geir o gyfraddau treth incwm Cymru. Rwy'n gwybod ei bod yn siarad ddydd Mawrth yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru, a diolch hefyd am drefnu eich cynhadledd eich hun ar 19 Gorffennaf, ac rwy'n edrych ymlaen at ei mynychu.

Daeth Robert Chote o'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i'r Pwyllgor Cyllid yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu eich bod yn talu £100,000 y flwyddyn am waith gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol mewn ymateb i'r hyn a wnaethpwyd gan Brifysgol Bangor. Cefais syndod o glywed yn y Pwyllgor Cyllid i ba raddau yr oedd Llywodraeth Cymru yn bennaf gyfrifol am y rhagolwg treth, a'r niferoedd a'r model a oedd yn gyrru hynny, ond wedyn daw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i mewn a herio hynny a rhoi rhywfaint o reolaeth ansawdd. Ond mae'n gyfrifoldeb enfawr.

Mae gennym yr £1 biliwn o 'dwll du' fel y'i gelwir gyda refeniw treth incwm yr Alban ac er nad ydym wedi newid hynny—mae cyfraddau treth incwm Cymru yn faes lle mae'r Llywodraeth wedi glynu at ei haddewid maniffesto i gadw'r rheini yr un fath—nid yw hynny'n golygu na all incwm trethi newid yn sylweddol iawn ar gyfer materion a allai fod y tu hwnt i'n rheolaeth. Mark Drakeford a negododd y compact ariannol, a chredaf fod y pleidiau a'r Aelodau eraill yn canmol hynny, ond mae ansicrwydd mawr o hyd ynglŷn â sut y bydd y refeniw hwn yn datblygu. Rwy'n dyfalu tybed pa wersi y mae'r Gweinidog yn eu dysgu o'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban gyda'r £1 biliwn o 'dwll du' fel y'i gelwir ac yn benodol, a yw'n credu bod achos dros fod angen lefel uwch o arian wrth gefn yn yr amcangyfrifon gwario yn y dyfodol o ystyried yr ansicrwydd hwnnw a'r hyn a welwn gyda'r Alban.

Thank you for raising the issue of, as it's called, the '£1 billion black hole' in Scotland as a result of their moving to the Scottish rates of income tax. Obviously, it takes a number of years for that reconciliation in tax to be undertaken. So, it's only now that they're understanding really the impact. I think part of the reason why I can take some heart from the way in which we're doing things differently in Wales is because we do have the OBR scrutinising our figures and advising us there, whereas in Scotland it was the Scottish Fiscal Commission. So, we have the same organisation as the UK Government has scrutinising their figures. So, I think that they use, obviously, the same methodology and are able to consider the same impacts. So, I think that that does give us some protection rather than using two different organisations with two different methodologies to understand and analyse the data.

As I said, I met with the Office for Budget Responsibility. It's something, obviously, we will take a very close interest in. We're less exposed, again, than Scotland because we only have the 10p rate of income tax devolved to us, whereas the situation in Scotland is quite different because they have different powers devolved to them in respect of income tax. But, obviously, reconciliation and the importance of accurate and good data is something that we're, obviously, as you would imagine, holding as a high priority because we don't want to be in a situation in years to come where we find that we are having to pay back money that we had factored into our budgets over a number of years.

Diolch i chi am godi mater y 'twll du £1 biliwn' fel y'i gelwir yn yr Alban o ganlyniad i symud i gyfraddau treth incwm yr Alban. Yn amlwg, mae'n cymryd nifer o flynyddoedd i gyflawni'r cysoniad treth hwnnw. Felly, nid ydynt wedi gallu deall yr effaith yn iawn tan yn awr. Credaf mai rhan o'r rheswm pam y gallaf fod yn weddol falch o'r ffordd yr ydym yn gwneud pethau'n wahanol yng Nghymru yw bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn craffu ar ein ffigurau ac yn ein cynghori yn yn hynny o beth, ond Comisiwn Cyllidol yr Alban oedd yn gwneud hynny yn yr Alban. Felly, mae gennym yr un sefydliad ag sydd gan Lywodraeth y DU i graffu ar ein ffigurau. Felly, credaf eu bod yn defnyddio'r un fethodoleg, wrth gwrs, a'u bod yn gallu ystyried yr un effeithiau. Felly, credaf fod hynny'n rhoi rhywfaint o warchodaeth i ni yn hytrach na defnyddio dau sefydliad gwahanol gyda dwy fethodoleg wahanol i ddeall a dadansoddi'r data.

Fel y dywedais, cyfarfûm â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Yn amlwg, mae'n rhywbeth y bydd gennym ddiddordeb mawr ynddo. Rydym yn llai agored, unwaith eto, na'r Alban gan mai dim ond y gyfradd 10c o dreth incwm a ddatganolwyd i ni, ond mae'r sefyllfa yn yr Alban yn dra gwahanol oherwydd bod ganddynt bwerau gwahanol wedi'u datganoli iddynt mewn perthynas â'r dreth incwm. Ond yn amlwg, mae cysoni a phwysigrwydd data cywir a da yn rhywbeth yr ydym yn dal i roi blaenoriaeth uchel iddo fel y gallwch ddychmygu gan nad ydym am fod mewn sefyllfa yn y blynyddoedd i ddod lle gwelwn ein bod yn gorfod ad-dalu arian a gyfrifwyd gennym yn rhan o'n cyllidebau dros nifer o flynyddoedd.

14:55

I don't suggest that the Minister is complacent and, clearly, the OBR has a reputation that it has developed, but I'm a little cautious of thinking just because we have the OBR rather than our own commission that necessarily its performance will be better, because we're only funding it to the tune of £100,000 a year and they do not have the specific experience of the Welsh economy and thinking carefully about how Welsh revenue might diverge because it hasn't been necessary to think about that to the same degree before because the issue has not been of the significance that it now will be. So, I just caution the Minister to the extent that her department is primarily driving this and the OBR is coming in and giving its view and giving some views, but that must be a relatively limited given the £100,000 budget compared to the £1.6 million to the Scottish Fiscal Commission.

I ask, going forward, as to the sensitivity of this issue in terms of what the forecast is but also if the tax rates were to be changed, what the impact of that would be, and, in particular, the sensitivities along the border as to whether people might move either physically themselves or the reported income on which they would be paying tax. I know that it's an issue of great significance to Welsh Government and I'm sure you have a number of officials who are working very carefully on this, but it's also of huge significance to other parties in the Assembly, and as we get closer to the upcoming Assembly election, a little under two years, parties will want to think very carefully about what their policies are going to be for their manifesto, and a big input into that will be what those sensitivities are, what the risks around them are, and I just wonder what more the Minister and Welsh Government can do to share and open up the expertise they have in-house to the input of others, but also, perhaps, to give some common assessment on which political parties can talk about the impacts of their proposed tax policies.

Nid wyf yn awgrymu bod y Gweinidog yn hunanfodlon ac yn amlwg, mae gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol enw da y mae wedi'i ddatblygu, ond rwy'n gochel braidd rhag meddwl, oherwydd bod gennym y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn hytrach na'n comisiwn ein hunain y bydd eu perfformiad yn well o reidrwydd, gan mai dim ond £100,000 y flwyddyn a rown iddo ac nid oes ganddynt brofiad penodol o economi Cymru a meddwl gofalus ynglŷn â sut y gallai refeniw Cymru fod yn wahanol oherwydd ni fu angen meddwl am hynny i'r un graddau o'r blaen am nad oedd yr un arwyddocâd i'r mater ag a fydd yn awr. Felly, rwy'n rhybuddio'r Gweinidog i'r graddau mai ei hadran sy'n gyrru hyn yn bennaf a bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dod i mewn ac yn rhoi eu barn ac yn rhoi rhai safbwyntiau, ond rhaid bod hynny'n gymharol gyfyngedig o ystyried y gyllideb o £100,000 o gymharu â'r £1.6 miliwn sy'n mynd i Gomisiwn Cyllidol yr Alban.

Wrth symud ymlaen, rwy'n gofyn am sensitifrwydd y mater hwn o ran beth yw'r rhagolwg ond hefyd pe bai'r cyfraddau treth yn cael eu newid, beth fyddai effaith hynny, ac yn benodol, y sensitifrwydd ar hyd y ffin o ran a fyddai pobl yn symud naill ai'n gorfforol eu hunain neu'n symud yr incwm a gofnodwyd y byddent yn talu treth arno. Rwy'n gwybod ei fod yn fater o bwys mawr i Lywodraeth Cymru ac rwy'n siŵr fod gennych nifer o swyddogion yn gweithio'n ofalus iawn ar hyn, ond mae hefyd yn arwyddocaol iawn i bleidiau eraill yn y Cynulliad, ac wrth inni agosáu at etholiad nesaf y Cynulliad, mewn ychydig o dan ddwy flynedd, bydd y pleidiau am feddwl yn ofalus iawn am yr hyn fydd eu polisïau ar gyfer eu maniffesto, a mewnbwn mawr i hynny fydd beth yw'r sensitifrwydd hwnnw, beth yw'r peryglon ynghylch y polisïau hynny, a tybed beth yn rhagor y gall y Gweinidog a Llywodraeth Cymru ei wneud i rannu ac ehangu'r arbenigedd sydd ganddynt yn fewnol i gynnwys mewnbwn gan bobl eraill, ond hefyd, efallai, i roi asesiad cyffredin yn sail i bleidiau gwleidyddol allu siarad am effeithiau eu polisïau treth arfaethedig.

Well, we have developed a very good relationship, I think, with the OBR, and they've certainly been keen to support us as we develop our new taxes, for example, in terms of modelling what they might be for us when we do get to the point at which we are able to provide them with some parameters for the research work.

But I think that, as the Member says, as we move towards the next Assembly elections, it will be for all of our individual parties to set out what we will seek to do with income tax. So, if we were to raise it, what would we spend the additional funding on, and if we were to reduce it, where would the cuts fall? Because, of course, for every penny that we increase or decrease the rate of income tax by, that would have a £200 million impact on the Welsh budget. So, I think that we all need to be very mindful of that. But I don't have concerns about the service that we are receiving from the OBR. I think that we're working very well with them, but, were there concerns, I would certainly raise them directly.

Wel, rwy'n credu ein bod wedi datblygu perthynas dda iawn gyda'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, ac maent yn sicr wedi bod yn awyddus i'n cefnogi wrth inni ddatblygu ein trethi newydd, er enghraifft mewn perthynas â modelu'r hyn y gallent fod i ni pan gyrhaeddwn y pwynt lle gallwn eu darparu gyda rhai paramedrau ar gyfer y gwaith ymchwil.

Ond fel y dywed yr Aelod, wrth i ni symud tuag at etholiadau nesaf y Cynulliad, rwy'n credu y bydd yn rhaid i bob un o'n pleidiau unigol nodi'r hyn y byddwn yn ceisio ei wneud gyda'r dreth incwm. Felly, pe baem yn ei chodi, ar beth y byddem yn gwario'r arian ychwanegol, a phe baem yn ei gostwng, ble byddai'r toriadau'n digwydd? Oherwydd, wrth gwrs, am bob ceiniog y byddwn yn codi neu'n gostwng cyfradd y dreth incwm, byddai hynny'n cael effaith o £200 miliwn ar gyllideb Cymru. Felly, credaf fod angen i bawb ohonom gofio hynny. Ond nid oes gennyf bryderon am y gwasanaeth a gawn gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Credaf ein bod yn gweithio'n dda iawn gyda hwy, ond pe bai yna bryderon, buaswn yn sicr yn eu codi ar unwaith.

Banc Cymunedol i Gymru
A Community Bank for Wales

3. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i hwyluso'r broses o greu banc cymunedol i Gymru wrth lunio cyllideb Llywodraeth Cymru? OAQ54102

3. What consideration did the Minister give to facilitating the creation of a community bank for Wales when formulating the Welsh Government's budget? OAQ54102

The Welsh Government supports the principle of establishing a community bank for Wales. The Welsh Government’s budget allocated resources to support new businesses. It will be for the Minister for the Economy and Transport to make any offer of seed funding to a community bank.

Mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r egwyddor o sefydlu banc cymunedol i Gymru. Dyrannodd cyllideb Llywodraeth Cymru adnoddau i gefnogi busnesau newydd. Mater i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth fydd gwneud unrhyw gynnig ynghylch arian sbarduno i fanc cymunedol.

Thank you for your answer, Minister. Obviously, in January, you did say to me then that the Welsh Government was at some very early stages in discussions with a number of stakeholders who were keen to explore the feasibility of establishing a community bank. Last week, the First Minister reiterated that the Government was indeed working with partners who were also preparing a full market business plan. I would be grateful if you could give some detail in terms of what sums of money will be allocated from the Government's budget in terms of the creation of a community bank. The First Minister has said that he wants the community bank to be in place before the end of this Assembly term, which, of course, is less than two years away. And I'd also be grateful if you could perhaps provide your own assessment of what public subsidy you think would be required to set up the community bank for Wales, as is being outlined, and also if you are aware of any grant or loan that has been requested of the Government in terms of setting up the community bank for Wales.

Diolch i chi am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, ym mis Ionawr, fe ddywedoch chi wrthyf bryd hynny fod Llywodraeth Cymru ar gamau cynnar iawn yn y trafodaethau gyda nifer o randdeiliaid a oedd yn awyddus i archwilio dichonoldeb sefydlu banc cymunedol. Yr wythnos diwethaf, ailadroddodd y Prif Weinidog fod y Llywodraeth yn gweithio gyda phartneriaid a oedd hefyd yn paratoi cynllun busnes llawn ar gyfer y farchnad. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â pha symiau o arian a gaiff eu dyrannu o gyllideb y Llywodraeth i greu banc cymunedol. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei fod am i'r banc cymunedol fod ar waith cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn, sydd, wrth gwrs, lai na dwy flynedd i ffwrdd. A buaswn yn ddiolchgar hefyd pe gallech ddarparu eich asesiad eich hun o bosibl o ba gymhorthdal cyhoeddus y credwch y byddai ei angen i sefydlu banc cymunedol i Gymru, fel yr amlinellir, a hefyd a ydych yn ymwybodol o unrhyw grant neu fenthyciad y gofynnwyd i'r Llywodraeth amdano i sefydlu'r banc cymunedol i Gymru.

15:00

Thank you for raising the community bank idea. Of course, we do support the principle of establishing a community bank, and developing this is a priority for us. By means of an update, the Welsh Government officials met, and the Development Bank of Wales met with potential stakeholders in the third sector and the private sector last year, including the Public Bank for Wales Action Group, and they're seeking to establish a community bank for Wales. We've provided advice on the process that would need to be followed in order to access seed funding.

Officials are now reviewing a specific proposal and a request for seed funding from the Public Bank for Wales Action Group, working in collaboration with the UK-wide Community Savings Bank Association. Seed funding would be used by the Public Bank for Wales Action Group to initiate a phase of work that would include stakeholder engagement, market assessment, and feasibility for a community bank for Wales, which will then progress to application for a banking licence. An application for a banking licence can take quite some time—two years or more, sometimes—in order to have the necessary work done with the Prudential Regulation Authority and the Financial Conduct Authority. But I think it is too early to identify just how much capital funding we would be putting towards that and what element of subsidy might be needed on an ongoing basis. But that is all part of the work that is going on, but as I say, it is quite early days in terms of the project being scoped and discussions taking place with stakeholders.

Diolch am grybwyll y syniad o fanc cymunedol. Wrth gwrs, rydym yn cefnogi'r egwyddor o sefydlu banc cymunedol, ac mae datblygu hyn yn flaenoriaeth i ni. I roi diweddariad, cyfarfu swyddogion Llywodraeth Cymru a Banc Datblygu Cymru â rhanddeiliaid posibl yn y trydydd sector a'r sector preifat y llynedd, gan gynnwys y Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru, ac maent yn ceisio sefydlu banc cymunedol i Gymru. Rydym wedi darparu cyngor ar y broses y byddai angen ei dilyn er mwyn cael gafael ar gyllid sbarduno.

Mae swyddogion bellach yn adolygu cynnig penodol a chais am gyllid sbarduno gan y Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru, gan weithio ar y cyd â'r sefydliad DU gyfan, y Community Savings Bank Association. Byddai'r Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru yn defnyddio cyllid sbarduno i gychwyn cyfnod o waith a fyddai'n cynnwys ymgysylltu â rhanddeiliaid, asesu'r farchnad, a dichonoldeb banc cymunedol i Gymru, a fyddai wedyn yn arwain at gais am drwydded fancio. Gall cais am drwydded fancio gymryd peth amser—dwy flynedd neu fwy, weithiau—er mwyn cwblhau'r gwaith angenrheidiol gyda'r Awdurdod Rheoleiddio Darbodus a'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Ond credaf ei bod yn rhy gynnar i nodi faint o arian cyfalaf y byddem yn ei roi tuag at hynny a pha elfen o gymhorthdal ​​y gallai fod ei hangen ar sail barhaus. Ond mae hynny oll yn rhan o'r gwaith sy'n mynd rhagddo, ond fel y dywedais, mae'n ddyddiau cynnar iawn o ran cwmpasu'r prosiect a chynnal trafodaethau gyda rhanddeiliaid.

Y Strategaeth Eiddo ac Asedau
The Property and Asset Strategy

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am strategaeth eiddo ac asedau Llywodraeth Cymru? OAQ54111

4. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's property and asset strategy? OAQ54111

Our corporate asset management strategy was published in 2016 to bring greater transparency to our approach to managing Government land and property assets. I'm committed to ensuring that the assets we hold as a Government deliver public value and actively support our objectives across Government.

Cyhoeddwyd ein strategaeth rheoli asedau corfforaethol yn 2016 er mwyn darparu mwy o dryloywder yn ein dull o reoli asedau tir ac eiddo'r Llywodraeth. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr asedau sydd gennym fel Llywodraeth yn darparu gwerth cyhoeddus ac yn cefnogi ein hamcanion yn weithredol ar draws y Llywodraeth.

I'm grateful to the Minister for that. In an earlier answer to the Member for Aberconwy, you said that you wished to invest in best practice in the management of the Welsh Government's asset portfolio, and you also encourage the sharing of experience and knowledge. Can I ask you to be a bit more proactive and ambitious than that, Minister? It appears to me that the Welsh Government, alongside the national health service and local government and other parts of the public sector, have enormous value in the assets and properties available to them, but it also appears to me that there is very little proactive management and proactive ambitious management of the assets in the ownership of the public sector as a whole. I'd be grateful, Minister, if you could outline to the National Assembly how you would seek to ensure that this management of assets takes place on a far more joined-up basis, on a more ambitious basis, and if you could outline to us what the objectives are and the targets for the management strategy that you have in place.

Diolch i'r Gweinidog. Mewn ateb cynharach i'r Aelod dros Aberconwy, fe ddywedoch eich bod am fuddsoddi mewn arferion gorau mewn perthynas â'r gwaith o reoli portffolio asedau Llywodraeth Cymru, a'ch bod hefyd yn annog rhannu profiad a gwybodaeth. A gaf fi ofyn i chi fod ychydig yn fwy rhagweithiol ac uchelgeisiol na hynny, Weinidog? Ymddengys i mi fod gan Lywodraeth Cymru, ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd gwladol a llywodraeth leol a rhannau eraill o'r sector cyhoeddus, werth enfawr yn yr asedau a'r eiddo sydd ar gael iddynt, ond ymddengys i mi hefyd mai ychydig iawn o reolaeth ragweithiol a rheolaeth ragweithiol uchelgeisiol sydd i'w chael o ran yr asedau sydd ym mherchnogaeth y sector cyhoeddus yn gyffredinol. Buaswn yn ddiolchgar, Weinidog, pe gallech amlinellu i'r Cynulliad Cenedlaethol sut y byddech yn ceisio sicrhau bod y gwaith hwn o reoli asedau yn mynd rhagddo ar sail fwy cydgysylltiedig, ar sail fwy uchelgeisiol, a phe gallech amlinellu inni beth yw'r amcanion a'r targedau ar gyfer y strategaeth reoli sydd gennych ar waith.

Well, as I say, the corporate asset management strategy has been published, and I'm happy to provide the Member with more information. But it is fully aligned to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 in its ways of working and well-being goals. And, in fact, it's very much designed to support the Act's challenge that Government decision making should be more holistic. It's about taking a broader perspective and recognising the interdependencies that exist and the importance of working together to maximise public value for money and the impact of corporate decision making. And that particular piece of work should ensure that we are maximising the policy outcomes.

I don't think there's a lack of ambition in this area because all of our departments have asset management strategies of their own, and I'm currently going through those at the moment to ensure that I'm satisfied that they meet our objectives across Government rather than just simply meeting individual department objectives.

We're also developing best practice for acquisitions as well, because we know that we do, from time to time, need to acquire land and buildings, and we need to ensure that that is done with the appropriate transparency and due diligence. There's a lot of work going on in this area. I referred to the work that the Minister for the economy and the Minister for local government and I are doing to change our approach to the land that we hold in Welsh Government to ensure that when it's disposed of in those cases, it is done so in a way that meets our cross-Government priorities, rather than simply being about the bottom line.

Wel, fel y dywedaf, mae'r strategaeth rheoli asedau corfforaethol wedi'i chyhoeddi, ac rwy'n fwy na pharod i roi mwy o wybodaeth i'r Aelod. Ond mae'n cyd-fynd yn gyfan gwbl â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 o ran ei ffyrdd o weithio a nodau llesiant. Ac mewn gwirionedd, mae wedi'i chynllunio i gefnogi her y Ddeddf y dylai proses y Llywodraeth o wneud penderfyniadau fod yn fwy cyfannol. Mae'n ymwneud â chael persbectif ehangach a chydnabod y rhyngddibyniaethau sy'n bodoli a phwysigrwydd cydweithio i sicrhau'r gwerth mwyaf am arian cyhoeddus a'r effaith fwyaf i benderfyniadau corfforaethol. A dylai'r gwaith penodol hwnnw sicrhau ein bod yn cael y canlyniadau polisi gorau.

Ni chredaf fod diffyg uchelgais yn y maes hwn gan fod gan bob un o'n hadrannau eu strategaethau rheoli asedau eu hunain, ac rwyf wrthi'n eu hystyried ar hyn o bryd i sicrhau fy mod yn fodlon eu bod yn cyflawni ein hamcanion ar draws y Llywodraeth yn hytrach na bodloni amcanion adrannau unigol yn unig.

Rydym hefyd yn datblygu arferion gorau ar gyfer caffael hefyd, gan y gwyddom, o bryd i'w gilydd, fod angen i ni gaffael tir ac adeiladau, ac mae angen i ni sicrhau bod hynny'n digwydd gyda'r tryloywder a'r diwydrwydd dyladwy priodol. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn. Cyfeiriais at y gwaith y mae Gweinidog yr economi a'r Gweinidog llywodraeth leol a minnau'n ei wneud i newid ein dull o weithredu mewn perthynas â'r tir sydd gennym fel Llywodraeth Cymru i sicrhau, pan geir gwared arno yn yr achosion hynny, y gwneir hynny mewn ffordd sy'n bodloni ein blaenoriaethau trawslywodraethol, yn hytrach na'i fod yn ymwneud â'r llinell waelod yn unig.

15:05

Will the Minister update the Assembly on the progress of legal action being taken by the Welsh Government against the two firms that give advice on the sale of publicly owned land by the regeneration investment fund for Wales, which resulted in a financial loss for the Welsh taxpayer? Your progress report will be highly appreciated.

A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar gynnydd camau cyfreithiol Llywodraeth Cymru yn erbyn y ddau gwmni sy'n cynghori ar werthiant tir cyhoeddus gan gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, a arweiniodd at golled ariannol i drethdalwyr Cymru? Bydd eich adroddiad cynnydd yn cael ei werthfawrogi'n fawr.

Thank you. I was able to advise David Rowlands earlier on during questions this afternoon that I was the Minister who was in the portfolio when that action was instigated, and as yet the legal action is still going on, but the Minister now with responsibility, Julie James, will certainly update Members when there is something to update. Because it's an ongoing process, I'm afraid I can't comment further today, sorry.

Diolch. Rhoddais wybod i David Rowlands yn gynharach yn ystod sesiwn gwestiynau y prynhawn yma mai fi oedd y Gweinidog a oedd yn y portffolio pan gychwynnwyd yr achos hwnnw, ac mae'r camau cyfreithiol yn parhau ar hyn o bryd, ond bydd y Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb bellach, Julie James, yn sicr o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd rhywbeth i'w ddweud. Gan ei bod yn broses barhaus, mae arnaf ofn na allaf wneud sylwadau pellach heddiw, mae'n ddrwg gennyf.

Y Gyfradd Dreth Trafodiadau Tir
The Land Transaction Tax Rate

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am asesiad Llywodraeth Cymru o effaith y gyfradd dreth trafodiadau tir uwch o 6 y cant mewn cysylltiad ag eiddo masnachol? OAQ54112

5. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's assessment of the effect of the higher 6 per cent land transaction tax rate in respect of commercial property? OAQ54112

The first annual statistics for land transaction tax, covering 2018-19, will be published tomorrow. However, provisional outturn figures indicate that LTT non-residential revenues, amounting to £72 million, were higher than in four of the previous five years of stamp duty land tax. We will continue to monitor the impact of all Welsh taxes.

Bydd yr ystadegau blynyddol cyntaf ar gyfer trethi trafodiadau tir, ar gyfer 2018-19, yn cael eu cyhoeddi yfory. Fodd bynnag, mae ffigurau alldro amodol yn dangos bod refeniw amhreswyl trethi trafodiadau tir, cyfanswm o £72 miliwn, yn uwch nag mewn pedair o'r bum mlynedd flaenorol o dreth dir y dreth stamp. Byddwn yn parhau i fonitro effaith holl drethi Cymru.

Gosh. Well, I shall try and contain my excitement in looking forward to seeing these numbers tomorrow—thank you for letting us know that. What I will ask, though, is: the Minister or her predecessor has increased the rate for properties over £1 million in the commercial sector from 5 per cent to 6 per cent, and that sort of increase of a fifth will not lead to higher revenues if the base of transactions falls by a similar amount or more. And I've been concerned that, at least in the early quarterly data, there is evidence that that has happened. Could I ask, going forward—and there will be interaction with the Office for Budget Responsibility around what the forecasts are going to be, as we discussed earlier—will Welsh Government, in the interests of transparency and accountability, publish what the forecast tax take is for each of the bands for both residential and non-residential LTT?

Ew. Wel, fe geisiaf reoli fy nghyffro wrth edrych ymlaen at weld y ffigurau hyn yfory—diolch am adael i ni wybod hynny. Yr hyn rwyf am ei ofyn, fodd bynnag, yw: mae'r Gweinidog neu ei rhagflaenydd wedi cynyddu'r gyfradd ar gyfer eiddo dros £1 miliwn yn y sector masnachol o 5 y cant i 6 y cant, ac ni fydd y math hwnnw o gynnydd o un rhan o bump yn arwain at refeniw uwch os bydd nifer y trafodion yn gostwng cyfran debyg, neu fwy. Ac rwyf wedi bod yn bryderus, o leiaf yn y data chwarterol cynnar, fod yna dystiolaeth fod hynny wedi digwydd. A gaf fi ofyn, yn y dyfodol—a bydd rhyngweithio'n digwydd â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ynghylch beth fydd y rhagolygon, fel y trafodasom yn gynharach—a fydd Llywodraeth Cymru, er budd tryloywder ac atebolrwydd, yn cyhoeddi beth fydd yr incwm treth a ragwelir ym mhob band ar gyfer trethi trafodiadau tir preswyl ac amhreswyl?

Well, as I say, we will have the outturn data tomorrow, which we can look at in terms of the first year, and we always seek to publish as much information as we can, as we turn to our budget setting, so that we're able to have that scrutiny in committee as we undertake the budget-setting work.

I will say, though, that I know the Member has been particularly concerned about the higher rate of non-residential property transactions, but a lot of the data that is reported by industry analysts, so property investments, which are often share transactions rather than land transactions, and they're not liable for land transaction tax or stamp duty land tax. And so, the tax will have no effect on those transactions. So, any attempt to compare those two particular items aren't possible.

I will say that there are other reasons why companies will seek to base their businesses in Wales, and it's not all about the level of tax rates that we have. There will be access to a skilled workforce and the price of land, for example, is an important consideration when properties for non-residential purposes are bought. So, there are a wide range of factors in this, but obviously we'll continue to monitor the situation closely.

Wel, fel y dywedais, bydd y data alldro gennym yfory, a gallwn edrych arno o ran y flwyddyn gyntaf, a byddwn bob amser yn ceisio cyhoeddi cymaint o wybodaeth ag y gallwn, wrth inni baratoi i bennu ein cyllideb, fel y gallwn graffu yn y pwyllgor wrth i ni ymgymryd â'r gwaith o bennu'r gyllideb.

Hoffwn ddweud, fodd bynnag, fy mod yn ymwybodol fod yr Aelod wedi bod yn arbennig o bryderus ynglŷn â'r gyfradd uwch o drafodiadau eiddo amhreswyl, ond mae llawer o'r data a adroddir gan ddadansoddwyr y diwydiant, felly buddsoddiadau eiddo, sy'n aml yn drafodiadau cyfranddaliadau yn hytrach na thrafodiadau tir, ac nid ydynt yn agored i dreth trafodiadau tir neu dreth dir y dreth stamp. Ac felly, ni fydd y dreth yn cael unrhyw effaith ar y trafodiadau hynny. Felly, nid yw unrhyw ymgais i gymharu'r ddwy eitem benodol hynny'n bosibl.

Hoffwn ddweud bod rhesymau eraill pam y bydd cwmnïau'n awyddus i sefydlu eu busnesau yng Nghymru, ac nid yw popeth yn ymwneud â lefel y cyfraddau treth sydd gennym. Bydd yna fynediad at weithlu medrus, ac mae pris tir, er enghraifft, yn ystyriaeth bwysig pan fydd eiddo at ddibenion amhreswyl yn cael eu prynu. Felly, mae amrywiaeth eang o ffactorau yn hyn o beth, ond yn amlwg, byddwn yn parhau i fonitro'r sefyllfa'n agos.

I urge you, Minister, to look at the situation in Scotland, because companies there making similar sized purchases to the ones in Wales will be paying 4.5 per cent—that's below the English rate and, obviously, 1.5 per cent below ours. The month they made that decision, they saw their revenue increase by an amount that was highest on record, and their yearly rise so far stands at something over £13 million. So, I think there's a real lesson here about the level that is optimum for these taxation rates.

Rwy'n eich annog, Weinidog, i edrych ar y sefyllfa yn yr Alban, gan y bydd y cwmnïau sy'n prynu ar sail debyg i'r rhai yng Nghymru yn talu 4.5 y cant—mae hynny'n is na chyfradd Lloegr, ac yn amlwg, 1.5 y cant yn is na'n cyfradd ni. Yn y mis pan wnaethant y penderfyniad hwnnw, cawsant eu cynnydd refeniw uchaf erioed, ac mae eu cynnydd blynyddol hyd yn hyn yn fwy na £13 miliwn. Felly, credaf fod gwers wirioneddol i'w chael yma am y lefel orau ar gyfer y cyfraddau trethiant hyn.

Yes. And we will always seek to achieve the optimum level. I know in Scotland, when land and buildings transaction tax was first introduced in 2015, it had a higher non-residential top rate of 4.5 per cent, as David Melding said, and that was a higher rate than the previous stamp duty land tax at the time, but tax revenues in Scotland then increased. The following year, the UK Government increased the top rate of SDLT to 5 per cent, and tax revenues in Scotland then decreased, despite having a relatively lower rate there. In December, the Scottish Government announced it will be increasing its top rate to 5 per cent, which is forecast to increase tax revenues. So, I think it is important to look at what's happening in our neighbouring nations, but always to take the decisions that are best for us in Wales.

Yn sicr. A byddwn bob amser yn ceisio sicrhau'r lefel orau. Yn yr Alban, pan gyflwynwyd treth trafodiadau tir ac adeiladau am y tro cyntaf yn 2015, gwn fod ganddynt gyfradd amhreswyl uwch o 4.5 y cant, fel y dywedodd David Melding, ac roedd honno'n gyfradd uwch na threth dir flaenorol y dreth stamp ar y pryd, ond wedyn, cynyddodd refeniw treth yn yr Alban. Y flwyddyn ganlynol, cynyddodd Llywodraeth y DU gyfradd uchaf treth dir y dreth stamp i 5 y cant, a gostyngodd refeniw treth yn yr Alban yn sgil hynny, er bod ganddynt gyfradd gymharol is yno. Ym mis Rhagfyr, cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban y byddant yn cynyddu eu cyfradd uchaf i 5 y cant, a rhagwelir y bydd hynny'n cynyddu refeniw treth. Felly, credaf ei bod yn bwysig ystyried yr hyn sy'n digwydd yn y gwledydd cyfagos, ond i wneud y penderfyniadau sydd orau i ni yng Nghymru bob amser.

15:10
Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Bae Abertawe
Swansea Bay University Local Health Board

6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch cyfrifyddu ac archwilio ariannol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OAQ54131

6. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services about financial accounting and audit at Swansea Bay University Health Board? OAQ54131

I have regular discussions with the Minister for Health and Social Services on the financial positions of all NHS Wales organisations, including Swansea Bay University Health Board.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â sefyllfa ariannol holl sefydliadau GIG Cymru, gan gynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe.

Yr wythnos diwethaf, clywsom fod bwrdd iechyd Abertawe Bro Morgannwg, a elwir bellach yn fwrdd iechyd Bae Abertawe, unwaith eto wedi methu â chwrdd â'i ddyletswyddau ariannol. Mae'r bwrdd iechyd wedi gorwario dros gyfnod o dair blynedd ac oherwydd hynny bu'n rhaid i'r archwilydd cyffredinol gymhwyso ei farn archwilio ar ei gyfrifon am y flwyddyn 2018-19. Er bod bwrdd iechyd ABM wedi gwella ei sefyllfa ariannol o'i chymharu â'r llynedd, beth arall y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i wneud i sicrhau bod y gorwariant yma yn cael ei ddileu yn y dyfodol a bod gwasanaethau yn cael eu rhoi ar sylfaen gynaliadwy?

Last week, we heard that Abertawe Bro Morgannwg, which is now called the Swansea Bay University Health Board, has again failed to meet its financial duties. The health board has overspent over a period of three years and as a result of that, the auditor general had to qualify his views on its accounts for the year 2018-19. Although ABM health board had improved its financial situation as compared to last year, what else will the Welsh Government do to ensure that this overspend is dealt with and eradicated for the future, and that services are provided on a sustainable basis?

As Dai Lloyd says, the overspend in Swansea Bay University Health Board reduced from £32.4 million in 2017-18 to just under £10 million in 2018-19, and that's an improvement of £22.4 million. The health board did meet its Welsh Government control total of a maximum deficit of £10 million in 2018-19. Swansea Bay University Health Board is currently forecasting that it will break even in 2019-20.

Fel y dywed Dai Lloyd, gostyngodd y gorwariant ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe o £32.4 miliwn yn 2017-18 i ychydig o dan £10 miliwn yn 2018-19, ac mae hwnnw'n welliant o £22.4 miliwn. Cyflawnodd y bwrdd iechyd eu cyfanswm rheoli gan Lywodraeth Cymru o uchafswm diffyg o £10 miliwn yn 2018-19. Ar hyn o bryd, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn rhagweld y byddant yn mantoli eu cyllideb yn 2019-20.

Based on the figures that you quoted to us just now, I'm not 100 per sure how a brand new board can show a track record of three years, but, on the face of it, the new board is going in the right direction. But do you know how much of that reduction in deficit is due to the removal of any debt attributable to the activities in the Bridgend end of operations—those operations, of course, having been moved now to Cwm Taf? What I'm trying to get to is whether this is a displacement of debt into a new health board from the previous one. Also, perhaps you can give us some indication of, now that this board is much smaller, how much less it will be getting from Welsh Government compared to the previous Abertawe Bro Morgannwg board, bearing in mind that it is no longer responsible for the Bridgend county borough constituents of mine.

Yn seiliedig ar y ffigurau a ddyfynnwyd i ni yn awr, nid wyf 100 y cant yn sicr sut y gall bwrdd newydd sbon ddangos hanes o dair blynedd, ond yn ôl pob golwg, mae'r bwrdd newydd yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Ond a ydych yn gwybod faint o'r gostyngiad hwnnw yn y diffyg sy'n deillio o gael gwared ar unrhyw ddyled yn sgil y gweithrediadau yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr—gan fod y gweithrediadau hynny, wrth gwrs, bellach wedi symud i Gwm Taf? Yr hyn rwy'n ceisio gweld yw a yw hyn yn enghraifft o symud dyled i fwrdd iechyd newydd o'r un blaenorol. Hefyd, efallai y gallwch roi rhyw syniad i ni, gan fod y bwrdd hwn yn llawer llai bellach, faint yn llai y bydd yn ei dderbyn gan Lywodraeth Cymru o gymharu â bwrdd blaenorol Abertawe Bro Morgannwg, o gofio nad yw bellach yn gyfrifol am fy etholwyr i ym mwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr.

Thank you for raising that question. I'm afraid I don't have those exact figures with me this afternoon, but I will be sure that the health Minister writes to you with them.FootnoteLink

Diolch am godi'r cwestiwn hwnnw. Mae arnaf ofn nad yw'r union ffigurau hynny gennyf y prynhawn yma, ond byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog iechyd yn ysgrifennu atoch.FootnoteLink

Y Dreth Gyngor
Council Tax

7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau biliau'r dreth gyngor yng Ngorllewin De Cymru? OAQ54115

7. Will the Minister outline the steps the Welsh Government is taking to reduce council tax bills in South Wales West? OAQ54115

Our council tax reduction scheme supports around 280,000 households with their council tax bills. We've been working with local authorities to develop clear and consistent advice on this scheme, and the other discounts and exemptions available, to ensure all households receive the support that they're entitled to.

Mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn rhoi cymorth i oddeutu 280,000 o gartrefi gyda'u biliau treth gyngor. Rydym wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cyngor clir a chyson ar y cynllun hwn, a'r gostyngiadau a'r eithriadau eraill sydd ar gael, i sicrhau bod pob cartref yn derbyn y cymorth y mae ganddynt hawl i'w gael.

Minister, my region has seen an average increase in band D council tax of 60 per cent since 2007. Over that time, inflation has only averaged around 2.5 per cent. Over the same period, people have seen their refuse collections halved, day centres closed, libraries closed and leisure centre services axed. Why are my constituents paying so much more for so much less? Minister, will you commit your Government to cutting council taxes next year, or will my constituents, once again, see rises greater than their increase in wages?

Weinidog, mae fy rhanbarth wedi wynebu cynnydd cyfartalog o 60 y cant yn y dreth gyngor band D ers 2007. Dros y cyfnod hwnnw, roedd chwyddiant oddeutu 2.5 y cant yn unig ar gyfartaledd. Dros yr un cyfnod, mae casgliadau sbwriel wedi eu haneru, mae canolfannau dydd wedi cau, mae llyfrgelloedd wedi cau ac mae gwasanaethau canolfannau hamdden wedi wynebu toriadau. Pam fod fy etholwyr yn talu cymaint yn fwy am gymaint yn llai? Weinidog, a wnewch chi ymrwymo'ch Llywodraeth i dorri trethi cyngor y flwyddyn nesaf, neu a fydd fy etholwyr, unwaith eto, yn wynebu cynnydd sy'n fwy na'r cynnydd yn eu cyflogau?

Well, the level of council tax is set by local authorities in Wales, but we have continued to protect local government in Wales from significant cuts against a backdrop of reducing budgets from the UK Government. That said, I'm completely aware of the severe pressures that local authorities are under, but they are receiving over £4.2 billion from the Welsh Government in core revenue funding to spend on delivering those key services to which you refer, and we included additional funding in the final budget, so the settlement saw an increase of 0.2 per cent on a like-for-like basis as compared to last year. So, clearly, these are challenging times.

But, in terms of the average band D council tax rate, it's £159 lower than the average band D council tax rate in England. And we've also allowed local authorities to maintain maximum flexibility in managing their budgets throughout the period of austerity, so we haven't imposed national limits on budget increases, but we do recognise that that's a matter for local determination. Also, we don't require local authorities to conduct costly referenda or to ring-fence funding raised through council tax for specific purposes. So, we do try to give local authorities the maximum flexibility that we can, whilst also trying to make council tax fairer. So, we've got rid of the sanction of imprisonment for the non-payment of council tax. We've legislated to ensure that all care leavers in Wales are exempt from council tax until their twenty-fifth birthday, and we're also continuing with our council tax reduction scheme, which means, as part of the 280,000 households that have help, 220,000 of those pay nothing at all. We're constantly working to find more ways to make council tax fairer, working in partnership with local authorities to do so.

Wel, awdurdodau lleol sy'n pennu lefel y dreth gyngor yng Nghymru, ond rydym wedi parhau i ddiogelu llywodraeth leol yng Nghymru rhag toriadau sylweddol yn wyneb cyllidebau llai a llai gan Lywodraeth y DU. Wedi dweud hynny, rwy'n gwbl ymwybodol o'r pwysau difrifol sy'n wynebu awdurdodau lleol, ond maent yn derbyn dros £4.2 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd i'w wario ar ddarparu'r gwasanaethau allweddol hynny y cyfeiriwch atynt, ac fe wnaethom gynnwys cyllid ychwanegol yn y gyllideb derfynol, felly cynyddodd y setliad 0.2 y cant ar sail gyfatebol o gymharu â'r llynedd. Felly, yn amlwg, mae hwn yn gyfnod heriol.

Ond mae cyfradd gyfartalog treth gyngor band D £159 yn is na chyfradd gyfartalog treth gyngor band D yn Lloegr. Ac rydym hefyd wedi caniatáu i awdurdodau lleol gynnal yr hyblygrwydd mwyaf posibl wrth reoli eu cyllidebau drwy gydol y cyfnod o gyni, felly nid ydym wedi gosod cyfyngiadau cenedlaethol ar gynnydd mewn cyllidebau, ond rydym yn cydnabod bod hynny'n fater i'w bennu'n lleol. Hefyd, nid ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal refferenda drud na chlustnodi arian a godir drwy'r dreth gyngor at ddibenion penodol. Felly, rydym yn ceisio rhoi cymaint o hyblygrwydd ag y gallwn i awdurdodau lleol, gan geisio sicrhau bod y dreth gyngor yn decach. Felly, rydym wedi cael gwared ar y gosb o garchar am beidio â thalu'r dreth gyngor. Rydym wedi deddfu i sicrhau bod pawb sy'n gadael gofal yng Nghymru wedi'u heithrio rhag gorfod talu'r dreth gyngor hyd at eu pen blwydd yn 25, ac rydym hefyd yn parhau â'n cynllun gostyngiadau'r dreth cyngor, sy'n golygu, fel rhan o'r 280,000 o gartrefi sy'n derbyn cymorth, nad yw 220,000 o'r rheini yn talu ceiniog. Rydym yn gweithio'n gyson i ddod o hyd i fwy o ffyrdd o sicrhau bod y dreth gyngor yn decach, gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol i wneud hynny.

15:15
Dioddefwyr Trais Domestig
Victims of Domestic Violence

8. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i helpu dioddefwyr trais domestig wrth ddrafftio cyllideb derfynol 2019-20? OAQ54094

8. What consideration did the Minister give to helping victims of domestic violence when drafting the final budget 2019-20? OAQ54094

In 2019-20, we have provided £15 million to support victims of all forms of violence, including domestic abuse, violence against women, and sexual violence in Wales.

Yn 2019-20, rydym wedi darparu £15 miliwn i gefnogi dioddefwyr pob math o drais, gan gynnwys cam-drin domestig, trais yn erbyn menywod, a thrais rhywiol yng Nghymru.

Thank you. Well, as Welsh Women's Aid said last month, access to specialist support, where and when survivors of abuse need it, is critical to enable women and girls to achieve safety and reach their full potential. But although there's a Welsh Government commitment to deliver secure and sustainable funding for specialist services, and we have commissioning guidance, secure funding for specialist services is yet to be delivered in many areas of Wales. And, of course, figures published last November from the Office for National Statistics quoted the crime survey for England and Wales, showing 2 million victims in England and Wales last year: 65 per cent women, 35 per cent men—where men are three times as likely as women to not report abuse because of feelings of shame, embarrassment, denial and stereotypes of masculinity, and men in Wales are four times more likely to die by suicide than women.

How, therefore, will you respond, or are you considering to respond, to the reports by BBC Wales in March that the Welsh charity Calan has seen a significant increase in male victims coming forward, replicating the findings of the work of the wonderful charities, KIM Inspire in Holywell, the domestic abuse safety unit in Deeside, and others, so that the concerns of Welsh Women's Aid for women and girl victims and survivors, but also the growing concerns being expressed regarding male victims, can be addressed through the appropriate support services in the future?

Diolch. Wel, fel y dywedodd Cymorth i Fenywod Cymru fis diwethaf, mae mynediad at gymorth arbenigol, lle a phan fydd goroeswyr camdriniaeth ei angen, yn hanfodol er mwyn galluogi menywod a merched i fod yn ddiogel ac i gyflawni eu potensial llawn. Ond er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu cyllid diogel a chynaliadwy ar gyfer gwasanaethau arbenigol, ac mae gennym ganllawiau comisiynu, nid oes cyllid diogel ar gyfer gwasanaethau arbenigol wedi'i ddarparu eto mewn nifer o ardaloedd yng Nghymru. Ac wrth gwrs, dyfynnwyd arolwg troseddu Cymru a Lloegr yn y ffigurau a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, a gwelwyd bod 2 filiwn o ddioddefwyr yng Nghymru a Lloegr y llynedd: 65 y cant yn fenywod, 35 y cant yn ddynion—lle mae dynion deirgwaith yn fwy tebygol na menywod o beidio â rhoi gwybod am gamdriniaeth oherwydd teimladau o gywilydd, embaras, gwadu a stereoteipiau gwrywdod, ac mae dynion yng Nghymru bedair gwaith yn fwy tebygol na menywod o farw drwy hunanladdiad.

Sut, felly, y byddwch yn ymateb, neu a ydych yn ystyried ymateb, i adroddiadau BBC Wales ym mis Mawrth fod yr elusen Gymreig, Calan, wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y dioddefwyr gwrywaidd sy'n rhoi gwybod am gamdriniaeth, gan ailadrodd canfyddiadau gwaith yr elusennau gwych, KIM Inspire yn Nhreffynnon, yr uned ddiogelwch cam-drin domestig yng Nglannau Dyfrdwy, ac eraill, fel y gellir mynd i'r afael â phryderon Cymorth i Fenywod Cymru ynghylch dioddefwyr a goroeswyr sy'n fenywod a merched, ond hefyd y pryderon cynyddol sy'n cael eu mynegi ynglŷn â dioddefwyr gwrywaidd, drwy'r gwasanaethau cymorth priodol yn y dyfodol?

I was grateful to you for raising the joint report on supporting disabled people experiencing violence against women, domestic abuse and sexual violence here in the Chamber during business questions last month, and I know that, since then, the Minister with responsibility for this agenda had the opportunity to look at the report and has written to Welsh Women's Aid in order to set out what the Government might be able to do in terms of responding to that particular report.

The Welsh Government is committed to tackling all forms of gender-based violence, domestic abuse and sexual violence, and supporting all victims of domestic abuse. We do recognise that whilst it is a disproportionate experience for women and girls, it doesn't mean that violence and abuse directed to men and boys isn't perpetrated, because anybody can be affected by these issues. Welsh Government funds projects in Wales providing support services for male victims, including the Live Fear Free helpline and project Dyn. The helpline is gender responsive and includes targeted information specifically for male victims, and the Dyn project provides accessible support to all men who experience domestic abuse in Wales, regardless of age, gender, race, religion or sexual orientation. And we also have statutory guidance, which sets out core commissioning principles on which regional commissioning strategies should be based, and, again, that's about ensuring that all victims, regardless of their gender or their background, are able to access support.

Roeddwn yn ddiolchgar i chi am grybwyll yr adroddiad ar y cyd ar gefnogi pobl anabl sy'n wynebu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yma yn y Siambr yn ystod y cwestiynau busnes y mis diwethaf, a gwn, ers hynny, fod y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr agenda hon wedi cael cyfle i edrych ar yr adroddiad ac wedi ysgrifennu at Cymorth i Fenywod Cymru er mwyn nodi'r hyn y gallai'r Llywodraeth ei wneud o ran ymateb i'r adroddiad penodol hwnnw.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phob math o drais ar sail rhywedd, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a chefnogi pob dioddefwr cam-drin domestig. Rydym yn cydnabod, er ei fod yn brofiad anghymesur i fenywod a merched, nad yw hynny'n golygu na chyflawnir trais a chamdriniaeth tuag at ddynion a bechgyn, gan y gall y materion hyn effeithio ar unrhyw un. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu prosiectau yng Nghymru sy'n darparu gwasanaethau cymorth i ddioddefwyr gwrywaidd, gan gynnwys llinell gymorth Byw Heb Ofn a phrosiect Dyn. Mae'r llinell gymorth yn ymateb yn ôl rhywedd ac mae'n cynnwys gwybodaeth wedi'i thargedu'n benodol ar gyfer dioddefwyr gwrywaidd, ac mae prosiect Dyn yn darparu cymorth hygyrch i bob dyn sy'n dioddef cam-drin domestig yng Nghymru, waeth beth fo'u hoed, eu rhywedd, eu hil, eu crefydd neu eu cyfeiriadedd rhywiol. Ac mae gennym hefyd ganllawiau statudol, sy'n nodi egwyddorion comisiynu craidd y dylid seilio strategaethau comisiynu rhanbarthol arnynt, ac unwaith eto, mae hynny'n ymwneud â sicrhau bod pob dioddefwr, waeth beth fo'u rhywedd neu eu cefndir, yn gallu cael cymorth.

3. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol
3. Questions to the Minister for International Relations and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.

The next item, therefore, is questions to the Minister for International Relations and Welsh Language, and the first question is from Mark Isherwood.

Masnach Ryngwladol Cymru
Welsh International Trade

1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi masnach ryngwladol Cymru? OAQ54093

1. How is the Welsh Government supporting Welsh international trade? OAQ54093

Member
Eluned Morgan 15:19:44
Minister for International Relations and the Welsh Language

Diolch. We're actively working with companies across Wales to support them to grow their exports and are leveraging our international connections to link them with opportunities.

Diolch. Rydym yn gweithio gyda chwmnïau ledled Cymru i'w cynorthwyo i dyfu eu hallforion ac rydym yn defnyddio ein cysylltiadau rhyngwladol er mwyn eu cysylltu â chyfleoedd.

Thank you. According to media coverage, as Brussels has signed new trade deals around the world, goods from partner countries can enter the EU at reduced or zero-tariff rates and then flow free into Turkey, which, although not in the EU, is in the customs union for goods. Turkish companies don't benefit from reciprocal tariff cuts when exporting to those countries because Ankara is not part of the EU, and it's reported that Ankara, the Turkish Government, therefore started imposing protective tariffs on a number of imports for the EU last year, and concerns were raised about the implications for the UK and Wales, therefore, if we remained in the customs union, outside the EU, in the future. Similarly, The Guardian economic editor stated in April that those who argue that Britain would be better off negotiating its own trade deals have a point, because the EU is not especially interested in liberalising where it's weak but the UK is strong—in this case, in services. That was an interesting angle coming from The Guardian. So, in considering how the Welsh Government will develop international trade in a post-Brexit environment, how will it take into account these practical considerations, as highlighted by academics and others over recent months?

Diolch. Yn ôl sylw yn y cyfryngau, gan fod Brwsel wedi arwyddo cytundebau masnach newydd ledled y byd, gall nwyddau o wledydd partner fynd i mewn i'r UE ar gyfraddau is neu ddi-dariff ac yna maent yn rhydd i fynd i Twrci, sydd, er nad ydynt yn rhan o'r UE, yn rhan o'r undeb tollau ar gyfer nwyddau. Nid yw cwmnïau Twrci yn elwa o doriadau tariff cyfatebol wrth allforio i'r gwledydd hynny gan nad yw Ankara yn rhan o'r UE, a chafwyd adroddiadau fod Ankara, Llywodraeth Twrci, felly wedi dechrau gosod tariffau amddiffynnol ar nifer o fewnforion i'r UE y llynedd, a mynegwyd pryderon am y goblygiadau i'r DU ac i Gymru, felly, pe baem yn aros yn rhan o'r undeb tollau, y tu allan i'r UE, yn y dyfodol. Yn yr un modd, ym mis Ebrill, dywedodd golygydd economaidd y Guardian fod pwynt gan y rheini sy'n dadlau y byddai Prydain yn well ei byd yn trafod ei chytundebau masnach ei hun, gan nad oes gan yr UE ddiddordeb arbennig mewn rhyddfrydoli yn y mannau lle mae'n wan ond mae'r DU yn gryf—yn yr achos hwn, mewn gwasanaethau. Roedd honno'n agwedd ddiddorol gan y Guardian. Felly, wrth ystyried sut y bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu masnach ryngwladol mewn amgylchedd ôl-Brexit, sut y bydd yn ystyried yr ystyriaethau ymarferol hyn, fel yr amlygwyd gan academyddion ac eraill dros y misoedd diwethaf?

15:20

Well, I think the first thing to say is that you're absolutely right in identifying that Turkey actually is in a customs union with the European Union. But I think what's important for us to note is that the relationship that matters most is our relationship with the European Union—60 per cent of our trade in goods is with the European Union. And therefore, what's important is that we understand that any loss in that market, even for a short period of time, would have a hugely damaging effect on our market here in Wales. What is of interest to me is that, actually, one of the leaders in the Tory party leadership election at the moment is suggesting that there is a possibility that we could have a scenario where we don't pay any tariffs during an implementation period. That has been comprehensibly rubbished by the Bank of England and by the European Union, so I think if the Member wants to ask about trade deals in the future, he has to understand that the most important deal is with the European Union, and at the moment, that deal seems a long way away.

Wel, credaf mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw eich bod yn gwbl gywir wrth nodi bod Twrci mewn undeb tollau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Ond credaf mai'r hyn sy'n bwysig i ni ei nodi yw mai'r berthynas bwysicaf yw ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd—mae 60 y cant o'n masnach mewn nwyddau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Ac felly, yr hyn sy'n bwysig yw ein bod yn deall y byddai unrhyw golled yn y farchnad honno, hyd yn oed am gyfnod byr, yn cael effaith niweidiol iawn ar ein marchnad yma yng Nghymru. Yr hyn sydd o ddiddordeb i mi, mewn gwirionedd, yw bod un o'r arweinwyr yn etholiad arweinyddiaeth y blaid Dorïaidd ar hyn o bryd yn awgrymu bod posibilrwydd y gallem gael senario lle na fyddwn yn talu unrhyw dariffau yn ystod cyfnod gweithredu. Mae Banc Lloegr a'r Undeb Ewropeaidd wedi dweud bod hynny'n sothach, felly os yw'r Aelod am ofyn am gytundebau masnach yn y dyfodol, credaf fod yn rhaid iddo ddeall mai'r cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd yw'r cytundeb pwysicaf, ac ar hyn o bryd, ymddengys bod y cytundeb hwnnw ymhell i ffwrdd.

Tir sy'n Eiddo i Cadw
Cadw-owned Land

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fesurau i reoli tir sy'n eiddo i Cadw? OAQ54120

2. Will the Minister make a statement on measures to manage Cadw-owned land? OAQ54120

Thank you for that question. Cadw manages historic properties that are in the ownership or guardianship of Welsh Ministers in accordance with its published conservation principles. Cadw’s management also reflects its statutory duties in areas such as public health and safety and Welsh Government policy agendas, including sustainability.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Cadw yn rheoli eiddo hanesyddol sy'n eiddo i neu dan warchodaeth Gweinidogion Cymru yn unol â'u hegwyddorion cadwraeth a gyhoeddwyd. Mae rheolwyr Cadw hefyd yn adlewyrchu eu dyletswyddau statudol mewn meysydd fel iechyd a diogelwch y cyhoedd ac agendâu polisi Llywodraeth Cymru, gan gynnwys cynaliadwyedd.

On Friday last week, Wayne David MP and I met with Cadw, particularly to discuss this issue, and they confirmed on the evening of 16 May they'd approved contractors to shoot a number of birds within the grounds of Caerphilly castle in order to control their numbers. There was a witness to this, and the witness posted pictures on social media, and these were carried by the Caerphilly Observer. As a result, there was something of a public outcry regarding the shooting of birds at the castle. Cadw unilaterally decided to suspend this approach, and they've told us that they've suspended it pending the outcome of a review of how they control bird populations on the castle grounds. It's emerged that Cadw have been able to use this as a means for some considerable time under the terms of a general licence awarded by Natural Resources Wales. In England, these licences are no longer awarded as the result of a legal challenge, and that is ongoing. The powers over these licences are devolved, as I understand it, and therefore in the responsibility of the Welsh Government. Will you give us some clarity on that, on those grounds, but also would you commit Welsh Government to supporting Cadw to find alternative ways to control bird populations at places like Caerphilly castle?

Ddydd Gwener diwethaf, cyfarfu Wayne David AS a minnau â Cadw, yn benodol er mwyn trafod y mater hwn, a chadarnhawyd ganddynt gyda'r nos ar 16 Mai eu bod wedi cymeradwyo contractwyr i saethu nifer o adar ar dir castell Caerffili er mwyn rheoli eu niferoedd. Roedd llygad-dyst i hyn, a phostiodd y llygad-dyst luniau ar y cyfryngau cymdeithasol, a chawsant eu cyhoeddi gan y Caerphilly Observer. O ganlyniad, roedd y cyhoedd yn ddig iawn ynglŷn â saethu'r adar yn y castell. Penderfynodd Cadw ei hun roi'r gorau i'r dull hwn, ac maent wedi dweud wrthym eu bod wedi ei ohirio hyd nes y ceir canlyniadau'r adolygiad o sut y maent yn rheoli poblogaethau adar ar diroedd y castell. Daeth i'r amlwg fod Cadw wedi gallu defnyddio hyn fel dull ers peth amser o dan delerau trwydded gyffredinol a ddyfarnwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Yn Lloegr, nid yw'r trwyddedau hyn yn cael eu dyfarnu mwyach o ganlyniad i her gyfreithiol, ac mae hynny'n parhau. Mae'r pwerau dros y trwyddedau hyn wedi'u datganoli, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac felly maent yn un o gyfrifoldebau Llywodraeth Cymru. A wnewch chi roi rhywfaint o eglurder inni ynglŷn â hynny, ar y sail honno, ond a wnewch chi hefyd ymrwymo Llywodraeth Cymru i gynorthwyo Cadw i ddod o hyd i ffyrdd eraill o reoli poblogaethau adar mewn lleoedd fel castell Caerffili?

Thank you for the way you've pursued this issue. I can confirm that everything that you say factually is correct. The activity of Cadw in controlling feral pigeons is permitted under a general licence derived from the Wildlife and Countryside Act 1981, which, as you say, is issued by Natural Resources Wales. Cadw have trialled a number of ways to control feral pigeons in the past, including using localised netting, blocking up holes in historic fabric—which, I'm sure you appreciate, is rather difficult—installing anti-perching spikes, using ultrasound, lifelike plastic deterrents and even birds of prey. These have not proven as effective as they would have wished, but I can not only confirm that the activity that Cadw undertook was legal, but in view of the concern that has been expressed by you today, and, indeed, by members of the public, Cadw has agreed to undertake a review. They assure me that this review will take place urgently, and that no further activity of the kind that you describe will take place until that review is completed. The review will include detailed advice about the environmental and the public health aspects of the control of feral pigeons, and I will certainly involve you and any other Members who are particularly concerned about these incidents in the discussions, after the review is completed.

Diolch am y ffordd rydych wedi mynd ar drywydd y mater hwn. Gallaf gadarnhau bod popeth a ddywedwch yn ffeithiol gywir. Caniateir gweithgarwch Cadw yn rheoli colomennod fferal o dan drwydded gyffredinol sy'n deillio o Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981, sydd, fel y dywedwch, yn cael ei rhoi gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae Cadw wedi treialu nifer o ffyrdd o reoli colomennod fferal yn y gorffennol, gan gynnwys defnyddio rhwydi cyfyngedig, cau tyllau mewn adeiladwaith hanesyddol—sydd braidd yn anodd, fel y gallwch ei ddeall, rwy'n siŵr—gosod pigynnau gwrth-glwydo, defnyddio uwchsain, modelau plastig ataliol a hyd yn oed adar ysglyfaethus. Nid yw'r rhain wedi bod mor effeithiol ag y byddent wedi'i ddymuno, ond gallaf gadarnhau bod y gweithgarwch ar ran Cadw yn gyfreithiol, ond yn sgil y pryder a fynegwyd gennych heddiw, ac yn wir, gan aelodau'r cyhoedd, mae Cadw wedi cytuno i gynnal adolygiad. Maent wedi rhoi sicrwydd i mi y bydd yr adolygiad hwn yn cael ei gynnal ar frys, ac na fydd unrhyw weithgarwch pellach o'r math rydych yn ei ddisgrifio yn digwydd hyd nes y bydd yr adolygiad hwnnw wedi'i gwblhau. Bydd yr adolygiad yn cynnwys cyngor manwl ar yr agweddau amgylcheddol ac iechyd y cyhoedd ar reoli colomennod fferal, a byddaf yn sicr o'ch cynnwys chi ac unrhyw Aelodau eraill sy'n pryderu am y digwyddiadau hyn yn y trafodaethau, wedi i'r adolygiad gael ei gwblhau.

15:25

May I put on record my thanks to the Deputy Minister for his prompt response in dealing with the issue of vandalism at the Roman amphitheatre in Caerleon, which is managed by Cadw? I understand that an anti-social behaviour working group, which includes representatives from Cadw, Gwent Police, Newport City Council and the local community, met on 23 May to consider a range of options to tackle the issue. Can the Deputy Minister advise whether any proposals have been forthcoming following that meeting and will he ask Cadw to review security at other sites they manage also suffering from the same anti-social behaviour in Wales?

A gaf fi gofnodi fy niolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb prydlon wrth fynd i'r afael â fandaliaeth yn yr amffitheatr Rufeinig yng Nghaerllion, a reolir gan Cadw? Deallaf fod gweithgor ymddygiad gwrthgymdeithasol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o Cadw, Heddlu Gwent, Cyngor Dinas Casnewydd a'r gymuned leol, wedi cyfarfod ar 23 Mai i ystyried amrywiaeth o opsiynau i fynd i'r afael â'r mater. A all y Dirprwy Weinidog roi gwybod inni a oes unrhyw gynigion wedi dod i law yn dilyn y cyfarfod hwnnw ac a wnaiff ofyn i Cadw adolygu diogelwch mewn safleoedd eraill y maent yn eu rheoli yng Nghymru sydd hefyd yn dioddef o ganlyniad i'r un ymddygiad gwrthgymdeithasol?

Thank you for making those remarks. I have not yet seen a detailed report of those discussions, but I can confirm that they have taken place. The issue that we face, and I’ve been to the site, of course—to Caerleon and other historic sites—. The difficulty with these sites is, if you fence them in, then that doesn’t make them attractive for people to visit. It’s a balance, always, between the minimum protection required for sites to ensure that they’re not misused and the deterrent that it would form for people if sites were, as it where, overprotected. So, I still have some faith in the potential of education and, in particular, the involvement of young people in conservation activities themselves—I can see that my colleague the education Minister is nodding—and the various programmes that we have now with young ambassadors and young apprentices within Cadw and in other parts of my responsibilities are ways of introducing young people to the habits of conservation so that they don’t feel the need to cause any damage to what are, after all, very historic sites.

Diolch am wneud y sylwadau hynny. Nid wyf wedi gweld adroddiad manwl ar y trafodaethau hynny eto, ond gallaf gadarnhau eu bod wedi'u cynnal. Y broblem rydym yn ei hwynebu, ac rwyf wedi bod ar y safle, wrth gwrs—yng Nghaerllion a safleoedd hanesyddol eraill—. Yr anhawster gyda'r safleoedd hyn yw, os ydych yn eu ffensio, nid yw hynny'n eu gwneud yn lleoedd deniadol i bobl ymweld â hwy. Mae'n ymwneud â chael cydbwysedd, bob amser, rhwng y mesurau diogelwch lleiaf sydd eu hangen ar safleoedd i sicrhau nad ydynt yn cael eu camddefnyddio a'r modd y byddai'n atal pobl rhag ymweld pe bai safleoedd yn cael eu gor-ddiogelu, fel petai. Felly, mae gennyf rywfaint o ffydd o hyd ym mhotensial addysg, ac yn benodol, cynnwys pobl ifanc mewn gweithgareddau cadwraeth eu hunain—gallaf weld bod fy nghyd-Aelod y Gweinidog addysg yn nodio—ac mae'r rhaglenni amrywiol sydd gennym bellach gyda llysgenhadon ifanc a phrentisiaid ifanc yn Cadw ac mewn rhannau eraill o fy nghyfrifoldebau yn ffyrdd o gyflwyno pobl ifanc i arferion cadwraeth fel nad ydynt yn teimlo'r angen i achosi unrhyw ddifrod i'r hyn sydd, wedi'r cyfan, yn safleoedd hanesyddol iawn.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr—Darren Millar.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson—Darren Millar.

Thank you, Llywydd. Will the Minister make a statement on discussions she holds with foreign officials and diplomats surrounding human rights?

Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y trafodaethau y mae'n eu cynnal gyda swyddogion tramor a diplomyddion ynghylch hawliau dynol?

Thank you. Yes, this is something that is important for us as we are developing a new international strategy. And, of course, that will be a factor that we consider. But, of course, when relevant, we discuss those issues with representatives with whom we think there is an issue where it should be challenged. 

Diolch. Ie, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig i ni wrth i ni ddatblygu strategaeth ryngwladol newydd. Ac wrth gwrs, bydd hynny'n ffactor y byddwn yn ei ystyried. Ond wrth gwrs, pan fo'n berthnasol, rydym yn trafod y materion hynny gyda chynrychiolwyr lle credwn fod yna broblem y dylid ei herio.

Thank you for that response. Of course, one of the cornerstones of our democracy here in Wales and, indeed, the rest of the United Kingdom, is this proud tradition of respect that we have for human rights, and it's good to say that we've been a leader on human rights, in many respects, around the world for many, many years. You recently met with the Chinese vice-premier during his visit to Wales, and I was very pleased to see in media reports that you'd been promoting Welsh produce. Can you tell us: did you discuss human rights abuses in China with the vice-premier? You will have seen there have been many abuses in China historically, and I'm sure it was a welcome opportunity that people would have expected you to have taken. 

Diolch am eich ymateb. Wrth gwrs, un o gonglfeini ein democratiaeth yma yng Nghymru, ac yn wir, gweddill y Deyrnas Unedig, yw'r traddodiad balch o barch sydd gennym tuag at hawliau dynol, ac mae'n dda dweud ein bod wedi arwain ar hawliau dynol mewn sawl ffordd ym mhob rhan o'r byd ers blynyddoedd lawer. Yn ddiweddar, cawsoch gyfarfod ag is-bennaeth Tsieina yn ystod ei ymweliad â Chymru, ac roeddwn yn falch iawn o weld mewn adroddiadau yn y cyfryngau eich bod wedi bod yn hyrwyddo cynnyrch Cymreig. A allwch ddweud wrthym: a wnaethoch chi drafod camweddau hawliau dynol yn Tsieina gyda'r is-bennaeth? Byddwch wedi gweld bod llawer o gamweddau wedi digwydd yn Tsieina yn hanesyddol, ac rwy'n siŵr ei fod yn gyfle i'w groesawu y byddai pobl wedi disgwyl i chi ei gymryd.

15:30

Of course, we're very aware of the issues surrounding human rights in China, in particular at the moment with the situation in Hong Kong, and also with the ethnic minorities, in terms of the Uighurs Muslims. So, those were live issues, and, indeed, I did raise the issue of human rights with the deputy premier at the dinner in the evening. 

Wrth gwrs, rydym yn ymwybodol iawn o'r materion sy'n ymwneud â hawliau dynol yn Tsieina, yn enwedig ar hyn o bryd gyda'r sefyllfa yn Hong Kong, a hefyd gyda'r lleiafrifoedd ethnig, o ran Mwslimiaid Uighurs. Felly, roedd y rheini'n faterion byw, ac yn wir, codais fater hawliau dynol gyda'r dirprwy bennaeth yn y cinio gyda'r nos.

I'm extremely pleased to hear that you raised the human rights record of China with the deputy premier. It's extremely important that we ensure that these are issues that are raised at every single opportunity. I notice that you referred to the Uighurs Muslim population in China. We just had a meeting of the cross-party group on faith this afternoon, and we were talking about some of the pressures that that brings in terms of refugees around the world when there's persecution of people taking place as a result of their religious or political beliefs.

One of the other organisations that's raised concerns with Assembly Members in the past, of course, is the charity Open Doors, which has identified that 97 million Christians in China are at risk of arrest and physical harm. Can you assure the Assembly that every opportunity will be used to raise concerns about human rights abuses where they take place, whether that's in China, Turkey or any other country, when you have the opportunity to meet with officials and diplomats in the future?

Rwy'n falch iawn o glywed eich bod wedi codi record hawliau dynol Tsieina gyda'r dirprwy bennaeth. Mae'n eithriadol o bwysig ein bod yn sicrhau bod y rhain yn faterion sy'n cael eu codi ar bob cyfle. Sylwaf eich bod wedi cyfeirio at boblogaeth Mwslimiaid Uighurs yn Tsieina. Cafodd y grŵp trawsbleidiol ar ffydd gyfarfod y prynhawn yma, a buom yn sôn am beth o'r pwysau y mae hynny'n ei achosi gyda ffoaduriaid ledled y byd pan fo pobl yn cael eu herlid o ganlyniad i'w crefydd neu gredoau gwleidyddol.

Un o'r sefydliadau eraill sydd wedi codi pryderon gydag Aelodau'r Cynulliad yn y gorffennol, wrth gwrs, yw elusen Open Doors, sydd wedi nodi bod 97 miliwn o Gristnogion yn Tsieina mewn perygl o gael eu harestio a niwed corfforol. A allwch roi sicrwydd i'r Cynulliad y defnyddir pob cyfle i godi pryderon am gamweddau hawliau dynol lle maent yn digwydd, boed hynny yn Tsieina, Twrci neu unrhyw wlad arall, pan fyddwch yn cael cyfle i gyfarfod â swyddogion a diplomyddion yn y dyfodol?

Well, I can give you an assurance that, when we met with Turkey recently, the issue of human rights was very much at the top of the agenda there. And I agree that the persecution of Christians is something that we should absolutely confront. It's not just an issue in China. It's a big issue in the middle east, in Egypt, and, certainly, these are issues that need to be confronted and need to be discussed with the relevant authorities. 

Wel, gallaf roi sicrwydd i chi, pan gyfarfuom â Thwrci yn ddiweddar, fod mater hawliau dynol ar frig yr agenda yno. Ac rwy'n cytuno bod erlid Cristnogion yn rhywbeth y dylem fynd i'r afael ag ef. Nid problem yn Tsieina yn unig yw hon. Mae'n broblem fawr yn y dwyrain canol, yn yr Aifft, ac yn sicr, mae'r rhain yn faterion y mae angen eu hwynebu ac mae angen eu trafod gyda'r awdurdodau perthnasol.

Llefarydd Plaid Cymru, Leanne Wood. 

Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood.

Llywydd, yn gynharach y flwyddyn hon cyhoeddodd y Llywodraeth gynlluniau ar gyfer gwneud Cymru yn genedl noddfa. Roeddwn i'n croesawu hyn, wrth gwrs. A dydd Mawrth dywedodd y Prif Weinidog fod Cymru yn wlad groesawgar a chynhwysol. A all y Gweinidog amlinellu'r hyn y mae ei hadran hi yn ei wneud i hyrwyddo'r neges groesawgar yma ar lwyfan y byd?

Llywydd, earlier this year the Government published plans to make Wales a nation of sanctuary. I welcome this, of course. On Tuesday, the First Minister said that Wales was a welcoming and inclusive nation. Can the Minister outline what her department is doing to promote this welcoming message on the international stage?

Diolch yn fawr. Ac, wrth gwrs, mae yn bwysig ein bod ni'n tanlinellu ein bod ni'n wlad sy'n croesawu pobl i'n plith ni. A'r wythnos diwethaf, er enghraifft, mi gaethon ni sefyllfa yma yn y Senedd lle gwnaethon ni groesawu pobl o Bangladesh a oedd yn chwarae criced gyda ni, ac roedd hi'n gyfle i ni unwaith eto ddweud ein bod ni'n ddiolchgar bod y gymuned Bangladeshaidd wedi dod yma atom ni yng Nghymru hefyd. 

Yr wythnos yma, rŷch chi wedi clywed bod y Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n glir ein bod ni'n wlad agored, ein bod ni'n croesawu pobl. Mae e wedi gwneud cyhoeddiad i'r perwyl hwnnw. Ac roedd hynny'n bwysig achos ei fod e'n cyd-fynd ag ymweliad yr ambassador o Romania. Ac roedd e'n bwysig ei fod e'n clywed y neges yna'n glir, achos mae gyda ni lot o bobl sydd wedi dod i'n gwlad ni, sydd yn cyfrannu at ein gwlad, ac mae'n bwysig iawn eu bod nhw yn deall bod croeso iddyn nhw. Ac un o'r pethau rŷm ni'n ei wneud nawr i hyrwyddo ac i sicrhau eu bod nhw'n deall bod yna groeso iddyn nhw yw ein bod ni wedi rhoi cynlluniau, gyda'r arian sydd gyda ni wedi'i neilltuo ar gyfer Brexit, i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'u hawliau nhw. Ac rŷm ni wedi rhoi arian i sicrhau bod pobl yn gallu mynd at ganolfan a gofyn am beth yw eu hawliau nhw. Ac rŷm ni'n gobeithio, wrth gwrs, y bydd hwnna'n dod drosodd yn glir yn y strategaeth ryngwladol newydd. 

Thank you very much. Of course, it is important that we do underline the fact that we are a country that welcomes people to our midst. Last week, for example, we had an event here in the Senedd where we welcomed people from Bangladesh who were playing cricket. It was an opportunity for us to say once again that we are grateful that the Bangladeshi community has joined us here in Wales.

This week, you have heard that the First Minister has made it clear that we are an open country and that we do welcome people. He’s made a statement to that effect. It is important, because it does align with the visit by the ambassador from Romania. It was important that he heard that message clearly, because we do have a lot of people who have joined us in our country, who do contribute to our country, and it is very important that they understand that they are welcome. One of the things that we are doing now to promote that and ensure that they understand that there is a welcome for them is that we’ve put plans in place, with the ring-fenced funding that we’ve got for Brexit, to ensure that people are aware of their rights. We have put money aside to ensure that people can visit a centre and ask what their rights are. We do hope that that is conveyed clearly in our new international strategy.

Diolch am yr ymateb, Gweinidog. 

Thank you for that response, Minister. 

I asked the question because I'm very concerned about the inhumane treatment of migrants, especially migrant children, on the US southern border with Mexico. At least 24 people, including six children, have so far died during the Trump administration in what can only be truthfully described as concentration camps. The US Government is separating thousands of children from their parents and are detaining them in cold cages that have been nicknamed 'dog pounds' and 'freezers' by the detained children. Their valuables, and even their medicines, are taken away from them, and, while the border patrol have a legal requirement to ensure safety and sanitary conditions, a lawyer from the US justice department recently argued in court that detained children don't need soap, toothbrushes or beds to be safe and sanitary while in border patrol custody. Minister, will your Government write to the US Government condemning these awful breaches of human rights?

Gofynnais y cwestiwn gan fy mod yn pryderu ynghylch trin ymfudwyr yn annynol, yn enwedig ymfudwyr sy'n blant, ar ffin ddeheuol yr Unol Daleithiau â Mecsico. Hyd yn hyn, mae o leiaf 24 o bobl, gan gynnwys chwech o blant, wedi marw yn ystod gweinyddiaeth Trump yn yr hyn na ellir ond eu disgrifio mewn gwirionedd yn wersylloedd crynhoi. Mae Llywodraeth yr Unol Daleithiau yn gwahanu miloedd o blant oddi wrth eu rhieni ac yn eu cadw mewn cewyll oer sy'n cael eu galw'n 'ffaldau cŵn' a 'rhewgelloedd' gan y plant a gedwir ynddynt. Caiff eu pethau gwerthfawr, a hyd yn oed eu meddyginiaethau, eu cymryd oddi arnynt, ac er bod gofyniad cyfreithiol ar batrôl y ffin i sicrhau diogelwch ac amodau glanweithiol, dadleuodd cyfreithiwr o adran gyfiawnder yr Unol Daleithiau yn y llys yn ddiweddar nad oes angen sebon, brwsys dannedd neu welyau ar blant a gedwir i fod yn ddiogel ac yn lanweithiol pan gânt eu cadw gan batrôl y ffin. Weinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ysgrifennu at Lywodraeth yr Unol Daleithiau i gondemnio'r camweddau hawliau dynol ofnadwy hyn?

15:35

Well, I certainly condemn those breaches of human rights. And I think one of the most shocking things for me was that, actually, they haven't kept a clear account of when and who was separated from parents and children, and therefore it's been difficult to get these two groups back together, because of the chaos that is occurring on that border. Of course, we're very concerned to see those dreadful pictures; of course we're concerned when people are determined to build walls. And I think that's one of the things that we're concerned with with the Brexit discussion—actually what happens with that border with Ireland. We know that walls and borders create tensions, and that's certainly something that we don't want to see happening in future. The Member will be aware that, of course, in relation to international affairs, it's the United Kingdom Government that has responsibility, but I'm very happy to make our views clear to the UK Government.

Wel, yn sicr, rwy'n condemnio'r achosion hynny o dorri hawliau dynol. A chredaf mai un o'r pethau mwyaf syfrdanol i mi, mewn gwirionedd, oedd nad ydynt wedi cadw cofnod clir o ba bryd a phwy a wahanwyd oddi wrth eu rhieni a'u plant, ac felly mae hi wedi bod yn anodd dod â'r ddau grŵp hyn yn ôl at ei gilydd, oherwydd yr anhrefn ar y ffin honno. Wrth gwrs, rydym yn bryderus iawn wrth weld y lluniau ofnadwy hynny; wrth gwrs, rydym yn pryderu pan fydd pobl yn benderfynol o adeiladu waliau. A chredaf mai dyna un o'r pethau sy'n peri pryder i ni gyda thrafodaeth Brexit—beth sy'n digwydd mewn gwirionedd gyda'r ffin honno gydag Iwerddon. Gwyddom fod waliau a ffiniau yn creu tensiynau, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth nad ydym am ei weld yn digwydd yn y dyfodol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, o ran materion rhyngwladol, mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am hynny, ond rwy'n fwy na pharod i fynegi ein barn yn glir i Lywodraeth y DU.

I welcome the Minister's response to my question. I think it's vital that we hold the US to account, as it's the most powerful state in the world, and is often considered to be one of the UK's closest allies. I am utterly appalled by the UK Government's complete silence on this. I believe that it might have something to do with the UK Government's attempts to cosy up to Donald Trump in the hope of getting some kind of trade deal—a trade deal that we all know would be detrimental to Wales and to our NHS. So, Minister, will you join me now in condemning the UK Government's unprincipled stance on the appalling actions of the United States Government?

Rwy'n croesawu ymateb y Gweinidog i fy nghwestiwn. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn dwyn yr Unol Daleithiau i gyfrif, gan mai hwy yw'r wladwriaeth fwyaf pwerus yn y byd, ac yn aml fe'i hystyrir yn un o gynghreiriaid agosaf y DU. Mae tawelwch llwyr Llywodraeth y DU ar hyn wedi codi arswyd arnaf. Credaf y gallai hyn fod yn rhywbeth i'w wneud ag ymdrechion Llywodraeth y DU i foddio Donald Trump yn y gobaith o gael rhyw fath o gytundeb masnach—cytundeb masnach y gŵyr pob un ohonom a fyddai'n niweidiol i Gymru ac i'n GIG. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi yn awr i gondemnio safbwynt diegwyddor Llywodraeth y DU ar weithredoedd erchyll Llywodraeth yr Unol Daleithiau?

Well, I think, to be fair, we can't hold the United Kingdom responsible for what Donald Trump is doing on that border. But I do think that it would be appropriate for us to make our views known, and we will therefore write to the Foreign Secretary to let him know that this is how we feel in this—as a Welsh Government. But I think we also have to understand that, actually, the United States is also an ally. There are good friends who are part of the United States. You think about all those students who are going over from Wales to study in the United States. We've had inward investment figures today; the United States is one of the greatest inward investors to our country. And so we have to make sure that we make clear the difference between the United States as a nation and the leadership, the political leadership, that perhaps we are not always in agreement with.

Wel, a bod yn deg, nid wyf yn credu y gallwn ddwyn y Deyrnas Unedig i gyfrif am yr hyn y mae Donald Trump yn ei wneud ar y ffin honno. Ond credaf y byddai'n briodol inni fynegi ein barn, ac felly byddwn yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor i roi gwybod iddo mai dyma sut y teimlwn ynglŷn â hyn—fel Llywodraeth Cymru. Ond credaf fod yn rhaid i ni ddeall hefyd, mewn gwirionedd, fod yr Unol Daleithiau hefyd yn gynghreiriad. Mae gennym ffrindiau da sy'n rhan o'r Unol Daleithiau. Rydych yn meddwl am yr holl fyfyrwyr sy'n mynd o Gymru i astudio yn yr Unol Daleithiau. Rydym wedi cael ffigurau mewnfuddsoddi heddiw; yr Unol Daleithiau yw un o'r mewnfuddsoddwyr mwyaf i'n gwlad. Ac felly mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn egluro'n glir y gwahaniaeth rhwng yr Unol Daleithiau fel cenedl a'r arweinyddiaeth, yr arweinyddiaeth wleidyddol, nad ydym bob amser yn cytuno â hi o bosibl.

Hyrwyddo'r Gymraeg yn Rhondda Cynon Taf
Promoting the Welsh Language in Rhondda Cynon Taf

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo'r Gymraeg yn Rhondda Cynon Taf? OAQ54125

3. How is the Welsh Government promoting the Welsh language in Rhondda Cynon Taf? OAQ54125

Rŷm ni'n gweithio gydag amrywiol bartneriaid i hyrwyddo'r iaith yn Rhondda Cynon Taf. Ac mae'n gyfnod rili cyffrous yna, gyda'r Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld yn 2022, a'r fenter iaith yn trefnu Parti Ponty i hyrwyddo defnydd yr iaith.

We are working with a wide range of local and national partners to promote the Welsh language in Rhondda Cynon Taf. And it's a very exciting period, with the National Eisteddfod visiting in 2022, and the menter iaith organising Parti Ponty to promote the language.

I am very grateful, Minister, that you have referred to the National Eisteddfod in 2022 visiting RCT; it's going to be a key opportunity to build on the 28,000 Welsh speakers who are already in Rhondda Cynon Taf. And I think it's a major opportunity for language recovery in a really important part of Wales, because, if we're going to be a bilingual nation, it's in this area, and others like it, that we need to see the maximum gain. It's also an opportunity for economic regeneration, promoting tourism and the culture of the area. And I do hope the Welsh Government will be co-operating with the council, who already have a plan to develop their strategy up to 2022, so maximum benefit could be achieved from this wonderful opportunity.

Rwy'n ddiolchgar iawn, Weinidog, eich bod wedi cyfeirio at y ffaith y bydd yr Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld â RhCT yn 2022; bydd yn gyfle allweddol i adeiladu ar y 28,000 o siaradwyr Cymraeg sydd eisoes yn Rhondda Cynon Taf. A chredaf ei fod yn gyfle pwysig i adfer iaith mewn rhan wirioneddol bwysig o Gymru, oherwydd, os ydym am fod yn genedl ddwyieithog, bydd angen i ni weld y cynnydd mwyaf yn yr ardal hon ac ardaloedd eraill tebyg. Mae hefyd yn gyfle ar gyfer adfywio economaidd, hyrwyddo twristiaeth a diwylliant yr ardal. A gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn cydweithio â'r cyngor, sydd â chynllun eisoes i ddatblygu eu strategaeth hyd at 2022, fel y gellid sicrhau'r budd mwyaf posibl o'r cyfle gwych hwn.

Wel, diolch yn fawr. Ac, wrth gwrs, dwi'n gobeithio bod pobl yn ardal Rhondda yn edrych ymlaen at y digwyddiad yna. Dwi'n meddwl mai beth sy'n bwysig i'w gofio gyda'r Eisteddfod yw nad gŵyl wythnos yw hi—mae'r paratoadau yn dechrau nawr. A beth sy'n bwysig am yr Eisteddfod yw bod y legacy yn mynd ymlaen ar ôl i'r Eisteddfod adael. Ond mae'n gyfle i ni godi cynnwrf yn yr ardal tuag at yr iaith Gymraeg, a dwi'n falch dros ben bod cyngor Rhondda Cynon Taf yn cymryd hwn o ddifrif, eu bod nhw wedi croesawu'r Eisteddfod, a'u bod nhw, dwi'n deall, wedi hefyd penodi swyddog i sicrhau bod hwn yn rhywbeth sy'n datblygu, nid jest yn 2022, ond yn dechrau lot cyn i'r digwyddiad ddigwydd.

Thank you very much. Of course, I do hope that people in the Rhondda area are looking forward to that event. I think what’s important to remember with the Eisteddfod is that it’s not just a week-long festival—the preparations are starting now. What’s important about the Eisteddfod is that the legacy does carry on after the Eisteddfod leaves. But it is an opportunity for us to raise levels of excitement in the area about the Welsh language. I'm very pleased that RCT council is taking this seriously, that they have welcomed the Eisteddfod, and that they, as I understand it, have also appointed an officer to ensure that this is something that does develop, not just in 2022, but starting a long time before that event.

15:40

Un o'r ffyrdd dŷn ni'n mynd i hyrwyddo'r iaith Gymraeg, wrth gwrs, yw drwy addysg, a sicrhau bod pobl yn gallu dysgu'r Gymraeg a dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Un o'r pethau dwi wedi clywed yn ystod yr wythnosau diwethaf, a dwi wedi gweld hyn yn fy etholaeth fy hun, yw dyw cynghorau lleol ddim yn fodlon talu am drafnidiaeth ar gyfer y plant sydd eisiau mynychu ysgolion Cymraeg a'u  galluogi nhw i ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.

Dwi'n falch iawn gweld bod y Gweinidog Addysg yn ei lle ar gyfer y sesiwn yma y prynhawn yma. Ac a oes yna fodd i chi, Gweinidog, Gweinidogion, gydweithio gyda'ch gilydd i sicrhau bod pob un person a phob un plentyn yn gallu mynychu ysgolion Cymraeg, os dyna yw eu dewis, lle bynnag maen nhw'n byw yn ein gwlad? 

One of the ways in which we can promote the Welsh language, of course, is through education, and ensuring that people can learn Welsh and learn through the medium of Welsh. One of the things that I’ve heard over the past few weeks, and I have seen this in my own constituency, is that local councils aren’t willing to pay for transportation for those children who want to attend Welsh-medium schools, thereby enabling them to learn through the medium of Welsh.

I’m very pleased to see that the education Minister is in her seat for this session this afternoon. Could you, Minister, Ministers, work together in order to ensure that every individual and every child can attend Welsh-medium schools if that is their choice, wherever they live in our nation?

Wel, wrth gwrs, mae hwn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i'r Llywodraeth. Mae hwn yn gwestiwn i'r Gweinidog Addysg, mewn gwirionedd, ond mae hwn yn bwnc rŷn ni wedi trafod eisoes. Wrth gwrs, rŷn ni'n ymwybodol bod yna ddau gyngor lle mae hwn yn rhywbeth maen nhw'n ei drafod ar hyn o bryd. Mae'n bwysig dwi'n meddwl fod pobl yn deall bod yna ymgynghoriad yn mynd ymlaen ynglŷn ag a ddylai fod yna gost i bobl fynd i'r chweched dosbarth yn rhai o'r ysgolion yma, a dwi'n meddwl ddylen ni annog pobl i ymateb i'r ymgynghoriad yna, achos dyna'r ffordd orau efallai i ddwyn perswâd ar rai pobl sydd efallai yn dal â meddwl agored ynglŷn â beth ddylai ddigwydd yn y dyfodol. 

Of course, this is something that’s very important for the Government. This is a question for the education Minister, in truth, but this is a subject that we have discussed previously. Of course, we are aware that there are two councils where this is something that they’re discussing at present. It is important that people understand that there is a consultation that’s ongoing on whether there should be a cost paid by people who attend sixth forms in some of these schools. I do think that we should encourage people to respond to that consultation, because that’s the best way to persuade some people who perhaps still have an open mind about what should happen in future.

I'd like to join my colleague, David Melding, in expressing my excitement at the National Eisteddfod coming to Rhondda Cynon Taf in 2022, and bringing important cultural and economic benefits as well, of course, as raising the profile of the Welsh language. I think one of the most important ways that we can actually make sure that we meet our target of a million Welsh speakers by 2050 is to increase the number of pupils who access Welsh-medium education. While RCT has a strong track record in delivering that, I think the role of the meithrin is really important in encouraging young children into that sphere.

I've been working closely with a meithrin in Cynon Valley, Cylch Meithrin Seren Fach, which is totally oversubscribed. They need funds in order to expand. They're turning away children and families week after week and they have to access a plethora of different funding streams as a charity in order to try and meet the target that they require. So, my question to you, Deputy Minister, is: what discussions have you had with Welsh Government colleagues to ensure that meithrins can access the funding that they need? 

Hoffwn ymuno â fy nghyd-Aelod, David Melding, i fynegi fy nghyffro ynglŷn â'r ffaith y bydd yr Eisteddfod Genedlaethol yn dod i Rondda Cynon Taf yn 2022, ac yn darparu buddion diwylliannol ac economaidd pwysig, yn ogystal, wrth gwrs, â chodi proffil yr iaith Gymraeg. Credaf mai un o'r ffyrdd pwysicaf y gallwn sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 yw cynyddu nifer y disgyblion sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg. Er bod gan RhCT hanes cryf o gyflawni hynny, credaf fod rôl y cylch meithrin yn bwysig iawn wrth annog plant ifanc i ddilyn y trywydd hwnnw.

Rwyf wedi bod yn gweithio'n agos gyda chylch meithrin yng Nghwm Cynon, Cylch Meithrin Seren Fach, sy'n gwbl orlawn. Mae angen arian arnynt i ehangu. Maent yn troi plant a theuluoedd ymaith wythnos ar ôl wythnos ac mae'n rhaid iddynt sicrhau llu o wahanol ffrydiau ariannu fel elusen er mwyn ceisio cyflawni'r targed sydd ei angen arnynt. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ddirprwy Weinidog, yw: pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru i sicrhau y gall cylchoedd meithrin gael yr arian sydd ei angen arnynt?

Well, we have actually increased funding very, very significantly to make sure that there is an opportunity for people to access Welsh language education at the earliest opportunity. That includes meithrin. So, they've had £1 million to expand, and I'm pleased to say that in the past year Rhondda Cynon Taf has actually had £2.7 million specifically to help develop Welsh language meithrin provision in that area. And I think you're absolutely right: if we don't get the basics right, if we can't get people into the system at the beginning, then we're not likely to persuade them when they go into mainstream education. So, this is fundamental. The Welsh Government has recognised it's fundamental, and that is why we are really putting supreme effort into this area, and we are on target in terms of the numbers of ysgolion meithrin that we hoped to open up until this point. 

Wel, rydym wedi cynyddu cyllid yn sylweddol iawn i sicrhau bod cyfle i bobl gael mynediad at addysg Gymraeg cyn gynted â phosibl. Mae hynny'n cynnwys cylchoedd meithrin. Felly, maent wedi cael £1 filiwn i ehangu, ac rwy'n falch o ddweud bod Rhondda Cynon Taf wedi cael £2.7 miliwn dros y flwyddyn ddiwethaf yn benodol ar gyfer datblygu'r ddarpariaeth feithrin Gymraeg yn yr ardal honno. A chredaf eich bod yn llygad eich lle: os nad ydym yn cael y pethau sylfaenol yn iawn, os na allwn gael pobl i mewn i'r system ar y dechrau, yna nid ydym yn debygol o'u perswadio pan fyddant yn mynd i mewn i addysg brif ffrwd. Felly, mae hyn yn hollbwysig. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod ei fod yn hollbwysig, a dyna pam ein bod yn gwneud ymdrech wirioneddol fawr yn y maes hwn, ac rydym ar y trywydd iawn o ran nifer yr ysgolion meithrin roeddem yn gobeithio eu hagor erbyn y pwynt hwn.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Dirprwyaeth o Tseina
Discussions between the Welsh Government and a Delegation from China

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am drafodaethau diweddar a gynhaliwyd rhwng Llywodraeth Cymru a dirprwyaeth o Tsieina? OAQ54128

4. Will the Minister make a statement on recent discussions held between the Welsh Government and a delegation from China? OAQ54128

Vice-Premier Hu's visit to Wales reaffirmed Wales and China’s long-standing relationship. Following the positive news on lifting market access for beef, it showcased Welsh agriculture, produce and innovation. The visit included a productive bilateral meeting with the First Minister to discuss opportunities for further collaboration across business, culture and education.  

Cadarnhaodd ymweliad yr Is-Bennaeth Hu â Chymru berthynas hirsefydlog Cymru a Tsieina. Yn dilyn y newyddion cadarnhaol ar godi mynediad at y farchnad ar gyfer cig eidion, cafwyd cyfle i arddangos amaethyddiaeth, cynnyrch ac arloesedd Cymru. Roedd yr ymweliad yn cynnwys cyfarfod dwyochrog cynhyrchiol gyda'r Prif Weinidog i drafod cyfleoedd am ragor o gydweithio mewn busnes, diwylliant ac addysg.

I thank the Minister for that answer on the range of things that were discussed. I wonder if one of those items was the issue of climate change and how the two nations on a very different scale, with different degrees of complexity, can actually learn from each other and could show leadership. We know that China has been, in the recent decade, investing significantly in renewables, but it's also building itself a fleet of new coal-fired power stations at the same time. Meanwhile, of course, we have declared not only a climate change emergency but set our challenging zero-carbon targets. So, I wonder, was part of the discussions to do with climate change, not only on the challenges but the opportunities and how we may share experience and both show leadership on the world stage?

Diolch i'r Gweinidog am ei hateb ar yr amrywiaeth o bethau a drafodwyd. Tybed a oedd newid hinsawdd yn un o'r eitemau hynny, a sut y gall y ddwy genedl ar raddfa wahanol iawn, gyda gwahanol lefelau o gymhlethdod, ddysgu oddi wrth ei gilydd a dangos arweinyddiaeth. Gwyddom fod Tsieina, yn y degawd diwethaf, wedi buddsoddi'n sylweddol mewn ynni adnewyddadwy, ond ar yr un pryd, maent hefyd yn adeiladu fflyd o orsafoedd ynni glo newydd. Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym ni wedi datgan argyfwng hinsawdd a hefyd wedi gosod ein targedau di-garbon heriol. Felly, tybed a oedd rhan o'r trafodaethau'n ymwneud â'r newid yn yr hinsawdd, nid yn unig o ran yr heriau ond o ran y cyfleoedd a sut y gallwn rannu profiad a dangos arweinyddiaeth ar lwyfan byd-eang?

15:45

Indeed I did take the opportunity to speak to the vice-premier about this specific issue, because I do think that China is absolutely instrumental in terms of whether we are going to be able to tackle this issue and keep below the 2 degrees C that is absolutely crucial for all of us. We all know that there was a period where there were two coal-fired power stations being opened in China every single week and it's true that about 69 per cent of their energy is still produced by coal. The Minister was very clear that he understood this to be a very significant issue for his nation. When he was leading a region, he was instrumental, he was telling me, in changing the way that public transport was organised so that there was a shift to renewables. I think it is worth actually dwelling on the fact that, for every dollar that the United States spends on renewable energy, China spends three. So, it is by far the leading investor in renewable energy around the world. The impact on people, particularly in Beijing—he was telling me that the air quality in Beijing is so terrible now that this is something that they are taking extremely seriously.

Yn wir, manteisiais ar y cyfle i siarad â'r is-bennaeth ynglŷn â'r mater penodol hwn, gan y credaf fod Tsieina yn gwbl allweddol mewn perthynas â'n gallu i fynd i'r afael â'r broblem a chadw o dan y 2C sy'n gwbl hanfodol i bob un ohonom. Gŵyr pob un ohonom fod yna gyfnod pan oedd dwy orsaf bŵer glo yn cael eu hagor yn Tsieina bob wythnos ac mae'n wir fod glo yn dal i gynhyrchu oddeutu 69 y cant o'u hynni. Dywedodd y Gweinidog yn glir iawn ei fod yn deall bod hwn yn fater pwysig iawn i'w wlad. Pan oedd yn arwain rhanbarth, dywedodd wrthyf ei fod wedi chwarae rhan allweddol yn newid y ffordd y câi trafnidiaeth gyhoeddus ei threfnu er mwyn sicrhau newid i ynni adnewyddadwy. Credaf ei bod yn werth myfyrio ar y ffaith bod Tsieina yn gwario tair doler am bob doler y mae'r Unol Daleithiau yn ei gwario ar ynni adnewyddadwy. Felly, hwy yw prif fuddsoddwr y byd o bell ffordd mewn ynni adnewyddadwy. Mae'r effaith ar bobl, yn enwedig yn Beijing—dywedodd wrthyf fod hyn yn rhywbeth y maent yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch am fod ansawdd yr aer yn Beijing mor ofnadwy bellach.

Strategaeth Ryngwladol Llywodraeth Cymru
The Welsh Government's International Strategy

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyhoeddi strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru? OAQ54122

5. Will the Minister make a statement on the publication of the Welsh Government’s international strategy? OAQ54122

I shall be publishing a draft strategy to go out for full consultation before the end of term. 

Byddaf yn cyhoeddi strategaeth ddrafft er mwyn cynnal ymgynghoriad llawn arni cyn diwedd y tymor.

Can I thank the Minister for the answer? I very much welcome the publication of the strategy before the end of this summer term, because it's crucial that we actually see the direction that the Welsh Government is taking. Can I also congratulate you on the number of meetings you've had with the various ambassadors and other representatives who have come to Wales? But we want to see the strategies, because we want to be able to assess against your targets and your priorities as to whether those meetings are meaningful or not. When I met with the Basque President, he actually identified that they had already identified strategies, and nations and regions that they wanted to work with as a consequence of that. Have you got priorities in your strategy that we can look at and will those priorities be part of that consultation process so that we can have a look at what you're saying, what you're doing and see if they meet the needs of Wales?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb? Croesawaf gyhoeddiad y strategaeth cyn diwedd tymor yr haf, gan ei bod yn hanfodol i ni weld y cyfeiriad y mae Llywodraeth Cymru yn mynd iddo. A gaf fi hefyd eich llongyfarch ar nifer y cyfarfodydd rydych wedi'u cael gyda'r gwahanol lysgenhadon a chynrychiolwyr eraill sydd wedi dod i Gymru? Ond rydym am weld y strategaethau, gan ein bod am allu asesu yn erbyn eich targedau a'ch blaenoriaethau a yw'r cyfarfodydd hynny'n ystyrlon ai peidio. Pan gyfarfûm ag Arlywydd Gwlad y Basg, nododd eu bod eisoes wedi nodi strategaethau, a chenhedloedd a rhanbarthau roeddent yn awyddus i weithio gyda hwy o ganlyniad i hynny. A oes gennych flaenoriaethau yn eich strategaeth y gallwn edrych arnynt ac a fydd y blaenoriaethau hynny'n rhan o'r broses ymgynghori honno fel y gallwn edrych ar yr hyn rydych yn ei ddweud, yr hyn rydych yn ei wneud a gweld a ydynt yn diwallu anghenion Cymru?

Thank you. I think there will be an opportunity. Can I assure the Chair of the committee that we have taken the contributions of his committee very seriously when drafting the strategy? Of course, some of the things we want to do is to raise the profile of Wales internationally. We want to make sure that that international aspect of what we do helps to contribute to the wealth of our country in terms of inward investment and exports, and we've had some very good news in terms of inward investment into Wales today. But also, we want to demonstrate that we're a globally responsible nation. But in relation to are we going to identify—. Because we can't do everything; I think we have to recognise that. So, we will need to focus. There will be a list of areas that we're hoping to focus on and, of course, people will then be able to give their feedback as to whether they think we have identified the correct areas.

Diolch. Credaf y bydd cyfle i'w gael. A gaf fi roi sicrwydd i Gadeirydd y pwyllgor ein bod wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i gyfraniadau ei bwyllgor wrth ddrafftio'r strategaeth? Wrth gwrs, rhai o'r pethau rydym am eu gwneud yw codi proffil Cymru yn rhyngwladol. Rydym am sicrhau bod yr agwedd ryngwladol honno ar yr hyn a wnawn yn helpu i gyfrannu at gyfoeth ein gwlad o ran mewnfuddsoddiad ac allforion, ac rydym wedi cael newyddion da iawn o ran mewnfuddsoddi i Gymru heddiw. Ond hefyd, rydym am ddangos ein bod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Ond o ran a fyddwn yn nodi—. Oherwydd ni allwn wneud popeth; credaf fod yn rhaid i ni gydnabod hynny. Felly, bydd angen i ni gael ffocws. Bydd yna restr o feysydd rydym yn gobeithio canolbwyntio arnynt, ac wrth gwrs, bydd pobl wedyn yn gallu rhoi eu hadborth ynglŷn ag a ydynt yn credu ein bod wedi nodi'r meysydd cywir.

It's not just the Deputy Minister for the economy who thinks that this Welsh Government doesn't really know what it's doing on the economy. Last year, you said that while the Labour Party is good at distributing money, it was not—quote—

'so familiar with knowing how to generate wealth which can then be taxed and shared for the benefit of the wider economy.'

Now, strategy or no, you're going to be dealing with some very experienced international wealth generators from whom we could learn a lot or who could contribute directly to the economy. Does your Government know how to get them to Wales without us being ripped off? Because episodes like Pinewood suggest that it may not. 

Nid Dirprwy Weinidog yr economi yn unig sy'n credu nad yw'r Llywodraeth hon yn gwybod yn iawn beth mae'n ei wneud ar yr economi. Fe ddywedoch y llynedd, er bod y Blaid Lafur yn dda am ddosbarthu arian, nad oedd—dyfynnaf—

mor gyfarwydd â gwybod sut i gynhyrchu cyfoeth y gellir ei drethu a'i rannu wedyn er budd yr economi ehangach.

Nawr, strategaeth ai peidio, byddwch yn ymdrin â chynhyrchwyr cyfoeth rhyngwladol profiadol iawn y gallem ddysgu llawer ganddynt, neu a allai gyfrannu'n uniongyrchol at yr economi. A yw eich Llywodraeth yn gwybod sut i'w denu i Gymru heb i ni gael ein twyllo? Oherwydd mae hanesion fel Pinewood yn awgrymu efallai nad ydych.

Thank you. I think what's clear is that, actually, we already have a very clear strategy in relation to inward investment. Today, we've heard that we have managed to land 51 new inward investment projects into Wales. That's produced 3,700 jobs. We know that 75 per cent of that amount is because of Welsh Government intervention. These wouldn't have come without us. So, of course, we are anxious to ensure that that success is built upon, and we are of course doing everything we can. It's very difficult to attract attention to your particular place when you're competing with so many other areas, so what we will be trying to do in the international strategy is to demonstrate where we have genuine global leadership, to attract the attention onto ourselves as a nation, to attract attention to ourselves because we are a beautiful country with skills, people—and it's after that that you can start having the conversations that lead on to inward investment.

Diolch. Credaf mai'r hyn sy'n glir, mewn gwirionedd, yw bod gennym eisoes strategaeth glir iawn mewn perthynas â mewnfuddsoddi. Heddiw, clywsom ein bod wedi llwyddo i sicrhau 51 o brosiectau mewnfuddsoddi newydd i Gymru. Mae hynny wedi cynhyrchu 3,700 o swyddi. Gwyddom fod 75 y cant o'r ffigur hwnnw o ganlyniad i ymyrraeth Llywodraeth Cymru. Ni fyddai'r rhain wedi eu sicrhau heblaw amdanom ni. Felly, wrth gwrs, rydym yn awyddus i sicrhau ein bod yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw, ac wrth gwrs, rydym yn gwneud popeth yn ein gallu. Mae'n anodd iawn denu sylw at eich lle penodol chi pan fyddwch yn cystadlu yn erbyn cymaint o ardaloedd eraill, felly yr hyn y byddwn yn ceisio'i wneud yn y strategaeth ryngwladol yw dangos lle rydym yn arwain ar sail wirioneddol fyd-eang, i ddenu sylw atom ni ein hunain fel cenedl, i ddenu sylw atom ni ein hunain gan ein bod yn wlad brydferth gyda sgiliau, pobl—ac ar ôl hynny gallwch ddechrau cael y sgyrsiau sy'n arwain at fewnfuddsoddi.

15:50
Y Targed o 1 Filiwn o Siaradwyr Cymraeg erbyn 2050
The Target of 1 Million Welsh Speakers by 2050

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am pa gamau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050? OAQ54097

6. Will the Minister make a statement on what further steps the Welsh Government is taking to achieve the target of one million Welsh speakers by 2050? OAQ54097

Ers lansio Cymraeg 2050, dŷn ni wedi bod yn canolbwyntio ar osod sylfeini, er enghraifft drwy wella cynllunio, addysg a thechnoleg gwybodaeth. Dŷn ni hefyd wrthi yn sicrhau bod y Gymraeg yn rhan bwysig o bob maes polisi ar draws y Llywodraeth, yn ogystal ag edrych ar gryfhau swyddogaethau cynllunio ieithyddol yn ein sefydliad ni.

Since launching Cymraeg 2050, we've been focusing on laying firm foundations, for example, through planning, education and ICT. We're also ensuring that the Welsh language is an important part of all policy areas across Government, as well as looking at strengthening language planning functions in our institution.

Weinidog, er mwyn cyrraedd y targed uchelgeisiol yma, dwi'n siŵr y byddwch chi'n cytuno y bydd rhaid i ni recriwtio llawer mwy o athrawon sy'n gallu siarad Cymraeg ac athrawon sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Yn anffodus, mae nifer y myfyrwyr sy'n gallu addysgu yn y Gymraeg ar y lefel isaf ers 10 mlynedd, a dim ond 10 y cant o ymgeiswyr sy'n gallu gwneud hyn ar hyn o bryd. O ystyried y ffactorau hyn ac yn dilyn rhai o'r sylwadau sydd wedi cael eu gwneud yn y Siambr hon y prynhawn yma, beth ŷch chi a Llywodraeth Cymru yn mynd i wneud er mwyn gwrthdroi’r sefyllfa hon? Pa drafodaethau ŷch chi wedi'u cael gyda'r Gweinidog addysg i sicrhau bod mwy o fyfyrwyr yn cael eu hannog i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg?

Minister, in order to achieve this ambitious target, I’m sure you would agree that we will need to recruit far more teachers who can speak Welsh and teachers who are able to teach through the medium of Welsh. Unfortunately, the number of students who can teach through the medium of Welsh is at its lowest level for 10 years, and only 10 per cent of applicants are able to do this at the moment. Given these factors, and following some of the comments that have been made in this Chamber this afternoon, what are you and the Welsh Government going to do in order to turn this situation around? What discussions have you had with the education Minister to ensure that more students are encouraged to teach through the medium of Welsh?

Wel, dŷn ni'n ymwybodol dros ben bod rhaid i ni gynyddu faint o athrawon sy'n medru dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Wrth gwrs, mae yna gam cyn hynny—hynny yw, mae'n rhaid i ni sicrhau bod digon o bobl gyda lefel A Cymraeg fel eu bod nhw'n gallu mynd ymlaen i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg lle bo hynny'n bosibl. Dŷn ni wedi gweld bod yna berthynas rhwng y bobl sydd yn astudio lefel A Cymraeg a'r rheini sydd yn mynd mewn i addysg Gymraeg a dŷn ni'n ceisio annog mwy o'r rheini. Dŷn ni wedi rhoi £150,000 i annog plant yr oedran iawn i ddewis lefel A Cymraeg fel pwnc. Felly, mae hynny, rŷn ni'n gobeithio, yn mynd i wneud gwahaniaeth. Wrth gwrs, rydych chi'n ymwybodol bod eisoes gyda ni gymhelliant o £5,000 yn ychwanegol i geisio cael mwy o bobl i ymgymryd â dysgu Cymraeg a hyfforddi drwy'r Gymraeg. Wrth gwrs, beth sy'n bwysig hefyd yw ein bod ni'n ehangu'r cynllun sabothol. Mae hwnna'n rhywbeth dŷn ni'n edrych arno; dyw e ddim o reidrwydd yn rhywbeth sy'n para am flwyddyn. Ond dŷn ni'n edrych ar ble mae pobl efallai yn siarad ychydig o Gymraeg ond mae jest angen i ni helpu adeiladu eu hyder. Mae lot o'r gwaith yna yn mynd ymlaen hefyd. 

Well, we are aware that we need to increase the number of teachers who can teach through the medium of Welsh. Of course, there is a step before that—that is, we have to ensure that enough people have a Welsh A-level so that they can go on to teach through the medium of Welsh, where that’s possible. We’ve seen that there’s a relationship between the people who study Welsh at A-level and those who go into Welsh-medium education, and we’re trying to encourage more of them. We’ve put £150,000 towards trying to encourage children of the right age to choose A-level Welsh as a subject, so we hope that will make a difference. Of course, you’re aware that we’ve already got an incentive of £5,000 in addition to try to get more people to teach Welsh and train through the medium of Welsh. Of course, what’s important is that we are expanding the sabbatical scheme, and that’s something that we’ve been looking at; it’s not something that necessarily lasts a year. But we’re looking at where people can speak a little Welsh, and we then need to just help to build that confidence. A lot of that work is going on at the moment.

On a personal level, I'm trying to increase the number of Welsh-speaking teachers by one. Whilst we will not know the number of Welsh speakers in 2050 because there'll be no means to find that out, we'll know the number after the 2021, 2031, 2041 and 2051 censuses. How many Welsh speakers do you expect in the 2021 census? One thing I do know is we're not going to go from 600,000 to 1 million in a one-year period. 

Ar lefel bersonol, rwy'n ceisio cynyddu nifer yr athrawon sy'n siarad Cymraeg drwy ychwanegu un. Er na fyddwn yn gwybod beth fydd nifer y siaradwyr Cymraeg yn 2050 gan na fydd modd o ganfod hynny, byddwn yn gwybod beth fydd y ffigur ar ôl cyfrifiadau 2021, 2031, 2041 a 2051. Faint o siaradwyr Cymraeg rydych yn eu disgwyl yng nghyfrifiad 2021? Un peth y gwn i yw nad ydym yn mynd i fynd o 600,000 i 1 filiwn mewn cyfnod o flwyddyn.

Beth sy'n glir yw ein bod ni wedi creu strategaeth am y tymor hir. Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n mesur y cynnydd. Mae'r ffaith bod yr annual population survey wedi dangos bod erbyn hyn 896,000 o bobl yn medru'r Gymraeg yn rhoi rhywfaith o obaith i ni. Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol nad dyna'r mesur dŷn ni'n ei ddefnyddio—y cyfrifiad yw'r mesur dŷn ni'n ei ddefnyddio. Un o'r pethau mae'n rhaid i ni ei wneud yw sicrhau bod gan bobl sy'n medru'r Gymraeg yr hyder i ddweud eu bod nhw'n medru'r Gymraeg. Mae hwnna yn broblem i lot o bobl, a dwi'n gobeithio, er enghraifft, Mike, erbyn 2050, y byddwch chi yn un o'r bobl yna fydd gyda'r hyder i dicio'r bocs yna a sicrhau eich bod chi hefyd yn gallu dweud eich bod chi'n un o'r miliwn yna. 

Well, what’s clear is that we have put in place a strategy for the long term. Of course, we have to ensure that we measure our progress along the way. The fact that the annual population survey has demonstrated that now 896,000 people are able to speak Welsh gives us some hope. Of course, we have to be aware that that isn’t the yardstick that we use—we are actually using the census as our yardstick. One of the things that we have to do is to ensure that people who are able to speak Welsh have the confidence to say that they speak Welsh. That is a problem for many people, and I do hope, for example, Mike, that by 2050 you will be one of those people who will have the confidence to tick that box to ensure that you, too, can say that you are one of that million.

Question 7 [OAQ54123] has been withdrawn. Question 8—Russell George.

Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ54123] yn ôl. Cwestiwn 8—Russell George.

15:55
Hyrwyddo Twristiaeth yng Nghanolbarth Cymru
Promoting Tourism in Mid Wales

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo twristiaeth yng nghanolbarth Cymru? OAQ54095

8. Will the Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to promote tourism in mid Wales? OAQ54095

Thank you for the question. Mid Wales—canolbarth Cymru—had a successful Easter period, with 40 per cent of businesses reporting more visitors than the same period last year. The Member will also be aware that we have retained, for the purposes of tourism, mid Wales as a tourism region. And I look forward to my contribution personally: I shall be staying at the Caer Beris hotel in Llanelwedd for the Royal Welsh for at least four days. 

Diolch am eich cwestiwn. Cafodd canolbarth Cymru gyfnod llwyddiannus dros y Pasg, gyda 40 y cant o fusnesau'n nodi mwy o ymwelwyr na'r un cyfnod y llynedd. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol ein bod wedi cadw, at ddibenion twristiaeth, canolbarth Cymru fel rhanbarth twristiaeth. Ac edrychaf ymlaen at fy nghyfraniad personol: byddaf yn aros yng ngwesty Caer Beris yn Llanelwedd ar gyfer y Sioe Frenhinol am o leiaf bedwar diwrnod.

Thank you, Deputy Minister, for your answer. You'll be aware of the work on the mid Wales growth deal, which is being supported by both the Welsh and UK Governments, and work being undertaken by both local authorities in Powys and Ceredigion through the Growing Mid Wales partnership. I wonder what conversations you've had with Government colleagues here, or indeed with either of the local authorities, in terms of developing a tourism stream for that growth deal. And also, in terms of supporting the tourism sector and industry in mid Wales, do you agree that, as part of that work, there needs to be a key attraction and pull into the area to support small businesses and local tourism businesses in the mid Wales area?

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith ar fargen dwf canolbarth Cymru, sy'n cael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a'r gwaith sy'n mynd rhagddo gan awdurdodau lleol ym Mhowys a Cheredigion drwy bartneriaeth Tyfu Canolbarth Cymru. Tybed pa sgyrsiau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau yma yn y Llywodraeth, neu'n wir gydag un o'r ddau awdurdod lleol, ar ddatblygu ffrwd dwristiaeth ar gyfer y fargen dwf honno? A hefyd, o ran cefnogi'r sector a'r diwydiant twristiaeth yng nghanolbarth Cymru, a ydych yn cytuno, fel rhan o'r gwaith hwnnw, fod angen atyniad allweddol a rhywbeth i ddenu pobl i'r ardal i gefnogi busnesau bach a busnesau twristiaeth lleol yn ardal canolbarth Cymru?

Tourism businesses of all sizes in mid Wales make a distinctive contribution to the local economy, and it is key that we should be able to support them. In relation to the growth deal, we do expect, clearly, that there will be a strong tourism element within the growth deal. Tourism is a foundational economic activity in the policy of the Government, and the importance of that is that we see the development of tourism as providing an economic stimulus to other aspects that we are supporting strongly, such as the food industry. 

Mae busnesau twristiaeth o bob maint yng nghanolbarth Cymru yn gwneud cyfraniad nodedig i'r economi leol, ac mae'n allweddol ein bod yn gallu eu cefnogi. Mewn perthynas â'r fargen dwf, yn amlwg rydym yn disgwyl y bydd yna elfen dwristiaeth gref o fewn y fargen dwf. Mae twristiaeth yn weithgarwch economaidd sylfaenol ym mholisi'r Llywodraeth, a phwysigrwydd hynny yw ein bod yn gweld datblygiad twristiaeth yn rhoi hwb economaidd i agweddau eraill rydym yn eu cefnogi'n gryf, fel y diwydiant bwyd.

Hyrwyddo De-orllewin Cymru fel Cyrchfan i Dwristiaid
Promoting South-West Wales as a Tourist Destination

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo de-orllewin Cymru fel cyrchfan i dwristiaid? OAQ54130

9. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government is promoting south-west Wales as a tourist destination? OAQ54130

Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae'n dda gen i ddweud bod ein hymchwil yn dangos hefyd fod y de-orllewin wedi cael ymateb llewyrchus iawn yn y cyfnod rhwng y Pasg a'r Sulgwyn—dros y Pasg, ddylwn i ddweud—ac felly, rydym ni'n parhau i farchnata'r de-orllewin yn gadarn fel lle i dreulio amser o wyliau. Gan fy mod i wedi hysbysebu un gwesty yn y canolbarth, well imi hysbysebu Twr y Felin ym Mhenfro hefyd, lle bûm i'n aros yn weddol ddiweddar.

Thank you very much for that question. I’m pleased to say that our research shows that south-west Wales had a very strong response too in the period between Easter and Whitsun—over the Easter period, I should say—and therefore we continue to market the south-west robustly as a place to spend holiday time. As I have advertised one hotel in mid Wales, I should mention Twr y Felin in Pembrokeshire, where I stayed relatively recently.

Ddirprwy Weinidog, mae'n siŵr y cytunwch y gall henebion hanesyddol gyfrannu'n fawr at gynnig twristiaeth unrhyw sir. Fodd bynnag, yn lleol yng Nghastell Nedd Port Talbot yn fy rhanbarth i mae rhwystredigaeth nad yw heneb hanesyddol allweddol, sef Abaty Nedd, yn cael ei hyrwyddo'n ddigonol fel atyniad i dwristiaid. Mae pryderon nad yw'n cael ei hysbysebu'n ddigonol ac mae mynediad ac arwyddion gwael iddo. Rwy'n ymwybodol bod Cadw wedi buddsoddi yn y safle i achub y strwythurau rhag cwympo; fodd bynnag, a wnewch chi yn awr ymrwymo i weithio gyda phartneriaid llywodraeth leol ac asiantaeth priffyrdd de Cymru i sicrhau bod y safle yma wedi ei arwyddo a'i hyrwyddo'n briodol i wneud y gorau o'i botensial o ran twristiaeth?

Deputy Minister, I’m sure you’ll agree that ancient monuments could make a big contribution to tourism in any county. However, locally, in Neath Port Talbot in my constituency, there is frustration that a key monument, Neath abbey, isn’t promoted sufficiently as a tourist attraction, and there is concern that it isn’t advertised sufficiently and that there is poor access and signage to it. I’m aware that Cadw has invested in the site to try and rescue the structures, but will you commit to working with local government partners and the south Wales highways agency to ensure that this site is signed and promoted properly in order to make the best of its potential for tourism?

Dwi wedi ymweld â safle Abaty Nedd ac wedi gweld y gwaith sydd wedi cael ei wneud i ddiogelu'r adeilad gan Cadw ac yn ei gymeradwyo, ond rydw i yn derbyn bod yna anawsterau ynglŷn â lleoliad yr abaty o ran hygyrchedd. Rydym ni'n ystyried abatai o leiaf cyn bwysiced â chestyll yn ein strategaeth ynglŷn â henebion, a dwi'n barod iawn i gydweithio gyda'r awdurdod lleol ac, yn wir, unrhyw fuddiannau eraill yn yr ardal fyddai am hyrwyddo'r abaty yna ac am sicrhau bod yr etifeddiaeth sydd yn yr abatai yn cael ei ddathlu drwy Gymru. 

I have visited the Neath abbey site and have seen the work done there to safeguard the building, and I applaud that work, but I do accept that there are some difficulties in terms of accessibility to the abbey. We consider abbeys to be at least as important as our castles in our monuments strategy, and I am more than willing to work with the local authority and, indeed, any other stakeholders in the area who would wish to promote that abbey and who would wish to ensure that the heritage of our abbeys is celebrated the length and breadth of Wales.

Ymweliad Diweddar y Gweinidog ag Iwerddon
The Minister's Recent Visit to Ireland

10. Beth oedd canlyniadau ymweliad diweddar y Gweinidog ag Iwerddon mewn ymgais i hyrwyddo cysylltiadau â Chymru? OAQ54121

10. What were the outcomes of the Minister's recent visit to Ireland which sought to promote links with Wales? OAQ54121

I met the Tánaiste and Minister for Foreign Affairs and Trade, Simon Coveney, and reaffirmed the Welsh Government’s commitment to work closely with Ireland whatever the outcome of the Brexit process. I also met a number of investors and representatives from the business community.

Cyfarfûm â'r Tánaiste a'r Gweinidog Materion Tramor a Masnach, Simon Coveney, gan ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio'n agos gydag Iwerddon waeth beth fo canlyniad proses Brexit. Cyfarfûm hefyd â nifer o fuddsoddwyr a chynrychiolwyr o'r gymuned fusnes.

I agree with you, Minister, that trade relations with Ireland are really important to our country. I just wondered if you'd had the opportunity to mention to all the people you met something very significant that happened 25 years ago this month. It's something called the Loughinisland massacre, where six civilians were killed and five wounded in a pub while they were watching the world cup. Nobody's ever been prosecuted, but the ombudsman's report in 2016 confirmed there had been collusion between the police and the informers they were using and that destruction of evidence took place. A film about this issue was released in 2017 and subsequently the producers of that film have been arrested on the grounds that they've used information that was leaked to them. But I think it's a very high-profile issue in Ireland, and it was brought over to Cardiff recently by one of the journalists who exposed this. I just wondered if there was an opportunity to discuss this, because, obviously, criminal justice has to be seen to be done and it clearly hasn't been done in this case, because the names of these individuals are widely known in the community in Loughinisland. And I'm sure that the people of Ireland would like the people of Wales to see justice being done in Northern Ireland, because we will never get peace until that happens. 

Rwy'n cytuno â chi, Weinidog, fod cysylltiadau masnach ag Iwerddon yn bwysig iawn i'n gwlad. Tybed a gawsoch gyfle i sôn wrth yr holl bobl y gwnaethoch chi gyfarfod â hwy am rywbeth pwysig iawn a ddigwyddodd 25 mlynedd yn ôl i'r mis hwn? Rwy'n sôn am gyflafan Loughinisland, lle lladdwyd chwech ac anafwyd pump o ddinasyddion sifil mewn tafarn pan oeddent yn gwylio cwpan y byd. Nid oes unrhyw un erioed wedi cael eu herlyn, ond cadarnhaodd adroddiad yr ombwdsmon yn 2016 fod cydgynllwynio wedi bod rhwng yr heddlu a'r hysbyswyr a ddefnyddient a bod tystiolaeth wedi cael ei dinistrio. Rhyddhawyd ffilm am y digwyddiad hwn yn 2017, ac ers hynny, mae cynhyrchwyr y ffilm honno wedi cael eu harestio ar y sail eu bod wedi defnyddio gwybodaeth a ddatgelwyd iddynt yn answyddogol. Ond credaf ei fod yn fater amlwg iawn yn Iwerddon, a daethpwyd ag ef i Gaerdydd yn ddiweddar gan un o'r newyddiadurwyr a'i datgelodd. Tybed a oes cyfle i drafod hyn, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid gweld cyfiawnder troseddol ar waith ac mae'n amlwg na wnaethpwyd hynny yn yr achos hwn, gan fod enwau'r unigolion hyn yn hysbys iawn yn y gymuned yn Loughinisland. Ac rwy'n siŵr y byddai pobl Iwerddon yn awyddus i bobl Cymru weld cyfiawnder ar waith yng Ngogledd Iwerddon, gan na chawn heddwch tan y bydd hynny'n digwydd.

16:00

Thank you. I'm afraid I didn't get an opportunity to bring that up, but I have since looked into that particular instance, which did cause a lot of concern, I'm sure, in Ireland. I think what is important is that, where possible, we really build on the relationships with Ireland. You had the opportunity to meet with the Irish consul that I introduced you to, who's new to Wales. We're very pleased that the consulate has been reopened, because what that does is to give us an opportunity to build on our Welsh export growth, which has been significant. It's 50 per cent higher today than it was in 2017. It's the fourth largest export market that we have, and we've seen a 60 per cent growth in visitor numbers from Ireland. But it's absolutely right, when there are issues relating to justice, and it is important that we look at that, another thing that I've learnt in recent weeks is that, actually, the relationship with the Bala area was significant because a lot of people from the Irish uprisings were actually imprisoned in that area after that event. So, those links are things that, actually, are really important to the people of that country and we need to build on them and build on those relationships, because that shared history is something that I think is very valued. 

Diolch. Mae arnaf ofn na chefais gyfle i grybwyll hynny, ond ers hynny, rwyf wedi ymchwilio i'r achos penodol hwnnw, a achosodd gryn dipyn o bryder, yn sicr, yn Iwerddon. Credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod, lle bo modd, yn adeiladu ar y berthynas gydag Iwerddon. Cawsoch gyfle i gyfarfod â'r conswl Gwyddelig a gyflwynais i chi, sy'n newydd i Gymru. Rydym yn falch iawn fod y swyddfa conswl wedi'i hailagor, gan mai'r hyn y mae hynny'n ei wneud yw rhoi cyfle i ni adeiladu ar ein twf allforio yng Nghymru, sydd wedi bod yn sylweddol. Mae 50 y cant yn uwch heddiw nag yn 2017. Dyma'r bedwaredd farchnad allforio fwyaf sydd gennym, ac rydym wedi gweld twf o 60 y cant yn nifer yr ymwelwyr o Iwerddon. Ond mae'n gwbl iawn, pan fo materion yn ymwneud â chyfiawnder, ac mae'n bwysig ein bod yn edrych ar hynny, rhywbeth arall rwyf wedi'i ddysgu yn ystod yr wythnosau diwethaf yw bod y berthynas ag ardal y Bala yn arwyddocaol am fod llawer o bobl o'r gwrthryfel Gwyddelig wedi cael eu carcharu yn yr ardal honno ar ôl y digwyddiad hwnnw. Felly, mae'r cysylltiadau hynny'n bethau sydd, mewn gwirionedd, yn bwysig iawn i bobl y wlad honno ac mae angen i ni adeiladu arnynt ac adeiladu ar y berthynas honno, gan fod yr hanes cyffredin hwnnw'n rhywbeth gwerthfawr iawn yn fy marn i.

4. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
4. Questions to the Assembly Commission

Item 4 on the agenda this afternoon is questions to the Assembly Commission. The questions this afternoon will be answered by the Llywydd. Question 1, Alun Davies.

Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Caiff y cwestiynau y prynhawn yma eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1, Alun Davies.

Technoleg yn y Siambr
Technology in the Chamber

1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am y defnydd o dechnoleg yn y Siambr? OAQ54114

1. Will the Commission make a statement on the use of technology in the Chamber? OAQ54114

Mae'r Comisiwn yn parhau i ddefnyddio amrywiaeth o dechnolegau i gefnogi Aelodau yn y Siambr. Mae'r rhain yn amrywio o'r feddalwedd a ddefnyddir i ddarparu agendâu, i negeseua ac i bleidleisio, i'r systemau a ddefnyddir i ddarparu cynnwys clywedol, darlledu a chyfieithu ar y pryd. Mae Wi-Fi hefyd ar gael yn y Siambr i alluogi Aelodau i gael mynediad at wasanaethau drwy eu dyfeisiadau personol eu hunain. 

The Commission continues to employ a range of technologies to support Members in the Siambr. These range from the software used to provide agendas, messaging and voting, to the systems used to deliver audio-visual content, broadcasting and interpretation. Wi-Fi is also available in the Siambr to allow Members to access services via their own personal devices. 

Thank you very much. I'm sure Members on all sides of the Chamber will agree that this is a very beautiful and elegant debating chamber, and wholly and entirely appropriate as a home for our national Parliament and a focus for our national conversations. However, since it was designed and built in 2006, we have seen enormous strides forward in terms of use of technology and our means of keeping in touch with our offices and working productively whilst we're taking part in debates here. I'd like to ask the Commission and the Presiding Officer whether it's now time to review and consider removing the computer screens that we have in our desks and ensuring that we have access to Wi-Fi, have access to a portable, electronic means of communication.

I think, all too often, people watching us taking part in debates in this place will see a Member speaking, as I am now, and a sea of heads looking downwards at their screens—[Interruption.] Not that I'm seeing that. Clearly, I can hold the attention of at least half of you at any one time. But, all too often, the impression given to those watching our debates is that more people are intent on communicating on their computers when taking part in those debates. I think it's time now that we review the structure of this Chamber and ensure that we get rid of our computer screens and spend more time debating with each other and less time on our screens.

Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn cytuno bod hon yn siambr ddadlau hardd ac odidog iawn, ac yn gartref cwbl briodol i'n Senedd genedlaethol ac yn ffocws i'n trafodaethau cenedlaethol. Fodd bynnag, ers iddi gael ei chynllunio a'i hadeiladu yn 2006, rydym wedi gweld camau mawr ymlaen yn y defnydd o dechnoleg a'n dulliau o gadw mewn cysylltiad â'n swyddfeydd a gweithio'n gynhyrchiol wrth inni gymryd rhan mewn dadleuon yma. Hoffwn ofyn i'r Comisiwn a'r Llywydd a yw hi bellach yn bryd adolygu ac ystyried cael gwared ar y sgriniau cyfrifiadurol sydd gennym yn ein desgiau a sicrhau bod gennym ddefnydd o Wi-Fi, a dull electronig symudol o gyfathrebu.

Yn rhy aml o lawer, credaf y bydd pobl sy'n ein gwylio'n cymryd rhan mewn dadleuon yn y lle hwn yn gweld Aelod yn siarad, fel rwyf i'n ei wneud yn awr, a môr o bennau'n edrych i lawr ar eu sgriniau—[Torri ar draws.] Nid fy mod i'n gweld hynny. Yn amlwg, gallaf ddal sylw o leiaf eich hanner ar unrhyw adeg. Ond yn rhy aml o lawer, yr argraff a gaiff y rhai sy'n gwylio ein dadleuon yw bod mwy o bobl yn benderfynol o gyfathrebu ar eu cyfrifiaduron wrth gymryd rhan yn y dadleuon hynny. Credaf ei bod yn bryd bellach i ni adolygu strwythur y Siambr hon a sicrhau ein bod yn cael gwared ar ein sgriniau cyfrifiadurol ac yn treulio mwy o amser yn trafod gyda'n gilydd a llai o amser yn edrych ar ein sgriniau.

16:05

Just to confirm that Wi-Fi is already available within the Chamber, and Members can use Wi-Fi to access personal devices. As you were making the suggestion to remove the IT equipment on the desks, there were a great many interested people looking up all of a sudden—[Laughter.]—showing me that they may not be of the same opinion as you. Some of you are quite active typists in this Assembly, and I note that when I sit in the Llywydd's Chair.

The last time we asked Assembly Members for their views on whether the IT equipment that was available to them in this Chamber was the right way to carry on for the future was in 2016, and Members were certainly at that point keen to continue with the use of the IT equipment installed here. As you've alluded to yourself, really, Members don't have to use what's in front of them and as any Member is standing on his or her feet it may be useful to remind other Members that they are in shot, in television shot, at that time, and it's probably not a good look for a party leader of any party to have Members of his or her—no, no 'her'—party behind them not paying any attention at all to what the party leader is saying. I know that one group in particular does work as a group in order to ensure that they may be looking as if they are listening to their party leader—[Laughter.]—and I'll let you work out which group that is next week.

I would say that, at the moment, I don't think that there's a majority view, I suspect, in this Chamber, to remove the IT equipment that we have, but what I would say is that you don't need to use it and what I would always urge, as Llywydd as well as responding on behalf of the Commission here, is that you take part in debate, you listen and you involve yourself in what's happening around you because that's why you were elected to this place in the first place.

Gallaf gadarnhau bod Wi-Fi eisoes ar gael yn y Siambr, a gall Aelodau ddefnyddio Wi-Fi i ddefnyddio dyfeisiau personol. Wrth i chi awgrymu y dylid cael gwared ar yr offer TG ar y desgiau, edrychodd llawer iawn o bobl i fyny gyda diddordeb yn sydyn iawn—[Chwerthin.]—sy'n dangos i mi efallai nad ydynt o'r un farn â chi. Mae rhai ohonoch yn deipyddion eithaf brwd yn y Cynulliad hwn, a nodaf hynny pan fyddaf yn eistedd yng Nghadair y Llywydd.

Y tro diwethaf i ni ofyn i Aelodau'r Cynulliad am eu barn ynglŷn ag a oedd yr offer TG a oedd ar gael iddynt yn y Siambr yn iawn ar gyfer y dyfodol oedd yn 2016, ac roedd yr Aelodau'n sicr yn awyddus bryd hynny i barhau i ddefnyddio'r offer TG a osodwyd yma. Fel y sonioch chi, mewn gwirionedd, nid oes rhaid i'r Aelodau ddefnyddio'r hyn sydd o'u blaenau ac wrth i unrhyw Aelod sefyll ar eu traed, efallai y byddai'n ddefnyddiol atgoffa'r Aelodau eraill eu bod ar gamera ar y pryd, ac mae'n debyg nad yw'n edrych yn dda i arweinydd unrhyw blaid pan fo Aelodau o'i blaid neu ei phlaid—na, dim 'ei phlaid'—y tu ôl iddynt a heb fod yn cymryd unrhyw sylw o gwbl o'r hyn y mae arweinydd eu plaid yn ei ddweud. Gwn fod un grŵp yn arbennig yn gweithio fel grŵp i sicrhau eu bod yn edrych fel pe baent yn gwrando ar arweinydd eu plaid—[Chwerthin.]—a gadawaf i chi benderfynu pa grŵp yw hwnnw yr wythnos nesaf.

Ar hyn o bryd, buaswn yn dweud nad wyf yn credu bod barn fwyafrifol yn y Siambr o blaid cael gwared ar yr offer TG sydd gennym, ond yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw nad oes angen i chi ei ddefnyddio, a'r hyn y buaswn bob amser yn ei annog, fel Llywydd, yn ogystal ag ymateb ar ran y Comisiwn yma, yw eich bod yn cymryd rhan mewn dadl, eich bod yn gwrando ac yn cynnwys eich hun yn yr hyn sy'n digwydd o'ch cwmpas gan mai dyna pam y cawsoch eich ethol i'r lle hwn yn y lle cyntaf.

Thank you. Question 2, Andrew R.T. Davies.

Diolch. Cwestiwn 2, Andrew R.T. Davies.

Sgamiau Ffôn
Phone Scams

2. A wnaiff y Comisiwn amlinellu pa gamau sy'n cael eu cymryd i roi terfyn ar sgamiau ffôn sy'n defnyddio rhifau ffôn y Cynulliad? OAQ54107

2. Will the Commission outline what action is being taken to end phone scams involving Assembly phone numbers? OAQ54107

Mae’r Comisiwn yn ymwybodol iawn o’r gofid y mae’r mater yma yn ei achosi i aelodau’r cyhoedd, i Aelodau’r Cynulliad, i staff yr Aelodau Cynulliad ac i staff y Comisiwn. Yn anffodus, mae atal hyn rhag digwydd y tu hwnt i allu’r Comisiwn i'w reoli. Fodd bynnag, rydym yn gweithio gyda Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi, Action Fraud, darparwyr y system teleffon ac asiantaethau eraill er mwyn ceisio lleihau’r effaith y mae hwn yn ei gael. Mae’r Comisiwn wedi cymryd camau i roi gwybodaeth i’r cyhoedd, i Aelodau ac i staff am y sgiâm a’r camau priodol i’w cymryd os effeithir ar eu rhif ffôn.

The Commission is highly aware of the distress that the issue is causing to members of the public, Assembly Members, their staff and Commission staff. Unfortunately, preventing this from happening is beyond the Commission's ability to control. However, we are working with HMRC, Action Fraud, telephony providers and other agencies in order to attempt to minimise the impact that this is having. The Commission has taken steps to provide the public, Members and staff with information about the scam and the appropriate action to take if their phone numbers are affected.

Thank you for that answer, Presiding Officer, and I'm grateful for the efforts of Commission staff in particular in addressing Members' concerns and staff's concerns, because it's not just Members who are receiving these phone calls—it's across the Assembly estate. I appreciate it's a very difficult one to deal with on the basis that they're coming from across the United Kingdom, as I understand it, the calls, certainly into my office. And if I can selfishly think of the examples in my office, some of them are quite distressing for staff members to have to deal with, because people get very irate when they realise they're talking to, if you like, an official organisation and they link the two together, although they understand by the end of the conversation that it's a scam.

Could I implore the Commission to look at any avenue possible to publicise and make people aware that this is in no way connected to the Assembly in any shape or form? And I don't know whether this is correct or not, but when you look into these things, some people give you alternative views. I have been told that it's easier to scam 0300 numbers, as opposed to the 02920 numbers we historically used to use or our local numbers back in the constituency. I have no knowledge of whether that is correct or not, but I presume that, if you do have a universal code to start with, it does make it easier to tap into, and I'd be grateful if the Commission could give consideration, so that if that evidence is there, we do move back to maybe a more localised coding system that might alleviate some sort of scamming in the future.

Diolch am eich ateb, Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar am ymdrechion penodol staff y Comisiwn i roi sylw i bryderon yr Aelodau a phryderon y staff, gan nad Aelodau'n unig sy'n cael y galwadau ffôn hyn—mae hyn yn digwydd ar draws ystâd y Cynulliad. Rwy'n derbyn ei fod fater anodd iawn i ymdrin ag ef ar y sail fod y galwadau'n dod o bob cwr o'r Deyrnas Unedig, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn sicr i fy swyddfa i. Ac os caf feddwl yn hunanol am yr enghreifftiau yn fy swyddfa i, mae rhai ohonynt yn peri cryn ofid i'r aelodau staff orfod ymdrin â hwy, gan fod pobl yn mynd yn ddig iawn pan fyddant yn sylweddoli eu bod yn siarad â sefydliad swyddogol, os mynnwch, ac maent yn cysylltu'r ddau beth gyda'i gilydd, er eu bod yn deall erbyn diwedd y sgwrs mai sgam yw hi.

A gaf fi ymbil ar y Comisiwn i edrych ar unrhyw lwybr posibl i roi cyhoeddusrwydd i hyn a sicrhau bod pobl yn ymwybodol nad yw hyn yn gysylltiedig â'r Cynulliad mewn unrhyw ffordd? Ac nid wyf yn gwybod a yw hyn yn gywir ai peidio, ond pan fyddwch yn ymchwilio i'r pethau hyn, mae rhai pobl yn rhoi safbwyntiau gwahanol i chi. Dywedwyd wrthyf ei bod yn haws sgamio rhifau 0300, yn hytrach na'r rhifau 02920 roeddem yn arfer eu defnyddio neu ein rhifau lleol yn ôl yn ein hetholaethau. Nid oes gennyf unrhyw wybodaeth a yw hynny'n gywir ai peidio, ond os oes gennych god cyffredinol i ddechrau, tybiaf fod hynny'n ei gwneud yn haws ei gamddefnyddio, a buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Comisiwn ystyried hyn, ac os yw'r dystiolaeth honno yno, efallai y gallwn newid yn ôl i system godio fwy lleol a allai liniaru unrhyw fath o sgamio yn y dyfodol.

Thank you for raising the matter. It is an issue that has caused significant concern, and a significant effort is going in to address the issue, to provide the reassurance to members of the public who ring back and ring into our system that they have been affected by a scam. We're not able as a Commission to deal with this directly. We're dependent on partners and on our telephone system provider in particular and also working with other agencies who can support us in trying to address this issue.

From my understanding at this point, it's not straightforward to move away from the 0300 number, that wouldn't guarantee a solution, and, obviously, would be quite a complex exercise to undertake in itself, but I can give Members the reassurance that this is very much an issue that we are trying to seek a solution to because it is very time-consuming for our members of staff and Members of the Assembly to have the phone calls come through all the time and, obviously, is distressing for those people who have ended up receiving the initial scam messages. So, we're working on every front we possibly can to seek a solution to this problem.

Diolch am godi'r mater. Mae'n fater sydd wedi achosi cryn bryder, ac mae ymdrech sylweddol ar waith i fynd i'r afael ag ef a rhoi tawelwch meddwl i aelodau'r cyhoedd sy'n ffonio yn ôl ac yn ffonio ein system i roi gwybod eu bod wedi cael eu heffeithio gan sgam. Ni allwn fynd i'r afael â hyn yn uniongyrchol fel Comisiwn. Rydym yn ddibynnol ar bartneriaid ac ar ddarparwr ein system ffôn yn arbennig ac rydym hefyd yn gweithio gydag asiantaethau eraill a all ein cynorthwyo i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf ar hyn o bryd, nid yw'n hawdd newid o'r rhif 0300, ni fyddai hynny'n gwarantu y byddai'r broblem yn cael ei datrys, ac yn amlwg, byddai'n ymarfer eithaf cymhleth i'w gyflawni ynddo'i hun, ond gallaf roi sicrwydd i'r Aelodau fod hwn yn yn fater rydym yn ceisio dod o hyd i ateb iddo gan ei fod yn cymryd llawer o amser ein haelodau staff ac Aelodau'r Cynulliad pan ddaw'r galwadau ffôn hyn drwy'r amser, ac yn amlwg, mae'n peri gofid i'r bobl sydd wedi cael y negeseuon sgam yn y lle cyntaf. Felly, rydym yn gweithio hyd eithaf ein gallu i geisio dod o hyd i ateb i'r broblem hon.

16:10

Well, as somebody who's had at least half a dozen a day, including one from Germany, it is a matter of concern. Really, it is, in many ways, beyond the Commission's capacity to stop it. What the Commission can do and I understand what other organisations do, they have an automated message that comes on saying, 'If you think you're contacting HMRC, you're not, this number has been spoofed and you're contacting the wrong number. Please block this number in future so that you will not get another one.' While that isn't a solution that is going to be successful in the short term, it may start cutting down in the medium to long term. We're not unusual, unfortunately, and lots of big organisations have this happening to them. I think it is something that telephone companies really do need to get to the bottom of in terms of the ability to ensure that doesn't happen.

If you indulge me for a few seconds, Deputy Presiding Officer, I would like to say we did have a Member here who did not use their computer at any time in the Chamber and who refused to use it in the Chamber, and that was Steffan. He said he promised members he would not use it in the Chamber when he was standing for election and he never did. And I'll tell you what, contacting him was incredibly difficult, and Siân Gwenllian did tell me, 'I'm not his secretary.' [Laughter.] So, there are difficulties in not using it. Anyway, thank you, Deputy Presiding Officer.

Wel, fel rhywun sydd wedi cael o leiaf hanner dwsin y dydd, gan gynnwys un o'r Almaen, mae'n achos pryder. Mewn gwirionedd, mewn sawl ffordd, mae atal hyn y tu hwnt i allu'r Comisiwn. Yr hyn y gall y Comisiwn ei wneud, a deallaf fod sefydliadau eraill yn gwneud hyn, mae ganddynt neges awtomatig sy'n dweud, 'Os ydych yn meddwl eich bod yn cysylltu â CThEM, nid yw hynny'n wir, mae'r rhif hwn wedi cael ei sgamio ac rydych yn cysylltu â'r rhif anghywir. Dylech flocio'r rhif hwn yn y dyfodol fel na fyddwch yn cael un arall.' Er nad yw hynny'n ateb a fydd yn llwyddiannus yn y tymor byr, gall ddechrau lleihau'r nifer o alwadau yn y tymor canolig i'r tymor hir. Nid ydym yn anghyffredin, yn anffodus, ac mae hyn yn digwydd i lawer o sefydliadau mawr. Credaf ei fod yn rhywbeth y mae angen i gwmnïau ffôn fynd i'r afael ag ef o ran y gallu i sicrhau nad yw'n digwydd.

Os maddeuwch i mi am ychydig eiliadau, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddweud y bu gennym Aelod yma nad oedd yn defnyddio ei gyfrifiadur ar unrhyw adeg yn y Siambr ac a wrthododd ei ddefnyddio yn y Siambr, sef Steffan. Dywedodd ei fod wedi addo i aelodau na fyddai'n ei ddefnyddio yn y Siambr pan oedd yn sefyll etholiad ac ni wnaeth hynny erioed. A wyddoch chi beth, roedd cysylltu ag ef yn eithriadol o anodd, a dywedodd Siân Gwenllian wrthyf, 'Nid ei ysgrifenyddes wyf fi.' [Chwerthin.] Felly, mae yna anawsterau o beidio â'i ddefnyddio. Beth bynnag, diolch, Ddirprwy Lywydd.

Yes, and you're right, Mike, to refer to the fact that Steffan, of course, made a commitment not to use the computer himself. I'm sure he wouldn't mind me sharing the information with the Assembly, though, that he did use the Wi-Fi system here to send me requests to speak at times, and that was very dependent on whether my phone happened to be on at that particular time.

The suggestion that you make regarding an automated response in order to intercept the messages is one that we are looking into with the telephone provider at the moment. So, just to reiterate my response to Andrew R.T. Davies, we are looking as creatively as possible to see how we can address this issue, both in the short term, but in order to provide a longer term solution as well.

Ie, ac rydych yn iawn, Mike, yn cyfeirio at y ffaith bod Steffan, wrth gwrs, wedi ymrwymo i beidio â defnyddio'r cyfrifiadur ei hun. Rwy'n siŵr na fyddai ots ganddo fy mod yn rhannu gyda'r Cynulliad, fodd bynnag, ei fod yn defnyddio'r system Wi-Fi yma i anfon ceisiadau i siarad ataf o bryd i'w gilydd, ac roedd hynny'n dibynnu'n fawr a oedd fy ffôn yn digwydd bod ymlaen ar yr adeg benodol honno.

Mae'r awgrym a wnewch ynglŷn ag ymateb awtomatig i negeseuon yn un rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd gyda darparwr y system ffôn. Felly, i ailadrodd fy ymateb i Andrew R.T. Davies, rydym yn edrych mor greadigol â phosibl i weld sut y gallwn fynd i'r afael â'r broblem hon, yn y tymor byr, ond er mwyn darparu ateb mwy hirdymor hefyd.

5. Cwestiynau Amserol
5. Topical Questions

Item 5 on the agenda this afternoon is topical questions, and this afternoon's topical question will be answered by the Deputy Minister for Economy and Transport. Russell George.

Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, a bydd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ateb y cwestiwn amserol y prynhawn yma. Russell George.

Cwmni Adeiladu Jistcourt
Construction Company Jistcourt

1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i gwmni adeiladu Jistcourt? 329

1. Will the Deputy Minister provide an update on what support the Welsh Government has provided to construction company Jistcourt? 329

Thank you. This will be devastating news for the 66 employees and their families and our focus now is on finding alternative local employment for the talented Jistcourt workforce.

Diolch. Bydd hyn yn newyddion torcalonnus i'r 66 o weithwyr a'u teuluoedd a byddwn yn canolbwyntio yn awr ar ddod o hyd i swyddi lleol eraill ar gyfer gweithlu talentog Jistcourt.

Thank you for your answer, Deputy Minister. Given what you have said yesterday that your Government doesn't know what it's doing on the economy, can I ask did the Welsh Government know that Jistcourt was facing any financial difficulties, and, if so, when and what specific action did the Welsh Government take at that time? It would be useful to have a summary of events. I know that my colleague Suzy Davies has been attempting to contact and obtain information from the company since last week, when social media was reporting speculation on the company. And perhaps the Welsh Government is in the same position of not being able to also have contact with the company as well. It'd be useful to know and understand that.

In respect of Dawnus, the Government has stated that no information on support provided through the Welsh Government was provided to any client-based organisation or the wider public or the supply chain, and you've outlined your reasons for that previously. But I think questions still need to be asked around transparency and accountability of the Welsh Government in, effectively, allowing local authorities to pursue contracts with companies such as Dawnus or Jistcourt from a due diligence perspective. It appears as though local authorities, and, indeed, other public bodies have been largely left in the dark about the financial liabilities of these companies in evaluating their commercial potential for public contracts. If they had been informed of the financial liabilities of these companies by the Welsh Government, whilst respecting commercial confidentiality, do you not agree that it would have made a more significant difference to the local authority's due diligence assessments of these jointly funded contracts—jointly funded, actually, I should say, by the Welsh Government?

And finally, Deputy Minister, can you provide a commitment, or a renewed commitment, that the £3.5 million housing project that Powys County Council is undertaking in Newtown in my own constituency will continue to be supported by the Welsh Government? The local authority, obviously, was using Jistcourt as the company to construct that development, and there will now be a delay, obviously, as they now seek new contractors for that project. A renewed commitment in that specific project would be appreciated from a constituency perspective.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. O ystyried eich bod wedi dweud ddoe nad yw eich Llywodraeth yn gwybod beth y mae'n ei wneud ar yr economi, a gaf fi ofyn a oedd Llywodraeth Cymru yn gwybod bod Jistcourt yn wynebu unrhyw anawsterau ariannol, ac os felly, pryd a pha gamau penodol a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru bryd hynny? Byddai'n ddefnyddiol cael crynodeb o'r digwyddiadau. Gwn fod fy nghyd-Aelod Suzy Davies wedi bod yn ceisio cysylltu a chael gwybodaeth gan y cwmni ers yr wythnos diwethaf, pan fu dyfalu ynghylch y cwmni ar y cyfryngau cymdeithasol. Ac efallai fod Llywodraeth Cymru yn yr un sefyllfa o ran methu â chysylltu â'r cwmni hefyd. Byddai'n ddefnyddiol gwybod a deall hynny.

Mewn perthynas â Dawnus, mae'r Llywodraeth wedi datgan na ddarparwyd unrhyw wybodaeth am gymorth a ddarperir drwy Lywodraeth Cymru i unrhyw sefydliad sy'n seiliedig ar gleientiaid na'r cyhoedd yn gyffredinol na'r gadwyn gyflenwi, ac rydych eisoes wedi amlinellu eich rhesymau am hynny. Ond credaf fod angen gofyn cwestiynau o hyd ynglŷn â thryloywder ac atebolrwydd Llywodraeth Cymru o ran caniatáu i bob pwrpas i awdurdodau lleol fynd ar drywydd contractau gyda chwmnïau fel Dawnus neu Jistcourt o safbwynt diwydrwydd dyladwy. Ymddengys fel pe bai awdurdodau lleol, a chyrff cyhoeddus eraill yn wir, wedi'u gadael yn y niwl i raddau helaeth mewn perthynas â rhwymedigaethau ariannol y cwmnïau hyn o ran gwerthuso eu potensial masnachol ar gyfer contractau cyhoeddus. Pe baent wedi cael eu hysbysu ynglŷn â rhwymedigaethau ariannol y cwmnïau hyn gan Lywodraeth Cymru, gan barchu cyfrinachedd masnachol, onid ydych yn cytuno y byddai hynny wedi gwneud gwahaniaeth mwy sylweddol i asesiadau diwydrwydd dyladwy yr awdurdod lleol o'r contractau hyn a ariennir ar y cyd—a ariennir ar y cyd, mewn gwirionedd, dylwn ddweud, gan Lywodraeth Cymru?

Ac yn olaf, Ddirprwy Weinidog, a allwch roi ymrwymiad, neu ymrwymiad newydd, y bydd y prosiect tai £3.5 miliwn y mae Cyngor Sir Powys yn ei gyflawni yn y Drenewydd yn fy etholaeth yn parhau i gael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru? Roedd yr awdurdod lleol, yn amlwg, yn defnyddio Jistcourt fel y cwmni i adeiladu'r datblygiad hwnnw, a bydd oedi bellach wrth gwrs wrth iddynt geisio dod o hyd i gontractwyr newydd ar gyfer y prosiect hwnnw. Byddai ymrwymiad o'r newydd i'r prosiect penodol hwnnw'n cael ei werthfawrogi'n fawr o safbwynt yr etholaeth.

16:15

Thank you. I can confirm the Welsh Government had no advance notice that the Port Talbot-based company was entering administration. We were not contacted by the company to advise that they were in difficulty. Therefore, we could not pass that on to Powys County Council. As soon as we heard, we did try and contact the company directly to better understand the situation that they were in and to offer support. Officials have made contact with both the business and the administrator, and former employees within the business have been notified of the support available from the Welsh Government's ReAct programme, along with advice and guidance from Careers Wales and Jobcentre Plus. I also note that, as far as we can tell from a full analysis of the Dawnus supply chain, there is no evidence that we've seen to show that there was any financial exposure to the companies from the collapse of Dawnus. In fact, they operated almost entirely in the social housing sphere.

The situation with Powys, as the Member rightly identifies, is that the company had been awarded the contract to begin work on the £3.5 million development in Newtown, which was expected to start in the last week or so, but the site remains closed. It was a 26 one-bedroomed flat project, the first affordable housing development for social rent commissioned by Powys in over 40 years. They'd secured a grant of £2.1 million from the Welsh Government, under the innovative housing programme, to part-fund the project, and we've been working closely with Powys council, and they're clear that the innovative housing programme funding will not be affected. However, the contract will need to be retendered, which will create a delay in the start of the build, I'm afraid.

Diolch. Gallaf gadarnhau na chafodd Llywodraeth Cymru unrhyw rybudd ymlaen llaw fod y cwmni o Bort Talbot yn mynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Ni chysylltodd y cwmni â ni i ddweud eu bod mewn trafferth. Felly, ni allem roi'r wybodaeth honno i Gyngor Sir Powys. Cyn gynted ag y clywsom, gwnaethom ymdrech i gysylltu â'r cwmni'n uniongyrchol i ddeall y sefyllfa roeddent ynddi yn well ac i gynnig cefnogaeth. Mae swyddogion wedi cysylltu â'r busnes a'r gweinyddwr, ac mae rhai o gyn-weithwyr y busnes wedi cael gwybod am y gefnogaeth sydd ar gael drwy raglen ReAct Llywodraeth Cymru, ynghyd â chyngor ac arweiniad gan Gyrfa Cymru a'r Ganolfan Byd Gwaith. Nodaf hefyd, hyd y gallwn ddweud o ddadansoddiad llawn o gadwyn gyflenwi Dawnus, nad ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth i ddangos bod y cwmnïau'n agored i unrhyw risg ariannol yn sgil methiant Dawnus. Yn wir, roeddent yn gweithredu bron yn gyfan gwbl yn y maes tai cymdeithasol.

Y sefyllfa gyda Phowys, fel y mae'r Aelod yn ei nodi'n gwbl gywir, yw bod y cwmni wedi cael y contract i ddechrau gweithio ar y datblygiad £3.5 miliwn yn y Drenewydd, ac roedd disgwyl iddo ddechrau yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, ond mae'r safle ar gau o hyd. Roedd yn brosiect ar gyfer 26 o fflatiau un ystafell wely, y datblygiad tai fforddiadwy cyntaf ar gyfer rhentu cymdeithasol a gomisiynwyd gan Bowys ers dros 40 mlynedd. Roeddent wedi sicrhau grant o £2.1 miliwn gan Lywodraeth Cymru, o dan y rhaglen tai arloesol, i ariannu'r prosiect yn rhannol, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos gyda chyngor Powys, ac maent yn mynnu na fydd y cyllid ar gyfer y rhaglen tai arloesol yn cael ei effeithio. Fodd bynnag, bydd angen aildendro'r contract, a bydd hynny'n creu oedi cyn dechrau'r gwaith adeiladu, mae arnaf ofn.

That Powys site, as we've heard, has closed. We think, of course, of all those affected who were employed on that project. I have heard, though, from a number of sources that Jistcourt appears to be continuing work on a contract to install kitchens in council homes with Bristol City Council—a contract, I understand, is worth around £6 million. I wonder if the Minister is aware of that. I'd appreciate any comments on that, and perhaps he could clarify how Jistcourt's work appears to be able to be continuing after it has gone into administration. If the Minister isn't aware of it, I'd appreciate it if he could make urgent enquiries and update us as soon as he can. And also, of course, if it is appropriate for this work to be continuing in Bristol in some way, why is it not in Powys? Those are the kinds of questions that we could do with some answers to.

Of course, Jistcourt is by no means the first construction company to go into administration in recent months; we've already discussed that. I'd like to ask the Government, though, what wider plans it has just to run a health check on the wider construction sector in Wales. Is there scope for an audit of construction companies to establish which companies may be at risk? Government clearly has to be careful in what it could say publicly, but announcements like this are particularly worrying. It affects many workers directly and, of course, it is recognised that a struggling construction sector can be a flag, an ominous sign of bad news on the way in the wider economy.   

Mae'r safle hwnnw ym Mhowys, fel y clywsom, wedi cau. Rydym yn meddwl, wrth gwrs, am bawb yr effeithiwyd arnynt a gâi eu cyflogi ar y prosiect hwnnw. Fodd bynnag, rwyf wedi clywed o nifer o ffynonellau ei bod hi'n ymddangos bod Jistcourt yn parhau i weithio ar gontract i osod ceginau mewn tai cyngor gyda Chyngor Dinas Bryste—contract sy'n werth oddeutu £6 miliwn yn ôl yr hyn a ddeallaf. Tybed a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o hynny. Buaswn yn gwerthfawrogi unrhyw sylwadau ar hynny, ac efallai y gallai egluro sut yr ymddengys bod gwaith Jistcourt yn gallu parhau ar ôl iddynt fynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Os nad yw'r Gweinidog yn ymwybodol o hynny, buaswn yn gwerthfawrogi pe gallai wneud ymholiadau brys a rhoi diweddariad i ni cyn gynted â phosibl. A hefyd, wrth gwrs, os yw'n briodol i'r gwaith hwn barhau ym Mryste mewn rhyw ffordd, pam nad yw'r un peth yn wir ym Mhowys? Dyna'r mathau o gwestiynau y gallem wneud ag atebion iddynt.

Wrth gwrs, nid Jistcourt yw'r cwmni adeiladu cyntaf o bell ffordd i fynd i ddwylo'r gweinyddwyr; rydym eisoes wedi trafod hynny. Fodd bynnag, hoffwn ofyn i'r Llywodraeth pa gynlluniau ehangach sydd ganddynt i gynnal gwiriad o gyflwr y sector adeiladu ehangach yng Nghymru. A oes achos dros archwilio cwmnïau adeiladu i sefydlu pa gwmnïau a allai fod mewn perygl? Mae'n amlwg fod yn rhaid i'r Llywodraeth fod yn ofalus ynglŷn â'r hyn y gallant ei ddweud yn gyhoeddus, ond mae cyhoeddiadau fel hyn yn peri pryder arbennig. Mae'n effeithio'n uniongyrchol ar lawer o weithwyr, ac wrth gwrs, cydnabyddir y gall sector adeiladu sy'n ei chael hi'n anodd fod yn faner goch, yn arwydd o newyddion drwg ar y ffordd yn yr economi ehangach.

16:20

I wasn't aware of work still going on in Bristol, and I'm happy to check that. As I understand it, the company is in the process of entering into administration, but has not yet entered administration, but I'll certainly look into that and reply to the Member. It is clearly disappointing to see a company like this enter into trouble, because it is a grounded firm, a part of the foundational economy, and exactly the sort of firm that we want to see what more we can do to support and protect in the future. 

As far as we know, this was a result of a business being in distress; this was not a direct result of any external factor we can pinpoint. They had, always, contracts to fulfil, but it is a reflection of the tough business environment it is for firms, especially smaller firms, to be able to survive in the modern environment. We fear that, as part of the developments we're anticipating with Brexit, this may add added stress to all sectors, and those that are already struggling may well find the future incredibly difficult to navigate. 

In terms of conducting an audit of all firms, I'd have to look into the practicality of that, because where do you stop, given that we know the potential impact Brexit's going to have? That could potentially be for the whole of the Welsh economy. 

Nid oeddwn yn ymwybodol fod gwaith yn dal i fynd rhagddo ym Mryste, ac rwy'n fwy na pharod i wirio hynny. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r cwmni yn y broses o fynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ond nid ydynt yn nwylo'r gweinyddwyr eto, ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny ac yn ymateb i'r Aelod. Mae'n amlwg yn siomedig gweld cwmni fel hwn yn mynd i drafferthion, gan ei fod yn gwmni gwreiddiedig, yn rhan o'r economi sylfaenol, a dyma'r union fath o gwmni rydym am weld beth arall y gallwn ei wneud i'w gefnogi a'i ddiogelu yn y dyfodol.

Hyd y gwyddom, digwyddodd hyn o ganlyniad i fusnes mewn trafferth; nid oedd yn ganlyniad uniongyrchol i unrhyw ffactor allanol y gallwn ei nodi. Roedd ganddynt gontractau i'w cyflawni bob amser, ond mae'n adlewyrchiad o'r amgylchedd busnes lle mae'n anodd i gwmnïau, yn enwedig cwmnïau llai, allu goroesi yn yr amgylchedd modern. Fel rhan o'r datblygiadau rydym yn eu rhagweld yn sgil Brexit, ofnwn y gallai hyn ychwanegu straen ychwanegol ar bob sector, ac mae'n bosibl y bydd y rheini sydd eisoes mewn trafferth yn ei chael hi'n anodd ofnadwy yn y dyfodol.

O ran cynnal archwiliad o bob cwmni, byddai'n rhaid i mi archwilio ymarferoldeb hynny, oherwydd ble y dowch i ben, o gofio ein bod yn gwybod beth fydd effaith bosibl Brexit? Gallai fod ar gyfer economi Cymru gyfan o bosibl.

Deputy Minister, as you know, Jistcourt are actually located in my constituency and the majority of the employees live in the locality, and it is very distressing for those employees and their families, but I appreciate the work the Welsh Government is doing to look to how we can ensure that those find other employment elsewhere. But this does highlight, as Rhun ap Iorwerth says, a reflection of the construction sector. We've seen Dawnus, Cuddy Group and now Jistcourt all within the very same region struggling, and some are struggling because of cashflow problems, and those cashflow problems are sometimes because the long-term payments or the payment period in which they get returns for the work they do is getting longer and longer. Can you look at how the Welsh Government can support the construction industry to try and make sure that any procurement the Welsh Government are involved in actually have a very short payment time, so that construction companies can be assured of payment in, at the most, 30 days, because I know that some are actually on 120-days payment, to ensure that the cashflow is minimised so that they can get on with their business? Because as you've rightly pointed, this company had contracts in the millions of pounds. It therefore had a projection. It didn't have the cashflow to keep on going now. I think we need to look at how we can support those types of companies with their cashflow, so that they can continue to deliver on contracts they were winning, because they were winning based upon their experience and the quality of what they do, but they just hit a problem. So, will Welsh Government look at how we can help the sector with that type of problem? 

Ddirprwy Weinidog, fel y gwyddoch, mae Jistcourt wedi'u lleoli yn fy etholaeth i ac mae'r rhan fwyaf o'r gweithwyr yn byw yn yr ardal, ac mae hyn yn peri cryn ofid i'r gweithwyr hynny a'u teuluoedd, ond rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i edrych i weld sut y gallwn sicrhau bod y bobl hynny'n dod o hyd i swyddi eraill mewn mannau eraill. Ond fel y dywed Rhun ap Iorwerth, mae hyn yn adlewyrchiad o'r sector adeiladu. Rydym wedi gweld Dawnus, Cuddy Group a Jistcourt bellach i gyd o fewn yr un rhanbarth yn mynd i drafferthion, ac mae rhai'n mynd i drafferthion oherwydd problemau llif arian, ac weithiau, mae'r problemau llif arian hynny'n digwydd oherwydd bod taliadau hirdymor, neu'r cyfnod talu lle maent yn cael elw am y gwaith a wnânt, yn mynd yn hirach ac yn hirach. A wnewch chi edrych ar sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi'r diwydiant adeiladu i geisio sicrhau bod unrhyw gaffael y mae Llywodraeth Cymru yn ymwneud ag ef yn cynnwys cyfnod talu byr iawn, fel y gall cwmnïau adeiladu fod yn sicr o gael eu talu o fewn 30 diwrnod fan bellaf, gan y gwn fod rhai ohonynt ar daliadau 120 diwrnod mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau bod y llif arian yn cael ei leihau fel y gallant fwrw ymlaen â'u busnes? Oherwydd fel y dywedoch, roedd gan y cwmni hwn gontractau a oedd yn werth miliynau o bunnoedd. Felly, roedd ganddynt amcanestyniad. Nid oedd ganddynt y llif arian i barhau. Credaf fod angen i ni edrych ar sut y gallwn gefnogi'r mathau hynny o gwmnïau gyda'u llif arian, fel y gallant barhau i gyflawni'r contractau roeddent yn eu hennill, gan eu bod yn ennill ar sail ar eu profiad ac ansawdd yr hyn a wnânt, ond daethant wyneb yn wyneb â phroblem. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gallwn helpu'r sector gyda'r math hwnnw o broblem?

Yes, we'll do some further work on this. We were already supporting the company through the Development Bank for Wales. They had a loan outstanding within the business, which is secured. So, support has been provided from our development bank, but the point that the Member for Aberavon makes is entirely right. We are doing some mapping work around procurement and grounded firms as part of the work on the foundational economy, to see how we can support the sector, and I met with the housing Minister more recently in Llanelli to discuss with regional local builders the problems they specifically are facing. So, we are certainly alert to the problems of the sector, and are looking to see what we can do. I shall reflect on it further and write to the Member about it.  

Byddwn yn gwneud mwy o waith ar hyn. Roeddem eisoes yn cefnogi'r cwmni drwy Fanc Datblygu Cymru. Roedd ganddynt fenthyciad heb ei dalu yn y busnes, sydd wedi'i ddiogelu. Felly, darparwyd cefnogaeth gan ein banc datblygu, ond mae pwynt yr Aelod dros Aberafan yn gwbl gywir. Rydym yn gwneud gwaith mapio mewn perthynas â chaffael a chwmnïau gwreiddiedig fel rhan o'r gwaith ar yr economi sylfaenol i weld sut y gallwn gefnogi'r sector, a chyfarfûm â'r Gweinidog tai yn fwy diweddar yn Llanelli i drafod gydag adeiladwyr lleol rhanbarthol y problemau penodol y maent hwy'n eu hwynebu. Felly, rydym yn sicr yn ymwybodol o broblemau'r sector, ac rydym yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud. Byddaf yn ystyried hyn ymhellach ac yn ysgrifennu at yr Aelod yn ei gylch.

16:25

Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, this is yet another blow to my region—the latest in a string of job losses. Jistcourt had been expanding, following a management buy-out just three years ago. And the fact that, despite a strong order book, the company was making large losses speaks volumes about the state of the social housing sector in Wales. We have a housing crisis, yet we are not building enough social housing. What can the Welsh Government do to ensure that we retain a vibrant construction sector here in Wales and ensure that the employees facing redundancy can find other suitable local employment? Will you be encouraging local authorities and housing associations to accelerate their building plans? Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, mae hon yn ergyd arall i fy rhanbarth—y ddiweddaraf mewn cyfres o achosion o golli swyddi. Roedd Jistcourt yn ehangu, wedi iddo gael ei brynu gan reolwyr dair blynedd yn ôl yn unig. Ac mae'r ffaith bod y cwmni'n gwneud colledion sylweddol er gwaethaf llyfr archebion cryf yn adrodd cyfrolau am gyflwr y sector tai cymdeithasol yng Nghymru. Mae gennym argyfwng tai, ond eto nid ydym yn adeiladu digon o dai cymdeithasol. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau ein bod yn cadw sector adeiladu bywiog yma yng Nghymru a sicrhau y gall y gweithwyr sy'n wynebu diswyddiadau ddod o hyd i swyddi addas eraill yn lleol? A fyddwch yn annog awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i gyflymu eu cynlluniau adeiladu? Diolch.

As I've already said, the company had made no direct approach to the Welsh Government for help. We are now helping the employees to be able to find alternative employment and to retrain. The efforts we are making to accelerate the building of council houses and social housing more generally I think have been well rehearsed in this Chamber, and we certainly are alive to the need to support the sector and to support grounded firms in particular, and that is part of our ongoing work.

Fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, nid oedd y cwmni wedi gofyn i Lywodraeth Cymru yn uniongyrchol am gymorth. Rydym bellach yn helpu'r gweithwyr i allu dod o hyd i swyddi eraill ac i ailhyfforddi. Rwy'n credu bod ein hymdrechion i gyflymu'r broses o adeiladu tai cyngor a thai cymdeithasol yn fwy cyffredinol wedi cael cryn dipyn o sylw yn y Siambr hon, ac yn sicr, rydym yn ymwybodol o'r angen i gefnogi'r sector ac i gefnogi cwmnïau gwreiddiedig yn benodol, ac mae hynny'n rhan o'n gwaith parhaus.

Thank you very much, Deputy Minister.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog.

6. Datganiadau 90 Eiliad
6. 90-second Statements

Item 6 on the agenda is the 90-second statements and the first of these this week is from Dawn Bowden.

Eitem 6 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad a daw'r cyntaf o'r rhain yr wythnos hon gan Dawn Bowden.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I rise to speak as the species champion for that most beautiful of creatures, the European eel. There is excellent work being undertaken by groups in my constituency, including Salmon and Trout Conservation Cymru and the South East Wales Rivers Trust, supported by members of Merthyr anglers and Natural Resources Wales, to try to restore our eel stocks.

In 2018 we released European eels into the Cyfarthfa lake in Merthyr Tydfil. Those particular eels were bred in tanks in Trelewis Primary School, and yesterday we did the same thing at the Taff Bargoed lake on the site of the former Trelewis drift mine. The conservation project also involves removing barriers, like weirs, from our rivers so that eels can migrate more easily. The European eel is a remarkable creature but, as some of you may have seen on the recent Countryfile programme, it faces a range of threats, including smuggling into Asia, where the eel is a particular delicacy. European eels start life as eggs in the Sargasso sea near Bermuda and spend 18 months floating on ocean currents towards the coasts of Europe and North Africa. They enter rivers and lakes and they spend anything from five to 20 years feeding and growing into adult eels. They then return to the sea and swim 3,000 miles for over a year back to spawn in the Sargasso sea.

As a species champion, I give my thanks to those local groups, volunteers, schools and education centres now helping in this important task of saving the European eel. In this Chamber, I know that there may be some differences of opinion over the EU, but I'm sure that we can all be united in our support for securing the future of the European eel.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Codaf i siarad fel hyrwyddwr rhywogaeth y llysywen Ewropeaidd, sy'n greadur hynod o brydferth. Mae gwaith rhagorol yn cael ei wneud gan grwpiau yn fy etholaeth, gan gynnwys Salmon and Trout Conservation Cymru ac Ymddiriedolaeth Afonydd De-ddwyrain Cymru, gyda chefnogaeth rhai o bysgotwyr Merthyr a Cyfoeth Naturiol Cymru, i geisio adfer ein stociau llyswennod.

Yn 2018, rhyddhawyd llyswennod Ewropeaidd gennym i lyn Cyfarthfa ym Merthyr Tudful. Cafodd y llyswennod penodol hyn eu magu mewn tanciau yn Ysgol Gynradd Trelewis, a ddoe gwnaethom yr un peth ar lyn Taf Bargoed ar safle hen gloddfa ddrifft Trelewis. Mae'r prosiect cadwraeth hefyd yn cynnwys cael gwared ar rwystrau, fel coredau, o'n hafonydd fel y gall llyswennod fudo'n haws. Mae'r llysywen Ewropeaidd yn greadur rhyfeddol, ond fel y gwelodd rhai ohonoch efallai ar raglen Countryfile yn ddiweddar, mae'n wynebu amrywiaeth o fygythiadau, gan gynnwys smyglo i Asia, lle mae'r llysywen yn ddanteithfwyd arbennig. Mae bywyd llyswennod Ewropeaidd yn dechrau fel wyau ym môr Sargasso ger Bermuda ac maent yn treulio 18 mis yn arnofio ar gerhyntau cefnforol tuag at arfordiroedd Ewrop a Gogledd Affrica. Maent yn mynd i mewn i afonydd a llynnoedd ac yn treulio rhwng pump ac 20 mlynedd yn bwydo ac yn tyfu i fod yn llyswennod aeddfed. Yna, maent yn dychwelyd i'r môr ac yn nofio 3,000 milltir am dros flwyddyn yn ôl i silio ym môr Sargasso.

Fel hyrwyddwr y rhywogaeth, hoffwn ddiolch i'r grwpiau, gwirfoddolwyr, ysgolion a'r canolfannau addysg lleol hynny sydd bellach yn helpu gyda'r dasg bwysig hon o achub y llyswennod Ewropeaidd. Yn y Siambr hon, gwn y gall fod peth anghytuno ynghylch yr UE, ond rwy'n siŵr y gall pob un ohonom fod yn gytûn yn ein cefnogaeth i ddiogelu dyfodol y llysywen Ewropeaidd.

On 23 June 1894, ten to four in the afternoon, two loud bangs were heard in Cilfynydd, the result of a devastating explosion at the Albion colliery. The colliery had given birth to the village. After the sinking of the first mine shaft, the population had increased from 500 within a decade and was around 3,500 by 1901. Yet, on this day, the colliery extracted a terrible toll from the local community. The instant response to the explosion was confusion. The night shift had just started. No-one knew how many men were down the pit. When bodies were brought up, they were, in many cases, so badly mutilated that is was impossible to determine identity.

Altogether, 290 men were killed in the Albion mining disaster, making it the second-worst mining disaster in Wales, and the fourth-worst in the UK. I say 'men', but many of the victims were in their teens. The youngest, John Scott, was aged just 13. The scale of the devastation is also highlighted by the fact that just two of the 125 horses that worked underground survived. The cause was determined to be the ignition of coal dust following an explosion of fire damp. The management exonerated in what many felt to be a whitewash. Albion colliery carried on working, claiming the lives of miners, but let us not forget this devastating disaster that occurred 125 years ago, which touched everyone living in Cilfynydd and changed lives forever.

Ar 23 Mehefin 1894, am ddeng munud i bedwar yn y prynhawn, clywyd dwy glec uchel yng Nghilfynydd, o ganlyniad i ffrwydrad dinistriol yng nglofa'r Albion. Y lofa hon a arweiniodd at sefydlu'r pentref. Ar ôl agor y siafft gyntaf, cynyddodd y boblogaeth o 500 o fewn degawd, ac roedd oddeutu 3,500 erbyn 1901. Fodd bynnag, ar y diwrnod hwn, cafodd y trychineb hwn yn y pwll glo effaith ofnadwy ar y gymuned leol. Dryswch oedd yr ymateb cyntaf i'r ffrwydrad. Roedd y sifft nos newydd ddechrau. Nid oedd unrhyw un yn gwybod faint o ddynion a oedd i lawr yn y pwll. Pan ddaethpwyd â'r cyrff allan, mewn sawl achos, roeddent wedi'u hanffurfio mor wael nes ei bod yn amhosibl nodi pwy oeddent.

Lladdwyd 290 o ddynion i gyd yn nhrychineb glofa'r Albion, y trychineb mwyngloddio gwaethaf ond un yng Nghymru, a'r pedwerydd gwaethaf yn y DU. Rwy'n dweud 'dynion', ond roedd llawer o'r rhai a fu farw yn eu harddegau. Dim ond 13 oed oedd yr ieuengaf, John Scott. Amlygir maint y dinistr yn y ffaith mai dim ond dau o'r 125 o geffylau a oedd yn gweithio o dan y ddaear a oroesodd. Pennwyd mai'r achos oedd llwch glo'n tanio yn dilyn ffrwydrad llosgnwy. Rhyddhawyd y rheolwyr o fai yn yr hyn a oedd yn wyngalch ym marn nifer o bobl. Parhaodd glofa'r Albion i weithredu, gan hawlio bywydau glowyr, ond gadewch i ni beidio ag anghofio'r trychineb dinistriol hwn a ddigwyddodd 125 o flynyddoedd yn ôl, ac a effeithiodd ar fywydau pawb a drigai yng Nghilfynydd ac a newidiodd fywydau am byth.

16:30
Aelodaeth Pwyllgor
Committee Membership

We now move to committee membership, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally.

Symudwn yn awr at y cynnig ar aelodaeth pwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.

Cynnig NDM7109 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Dawn Bowden (Llafur) fel aelod o’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol.

Motion NDM7109 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Dawn Bowden (Labour) as a Member of the Constitutional and Legislative Affairs Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau: Amrywiaeth mewn Llywodraeth Leol
7. Debate on the Equality, Local Government and Communities Committee Report: Diversity in Local Government

Item 7 on the agenda this afternoon is the debate on the Equality, Local Government and Communities Committee report 'Diversity in local government'. I call on the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.

Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau 'Amrywiaeth ym maes llywodraeth leol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Cynnig NDM7099 John Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Amrywiaeth ym maes Llywodraeth Leol', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Ebrill 2019.

Motion NDM7099 John Griffiths

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Equality, Local Government and Communities Committee, 'Diversity in local government', which was laid in the Table Office on 4 April 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to open today’s debate on the Equality, Local Government and Communities Committee report on diversity in local government. I would like to start by thanking all those who contributed to our inquiry either by giving evidence in writing or orally. In particular, I would like to thank those who shared their personal experiences either as elected representatives, candidates or prospective candidates. We were able to hear these voices directly, through our online surveys and our visits to local authorities. It is important to hear the lived experiences of people, and this evidence enriched our understanding.

We know that the more representative councillors are of the communities they serve, the more informed and inclusive their decision making. Unfortunately, women, black and minority ethnic communities, individuals with disabilities, lesbian, gay, bisexual and transgender people, the young and those with lower incomes are markedly underrepresented.

Despite efforts to improve the situation, progress has been slow. As the Welsh Government is expecting to introduce its local government and elections Bill later this year, we felt it would be an opportune time to explore some of these issues and suggest solutions in time to be considered in that legislation.

The aim of our report was to identify practical ways forward that we believe could make an important contribution to increase participation from underrepresented groups. We made 22 recommendations in our report, of which 20 have been accepted or accepted in principle by the Minister. Two were rejected.

Our first two recommendations relate to making the most of technology to enable more councillors to participate in meetings remotely. As video communication methods are now commonplace in most workplaces, we would like to see better use of such technology to ease time pressures. This could particularly aid those members needing to travel from other work commitments and those with caring responsibilities. The Minister’s commitment to include provisions in the forthcoming Bill to enable greater use of remote attendance is therefore welcome, and we look forward to scrutinising these in due course.

We heard that allowing councillors to job share with another member, thereby sharing the workload, could be a practical way of making the role more attractive to a wider group of potential candidates. Job sharing works well for numerous roles across sectors, but we have not seen that trend extend to elected politicians to any great extent, though it was introduced for cabinet positions by Swansea council, where responsibility for portfolios is shared between two members. We support the principle of enabling such positions to be shared, and I’m pleased that the Minister has confirmed that the Bill will facilitate job sharing arrangements for members of council executives and leaders.

When provisions are brought forward in the Bill, we would expect to see appropriate consultation on the most effective way of implementing these, including using the experience not just in Swansea, but also in other sectors where they have successfully embedded job sharing into work practices.

We also recommended that the Welsh Government explore the feasibility of allowing job sharing between non-executive members. I acknowledge that this is not a straightforward issue and there are currently legislative restrictions and logistical concerns around this, but I welcome the Minister’s commitment to consider this issue as part of the next phase of the Diversity in Democracy programme. We will follow this up through our future scrutiny work.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf agor dadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar amrywiaeth ym maes llywodraeth leol. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad naill ai drwy roi tystiolaeth yn ysgrifenedig neu ar lafar. Yn fwyaf arbennig, hoffwn ddiolch i'r rhai a rannodd eu profiadau personol naill ai fel cynrychiolwyr etholedig, ymgeiswyr neu ddarpar ymgeiswyr. Gallasom glywed y lleisiau hyn yn uniongyrchol drwy ein harolygon ar-lein a'n hymweliadau ag awdurdodau lleol. Mae'n bwysig clywed profiadau byw pobl, ac roedd y dystiolaeth hon yn cyfoethogi ein dealltwriaeth.

Fel y gwyddom, po fwyaf cynrychioliadol yw ein cynghorwyr o’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, y mwyaf cynhwysol a gwybodus fydd eu penderfyniadau. Yn anffodus, ni cheir yn agos at gynrychiolaeth ddigonol o ran menywod, cymunedau du a lleiafrifoedd ethnig, unigolion ag anableddau, pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol, pobl ifanc, a phobl ar incwm isel. 

Er gwaethaf ymdrechion i wella'r sefyllfa, mae cynnydd wedi bod yn araf. Gan fod Llywodraeth Cymru yn disgwyl cyflwyno ei Bil llywodraeth leol ac etholiadau yn ddiweddarach eleni, roeddem yn teimlo y byddai'n amser da inni archwilio rhai o'r materion hyn ac awgrymu atebion mewn da bryd er mwyn iddynt gael eu hystyried yn y ddeddfwriaeth honno.

Nod ein hadroddiad oedd nodi ffyrdd ymarferol o fwrw ymlaen y credwn y gallent wneud cyfraniad pwysig tuag at gynyddu cyfranogiad grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Gwnaethom 22 o argymhellion yn ein hadroddiad, ac mae 20 o'r rheini wedi cael eu derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor gan y Gweinidog. Cafodd dau argymhelliad eu gwrthod.

Mae ein dau argymhelliad cyntaf yn ymwneud â manteisio i'r eithaf ar dechnoleg i alluogi mwy o gynghorwyr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd o bell. Gan fod dulliau cyfathrebu fideo bellach yn gyffredin yn y rhan fwyaf o weithleoedd, byddem yn hoffi gweld defnydd gwell o dechnoleg o'r fath i leddfu pwysau amser. Yn fwyaf arbennig, gallai hyn helpu aelodau sy'n gorfod teithio o ymrwymiadau gwaith eraill a'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu. Mae ymrwymiad y Gweinidog i gynnwys darpariaethau yn y Bil arfaethedig i alluogi mwy o ddefnydd o bresenoldeb o bell i'w groesawu felly, ac edrychwn ymlaen at graffu ar y rhain maes o law.

Clywsom y gallai caniatáu i gynghorwyr rannu swydd ag aelod arall, a rhannu'r llwyth gwaith, fod yn ffordd ymarferol o wneud y rôl yn fwy deniadol i grŵp ehangach o ymgeiswyr posibl. Mae rhannu swyddi yn gweithio'n dda ar gyfer nifer o rolau ar draws sectorau, ond nid ydym wedi gweld y duedd honno'n ymestyn i gynnwys gwleidyddion etholedig i raddau helaeth, er i'r arfer gael ei gyflwyno ar gyfer swyddi cabinet gan gyngor Abertawe, lle rhennir y cyfrifoldeb am bortffolios rhwng dau aelod. Cefnogwn yr egwyddor o alluogi rhannu swyddi o'r fath, ac rwy'n falch fod y Gweinidog wedi cadarnhau y bydd y Bil yn hwyluso trefniadau rhannu swyddi ar gyfer arweinwyr ac aelodau gweithredol cynghorau.

Pan gyflwynir darpariaethau yn y Bil, byddem yn disgwyl gweld ymgynghori priodol ar y dull mwyaf effeithiol o weithredu'r rhain, gan gynnwys defnyddio'r profiadau, nid yn unig yn Abertawe, ond mewn sectorau eraill hefyd lle maent wedi llwyddo i sefydlu trefniadau rhannu swyddi mewn arferion gweithio.

Argymhellwyd hefyd y dylai Llywodraeth Cymru ymchwilio i ddichonoldeb caniatáu aelodau anweithredol i rannu swyddi. Rwy'n cydnabod nad yw hwn yn fater syml ac rwy'n cydnabod bod yna gyfyngiadau deddfwriaethol a phroblemau logistaidd ynglŷn â hyn ar hyn o bryd, ond rwy'n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i ystyried y mater fel rhan o gam nesaf y rhaglen Amrywiaeth mewn Democratiaeth. Byddwn yn mynd ar drywydd hyn fel rhan o'n gwaith craffu yn y dyfodol.

We found that the lack of available information on the role of a councillor was a barrier to attracting potential candidates. People will not put themselves forward if they do not understand what the job entails, and this lack of information is also fuelling the notion among some people that a role in public life is not for them. The Minister has committed, through the Diversity in Democracy programme, to identify the scope and components of a campaign to increase diversity among candidates.

Once councillors are elected, it is crucial they receive adequate support to fulfil that role, particularly in dealing with the many pressures they will face. We heard that burnout among councillors is commonplace, as constituents increasingly expect their elected representatives to be available 24 hours, seven days a week. I'm pleased that our recommendations relating to training for members on maintaining a healthy work-life balance, and specifying that councillors should not be required to publish their home address on the council website, have been accepted.

Experiencing bullying, discrimination and harassment are unfortunately matters familiar to politicians at all levels. This was a common theme expressed to us as a barrier to attracting candidates, particularly those from under-represented groups. We made three recommendations in this area, including a call for stronger guidance for candidates and elected representatives on what is and isn't acceptable behaviour on social media, and it is important to stress the urgency in bringing about change, and further action is needed to prevent the unacceptable online abuse experienced by so many people. I welcome the commitment from the Welsh Government that it will take whatever steps it can to stand against this behaviour, and I ask the Minister if she would give a brief update today on how the Welsh Government will be taking forward its discussions on this with the UK Government.

We were concerned by evidence we heard relating to councillors not claiming the care allowance they're entitled to for fear of public criticism. This allowance is an important tool to enable those with caring responsibilities to undertake the councillor role, so more should be done to ensure take-up. We heard that local authorities reporting allowances on an individual rather than collective basis deters some from claiming. Therefore, we recommended that they should be encouraged to use the collective figure. This was accepted. However, our further suggestion that local authorities should collect information on the number of councillors entitled to claim the allowance, and how many do so, was rejected. The rationale was that councillors would need to identify how they meet the criteria, even if they did not intend to claim. Without knowing how many councillors are eligible, it's not possible to know the proportion who receive the allowance. I note, however, that Welsh Government has committed to asking the Independent Remuneration Panel for Wales to consider the matter further, and my committee will continue to pursue this in our scrutiny work going forward.

Learning from others who are councillors can provide valuable opportunities for under-represented groups to see that they too could do this important role. We commend the work of stakeholders to offer opportunities for under-represented groups to develop their skills and confidence. This is often done through leadership and mentoring schemes. However, despite positive take-up, some of the evidence we heard questioned their effectiveness. We therefore recommend an evaluation of the various schemes, with the aim of learning from and building on these to maximise their effectiveness.

We know that engagement in politics at a young age is key to maintaining interest long term. I am therefore disappointed at the rejection of our recommendation that a national mock election for young people be held at the same time as Assembly elections. We heard how such an arrangement is in place in Norway, and it means politicians paying more attention to what young people think. The Welsh Government’s response outlines how it intends to engage through education and awareness raising, but the excitement of participating in an election, of being able to voice an opinion, can make a huge impact and can be a catalyst to securing long-term engagement. So, I would urge the Minister to give further consideration to this recommendation.

Dirprwy Lywydd, despite being around half of the population, women only make up around 28 per cent of elected local authority members. Several witnesses, though not all, supported introducing some form of quotas, particularly around gender; one told us that, based on the current trend, there will not be equal gender representation until 2073. Clearly, something needs to change. The attempts to encourage more women into politics have not had the desired effect, and women face greater barriers to becoming elected representatives than men. Therefore positive action is needed. Whilst we haven’t included any specific recommendations in this report, it is an area of interest to us and we will explore these matters—

Gwelsom fod y diffyg gwybodaeth a oedd ar gael am rôl cynghorydd yn rhwystr i ddenu ymgeiswyr posibl. Ni fydd pobl yn ymgeisio os nad ydynt yn deall beth y mae'r swydd yn ei olygu, ac mae diffyg gwybodaeth o'r fath hefyd yn bwydo'r syniad ymhlith rhai pobl nad yw rôl mewn bywyd cyhoeddus yn rhywbeth iddynt hwy. Drwy'r rhaglen Amrywiaeth mewn Democratiaeth, mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i nodi cwmpas ac elfennau ymgyrch i gynyddu amrywiaeth ymhlith ymgeiswyr.

Pan gaiff cynghorwyr eu hethol, mae'n hanfodol eu bod yn cael cymorth digonol i gyflawni'r rôl honno, yn enwedig i ymdrin â'r pwysau amrywiol y byddant yn ei wynebu. Clywsom fod cynghorwyr yn aml yn diffygio, gan fod mwy a mwy o etholwyr yn disgwyl i'w cynrychiolwyr etholedig fod ar gael 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Rwy'n falch fod ein hargymhellion yn ymwneud â hyfforddiant i aelodau ar gynnal cydbwysedd iach rhwng bywyd a gwaith, a nodi na ddylai cynghorwyr orfod cyhoeddi eu cyfeiriad cartref ar wefan y cyngor, wedi'u derbyn.

Yn anffodus, mae bwlio, gwahaniaethu ac aflonyddu yn faterion cyfarwydd i wleidyddion ar bob lefel. Roedd hon yn thema gyffredin a fynegwyd i ni fel rhwystr i ddenu ymgeiswyr, yn enwedig y rheini o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Gwnaethom dri argymhelliad yn y maes hwn, gan gynnwys galwad am ganllawiau cryfach i ymgeiswyr a chynrychiolwyr etholedig ar yr hyn sydd, a'r hyn nad yw'n ymddygiad derbyniol ar y cyfryngau cymdeithasol, ac mae'n bwysig pwysleisio'r brys i gyflwyno newid, ac mae angen camau gweithredu pellach i atal y cam-drin annerbyniol a brofir gan gynifer o bobl ar-lein. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru y bydd yn cymryd pob cam posibl i frwydro'n erbyn yr ymddygiad hwn, a hoffwn ofyn i'r Gweinidog roi diweddariad byr i ni heddiw ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'i thrafodaethau ar hyn gyda Llywodraeth y DU.

Roeddem yn pryderu ynglŷn â'r dystiolaeth a glywsom a oedd yn ymwneud â chynghorwyr yn peidio â hawlio'r lwfans gofal y mae ganddynt hawl iddo oherwydd eu bod yn ofni beirniadaeth gyhoeddus. Mae'r lwfans hwn yn adnodd pwysig i alluogi'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu i ymgymryd â rôl cynghorydd, felly dylid gwneud mwy i sicrhau bod pobl yn manteisio arno. Clywsom fod awdurdodau lleol sy'n cofnodi lwfansau ar sail unigol yn hytrach nag ar sail gyfunol yn atal rhai cynghorwyr rhag hawlio. Felly, argymellasom y dylid eu hannog i ddefnyddio'r ffigur cyfunol. Derbyniwyd hyn. Fodd bynnag, cafodd ein hawgrym pellach y dylai awdurdodau lleol gasglu gwybodaeth am nifer y cynghorwyr sydd â hawl i hawlio'r lwfans, a faint sy'n gwneud hynny, ei wrthod. Y rhesymeg oedd y byddai angen i gynghorwyr nodi sut y maent yn bodloni'r meini prawf, hyd yn oed os nad oeddent yn bwriadu hawlio. Heb wybod faint o gynghorwyr sy'n gymwys, nid yw'n bosibl gwybod pa gyfran sy'n derbyn y lwfans. Sylwaf, fodd bynnag, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ofyn i Banel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol ystyried y mater ymhellach, a bydd fy mhwyllgor yn parhau i fynd ar drywydd hyn yn ein gwaith craffu yn y dyfodol.

Gall dysgu oddi wrth gynghorwyr eraill roi cyfleoedd gwerthfawr i grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol i weld y gallent hwythau hefyd gyflawni'r rôl bwysig hon. Cymeradwywn waith rhanddeiliaid yn cynnig cyfleoedd i grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol ddatblygu eu sgiliau a'u hyder. Gwneir hyn yn aml drwy gynlluniau arwain a mentora. Fodd bynnag, er bod nifer yn manteisio arnynt, roedd rhywfaint o'r dystiolaeth a glywsom yn cwestiynu eu heffeithiolrwydd. Felly, rydym yn argymell y dylid gwerthuso'r gwahanol gynlluniau, gyda'r nod o ddysgu oddi wrthynt ac adeiladu arnynt er mwyn sicrhau eu bod mor effeithiol â phosibl.

Gwyddom fod ymgysylltu â gwleidyddiaeth yn ifanc yn allweddol i gynnal diddordeb hirdymor. Rwy'n siomedig felly eu bod wedi gwrthod ein hargymhelliad y dylid cynnal ffug etholiad cenedlaethol ar gyfer pobl ifanc ar yr un pryd ag etholiadau'r Cynulliad. Clywsom sut y mae trefniant o'r fath ar waith yn Norwy, ac mae'n golygu bod gwleidyddion yn cymryd mwy o sylw o'r hyn y mae pobl ifanc yn ei feddwl. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn amlinellu sut y mae'n bwriadu ymgysylltu drwy addysg a chodi ymwybyddiaeth, ond gall y cyffro o gymryd rhan mewn etholiad, o allu lleisio barn, gael effaith fawr a gall fod yn gatalydd i sicrhau ymgysylltiad hirdymor. Felly, buaswn yn annog y Gweinidog i ystyried yr argymhelliad hwn ymhellach.

Ddirprwy Lywydd, er bod oddeutu hanner y boblogaeth yn fenywod, tua 28 y cant yn unig o aelodau etholedig awdurdodau lleol sy'n fenywod. Roedd sawl tyst, ond nid pob un, o blaid cyflwyno rhyw fath o gwota, yn enwedig mewn perthynas â rhywedd; dywedodd un wrthym na fydd cynrychiolaeth gyfartal rhwng y rhywiau tan 2073 yn seiliedig ar y tueddiad presennol. Yn amlwg, mae angen i rywbeth newid. Nid yw'r ymdrechion i annog mwy o fenywod i wleidyddiaeth wedi cael yr effaith a ddymunwyd, ac mae menywod yn wynebu mwy o rwystrau na dynion rhag dod yn gynrychiolwyr etholedig. Felly, mae angen cymryd camau cadarnhaol. Er nad ydym wedi cynnwys unrhyw argymhellion penodol yn yr adroddiad, mae'n faes sydd o ddiddordeb i ni a byddwn yn ymchwilio i'r materion hyn—

16:40

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I will. Just to conclude this sentence, Helen Mary, we will explore these matters further as part of our scrutiny of the forthcoming local government and elections Bill.

Gwnaf. Os caf fi orffen y frawddeg hon, Helen Mary, byddwn yn archwilio'r materion hyn ymhellach fel rhan o'n gwaith craffu ar y Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd ar y gweill.

I'm not sure whether this would have been part of your committee's considerations, John, but would you agree with me that the political parties have got some responsibility in this regard to look at how our own practices function and whether we are choosing women for winnable seats, whether that's at local or national level? I'm certainly sure that we in Plaid Cymru have got a long way to go to perhaps challenge some of the perceptions of our own members, so, as well as considering formal quotas, perhaps we also ought to look at what we are all doing, because that, of course, is the way that most people get to be elected—because they're chosen by a party to be elected. 

Nid wyf yn siŵr a fyddai hyn wedi bod yn rhan o ystyriaethau eich pwyllgor, John, ond a fyddech yn cytuno â mi fod gan y pleidiau gwleidyddol rywfaint o gyfrifoldeb yn hyn o beth i edrych ar sut y mae ein harferion ein hunain yn gweithio ac a ydym yn dewis menywod ar gyfer seddi y gellir eu hennill, boed hynny ar lefel leol neu ar lefel genedlaethol? Yn sicr, rwy'n siŵr fod gennym ni ym Mhlaid Cymru ffordd bell i fynd i herio rhai o ganfyddiadau ein haelodau ein hunain, felly, yn ogystal ag ystyried cwotâu ffurfiol, efallai y dylem edrych hefyd ar yr hyn rydym i gyd yn ei wneud, am mai dyna'r ffordd y mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu hethol wrth gwrs—gan eu bod yn cael eu dewis gan blaid i gael eu hethol.

I absolutely accept that. We did take evidence from the political parties. On the subject of quotas, there were mixed views, and indeed there were mixed views in the committee membership also. But, in terms of positive action, I think the majority, certainly, of political parties accept that principle, but of course the key matter is how it's implemented, and that's where the question of winnable seats, I think, is absolutely crucial. 

Dirprwy Lywydd, in this report, then, to conclude, we have made recommendations to help achieve necessary change. In combination with measures being taken by the Welsh Government and stakeholders, we hope these can contribute to increasing diversity so that local councillors are more representative and better reflect the communities they serve. Diolch yn fawr. 

Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Clywsom dystiolaeth gan y pleidiau gwleidyddol. O ran cwotâu, roedd yna safbwyntiau cymysg, ac yn wir, roedd safbwyntiau cymysg ymhlith aelodau’r pwyllgor hefyd. Ond o ran gweithredu cadarnhaol, rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r pleidiau gwleidyddol, yn sicr, yn derbyn yr egwyddor honno, ond wrth gwrs, y mater allweddol yw sut y caiff ei weithredu, a dyna lle mae'r cwestiwn o seddi y gellir eu hennill yn gwbl hanfodol yn fy marn i.

I gloi, felly, Ddirprwy Lywydd, yn yr adroddiad hwn rydym wedi gwneud argymhellion i helpu i sicrhau newid angenrheidiol. Ar y cyd â mesurau sy'n cael eu rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru a rhanddeiliaid, gobeithiwn y gall y rhain gyfrannu at gynyddu amrywiaeth fel bod cynghorwyr lleol yn fwy cynrychioliadol ac yn adlewyrchu'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu yn well. Diolch yn fawr.

Although the impetus for further democratic diversity must be maintained, the 2017 UK general election delivered the most diverse House of Commons ever, with a rise in the number of women, LGBT, disabled and ethnic minority MPs elected, reflecting the direction of travel already set in this Welsh Parliament. However, as our report states, women, black, Asian and minority ethnic communities, disabled people, LGBT people, the young and those with lower incomes are markedly under-represented in Welsh local government, and work seeking to remedy this has not achieved sufficient progress. As the committee heard:

'The under-representation of women in local government is only part of a wider diversity issue. Increasing representation among younger people, those from different socio-economic backgrounds, individuals from BAME and LGBT community and individuals with disabilities remains a significant challenge.'

We heard that access to elected office funds already exists in England and Scotland to assist disabled people to stand for election, but no such fund currently exists in Wales. There was widespread support in the evidence for such a fund in Wales, with the Equality and Human Rights Commission telling us:

'I think it’s really important that we don’t fall behind in Wales in providing that support.'

The Minister stated that she is 'extremely interested' in testing the Welsh Government’s powers in this regard, adding that it was 'actively looking' at whether a fund could be created for people wishing to stand for election in Wales. We therefore recommended that, as a matter of priority, the Welsh Government establishes an access to elected office fund in Wales to assist disabled individuals to run for elected office—and yes, in winnable seats. The possibility of extending such a fund to support other under-represented groups should also be explored.

Although there was, as we heard, some support for quotas, particularly around gender, our report states that not all witnesses were convinced this was the best way forward. The Conservative, UKIP and Liberal Democrat representatives believed that it is the pool of candidates that is the issue, and encouraging a broader range of individuals to stand should be the target. As my party’s written submission said,

'the Conservative Party should do everything possible to encourage as wide a range of Candidates which is as representative as possible of the area it wishes to serve.'

This was further clarified by my party’s boundary review director when he told the committee that the UK party chairman had set a target of trying to get a 50/50 balance on the list. And he said he thinks what is most important is to increase the pool of women candidates. Women2Win are leading the campaign to increase the number of Conservative women councillors, AMs and MPs by providing support, advice and training to women who would like to enter local government, enter the National Assembly for Wales, enter Parliament or just wish to get more involved in politics, thereby ensuring that my party is representative of Welsh and British people, and fairly represents women at all levels of politics. Women2Win Wales is a broad cross-section of women and men from the Welsh Conservatives who want to ensure that women are fairly represented at all levels of politics by being selected for winnable seats.

As discussed in the committee’s report, the use of job sharing between local authority members has been undertaken successfully in Swansea city council. However, despite being supportive of the principle, Councillor Debbie Wilcox, leader of the Welsh Local Government Association, noted a 'slight anomaly' in current legislation, where the Local Government Act 2000 states that the number of executive members may not exceed 10. She also doubted whether greater job sharing between executive members would have a significant impact on attracting a wider range of candidates. However, it is right that the committee’s report calls for provisions to enable more job sharing between non-executive local authority members to be included in the forthcoming local government and elections Bill.

In her evidence to committee, the Minister agreed that the corporate complaints processes in local authorities need to be looked at after I asked her whether a monitoring officer should be prohibited from being party to complaints about a member, as happened in Flintshire, rather than acting in an advisory role. She stated that council officers not only serve the elected leadership, but are also accountable to local authority backbenchers, and that this also needs strengthening in the forthcoming Bill. I hope and trust that she will take forward that pledge amongst the others that she made. Diolch yn fawr.

Er bod yn rhaid cynnal yr ysgogiad i sicrhau mwy o amrywiaeth ddemocrataidd, cafwyd y Tŷ Cyffredin mwyaf amrywiol erioed yn etholiad cyffredinol y DU yn 2007, gyda chynnydd yn nifer y menywod, pobl LHDT, pobl ag anableddau a lleiafrifoedd ethnig a etholwyd, gan adlewyrchu'r cyfeiriad teithio a osodwyd eisoes yn Senedd Cymru. Fodd bynnag, fel y dywed ein hadroddiad, ni cheir cynrychiolaeth ddigonol o bell ffordd mewn llywodraeth leol yng Nghymru o ran menywod, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl anabl, pobl LHDT, pobl ifanc a phobl ar incwm is, ac nid yw'r gwaith o geisio unioni hyn wedi arwain at gynnydd digonol. Fel y clywodd y pwyllgor:

'Dim ond rhan o broblem amrywiaeth ehangach yw’r ffaith bod menywod wedi’u tangynrychioli mewn llywodraeth leol. Mae cynrychiolaeth gynyddol ymhlith pobl iau, y rhai o wahanol gefndiroedd economaidd-gymdeithasol, unigolion o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a’r gymuned lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol ac unigolion ag anableddau yn parhau i fod yn her sylweddol.'

Clywsom fod cronfa mynediad i swyddi etholedig eisoes yn bodoli yn Lloegr a'r Alban i gynorthwyo pobl anabl i sefyll etholiad, ond nid oes cronfa o'r fath yn bodoli yng Nghymru ar hyn o bryd. Roedd cefnogaeth eang yn y dystiolaeth dros gronfa o'r fath yng Nghymru, gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dweud wrthym:

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym ar ei hôl hi yng Nghymru o ran darparu'r gefnogaeth honno.

Dywedodd y Gweinidog fod ganddi ddiddordeb mawr mewn profi pwerau Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, gan ychwanegu ei bod yn mynd ati i edrych i weld a ellid creu cronfa ar gyfer pobl sy'n dymuno sefyll etholiad yng Nghymru. Felly, rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru, fel mater o flaenoriaeth, sefydlu cronfa mynediad i swydd etholedig yng Nghymru i gynorthwyo unigolion anabl i ymgeisio am swydd etholedig—ac ie, mewn seddi y gellir eu hennill. Dylid ymchwilio hefyd i'r posibilrwydd o ymestyn cronfa o'r fath i gefnogi grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol.

Er bod rhywfaint o gefnogaeth i gwotâu, fel y clywsom, yn enwedig o ran rhywedd, mae ein hadroddiad yn datgan nad oedd yr holl dystion yn argyhoeddedig mai dyma'r ffordd orau ymlaen. Roedd cynrychiolwyr y Ceidwadwyr, UKIP a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn credu mai'r dewis o ymgeiswyr yw'r broblem, ac y dylid canolbwyntio ar geisio annog ystod ehangach o unigolion i sefyll. Fel y dywedodd cyflwyniad ysgrifenedig fy mhlaid,

Dylai'r Blaid Geidwadol wneud popeth yn ei gallu i annog ystod o ymgeiswyr sydd mor gynrychiadol â phosibl o'r ardal y maent yn dymuno ei gwasanaethu.

Eglurwyd hyn ymhellach gan gyfarwyddwr adolygu ffiniau fy mhlaid pan ddywedodd wrth y pwyllgor fod cadeirydd plaid y DU wedi gosod targed o geisio cael cydbwysedd o 50/50 ar y rhestr. A dywedodd ei fod yn credu mai cynyddu'r gronfa o ymgeiswyr benywaidd yw'r peth pwysicaf. Mae Women2Win yn arwain yr ymgyrch i gynyddu nifer y menywod sy'n gynghorwyr, Aelodau Cynulliad ac Aelodau Seneddol Ceidwadol drwy roi cymorth, cyngor a hyfforddiant i fenywod sydd eisiau mynd i mewn i lywodraeth leol, Cynulliad Cenedlaethol Cymru, y Senedd neu sydd ond yn dymuno cymryd mwy o ran mewn gwleidyddiaeth, a thrwy hynny sicrhau bod fy mhlaid yn cynrychioli pobl Cymru a Phrydain, ac yn cynrychioli menywod yn deg ar bob lefel o wleidyddiaeth. Mae Women2Win Wales yn drawstoriad eang o fenywod a dynion o blith y Ceidwadwyr Cymreig sydd eisiau sicrhau bod menywod yn cael eu cynrychioli'n deg ar bob lefel o wleidyddiaeth drwy gael eu dewis ar gyfer seddi y gellir eu hennill.

Fel y trafodwyd yn adroddiad y pwyllgor, mae'r defnydd o rannu swyddi rhwng aelodau awdurdodau lleol wedi'i gyflawni'n llwyddiannus yng nghyngor dinas Abertawe. Fodd bynnag, er ei bod yn cefnogi'r egwyddor, nododd y Cynghorydd Debbie Wilcox, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, fod anghysondeb bach yn y ddeddfwriaeth gyfredol, lle mae Deddf Llywodraeth Leol 2000 yn nodi na ellir cael mwy na 10 aelod gweithredol. Roedd hefyd yn amau a fyddai mwy o rannu swyddi rhwng aelodau gweithredol yn cael effaith sylweddol ar ddenu ystod ehangach o ymgeiswyr. Fodd bynnag, mae'n iawn fod adroddiad y pwyllgor yn galw am gynnwys darpariaethau i alluogi mwy o rannu swyddi rhwng aelodau anweithredol awdurdodau lleol yn y Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd ar y gweill.

Yn ei thystiolaeth i'r pwyllgor, cytunodd y Gweinidog fod angen edrych ar y prosesau cwynion corfforaethol mewn awdurdodau lleol ar ôl i mi ofyn iddi a ddylid gwahardd swyddog monitro rhag bod yn barti i gwynion am aelod, fel y digwyddodd yn Sir y Fflint, yn hytrach na gweithredu mewn rôl gynghori. Dywedodd fod swyddogion y cyngor yn gwasanaethu'r arweinwyr etholedig ond eu bod hefyd yn atebol i aelodau o feinciau cefn awdurdodau lleol, a bod angen cryfhau hyn yn y Bil arfaethedig hefyd. Rwy'n gobeithio ac yn hyderu y bydd yn bwrw ymlaen â'r addewid hwnnw ymhlith yr addewidion eraill a wnaeth. Diolch yn fawr.

16:45

I'd like to start my contribution to this debate by stating that I believe that representative democracy should be just that—who we elect should reflect our society in all of its diversity. Given that we make up more than 50 per cent of the population, gender balance in our democracy is vital. But we must also take an intersectional approach to this and make sure that we do whatever we can to increase representation of women from all backgrounds: women of colour, gay and trans, disabled, young and older women, working-class women and so on. I’m supportive of quotas to achieve this balance, but I also recognise that there are practical difficulties as well as the disagreement on the committee, and that’s why we weren’t able to make a recommendation along those lines.

There are significant barriers to overcome if we are to see a more diverse range of councillors, and not the same old grey, white and male caricature that has become the default image of a councillor for many people. And that’s not to disregard the great work that’s done by many councillors across Wales who work tirelessly for their communities. But it is important to highlight this issue at its core. Women, LGBTQ+ people, BAME people, working-class and disabled people are all under-represented, and we can’t remedy this under-representation without tackling sexism, racism, homophobia, transphobia, ableism, and all the other prejudices that are, unfortunately, still very prevalent in our society. Austerity and poverty are additional barriers to encouraging diversity in local government. I do hope, therefore, that the Government will look to implement the suggestions that are in this committee report. We must look at those barriers that stop people from standing in the first place, and this can be done by addressing several issues such as accessible meetings, making technology more widely used so that members can attend meetings perhaps via the phone or by Skype, as well as accommodating members with childcare commitments through providing childcare at the meetings, or allowing job sharing, amongst other measures.

A more nuanced approach would focus on eliminating the underlying interconnecting barriers that face people in getting nominated for elected office and conducting successful campaigns. Some obstacles are in the system itself. So, for example, women fare better under proportional representation than they do in the first-past-the-post system, and that's been highlighted by the World Economic Forum. At the last local government election, 98 per cent of the candidates were white, 94 per cent were heterosexual and 34 per cent were women. After the election, only 26 per cent of councillors were women. Further again, disabled people are significantly disadvantaged from standing for office as some may not be able to knock the doors in the same way that some Members here and I can. 

Another deterrent for people who want to stand in local government elections is the abuse that people can get on social media. I'm aware that many Members in this Chamber will have experienced this sort of abuse, so we know all too well the kind of effect that that can have. I know of some incredibly talented people who would make very good local representatives, but because of the lack of support and protection for individuals at a local level as well as in the social media world, they are entirely put off. If we want the best representatives, we have to help and encourage them. Therefore, I welcome the recommendation made by this report that the Government must press the UK to ensure strong and robust legislation to tackle social media abuse, bullying and harassment.

We can't escape the fact that change needs to start at the top and we need Government to lead by example. Of Welsh Government appointments between October 2017 and March 2019, all 170 appointments were white. Government should be leading by example. There's a long way to go before we achieve a true and equally represented society, but I hope that the Government will see this opportunity as a start, take this report seriously, and enact all of its recommendations. 

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon drwy ddweud fy mod yn credu y dylai democratiaeth gynrychioliadol fod yn union hynny—dylai pwy a etholwn adlewyrchu ein cymdeithas yn ei holl amrywiaeth. O gofio ein bod yn fwy na 50 y cant o'r boblogaeth, mae cydbwysedd rhwng y rhywiau yn ein democratiaeth yn hanfodol. Ond rhaid i ni hefyd fabwysiadu dull gweithredu rhyngadrannol yn hyn o beth a gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud beth bynnag y gallwn i gynyddu cynrychiolaeth menywod o bob cefndir: menywod duon ac Asiaidd, hoyw a thrawsrywiol, menywod anabl, menywod ifanc a hŷn, menywod dosbarth gweithiol ac yn y blaen. Rwy'n cefnogi cwotâu er mwyn sicrhau'r cydbwysedd hwn, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod anawsterau ymarferol yn ogystal â'r anghytundeb ar y pwyllgor, a dyna pam na lwyddasom i wneud argymhelliad i'r perwyl hwnnw.

Mae rhwystrau sylweddol i'w goresgyn os ydym am weld ystod fwy amrywiol o gynghorwyr, ac nid yr un hen fath o garicatur llwydwallt, gwyn a gwrywaidd sydd wedi dod yn ddelwedd ddiofyn o gynghorydd i lawer o bobl. Ac nid yw hynny'n diystyru'r gwaith gwych a wneir gan lawer o gynghorwyr ar draws Cymru sy'n gweithio'n ddiflino dros eu cymunedau. Ond mae'n bwysig tynnu sylw at y broblem hon yn ei hanfod. Ni cheir cynrychiolaeth ddigonol o fenywod, pobl LHDTQ+, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl ddosbarth gweithiol a phobl anabl, ac ni allwn gywiro'r methiant hwn i sicrhau cynrychiolaeth ddigonol heb drechu rhywiaeth, hiliaeth, homoffobia, trawsffobia, rhagfarn ar sail anabledd, a'r holl ragfarnau eraill sydd, yn anffodus, yn dal yn gyffredin iawn yn ein cymdeithas. Mae cyni a thlodi yn rhwystrau ychwanegol i annog amrywiaeth mewn llywodraeth leol. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd y Llywodraeth yn ceisio gweithredu'r awgrymiadau sydd yn yr adroddiad pwyllgor hwn. Rhaid inni edrych ar y rhwystrau sy'n atal pobl rhag sefyll yn y lle cyntaf, a gellir gwneud hyn drwy fynd i'r afael â sawl mater megis cyfarfodydd hygyrch, gan sicrhau bod technoleg yn cael ei defnyddio'n fwy helaeth er mwyn i aelodau allu mynychu cyfarfodydd drwy gyfrwng ffôn neu Skype efallai, yn ogystal â darparu ar gyfer aelodau sydd ag ymrwymiadau gofal plant drwy gynnig gofal plant yn y cyfarfodydd, neu ganiatáu rhannu swydd, ymysg mesurau eraill.

Byddai dull mwy hyblyg o weithredu'n canolbwyntio ar ddileu'r rhwystrau rhyng-gysylltiol sylfaenol sy'n wynebu pobl rhag cael eu henwebu ar gyfer swydd etholedig a chynnal ymgyrchoedd llwyddiannus. Mae rhai rhwystrau yn y system ei hun. Felly, er enghraifft, mae menywod yn gwneud yn well o dan gynrychiolaeth gyfrannol nag y gwnânt mewn system y cyntaf i'r felin, ac mae hynny wedi'i amlygu gan Fforwm Economaidd y Byd. Yn yr etholiad llywodraeth leol diwethaf, roedd 98 y cant o'r ymgeiswyr yn wyn, 94 y cant yn heterorywiol a 34 y cant yn fenywod. Ar ôl yr etholiad, dim ond 26 y cant o gynghorwyr oedd yn fenywod. Yn ogystal â hynny, mae pobl anabl o dan anfantais sylweddol wrth sefyll etholiad gan ei bod yn bosibl na fydd rhai'n gallu curo ar ddrysau yn yr un ffordd ag y gall ambell Aelod yma a minnau.  

Rhwystr arall i bobl sydd am sefyll etholiadau llywodraeth leol yw'r cam-drin y gall pobl ei hwynebu ar gyfryngau cymdeithasol. Rwy'n ymwybodol y bydd llawer o Aelodau yn y Siambr hon wedi profi'r math hwn o gam-drin, felly rydym yn gwybod yn iawn beth yw'r math o effaith y gall hynny ei chael. Gwn am rai pobl anhygoel o dalentog a fyddai'n gwneud cynrychiolwyr lleol da iawn, ond oherwydd diffyg cefnogaeth ac amddiffyniad i unigolion ar lefel leol yn ogystal ag ym myd y cyfryngau cymdeithasol, maent yn ymatal rhag gwneud hynny. Os ydym am gael y cynrychiolwyr gorau, rhaid inni eu helpu a'u hannog. Felly, rwy'n croesawu'r argymhelliad a wnaed yn yr adroddiad hwn fod yn rhaid i'r Llywodraeth bwyso ar y DU i sicrhau deddfwriaeth gref a chadarn i fynd i'r afael â cham-drin, bwlio ac aflonyddu ar y cyfryngau cymdeithasol.

Ni allwn ddianc rhag y ffaith bod angen i newid ddechrau ar y brig ac mae angen i'r Llywodraeth arwain drwy esiampl. O'r penodiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru rhwng mis Hydref 2017 a mis Mawrth 2019, roedd pob un o'r 170 penodiad yn wyn. Dylai'r Llywodraeth arwain drwy esiampl. Mae ffordd bell i fynd cyn ein bod yn sicrhau cymdeithas a gynrychiolir yn wirioneddol gyfartal, ond rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth o ddifrif ynghylch yr adroddiad hwn, yn gweld y cyfle hwn fel man cychwyn, ac yn gweithredu'r holl argymhellion.  

16:50

Can I just begin by commending the report—I think it's a good report—and the work that committee members and colleagues did, and the work of the Chair and, of course, the clerks and the support team as well?

One of the things that leaps out from this report, and it's echoed in the comments that have just been made, is the background introduction where it says that previous analysis by a group on diversity in local government established by the Welsh Government, 'On Balance: Diversifying Democracy in Local Government in Wales', noted that the profile of councillors in Wales is predominantly white, male with an average age of about 60. I think that's me. We're not all bad, by the way, but the problem is when we all look like me. [Interruption.] That's right. Most of them look like me. We can be quite good—. Nobody would criticize the late Paul Flynn, who passed away recently in his 80s and was still a highly active Member for Newport. So, there is place for octogenarians as well. But, the problem is, when you've got the majority that are white and male and around 60 years of age, it is distinctly off-putting to encourage diversity.

So, we do need to do this, and I think this report helps us along the way because it looks at practical steps by which we can do it. I welcome the fact that the Government has accepted the vast majority of them and a couple in principle as well. Let me just turn to some of these. First of all, I think it's very, very welcome, on recommendation 20, that the Government has accepted our recommendation about extending the sunset clause in the Sex Discrimination (Election Candidates) Act 2002 until 2050 to allow the continuation of all-women shortlists. I know all-women shortlists are controversial, they're not everybody's cup of tea, but they've been a necessary tool actually in extending diversity within representation. So, we still do need that in place there. We need other measures as well, but that needs to be there. 

I welcome the fact as well that it's accepted as a priority that the Welsh Government should establish an access to elected office fund to assist disabled individuals run for elected office. I have friends who would benefit directly from that but at the moment feel that there is a barrier to them running because of the additional barriers that are put on them because of the disabilities that they face. And on the possibility of extending such a fund to other under-represented groups, I think it's highly welcome that the Government have taken that on board as well.

Recommendation 18 was the one around mock Assembly elections at the same time that we have our elections. Now, I appreciate what the Government has said, which is that there was a mainstreaming of this, that there will be a great deal of mock elections in schools and other ways of encouraging awareness and understanding about the electoral process, but there is, as the Chair has said, a real opportunity here, once in an electoral cycle, to excite young people about what we do here. Today, we had members of the Youth Parliament here sitting behind us; there was a different buzz within the Chamber. It would be great to capitalise on that buzz around the Assembly elections with young people directly. So, we're not saying 'instead of'—keep on doing all the other wonderful work, but actually add to it. Have a look at this. Go back and have a look at that recommendation, because I think it is a worthwhile suggestion there.

Let me just turn to a couple of others here. The issues around technology: I'm glad the Government has accepted those, because, certainly, not only as we look at increasing diversity in the workforce, but also, I have to say, if we're looking at more modern ways of communication and also the decarbonisation agenda that we're very strong on as well, we should be exploring other opportunities that don't drag everybody in for every single meeting from the far outlying places of Powys, Ceredigion, or even Ogmore, quite frankly, and saying we should look at alternative ways to use technology. So I'm glad the Government has accepted those recommendations. 

And also, on the recommendations around job sharing, let me say that I'm very, very pleased that there's been an outright acceptance of the issue of job sharing with executive members. I was probably one of the most strident members of the committee who said that the same thing should definitely apply to the election of individual members when they stand for election. And, of course, I know there are myriad objections, such as that they'll just outcompete each other and that if you've got two people sharing a job, they'll strive to outdo each other. Well, we have that in multimember wards already. There are ways to do this, by agreement. And frankly, some of those people who face some of the barriers, such as disability, who might not feel that they want to commit to a full-time job as a councillor, might well say to me or somebody else in the future, 'Huw, I quite fancy doing a job share with you. If we can share the load, with your experience, with me coming in new, with the barriers that I face, we will do this.' So I welcome it's accepted in principle, but I'm glad that you're going to look at that. But I think we can go further.

This is a great report that I think will push the agenda on and will help the Government, and I thank the Chair for the way that he's chaired this as well and sought a real consensus around these issues. And I particularly thank the witnesses. They won't be pleased with everything within it, or they'll say we've missed some elements, but I think it's a significant step forward and I'm glad the Government has accepted the majority of the recommendations. 

A gaf fi ddechrau drwy gymeradwyo'r adroddiad—credaf ei fod yn adroddiad da—a'r gwaith a wnaeth aelodau'r pwyllgor a chyd-Aelodau, a gwaith y Cadeirydd ac wrth gwrs, y clercod a'r tîm cymorth hefyd?

Un o'r pethau sy'n amlwg o'r adroddiad hwn, ac mae'n cael ei adleisio yn y sylwadau sydd newydd gael eu gwneud, yw'r cyflwyniad cefndirol lle mae'n dweud bod dadansoddiad blaenorol gan grŵp ar amrywiaeth mewn llywodraeth leol a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru, 'Ar Ôl Pwyso a Mesur: Sicrhau  Democratiaeth Amrywiol mewn Llywodraeth Leol yng Nghymru', nodwyd bod proffil cynghorwyr yng Nghymru at ei gilydd yn ddynion gwyn a'u hoedran cyfartalog oddeutu 60. Rwy'n meddwl mai fi yw hwnnw. Nid ydym i gyd yn ddrwg, gyda llaw, ond mae'n broblem pan fydd pawb ohonom yn edrych yn debyg i fi. [Torri ar draws.] Mae'n wir. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn edrych yn debyg i fi. Gallwn fod yn eithaf da—. Ni fyddai neb yn beirniadu'r diweddar Paul Flynn, a fu farw'n ddiweddar yn ei 80au ac a oedd yn dal i fod yn Aelod Seneddol gweithgar dros Gasnewydd. Felly, mae lle i rai yn eu hwythdegau hefyd. Ond y broblem yw, pan fydd y mwyafrif yn ddynion gwyn oddeutu 60 oed, nid yw'n annog amrywiaeth.

Felly, mae angen inni wneud hyn, a chredaf fod yr adroddiad hwn yn ein helpu ar y ffordd gan ei fod yn edrych ar gamau ymarferol i'w dilyn. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn y mwyafrif helaeth ohonynt a chwpl mewn egwyddor hefyd. Gadewch i mi droi at rai o'r rhain yn unig. Yn gyntaf oll, credaf ei bod yn dderbyniol iawn, ar argymhelliad 20, fod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhelliad ynglŷn ag ymestyn y cymal machlud yn Neddf Gwahaniaethu ar Sail Rhyw (Ymgeiswyr Etholiad) 2002 hyd at 2050 i ganiatáu parhad pob rhestr fer menywod yn unig. Rwy'n gwybod bod rhestrau byr menywod yn unig yn rhai dadleuol, ac nid yw pawb yn eu cefnogi, ond maent wedi bod yn arf angenrheidiol i ehangu amrywiaeth o ran cynrychiolaeth. Felly, mae angen hynny arnom o hyd. Mae angen mesurau eraill hefyd, ond mae angen i hynny fod yno.  

Rwy'n croesawu'r ffaith hefyd ei bod yn flaenoriaeth a dderbynnir y dylai Llywodraeth Cymru sefydlu cronfa mynediad i swydd etholedig i gynorthwyo unigolion anabl i ymgeisio am swydd etholedig. Mae gennyf gyfeillion a fyddai'n elwa'n uniongyrchol o hynny ond sydd ar hyn o bryd yn teimlo eu bod yn cael eu rhwystro rhag ymgeisio oherwydd y rhwystrau ychwanegol a wynebant oherwydd yr anableddau sydd ganddynt. Ac ar y posibilrwydd o ymestyn cronfa o'r fath i gynnwys grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol, credaf ei bod yn dra derbyniol fod y Llywodraeth wedi ystyried hynny hefyd.

Roedd argymhelliad 18 yn ymwneud â ffug etholiadau Cynulliad ar yr un pryd ag y cynhaliwn ein hetholiadau. Nawr, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Llywodraeth, sef bod hyn wedi'i brif ffrydio, y bydd llawer iawn o etholiadau ffug mewn ysgolion a ffyrdd eraill o annog ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r broses etholiadol, ond fel y dywedodd y Cadeirydd, mae yna gyfle go iawn yma, un waith mewn cylch etholiadol, i gyffroi pobl ifanc am yr hyn a wnawn yma. Heddiw, cawsom aelodau o'r Senedd Ieuenctid yma yn eistedd y tu ôl i ni; roedd cyffro gwahanol yn y Siambr. Byddai'n wych manteisio ar y cyffro hwnnw adeg etholiadau'r Cynulliad gyda phobl ifanc yn uniongyrchol. Felly, nid ydym yn dweud 'yn hytrach na'—dal ati i wneud yr holl waith gwych arall, ond ychwanegu ato mewn gwirionedd. Edrychwch ar hyn. Ewch yn ôl i gael golwg ar yr argymhelliad hwnnw, oherwydd credaf ei fod yn awgrym gwerth chweil yn y fan honno.

Gadewch i mi droi at ambell un arall yma. Y materion yn ymwneud â thechnoleg: rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn y rheini, oherwydd, yn sicr, nid yn unig wrth i ni edrych ar gynyddu amrywiaeth yn y gweithlu, ond hefyd, rhaid i mi ddweud, os ydym yn edrych ar ddulliau mwy modern o gyfathrebu a hefyd yr agenda ddatgarboneiddio yr ydym yn gryf iawn arni hefyd, dylem fod yn archwilio cyfleoedd eraill nad ydynt yn llusgo pawb i mewn ar gyfer pob cyfarfod o leoedd anghysbell pellennig Powys, Ceredigion, neu hyd yn oed Ogwr a dweud y gwir, a dylem ystyried ffyrdd eraill o ddefnyddio technoleg. Felly, rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion hynny.  

Hefyd, ar yr argymhellion ynghylch rhannu swyddi, gadewch i mi ddweud fy mod yn falch tu hwnt fod y mater o rannu swyddi ag aelodau gweithredol yn cael ei dderbyn yn llwyr. Mae'n debyg mai fi oedd un o aelodau mwyaf croch y pwyllgor a ddywedodd y dylai'r un peth fod yn berthnasol yn sicr wrth ethol aelodau unigol pan fyddant yn sefyll etholiad. Ac wrth gwrs, rwy'n gwybod bod llu o wrthwynebiadau, megis y byddent yn cystadlu yn erbyn ei gilydd ac os oes gennych ddau berson yn rhannu swydd, y byddant yn ymdrechu i wneud yn well na'i gilydd. Wel, mae gennym hynny mewn wardiau aml-aelod eisoes. Mae yna ffyrdd o wneud hyn drwy gytundeb. A dweud y gwir, efallai y bydd rhai o'r bobl sy'n wynebu rhai o'r rhwystrau, megis anabledd, ac nad ydynt yn teimlo eu bod am ymrwymo i swydd amser llawn fel cynghorydd, yn dweud wrthyf fi neu wrth rywun arall yn y dyfodol, 'Huw, rwy'n awyddus iawn i rannu'r swydd gyda chi. Os gallwn rannu'r llwyth gwaith, gyda'ch profiad chi, a minnau'n newydd, gyda'r rhwystrau rwy'n eu hwynebu, fe wnawn hyn.' Felly rwy'n croesawu'r ffaith ei fod wedi cael ei dderbyn mewn egwyddor, ond rwy'n falch eich bod yn mynd i edrych ar hynny. Ond rwy'n credu y gallwn fynd ymhellach.

Mae hwn yn adroddiad gwych a chredaf y bydd yn gwthio'r agenda yn ei blaen ac yn helpu'r Llywodraeth, a diolch i'r Cadeirydd am y ffordd y cadeiriodd hyn hefyd a gofyn am gonsensws go iawn ar y materion hyn. A diolch yn arbennig i'r tystion. Ni fyddant yn hapus ynglŷn â phopeth sydd ynddo, neu byddant yn dweud ein bod wedi methu rhai elfennau, ond rwy'n credu ei fod yn gam mawr ymlaen ac rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn y rhan fwyaf o'r argymhellion.  

16:55

I agree with what has been said by all Members who have spoken so far, and particularly Helen Mary. I agree that we as political parties have a duty to ensure that the candidates parties put up endeavour to reflect the diversity of the communities they're hoping to serve.

I was very proud on Saturday night to see our new Cardiff mayor on stage, on a world stage, for Cardiff Singer of the World, there to welcome the winner and the runners up. That was a great moment for diversity, because Dan De'Ath is—not only did he have the gold chain around him, but he's 6 ft 5 in, so you couldn't miss the fact that he is our first black mayor. So, that is a great role model for future people from the BAME community who think that becoming a councillor might be for them. 

But it's a really complicated issue. I agree absolutely with Leanne; we need to do all we can to tackle homophobia, sexism, racism and discrimination against people with disabilities, but it's pretty complicated when you look at the detail. So, why is it that, for example, in Carmarthenshire, they have quite a good balance of female councillors, but in the next-door community of Ceredigion, there are hardly any women who are councillors? And so it's a much more complicated thing than just ensuring that we have this commitment.

I know that one of the issues that arises is what time councils meet, because I think the urban councils of Cardiff, Newport, Swansea and Wrexham all meet at approximately 4.30 p.m. or 5 o'clock in the evening, which suits people who have a job and then can just get permission to leave early on the monthly meeting of the council day. But I can see how people who are in their late 60s, who may have to travel for an hour to get to the venue for the council meeting, may be resistant to meeting in the evenings, because it means travelling in the dark during the winter, and if you're an older representative that can be quite challenging. So, I think there are complexities to this that are not easy to resolve.

I think that our recommendation 1 about allowing remote participation in meetings is really important, particularly for people who may have last-minute caring responsibilities, where childcare has broken down, or where there are huge distances to be travelled. Why would you want to travel for two hours in order to take part in a meeting that was only one hour? You know, that is too great an effort required for what may be an important decision but can easily be taken by a committee member down the line.

I think one of the things that struck me most, which I think I have spoken about in the Chamber before, was that nearly a year ago, I met a group of councillors from three county organisations in Aberystwyth, and I was humbled by the level of dedication of these people, but also shocked that they were doing things that I didn't think they should be expected to do. It's very difficult if you represent a rural community, because everybody will know where you live just because everybody knows everybody. But I thought it was unreasonable that, on some occasions, individuals were being asked to answer the door at seven in the morning and at 10 o'clock at night. You know, that is unreasonable and I think that the officers of those councils should have firmly said, 'Do not do this. It will burn you out. You have to have a life as well.' There was one individual who was even using all his holidays to maintain his full-time job and also do his council responsibilities. I don't think anybody should be doing that. I think that is seriously unwise, and I think that we have to ensure that the payment that is made should allow people to reduce their working hours in order to reflect the fact that being a councillor is quite a responsible job.

Cytunaf â'r hyn a ddywedodd yr holl Aelodau sydd wedi siarad hyd yn hyn, ac yn enwedig Helen Mary. Rwy'n cytuno bod gennym ni fel pleidiau gwleidyddol ddyletswydd i sicrhau bod yr ymgeiswyr y bydd pleidiau'n eu cyflwyno yn ceisio adlewyrchu amrywiaeth y cymunedau y maent yn gobeithio eu gwasanaethu.

Roeddwn yn falch iawn nos Sadwrn o weld ein maer newydd yng Nghaerdydd ar lwyfan, llwyfan byd-eang, ar gyfer Canwr y Byd, Caerdydd, i groesawu'r enillydd a'r rhai eraill a ddaeth i'r brig. Roedd honno'n foment wych i amrywiaeth, oherwydd mae Dan De'Ath yn—nid yn unig fod ganddo'r gadwyn aur o'i gwmpas, ond mae'n 6 troedfedd 5 modfedd, felly nid oedd modd i chi fethu gweld mai ef yw ein maer du cyntaf. Felly, mae hwnnw'n fodel rôl gwych i bobl y dyfodol o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n credu yr hoffent ddod yn gynghorwyr.  

Ond mae'n fater cymhleth iawn. Cytunaf yn llwyr â Leanne; mae angen i ni wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â homoffobia, rhywiaeth, hiliaeth a gwahaniaethu yn erbyn pobl ag anableddau, ond mae'n eithaf cymhleth pan fyddwch yn edrych ar y manylion. Felly, er enghraifft, pam fod ganddynt gydbwysedd eithaf da o gynghorwyr benywaidd yn Sir Gaerfyrddin, ond yng nghymuned Ceredigion, drws nesaf, prin fod yna unrhyw fenywod sy'n gynghorwyr? Ac felly mae'n beth llawer mwy cymhleth na dim ond sicrhau bod yr ymrwymiad hwn gennym.

Gwn mai un o'r materion sy'n codi yw'r adeg y mae cynghorau'n cyfarfod, oherwydd credaf fod cynghorau trefol Caerdydd, Casnewydd, Abertawe a Wrecsam i gyd yn cyfarfod tua 4.30 neu 5 o'r gloch gyda'r nos, sy'n addas i bobl sydd â swydd ac sydd wedyn yn gallu cael caniatâd i adael yn gynnar bob mis ar ddiwrnod cyfarfod y cyngor. Ond gallaf weld sut y gall pobl sydd yn eu 60au hwyr, a allai orfod teithio am awr i gyrraedd y lleoliad ar gyfer cyfarfod y cyngor, fod yn wrthwynebus i gyfarfod gyda'r nos, gan ei fod yn golygu teithio yn y tywyllwch yn ystod y gaeaf, ac os ydych yn gynrychiolydd hŷn, gall hynny fod yn dipyn o her. Felly, rwy'n meddwl bod yna gymhlethdodau yn hyn nad ydynt yn hawdd eu datrys.

Credaf fod ein hargymhelliad 1 ynghylch caniatáu i bobl gymryd rhan mewn cyfarfodydd o bell yn bwysig iawn, yn enwedig i bobl a allai fod â chyfrifoldebau gofalu munud olaf, lle mae trefniadau gofal plant wedi mynd o chwith, neu lle mae pellteroedd mawr i'w teithio. Pam y byddech eisiau teithio am ddwy awr er mwyn cymryd rhan mewn cyfarfod nad oedd ond yn awr o hyd? Wyddoch chi, mae hynny'n galw am ormod o ymdrech ar gyfer yr hyn a allai fod yn benderfyniad pwysig ond y gellid ei wneud yn hawdd gan aelod pwyllgor o bell.

Credaf mai un o'r pethau a'm trawodd fwyaf, a chredaf i mi sôn amdano yn y Siambr o'r blaen, oedd fy mod wedi cyfarfod â grŵp o gynghorwyr o dri chorff sirol yn Aberystwyth bron flwyddyn yn ôl, ac roeddwn yn teimlo'n wylaidd wrth weld lefel ymroddiad y bobl hyn, ond hefyd yn synnu eu bod yn gwneud pethau nad oeddwn yn credu y dylid disgwyl iddynt eu gwneud. Mae'n anodd iawn os ydych yn cynrychioli cymuned wledig, oherwydd bydd pawb yn gwybod ble rydych chi'n byw am fod pawb yn adnabod pawb. Ond roeddwn yn credu ei bod hi'n afresymol fod unigolion, ar rai achlysuron, yn cael cais i ateb y drws am saith o'r gloch y bore ac am 10 o'r gloch y nos. Wyddoch chi, mae hynny'n afresymol a chredaf y dylai swyddogion y cynghorau hynny fod wedi dweud yn bendant, 'Peidiwch â gwneud hyn. Bydd yn ormod i chi. Mae'n rhaid i chi gael bywyd hefyd.' Roedd yna un unigolyn nad oedd yn defnyddio ei wyliau i gyd er mwyn cynnal ei swydd amser llawn a chyflawni ei gyfrifoldebau cyngor. Nid wyf yn credu y dylai neb fod yn gwneud hynny. Credaf fod hynny'n annoeth ar y naw, a chredaf fod yn rhaid inni sicrhau y bydd y taliad a wneir yn caniatáu i bobl leihau eu horiau gwaith er mwyn adlewyrchu'r ffaith bod bod yn gynghorydd yn swydd dra chyfrifol.

17:00

Would you agree with me, Jenny Rathbone, that there's also a role for companies that are big enough and public bodies to revert to the old practice of giving people public responsibility leave to be local authority members or to be magistrates? I know some organisations do still do it, but it's a practice that seems to have gone out of fashion, if you like. And while you can't expect a small, local company to do it, I think the big institutions ought to be enabling their staff to participate. 

A fyddech yn cytuno â mi, Jenny Rathbone, fod rôl hefyd i gwmnïau sy'n ddigon mawr a chyrff cyhoeddus i ddychwelyd at yr hen arfer o roi absenoldeb dyletswydd gyhoeddus i bobl fod yn aelodau o'r awdurdod lleol neu i fod yn ynadon? Gwn fod rhai cyrff yn dal i wneud hynny, ond mae'n ymddangos ei fod yn arfer sydd wedi mynd allan o ffasiwn, os mynnwch. Ac er na allwch ddisgwyl i gwmni bach lleol wneud hynny, rwy'n credu y dylai'r sefydliadau mawr fod yn galluogi eu staff i gyfranogi.

Yes, I think it's perfectly possible for large companies to have some designated days set aside for public duties and that doesn't need to be to be a council representative, it could be to be on a governing body of a school or to work in a voluntary organisation, advising them on how to do their bookkeeping or whatever it might be. I think a lot of business in the community does support that sort of activity, but I think it's unreasonable for a small company, with maybe five employees, to let somebody go. I just don't think that is possible. But I think that we need to really press ahead with—.

I think one of the other issues I don't think other Members have mentioned is recommendation 13, which is to ensure that the care allowances that people should be entitled to claim if they've got responsibilities for an elderly or disabled member of the family or they've got small children, I don't think that it should have to be reported that X, Y, Z individual has claimed this amount. This should just be something that's reported by the council as one of the expenses, with the obvious checks and balances that the individual who's claiming this allowance has to be, obviously, present at the meeting they're claiming for. 

Ydw, credaf ei bod yn gwbl bosibl i gwmnïau mawr gael rhai diwrnodau penodedig wedi'u neilltuo ar gyfer dyletswyddau cyhoeddus ac nid oes angen i hynny olygu bod yn gynrychiolydd ar y cyngor, gallai fod yn gorff llywodraethu ysgol neu weithio mewn corff gwirfoddol, yn eu cynghori ar sut i wneud eu cyfrifon neu beth bynnag. Rwy'n credu bod llawer o fusnesau yn y gymuned yn cefnogi'r math hwnnw o weithgarwch, ond rwy'n credu ei bod yn afresymol i gwmni bach, gyda phump o weithwyr efallai, adael i rywun fynd. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n bosibl. Ond credaf fod angen inni fwrw ymlaen o ddifrif â—.

Rwy'n credu mai un o'r materion eraill nad wyf yn meddwl bod Aelodau eraill wedi sôn amdano yw argymhelliad 13, sef sicrhau bod y lwfans gofal y dylai pobl fod â hawl i'w hawlio os ydynt yn gyfrifol am aelod oedrannus neu anabl o'r teulu neu os oes ganddynt blant bach, nid wyf yn credu y dylai fod yn rhaid dweud bod unigolyn X, Y, Z wedi hawlio'r swm hwn. Dylai hyn fod yn rhywbeth a gofnodir gan y cyngor fel un o'r treuliau'n unig, gyda'r archwiliadau a'r gwiriadau amlwg fod yn rhaid i'r unigolyn sy'n hawlio'r lwfans fod yn bresennol yn y cyfarfod y mae'n hawlio ar ei gyfer wrth gwrs.

But that can be done behind the scenes; it doesn't need to be done by making those people subject to criticism. 

Ond gellir gwneud hynny y tu ôl i'r llenni; nid oes angen ei wneud drwy wneud y bobl hynny'n agored i feirniadaeth.

17:05

I'd like to thank the committee for their report and the excellent work of the Chair and the committee. The fact that our democracy doesn’t reflect our demography is a matter that should deeply concern us all. How can we possibly hope to increase engagement in the democratic process if large sections of the electorate feel they are not represented? At the last council elections, only 42 per cent of the electorate bothered to vote. And it's not just apathy; it's reflective of disengagement with the political process. People are turned off politics and as a result are less likely to vote, let alone stand for political office.

The recent Hansard Society 'Audit of Political Engagement', the latest in a 15-year audit looking at public opinion about politics, our political system and the health of our democracy, found that opinions about politics were at their lowest level ever, much lower than in the aftermath of the MPs' expenses scandal. Three quarters of the British public say our systems of Government need quite a lot or a great deal of improvement. Fifty per cent say that the main parties and politicians don't care about people like them, and 75 per cent say that the main political parties are so divided that they cannot serve the best interests of the country. So, people have more faith in the military and the judiciary to act in the best interests of the nation.

With this level of distrust in politics, how can we hope to encourage larger numbers of women, black and minority ethnic communities, people with disabilities and members of the LGBT community to stand as candidates? There's much ongoing work and support needed to encourage under-represented groups to enter politics and stand in winnable seats; it's of the utmost importance.

While I welcome many of the measures outlined by the committee in its recommendations, as they will make it easier for people from under-represented groups to serve as councillors, we are fighting an uphill battle unless we restore faith in our political systems. And that is something that we all have to work on. So, from community councillors to Members of Parliament, we must show that we are here to work for our constituents, not to score cheap party-political shots off each other. We must show the electorate that we are here to carry out their wishes, that they are our masters and not the other way around.

And we have to act like grown-ups, because, sometimes, there is hate and vitriol that exists in political discourse that serves no purpose other than—

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am ei adroddiad ac am waith ardderchog y Cadeirydd a'r pwyllgor. Mae'r ffaith nad yw ein democratiaeth yn adlewyrchu ein demograffeg yn fater a ddylai beri pryder mawr inni. Sut y gallwn obeithio cynyddu'r ymwneud â'r broses ddemocrataidd os bydd rhannau helaeth o'r etholwyr yn teimlo nad ydynt yn cael eu cynrychioli? Yn etholiadau diwethaf y cynghorau, dim ond 42 y cant o'r etholwyr a drafferthodd bleidleisio. Ac nid difaterwch yn unig sydd ar fai; mae'n adlewyrchu'r ymddieithrio a fu o'r broses wleidyddol. Mae pobl yn colli diddordeb mewn gwleidyddiaeth, ac o ganlyniad maent yn llai tebygol o bleidleisio, heb sôn am geisio am swydd wleidyddol.

Yn ôl archwiliad diweddar y Gymdeithas Hansard, 'Audit of Political Engagement', y diweddaraf mewn archwiliad 15 mlynedd sydd wedi bod yn edrych ar farn y cyhoedd am wleidyddiaeth, ein system wleidyddol a chyflwr ein democratiaeth, roedd barn pobl am wleidyddiaeth ar ei hisaf erioed, yn is o lawer nag yn sgil sgandal treuliau'r ASau. Mae tri chwarter y cyhoedd ym Mhrydain yn dweud bod angen cryn dipyn neu lawer iawn o welliant ar ein systemau Llywodraeth. Mae 50 y cant yn dweud nad yw'r prif bleidiau a'r gwleidyddion yn malio am bobl fel hwy, ac mae 75 y cant yn dweud bod y prif bleidiau gwleidyddol mor rhanedig fel na allant wasanaethu er budd gorau'r wlad. Felly, mae gan bobl fwy o ffydd yn y fyddin a'r farnwriaeth i weithredu er budd gorau'r wlad.

Gyda'r lefel hon o ddiffyg ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth, sut y gallwn obeithio annog niferoedd mwy o fenywod, cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, pobl ag anableddau ac aelodau o'r gymuned LHDT i sefyll fel ymgeiswyr? Mae angen llawer o waith a chymorth ar hyn o bryd i annog grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol i fynd i'r byd gwleidyddol a sefyll mewn seddi y gellir eu hennill; mae o'r pwys mwyaf.

Er fy mod yn croesawu llawer o'r mesurau a amlinellwyd gan y pwyllgor yn ei argymhellion am y byddant yn ei gwneud yn haws i bobl o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol wasanaethu fel cynghorwyr, rydym yn ymladd brwydr amhosibl oni bai ein bod yn adfer ffydd yn ein systemau gwleidyddol. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom weithio arno. Felly, o gynghorwyr cymuned i Aelodau Seneddol, rhaid inni ddangos ein bod yma i weithio dros ein hetholwyr, nid i sgorio pwyntiau pleidiol-wleidyddol hawdd yn erbyn ein gilydd. Rhaid inni ddangos i'r etholwyr ein bod yma i gyflawni eu dymuniadau, mai hwy yw ein meistri ni ac nid fel arall.

Ac mae'n rhaid inni weithredu fel oedolion, oherwydd weithiau, ceir casineb a bustl mewn trafodaethau gwleidyddol nad ydynt yn cyflawni dim heblaw—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Your party leader stood in front of a poster that was reminiscent of Nazi propaganda, and you are talking about hate in politics. I can't put the two together—

Safodd arweinydd eich plaid o flaen poster a oedd yn atgoffa o bropaganda'r Natsïaid, ac rydych yn sôn am gasineb mewn gwleidyddiaeth. Ni allaf gysoni'r ddau beth—

Can I just say something to you? Have I ever turned around and made a personal attack on anyone here?

A gaf fi ddweud rhywbeth wrthych? A wyf fi erioed wedi gwneud ymosodiad personol ar unrhyw un yn y fan hon?

I'm asking you about your party leader.

Rwy'n gofyn i chi am arweinydd eich plaid.

Let me ask you something. You stood up and made a political point against one of our members here, and she told you outside that you hadn't listened to the full length of the sentence before you stood up and made a comment in front of the whole Chamber—

Gadewch i mi ofyn rhywbeth i chi. Fe godoch ar eich traed a gwneud pwynt gwleidyddol yn erbyn un o'n haelodau yma, a dywedodd hi wrthych y tu allan nad oeddech wedi gwrando ar y frawddeg lawn cyn i chi sefyll a gwneud sylw o flaen y Siambr gyfan—

Will you address the point I made?

A wnewch chi ateb y pwynt a wneuthum?

—and that wasn't right. Have you written to the political leader—

—ac nid oedd hynny'n iawn. A ydych wedi ysgrifennu at yr arweinydd gwleidyddol—

No, no. You can't have a backwards and forwards. Either respond to the intervention by the Member or move on.

Na, na. Ni allwch ddadlau'n ôl ac ymlaen. Naill ai ymatebwch i'r ymyriad gan yr Aelod neu symudwch yn eich blaen.

I haven't looked at it. I haven't looked at what you're talking about—

Nid wyf wedi edrych arno. Nid wyf wedi edrych ar yr hyn rydych chi'n sôn amdano—

Nigel Farage and the poster in the Brexit—

Nigel Farage a'r poster yn refferendwm Brexit—

You just said the 'political leader', and I consider my leader here to be Mark Reckless, I'm sorry.

Fe ddywedoch chi 'arweinydd gwleidyddol', ac rwy'n ystyried mai Mark Reckless yw fy arweinydd yma, mae'n ddrwg gennyf.

So, it's not Nigel Farage then?

Nid Nigel Farage, felly?

Well, he is our party leader—

Wel, ef yw arweinydd ein plaid—

But he's not in the Assembly, is he? 

Ond nid yw yn y Cynulliad, ydy e?

No, no. Either answer the intervention or move on.

Na, na. Naill ai atebwch yr ymyriad neu symudwch yn eich blaen.

I'm moving on, yes. So, we must show the electorate that we are here to carry out their wishes, that they are our masters and not the other way around. And we have to act like grown-ups, as I've just said. The hate and vitriol that exists far too often in political discourse serves no purpose other than to further disillusionment in politics.

If politicians can't act like responsible, reasonable adults and treat each other with respect, how can we ever expect the electorate to support us or even encourage them to become politicians themselves? So, it's little wonder that people are turned off by politics and politicians. However, today, we saw members of the Youth Parliament engaging positively on many political issues and talking to us about their future work. So, this was a positive step in encouraging young people into politics. The Chair has mentioned job sharing, which obviously, again, is a positive step to be looked into more.

At the last Assembly election, fewer than half the people of Wales bothered to vote; in some seats, just over a third of eligible voters actually cast their ballot. And last year we celebrated the centenary of universal suffrage, but what would Emmeline Pankhurst think about the levels of disengagement we are seeing today?

We need to make politics more inclusive, and in order to do that, we have to make it more respectable and respected. And poverty in our communities is, again, a barrier and often enhances inequality. So, the answer to more women in politics is to make politics more attractive to women, and the same can be said for all other under-represented groups. Online bullying is an obstacle to encouraging women into politics, and we must ensure that people have the confidence to deal with this positively. So, we need to make it more appealing for people to become councillors, AMs or MPs, and only then can we truly achieve diversity in politics.

Rwy'n symud ymlaen, ydw. Felly, rhaid inni ddangos i'r etholwyr ein bod yma i gyflawni eu dymuniadau, mai hwy yw ein meistri ni ac nid fel arall. Ac mae'n rhaid i ni weithredu fel oedolion, fel rwyf newydd ei ddweud. Nid yw'r casineb a'r bustl a geir yn llawer rhy aml mewn trafodaethau gwleidyddol yn ateb unrhyw ddiben ar wahân i ddadrithiad pellach mewn gwleidyddiaeth.

Os na all gwleidyddion weithredu fel oedolion cyfrifol, rhesymol a thrin ei gilydd â pharch, sut y gallwn ddisgwyl i'r etholwyr ein cefnogi neu hyd yn oed eu hannog i ddod yn wleidyddion eu hunain? Felly, nid yw'n fawr o syndod fod pobl yn cael eu diflasu gan wleidyddiaeth a gwleidyddion. Fodd bynnag, heddiw, gwelsom aelodau o'r Senedd Ieuenctid yn ymgysylltu'n gadarnhaol â llawer o faterion gwleidyddol ac yn siarad â ni am eu gwaith yn y dyfodol. Felly, roedd hwn yn gam cadarnhaol i annog pobl ifanc i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth. Mae'r Cadeirydd wedi sôn am rannu swyddi, sy'n amlwg eto yn gam cadarnhaol i'w ystyried ymhellach.

Yn etholiad diwethaf y Cynulliad, ni thrafferthodd mwy na hanner pobl Cymru i bleidleisio; mewn rhai seddi, ychydig dros draean o'r rhai a oedd yn gymwys i bleidleisio a wnaeth hynny mewn gwirionedd. A'r llynedd, buom yn dathlu canmlwyddiant y bleidlais gyffredinol, ond beth fyddai Emmeline Pankhurst yn ei feddwl am y lefelau o ymddieithrio a welwn heddiw?

Mae angen inni wneud gwleidyddiaeth yn fwy cynhwysol, ac er mwyn gwneud hynny, rhaid inni ei gwneud yn fwy parchus. Ac mae tlodi yn ein cymunedau, unwaith eto, yn rhwystr ac yn aml yn cynyddu anghydraddoldeb. Felly, yr ateb i gael rhagor o fenywod mewn gwleidyddiaeth yw gwneud gwleidyddiaeth yn fwy deniadol i fenywod, a gellir dweud yr un peth am bob grŵp arall sydd heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae bwlio ar-lein yn rhwystr i annog menywod i fynd i fyd gwleidyddiaeth, a rhaid inni sicrhau bod gan bobl hyder i ymdrin â hyn yn gadarnhaol. Felly, mae angen inni ei wneud yn fwy atyniadol i bobl ddod yn gynghorwyr, yn ACau neu'n ASau, a bryd hynny'n unig y gallwn sicrhau amrywiaeth mewn gwleidyddiaeth.

17:10

Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Housing and Local Government, Hannah Blythyn?

Diolch. A gaf fi alw'n awr ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Firstly, I'd like to thank the committee for their valuable and important work in this area, and I'd also place on record both my thanks and that of the Minister for Housing and Local Government to the numerous organisations and individuals who have contributed in this. We welcome the work of the committee and we'll be voting in favour today.

The Welsh Government is committed to increasing diversity within elected office, working to enable and empower people who want to put themselves forward for election to serve their communities. We know that when our politics reflects our people, our communities and our country are all the better for it. So, working with partners to identify and break down barriers, both in terms of perception and in a more practical sense, and the Chair touched on those practical suggestions that are in the report, which I'll come to shortly.

But I'd first like to touch on perception, both in what political office is and who it's for and who is a politician. Leanne Wood talked about the traditional stereotype of what people see of what a politician is, and I hesitate to say 'pale and male' with Huw standing so close to me, but don't worry, we definitely weren't saying you were stale. But in all seriousness, though, when I was growing up, I never thought I'd be a politician because a politician didn't look like me, he wasn't someone like me and it wasn't something that I ever thought I could do. But actually I was thinking about it recently and I think I may have reached that point, Dirprwy Lywydd, when I've matched the stereotype as I'm approaching middle age, I'm white and I now have a wife.

But in all seriousness, we know that lived experience means that we can serve our communities with authenticity, and the strongest way to make sure our voice and our views of all parts of our communities and our society are represented in the discussion and debate that takes place within our democracy, both within our communities and within our country. In short, a demographic deficit can shape a democratic deficit and lead to a disconnection with our decision making and our democratic process.

But as we've heard today, people can only embark on the journey to become an elected Member if they are aware of what an elected Member is, what they do and how they do it. The Chair has touched on the lack of information out there for people in terms of actually how they could become a councillor and what that involved. So, we need to ensure we all maximise all opportunities to raise awareness of the role and also the value of councillors. We've all heard those negative perceptions and stereotypes of, actually, a councillor who doesn't do anything, they don't work hard, but we all know that across our communities and within this Chamber, people here might be hearing from different backgrounds with a different ideology, but the majority of us want to do our best to serve our communities.

So, during the coming months, we will work with partners to identify key components of our campaign to raise the profile of councillors, the key contributions they make to society and the difference they make to their neighbours and wider communities. We will look to capitalise on this and promote and raise awareness of the practical contributions people have made on the ground and in local areas. And key to any campaign will be to challenge the increasing negativity around politics. But it's important that we address this through a partnership approach.

But as I said, we don't need to just challenge the perception, we have to take action to remove the practical barriers to participation, both at the outset and to enable ongoing involvement. This involves ensuring appropriate support systems are in place in terms of training and development, emotional support and a mechanism to safeguard well-being. There's already a wide range of training and development opportunities available for councillors, ranging from induction programmes to leadership programmes, but as we've heard today, we can always do more and we can build on this. We'll be looking at what we might do to increase and maximise the opportunities, and we're keen to work with others to identify additional areas for attention.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith gwerthfawr a phwysig yn y maes hwn, a hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i a diolch y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i'r sefydliadau a'r unigolion niferus sydd wedi cyfrannu at hyn. Croesawn waith y pwyllgor a byddwn yn pleidleisio o blaid heddiw.

Mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i gynyddu amrywiaeth mewn swyddi etholedig, gan weithio i alluogi a grymuso pobl sydd am sefyll etholiad i wasanaethu eu cymunedau. Pan fydd ein gwleidyddiaeth yn adlewyrchu ein pobl, gwyddom fod ein cymunedau a'n gwlad yn well o'r herwydd. Felly, gweithio gyda phartneriaid i nodi a chwalu rhwystrau, o ran canfyddiad ac mewn ystyr fwy ymarferol, a chyfeiriodd y Cadeirydd at yr awgrymiadau ymarferol sydd yn yr adroddiad, a byddaf yn dod atynt cyn bo hir.

Ond yn gyntaf hoffwn grybwyll canfyddiad, o ran beth yw swydd wleidyddol ac i bwy y mae, a phwy sy'n wleidydd. Soniodd Leanne Wood am y stereoteip traddodiadol o'r hyn y mae pobl yn ei weld yw gwleidydd, ac rwy'n petruso rhag dweud 'gwelw a gwryw' gyda Huw'n sefyll mor agos ataf, ond peidiwch â phoeni, yn sicr ni fyddem yn dweud eich bod yn ddiflas. Ond o ddifrif, pan oeddwn i'n tyfu i fyny, ni feddyliais erioed y buaswn yn wleidydd gan nad oedd gwleidydd yn edrych yn debyg i fi, nid oedd yn rhywun tebyg i mi ac nid oedd yn rhywbeth y tybiwn erioed y gallwn ei wneud. Ond mewn gwirionedd roeddwn yn meddwl am y peth yn ddiweddar ac rwy'n meddwl efallai fy mod wedi cyrraedd y pwynt hwnnw, Ddirprwy Lywydd, pan wyf yn cyd-fynd â'r stereoteip gan fy mod yn agosáu at ganol oed, rwy'n wyn ac mae gennyf wraig erbyn hyn.

Ond o ddifrif, gwyddom fod profiad byw yn golygu ein bod yn gallu gwasanaethu ein cymunedau'n ddilys, ac mai dyna'r ffordd gryfaf o sicrhau bod ein llais a'n safbwyntiau o bob rhan o'n cymunedau a'n cymdeithas yn cael eu cynrychioli yn y drafodaeth a'r ddadl sy'n digwydd yn ein democratiaeth, yn ein cymunedau ac yn ein gwlad. Yn gryno, gall diffyg demograffig lywio diffyg democrataidd ac arwain at ddiffyg cysylltiad â'n prosesau gwneud penderfyniadau a'n proses ddemocrataidd.

Ond fel y clywsom heddiw, ni all pobl gychwyn ar y daith i ddod yn Aelod etholedig os nad ydynt yn ymwybodol o beth yw Aelod etholedig, beth y mae'n ei wneud a sut y mae'n ei wneud. Mae'r Cadeirydd wedi crybwyll diffyg gwybodaeth i bobl ynglŷn â sut y gallent ddod yn gynghorydd a beth y mae hynny'n ei olygu. Felly, mae angen i ni sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar bob cyfle i godi ymwybyddiaeth o rôl a gwerth cynghorwyr. Mae pawb ohonom wedi clywed y canfyddiadau a'r ystrydebau negyddol, am gynghorwyr nad ydynt yn gwneud unrhyw beth, nad ydynt yn gweithio'n galed, ond ar draws ein cymunedau ac yn y Siambr hon, gŵyr pawb ohonom y gallai pobl yma fod yn clywed o wahanol gefndiroedd gydag ideoleg wahanol, ond mae'r mwyafrif ohonom am wneud ein gorau i wasanaethu ein cymunedau.

Felly, yn ystod y misoedd nesaf, byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i nodi elfennau allweddol ein hymgyrch i godi proffil cynghorwyr, y cyfraniadau allweddol a wnânt i gymdeithas a'r gwahaniaeth y maent yn ei wneud i'w cymdogion a'r cymunedau ehangach. Byddwn yn ceisio manteisio ar hyn a hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o'r cyfraniadau ymarferol y mae pobl wedi'u gwneud ar lawr gwlad ac mewn ardaloedd lleol. Bydd herio'r negyddoldeb cynyddol ynghylch gwleidyddiaeth yn allweddol i unrhyw ymgyrch. Ond mae'n bwysig ein bod yn mynd i'r afael â hyn drwy weithio mewn partneriaeth.

Ond fel y dywedais, mae angen i ni wneud mwy na herio'r canfyddiad yn unig, mae'n rhaid i ni weithredu i ddileu'r rhwystrau ymarferol i gyfranogi, ar y dechrau ac er mwyn galluogi cyfranogiad parhaus. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod systemau cymorth priodol ar waith o ran hyfforddiant a datblygiad, cymorth emosiynol a mecanwaith i ddiogelu lles. Mae amrywiaeth eang o gyfleoedd hyfforddi a datblygu eisoes ar gael i gynghorwyr, yn amrywio o raglenni sefydlu i raglenni arweinyddiaeth, ond fel y clywsom heddiw, gallwn bob amser wneud mwy a gallwn adeiladu ar hyn. Byddwn yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i gynyddu a gwneud y gorau o'r cyfleoedd, ac rydym yn awyddus i weithio gydag eraill i nodi meysydd ychwanegol i roi sylw iddynt.

17:15

Will the Minister give way? 

A wnaiff y Gweinidog ildio?

I wonder, in so doing, would the Minister have a look at something that was raised by me on the committee a couple of times—the excellent example provided by Bridgend County Borough Council who, on a non-political, non-partisan basis, did a tremendous promotional campaign about standing as a councillor if you've never thought of it, and then went through extensive training with people about what that meant, what it entailed, how you could overcome obstacles? It wasn't for everybody—some people said, 'Thank you very much but I'm not interested'—but it brought in a whole new batch of people that were not the normal people, some of whom were not aligned politically in any way. So, have a look at those when you're thinking about working in partnership. 

Wrth wneud hynny, tybed a wnaiff y Gweinidog edrych ar rywbeth a godwyd gennyf ar y pwyllgor unwaith neu ddwy—yr enghraifft ragorol a welwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a wnaeth waith hyrwyddo aruthrol ar sail amhleidiol ar ymgyrch ynglŷn â sefyll fel cynghorydd os nad ydych erioed wedi meddwl am wneud hynny, ac yna aeth drwy hyfforddiant helaeth gyda phobl ynglŷn â beth y golygai hynny, sut y gallech oresgyn rhwystrau? Nid oedd yn gweddu i bawb—dywedai rhai pobl, 'Diolch yn fawr iawn ond nid oes gennyf ddiddordeb'—ond daeth â llwyth newydd o bobl wahanol i'r arfer i mewn, ac nid oedd cysylltiad gwleidyddol o unrhyw fath gan rai ohonynt. Felly, edrychwch ar y rheini pan fyddwch yn meddwl am weithio mewn partneriaeth.

Yes, absolutely, and if any Members have any suggestions or examples of best practice that can then be rolled out across councils, across the community or on a nationwide scale, then I'm sure both I and the Minister would be very happy to hear about that. Like you said, even if some people decide it isn't for them, we've also increased awareness of the role of the council in the community anyway. And also, likewise, we need to consider how we better support people who perhaps weren't successful in elections, and they've already shown that interest in wanting to get involved in local politics and the local community. And we've actually seen through the work we've done and through the committee's evidence that perhaps some people have then gone on to use those transferrable skills, perhaps as school governors and in other roles in the community. So, it's actually how we continue that support, perhaps, in the future, so people want to put themselves forward again. And it's really important that we make sure people don't become disinterested through that lack of success—most people don't get elected at the first attempt—so actually making sure we are there to support people and take them through that process.

This report also focuses on a number of important issues, including remote attendance, job-share arrangements and support to assist people with disabilities to run for elected office. These are areas where work is already under way, but we can always build on this work. So, in the forthcoming local government elections (Wales) Bill, we intend to amend the remote attendance sections of the Local Government (Wales) Measure 2011 to include provisions to facilitate job-sharing arrangements for members of council executives and leaders. We'll obviously look to things where it's happened—in Swansea—and actually where we can learn from other initiatives as well, as I think Helen Mary said as well. It will include a duty on political group leaders to promote appropriate standards of behaviour, and require local authorities to publish the official address of its elected members, rather than their home address. So, local authorities would need to provide an official office address for members to use on publicity. Members raised the challenge of the rise in online abuse that politicians across the piece unfortunately experience—I know many of us in the Chamber have experienced that ourselves—and I understand that the Minister for Housing and Local Government has just today been in touch with the UK Government, actually, on how we can work to tackle online abuse with social media companies, because I think we're all aware this is something that really needs to be tackled head on and dealt with, because nobody deserves to have that. People make many personal sacrifices by putting themselves forward to serve their community and, actually, we need to respect each other as fellow human beings for what we do as well. In line with this, we will also legislate to remove the need to publish a candidate's address on the ballot paper. Lots of people will know where their local councillor lives, but I think that's extra security in making sure it's not then publicly available online as well, to give people that peace of mind where we can.

We will also write to the UK Government about enacting section 106 of the Equality Act 2010, as proposed in the report, and officials have contacted the Information Commissioner's Office to seek a view on the proposed approach to the publication of reimbursement if costs occur. We are committed to working on delivering an access to an elected office fund for Wales, and that work is ongoing with officials across Government and also with my colleague, the Deputy Minister here.

We should also acknowledge that measures have already been taken to support diversity. Wales was the first in the UK to make legislative provision for family absence for elected members to address some of the barriers to participation in local government for councillors who may have family responsibilities. We do intend to update these arrangements in the local government elections Bill to extend the provisions to those adopting, and we also intend to make it easier to update the absence arrangements as the policy in this area develops.   

Dirprwy Lywydd, in closing I just want to reiterate again how we welcome this important work of the committee and all involved, and look forward to working together to take this forward in the future. I think we can all agree that we have taken steps in the right direction, but it's time to step up our work in this area for all of our people, our community and our democracy. Diolch yn fawr.

Gwnaf, yn bendant, ac os oes gan unrhyw Aelodau awgrymiadau neu enghreifftiau o arferion gorau y gellir eu cyflwyno wedyn ar draws y cynghorau, ar draws y gymuned neu ar raddfa genedlaethol, rwy'n siŵr y buaswn i a'r Gweinidog yn hapus iawn i glywed am hynny. Fel y dywedoch chi, hyd yn oed os yw rhai pobl yn penderfynu nad yw'n gweddu iddynt hwy, byddwn wedi codi ymwybyddiaeth o rôl y cyngor yn y gymuned beth bynnag. Hefyd, yn yr un modd, mae angen i ni ystyried sut y gallwn roi cymorth gwell i bobl nad ydynt wedi llwyddo mewn etholiadau o bosibl, ac sydd eisoes wedi dangos diddordeb mewn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth leol a'r gymuned leol. Ac mewn gwirionedd, rydym wedi gweld drwy'r gwaith a wnaethpwyd gennym a thrwy dystiolaeth y pwyllgor fod rhai pobl, efallai, wedi mynd ymlaen i ddefnyddio'r sgiliau trosglwyddadwy hynny wedyn, fel llywodraethwyr ysgol ac mewn rolau eraill yn y gymuned. Felly, mae'n fater o sut y byddwn yn parhau â'r gefnogaeth honno yn y dyfodol, fel bod pobl am ymgeisio eto. Ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud yn siŵr nad yw pobl yn colli diddordeb oherwydd y diffyg llwyddiant hwnnw—nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu hethol ar y cynnig cyntaf—felly, sicrhau ein bod yno i gefnogi pobl a mynd â hwy drwy'r broses honno.

Mae'r adroddiad hwn hefyd yn canolbwyntio ar nifer o faterion pwysig, gan gynnwys mynychu o bell, trefniadau rhannu swydd a chymorth i gynorthwyo pobl ag anableddau i geisio am swydd etholedig. Mae'r rhain yn feysydd lle mae gwaith eisoes ar y gweill, ond gallwn bob amser adeiladu ar y gwaith hwn. Felly, yn y Bil etholiadau llywodraeth leol (Cymru) sydd ar y gweill, rydym yn bwriadu diwygio'r adrannau ar fynychu o bell ym Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011 i gynnwys darpariaethau i hwyluso trefniadau rhannu swydd ar gyfer swyddogion gweithredol ac arweinwyr cynghorau. Byddwn yn amlwg yn ystyried pethau lle mae wedi digwydd—yn Abertawe—a lle gallwn ddysgu o fentrau eraill hefyd, fel y dywedodd Helen Mary, rwy'n credu. Bydd yn cynnwys dyletswydd ar arweinwyr grwpiau gwleidyddol i hyrwyddo safonau ymddygiad priodol, a'i gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gyhoeddi cyfeiriad swyddogol eu haelodau etholedig, yn hytrach na'u cyfeiriad cartref. Felly, byddai angen i'r awdurdodau lleol roi cyfeiriad swyddfa swyddogol i'r Aelodau ei ddefnyddio ar gyfer cyhoeddusrwydd. Cododd Aelodau her y cynnydd mewn cam-drin ar-lein y mae gwleidyddion yn gyffredinol yn ei brofi, yn anffodus—gwn fod llawer ohonom yn y Siambr wedi profi hynny ein hunain—a deallaf fod y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol newydd fod mewn cysylltiad â Llywodraeth y DU heddiw, mewn gwirionedd, ynglŷn â sut y gallwn weithio i fynd i'r afael â cham-drin ar-lein gyda chwmnïau cyfryngau cymdeithasol, oherwydd credaf ein bod i gyd yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth y mae gwir angen mynd i'r afael ag ef a'i ddileu, oherwydd nid oes neb yn haeddu hynny. Mae pobl yn aberthu llawer yn bersonol drwy sefyll etholiad i wasanaethu eu cymuned ac mae angen inni barchu ein gilydd fel pobl am yr hyn a wnawn hefyd. Yn unol â hyn, byddwn yn deddfu i ddileu'r angen i gyhoeddi cyfeiriad yr ymgeisydd ar y papur pleidleisio. Bydd llawer o bobl yn gwybod ble mae eu cynghorydd lleol yn byw, ond rwy'n credu bod hynny'n darparu sicrwydd ychwanegol i wneud yn siŵr nad yw ar gael yn gyhoeddus ar-lein er mwyn rhoi tawelwch meddwl i bobl lle gallwn wneud hynny.

Byddwn hefyd yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU ynglŷn â rhoi adran 106 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 mewn grym, fel y cynigir yn yr adroddiad, ac mae swyddogion wedi cysylltu â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth i ofyn am farn ar y dull arfaethedig o gyhoeddi ad-daliadau os bydd costau. Rydym wedi ymrwymo i weithio ar ddarparu cronfa mynediad i swydd etholedig ar gyfer Cymru, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo gyda swyddogion ar draws y Llywodraeth a hefyd gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog yma.

Dylem hefyd gydnabod bod camau eisoes wedi'u cymryd i gefnogi amrywiaeth. Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i wneud darpariaeth ddeddfwriaethol ar gyfer absenoldeb teuluol i aelodau etholedig er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau i gyfranogiad mewn llywodraeth leol ar gyfer cynghorwyr a allai fod â chyfrifoldebau teuluol. Rydym yn bwriadu diweddaru'r trefniadau hyn yn y Bil etholiadau llywodraeth leol er mwyn ymestyn y darpariaethau i gynnwys rhai sy'n mabwysiadu, ac rydym hefyd yn bwriadu ei gwneud yn haws diweddaru'r trefniadau absenoldeb wrth i'r polisi ddatblygu yn y maes hwn.    

Ddirprwy Lywydd, wrth gloi, hoffwn ailadrodd unwaith eto ein bod yn croesawu'r gwaith pwysig hwn gan y pwyllgor a phawb sy'n gysylltiedig ag ef, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda'n gilydd i fwrw ymlaen â hyn yn y dyfodol. Rwy'n credu y gallwn i gyd gytuno ein bod wedi camu i'r cyfeiriad iawn, ond mae'n bryd i ni gynyddu ein gwaith yn y maes hwn ar gyfer ein holl bobl, ein cymuned a'n democratiaeth. Diolch yn fawr.

17:20

Thank you. Can I call on John Griffiths to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Dirprwy Lywydd. And may I thank all Members for taking part in the debate? It's good to see, I think, that there's quite a strong sense of consensus in terms of where we are and where we need to go. As was said, the Assembly here, actually, is a pretty good example of how progress can be made and has been made. Although, as we know, there is further work for us to do as well. But, nonetheless, we've got a reasonably good story to tell, which I think puts us in quite a strong position when making recommendations and advising others.

I, like Huw, plead guilty to being in the male, white and around 60 years of age demographic. [Laughter.] There's not much we can do about that, but we can certainly work towards greater diversity in general. What Huw said about Paul Flynn I think is very true—that Paul was very strong in arguing for the octogenarian demographic and greater representation for that age group at all levels of politics, but, certainly, we want to see as much diversity as possible at all levels of government in Wales, and we will work towards that, as a committee, and work with the Government here and local authorities in Wales.

I think Jenny Rathbone made a powerful point in terms of the Cardiff mayor being from an ethnic minority and being on that international platform in the BBC Cardiff Singer of the World competition—how powerful role models can be, and we really shouldn't underestimate that, and the more such role models we have, the better.

It was an interesting point that Leanne raised, I think, about proportional representation and how women tend to do better under those systems. We're not on the verge of any great change in electoral systems in Wales, but it is instructive to look at how particular systems can help or hinder that greater diversity that we want to see. It was also useful, I think, for Leanne to talk about austerity, because we do need to understand the times that we live in and what that means for these efforts to bring about greater diversity, and trying to manage reducing budgets and all that brings isn't a very attractive proposition for any of us. Under-represented groups tend to be struggling with austerity to a greater extent than others and that doesn't help either.

In terms of the politics of the time, I think what Caroline Jones said was very true in terms of, if we want people to engage with politics, the fact that politics is in the lowest level of public esteem ever is not helpful. Brexit and the referendum has been absolutely poisonous to this, in my view, because the referendum split the population down the middle, political parties are split, and UK Government and Westminster are in a state of disarray and chaos—at a standstill. None of that is a very attractive advert for getting involved in politics, is it?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl? Mae'n dda gweld, rwy'n credu, fod ymdeimlad eithaf cryf o gonsensws o ran lle rydym ni a lle mae angen i ni fynd. Fel y dywedwyd, mae'r Cynulliad yma mewn gwirionedd yn enghraifft go dda o'r ffordd y gellir gwneud cynnydd ac o'r ffordd y gwnaethpwyd cynnydd. Er hynny, fel y gwyddom, mae gwaith pellach i ni ei wneud hefyd. Serch hynny, mae gennym stori weddol dda i'w hadrodd, sydd yn ein rhoi mewn sefyllfa eithaf cryf yn fy marn i wrth wneud argymhellion a chynghori eraill.

Fel Huw, rwy'n pledio'n euog i fod yn y ddemograffeg wrywaidd, gwyn a thua 60 oed. [Chwerthin.] Nid oes llawer y gallwn ei wneud am hynny, ond yn sicr gallwn weithio tuag at fwy o amrywiaeth yn gyffredinol. Credaf fod yr hyn a ddywedodd Huw am Paul Flynn yn wir iawn—fod Paul yn dadlau'n gryf iawn dros y ddemograffeg sydd yn eu hwythdegau a chynrychiolaeth well ar gyfer y grŵp oedran hwnnw ar bob lefel o wleidyddiaeth, ond yn sicr, rydym am weld cymaint o amrywiaeth â phosibl ar bob lefel o lywodraeth yng Nghymru, a byddwn yn gweithio tuag at hynny, fel pwyllgor, ac yn gweithio gyda'r Llywodraeth yma ac awdurdodau lleol yng Nghymru.

Credaf fod Jenny Rathbone wedi gwneud pwynt cryf ynglŷn â'r ffaith bod maer Caerdydd yn dod o leiafrif ethnig a'i fod ar y llwyfan rhyngwladol yng nghystadleuaeth Canwr y Byd, Caerdydd y BBC—gall modelau rôl fod mor bwerus, ac ni ddylem fychanu hynny o gwbl, a gorau po fwyaf o fodelau rôl o'r fath sydd gennym.

Gwnaeth Leanne bwynt diddorol, rwy'n credu, ynglŷn â chynrychiolaeth gyfrannol a sut y mae menywod yn tueddu i wneud yn well o dan y systemau hynny. Nid ydym ar drothwy unrhyw newid mawr yn y systemau etholiadol yng Nghymru, ond mae'n ddefnyddiol edrych ar sut y gall systemau penodol helpu neu lesteirio'r amrywiaeth ehangach honno yr hoffem ei gweld. Roedd yn ddefnyddiol hefyd yn fy marn i fod Leanne wedi sôn am gyni, oherwydd mae angen inni ddeall yr amseroedd yr ydym yn byw ynddynt a beth y mae hynny'n ei olygu i'r ymdrechion hyn i sicrhau mwy o amrywiaeth, ac nid yw ceisio rheoli cyllidebau sy'n lleihau a phopeth sydd ynghlwm wrth hynny yn dasg atyniadol i'r un ohonom. Mae grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol yn tueddu i ddioddef mwy yn sgil cyni nag eraill, ac nid yw hynny'n helpu chwaith.

O ran gwleidyddiaeth y cyfnod hwn, credaf fod yr hyn a ddywedodd Caroline Jones yn wir iawn, nad yw'r ffaith bod llai o barch nag erioed gan y cyhoedd at wleidyddiaeth yn ddefnyddiol os ydym am i bobl ymgysylltu â gwleidyddiaeth. Mae Brexit a'r refferendwm wedi bod yn gwbl wenwynig i hyn yn fy marn i, gan fod y refferendwm wedi hollti'r boblogaeth yn ei hanner, mae pleidiau gwleidyddol yn rhanedig, ac mae Llywodraeth y DU a San Steffan mewn cyflwr o anhrefn pur—yn methu symud o'u hunfan. Nid oes dim o hynny'n hysbyseb atyniadol iawn dros gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

In that regard, do you believe that the media also has a very important elemental and pivotal role in this in terms of how politics, politicians and civil society are portrayed?

Yn hynny o beth, a gredwch fod gan y cyfryngau hefyd rôl elfennol a chanolog bwysig iawn yn hyn o ran y modd y caiff gwleidyddiaeth, gwleidyddion a chymdeithas sifil eu portreadu?

Yes, I do. Hannah Blythyn talked about perceptions and how important they are, and that's undoubtedly true, and I'm very pleased that the Welsh Government is working with the Welsh Local Government Association to take forward awareness-raising and communication campaigns, and that answers, to some extent, the point Helen Mary made about civic duty, because I think it would address that as well. 

Dirprwy Lywydd, I can see that my time is extremely limited, but I must say that I do think there was an air of unreality in terms of what Caroline Jones said. You cannot distance yourself, as an elected Member, from the party that you are a Member of, or, indeed, a party that you were a Member of. And what we hear about betrayal and selling out people and the division and hostility that's created with that rhetoric and those campaigns—again, that's absolutely poisonous to trying to get the engagement and, indeed, the diversity, particularly, that we all want to see.

Ydw. Siaradodd Hannah Blythyn am ganfyddiadau a pha mor bwysig ydynt, ac mae hynny'n sicr yn wir, ac rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i fwrw ymlaen ag ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth a chyfathrebu, ac mae hynny'n ateb i ryw raddau y pwynt a wnaeth Helen Mary am ddyletswydd ddinesig, oherwydd credaf y byddai'n mynd i'r afael â hynny hefyd.

Ddirprwy Lywydd, gallaf weld bod fy amser yn gyfyng iawn, ond rhaid i mi ddweud fy mod yn credu bod yna naws afreal i'r hyn a ddywedodd Caroline Jones. Ni allwch ymbellhau fel Aelod etholedig oddi wrth y blaid yr ydych yn aelod ohoni, na'r blaid yr oeddech yn aelod ohoni, yn wir. A'r hyn a glywn am frad a gwneud cam â phobl a'r rhaniadau a'r elyniaeth a grëwyd gyda'r rhethreg honno a'r ymgyrchoedd hynny—unwaith eto, mae hynny'n gwbl wenwynig i geisio cael yr ymgysylltiad ac yn wir, yr amrywiaeth yn benodol, y mae pawb ohonom am ei gweld.

Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl Plaid Cymru: Y Sector Addysg Uwch
8. Plaid Cymru Debate: The Higher Education Sector

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.

Item 8 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on the higher education sector. And I call on Bethan Sayed to move the motion. Bethan.

Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y sector addysg uwch. A galwaf ar Bethan Sayed i wneud y cynnig. Bethan.

17:25

Cynnig NDM7101 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi'r argyfwng ariannol difrifol sy'n wynebu sector addysg uwch Cymru, gyda chyhoeddi bod nifer sylweddol o swyddi wedi'u colli dros y deuddeg mis diwethaf ymysg pryderon am gynaliadwyedd ariannol sefydliadau unigol.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad brys o gynaliadwyedd ariannol sector prifysgolion Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi mandad penodol i CCAUC ymyrryd i atal methdaliad unrhyw sefydliad addysg uwch yng Nghymru yn y dyfodol agos, drwy gyfrwng benthyciad brys os oes angen.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod unrhyw arian cyhoeddus i brifysgol yng Nghymru yn amodol ar y ffaith na fyddai cyflog is-ganghellor yn ddim mwy na phum gwaith enillion canolrifol.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau digonolrwydd a thryloywder trefniadau goruchwylio a llywodraethu prifysgolion, yn enwedig mewn perthynas â gwariant arian cyhoeddus;

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfarwyddo CCAUC, ac unrhyw gorff olynol, i weithio mewn partneriaeth â myfyrwyr a staff prifysgolion ar bob lefel o wneud penderfyniadau; a'i gwneud yn ofynnol i brifysgolion ystyried llais myfyrwyr a barn staff wrth wneud penderfyniadau staffio.

Motion NDM7101 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the serious financial crisis facing the Welsh higher education sector, with significant job losses announced over the last twelve months amid concerns as to the financial sustainability of individual institutions.

2. Calls on the Welsh Government to commission an urgent review of the financial sustainability of the Welsh university sector.

3. Calls on the Welsh Government to give HEFCW an explicit mandate to intervene to prevent the bankruptcy of any higher education institution in Wales in the immediate future, by means of an emergency loan if necessary.

4. Calls on the Welsh Government to ensure that any public funding to a Welsh university is contingent on vice-chancellor salaries being no more than five times median earnings.

5. Calls on the Welsh Government to ensure the adequacy and transparency of university oversight and governance arrangements, especially in relation to the expenditure of public funds.

6. Calls on the Welsh Government to remit HEFCW, and any successor body, to exercise a partnership approach with students and university staff at all levels of decision-making, and to require universities to take account of student and staff views in making staffing decisions.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn. Let me start from the outset by saying that we don't want to be holding this debate today. It's not our preference, nor do we take pleasure in coming here to discuss the problems across the higher education sector in Wales, but we feel that this is a debate that needs to be had now, because we support the sector, because it's so integral to our society and the economy. We're not going to be the party that sees an upcoming problem, or even a crisis, and does not sound the alarm, and we would hope that the Welsh Government would feel exactly the same way. Let's be clear, we're holding this debate not only because of the issues that we are detecting on a personal level, or via what's being reported by universities and in the press, but because people on the front line across the sector, including staff, academics and students, are coming to us raising real concerns on a regular basis. We cannot and should not ignore them. They feel, and we agree, that the Welsh Government is not treating the issues coming out of the higher education sector with the seriousness that they deserve, particularly when it comes to the times when I and others have raised some of those concerns in this Senedd directly with the Minister.

Diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud nad ydym eisiau cynnal y ddadl hon heddiw. Nid ein dewis ni ydyw, ac nid ydym yn falch o ddod yma i drafod y problemau ar draws y sector addysg uwch yng Nghymru, ond teimlwn fod hon yn ddadl y mae'n rhaid ei chael yn awr, gan ein bod yn cefnogi'r sector, ac am ei fod mor hanfodol i'n cymdeithas a'r economi. Nid ydym yn mynd i fod yn blaid sy'n gweld problem, neu argyfwng hyd yn oed, ar y gorwel ac yn gwneud dim i ganu'r larwm, a byddem yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn teimlo'r un ffordd yn union. Gadewch i ni fod yn glir, rydym yn cynnal y ddadl hon nid yn unig oherwydd y materion rydym yn eu canfod ar lefel bersonol, neu drwy'r hyn y mae prifysgolion a'r wasg yn eu hadrodd, ond oherwydd bod pobl ar y rheng flaen ar draws y sector, gan gynnwys staff, academyddion a myfyrwyr, yn dod atom gan fynegi pryderon go iawn yn rheolaidd. Ni allwn ac ni ddylem eu hanwybyddu. Teimlant nad yw Llywodraeth Cymru yn trin y materion sy'n codi o'r sector addysg uwch gyda'r difrifoldeb y maent yn ei haeddu, ac rydym yn cytuno, yn enwedig ar yr adegau pan wyf fi ac eraill wedi tynnu sylw'r Gweinidog yn uniongyrchol at rai o'r pryderon hynny yn y Senedd hon.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Over recent years, there has been a steady drip-drip of news indicating the worsening financial position of Welsh universities. We have seen successive announcements of job cuts for one, at Trinity Saint David, we are seeing news that there is a potential for up to 170 job cuts, Cardiff has announced up to 380 losses over the next five years, and we know that this is on top of prior job losses and restructuring. Lecturers and academic staff, members of the University and College Union, voted almost 90 per cent in favour of strike action last year. There have been job losses and restructuring at my former university in recent years, in Bangor too, and more projected in the future.

We're also in a situation where applications are falling as well. Last year, there was almost a 6 per cent decline in Wales overall. Amongst EU students, the number was a very worrying 20 per cent reduction in applications, and I do hope that if the Brexit Party spokesperson replies in this debate, they'll be honest enough to admit that their preferred policy of crashing out of the EU without a deal will be a disaster for the Welsh HE sector. So, we come—

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cafwyd diferion cyson o newyddion yn dangos y modd y mae sefyllfa ariannol prifysgolion Cymru yn gwaethygu. Gwelsom gyhoeddiadau dilynol am dorri swyddi yn achos un ohonynt, y Drindod Dewi Sant, gwelwn newyddion ei bod hi'n bosibl y bydd hyd at 170 o swyddi'n cael eu torri, mae Caerdydd wedi cyhoeddi y bydd hyd at 380 o swyddi'n cael eu colli yn ystod y pum mlynedd nesaf, a gwyddom fod hyn ar ben swyddi a gollwyd yn flaenorol ac ailstrwythuro. Pleidleisiodd darlithwyr a staff academaidd, aelodau o'r Undeb Prifysgolion a Cholegau bron 90 y cant o blaid streic y llynedd. Gwelwyd swyddi'n cael eu colli ac ad-drefnu yn fy nghyn-brifysgol dros y blynyddoedd diwethaf, ym Mangor hefyd, a rhagwelir rhagor yn y dyfodol.

Rydym hefyd mewn sefyllfa lle mae nifer y ceisiadau'n gostwng. Y llynedd, gwelwyd gostyngiad o bron i 6 y cant yng Nghymru yn gyffredinol. Ymhlith myfyrwyr yr UE, roedd y nifer yn peri pryder mawr, gyda gostyngiad o 20 y cant yn nifer y ceisiadau, ac rwy'n gobeithio, os bydd llefarydd Plaid Brexit yn ymateb yn y ddadl hon, y byddant yn ddigon gonest i gyfaddef y bydd eu polisi dewisol o adael yr UE heb gytundeb yn drychineb i'r sector addysg uwch yng Nghymru. Felly, deuwn—

Well, I was hoping that you would respond to the—[Interruption.] You're not going—[Interruption.] All right, fine.

Wel, roeddwn yn gobeithio y byddech yn ymateb i'r—[Torri ar draws.] Nid ydych yn mynd—[Torri ar draws.] Popeth yn iawn, o'r gorau.

I just wanted to say that that is not our preferred policy. We would much prefer a deal, but it's only by being prepared to leave without a deal that there's any chance of getting a decent deal.

Roeddwn am ddweud nad dyna yw ein polisi dewisol. Byddai'n well o lawer gennym gael cytundeb, ond dim ond drwy fod yn barod i adael heb gytundeb y mae unrhyw obaith o gael cytundeb gweddus.

Well, I'm not sure that everybody in your party believes that, but thank you for the intervention.

We come to this debate too in the knowledge that financial certainty can change overnight. Financial stability at universities depends on this, particularly in relation to borrowing. Now, I understand that the Higher Education Council for Wales plays a regulatory role in this and that, ultimately, lenders would not lend at all under circumstances of a fundamental lack of confidence in certain universities. But we should also admit that the borrowing of some Welsh universities is high in proportion to overall income. In a situation of an economic shock or a sudden and severe decline in student numbers, how vulnerable are we? What about a situation in which loans given on the expectation of a steady income, derived from fees and student loans, are impacted by a reduction in fees and projected income? How will this impact some universities in Wales? These are the realities we need to address. These questions and others are the basis of why we believe we need an urgent and complete financial stability and sustainability review of the whole sector.

The Diamond review was published in September 2016, and there are elements of that that are not yet in place, and the full financial implications of it are not yet felt. But I hear from across many of the sectors that the so-called Diamond dividend is not going to be the magic bullet here—it isn't going to be able to alleviate many of the financial issues now being experienced, because the landscape under which Diamond was produced has already changed.

In my view, we're still some way off experiencing the effects of Brexit. If Boris Johnson becomes Prime Minister, which seems more and more likely, what will the effects of that be by October, when he has promised to leave the EU come what may? How will Britain's increasingly tarnished and joke status abroad impact international recruitment and the brand of Welsh universities? We already know that the mere prospect of Brexit and the chaos before we've even left have caused a big decline in EU student numbers.

We're experiencing demographic changes and increasing competition from England. Around 40 per cent of Welsh students leave Wales to study elsewhere, worsening our brain drain and the viability of our HE sector, and I believe this needs to be addressed. The Augar review is going to leave parts of Diamond potentially in need of change too, and if that change results in Government change, then we need to understand how that landscape affects Wales, and I'm hopeful that the Welsh Government will tell us how they're going to respond to that particular review. 

Just coming on to some aspects of the motion we submitted and the amendments, obviously we will not be supporting the Government amendment. And I understand that the Lib Dem education Minister, with their record on education, particularly when it comes to higher education during the UK Government coalition, will want to be trying to be self-congratulatory. But I think this is too far and doesn't adequately recognise the seriousness of this issue. We will be supporting amendment 4 from Darren Millar.

We believe that there does need to be a wider review of governance arrangements in the Welsh HE sector, which my colleague Helen Mary Jones will touch on further. I note last week what the Minister said regarding her remit letter to HEFCW, but I personally could not find specific reference to conducting a review in that letter. But, having had my researchers ring HEFCW, they've said that they are conducting a general review of arrangements, so perhaps the Minister, in her reply to this debate, can say what specifically that will mean in relation to governance, and how she will be responding to that particular review.

We are calling for the scandal of vice-chancellors' pay to be dealt with finally. It's absolutely preposterous that vice-chancellors get paid more than the Prime Minister. There are arrangements in Scotland in place that help to deal with these issues, but I see no reason why Wales can't deal with it too. We're also pleased to support calls that have been around for a long time from NUS and others for staff and students to be fully involved in decision-making structures at universities, and this would be no surprise coming from me as a former sabbatical officer. The set-up right now isn't sufficient. There needs to be a more inclusive structure written into law, in our view, and a whole partnership approach to higher education in general.

Ultimately, we believe that universities are critical to the fabric of Welsh life and to our economy. There are whole communities, towns and cities immeasurably richer due to their presence. But we do see clouds on the horizon and in our honest opinion—we're all being honest this week, aren't we—we have to truly recognise this and I hope that the Minister does, too.

We've raised these issues in numerous forums in the past, and have been told not to worry so much. I and others believe it needs greater action and urgency. We also believe, as I've called for in the past, this sector is big enough to warrant having a separate Minister for higher education. When we look at the post-16 landscape, the Minister's proposed PCET reforms, I believe this would warrant direct activity by a separate Minister.

So, I reiterate: a sector facing ongoing financial threats and downsizing; a sector potentially, in some areas, over-exposed to borrowing; universities that in some areas are downsizing their very campuses and presence in some parts of Wales. And we have people working in a sector who tell me and others that transparency isn't enough, that governance is not inclusive enough and does not provide the level of strong oversight, vision or direction that the sector desperately needs. Perhaps the regulator would do well to focus on these concerns, as opposed to engaging with me constantly about what the Minister can and cannot respond to here in this very Chamber. The Minister says, and she will say again today, no doubt, that the universities are autonomous, and, yes, we do understand that. But we believe that there can be greater expectations, drive and vision to preferred outcomes. Right now, everyone in Wales, particularly students and staff in the higher education sector, need to be entirely confident for the future. I'm afraid, at this present moment in time, that they are not.

Wel, nid wyf yn siŵr fod pawb yn eich plaid yn credu hynny, ond diolch am yr ymyriad.

Deuwn at y ddadl hon hefyd gan wybod y gall sicrwydd ariannol newid dros nos. Mae sefydlogrwydd ariannol prifysgolion yn dibynnu ar hyn, yn enwedig mewn perthynas â benthyca. Nawr, deallaf fod Cyngor Addysg Uwch Cymru yn chwarae rôl reoleiddiol yn hyn o beth ac yn y pen draw, ni fyddai benthycwyr yn fodlon benthyg o gwbl o dan amgylchiadau o ddiffyg hyder sylfaenol mewn rhai prifysgolion. Ond dylem gyfaddef hefyd fod lefel benthyca rhai o brifysgolion Cymru yn uchel o gymharu â'r incwm cyffredinol. Mewn sefyllfa o sioc economaidd neu ddirywiad sydyn a difrifol yn nifer y myfyrwyr, pa mor agored i niwed ydym ni? Beth am sefyllfa lle mae benthyciadau sy'n cael eu rhoi gan ddisgwyl incwm cyson yn deillio o ffioedd a benthyciadau myfyrwyr yn cael eu heffeithio gan ostyngiad mewn ffioedd ac incwm rhagamcanol? Sut y bydd hyn yn effeithio ar rai prifysgolion yng Nghymru? Dyma'r gwirioneddau y mae angen inni fynd i'r afael â hwy. Mae'r cwestiynau hyn ac eraill yn sail i pam y credwn fod angen inni gael adolygiad llawn o sefydlogrwydd ariannol a chynaliadwyedd y sector cyfan, a hynny ar frys.

Cyhoeddwyd adolygiad Diamond ym mis Medi 2016, ac mae elfennau ohono nad ydynt yn weithredol eto, ac nid yw ei oblygiadau ariannol llawn wedi'u teimlo eto. Ond clywaf gan lawer o'r sectorau nad yw'r difidend Diamond fel y'i gelwir yn mynd i fod yn ateb i bob dim—nid yw'n mynd i allu lliniaru llawer o'r problemau ariannol a wynebir yn awr, oherwydd bod y dirwedd y cynhyrchwyd Diamond arni eisoes wedi newid.

Yn fy marn i, rydym yn dal i fod yn bell o brofi effeithiau Brexit. Os daw Boris Johnson yn Brif Weinidog, sy'n ymddangos yn fwyfwy tebygol, beth fydd effeithiau hynny erbyn mis Hydref, pan fydd wedi addo gadael yr UE doed a ddelo? Sut y bydd statws gynyddol faeddedig a chwerthinllyd Prydain dramor yn effeithio ar recriwtio rhyngwladol a brand prifysgolion Cymru? Rydym eisoes yn gwybod bod rhagweld Brexit ynddo'i hun a'r anhrefn cyn inni adael hyd yn oed wedi achosi gostyngiad mawr yn niferoedd y myfyrwyr o'r UE.

Rydym yn profi newidiadau demograffig a chystadleuaeth gynyddol o Loegr. Mae tua 40 y cant o fyfyrwyr Cymru yn gadael Cymru i astudio mewn man arall, gan waethygu ein draen dawn a hyfywedd ein sector addysg uwch, a chredaf fod angen mynd i'r afael â hyn. Mae adolygiad Augar yn mynd i olygu y bydd angen newid rhannau o adolygiad Diamond hefyd, ac os bydd y newid hwnnw'n arwain at newid Llywodraeth, mae angen inni ddeall sut y mae'r dirwedd honno'n effeithio ar Gymru, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru'n dweud wrthym sut y bwriadant ymateb i'r adolygiad penodol hwnnw.  

Ac i ddod at rai agweddau ar y cynnig a gyflwynwyd gennym a'r gwelliannau, yn amlwg ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. A deallaf y bydd Gweinidog addysg y Democratiaid Rhyddfrydol, gyda'u record ar addysg, yn enwedig addysg uwch yn ystod Llywodraeth gymblaid y DU, am geisio bod yn hunanglodforus. Ond rwy'n meddwl bod hyn yn rhy bell ac nid yw'n cydnabod yn ddigonol pa mor ddifrifol yw'r mater hwn. Byddwn yn cefnogi gwelliant 4 gan Darren Millar.

Credwn fod angen adolygiad ehangach o drefniadau llywodraethu yn y sector addysg uwch yng Nghymru, a bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones, yn trafod hynny ymhellach. Nodaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf ynglŷn â'i llythyr cylch gwaith i CCAUC, ond yn bersonol ni allwn ddod o hyd i gyfeiriad penodol at gynnal adolygiad yn y llythyr hwnnw. Ond ar ôl i fy ymchwilwyr ffonio CCAUC, maent wedi dweud eu bod yn cynnal adolygiad cyffredinol o'r trefniadau, felly efallai y gall y Gweinidog, yn ei hymateb i'r ddadl hon, ddweud beth yn benodol y bydd hynny'n ei olygu mewn perthynas â llywodraethu, a sut y bydd yn ymateb i'r adolygiad hwnnw.

Rydym yn galw ar y Llywodraeth i ymdrin â sgandal cyflogau is-gangellorion o'r diwedd. Mae'n hollol hurt fod is-gangellorion yn cael mwy o gyflog na'r Prif Weinidog. Ceir trefniadau ar waith yn yr Alban sy'n helpu i ymdrin â'r materion hyn, ond ni welaf unrhyw reswm pam na all Cymru fynd i'r afael â hyn yn ogystal. Rydym hefyd yn falch o gefnogi galwadau a glywyd ers amser maith gan Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ac eraill i staff a myfyrwyr gael chwarae rhan lawn yn y strwythurau ar gyfer gwneud penderfyniadau mewn prifysgolion, ac ni fyddai hyn yn syndod o gwbl fel cyn swyddog sabothol. Nid yw'r drefn fel y mae yn ddigonol bellach. Yn ein barn ni, mae angen strwythur mwy cynhwysol wedi'i gosod yn y gyfraith a dull partneriaeth gyfan o ymdrin ag addysg uwch yn gyffredinol.

Yn y pen draw, credwn fod prifysgolion yn hanfodol i wead bywyd Cymru ac i'n heconomi. Ceir cymunedau, trefi a dinasoedd cyfan sy'n llawer iawn cyfoethocach o ganlyniad i'w presenoldeb. Ond rydym yn gweld cymylau ar y gorwel ac yn ein barn onest ni—mae pawb ohonom yn onest yr wythnos hon, onid ydym—mae'n rhaid i ni gydnabod hyn o ddifrif ac rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn ei gydnabod hefyd.

Rydym wedi codi'r materion hyn mewn nifer o fforymau yn y gorffennol, a dywedwyd wrthym am beidio â phoeni cymaint. Rwyf fi ac eraill yn credu bod angen mwy o weithredu a hynny ar frys. Credwn hefyd, fel y gelwais amdano yn y gorffennol, fod y sector hwn yn ddigon mawr i gyfiawnhau cael Gweinidog ar wahân ar gyfer addysg uwch. Wrth edrych ar y tirlun ôl-16, diwygiadau arfaethedig y Gweinidog i addysg a hyfforddiant ôl-orfodol, credaf y byddai hyn yn cyfiawnhau gweithgarwch uniongyrchol gan Weinidog ar wahân.

Felly, fe ailadroddaf: sector sy'n wynebu bygythiadau ariannol parhaus a gostyngiad yn y niferoedd; sector a allai fod yn rhy agored i fenthyca mewn rhai meysydd; prifysgolion sy'n cyfyngu ar faint eu campysau a'u presenoldeb mewn rhai ardaloedd o Gymru. Ac mae gennym bobl yn gweithio mewn sector sy'n dweud wrthyf fi ac eraill nad yw tryloywder yn ddigon, nad yw llywodraethu'n ddigon cynhwysol ac nad yw'n darparu'r lefel o oruchwyliaeth, gweledigaeth na chyfeiriad cryf sydd eu hangen yn ddybryd ar y sector. Efallai y byddai'n beth da i'r rheoleiddiwr ganolbwyntio ar y pryderon hyn yn hytrach nag ymgysylltu â mi'n gyson ynglŷn â'r hyn a all, a beth na all y Gweinidog ymateb iddo yn y Siambr hon. Dywed y Gweinidog, a bydd yn dweud eto heddiw mae'n siŵr, fod y prifysgolion yn annibynnol, ac rydym yn deall hynny. Ond credwn y gellir cael mwy o ddisgwyliadau, ysgogiad a gweledigaeth o ran canlyniadau a ffefrir. Mae angen i bawb yng Nghymru, yn enwedig myfyrwyr a staff yn y sector addysg uwch, fod yn gwbl hyderus yn awr ar gyfer y dyfodol. Ar hyn o bryd, mae arnaf ofn nad ydynt.

17:30

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig, ac, os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.

I have selected the four amendments to the motion, and, if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on the Minister for Education to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu’r cyfan a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod:

a. bod Prifysgolion yng Nghymru a’r Deyrnas Unedig yn sefydliadau annibynnol ac ymreolaethol;

b. yr heriau ariannol sy’n wynebu’r sector Addysg Uwch ledled y Deyrnas Unedig, gan gynnwys Brexit a’r gwymp yn nifer y bobl ifanc 18 oed;

2. Yn croesawu:

a. bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno’r system cefnogi myfyrwyr fwyaf hael yn y Deyrnas Unedig, a bod nifer y myfyrwyr rhan amser ac ôl-raddedig yng Nghymru wedi cynyddu’n sylweddol;

b. bod setliad teg a chynaliadwy wedi’i gyflwyno i brifysgolion Cymru a bod ymrwymiad i gynyddu cyllid CCAUC ym mhob blwyddyn ariannol am oes y Llywodraeth hon;

c. bod ymrwymiad ar draws y sector yng Nghymru i dalu’r cyflog byw go iawn i bob aelod o staff, bod mwy o dryloywder o ran adrodd ar gyflogau rheolwyr uwch, bod camau’n cael eu cymryd i fynd i’r afael â’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau a bod y Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi wedi ei fabwysiadu;

d. mai Cymru yw’r wlad sy’n perfformio orau yn y Deyrnas Unedig o ran bodlonrwydd myfyrwyr.

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi yng nghylch gwaith CCAUC y dylai weithio mewn partneriaeth â’r sector i gynyddu tryloywder o ran y defnydd o incwm o ffioedd a chryfhau llywodraethiant ac atebolrwydd.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete all and replace with:

1. Recognises:

a. that Universities in Wales and the UK are independent and autonomous institutions;

b. the financial challenges facing the Higher Education sector across the UK, including Brexit and the decline in the number of 18 year olds;

2. Welcomes:

a. the introduction by the Welsh Government of the most generous student support system in the UK, and the significant increases in the number of part-time and post graduate students in Wales;

b. the introduction of a fair and sustainable funding settlement for Welsh universities and the commitment to increase funding to HEFCW in each financial year for the lifetime of this Welsh Government;

c. the sector-wide commitment in Wales to pay the real living wage to all staff, the increased openness and transparency in the reporting of senior pay, measures being taken to address the gender pay gap and the adoption of the Code of Practice on Ethical Employment in Supply Chains;

d. that Wales is the best performing nation in the UK for student satisfaction;

3. Notes the Welsh Government’s remit to HEFCW to work in partnership with the sector to increase openness and transparency around the use of fee income and to strengthen governance and accountability.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Galwaf ar Suzy Davies i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

I call on Suzy Davies to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Dileu pwynt 3.

Gwelliant 3—Darren Millar

Ym mhwynt 4, dileu 'yn amodol ar y ffaith na fyddai cyflog is-ganghellor yn ddim mwy na phum gwaith enillion canolrifol' a rhoi yn ei le 'yn cynnwys amodau i fynd i'r afael â chyflogau gormodol is-ganghellorion ac uwch arweinwyr'.

Gwelliant 4—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi'r wybodaeth am y sefyllfa ariannol y mae'n ei hystyried o ran y sector addysg uwch cyn cytuno ar ddyraniad cyllideb flynyddol y sector.

Amendment 2—Darren Millar

Delete point 3.

Amendment 3—Darren Millar

In point 4, delete 'is contingent on vice-chancellor salaries being no more than five times median earnings' and replace with 'includes conditions to tackle excessive vice chancellor and senior leadership pay'.

Amendment 4—Darren Millar

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to publish the information about the higher education sector's financial position that it takes into consideration before agreeing the sector's annual budget allocation.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Diolch yn fawr, Llywydd, and thank you to Plaid for tabling this debate. I move our amendments.

Although we don't agree with everything in the motion, there's quite a lot we do agree with, which is why you can see what our amendments look like. Neither can we simply accept the complacency inherent in the Welsh Government amendment, because actually, yes, they are right in recognising that universities are independent and autonomous; that's why we can't support the more heavily interventionist approach in some of Plaid's motion. But higher education institutes are in receipt of public funds, and for those they absolutely should be accountable, and accountable not just for the spend, but how effective that spend is. We as Welsh Conservatives consider accountability to include universities explaining how spending that money, our money, contributed to the value of a bigger picture, not just what that money was spent on. And questions need to be asked, such as: what would have been lost had Welsh Government not invested, via HEFCW routes or other routes? What sources of other money might have been available for the work? How much could a university raise itself? So, in amendment 4, we do ask Welsh Government to tell us what it considers about the sector's own finances before setting its annual budget allocation, which goes hand in hand, I think, with point 2 of the motion. If the sector's in the trouble that the tone of this debate would have us believe, then it is Welsh Government’s decisions that need our scrutiny just as much, if not more, than those of higher education institutions themselves.

In tabling just one amendment, Minister, you have actually forced us to accept or reject the whole lot. So, I'm afraid we have to reject the whole lot, not least because Scotland might argue a different interpretation of your point 2a, and universities may want to challenge your assessment of their settlement in point 2b. I might also want to push you further on being able to commit to what sounds a little bit like multi-year budgeting for HEFCW. But, strangely, we can't do that for schools. But I’ll leave that teaser for a future debate.

Turning now to the motion itself, the challenges facing the higher education sector are exciting and frightening, I think in equal measure. Yes, some providers in the sector are making cuts; they're realigning finances. They have shrunk that deficit by a considerable margin, for which they should be congratulated, because we recognise that the level of public funds going into the sector has been very difficult for institutions in recent years—too difficult, perhaps, in 2016-17. But, going back to the point, universities are private bodies and they can only complain about public funding to a point. I’ll make this one exception, because, when it comes to research, I think an apparent drop in funding from Government says something about Government's confidence, and that can risk a faculty's, let alone a whole institution's, reputation for original working or partnership working.

The number of 18-year-olds has fallen. The demands of global economies are changing rapidly. Students taking on debt are far less forgiving of courses that aren’t value for money or unattractive to employers. Those Tony Blair 'degrees for everybody' days are now, mercifully, being displaced by a more sensible culture of degrees for those who can gain advantage from them, and something else of equal value for others. And institutions must respond. They must regenerate for the modern age or fail. Diamond and Augur spell out the problem that we are all paying for a supply that outstrips demand, so what universities supply needs to change.

The two universities in my region have been transformed in the time I’ve been an Assembly Member, bringing an atmosphere of ambition to Swansea. And now we may well want to examine whether doing that on the projection of a growth in numbers at a time of a demographic dip was wise, or whether building ambition on the promise of unsecured finances, which—. I'm talking about the city deal here. But I don't think it can be for HEFCW to make good bad bargains if governing bodies mess that up, hence the change in our second amendment there. 

But that doesn't let HEFCW off the hook, which is why we've not challenged point 5 of the motion, which calls the bluff of you, Minister, in point 3 of your amendment. Governance needs to keep up with changing ambitions—internally for institutions and for HEFCW. And, if something’s not right, and HEFCW needs more powers or more accountability to help get the sector onto an even keel, then we shouldn't ignore that opening.

I think good vice-chancellors are crucial to the success of universities—which is why we don’t accept point 4 of the motion—but greedy vice-chancellors don't help the reputation of institutions either, and that's something that institutions need to consider.

But I just want to finish on the role of Welsh Government here, because it's got a serious role here, and it's not just about money per se. If it could get a move on with degree apprenticeships, then universities could start offering those and ditch more courses that nobody wants any more. If they're confident in the governance, perhaps they could pick up on the pace of the Swansea bay city deal sign-off, make some of the payments that are due. That would show that some of these risks are worth taking. Show a bit more ankle, perhaps, on the Reid review, because I think our universities still can lead the way to us being an innovation nation, which does know what it’s doing on the economy.

Diolch yn fawr i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon, Lywydd. Cynigiaf ein gwelliannau.

Er nad ydym yn cytuno â phopeth yn y cynnig, mae yna gryn dipyn yr ydym yn cytuno ag ef, a dyna pam y gallwch weld sut rai yw ein gwelliannau. Ni allwn dderbyn yr hunanfodlonrwydd sy'n gynhenid yng ngwelliant Llywodraeth Cymru chwaith, oherwydd mewn gwirionedd, maent yn iawn i gydnabod bod prifysgolion yn annibynnol ac yn hunanlywodraethol; dyna pam na allwn gefnogi'r ymagwedd fwy ymyraethol yn rhannau o gynnig Plaid Cymru. Ond mae sefydliadau addysg uwch yn cael arian cyhoeddus, a dylent fod yn gwbl atebol amdano, ac yn atebol nid yn unig am y gwariant, ond am effeithiolrwydd y gwariant hwnnw. Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn ystyried bod atebolrwydd yn cynnwys sicrhau bod prifysgolion yn esbonio sut y cyfrannodd gwario'r arian hwnnw, ein harian ni, at werth darlun mwy, nid dim ond yr hyn y gwariwyd yr arian hwnnw arno. Ac mae angen gofyn cwestiynau, megis: beth fyddai wedi'i golli pe na bai Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, drwy gyfrwng llwybrau Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru neu lwybrau eraill? Pa ffynonellau arian eraill a allai fod wedi bod ar gael ar gyfer y gwaith? Faint y gallai prifysgol ei godi ei hun? Felly, yng ngwelliant 4, rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym beth y mae'n ei ystyried ynglŷn â chyllid y sector ei hun cyn pennu ei dyraniad cyllidebol blynyddol, sy'n mynd law yn llaw, rwy'n credu, â phwynt 2 yn y cynnig. Os yw'r sector yn wynebu'r trafferthion y byddai cywair y ddadl hon eisiau i ni ei gredu, mae angen inni graffu lawn cymaint ar benderfyniadau Llywodraeth Cymru ag ar benderfyniadau'r sefydliadau addysg uwch eu hunain, os nad yn fwy.

Wrth gyflwyno un gwelliant yn unig, Weinidog, rydych wedi ein gorfodi mewn gwirionedd i dderbyn neu wrthod y cwbl. Felly, mae arnaf ofn fod yn rhaid i ni wrthod y cyfan, nid yn lleiaf oherwydd y gallai'r Alban ddadlau dehongliad gwahanol o'ch pwynt 2a, ac efallai y bydd prifysgolion am herio eich asesiad o'u setliad ym mhwynt 2b. Efallai yr hoffwn eich gwthio ymhellach hefyd ar allu ymrwymo i'r hyn sy'n swnio ychydig yn debyg i gyllidebu aml-flwyddyn ar gyfer CCAUC. Ond yn rhyfedd iawn, ni allwn wneud hynny ar gyfer ysgolion. Ond gadawaf y cwestiwn hwnnw ar gyfer dadl yn y dyfodol.

Gan droi yn awr at y cynnig ei hun, mae'r heriau sy'n wynebu'r sector addysg uwch yr un mor gyffrous ag y maent yn frawychus. Mae'n wir fod rhai darparwyr yn y sector yn gwneud toriadau; maent yn aildrefnu cyllid. Maent wedi lleihau'r diffyg o gryn dipyn, a dylid eu llongyfarch am hynny, oherwydd cydnabyddwn fod lefel yr arian cyhoeddus sy'n mynd i'r sector wedi bod yn anodd iawn i sefydliadau yn ystod y blynyddoedd diwethaf—yn rhy anodd, efallai, yn 2016-17. Ond i fynd yn ôl at y pwynt, mae prifysgolion yn gyrff preifat a dim ond hyn a hyn o gwyno y gallant ei wneud am arian cyhoeddus. Gwnaf yr un eithriad hwn, oherwydd, pan ddaw'n fater o ymchwil, credaf fod gostyngiad ymddangosiadol yn y cyllid gan y Llywodraeth yn dweud rhywbeth am hyder y Llywodraeth, a gall hynny beryglu enw da cyfadran, heb sôn am sefydliad cyfan, am waith gwreiddiol neu weithio mewn partneriaeth.

Mae nifer y rhai 18 oed wedi gostwng. Mae gofynion economïau byd-eang yn newid yn gyflym. Mae myfyrwyr sy'n ysgwyddo dyled yn maddau llawer llai i gyrsiau nad ydynt yn rhoi gwerth am arian neu sy'n anatyniadol i gyflogwyr. Mae dyddiau 'graddau i bawb' Tony Blair yn cael eu disodli bellach, drwy drugaredd, gan ddiwylliant mwy synhwyrol o raddau ar gyfer y rheini a all gael mantais ohonynt, a rhywbeth arall sy'n gyfartal o ran gwerth i eraill. A rhaid i sefydliadau ymateb. Rhaid iddynt adfywio ar gyfer yr oes fodern neu fethu. Mae Diamond ac Augur yn egluro'r broblem ein bod i gyd yn talu am gyflenwad sy'n fwy na'r galw, felly mae angen i'r hyn y mae prifysgolion yn ei gyflenwi newid.

Mae'r ddwy brifysgol yn fy rhanbarth wedi cael eu gweddnewid dros y cyfnod y bûm yn Aelod Cynulliad, gan ddod ag awyrgylch uchelgeisiol i Abertawe. Ac yn awr mae'n ddigon posibl y byddwn eisiau archwilio pa mor ddoeth oedd hi i wneud hynny ar yr amcanestyniad o gynnydd yn y niferoedd ar adeg o ostyngiad demograffig, neu a oedd adeiladu uchelgais ar yr addewid o gyllid heb ei sicrhau—. Rwy'n sôn am y fargen ddinesig yma. Ond nid wyf yn credu mai CCAUC a ddylai wneud iawn am gytundebau gwael os yw cyrff llywodraethu'n gwneud llanastr o hynny, a dyna pam y ceir y newid yn ein hail welliant.  

Ond nid yw hynny'n achub croen CCAUC, a dyna pam nad ydym wedi herio pwynt 5 y cynnig, sy'n galw eich blyff, Weinidog, ym mhwynt 3 eich gwelliant. Mae angen i lywodraethu adlewyrchu dyheadau sy'n newid—yn fewnol ar gyfer sefydliadau ac ar gyfer CCAUC. Ac os nad yw rhywbeth yn iawn, a bod angen mwy o bwerau neu fwy o atebolrwydd ar CCAUC i helpu i gadw'r ddysgl yn wastad o fewn y sector, yna ni ddylem anwybyddu'r agoriad hwnnw.

Rwy'n credu bod is-gangellorion da yn hanfodol i lwyddiant prifysgolion—a dyna pam nad ydym yn derbyn pwynt 4 y cynnig—ond nid yw is-gangellorion barus yn helpu enw da sefydliadau chwaith, ac mae hynny'n rhywbeth sydd angen i sefydliadau ei ystyried.

Ond hoffwn orffen ar rôl Llywodraeth Cymru yma, oherwydd mae ganddi rôl ddifrifol yn hyn o beth, ac mae'n ymwneud â mwy nag arian fel y cyfryw. Pe bai'n gallu symud ymlaen gyda phrentisiaethau gradd, gallai prifysgolion ddechrau cynnig y rheini a chael gwared ar fwy o gyrsiau nad oes neb eu heisiau mwyach. Os oes ganddynt hyder yn y trefniadau llywodraethu, efallai y gallent gyflymu'r broses o gymeradwyo bargen ddinesig bae Abertawe, gwneud rhai o'r taliadau sy'n ddyledus. Byddai hynny'n dangos bod rhai o'r risgiau hyn yn werth eu cymryd. Dangoswch ychydig mwy o ffêr, efallai, mewn perthynas ag adolygiad Reid, oherwydd credaf fod ein prifysgolion yn dal i allu arwain y ffordd i ni fod yn genedl arloesi, sy'n gwybod beth y mae'n ei wneud ar yr economi.

17:35

Diolch yn fawr, Llywydd. I'm particularly pleased to take part in this debate today, though, like Bethan Sayed, I wish we weren’t having to bring it forward. Members will know that, until very recently, I was employed by one of our universities, and that was certainly a very good experience for me, as it is for many.

I’d like to start with what I think we can all agree. We can all agree about the importance of universities to the communities in which they’re based, to us a nation, to the economy. They are forums of debate, they are forums where independent thought is brought forward, they produce world-class research, and of course they are educators, and not only for young people, but primarily for young people. Our higher education sector has much that it can be proud of. But I think we can also all agree that the sector is under pressure.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n arbennig o falch o gael cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, er y byddai'n dda gennyf, fel Bethan Sayed, pe na baem yn gorfod ei chyflwyno. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod, tan yn ddiweddar iawn, yn cael fy nghyflogi gan un o'n prifysgolion, ac roedd hwnnw'n sicr yn brofiad da iawn i mi, fel y mae i lawer.

Hoffwn ddechrau gyda'r hyn y credaf y gallwn i gyd gytuno yn ei gylch. Gall pawb ohonom gytuno ynglŷn â phwysigrwydd prifysgolion i'r cymunedau y maent wedi'u lleoli ynddynt, i ni fel cenedl, i'r economi. Maent yn fforymau dadl, maent yn fforymau lle cyflwynir syniadau annibynnol, maent yn cynhyrchu ymchwil o'r radd flaenaf, ac wrth gwrs maent yn addysgwyr, ac nid yn unig ar gyfer pobl ifanc, ond ar gyfer pobl ifanc yn bennaf. Mae gan ein sector addysg uwch lawer y gall ymfalchïo ynddo. Ond rwy'n credu y gall pawb ohonom gytuno bod y sector o dan bwysau hefyd.

The question before us this afternoon is what is to be done. We've brought this debate forward because the current Government's response seems to be, essentially, 'Nothing is to be done', and that was reflected in their amendment, which tells us that everything is fine. Universities are independent, Government tells us, so let them get on with it. The read-across from that is, potentially, 'Let them sink or swim', and we don't think on these benches that that is good enough, and neither do the students, the families of students, and the workers at universities who speak to us think that it's good enough. 

The motion before us today proposes practical ways forward to address some of the governance concerns and the concerns about long-term stability and viability of this really important sector. I want to refer briefly, Llywydd, today to two particular examples, current examples, that illustrate the veracity of our concerns. 

No-one will be surprised to see me pressing again about the really serious governance concerns at Swansea. We've raised it here many times and I'm not the only one. We've had these extraordinary suspensions of really senior staff, disciplinary processes no closer to being clear or transparent or resolved than they were almost nine months ago; we now see that there are serious issues with financial reporting. There is no transparency. Students don't know what's going on and the staff don't know what's going on. 

The Minister, when we've raised this before, has asked us to take her word for it that HEFCW is on the case. Well, nine months down the line, if I believed it nine months ago, I don't believe it now, and I remain far from convinced. The general point is that something like this could potentially happen in any of our higher education institutions, because, while it is vital that they are independent and that their academic freedom is protected and we don't want them to be totally answerable to Government—nobody would want that—the governance arrangements in all these institutions are archaic, they are opaque. It is very unclear what the powers of the court of the university are when senior management of the university, as they have at Swansea, can persist in cancelling the meetings of the court. There is nobody to hold them to account. Our current governance arrangements, Llywydd, are based on the assumption from the middle of the last century that essentially everybody working in this sector are good chaps and they can be trusted and relied on to conduct themselves honourably. Well, I wish that it were so, but the shenanigans going on at Swansea clearly show that there are some chaps in charge who are very far from good. 

We need robust, transparent governance arrangements for our universities that are fit for the twenty-first century and, as Suzy Davies has said, for the very large institutions that we're talking about now, employing hundreds and thousands of people, dealing with thousands and thousands of students. We need those robust arrangements to ensure that the voices of students and staff are clearly heard in those processes and we need more consistency across institutions. This, to me, is crucial if the Government is serious in resisting the English-style marketisation of the sector, which it says that it is. 

So, I want to refer briefly to one very current example of financial instability and the dangers that that presents, and I want to highlight here the difficulties facing University of Wales Trinity Saint David. I want to focus briefly to begin with on the example of Lampeter university, as it was, a much-loved institution. Not many of us realise it's the fourth oldest higher education institution in Wales, Scotland and England; I was trying to see whether it was across these islands, but I couldn't get the date for Dublin. It's vital to its community. It plays a huge part, even reduced as it is, and I've been contacted by many constituents who are really, really concerned. We've seen a drop of student numbers and numbers of staff over the years, and there are some people contacting me who are questioning Trinity Saint David as an institution's long-term commitment to the Lampeter campus.

Constituents are also really worried about the potential impact of these difficulties on the further education services provided by Coleg Sir Gâr. This is an example of how these institutions have grown, and they are groups of institutions and they must have governance arrangements that work in that context. We face risks to our further education sector across Carmarthenshire because of financial problems in other parts of the University of Wales Trinity Saint David sector, because the college is part of that group. This is an example of how the fragility of the universities financially can have potential impacts beyond their own borders. 

My constituents expect the Welsh Government to hold the university to account for these problems and to be there to support it. I have to say, with regret, that I entirely concur with Bethan Sayed that the Government's amendment is nothing but self-congratulatory nonsense. If the Minister really believes that there are no serious problems in our higher education sector, she is clearly not living in the same country that I live in. She asks us to believe that everything is fine. Staff at the universities know that it is not, students know that it is not, the communities where those universities are based know that it is not. I urge the Senedd to reject all the amendments except amendment 4 and to support the motion as it stands, to ensure a fresh start and a secure future for these vital institutions. 

Y cwestiwn sydd ger ein bron y prynhawn yma yw beth y gellir ei wneud. Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon oherwydd mai ymateb y Llywodraeth bresennol yn ôl pob golwg yw 'Nid oes dim i'w wneud', ac adlewyrchwyd hynny yn eu gwelliant, sy'n dweud wrthym fod popeth yn iawn. Mae prifysgolion yn annibynnol, medd y Llywodraeth wrthym, felly gadewch iddynt fwrw iddi. Yr hyn a ddeallwn o hynny, o bosibl, yw 'Gadewch iddynt suddo neu nofio', ac nid ydym ni ar y meinciau hyn yn meddwl bod hynny'n ddigon da, ac nid yw'r myfyrwyr, teuluoedd myfyrwyr, na'r gweithwyr mewn prifysgolion sy'n siarad â ni yn credu ei fod yn ddigon da.  

Mae'r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn argymell ffyrdd ymarferol o fynd i'r afael â rhai o'r pryderon ynghylch llywodraethu a'r pryderon ynglŷn â sefydlogrwydd a hyfywedd hirdymor y sector pwysig hwn. Hoffwn gyfeirio'n fyr heddiw, Lywydd, at ddwy enghraifft benodol, enghreifftiau cyfredol, sy'n dangos pa mor wir yw ein pryderon. 

Ni fydd neb yn synnu fy ngweld yn pwyso eto ynglŷn â'r pryderon gwirioneddol ddifrifol ynghylch llywodraethu yn Abertawe. Rydym wedi ei godi yma droeon ac nid fi yw'r unig un. Rydym wedi gweld staff uchel iawn yn cael eu hatal o'u swyddi mewn modd eithriadol, prosesau disgyblu nad ydynt gam yn nes at fod yn glir nac yn dryloyw nac wedi'u datrys nag yr oeddent bron naw mis yn ôl; gwelwn yn awr fod yna broblemau difrifol yn codi gydag adroddiadau ariannol. Ni cheir tryloywder. Nid yw myfyrwyr yn gwybod beth sy'n digwydd ac nid yw'r staff yn gwybod beth sy'n digwydd.  

Wedi inni godi hyn o'r blaen, gofynnodd y Gweinidog inni dderbyn ei gair fod CCAUC yn mynd i'r afael â'r mater. Wel, naw mis yn ddiweddarach, os oeddwn yn credu hynny naw mis yn ôl, nid wyf yn ei gredu yn awr, ac rwy'n dal i fod ymhell o gael fy argyhoeddi. Y pwynt cyffredinol yw y gallai rhywbeth fel hyn ddigwydd yn unrhyw un o'n sefydliadau addysg uwch, oherwydd, er ei bod yn hanfodol iddynt fod yn annibynnol a bod eu rhyddid academaidd yn cael ei ddiogelu ac nad ydym am iddynt fod yn gwbl atebol i Lywodraeth—ni fyddai neb am weld hynny—mae'r trefniadau llywodraethu ym mhob un o'r sefydliadau hyn yn hynafol, maent yn anhryloyw. Mae'n aneglur iawn beth yw pwerau llys y brifysgol pan all uwch reolwyr y brifysgol, fel y gwnaethant yn Abertawe, barhau i ganslo cyfarfodydd y llys. Nid oes neb a all eu dwyn i gyfrif. Mae ein trefniadau llywodraethu presennol, Lywydd, yn seiliedig ar y dybiaeth o ganol y ganrif ddiwethaf fod pawb sy'n gweithio yn y sector hwn yn hen fois da yn y bôn ac y gellir ymddiried ynddynt a dibynnu arnynt i ymddwyn yn anrhydeddus. Wel, byddai'n dda gennyf pe bai hi felly, ond mae'r castiau sy'n digwydd yn Abertawe yn dangos yn glir fod rhai o'r bobl sydd mewn grym ymhell iawn o fod yn hen fois da.  

Mae arnom angen trefniadau llywodraethu cadarn a thryloyw ar gyfer ein prifysgolion sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain ac fel y dywedodd Suzy Davies, ar gyfer y sefydliadau mawr iawn y soniwn amdanynt yn awr sy'n cyflogi cannoedd a miloedd o bobl, yn ymdrin â miloedd ar filoedd o fyfyrwyr. Mae angen y trefniadau cadarn hynny arnom i sicrhau bod lleisiau myfyrwyr a staff yn cael eu clywed yn glir yn y prosesau hynny ac mae angen mwy o gysondeb ar draws sefydliadau. Mae hyn, i mi, yn hollbwysig os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â gwrthsefyll y dull Seisnig o farchnadeiddio'r sector, fel y dywed ei bod.  

Felly, hoffwn gyfeirio'n fyr at un enghraifft gyfredol iawn o ansefydlogrwydd ariannol a'r peryglon y mae hynny'n eu creu, ac rwyf am dynnu sylw yma at yr anawsterau sy'n wynebu Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Rwyf am ganolbwyntio'n fyr i ddechrau ar enghraifft prifysgol Llanbedr Pont Steffan, fel yr oedd, sefydliad sy'n annwyl iawn i lawer o bobl. Nid oes llawer ohonom yn sylweddoli mai dyma'r pedwerydd sefydliad addysg uwch hynaf yng Nghymru, Lloegr a'r Alban; roeddwn yn ceisio gweld a oedd hynny'n wir ar draws yr ynysoedd hyn, ond nid oeddwn yn gallu cael y dyddiad ar gyfer Dulyn. Mae'n hanfodol i'w chymuned. Mae'n chwarae rhan enfawr, er ei bod wedi lleihau, ac mae llawer o fy etholwyr wedi cysylltu â mi yn poeni'n wirioneddol. Rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y myfyrwyr a nifer y staff dros y blynyddoedd, ac mae rhai pobl yn cysylltu â mi sy'n cwestiynu ymrwymiad hirdymor y Drindod Dewi Sant fel sefydliad i gampws Llanbedr Pont Steffan.

Mae etholwyr yn poeni'n fawr hefyd am effaith bosibl yr anawsterau hyn ar y gwasanaethau addysg bellach a ddarperir gan Goleg Sir Gâr. Dyma enghraifft o'r ffordd y mae'r sefydliadau hyn wedi tyfu, a grwpiau o sefydliadau ydynt a rhaid iddynt gael trefniadau llywodraethu sy'n gweithio yn y cyd-destun hwnnw. Rydym yn wynebu risgiau i'n sector addysg bellach ar draws Sir Gaerfyrddin oherwydd problemau ariannol mewn rhannau eraill o sector Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, oherwydd bod y coleg yn rhan o'r grŵp hwnnw. Dyma enghraifft o sut y gall gwendid y prifysgolion yn ariannol gael effeithiau posibl y tu hwnt i'w ffiniau eu hunain.  

Mae fy etholwyr yn disgwyl i Lywodraeth Cymru ddwyn y brifysgol i gyfrif am y problemau hyn a bod yno i'w chefnogi. Rhaid imi ddweud, yn anffodus, fy mod yn cyd-fynd yn llwyr â Bethan Sayed nad yw gwelliant y Llywodraeth yn ddim ond nonsens hunanglodforus. Os yw'r Gweinidog yn credu o ddifrif nad oes problemau difrifol yn ein sector addysg uwch, mae'n amlwg nad yw'n byw yn yr un wlad ag rwy'n byw ynddi. Mae'n gofyn i ni gredu bod popeth yn iawn. Mae'r staff yn y prifysgolion yn gwybod nad ydyw, mae'r myfyrwyr yn gwybod nad ydyw, mae'r cymunedau lle mae'r prifysgolion hynny wedi'u lleoli yn gwybod nad yw popeth yn iawn. Pwysaf ar y Senedd i wrthod pob un o'r gwelliannau ac eithrio gwelliant 4 a chefnogi'r cynnig fel y mae, i sicrhau dechrau newydd a dyfodol diogel i'r sefydliadau hollbwysig hyn.  

17:45

The higher education sector, as we know, plays a critical and vital role in the social, cultural and economic life of Wales, and maintaining and developing a vibrant and successful higher education sector is therefore at the very heart of the Welsh Government's vision in developing a world-class education system. It is unfortunately the case that higher education in Wales, much like the rest of the UK, is facing significant financial pressures. A drop in the number of 18-year-olds as well as international uncertainties around Brexit have also exacerbated these pressures. These are real pressures. With regard to the Tory UK Government's cuts imposed on Wales, this is also significant. The Welsh Government's budget is down £800 million in real terms, compared to 2010-11. And despite these huge challenges caused by Tory austerity, funding to Wales's higher education has actually increased by over £250 million since 2012. 

Mae'r sector addysg uwch, fel y gwyddom, yn chwarae rhan allweddol a hanfodol ym mywyd cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd Cymru, ac felly mae cynnal a datblygu sector addysg uwch bywiog a llwyddiannus yn ganolog i weledigaeth Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu system addysg o safon fyd-eang. Yn anffodus, mae addysg uwch yng Nghymru, yn debyg i weddill y DU, yn wynebu pwysau ariannol sylweddol. Mae gostyngiad yn nifer y rhai 18 oed yn ogystal ag ansicrwydd rhyngwladol ynghylch Brexit hefyd wedi gwaethygu'r pwysau. Mae'n bwysau go iawn. Mae toriadau Llywodraeth Dorïaidd y DU a orfodir ar Gymru yn arwyddocaol hefyd. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru wedi gostwng £800 miliwn mewn termau real, o gymharu â 2010-11. Ac er gwaethaf yr heriau enfawr hyn a achoswyd gan gyni'r Torïaid, mae cyllid i addysg uwch Cymru wedi cynyddu dros £250 miliwn ers 2012 mewn gwirionedd.

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Completely acknowledging the scale of that public investment, does the Member agree with me that there are real challenges facing the governance in higher education?

Gan gydnabod maint y buddsoddiad cyhoeddus hwnnw'n llwyr, a yw'r Aelod yn cytuno â mi fod heriau gwirioneddol yn wynebu'r modd y llywodraethir addysg uwch?

I absolutely concur that there are real pressures and real challenges, but not just for the higher education sector, bearing in mind the topic of this debate. 

The radical reforms this Welsh Labour-led Government has implemented in response to the Diamond review are radical and they will create a strong and sustainable funding settlement. This radical and progressive approach will also mean students are better supported. So, we listened to students' concerns around the costs of living, and we will therefore be the first country in Europe to provide equivalent living costs support in both grants and loans to full-time and part-time undergraduates, because we've listened, we heard and we have acted.

And while the UK Government has cut back on grants for English students, Wales has moved further and has fostered support to those students from homes with a lower household income, and this is also right. Labour Governments have a proud record of expanding higher education, opening new institutions, establishing the Open University and improving access for people of all backgrounds. And here in Wales, with the ongoing Diamond suite of reforms, we are continuing that radical trajectory and tradition.

But, of course, in response to Helen Mary's interjection, we also have to and must recognise that there are very real pressures within the sector, in particular the concerns around job losses and the sustainability of some institutions, and that is a great worry to many. But it is also right that Welsh Government has called on Welsh universities to become living wage employers, and I would very much like to underscore that. 

So, Minister, I would therefore like to ask what representations has the Welsh Government made to institutions' staff and trade unions around the impact of job losses announced by Welsh institutions. And with regard to the projected Brexit implications on Welsh higher education institutions as well, in particular the calamitous 'no deal' Brexit, what support has the Welsh Government put in place to support institutions through this very difficult time for the sector and, by a result, the Welsh economy? 

Cytunaf yn llwyr fod pwysau gwirioneddol a heriau gwirioneddol, ond nid y sector addysg uwch yn unig, o gofio pwnc y ddadl hon, sy'n eu hwynebu.  

Mae'r diwygiadau radical y mae'r Llywodraeth hon a arweinir gan Lafur Cymru wedi'u rhoi ar waith mewn ymateb i adolygiad Diamond yn radical a byddant yn creu setliad ariannu cryf a chynaliadwy. Bydd y dull radical a blaengar hwn hefyd yn golygu bod myfyrwyr yn cael gwell cefnogaeth. Felly, gwrandawsom ar bryderon myfyrwyr ynghylch costau byw, ac felly ni fydd y wlad gyntaf yn Ewrop i ddarparu cymorth ar gyfer costau byw sy'n gyfwerth mewn grantiau a benthyciadau i israddedigion amser llawn a rhan-amser, gan ein bod wedi gwrando, wedi clywed ac wedi gweithredu.

Ac er bod Llywodraeth y DU wedi torri'n ôl ar grantiau i fyfyrwyr Lloegr, mae Cymru wedi symud ymhellach ac wedi sicrhau cymorth i fyfyrwyr o gartrefi ar incwm aelwydydd is, ac mae hyn hefyd yn iawn. Mae gan Lywodraethau Llafur record anrhydeddus o ehangu addysg uwch, agor sefydliadau newydd, sefydlu'r Brifysgol Agored a gwella mynediad i bobl o bob cefndir. Ac yma yng Nghymru, gyda'r gyfres barhaus o ddiwygiadau Diamond, rydym yn parhau â'r llwybr a'r traddodiad radicalaidd hwnnw.

Ond wrth gwrs, i ymateb i ymyriad Helen Mary, rhaid inni hefyd gydnabod bod pwysau gwirioneddol o fewn y sector, yn enwedig y pryderon ynghylch colli swyddi a chynaliadwyedd rhai sefydliadau, ac mae hynny'n ofid mawr i lawer. Ond mae hefyd yn iawn fod Llywodraeth Cymru wedi galw ar brifysgolion Cymru i ddod yn gyflogwyr cyflog byw, a hoffwn bwysleisio hynny'n fawr.  

Felly, Weinidog, hoffwn ofyn pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i staff sefydliadau ac undebau llafur ynghylch effaith y colli swyddi a gyhoeddwyd gan sefydliadau yng Nghymru. Ac o ran y goblygiadau a ragwelwyd yn sgil Brexit i sefydliadau addysg uwch Cymru, yn enwedig Brexit 'dim bargen' trychinebus, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar waith i gefnogi sefydliadau drwy'r cyfnod anodd hwn i'r sector ac o ganlyniad, i economi Cymru?  

Yn sicr, mae sefydliadau addysg uwch cryf yn bwysig yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol o ran cyfrannu at ein llewyrch ni fel cenedl. Dwi am siarad am impact economaidd addysg uwch yn bennaf. Mae'n digwydd ar nifer o lefelau, ac mi ddylai'r problemau a'r argyfwng rydym ni'n eu hwynebu yn y sector ar hyn o bryd fod yn canu larymau yn uchel iawn ynglŷn â'r peryglon economaidd. 

O ran y cyfraniad economaidd i'r ardaloedd mae'r prifysgolion ynddyn nhw, yn gyntaf, rydym ni'n sôn mwy a mwy, fel y dylem ni, am werth yr economi sylfaenol—y foundational economy—ac yn y cymunedau a'r rhanbarthau y mae'r prifysgolion yn gweithio o'u mewn nhw, maen nhw'n rhai o'r cyfranwyr mwyaf at yr economïau sylfaenol hynny. Rydym ni'n sôn am nifer fawr o staff, rydym ni'n sôn am gyflogau da i lawer o'r staff hynny—cyflogau rhy uchel, yn achos rhai is-ganghellorion, wrth gwrs, sy'n fater pwysig i fynd i'r afael â fo. Lle mae cannoedd o swyddi wedi cael eu colli'n barod, mae impact economaidd hynny i'w deimlo yn drwm. Rydym ni'n sôn am gadwynau cyflenwi yn lleol, o gynnal a chadw ystadau i fwydo staff neu fwydo myfyrwyr. Rydym ni'n sôn am gyfraniad myfyrwyr, fel y gwnes i lawer gormod ohono fo, mae'n siŵr, at economïau gyda'r nos yn eu hardaloedd. Felly, mae yna gyfraniad economaidd eang.

Mae yna gyfraniad economaidd wedyn, wrth gwrs, sy'n deillio o'r sgiliau sy'n cael eu darparu gan y sector. Mae'r unigolion yn elwa o ddysgu sgiliau drwy addysg uwch—mae cymunedau a Chymru gyfan wedyn yn elwa o hynny. Yn anffodus, dydyn ni ddim, dwi ddim yn meddwl, wedi manteisio digon ar y potensial yma. Dwi'n meddwl bod methiant i fuddsoddi mewn system addysg uwch effeithiol yn rhan o'r rheswm pam fod gennym ni ormod o bobl â sgiliau isel, a hynny'n arwain wedyn at gyflogau rhy isel. Mae yna botensial wedi cael ei gloi mewn pobl yng Nghymru sydd ddim yn cael ei ryddhau fel y gallai fo drwy addysg uwch.

Mi ddefnyddia i'r cyfle yma hefyd i sôn am y brain drain rydym ni yn ei wynebu ar hyn o bryd. I fod yn glir, dwi a Phlaid Cymru'n credu y dylai myfyrwyr o Gymru gael astudio ym mhrifysgolion gorau'r byd, i gael cyfle i fyw a gweithio dramor fel y ces i wneud. Ond mae'n rhaid i ni wynebu'r sefyllfa bod Cymru yn dioddef colled net o'n graddedigion, ac mae gweld systemau cyllido, ar y cyd efo polisi Llywodraeth—drwy, er enghraifft, y rhaglen Seren; y rhaglen honno'n arbennig—mae'n annog y brain drain yna. A pha wlad ag unrhyw hunan-barch ac uchelgais fyddai am weld ein goreuon ni yn gadael heb wneud ymdrech i geisio eu cadw nhw neu eu denu nhw yn ôl?

Os ydym ni am gefnogi myfyrwyr i fynd i ble bynnag maen nhw'n dymuno i fagu sgiliau newydd—a fel dwi'n dweud, does gen i ddim gwrthwynebiad i hynny—os ydym ni'n gyrru arian ar eu holau nhw allan o Gymru, mae'n rhaid sicrhau bod hynny ddim yn tanseilio y sefydliadau sydd gennym ni yn ariannol, sydd wedyn yn arwain at ddiffyg buddsoddiad, sy'n arwain at y peryg o ostwng safonau, sydd wedyn yn eu gwneud nhw'n llai apelgar i fyfyrwyr o Gymru, sydd wedyn yn ystyried mynd i astudio i Loegr yn lle. Mae o'n gylch dieflig na allwn ni ddim ei anwybyddu.

Allwn ni chwaith ddim jest ffarwelio efo myfyrwyr am eu blynyddoedd prifysgol heb (a) eu dilyn nhw yn ofalus iawn, eu tracio nhw i wybod ble maen nhw'n mynd, beth maen nhw'n ei wneud—ac mi fuasai'n dda gen i glywed y Gweinidog yn egluro pa system dracio, debyg, sydd mewn bodolaeth, a beth ydy nod y system honno a beth ydy'r cynllun i gadw mewn cysylltiad efo myfyrwyr—a (b) heb gynllun clir, wedyn, i'w denu nhw nôl i weithio ar ôl graddio, yn cynnwys drwy ddefnyddio cymhellion ariannol. 

Yn olaf, gwaith ymchwil cwbl allweddol ein prifysgolion ni—ymchwil, wrth gwrs, sy'n gyrru twf economaidd. Mi soniaf i am Gaerdydd; mae'r ffigurau gen i fan hyn. Fel cyfrannwr allweddol at economi Cymru, yn 2016-17, roedd y brifysgol yn cyfrannu dros £3 biliwn at economi'r Deyrnas Unedig, a dros £2 biliwn o hwnnw yn hwb i Gymru yn benodol. Mae ymchwil QR yn rhan ganolog o hyn, ond mae gwariant ar ymchwil a datblygiad yn cwympo y tu ôl i rannau eraill y Deyrnas Unedig—yn cwympo y tu ôl i'r Alban, yn sicr, yn sylweddol. Mae hynny'n effeithio ar allu Cymru i arloesi. Mae Prifysgol Caerdydd yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru, er enghraifft, fod yn gwneud llawer mwy i ariannu beth maen nhw'n ei alw'n ymchwil arloesol, challenge-led, yn ogystal â chynnal lefel yr ymchwil safonol QR. Mi fyddai hynny, dwi'n meddwl, yn mynd rhywfaint o'r ffordd i ddad-wneud yr anfantais mae Cymru yn ei wynebu ar hyn o bryd. Yn syml iawn, os ydy Cymru am fod yn llewyrchus, mae'n rhaid i ni gael sector R&D llewyrchus yn dod drwy ein prifysgolion ni. 

Felly, i gloi, mae'n glir bod y sector addysg uwch yn hanfodol, yn allweddol i'n heconomi ni. Os na sicrhawn ni gynaliadwyedd y sector honno, rydym ni'n siŵr o dalu pris uchel iawn. 

Certainly, HEIs that are strong are very important economically, culturally and socially, in terms of contributing to our prosperity as a nation. I want to talk about the economic impact of higher education, mainly. It happens on a number of levels, and the problems and the crisis that we face in the sector at present should be ringing very loud alarm bells, in terms of the economic risks.

On the economic contribution to the areas that the universities are in, we talk more and more, as we should, about the foundational economy’s value. In the communities and the regions where the universities work, they are some of the biggest contributors to the foundational economies there. We’re talking about a great number of staff and we’re talking about good salaries for the staff—too high, in some cases, for some vice-chancellors, which is a very important issue to tackle. Where there are hundreds of jobs that have been lost already, the economic impact of that is to be felt heavily. We’re talking about supply chains locally, from maintaining the estate, to food for staff and students and the night-time economy, which I probably indulged in too much. There is a broad economic contribution.

And then there is a contribution that stems from the skills that are provided by the sector, and individuals benefit from learning skills through the HE sector—communities and the whole of Wales benefit from that. Unfortunately, I don’t think that we’ve taken full advantage of that potential. I think that the failure to invest in an HE system that’s effective is part of the reason why we have too many people with low levels of skills, and that leads, then, to low pay. There is potential that has been locked in the people of Wales that has not been released, as it could be through the HE sector.

I’ll use this opportunity as well to talk about the brain drain that we face at present. To be clear, I and Plaid Cymru believe that students from Wales should be able to study in the best universities in the world, and to have an opportunity to live and work overseas, as I did. But, we have to face up to the situation that Wales is suffering a net loss in terms of graduates. Seeing funding systems and the Welsh Government’s policy—through the Seren programme in particular—they do encourage the brain drain. What country with any kind of self-respect and ambition would want to see our best people leaving without making an effort to try to keep them or attract them back here?

So, if we want to support students to go wherever they want to go to gain new skills—as I said, I don’t oppose that—and if we do send money after them, out of Wales, we have to ensure that that doesn’t undermine the institutions that we have, in a financial sense, which leads then to a lack of investment and a risk of a lowering of standards, and making them less appealing to students from Wales, who then consider going to study in England. It’s a vicious cycle that we can’t ignore.

We can’t just say goodbye to students for their university years without (a) tracking them very carefully to know exactly where they’re going and what they’re doing—and it would be good to hear from the Minister about what tracking system is in existence and what the aims of that scheme are, and what schemes we have to keep in contact with the students—and without then (b) having a clear plan to attract them back after graduating, including through using financial incentives.

Finally, research is vital for our universities—research, of course, that drives economic growth. I’ll talk about Cardiff; I have the figures here. As a key contributor to the Welsh economy, in 2016-17 the university contributed more than £3 billion to the UK economy, and more than £2 billion of that was a boost for Wales specifically. Quality-related research is a critical part of this, but expenditure on research and development is falling behind other parts of the UK—falling behind Scotland, certainly. That does affect the ability of Wales to innovate. Cardiff University says that the Welsh Government should, for example, be doing much more to fund what they called challenge-led innovation research, as well as maintaining the QR research. That would go some way towards undoing the disadvantage that Wales faces at present. Very simply, if Wales wants to be prosperous, we have to have a prosperous sector being engendered by universities.

So, to close, it’s clear that the HE sector is vital for our economy. If we don’t ensure the sustainability of that sector, we are sure to pay a very heavy price.

17:50

Following on from the theme explored by Helen Mary Jones, but almost certainly not as eloquently as she has put it, I wanted to discuss the governance of the institutions that are charged with delivering our higher education. Whilst we acknowledge the financial crisis now faced by the higher education sector and regret the substantial job losses over the last few years, we also have to realise that, being autonomous, the higher education sector has been responsible for their own financial governance. Two motions, one by Plaid and one by the Conservatives, have acknowledged the enormously high salaries awarded to vice-chancellors. One has to ask: is this indicative of the general financial controls exercised by the sector? All the institutions in the sector now control enormous sums of money. What scrutiny is applied to their financial decisions? We are all aware of the controversy with regard to the vice chancellor of Swansea University, and yet the details of the inquiry are scant, and they were also late in producing their annual accounts.

We accept the importance of the autonomous nature of these institutions, both in Wales and in the UK in general, but surely we should be able to scrutinise their financial probity, given that HEFCW is the Welsh Government body responsible for funding higher education. The education Minister has already set out how she wants universities to contribute to the Welsh Government's civic mission, and we understand that Welsh universities are responding to the standards she has set for them. Why can't this be done for the financial sustainability and good governance of the universities? We are sympathetic to the financial difficulties now faced by universities, but we are also mindful of the need to make sure that public funds are spent in the most cost-effective manner.

I wish lastly to address the comments made by Bethan Sayed with regard to the fall in foreign students. It is the uncertainty that now surrounds Brexit that stops students coming here, and that uncertainty can be placed firmly at the door of the remainers not accepting the democratic vote, particularly by the Welsh people.

Yn dilyn y thema a archwiliwyd gan Helen Mary Jones, ond bron yn sicr heb fod mor huawdl ag y gwnaeth hi, roeddwn am drafod trefniadau llywodraethu'r sefydliadau sy'n gyfrifol am ddarparu ein haddysg uwch. Er ein bod yn cydnabod yr argyfwng ariannol y mae'r sector addysg uwch yn ei wynebu yn awr ac yn gresynu at y colledion swyddi sylweddol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rhaid inni sylweddoli hefyd, gan ei fod yn annibynnol, fod y sector addysg uwch wedi bod yn gyfrifol am ei drefniadau llywodraethu ariannol ei hun. Mae dau gynnig, un gan Blaid Cymru ac un gan y Ceidwadwyr, wedi cydnabod y cyflogau uchel iawn a roddwyd i is-gangellorion. Rhaid i rywun ofyn: a yw hyn yn arwydd o'r mesurau rheoli ariannol cyffredinol a arferir gan y sector? Mae pob sefydliad yn y sector bellach yn rheoli symiau enfawr o arian. Pa waith craffu sy'n berthnasol i'w penderfyniadau ariannol? Mae pawb ohonom yn ymwybodol o sgandal is-ganghellor Prifysgol Abertawe, ac eto mae manylion yr ymchwiliad yn brin, ac roeddent hefyd yn hwyr yn cynhyrchu eu cyfrifon blynyddol.

Derbyniwn bwysigrwydd natur annibynnol y sefydliadau hyn, yng Nghymru ac yn y DU yn gyffredinol, ond does bosibl na allwn graffu ar eu cywirdeb ariannol, o gofio mai CCAUC yw'r corff Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am ariannu addysg uwch. Mae'r Gweinidog addysg eisoes wedi nodi sut y mae am i brifysgolion gyfrannu at genhadaeth ddinesig Llywodraeth Cymru, a deallwn fod prifysgolion Cymru yn ymateb i'r safonau y mae wedi'u gosod ar eu cyfer. Pam na ellir gwneud hyn er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol a llywodraethu da yn y prifysgolion? Rydym yn cydymdeimlo â'r anawsterau ariannol y mae prifysgolion yn eu hwynebu yn awr, ond rydym hefyd yn ymwybodol o'r angen i wneud yn siŵr fod arian cyhoeddus yn cael ei wario yn y ffordd fwyaf costeffeithiol.

Yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y sylwadau a wnaed gan Bethan Sayed am y gostyngiad yn niferoedd myfyrwyr tramor. Yr ansicrwydd sy'n ymwneud â Brexit yn awr sy'n atal myfyrwyr rhag dod yma, a gellir gosod y bai am yr ansicrwydd yn gadarn ar y ffaith nad yw'r rhai a oedd am aros yn derbyn y bleidlais ddemocrataidd, yn enwedig gan bobl Cymru.

17:55

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thank you for taking an intervention; I do appreciate that. You've just said the uncertainty is down to the remainers. Actually, following the referendum in 2016, the decline happened then. So, it wasn't uncertainty; it was the fear of what leaving would mean for EU citizens within the UK and their education status. It's not the remainers who have anything to do with it; it's actually the whole process that's at fault.

Diolch am dderbyn ymyriad; rwy'n gwerthfawrogi hynny. Rydych newydd ddweud mai'r rhai sydd am aros sy'n peri'r ansicrwydd. Yn dilyn y refferendwm yn 2016, digwyddodd y dirywiad bryd hynny. Felly, nid ansicrwydd ydoedd, ond ofn yr hyn y byddai gadael yn ei olygu i ddinasyddion yr UE yn y DU a'u statws addysg. Nid y rhai sydd am aros sydd ar fai; yr holl broses sydd ar fai mewn gwirionedd.

Well, I will very quickly reply to that, David. I quite agree that the whole process has been very badly mishandled. And I would not stand here and defend the Tory Government and their handling of the matter. Thank you.

Wel, fe ymatebaf yn gyflym iawn i hynny, David. Cytunaf yn llwyr fod y broses gyfan wedi cael ei chamdrafod yn wael iawn. Ac ni fuaswn yn sefyll yma i amddiffyn y Llywodraeth Dorïaidd a'r ffordd y maent wedi ymdrin â'r mater. Diolch.

Diolch. I'd like this afternoon to perhaps join colleagues in appreciating the efforts and the commitment of the higher education sector in Wales and the positive impact it has on civil life as well as our economy. As Helen Mary has indicated, I'm proud to have been a part of that before I became an Assembly Member. For many years, I worked in the sector. I do recognise that, over those years since as well, there have been some considerable changes in the sector with respect to the structure and organisation. We've seen an expansion in the number of students, the different numbers of providers available, the provision—the expansion of programmes—and the research has increased dramatically. Greater variation of providers exists in Wales, and there's an increase in the number of HE courses now being offered within further education institutions. There is a whole different set-up to what existed, perhaps, when I left eight years ago.

Now, a significant feature of this changing landscape has been a trend towards greater consolidation with the merger—. We now see eight universities. You mentioned the University of Wales Trinity Saint David. Well, that was, of course, Lampeter, Trinity college and Swansea Metropolitan University put together—and the University of Wales, actually—and it now includes FE colleges as well. So, there has been a dramatic change, with many FE colleges offering degree courses now as well. So, those FE colleges you talk about actually are offering HE level courses, level 6 courses.

They have some of the highest satisfaction rates in the UK, Welsh universities have, so let's actually congratulate them on some of the work that they do, because the students are actually seeing good provision and a good experience, and they wouldn't have those satisfaction results if they didn't. Believe you me, I've been with students during those results; I know exactly what they say—they'll tell you as it is. So, if they are actually giving you a good satisfaction result, they are seeing universities as offering something beneficial to them and they're happy with that.

Now, I'm not going to hide from the fact of the other aspects, but let's also recognise the voice of the student, because I haven't heard much about the voice of the student in this debate. It's all been about governance. I'll come back to that; I will come back to governance. But let's talk about the students and remember that, because I also highlight—. We talk about health very often; we talk about a patient-centred agenda. Perhaps we should be looking at a student-centred agenda, a student-focused agenda when we talk about education, and particularly higher education as well. And I do recognise, unfortunately, the challenges from governance and financial aspects of HE institutions that exist today, but they're not new, unfortunately. I remember being a trade union officer at the time when the then Swansea Institute was under threat of closure or being basically taken over following questions of governance and academic standards. 

Diolch. Hoffwn ymuno â chyd-Aelodau y prynhawn yma i werthfawrogi ymdrechion ac ymrwymiad y sector addysg uwch yng Nghymru a'r effaith gadarnhaol y mae'n ei chael ar fywyd sifil yn ogystal â'n heconomi. Fel y dywedodd Helen Mary, rwy'n falch fy mod wedi bod yn rhan o hynny cyn imi ddod yn Aelod Cynulliad. Bûm yn gweithio yn y sector am flynyddoedd lawer. Dros y blynyddoedd hynny, rwy'n cydnabod bod newidiadau sylweddol wedi digwydd yn y sector o ran y strwythur a'r drefniadaeth. Rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y myfyrwyr, y niferoedd gwahanol o ddarparwyr sydd ar gael, y ddarpariaeth—ehangu rhaglenni—ac mae'r ymchwil wedi cynyddu'n ddramatig. Mae mwy o amrywiaeth o ddarparwyr yn bodoli yng Nghymru, a gwelwyd cynnydd yn nifer y cyrsiau addysg uwch sy'n cael eu cynnig ar hyn o bryd mewn sefydliadau addysg bellach. Mae'n gwbl wahanol i'r hyn a oedd yn bodoli, efallai, pan adewais i wyth mlynedd yn ôl.

Nawr, un o nodweddion arwyddocaol y newid hwn yn y dirwedd oedd tueddiad i gyfuno mwy—. Bellach, gwelwn wyth prifysgol. Fe sonioch chi am Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Wel, Llanbedr Pont Steffan, coleg y Drindod a Phrifysgol Fetropolitan Abertawe gyda'i gilydd oedd honno'n arfer bod—a Phrifysgol Cymru, mewn gwirionedd—ac mae'n awr yn cynnwys colegau addysg bellach hefyd. Felly, mae newid dramatig wedi bod, gyda llawer o golegau addysg bellach yn cynnig cyrsiau gradd hefyd erbyn hyn. Felly, mae'r colegau addysg bellach y soniwch amdanynt yn cynnig cyrsiau lefel addysg uwch mewn gwirionedd, cyrsiau lefel 6.

Gan brifysgolion Cymru y gwelir rhai o'r cyfraddau bodlonrwydd uchaf yn y DU, felly gadewch inni eu llongyfarch ar beth o'r gwaith a wnânt, gan fod y myfyrwyr mewn gwirionedd yn gweld darpariaeth dda a phrofiad da, ac ni fyddent yn cael y fath ganlyniadau bodlonrwydd pe na baent. Credwch chi fi, rwyf wedi bod gyda myfyrwyr yn ystod y canlyniadau hynny; gwn yn union beth y maent yn ei ddweud—maent yn ei dweud hi fel y mae. Felly, os ydynt yn rhoi canlyniad bodlonrwydd da i chi, maent yn gweld bod y prifysgolion yn cynnig rhywbeth buddiol iddynt ac maent yn hapus gyda hynny.

Nawr, nid wyf yn mynd i ochel rhag yr agweddau eraill, ond gadewch i ni hefyd gydnabod llais y myfyriwr, oherwydd ni chlywais lawer am lais y myfyriwr yn y ddadl hon. Mae'r cyfan wedi ymwneud â llywodraethu. Dof yn ôl at hynny; dof yn ôl at lywodraethu. Ond gadewch i ni siarad am y myfyrwyr a chofiwch hynny, oherwydd rwyf hefyd yn tynnu sylw at—. Rydym yn siarad am iechyd yn aml iawn; rydym yn sôn am agenda sy'n canolbwyntio ar y claf. Efallai y dylem edrych ar agenda sy'n canolbwyntio ar y myfyriwr pan soniwn am addysg, ac yn enwedig addysg uwch. Ac rwy'n cydnabod, yn anffodus, yr heriau o ran llywodraethu ac agweddau ariannol sefydliadau addysg uwch sy'n bodoli heddiw, ond nid ydynt yn newydd, yn anffodus. Cofiaf fod yn swyddog undeb llafur pan oedd Athrofa Abertawe ar y pryd dan fygythiad o gael ei chau neu ei throsfeddiannu i bob pwrpas yn sgil cwestiynau ynghylch llywodraethu a safonau academaidd.  

18:00

I'm very grateful to David Rees for taking the intervention. You've just talked about how much the sector has changed and how much bigger the institutions now are. You've pointed out that these issues with governance are not new. Would you agree with me that it's now time that something is done to address those problems since they're not new?

Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am gymryd yr ymyriad. Rydych newydd sôn cymaint y mae'r sector wedi newid a faint yn fwy yw'r sefydliadau bellach. Rydych wedi tynnu sylw at y ffaith nad yw'r problemau llywodraethu hyn yn newydd. A fyddech yn cytuno ei bod yn bryd gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r problemau hynny yn awr gan nad ydynt yn newydd?

Well, I was going to come on to some concerns I have with governance, and I do agree that greater transparency is required in governance and greater participation by staff and by students. They should never ever be blocked out from taking part in meetings of whichever governing body it is, because I remember being a trade union member on a governing body and I wasn't allowed in certain meetings because it was felt it was inappropriate. Now, that's got to stop; the governance has to be open, has to be transparent, and those voices must be heard clearer and louder. So, I totally agree with that aspect.

We all remember, on financial aspects, universities get their money from various sources. The Brexit Party Member talked about HEFCW. HEFCW's no longer the main funder. Many years ago, it stopped being the main funder. It used to be. All the teaching moneys used to come from HEFW, but it doesn't any more; it comes through student fees. So it's been changed; it's student fees, R&D grants and projects, commercial activities—let's not forget the commercial activities they undertake—and a smaller proportion now of public funding through the funds from HEFCW. Much, much smaller than they used to be. They do depend upon student numbers. Student universities actually do depend upon that, home and abroad, and it is very deeply concerning that we are seeing the overseas students declining, particularly from the EU, because that has always been a supporter. Because even though they paid home fees—[Interruption.] Hang on a minute. Even though they paid home fees from the EU, they were numbers, they were coming in and they were adding to the experience of the individual students in their programmes.

Wel, roeddwn yn mynd i ddod at rai o’r pryderon sydd gennyf ynghylch llywodraethu, ac rwy'n cytuno bod angen mwy o dryloywder yn y trefniadau llywodraethu a mwy o gyfranogiad gan staff a myfyrwyr. Ac ni ddylid byth eu rhwystro rhag cymryd rhan yng nghyfarfodydd pa gorff llywodraethu bynnag ydyw, gan fy mod yn cofio bod yn aelod o undeb llafur ar gorff llywodraethu ac ni chawn fynd i rai cyfarfodydd gan y teimlid nad oedd hynny’n briodol. Nawr, mae'n rhaid rhoi'r gorau i hynny; rhaid i'r trefniadau llywodraethu fod yn agored, rhaid iddynt fod yn dryloyw, a rhaid i'r lleisiau hynny gael eu clywed yn gliriach ac yn uwch. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r agwedd honno.

Rydym i gyd yn cofio, o ran yr agweddau ariannol, fod prifysgolion yn cael eu harian o wahanol ffynonellau. Siaradodd yr Aelod o Blaid Brexit am CCAUC. Nid CCAUC yw'r prif gyllidwr mwyach. Flynyddoedd lawer yn ôl, fe stopiodd fod yn brif gyllidwr. Dyna fel oedd hi’n arfer bod. Roedd yr holl arian addysgu'n arfer dod gan CCAUC, ond nid yw'n gwneud hynny mwyach; daw drwy ffioedd myfyrwyr. Felly mae wedi cael ei newid; ffioedd myfyrwyr, grantiau a phrosiectau ymchwil a datblygu, gweithgareddau masnachol—na foed inni anghofio'r gweithgareddau masnachol y maent yn eu cyflawni—dyna ydyw bellach, a daw cyfran lai o arian cyhoeddus drwy gronfeydd CCAUC bellach. Maent yn llawer iawn llai nag yr arferent fod. Maent yn dibynnu ar niferoedd myfyrwyr. Mae prifysgolion yn dibynnu ar hynny mewn gwirionedd, gartref a thramor, ac mae'n destun pryder mawr ein bod yn gweld niferoedd myfyrwyr tramor yn gostwng, yn enwedig o'r UE, gan fod hynny bob amser wedi bod yn gymorth. Oherwydd er eu bod yn talu ffioedd cartref—[Torri ar draws.] Am funud bach. Er eu bod yn talu ffioedd cartref o’r UE, roeddent yn niferoedd, roeddent yn dod i mewn ac roeddent yn ychwanegu at brofiad y myfyrwyr unigol yn eu rhaglenni.

Does the Member recognise there has been a significant fall, as he states, in EU students in Wales, but that has not been replicated in England? So, there may be lessons for some universities in the sector in Wales rather than necessarily just blaming Brexit.

A yw'r Aelod yn cydnabod y bu cwymp sylweddol, fel y dywed, yn niferoedd y myfyrwyr o’r UE yng Nghymru, ond nad yw hynny wedi’i weld yn Lloegr? Felly, efallai fod gwersi i rai prifysgolion yn y sector yng Nghymru yn hytrach na beio Brexit o reidrwydd.

I can't answer on the numbers in England; I actually haven't studied the numbers in England. I'll take you on your word, if that's the case. But I think what we are seeing is that we used to have a very good relationship with many institutions in Europe, and students would come over. Now, if the fall in EU students in Wales is happening, what we've got to say is, 'Why?' And it's not because of the relationship or the experience they get here; it's because students are very worried about the consequences of Brexit—end of—and that's a fact. So, we have addressed that.

I do want to highlight one thing, Llywydd, before I go, because I haven't talked about it and I think it's very important. We don't always mention the pathway of part-time study. It is important to many people, and I want take the opportunity today to add my congratulations to the Open University on its fiftieth anniversary. The work they do is fantastic, and I welcome very much the way the Welsh Government is now supporting part-time students on their pathways, because that is another avenue that universities have been following. They are looking at the expansion of pathways on the part-time programmes, and that is crucial. I think, for Welsh citizens, we should welcome and congratulate the expansion of that to so many people because people in work, people who want to part-time study, if people want to get back into work, people who want to raise their prospects and opportunities, part-time work is very often there and we tend to forget about that sometimes. And universities are huge in that and they work with FE colleges as well in delivering a combination of programmes.

Llywydd, I will conclude because I see my time is well up. I do agree that we need to have and look at the governance. I do think there is a question on how we ensure transparency and openness is available to us, but there are some points in there I disagree with in the motion. On the vice-chancellors' salary, by the way, yes, I totally agree. Sorry. I do think we need to do something about it, but let's not forget the benefits they get because they'll get a figure, but if we want to attract them, you've got to match them with England, unfortunately, within that competitive market. And if you want good vice-chancellors, we've got to look at the whole university sector across the UK. If we do it just for Wales, we may end up not having the quality of people we want to drive our universities forward.

Ni allaf ateb ar y niferoedd yn Lloegr; nid wyf wedi astudio'r niferoedd yn Lloegr. Fe gymeraf eich gair, os mai felly y mae. Ond rwy'n credu mai'r hyn a welwn yw bod perthynas dda iawn yn arfer bod rhyngom a llawer o sefydliadau yn Ewrop a byddai myfyrwyr yn dod draw. Nawr, os yw'r gostyngiad yn nifer myfyrwyr yr UE yng Nghymru yn digwydd, yr hyn sy’n rhaid ei ofyn yw 'Pam?' Ac nid yw'n digwydd oherwydd y berthynas neu'r profiad y maent yn ei gael yma ond oherwydd bod myfyrwyr yn bryderus iawn am ganlyniadau Brexit—a dyna ni—mae hynny'n ffaith. Felly, rydym wedi mynd i'r afael â hynny.

Rwyf am dynnu sylw at un peth, Lywydd, cyn i mi orffen, oherwydd nid wyf wedi siarad amdano ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Nid ydym yn sôn bob amser am y llwybr astudio rhan-amser. Mae'n bwysig i lawer o bobl, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle heddiw i ychwanegu fy llongyfarchiadau i'r Brifysgol Agored ar ei hanner canmlwyddiant. Mae'r gwaith y maent yn ei wneud yn wych, ac rwy'n croesawu'n fawr y ffordd y mae Llywodraeth Cymru bellach yn cefnogi myfyrwyr rhan-amser ar eu llwybrau oherwydd mae’n llwybr arall y bu prifysgolion yn ei ddilyn. Maent yn edrych ar ehangu llwybrau yn y rhaglenni rhan-amser, ac mae hynny'n hanfodol. I ddinasyddion Cymru, rwy’n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ei groesawu a llongyfarch camau i'w ehangu i gynnwys cynifer o bobl oherwydd i bobl mewn gwaith, pobl sydd eisiau astudio rhan-amser, os yw pobl am ddychwelyd i'r gwaith, pobl sydd eisiau gwella eu rhagolygon a'u cyfleoedd, mae gwaith rhan-amser yn aml iawn yno ac rydym yn tueddu i anghofio am hynny weithiau. Ac mae prifysgolion yn rhan enfawr o hynny ac maent yn gweithio gyda cholegau addysg bellach yn ogystal i ddarparu cyfuniad o raglenni.

Lywydd, rwyf am orffen am fy mod yn gweld bod fy amser wedi hen ddod i ben, ond cytunaf fod angen inni edrych ar lywodraethu. Credaf fod cwestiwn ynglŷn â sut i sicrhau ymagwedd agored a thryloyw, ond mae rhai pwyntiau rwy’n anghytuno â hwy yn y cynnig. Rwy’n cytuno’n llwyr ynglŷn â chyflogau is-gangellorion, gyda llaw. Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n credu bod angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch, ond gadewch i ni beidio ag anghofio'r buddion a gânt oherwydd byddant yn cael ffigur, ond os ydym am eu denu, mae'n rhaid i chi eu cymharu â Lloegr, yn anffodus, o fewn y farchnad gystadleuol honno. Ac os ydych chi eisiau is-gangellorion da, mae'n rhaid i ni edrych ar y sector prifysgolion cyfan ar draws y DU. Os gwnawn hynny ar gyfer Cymru’n unig, efallai na chawn bobl o’r ansawdd yr ydym ei eisiau i ddatblygu ein prifysgolion yn y pen draw.

Y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.

The education Minister, Kirsty Williams.

Thank you very much, Presiding Officer. Any opportunity to discuss and promote our higher education sector is always a welcome one. And in speaking in favour of the Government's amendment, I more than recognise the challenges facing the sector, including Brexit, the decline in the number of 18-year-olds, and domestic and global competition. But I also welcome the success of the sector and, as David Rees said, a sector that is outperforming the rest of the United Kingdom for student satisfaction, for leading in Wales and across the UK in paying the real living wage to its staff, and for the progress, working with HEFCW, on senior pay transparency and strengthened governance. I am committed to the local, national and international success of our universities. Our institutions are national assets held in high regard throughout the world, and they achieve this as autonomous institutions working in partnership with Government.

Now, others across this Chamber may prefer that universities function as an arm of the Government. We prefer that they take their place in that public square of debate, discussion and discourse, and offer both challenge and contribution to Government thinking for the good of our nation. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae unrhyw gyfle i drafod a hyrwyddo ein sector addysg uwch bob amser yn rhywbeth i'w groesawu. Ac wrth siarad o blaid gwelliant y Llywodraeth, rwy'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r sector, gan gynnwys Brexit, y gostyngiad yn nifer y bobl ifanc 18 oed a chystadleuaeth ddomestig a byd-eang. Ond rwyf hefyd yn croesawu llwyddiant y sector ac fel y dywedodd David Rees, mae’n sector sy'n perfformio'n well na gweddill y Deyrnas Unedig o ran  bodlonrwydd myfyrwyr, ac o ran arwain yng Nghymru a ledled y DU mewn perthynas â thalu'r cyflog byw go iawn i'w staff, ac o ran y cynnydd a wnaethpwyd, gan weithio gyda CCAUC, ar dryloywder cyflogau uwch a llywodraethu cryfach. Rwyf wedi ymrwymo i lwyddiant lleol, cenedlaethol a rhyngwladol ein prifysgolion. Mae ein sefydliadau yn asedau cenedlaethol sy'n uchel eu parch ym mhob cwr o’r byd, ac maent yn cyflawni hyn fel sefydliadau annibynnol sy'n gweithio mewn partneriaeth â'r Llywodraeth.

Nawr, efallai y bydd yn well gan eraill ar draws y Siambr hon weld prifysgolion yn gweithredu fel cangen o'r Llywodraeth. Mae'n well gennym ni eu bod yn cymryd eu lle yn dadlau a thrafod yn y parth cyhoeddus, ac yn herio a chyfrannu at feddwl y Llywodraeth er lles ein cenedl.

18:05

I'm grateful to the Minister for taking an intervention. Has she heard anybody on these benches suggest that we would want the universities to operate as an arm of Government? I thought I made myself completely clear; we want their autonomy and their academic freedom, but they need to be open and accountable. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am dderbyn ymyriad. A yw wedi clywed unrhyw un ar y meinciau hyn yn awgrymu y byddem am i'r prifysgolion weithredu fel cangen o Lywodraeth? Roeddwn yn meddwl fy mod wedi dweud hynny’n gwbl glir; rydym eisiau iddynt fod yn annibynnol a yn rhydd yn academaidd, ond mae angen iddynt fod yn agored ac yn atebol.

Supporting, Presiding Officer, a sustainable and world-renowned higher education system is a priority for this Government, and we do indeed have a robust statutory framework of regulation in place that assures both the quality and the financial sustainability of the sector. And if some Members need reminding, many people in this very Chamber passed the Higher Education (Wales) Act 2015 that gave additional powers to HEFCW to strengthen those arrangements, although that seems to have been forgotten here this afternoon. 

Now, we will continue to work in partnership with the sectors and others to advance the interests of our higher education institutions in a UK, EU and global context. Through our reforms to student finance and HE funding, we have provided the security and sustainability necessary to help the institutions meet these ongoing challenges that we have outlined. This system of support is the first in Europe that provides equivalent maintenance support across all modes and levels of study. And what I will not do this afternoon, Presiding Officer, is make any apology for the fact that that student support package is also portable for wherever a student wishes to study.

And I must say, the most depressing bit about the contributions this afternoon is the failure to appreciate the very hard work of our Seren co-ordinators that are providing our young people with such wonderful, wonderful experiences and opportunities.  

Lywydd, mae cefnogi system addysg uwch gynaliadwy a byd-enwog yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon, ac yn wir mae gennym fframwaith rheoleiddio statudol cadarn ar waith sy'n sicrhau ansawdd a chynaliadwyedd ariannol y sector. Ac os oes angen atgoffa rhai o’r Aelodau, pasiodd llawer o bobl yn y Siambr hon Ddeddf Addysg Uwch (Cymru) 2015 a roddai bwerau ychwanegol i CCAUC er mwyn cryfhau'r trefniadau hynny, er ei bod yn ymddangos bod hyn wedi'i anghofio yma y prynhawn yma.

Nawr, byddwn yn parhau i weithio mewn partneriaeth â'r sectorau ac eraill i hyrwyddo buddiannau ein sefydliadau addysg uwch yng nghyd-destun y DU, yr UE ac yn fyd-eang. Drwy ein diwygiadau i gyllid myfyrwyr a chyllido addysg uwch, rydym wedi darparu'r sicrwydd a'r cynaliadwyedd angenrheidiol i helpu'r sefydliadau i ateb yr heriau parhaus a ddisgrifiwyd gennym. Y system gymorth hon yw'r gyntaf yn Ewrop sy'n darparu cymorth cynhaliaeth cyfwerth ar draws yr holl ddulliau a lefelau astudio. A'r hyn na fyddaf yn ei wneud y prynhawn yma, Lywydd, yw ymddiheuro am y ffaith bod y pecyn cymorth myfyrwyr hwnnw hefyd yn mynd gyda'r myfyriwr i ble bynnag y mae'n dymuno astudio.

Ac mae'n rhaid i mi ddweud, yr agwedd fwyaf digalon ar y cyfraniadau y prynhawn yma yw'r methiant i werthfawrogi gwaith caled iawn ein cydlynwyr Seren sy'n darparu profiadau a chyfleoedd gwych i'n pobl ifanc.

Will you take an intervention? It's not about the individuals driving the policy and working very, very hard on it; it's what it achieves in driving students out of Wales, driving a brain drain, and, as I said, what country would want to do that? 

A wnewch chi gymryd ymyriad? Nid yw hyn yn ymwneud â'r unigolion sy'n gyrru'r polisi ac sy’n gweithio'n galed iawn arno, ond yn hytrach â beth y mae’n ei gyflawni drwy yrru myfyrwyr allan o Gymru, gan beri draen dawn ac fel y dywedais, pa wlad a fyddai'n dymuno gwneud hynny?

What country would want to curtail the ambitions of its citizens to study at first-class institutions wherever they would be? That would be an inward-looking nation, not an outward-looking nation that wants to give its students those opportunities to fulfil their potential wherever that potential may best be supported.

Pa wlad a fyddai'n dymuno cyfyngu ar uchelgais ei dinasyddion i astudio mewn sefydliadau o'r radd flaenaf ble bynnag y maent? Byddai honno'n genedl sy'n edrych i mewn, nid yn genedl sy'n edrych tuag allan ac sydd am roi'r cyfleoedd hynny i'w myfyrwyr allu cyflawni eu potensial lle bynnag yw’r man gorau ar gyfer cefnogi'r potensial hwnnw.

Will the Minister give way? 

A wnaiff y Gweinidog ildio?

I've previously questioned a number of times around the Seren scheme. Can I just say from these benches that we really do appreciate the efforts that the co-ordinators have gone to and wish her and them well with the continued success of the scheme?  

Rwyf wedi gofyn cwestiynau sawl gwaith o’r blaen am gynllun Seren. A gaf fi ddweud o'r meinciau hyn ein bod yn gwerthfawrogi ymdrechion y cydlynwyr yn fawr, ac yn dymuno'n dda iddi hi a hwythau gyda llwyddiant parhaus y cynllun?

Well, I'm glad that somebody here recognises the hard work and the success of the scheme, but also, apart from supporting those students, our student support package has seen a massive increase in the new applications for part-time and postgraduate students, and that's proof that this reform is working. It's delivering for social mobility, it's delivering for economic opportunity, and it is delivering, crucially, for all students no matter what their background is.

But, Presiding Officer, there is always more that we can do, and so today I can confirm a new bursary scheme to attract Welsh students to do their Master's degrees here in Wales. These bursaries will be aimed at prospective Master's students in subject areas where we know that there is a high demand for postgraduate qualifications. Providing incentives for graduates to remain in or to return to Wales is one of my priorities in meeting our economy's skills needs. This scheme will support our universities to incentivise the recruitment of the most talented Welsh students, in line with our economic action plan and my response to the Diamond review.  

I've also made a commitment to increase funding to HEFCW in each year of this Government, subject to the usual processes. The allocations I have made to HEFCW since the last election have increased from £117.5 million in 2016-17 to more than £151 million in 2019-20. This increase in funding will clearly continue as long as we are able to do so, and it demonstrates our commitment to the long-term stability of the sector in Wales. And, Suzy Davies, I have no intention of showing a bit more ankle, or indeed, any other part of my anatomy, when responding to the Reid review. I have made £6.6 billion available to help support institutions to deliver on that agenda.

Now, since coming into office, I have set clear expectations of the sector and HEFCW in my annual remit letters. I have raised our expectations of what Government investment should deliver from the partnership that we have with HEFCW and the sector. This year, this includes asking the council, working with other administrations where appropriate, to consider whether arrangements regarding academic integrity and reporting on fee income, should be strengthened, and I have asked for a report on this. I've also used my remit letters to encourage greater openness and transparency on senior pay, but also on pay equality and gender pay and other measures to encourage fair working practices. We have already seen progress in reporting on these. Our reporting is more transparent than it is across the border, and I would hope that Members across the Chamber would recognise the work of the sector as good, civic actors.

I'm pleased with the progress that our institutions have made on paying the real living wage to all directly employed HE staff and, crucially, towards implementing it across their outsourced HE activity. I'm also very proud that Welsh universities are the first whole sector to sign up to the code of practice on ethical employment in supply chains.

Rather than the picture that has been painted by some Members this afternoon, we have provided HEFCW with enhanced responsibilities in relation to the regulation of tuition fees, monitoring compliance with commitments made in institutions' fee and access plans, and assessing the quality of provision and financial stability through the adoption of a financial management code, which nobody has seen fit to mention. In addition, I have discussed with HEFCW the work they have in hand to strengthen governance arrangements in HE in Wales working with Universities Wales and the chairs of those universities, and I'm looking forward to an update when this work has been progressed significantly.

But, of course, looking to the future, our post-compulsory education and training reforms will establish a new funding and regulatory body that will oversee higher education, further education, apprenticeships and sixth forms. And the commission will have powers related to the oversight of public funds awarded to universities, higher education providers and other publicly funded PCET providers. This will, of course, include ensuring the financial sustainability of our universities. The commission will also have a key role in ensuring that the interests of our learners and their sponsors are protected, that students continue to have a voice in institutional affairs as well as safeguarding the reputation of the Welsh PCET sector through regulatory levers that it will have at its disposal. And given that there is a great enthusiasm in this Chamber this afternoon for regulatory reform, I look forward to enjoying the support of the Chamber when this Bill comes to the floor.

Universities will need to continue to act transparently in the eyes of the commission with regard to public funds, as is currently the case. But I've also been clear on the need for the commission to take due account of the need to preserve institutional autonomy and academic freedom. We must recognise that universities are and will continue to be autonomous bodies despite their vital role in delivering a public service and generating public value. There are, Presiding Officer, some significant challenges ahead, and we need to make sure that we have a system that will enable us to meet those challenges, identify and make the most of the opportunities that arise whilst ensuring that we continue to have high-quality, high-performing, sustainable institutions, and that's why those reforms will be undertaken by this Government.

Wel, rwy'n falch fod rhywun yma’n cydnabod gwaith caled a llwyddiant y cynllun ond hefyd, ar wahân i gefnogi'r myfyrwyr hynny, mae ein pecyn cymorth i fyfyrwyr wedi gweld cynnydd enfawr yn y ceisiadau newydd ar gyfer myfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedig, a dyna brawf fod y diwygio’n gweithio. Mae'n cyflawni ar gyfer symudedd cymdeithasol, mae'n cyflawni ar gyfer cyfle economaidd, ac mae'n cyflawni, yn hanfodol, ar gyfer pob myfyriwr waeth beth yw eu cefndir.

Ond Lywydd, gallwn bob amser wneud rhagor, ac felly heddiw gallaf gadarnhau cynllun bwrsariaeth newydd i ddenu myfyrwyr o Gymru i wneud eu graddau Meistr yma yng Nghymru. Anelir y bwrsariaethau hyn at ddarpar fyfyrwyr graddau Meistr mewn meysydd pwnc y gwyddom fod galw mawr am gymwysterau ôl-raddedig ynddynt. Mae rhoi cymhellion i raddedigion aros yng Nghymru neu ddychwelyd i Gymru yn un o fy mlaenoriaethau ar gyfer diwallu anghenion sgiliau ein heconomi. Bydd y cynllun hwn yn cynorthwyo ein prifysgolion i gymell recriwtio myfyrwyr mwyaf talentog Cymru, yn unol â'n cynllun gweithredu economaidd, a fy ymateb i adolygiad Diamond.

Rwyf hefyd wedi ymrwymo i gynyddu cyllid i CCAUC ym mhob blwyddyn o'r Llywodraeth hon, yn amodol ar y prosesau arferol. Mae'r dyraniadau a wneuthum i CCAUC ers yr etholiad diwethaf wedi cynyddu o £117.5 miliwn yn 2016-17 i fwy na £151 miliwn yn 2019-20. Bydd y cynnydd hwn yn y cyllid yn amlwg yn parhau cyhyd ag y gallwn ei wneud, ac mae'n dangos ein hymrwymiad i sefydlogrwydd hirdymor y sector yng Nghymru. A Suzy Davies, nid oes gennyf unrhyw fwriad o ddangos ychydig mwy o ffêr, nac unrhyw ran arall o fy anatomi yn wir, wrth ymateb i adolygiad Reid. Rwyf wedi sicrhau bod £6.6 biliwn ar gael i helpu i gynorthwyo sefydliadau i gyflawni'r agenda honno.

Nawr, ers i mi ddechrau gwneud y swydd hon, rwyf wedi gosod disgwyliadau clir ar gyfer y sector a CCAUC yn fy llythyrau cylch gwaith blynyddol. Rwyf wedi codi ein disgwyliadau ynglŷn â'r hyn y dylai buddsoddiad y Llywodraeth ei gyflawni o'r bartneriaeth sydd gennym â CCAUC a'r sector. Eleni, mae hyn yn cynnwys gofyn i'r cyngor, gan weithio gyda gweinyddiaethau eraill lle bo hynny'n briodol, ystyried a ddylid cryfhau trefniadau'n ymwneud ag uniondeb academaidd ac adrodd ar incwm ffioedd, ac rwyf wedi gofyn am adroddiad ar hyn. Rwyf hefyd wedi defnyddio fy llythyrau cylch gwaith i annog ymagwedd fwy agored a thryloyw mewn perthynas â chyflogau uwch-swyddogion, ond hefyd o ran cyflog cyfartal a chydraddoldeb cyflog rhwng y rhywiau a chamau eraill i annog arferion gwaith teg. Rydym eisoes wedi gweld cynnydd o ran adrodd ar y rhain. Mae ein prosesau adrodd yn fwy tryloyw nag y maent dros y ffin, a buaswn yn gobeithio y byddai Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod gwaith y sector fel gweithredwyr dinesig, da.

Rwy'n falch o'r cynnydd a wnaeth ein sefydliadau ar dalu'r cyflog byw go iawn i'r holl staff addysg uwch a gyflogir yn uniongyrchol ac yn hollbwysig, ar ei weithredu ar draws eu gweithgarwch addysg uwch ar gontract allanol. Rwyf hefyd yn falch iawn mai prifysgolion Cymru yw'r sector cyfan cyntaf i ymrwymo i'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi.

Yn hytrach na'r darlun a beintiodd rhai o'r Aelodau y prynhawn yma, rydym wedi rhoi mwy o gyfrifoldebau i CCAUC mewn perthynas â rheoleiddio ffioedd dysgu, monitro cydymffurfiaeth ag ymrwymiadau a wnaed yng nghynlluniau ffioedd a mynediad sefydliadau, ac asesu ansawdd y ddarpariaeth a sefydlogrwydd ariannol drwy fabwysiadu cod rheoli ariannol, nad oes neb wedi gweld yn dda i'w grybwyll. Yn ogystal, rwyf wedi trafod gyda CCAUC y gwaith sydd ganddynt ar y gweill i gryfhau'r trefniadau llywodraethu mewn addysg uwch yng Nghymru gan weithio gyda Prifysgolion Cymru a chadeiryddion y prifysgolion hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at ddiweddariad pan fydd y gwaith hwn wedi'i ddatblygu'n sylweddol.

Ond wrth gwrs, wrth edrych tua'r dyfodol, bydd ein diwygiadau addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yn sefydlu corff cyllido a rheoleiddio newydd a fydd yn goruchwylio addysg uwch, addysg bellach, prentisiaethau a'r chweched dosbarth. A bydd gan y comisiwn bwerau'n ymwneud â goruchwylio arian cyhoeddus a ddyfernir i brifysgolion, darparwyr addysg uwch a darparwyr addysg a hyfforddiant ôl-orfodol eraill a ariennir yn gyhoeddus. Bydd hyn, wrth gwrs, yn cynnwys sicrhau cynaliadwyedd ariannol ein prifysgolion. Bydd gan y comisiwn rôl allweddol hefyd yn sicrhau bod buddiannau ein dysgwyr a'u noddwyr yn cael eu gwarchod, fod myfyrwyr yn parhau i fod â llais mewn materion sefydliadol yn ogystal â diogelu enw da sector addysg a hyfforddiant ôl-orfodol Cymru drwy'r dulliau rheoleiddio a fydd ar gael iddo. Ac o gofio bod brwdfrydedd mawr yn y Siambr y prynhawn yma dros ddiwygio rheoleiddiol, edrychaf ymlaen at fwynhau cefnogaeth y Siambr pan ddaw'r Bil hwn ger ein bron.

Bydd angen i brifysgolion barhau i weithredu'n dryloyw yng ngolwg y comisiwn mewn perthynas ag arian cyhoeddus, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd. Ond rwyf hefyd wedi bod yn glir ynghylch yr angen i'r comisiwn roi ystyriaeth briodol i'r angen i warchod annibyniaeth sefydliadol a rhyddid academaidd. Rhaid inni gydnabod mai cyrff annibynnol yw prifysgolion ac y byddant yn parhau i fod yn gyrff annibynnol er gwaethaf eu rôl hanfodol yn darparu gwasanaeth cyhoeddus ac yn creu gwerth cyhoeddus. Mae heriau sylweddol o'n blaenau, Lywydd, ac mae angen inni sicrhau bod gennym system a fydd yn ein galluogi i ateb yr heriau hynny, i nodi a gwneud y gorau o'r cyfleoedd sy'n codi gan sicrhau ar yr un pryd ein bod yn parhau i fod â sefydliadau cynaliadwy o ansawdd uchel sy'n perfformio'n dda, a dyna pam y bydd y diwygiadau hynny'n cael eu gwneud gan y Llywodraeth hon.

18:10

Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl.

I call Bethan Sayed to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn, and thank you to everybody who has taken part in this debate. I welcome the announcement that's been made with regard to the Master's degree. Although, I must say, every time I raise issues with higher education, I feel that the Minister is always very defensive, and we raise these issues because, like I said in the beginning, we have heard concerns. And this is not to try and bash the university sector, as it's interpreted; it's to try and raise valid concerns about what we believe can change and can be amended in the sector to suit the needs of the people of Wales.

Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad a wnaethpwyd ynglŷn â gradd Meistr. Er bod yn rhaid imi ddweud, bob tro y byddaf yn codi materion yn ymwneud ag addysg uwch, teimlaf fod y Gweinidog bob amser yn amddiffynnol iawn, ac rydym yn codi'r materion hyn oherwydd ein bod yn clywed pryderon, fel y dywedais ar y dechrau. Ac nid ymdrech yw hon i geisio lladd ar y sector prifysgolion, fel y caiff ei ddehongli; ein bwriad yw ceisio codi pryderon dilys am yr hyn y credwn y gall newid ac y gellir ei ddiwygio yn y sector i weddu i anghenion pobl Cymru.

And it's worth noting that it's the university sector that is feeding us with those concerns that we are able to raise here on the floor of the Assembly.

Ac mae'n werth nodi mai'r sector prifysgolion sy'n ein bwydo â'r pryderon hynny y gallwn eu codi yma ar lawr y Cynulliad.

Yes, and that's why we are raising this debate today, and I do not make any apologies for doing so, and want to assure that everything we're saying has been brought to us by people in the sector who want us to raise these concerns and want us to do that in this particular Chamber.

I'm not sure how much time I have, but I wanted to thank Suzy Davies for her intervention in relation to being constructive, and recognising the point in relation to how important research is and the fact that there is a level of complacency in the higher education sector. We need to be accountable. I know we differ, to an extent, there. Where we would differ again, I guess, is where we've seen the Conservatives support more marketisation in the higher education sector, and I think that's where many of these problems do lie, so I truly hope you raise that with your colleagues on a UK level as well.

Helen Mary Jones spoke passionately about her experiences, and I think if you've worked in the sector, you will know first hand how some of these issues have affected people on the ground. Ultimately, they are educators, and people should feel that, whatever they want to study, they're able to do so, regardless of people being forced to think about employment before they're ready to do that. They want to go to university to have the experience of going to university.

I don't really want to get into the governance issues at Swansea here today, I know that I've raised them on many occasions, and there are differing opinions about what is happening there. All I know is that we need to ensure that this process is done properly. I'm hearing that it's flawed, and that's evidence that I've received. I don't want it to be flawed, but that's something I can't ignore when people raise that with me. So, I truly hope that HEFCW are abreast of these particular issues.

And Lampeter—you mentioned Lampeter, well, I spent every summer of my youth there when I was on the National Youth Orchestra of Wales and know how important Lampeter is to the ecosystem of the universities. It's gone from 1,500 to 350 students, and I think that's tragic for such an excellent university.

Rhianon Passmore, you always do a great job in defending the Labour Government, I must hand it to you, and the radical trajectory that you talk about. But, whether you like it or not, I'm in politics because of Labour, because of the introduction of tuition fees by the Labour Government. So, I do remember the legacy that is not so radical as well, I'm sorry.

Ie, a dyna pam rydym yn cyflwyno'r ddadl hon heddiw, ac nid wyf yn ymddiheuro am wneud hynny, ac rwyf am sicrhau bod y cyfan a ddywedwn wedi'i ddwyn i'n sylw gan bobl yn y sector sydd am inni leisio'r pryderon hyn ac am inni wneud hynny yn y Siambr hon.

Nid wyf yn siŵr faint o amser sydd gennyf, ond roeddwn am ddiolch i Suzy Davies am ei hymyriad mewn perthynas â bod yn adeiladol, a chydnabod y pwynt ynglŷn â pha mor bwysig yw ymchwil a'r ffaith bod lefel o hunanfodlonrwydd yn y sector addysg uwch. Mae angen inni fod yn atebol. Gwn ein bod yn anghytuno ar hynny i ryw raddau. Lle byddem yn anghytuno eto, rwy'n dyfalu, yw lle gwelsom y Ceidwadwyr yn cefnogi mwy o farchnadeiddio yn y sector addysg uwch, a chredaf mai dyna lle mae'r bai am lawer o'r problemau hyn, felly rwy'n gobeithio o ddifrif y byddwch yn codi hynny gyda'ch cymheiriaid ar lefel y DU hefyd.

Siaradodd Helen Mary Jones yn angerddol am ei phrofiadau, ac os ydych wedi gweithio yn y sector, credaf y byddwch yn gwybod yn bersonol sut y mae rhai o'r materion hyn wedi effeithio ar bobl ar lawr gwlad. Yn y pen draw, addysgwyr ydynt, a dylai pobl deimlo, beth bynnag y maent am ei astudio, eu bod yn gallu gwneud hynny heb i bobl gael eu gorfodi i feddwl am gyflogaeth cyn eu bod yn barod i wneud hynny. Maent am fynd i'r brifysgol i gael profiad o fynd i'r brifysgol.

Nid oes gennyf lawer o awydd ymhelaethu ar y materion llywodraethu yn Abertawe yma heddiw, gwn fy mod wedi eu codi ar sawl achlysur, a cheir safbwyntiau gwahanol ar yr hyn sy'n digwydd yno. Y cyfan y gwn i yw bod angen inni sicrhau bod y broses hon yn cael ei gwneud yn iawn. Clywaf ei bod yn wallus, ac mae honno'n dystiolaeth a gefais. Nid wyf eisiau iddi fod yn wallus, ond mae hynny'n rhywbeth na allaf ei anwybyddu pan fydd pobl yn dwyn hynny i fy sylw. Felly, rwy'n gobeithio'n wirioneddol fod CCAUC yn ymwybodol o'r materion penodol hyn.

A Llanbedr Pont Steffan—fe sonioch chi am Lanbedr Pont Steffan, wel, treuliais bob haf o fy ieuenctid yno pan oeddwn yn aelod o Gerddorfa Genedlaethol Ieuenctid Cymru a gwn pa mor bwysig yw Llanbedr Pont Steffan yn ecosystem y prifysgolion. Mae wedi mynd o 1,500 i 350 o fyfyrwyr, ac rwy'n credu bod hynny'n drychinebus i brifysgol mor rhagorol.

Rhianon Passmore, rydych bob amser yn gwneud gwaith gwych yn amddiffyn y Llywodraeth Lafur, rhaid i mi gydnabod hynny, a'r llwybr radical y soniwch amdano. Ond hoffi hynny neu beidio, deuthum i mewn i'r byd gwleidyddol oherwydd Llafur, oherwydd cyflwyno ffioedd dysgu gan y Llywodraeth Lafur. Felly, mae'n ddrwg gennyf ond rwy'n cofio'r hyn a etifeddwyd nad yw mor radicalaidd hefyd.

I Rhun, diolch yn fawr iawn am esbonio'r impact economaidd o ran addysg uwch a chanu'r larymau yn uchel iawn ynglŷn â'r hyn sydd yn digwydd dros Gymru gyfan—pa mor bwysig yw e o ran yr economi lleol. Roeddwn i'n siarad â phobl yn y sector oedd yn dweud, 'Os byddai'r brifysgol yma yn mynd, byddai'r holl dref yn marw.' Felly, mae'n rhaid inni fod yn fyw i'r sefyllfa honno pan dŷn ni'n siarad am ddyfodol a hyfywedd y sector addysg uwch.

Achos roeddech chi'n siarad am system tracio a sut i ddenu myfyrwyr yn ôl. Ar y pwyllgor dwi'n ei gadeirio, pwyllgor yr iaith Gymraeg, roedd deintyddion wedi dod i mewn ynglŷn â rheoliadau iaith, ac roedden nhw'n dweud nad ydyn nhw'n cael deintyddion sy'n siarad Cymraeg achos maen nhw i gyd wedi mynd i Loegr i astudio. Wel, mae'n rhaid inni fod yn poeni am y broblem hon, mae'n rhaid inni geisio eu denu nhw i aros yng Nghymru i astudio yng Nghymru.

To Rhun, thank you for explaining the economic impact of higher education. You said that alarm bells should be ringing about what’s happening across the whole of Wales, and how important HE is in terms of local economies. I've spoken to people in the sector who are saying, 'If this university were to disappear, then the whole town would die.' So, we have to be alive to that when we're talking about the future viability of the HE sector.

You mentioned a tracking system and how to attract students back to Wales. On the committee that I chair—the Welsh language committee—dentists had come in to talk about Welsh language regulations, and they say that they don't have Welsh-speaking dentists because they all study in England. Well, we have to be concerned about that, surely. We do have to encourage them to remain in Wales to study in Wales.

18:15

Ac os caf i wneud y pwynt, dwi'n ymwybodol o etholwyr gen i sydd eisiau astudio meddygaeth yng Nghymru sydd wedi, drwy'r system Seren, trio cael eu denu i fynd i brifysgolion yn Lloegr.

If I could say, I'm aware of constituents that I have who want to study medicine in Wales, who have gone through the Seren system and attempts have been made to attract them to universities in England.

Wel, dyna pam mae gan rai ohonom ni gonsýrn ynglŷn â'r system honno, ac mae'n bwysig ein bod ni'n codi'r consýrn am y system Seren hefyd.

Well, that’s why some of us do have concerns about that system, and it’s important that we raise those concerns about the Seren system too.

I don't really think I want to address the Brexit Party concerns regarding Brexit, because we know why people are not coming here—because they feel that they're not welcome and because of Brexit. You can say it's because of the remainers until you're red in the face, but the fact is, people don't want to come here because they don't feel welcome, and we have to own that responsibility. I know people who've told me they don't want to come here because of the way that they feel about Brexit.

Nid wyf yn credu fy mod i eisiau mynd i'r afael â phryderon Plaid Brexit ynglŷn â Brexit, oherwydd gwyddom pam nad yw pobl yn dod yma—oherwydd eu bod yn teimlo nad oes croeso iddynt ac oherwydd Brexit. Gallwch ddweud mai'r rhai sydd am aros sydd ar fai hyd nes y bydd eich wynebau'n goch, ond y gwir amdani yw nad yw pobl am ddod yma oherwydd nad ydynt yn teimlo bod croeso iddynt, ac mae'n rhaid i ni berchnogi'r cyfrifoldeb hwnnw. Rwy'n adnabod pobl sydd wedi dweud wrthyf nad ydynt eisiau dod yma oherwydd y ffordd y maent yn teimlo am Brexit.

Could the Member explain why they're still going to England in the same numbers that they were before?

A allai'r Aelod esbonio pam eu bod yn dal i fynd i Loegr yn yr un niferoedd ag o'r blaen?

No, because I'm not responsible and I'm holding the Welsh Government to account, so I want to see the numbers rise here in Wales. But the reality is that is how they feel, having talked to people who want to come to Wales, but feel that there is no welcome for them in that regard.

Then, we had David Rees mentioning a good point about the FE offering, as well. We can't have this debate without mentioning that further education does offer a lot in relation to higher education.

I would say that I mentioned students in my speech, so I think that's integral to what we do in relation to higher education—how they can feel fully included. In Swansea at the moment, when the structures are not happening, how are students supposed to take part in those conversations? When I was student president, those—the court and the senate—were the ways in which we could engage. We sat there and we took part. So we have to ensure that they're not undermined by problems with governance in any of these particular universities.

I'd like to hope that this isn't the end of the debate on higher education. I'm sure after I finish this debate I'll have lots of e-mails from the higher education institutions and from the regulators saying that there's no problem, and everything's hunky dory, and if it's not then I'm hopeful they will be able to engage constructively with us in future as opposed to potentially seeing us as hostile, when all we want to do is improve the situation so that everybody can be proud here in Wales of our higher education institutions. 

Na, oherwydd nid fy nghyfrifoldeb i yw hynny, a Llywodraeth Cymru rwy'n ei dwyn i gyfrif, felly rwyf am weld y niferoedd yn codi yma yng Nghymru. Ond y realiti yw mai dyna sut y maent yn teimlo, ar ôl siarad â phobl sydd eisiau dod i Gymru, ond sy'n teimlo nad oes croeso iddynt wneud hynny.

Yna, cawsom David Rees yn nodi pwynt da am y cynnig addysg bellach yn ogystal. Ni allwn gael y ddadl hon heb sôn bod addysg bellach yn cynnig llawer mewn perthynas ag addysg uwch.

Hoffwn ddweud fy mod wedi sôn am fyfyrwyr yn fy araith, felly credaf fod hynny'n rhan annatod o'r hyn a wnawn yng nghyswllt addysg uwch—sut y gallant deimlo eu bod wedi'u cynnwys yn llawn. Yn Abertawe ar hyn o bryd, pan nad yw'r strwythurau'n digwydd, sut y mae myfyrwyr i fod i gymryd rhan yn y sgyrsiau hynny? Pan oeddwn yn llywydd myfyrwyr, y rheini—y llys a'r Senedd—oedd y ffyrdd y gallem ymgysylltu â hwy. Byddem yn eistedd yno a byddem yn cymryd rhan. Felly mae'n rhaid i ni sicrhau nad ydynt yn cael eu tanseilio gan broblemau llywodraethu yn unrhyw un o'r prifysgolion penodol hyn.

Hoffwn obeithio nad dyma ddiwedd y ddadl ar addysg uwch. Ar ôl i mi orffen y ddadl hon rwy'n siŵr y byddaf yn cael llawer o negeseuon e-bost gan y sefydliadau addysg uwch a chan y rheoleiddwyr yn dweud nad oes unrhyw broblem, a bod popeth yn fendigedig, ac os nad yw rwy'n obeithiol y byddant yn gallu ymwneud yn adeiladol â ni yn y dyfodol yn hytrach na'n gweld yn elyniaethus o bosibl, er mai'r cyfan yr ydym am ei wneud yw gwella'r sefyllfa fel y gall pawb yma yng Nghymru ymfalchïo yn ein sefydliadau addysg uwch.

18:20

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? 

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object?

That was an objection? Yes. I just had to check there, sorry. 

Gwrthwynebiad oedd hwnnw? Ie. Roedd yn rhaid i mi wneud yn siŵr, mae'n ddrwg gennyf.

Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Dyma ni yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod eisiau imi ganu'r gloch. Dwi'n symud yn syth i'r bleidlais, felly, ac mae'r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar y sector addysg uwch. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid naw, neb yn ymatal, 34 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig heb ei ddiwygio wedi'i wrthod. 

That brings us to voting time, so unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the vote. The first vote is on the Plaid Cymru debate on the higher education sector. I call for a vote on the unamended motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour nine, no abstentions, 34 against, therefore the unamended motion is not agreed. 

NDM7101 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 9, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7101 - Plaid Cymru debate - Motion without amendment: For: 9, Against: 34, Abstain: 0

Motion has been rejected

Sy'n dod â ni at welliant 1, ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 18 yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 1, ac felly mae gwelliant 2 a gwelliant 3 wedi cwympo.

Which brings us to amendment 1, and if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 18 against, therefore amendment 1 is agreed, and amendments 2 and 3 are deselected. 

NDM7101 - Gwelliant 1: O blaid: 25, Yn erbyn: 18, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7101 - Amendment 1: For: 25, Against: 18, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Amendments 2 and 3 deselected.

Gwelliant 4 yw'r bleidlais nesaf. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 4 yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 18, neb yn ymatal, 25 yn erbyn, felly mae gwelliant 4 wedi'i wrthod. 

Amendment 4 is the next vote. I call for a vote on amendment 4 in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 18, no abstentions, 25 against, therefore amendment 4 is not agreed.  

NDM7101 - Gwelliant 4: O blaid: 18, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7101 - Amendment 4: For: 18, Against: 25, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Pleidlais i orffen, felly, ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

And finally, a vote on the motion as amended. 

Cynnig NDM7101 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod:

a. bod Prifysgolion yng Nghymru a’r Deyrnas Unedig yn sefydliadau annibynnol ac ymreolaethol;

b. yr heriau ariannol sy’n wynebu’r sector Addysg Uwch ledled y Deyrnas Unedig, gan gynnwys Brexit a’r gwymp yn nifer y bobl ifanc 18 oed;

2. Yn croesawu:

a. bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno’r system cefnogi myfyrwyr fwyaf hael yn y Deyrnas Unedig, a bod nifer y myfyrwyr rhan amser ac ôl-raddedig yng Nghymru wedi cynyddu’n sylweddol;

b. bod setliad teg a chynaliadwy wedi’i gyflwyno i brifysgolion Cymru a bod ymrwymiad i gynyddu cyllid CCAUC ym mhob blwyddyn ariannol am oes y Llywodraeth hon;

c. bod ymrwymiad ar draws y sector yng Nghymru i dalu’r cyflog byw go iawn i bob aelod o staff, bod mwy o dryloywder o ran adrodd ar gyflogau rheolwyr uwch, bod camau’n cael eu cymryd i fynd i’r afael â’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau a bod y Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi wedi ei fabwysiadu;

d. mai Cymru yw’r wlad sy’n perfformio orau yn y Deyrnas Unedig o ran bodlonrwydd myfyrwyr.

3. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi yng nghylch gwaith CCAUC y dylai weithio mewn partneriaeth â’r sector i gynyddu tryloywder o ran y defnydd o incwm o ffioedd a chryfhau llywodraethiant ac atebolrwydd.

Motion NDM7101 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises:

a. that Universities in Wales and the UK are independent and autonomous institutions;

b. the financial challenges facing the Higher Education sector across the UK, including Brexit and the decline in the number of 18 year olds;

2. Welcomes:

a. the introduction by the Welsh Government of the most generous student support system in the UK, and the significant increases in the number of part-time and post graduate students in Wales;

b. the introduction of a fair and sustainable funding settlement for Welsh universities and the commitment to increase funding to HEFCW in each financial year for the lifetime of this Welsh Government;

c. the sector-wide commitment in Wales to pay the real living wage to all staff, the increased openness and transparency in the reporting of senior pay, measures being taken to address the gender pay gap and the adoption of the Code of Practice on Ethical Employment in Supply Chains;

d. that Wales is the best performing nation in the UK for student satisfaction;

3. Notes the Welsh Government’s remit to HEFCW to work in partnership with the sector to increase openness and transparency around the use of fee income and to strengthen governance and accountability.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 19 yn erbyn, derbyniwyd y cynnig. 

Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 19 against, therefore the motion is agreed. 

NDM7101 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7101 - Motion as amended: For: 25, Against: 19, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

10. Dadl Fer: Ni chyflwynwyd cynnig
10. Short Debate: No motion tabled

Mae'r eitem nesaf wedi'i gohirio, ond mae angen un bleidlais eto ar atal Rheolau Sefydlog.

The next item has been postponed, but we need one further vote on a motion to suspend Standing Orders. 

Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog Dros Dro
Motion to suspend Standing Orders

Felly, dwi'n gofyn am gynnig i atal Rheol Sefydlog 11.16 dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Dwi'n galw ar Darren Millar i wneud y cynnig. 

Therefore, I call for a motion to suspend Standing Order 11.16 temporarily to allow the next item of business to be debated. I call on Darren Millar to move the motion. 

Cynnig NNDM7103 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal y rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i Ddadl Fer Dawn Bowden gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mercher, 26 Mehefin 2019.

Motion NNDM7103 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow Dawn Bowden’s Short Debate to be considered in Plenary on Wednesday, 26 June 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Does any Member object? No, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

11. Dadl Fer: Amser i sefydlu hawl gyfreithiol i dai digonol yng Nghymru
11. Short Debate: Time to establish a legal right to adequate housing in Wales

Sy'n caniatáu inni fynd i'r eitem nesaf, sef y ddadl fer, sy'n cael ei chyflwyno yn enw Dawn Bowden. Dwi'n galw, felly, ar Dawn Bowden i gynnig ei dadl fer. Dawn Bowden.

Which allows us to move to our next item, the short debate in the name of Dawn Bowden. I call on Dawn Bowden to move the motion. Dawn Bowden. 

Diolch, Llywydd. My topic for this debate relates to a subject that I know is close to the heart of Members across this Chamber, and that is housing. More specifically, I want to propose that this National Assembly should consider making a national commitment to the fundamental principle that every one of us should have a human right underpinned by law to access adequate housing. 

I'll present the debate in three parts, if I may. Firstly, the reasons why I believe a right to adequate housing is important; secondly, to consider the ways in which such a right might be framed by Welsh legislation; and finally, to draw some of my conclusions. I've granted a minute of my time to both David Melding and Mike Hedges, and I'm thankful for the cross-party interest being shown in this debate, as was shown in the question to Ministers last week. 

In March of this year, I wrote a piece for the Welsh Fabians stating that a safe, warm home is key to personal well-being and the lack of such security is damaging to many people in our communities. Establishing a legal right to adequate housing could, in my view, take us forward in the journey to address this concern.

Diolch, Lywydd. Mae fy mhwnc ar gyfer y ddadl hon yn ymwneud â mater y gwn ei fod yn agos at galonnau’r Aelodau ar draws y Siambr hon, sef tai. Yn fwy penodol, rwyf eisiau cynnig y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn ystyried gwneud ymrwymiad cenedlaethol i'r egwyddor sylfaenol y dylai pob un ohonom gael hawl ddynol, wedi’i hategu gan gyfraith i gael gafael ar dai digonol.

Byddaf yn cyflwyno'r ddadl hon mewn tair rhan, os caf. Yn gyntaf, y rhesymau pam y credaf fod hawl i dai digonol yn bwysig; yn ail, ystyried y ffyrdd y gallai deddfwriaeth Cymru gynnig ffrâm i hawl o'r fath; ac yn olaf, fy nghasgliadau. Rwyf wedi rhoi munud o fy amser i David Melding a Mike Hedges, ac rwy'n ddiolchgar am y diddordeb trawsbleidiol sy'n cael ei ddangos yn y ddadl hon, fel y gwelwyd yn y cwestiwn i Weinidogion yr wythnos diwethaf.

Ym mis Mawrth eleni, ysgrifennais ddarn i Fabians Cymru yn nodi bod cartref diogel, cynnes yn allweddol i lesiant personol ac mae diffyg diogelwch o'r fath yn niweidiol i lawer o bobl yn ein cymunedau. Yn fy marn i, gallai sefydlu hawl gyfreithiol i dai digonol ein symud ymlaen ar y daith i fynd i'r afael â'r pryder hwn.

So, first, let me set out the reasons why I believe that establishing such a right is important. At this point, can I immediately thank those organisations and people who've recently brought this subject to the fore for debate, including Tai Pawb, the Chartered Institute of Housing Cymru, Shelter Cymru and Dr Simon Hoffman of Swansea University? Indeed, my interest in this idea was sparked by a short article by Dr Hoffman that was published in the journal Welsh Housing Quarterly in July of last year. I’m pleased that I was represented recently at an initial discussion around this idea, hosted by Tai Pawb, actually in the autumn of 2018.

In today’s debate, I now seek to build on my early interest, and to follow up on the feasibility report that was launched in the Pierhead building last week. I can see a number of benefits from establishing such a right. At its most simple level, it would provide a legal framework to the action that’s needed to provide that most basic human right. I'm reflecting article 11(1) of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, the right to a home.

Since my election to this Assembly in 2016, I've felt enormous frustration at the range and depth of housing problems in so many of our communities. In Merthyr Tydfil and Rhymney, as elsewhere, I see the problems that arise from a lack of housing opportunities, the problems of homelessness, and the ways in which too much housing is unaffordable for too many people. In truth, I believe it's a scale of problem that successive generations have allowed to develop, and much of that is a reflection of the failure in the market.

Given the depth and complexity of the problems we're now seeking to address, I do in truth find it easy to become somewhat disheartened about housing, so a positive idea for housing rights is very welcome. I know that the Welsh Government has consistently taken a range of very welcome measures to address many housing issues, and these include: investment to improve housing quality standards; investment in more affordable homes; legislation to regulate landlords; adopting a housing first response; action against the exploitation of private sector renters; funds for innovative construction; the removal of the right to buy; and the review of housing supply, to which I know the Minister will soon reply in this Chamber. And colleagues will recall that I have supported calls to tackle the crime of sex-for-rent; I support the recent call made in this Chamber to scrap the Vagrancy Act 1824; and support the removal of section 21 in Wales, the no-fault evictions that I hope the Welsh Government will soon act upon. And while these can all be seen as important, they are incremental responses to some of the many issues that we face.

So, I believe that the persistent, deep-rooted and erosive nature of our housing problems now require us to consider a new framework for action. I believe that establishing a right to adequate housing is a way of overcoming that incremental and fragmented approach that I've described. It would provide a new underpinning of law that can drive policy and cultural change, and deliver more effective responses. More effective responses that can turn around one of the many key determinants of our prospects in life—a safe, warm home. And I believe that we must also consider the extent to which legal redress should be part of that package of rights. Indeed, I'm sure that when we come to scrutinise a legislative proposal on this matter, it is the issue of legal redress that will demand most careful examination.

The authors of the feasibility report on the right to adequate housing in Wales frame the access to legal redress in the context of the tragedy of Grenfell Tower. For me, that helps to provide a real understanding of what this part of the debate entails. Because, given that we are all now learning about the history of that tragedy, we can perhaps reflect that if the residents had a right to adequate housing and legal redress to their issues through the court process, then the situation may have been different.

I now move to the second part of my debate, and I’ll set out some of important considerations in establishing the legal right to adequate housing. For this section of the debate, I'd like to draw extensively on the work of Dr Simon Hoffman, who I referenced earlier in my contribution. In this Chamber, I believe that we are familiar with human rights and the way in which they underpin our rights as citizens. The recent feasibility report on this right highlights the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, which includes, amongst other things, the right to adequate housing as I've already mentioned. So, the question arises as to how we might incorporate such a right in Welsh law. 

Felly, yn gyntaf, gadewch i mi nodi'r rhesymau pam fy mod yn credu bod sefydlu hawl o'r fath yn bwysig. Ar y pwynt hwn, a gaf fi ddiolch yn syth i'r sefydliadau a'r bobl sydd wedi ymroi i drafod y pwnc yn ddiweddar, yn cynnwys Tai Pawb, Sefydliad Tai Siartredig Cymru, Shelter Cymru a Dr Simon Hoffman o Brifysgol Abertawe? Yn wir, sbardunwyd fy niddordeb yn y syniad hwn gan erthygl fer gan Dr Hoffman a gyhoeddwyd yng nghylchgrawn Welsh Housing Quarterly ym mis Gorffennaf y llynedd. Rwy'n falch fy mod wedi cael fy nghynrychioli'n ddiweddar mewn trafodaeth gychwynnol ar y syniad hwn a gynhaliwyd gan Tai Pawb yn ystod hydref 2018.

Yn y ddadl heddiw, rwy'n awr yn ceisio adeiladu ar fy niddordeb cynnar, a dilyn yr adroddiad dichonoldeb a lansiwyd yn adeilad y Pierhead yr wythnos diwethaf. Gallaf weld nifer o fanteision o sefydlu hawl o'r fath. Ar ei lefel fwyaf syml, byddai'n darparu fframwaith cyfreithiol i'r camau gweithredu sydd eu hangen i ddarparu'r hawl ddynol fwyaf sylfaenol honno. Rwy'n adlewyrchu erthygl 11(1) o'r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, yr hawl i gael cartref.

Ers i mi gael fy ethol i'r Cynulliad hwn yn 2016, rwyf wedi teimlo rhwystredigaeth enfawr ynghylch ystod a dyfnder problemau tai mewn cynifer o'n cymunedau. Ym Merthyr Tudful a Rhymni, fel mewn mannau eraill, gwelaf y problemau sy'n codi o ddiffyg cyfleoedd tai, problemau digartrefedd, a'r ffyrdd y mae gormod o dai yn anfforddiadwy i ormod o bobl. Mewn gwirionedd, credaf ei bod yn broblem y mae cenedlaethau olynol wedi caniatáu iddi ddatblygu, ac mae llawer o hynny'n adlewyrchiad o'r methiant yn y farchnad.

O ystyried dyfnder a chymhlethdod y problemau rydym yn awr yn ceisio mynd i'r afael â hwy, mae'n hawdd teimlo'n ddigalon ynghylch y sefyllfa dai, felly mae'n dda cael syniad cadarnhaol am hawliau tai. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi mynd ati'n gyson i greu amrywiaeth o fesurau i fynd i'r afael â llawer o broblemau'n ymwneud â thai, ac mae'r rhain yn cynnwys: buddsoddiad i wella safonau ansawdd tai; buddsoddiad mewn tai mwy fforddiadwy; deddfwriaeth i reoleiddio landlordiaid; mabwysiadu ymateb tai yn gyntaf; gweithredu yn erbyn y modd y manteisir ar rentwyr sector preifat; arian ar gyfer adeiladu arloesol; dileu'r hawl i brynu; a'r adolygiad o'r cyflenwad tai, a gwn y bydd y Gweinidog yn ymateb i hwnnw yn y Siambr hon yn fuan. A bydd fy nghyd-Aelodau'n cofio fy mod wedi cefnogi galwadau i fynd i'r afael â throsedd rhyw am rent; rwy'n cefnogi'r alwad ddiweddar yn y Siambr hon am ddiddymu Deddf Crwydradaeth 1824; ac rwy'n cefnogi dileu adran 21 yng Nghymru, troi pobl allan heb fai arnynt hwy, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar hynny cyn bo hir. Ac er y gellir ystyried pob un o'r rhain yn bwysig, maent yn ymatebion cynyddrannol i rai o'r problemau niferus rydym yn eu hwynebu.

Felly, credaf fod natur barhaus, ddwfn ac erydol ein problemau tai bellach yn golygu bod angen i ni ystyried fframwaith gweithredu newydd. Credaf fod sefydlu hawl i dai digonol yn ffordd o oresgyn yr agwedd gynyddrannol a thameidiog honno rwyf wedi'i disgrifio. Byddai'n darparu sail newydd i gyfraith a all ysgogi newid polisi a diwylliant, a darparu ymatebion mwy effeithiol. Ymatebion mwy effeithiol a all weddnewid un o'r ffactorau allweddol niferus sy'n dylanwadu ar ein rhagolygon mewn bywyd—cartref diogel, cynnes. A chredaf fod yn rhaid i ni hefyd ystyried i ba raddau y dylai'r hawl i iawn cyfreithiol fod yn rhan o'r pecyn hwnnw o hawliau. Yn wir, pan fyddwn yn craffu ar gynnig deddfwriaethol ar y mater hwn, rwy'n siŵr mai iawn cyfreithiol fydd yn galw am yr archwiliad mwyaf gofalus.

Mae awduron yr adroddiad dichonoldeb ar yr hawl i dai digonol yng Nghymru yn gosod y gallu i gael iawn cyfreithiol yng nghyd-destun trychineb Tŵr Grenfell. I mi, mae hynny'n helpu i sicrhau gwir ddealltwriaeth o'r hyn y mae'r rhan hon o'r ddadl yn ei olygu. Oherwydd, o ystyried ein bod i gyd yn awr yn dysgu am hanes y drasiedi honno, efallai y gallwn fyfyrio ar y ffaith pe bai gan y trigolion hawl i dai digonol ac iawn cyfreithiol drwy broses y llys, y gallai'r sefyllfa fod wedi bod yn wahanol.

Symudaf yn awr at ail ran fy nadl, ac fe nodaf rai ystyriaethau pwysig wrth sefydlu hawl gyfreithiol i dai digonol. Ar gyfer y rhan hon o'r ddadl, hoffwn gyfeirio'n helaeth at waith Dr Simon Hoffman, y cyfeiriais ato'n gynharach yn fy nghyfraniad. Yn y Siambr hon, credaf ein bod yn gyfarwydd â hawliau dynol a'r ffordd y maent yn sail i'n hawliau fel dinasyddion. Mae'r adroddiad dichonoldeb diweddar ar yr hawl hon yn tynnu sylw at y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, sy'n cynnwys, ymhlith pethau eraill, yr hawl i dai digonol fel y crybwyllais eisoes. Felly, mae cwestiwn yn codi ynglŷn â sut y gallem ymgorffori hawl o'r fath yng nghyfraith Cymru.  

Now, at this point, I believe it's worth noting that in the policy and legislative context of Wales, we are already very familiar with a rights-based approach. Perhaps the most notable for me has been the work in respect of the rights of children and young persons. Those were incorporated into Welsh law via the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. Through this Measure, we know that Welsh Ministers have to pay due regard to the specific human rights of children and young people. This is, of course, an example of the indirect incorporation of human rights treaties, as Government Ministers are not fully bound by them, but must pay due regard to these rights. And that differs in approach to direct incorporation, which is the way the UK dealt with the Human Rights Act 1998. 

In the case of direct incorporation, it often means an individual can use their human rights to seek justice in a British court. The recent feasibility report also highlights sectoral incorporation, which means rights are incorporated in specific policy areas. Once again, Wales has experience of this through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. So, incorporation of rights can be direct, indirect or sectoral. And incorporation is important, because it brings these human rights into our national legal framework. Following incorporation, Governments and public bodies can be held accountable through a number of mechanisms, including complaints, commissions and commissioners. Such an approach, of course, underpins the work of the Children's Commissioner for Wales.

So, what is the right that we would seek to incorporate in relation to adequate housing? Well, as I've said, it is set out in article 11(1) of the covenant on economic, social and cultural rights, and includes, and I quote, hence the gender-specific language, 

'the right of everyone to an adequate standard of living for himself and his family, including adequate food, clothing and housing'.

The UN committee has further defined this as a right to live in peace, security and dignity, and this helps to frame housing as being of fundamental importance to humanity. 

There is an important point I should make at this stage, and that is: incorporating this legal right does not require Government to provide housing for all. As Ali from Tai Pawb wrote:

'There is a popular misconception that the right to adequate housing means that the government has to build a home for every citizen. This is of course a myth, it is more about supporting social progress, with special focus on those most disadvantaged'— 

what she describes as 'progressive realisation'. But it would require a clear enabling strategy that can progressively address housing problems. Indeed, the sponsors of the recent feasibility report support the idea of taking a mixed approach to the incorporation of the right to adequate housing. That is, they believe there should be both direct and indirect incorporation, so that there is a strong proactive framework for a right to housing in policy making, but also the right to enforcement if that right is breached. I have little doubt that this is part of the debate that needs the most careful examination.

Indeed, I would hope that the Equality, Local Government and Communities Committee might hold an initial inquiry to take evidence on these issues in advance of the 2021 Assembly elections. Such evidence could consider international experience within the context of this debate. We can read that Canada has taken this approach with a national housing strategy that commits to approaching housing as a human right. Norway is also making progress with a rights-based approach. Such evidence sessions would help to inform decisions to be made in respect of the sixth term of the Assembly, as I'm not sure there's time for such important legislation, unfortunately, in this Assembly term. But such evidence would also help the Minister, who I know has already expressed both her interest in and willingness to look at this issue, when she spoke in the recent event at the Pierhead building. And as I'm not a lawyer, such evidence would help further improve my understanding of the range of implications of such a law.

So, let me conclude on this point. After this debate, I'll travel to my home in Merthyr Tydfil and Rhymney, and at the end of a long, busy day, that thought provides me with some comfort. I return to familiar personal objects, to some security and safety, and I'll have warmth if that is required. But I also recognise that, in 2019, in spite of all this nation's wealth, this is not the case for all our fellow citizens in Wales, which leads me to conclude, for the reasons I've set out in this debate, that it is now time to consider the right to a statutory right to adequate housing, to improve the prospects that in Wales we can meet a citizen's right to that most basic of needs, a home.

So, I return to where I started, and I propose that this National Assembly should consider making a national commitment to the fundamental principle that every one of us should have a human right underpinned by law to access adequate housing. 

Nawr, ar y pwynt hwn, credaf ei bod yn werth nodi ein bod eisoes, yng nghyd-destun polisi a deddfwriaeth Cymru, yn gyfarwydd iawn â dull sy'n seiliedig ar hawliau. Efallai mai'r mwyaf nodedig i mi oedd y gwaith yn ymwneud â hawliau plant a phobl ifanc. Ymgorfforwyd y rheini yng nghyfraith Cymru drwy gyfrwng Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Drwy'r Mesur hwn, gwyddom fod yn rhaid i Weinidogion Cymru roi sylw dyledus i hawliau dynol penodol plant a phobl ifanc. Mae hyn, wrth gwrs, yn enghraifft o ymgorffori cytuniadau hawliau dynol yn anuniongyrchol, gan nad yw Gweinidogion y Llywodraeth wedi'u rhwymo'n llawn ganddynt, ond mae'n rhaid iddynt roi sylw dyledus i'r hawliau hyn. Ac mae hynny'n wahanol i'r dull o ymgorffori'n uniongyrchol, sef y ffordd yr ymdriniodd y DU â Deddf Hawliau Dynol 1998. 

Yn achos ymgorffori uniongyrchol, mae'n aml yn golygu y gall unigolyn ddefnyddio ei hawliau dynol i geisio cyfiawnder mewn llys Prydeinig. Mae'r adroddiad dichonoldeb diweddar hefyd yn tynnu sylw at ymgorffori sectoraidd, sy'n golygu bod hawliau wedi'u hymgorffori mewn meysydd polisi penodol. Unwaith eto, mae gan Gymru brofiad o hyn drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Felly, gall ymgorffori hawliau fod yn broses uniongyrchol, anuniongyrchol neu sectoraidd. Ac mae ymgorffori'n bwysig, gan ei fod yn cynnwys yr hawliau dynol hyn yn ein fframwaith cyfreithiol cenedlaethol. Yn dilyn ymgorffori, gellir dwyn Llywodraethau a chyrff cyhoeddus i gyfrif drwy nifer o fecanweithiau, gan gynnwys cwynion, comisiynau a chomisiynwyr. Dull o'r fath, wrth gwrs, sy'n sail i waith Comisiynydd Plant Cymru.

Felly, beth yw'r hawl y byddem yn ceisio ei chynnwys mewn perthynas â thai digonol? Wel, fel y dywedais, mae wedi'i nodi yn erthygl 11(1) y cyfamod ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol, ac mae'n cynnwys, ac rwy'n dyfynnu, felly dyna pam fod yr iaith rywedd-benodol,  

'...hawl pawb i safon byw ddigonol iddo ef a’i deulu, gan gynnwys bwyd, dillad a thai digonol...'

Mae Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig wedi diffinio hyn ymhellach fel hawl i fyw mewn heddwch, diogelwch ac urddas, ac mae hyn yn helpu i osod tai yn y ffrâm fel rhywbeth sydd o bwys sylfaenol i ddynoliaeth.  

Pwynt pwysig y dylwn ei wneud ar cam hwn yw nad yw ymgorffori'r hawl gyfreithiol hon yn ei gwneud yn ofynnol i'r Llywodraeth ddarparu tai i bawb. Fel yr ysgrifennodd Ali o Tai Pawb:

Mae camsyniad poblogaidd fod yr hawl i dai digonol yn golygu bod yn rhaid i'r Llywodraeth adeiladu cartref i bob dinesydd. Myth yw hyn, wrth gwrs, mae'n ymwneud mwy â chefnogi cynnydd cymdeithasol, gyda ffocws arbennig ar y rhai mwyaf difreintiedig—

yr hyn y mae hi'n ei ddisgrifio fel gwireddu graddol. Ond byddai angen strategaeth alluogi glir a all fynd i'r afael â phroblemau tai yn raddol. Yn wir, mae noddwyr yr adroddiad dichonoldeb diweddar yn cefnogi'r syniad o fabwysiadu ymagwedd gymysg tuag at ymgorffori'r hawl i dai digonol. Hynny yw, maent yn credu y dylid ymgorffori'n uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, fel bod fframwaith rhagweithiol cryf ar gyfer hawl i dai wrth lunio polisi, ond hefyd yr hawl i orfodi os torrir yr hawl honno. Nid oes gennyf fawr o amheuaeth fod angen archwilio'r rhan hon o'r ddadl yn y modd mwyaf gofalus.

Yn wir, buaswn yn gobeithio y gallai'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau gynnal ymchwiliad cychwynnol i gymryd tystiolaeth ar y materion hyn cyn etholiadau'r Cynulliad yn 2021. Gallai tystiolaeth o'r fath ystyried profiad rhyngwladol yng nghyd-destun y ddadl hon. Gwelwn fod Canada wedi mabwysiadu'r dull hwn gyda strategaeth dai genedlaethol sy'n ymrwymo i ymdrin â thai fel hawl ddynol. Mae Norwy hefyd yn gwneud cynnydd ar ddull sy'n seiliedig ar hawliau. Byddai sesiynau tystiolaeth o'r fath yn helpu i lywio penderfyniadau i'w gwneud mewn perthynas â chweched tymor y Cynulliad, gan nad wyf yn siŵr a oes digon o amser ar gyfer deddfwriaeth mor bwysig, yn anffodus, yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Ond byddai tystiolaeth o'r fath o gymorth i'r Gweinidog hefyd, a gwn ei bod eisoes wedi mynegi ei diddordeb a'i pharodrwydd i edrych ar y mater hwn, pan siaradodd yn y digwyddiad yn adeilad y Pierhead yn ddiweddar. A chan nad wyf yn gyfreithiwr, byddai tystiolaeth o'r fath yn helpu i wella fy nealltwriaeth o'r ystod o oblygiadau niferus a fyddai i ddeddf o'r fath.

Felly, gadewch i mi ddirwyn i ben ar y pwynt hwn. Ar ôl y ddadl hon, byddaf yn teithio i fy nghartref ym Merthyr Tudful a Rhymni, ac ar ddiwedd diwrnod hir, prysur, mae hynny'n rhoi rhywfaint o gysur i mi. Dychwelaf at wrthrychau personol cyfarwydd, at ddiogelwch, ac fe gaf gynhesrwydd os bydd ei angen. Ond rwy'n cydnabod hefyd, yn 2019, er gwaethaf holl gyfoeth y wlad hon, nad yw hyn yn wir i bob un o'n cyd-ddinasyddion yng Nghymru, sy'n fy arwain i'r casgliad, am y rhesymau a nodwyd gennyf yn y ddadl hon, ei bod bellach yn bryd i ni ystyried yr hawl statudol i dai digonol, er mwyn gwella'r gobaith yng Nghymru y gallwn ddiwallu hawl dinesydd i un o'r anghenion mwyaf sylfaenol, sef cartref.

Felly, dychwelaf at lle dechreuais, ac rwy'n cynnig y dylai'r Cynulliad Cenedlaethol hwn ystyried gwneud ymrwymiad cenedlaethol i'r egwyddor sylfaenol y dylai pob un ohonom gael hawl ddynol, wedi'i hategu gan gyfraith, i gael gafael ar dai digonol.  

18:35

Can I commend Dawn's enthusiasm and the clear way she set out the case for the recognition of housing as a basic human right, and, in this context, the right to adequate hosing being a central principle in which we organise public policy? It would fit very naturally, when we're looking at the most severe need, our housing first policy, for instance, where we're helping those people who have lives that are very, very challenging and often chaotic for a whole host of reasons and are roofless. This type of concept I think would shape the type of approach we want to see to help those people, but also, then, those that are victims or likely to fall into homelessness.

This is the way, I think, of forging a new consensus, which existed between our great parties after the second world war that housing was there with health and education as something every citizen should be able to rely on as something they will receive, and, of course, in receiving it it should be of an adequate standard. I really commend also civic society and the groups that Dawn referred to in pushing this case, holding that event in the Pierhead. I know the Welsh Government is looking at this very seriously and is sympathetic. I can assure you the Conservative Party is as well. I think this is an idea whose time has come. So, congratulations and thank you, Dawn.

A gaf fi gymeradwyo brwdfrydedd Dawn a'r ffordd glir y mae wedi cyflwyno'r ddadl dros gydnabod tai fel hawl ddynol sylfaenol, ac yn y cyd-destun hwn, yr hawl i weld tai digonol yn dod yn egwyddor ganolog ar gyfer trefnu polisi cyhoeddus? Pan fyddwn yn edrych ar yr angen mwyaf difrifol, byddai'n ffitio'n naturiol iawn i'n polisi tai yn gyntaf, er enghraifft, lle byddwn yn helpu pobl sydd â bywydau heriol iawn ac yn aml yn llawn anhrefn am lu o resymau ac sydd heb do uwch eu pennau. Credaf y byddai'r math hwn o gysyniad yn siapio'r math o ddull yr ydym am ei weld i helpu'r bobl hynny, ond hefyd y rhai sy'n ddigartref neu'n debygol o wynebu digartrefedd.

Credaf mai dyma'r ffordd o greu consensws newydd, a fodolai rhwng ein pleidiau mawr ar ôl yr ail ryfel byd fod tai yno gydag iechyd ac addysg fel rhywbeth y dylai pob dinesydd allu dibynnu arno fel rhywbeth y byddant yn ei gael, ac wrth gwrs, o'i dderbyn, dylai fod o safon ddigonol. Rwy'n canmol y gymdeithas ddinesig a'r grwpiau y cyfeiriodd Dawn atynt am wthio'r achos hwn, a chynnal y digwyddiad yn y Pierhead. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn edrych yn ddifrifol iawn ar hyn ac yn cydymdeimlo. Gallaf eich sicrhau bod y Blaid Geidwadol yn gwneud hynny yn ogystal. Rwy'n credu bod hwn yn syniad y mae ei amser wedi dod. Felly, llongyfarchiadau a diolch, Dawn. 

Firstly, I want to say 'thank you' to Dawn Bowden for giving me a minute of her time. It's strange, really, because David Melding, Dawn and I quite often speak on housing and often our speeches are interchangeable.

After sustenance, housing is the next human need. I want to highlight inadequate housing. The 1950s and 1960s saw large-scale slum clearance and large-scale council house building providing housing for people like my family as we moved from privately rented housing. A large number of houses previously privately rented were bought by individuals to be their home. We have now seen many of these bought, some in very large numbers, by individuals often living many miles away to be rented out. I cannot see any way of dealing with inadequate housing except by large-scale council house building. We should also see an increase in the number owning their homes as currently privately rented properties will return to owner occupation. It is not serendipity that the time of a large increase in council housing coincided with a large increase in owner occupation.

Yn gyntaf, rwyf am ddweud 'diolch' wrth Dawn Bowden am roi munud o'i hamser i mi. Mae'n rhyfedd, a dweud y gwir, oherwydd mae David Melding, Dawn a minnau'n aml yn siarad am dai ac yn aml mae ein hareithiau'n debyg iawn i'w gilydd.

Ar ôl cynhaliaeth, tai yw'r angen dynol nesaf. Rwyf am dynnu sylw at dai annigonol. Yn y 1950au a 1960au cafodd slymiau eu clirio ar raddfa fawr ac adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr i ddarparu cartrefi i bobl fel fy nheulu wrth i ni symud o dai rhent preifat. Cafodd nifer fawr o dai yr arferid eu rhentu'n breifat eu prynu gan unigolion i fod yn gartref iddynt. Rydym bellach wedi gweld llawer o'r rhain yn cael eu prynu, mewn niferoedd mawr iawn weithiau, i'w gosod ar rent gan unigolion sy'n aml yn byw filltiroedd lawer i ffwrdd. Ni allaf weld unrhyw ffordd o ymdrin â thai annigonol ac eithrio drwy adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr. Dylem hefyd weld cynnydd yn y nifer sy'n berchen ar eu cartrefi gan y bydd eiddo a rentir yn breifat ar hyn o bryd yn dychwelyd i berchen-feddiannaeth. Nid serendipedd oedd bod y cynnydd mawr mewn adeiladu tai cyngor wedi digwydd ar yr un pryd â chynnydd mawr mewn perchen-feddiannaeth.

Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Jane Hutt.

The Deputy Minister to reply to the debate—Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. This is a very important subject and very timely. This is both the centenary year of the Housing, Town Planning, &c. Act 1919, commonly known as the Addison Act, but also, as Dawn Bowden has said, the recent second anniversary of the Grenfell Tower fire. So, I very much welcome the fact that we are debating this this afternoon. The Addison Act has historic importance to this debate, as it was the first recognition that central Government had a role to play in supporting provision of housing for the working class, and of the link between poor housing and poor health. The importance of the Grenfell fire to this debate is that it has come to represent a failure of the system to listen to and act to protect those in need in society. 

In my oral statement on 11 June, I updated Members on the work that the Welsh Government is undertaking to advance and strengthen equality and human rights in Wales. In these times of uncertainty and continuing austerity, the costs of which falls disproportionately on those least able to bear them, the refuge and sanctuary provided by the place we call home becomes evermore important. The Welsh Government has a clear commitment to promoting and protecting human rights. It's embedded in our founding legislation. It runs through everything this Government seeks to do.

Diolch, Lywydd. Mae hwn yn bwnc pwysig ac amserol iawn. Dyma flwyddyn ganmlwyddiant Deddf Tai, Cynllunio Trefol etc. 1919, a elwir yn gyffredinol yn Ddeddf Addison, ond hefyd, fel y dywedodd Dawn Bowden, oherwydd ei bod hi'n ddwy flynedd ers y tân yn Nhŵr Grenfell. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn trafod hyn y prynhawn yma. Mae Deddf Addison yn bwysig yn hanesyddol i'r ddadl hon, gan mai dyma'r gydnabyddiaeth gyntaf fod gan y Llywodraeth ganolog rôl i'w chwarae'n cefnogi'r ddarpariaeth dai ar gyfer y dosbarth gweithiol, a'r cysylltiad rhwng tai gwael ac iechyd gwael. Pwysigrwydd tân Grenfell i'r ddadl hon yw ei fod wedi dod i gynrychioli methiant y system i wrando a gweithredu i amddiffyn y rhai sydd mewn angen yn y gymdeithas.

Yn fy natganiad llafar ar 11 Mehefin, dywedais wrth yr Aelodau am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu a chryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Yn y cyfnod hwn o ansicrwydd a chyni parhaus, y telir y gost amdanynt yn anghymesur gan y rhai lleiaf abl i'w thalu, mae'r lloches a'r noddfa a ddarperir gan y lle a alwn yn gartref yn dod yn fwyfwy pwysig. Mae gan Lywodraeth Cymru ymrwymiad clir i hyrwyddo a diogelu hawliau dynol. Mae wedi'i wreiddio yn ein deddfwriaeth sefydlu. Mae'n rhedeg drwy bopeth y mae'r Llywodraeth hon yn ceisio ei wneud.

You will be aware that we're seeking to introduce a new distinctly Welsh approach to promoting and safeguarding equality, social justice and human rights. We do so, of course, within the scope of our legal competence. The actions we take must be compatible with international obligations, as set out in section 82 of the Government of Wales Act 2006. These obligations include the seven UN conventions signed and ratified by the UK state party. Section 81 of the Government of Wales Act also requires the Welsh Government to act compatibly with the European convention on human rights, as reflected in our domestic law by the Human Rights Act 1998. We're fully engaged in the UN reporting process and welcome and value scrutiny, feedback and guidance from the UN committees. In its 1966 covenant, the United Nations Committee on Economic, Social and Cultural Rights recognised that, to afford citizens an adequate standard of living, they needed to have access to adequate housing as well as adequate food, clothing and continuous improvement of living conditions. And those state parties, including the United Kingdom, which ratified and adopted the covenant, agreed with this sentiment when they signed up to it.

Whilst it may seem strange that the United Kingdom's Government has, as yet, to incorporate the covenant into domestic law, that shouldn't prevent us from working in the spirit of the covenant here in Wales. Allowing the continuance of insecurity and indignity being suffered by those without access to housing or to housing that's adequate for their needs should be, as a civilised society, and must be a concern to us all. This Government's commitment to the fundamental principle that every one of us has a right to access adequate and sustainable housing is central to the aspirations we are seeking to achieve, and it is good to see the cross-party consensus that is expressed here again, but often expressed in this Chamber, as we debate this important issue.

So, in the Welsh Government's national strategy 'Prosperity for All', we've recognised housing as a key priority, stating categorically that we understand the role of a good-quality affordable home in bringing a wide range of benefits to well-being, health, learning and prosperity. The Government is committed to delivering new social housing and to do so at scale and pace. We understand the key role that social housing can play in ensuring that families and individuals can access good-quality affordable homes that can be their springboard to secure successful futures. Social housing requires a greater level of Government subsidy, but this must be a priority for us, supporting those where our investment can have the greatest impact. We've made a record investment of £1.7 billion in housing during this Assembly term. This is a significant sum, which is having a huge impact on the delivery of social housing.

I'm very grateful also for Mike Hedges's contribution this afternoon to this in terms of tackling housing need and the importance of social housing. Of course, social housing provides not only quality homes but also the support needed to ensure that people can sustain their tenancies and thrive, and that's why Wales has never moved away from support for social housing since it came into being. In fact, in England, delivery of homes for social rent has dropped 81 per cent since 2010.

Further to this, we have our innovative housing programme and integrated care fund. Again, a lot of cross-party consensus; particularly David Melding welcoming that. They, of course, have supported the construction of at least 1,300 homes, helping to deliver on these ambitions. There are ongoing challenges in delivering the number of homes required for both the market and affordable housing sectors, but we are taking steps here in Wales to deliver the homes we need, and we remain confident that, with the help of our partners, we will reach our 20,000 affordable homes target during this Assembly term.

But it's not just the number of homes we build but how we ensure they are of high quality, and here our investment in the Welsh housing quality standard ensures that many of our most vulnerable people live in decent homes, and those homes also need to meet the needs of future generations and be near zero carbon, helping the environment and lifting households out of fuel poverty. And that's why we have set out significant ambitions to drive forward decarbonisation across all tenures of existing housing stock. The Welsh Government has also recognised the importance of ensuring Wales's housing law is fit for the future through the coherent and comprehensive updating of housing law. The Housing (Wales) Act 2014 commencement introduced groundbreaking improvements for prevention of homelessness, providing for the registration and licensing of private rented sector landlords and agents via Rent Smart Wales. In addition, implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016, simplifying and clarifying contractual arrangements, and the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Act 2019, will reduce the cost to tenants when renting a home privately, particularly at the outset.

Dawn's point that access to adequate housing should be recognised as a human right goes beyond just our national boundary, and as such raises issues under the devolution settlement. I'm pleased to be responding to this with my ministerial responsibility for strengthening equality and human rights, and to work with you to take this forward. We're acting to make Wales fairer, beginning with commencing the socioeconomic duty to recognise the impact of poverty in relation to other aspects of equality. In line with this, we're taking forward work to explore options to safeguard equality and human rights in Wales, but we're also commissioning research to explore wider options, and we can take this on board in terms of that research. We will be including how we incorporate the convention on the rights of disabled people and other international agreements into Welsh law, and we have engaged with Professor Hoffman in this respect.

We will take an inclusive approach with regard to protected characteristics, drawing on all available evidence, and this very issue has been highlighted in the work commissioned by Tai Pawb, in collaboration with Shelter Cymru and the Chartered Institute of Housing Cymru, from Professor Simon Hoffman, associate professor at Swansea University. His feasibility report for the introduction of a right to adequate housing, launched last Tuesday, makes for good reading, powerful reading, and I've no doubt that Julie James will be considering the feasibility study in detail, how it fits in with the work we're already undertaking, and I would hope to reassure Dawn and other Members of the Assembly today that, while waiting for the United Kingdom Government to incorporate formally the United Nations covenant on economic, social and cultural rights into domestic law, we recognise housing as foundational to ensuring the well-being of our citizens. We're also working hard within our devolved responsibilities to reflect these rights in the policies and legislation we've created and will continue to create. Diolch.

Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn ceisio cyflwyno dull newydd unigryw i Gymru o hyrwyddo a diogelu cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a hawliau dynol. Rydym yn gwneud hynny, wrth gwrs, o fewn cwmpas ein cymhwysedd cyfreithiol. Rhaid i'r camau a gymerwn fod yn gydnaws â rhwymedigaethau rhyngwladol, fel y'u nodir yn adran 82 o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Mae'r rhwymedigaethau hyn yn cynnwys saith Confensiwn y Cenhedloedd Unedig a lofnodwyd ac a gadarnhawyd gan wladwriaeth sy'n barti y DU. Mae adran 81 o Ddeddf Llywodraeth Cymru hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru weithredu'n gydnaws â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, fel y'i hadlewyrchir yn ein cyfraith ddomestig gan Ddeddf Hawliau Dynol 1998. Rydym yn cymryd rhan lawn ym mhroses adrodd y Cenhedloedd Unedig ac yn croesawu ac yn gwerthfawrogi gwaith craffu, adborth ac arweiniad gan bwyllgorau'r Cenhedloedd Unedig. Yn ei gyfamod yn 1966, cydnabu Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, er mwyn rhoi safon byw ddigonol i ddinasyddion, fod angen iddynt gael tai addas yn ogystal â digon o fwyd, dillad a gwelliant parhaus yn eu hamodau byw. Ac roedd y gwladwriaethau sy'n barti hynny, gan gynnwys y Deyrnas Unedig, a gadarnhaodd ac a fabwysiadodd y cyfamod, yn cytuno â'r nod hwn wrth iddynt ymrwymo iddo.

Er y gall ymddangos yn rhyfedd fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig, hyd yma, heb ymgorffori'r cyfamod mewn cyfraith ddomestig, ni ddylai hynny ein rhwystro rhag gweithio yn ysbryd y cyfamod yma yng Nghymru. Dylai caniatáu i ansicrwydd a diffyg urddas barhau i gael eu dioddef gan bobl heb dai neu heb dai digonol ar gyfer eu hanghenion fod yn destun pryder i bawb ohonom fel cymdeithas wâr. Mae ymrwymiad y Llywodraeth hon i'r egwyddor sylfaenol fod gan bob un ohonom hawl i gael tai digonol a chynaliadwy yn ganolog i'r dyheadau y ceisiwn eu gwireddu, ac mae'n dda gweld y consensws trawsbleidiol a fynegir yma eto, ond a fynegir yn aml yn y Siambr hon, wrth inni drafod y mater pwysig hwn.

Felly, yn strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i Bawb', rydym wedi cydnabod tai fel blaenoriaeth allweddol, gan nodi'n bendant ein bod yn deall rôl cartref fforddiadwy o ansawdd da i sicrhau ystod eang o fuddion o ran lles, iechyd, dysgu a ffyniant. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i ddarparu tai cymdeithasol newydd ac i wneud hynny ar raddfa fawr ac yn gyflym. Deallwn y rôl allweddol y gall tai cymdeithasol ei chwarae yn sicrhau bod teuluoedd ac unigolion yn gallu cael gafael ar gartrefi fforddiadwy o ansawdd da a all fod yn sbardun iddynt allu sicrhau dyfodol llwyddiannus. Mae tai cymdeithasol yn gofyn am lefel uwch o gymhorthdal gan y Llywodraeth, ond rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth i ni, gan gefnogi'r rhai lle gall ein buddsoddiad gael yr effaith fwyaf. Rydym wedi gwneud buddsoddiad mwy nag erioed o £1.7 biliwn mewn tai yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Mae hwn yn swm sylweddol, sy'n cael effaith enfawr ar ddarparu tai cymdeithasol.

Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn am gyfraniad Mike Hedges y prynhawn yma ar fynd i'r afael â'r angen am dai a phwysigrwydd tai cymdeithasol. Wrth gwrs, mae tai cymdeithasol nid yn unig yn darparu tai o ansawdd, ond hefyd y cymorth sydd ei angen i sicrhau y gall pobl gadw eu tenantiaethau a ffynnu, a dyna pam nad yw Cymru erioed wedi troi ei chefn ar gefnogaeth i dai cymdeithasol ers iddi ddod i fodolaeth. Yn wir, yn Lloegr, mae'r ddarpariaeth o gartrefi ar gyfer rhent cymdeithasol wedi gostwng 81 y cant ers 2010.

Yn ogystal â hyn, mae gennym raglen dai arloesol a chronfa gofal integredig. Unwaith eto, ceir llawer o gonsensws ar draws y pleidiau, gyda David Melding yn enwedig yn croesawu hynny. Wrth gwrs, maent wedi cefnogi adeiladu o leiaf 1,300 o gartrefi, gan helpu i gyflawni'r uchelgeisiau hyn. Ceir heriau parhaus o ran darparu'r nifer o gartrefi sydd eu hangen ar gyfer y farchnad a'r sector tai fforddiadwy, ond rydym yn rhoi camau ar waith yma yng Nghymru i ddarparu'r cartrefi sydd eu hangen arnom, ac rydym yn parhau i fod yn ffyddiog y cyrhaeddwn ein targed o 20,000 o dai fforddiadwy gyda chymorth ein partneriaid yn ystod y tymor Cynulliad hwn.

Ond mae'n fwy na nifer y cartrefi a adeiladwn, mae'n ymwneud hefyd â'r modd y sicrhawn eu bod o ansawdd uchel, ac yma mae ein buddsoddiad yn safon ansawdd tai Cymru yn sicrhau bod llawer o'n pobl fwyaf diamddiffyn yn byw mewn cartrefi gweddus, ac mae angen i'r cartrefi hynny hefyd fodloni anghenion cenedlaethau'r dyfodol a bod yn agos at fod yn ddi-garbon, gan helpu'r amgylchedd a thynnu teuluoedd allan o dlodi tanwydd. A dyna pam ein bod wedi gosod uchelgeisiau sylweddol i hybu datgarboneiddio ar draws holl ddeiliadaethau'r stoc dai bresennol. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cydnabod pwysigrwydd sicrhau bod cyfraith dai Cymru yn addas ar gyfer y dyfodol drwy ddiweddaru'r gyfraith dai mewn dull cydlynol a chynhwysfawr. Mae cychwyn Deddf Tai (Cymru) 2014 wedi cyflwyno gwelliannau arloesol ar gyfer atal digartrefedd, gan ddarparu ar gyfer cofrestru a thrwyddedu landlordiaid ac asiantiaid yn y sector rhent preifat drwy Rhentu Doeth Cymru. Yn ogystal, bydd gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sy'n symleiddio ac yn egluro trefniadau cytundebol, a Deddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) 2019 yn lleihau'r gost i denantiaid wrth rentu cartref yn breifat, yn enwedig ar y dechrau.

Mae pwynt Dawn, sef y dylai mynediad at dai digonol gael ei gydnabod fel hawl ddynol, yn mynd y tu hwnt i'n ffin genedlaethol yn unig, ac fel y cyfryw mae'n codi materion o dan y setliad datganoli. Rwy'n falch o ymateb i hyn gyda fy nghyfrifoldeb gweinidogol dros gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol, ac i weithio gyda chi i fwrw ymlaen â hyn. Rydym yn gweithredu i wneud Cymru'n decach, gan ddechrau drwy gychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol i gydnabod effaith tlodi mewn perthynas ag agweddau eraill ar gydraddoldeb. Yn unol â hyn, rydym yn bwrw ymlaen â gwaith i ymchwilio i opsiynau i ddiogelu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, ond rydym hefyd yn comisiynu ymchwil i archwilio opsiynau ehangach, a gallwn ystyried hyn yn nhermau'r ymchwil honno. Byddwn yn cynnwys y modd yr ymgorfforwn y confensiwn ar hawliau pobl anabl a chytundebau rhyngwladol eraill yng nghyfraith Cymru, ac rydym wedi ymgysylltu â'r Athro Hoffman ynglŷn â hyn.

Byddwn yn arfer dull cynhwysol mewn perthynas â nodweddion gwarchodedig, gan bwyso ar yr holl dystiolaeth sydd ar gael, a thynnwyd sylw at yr union fater hwn yn y gwaith a gomisiynwyd gan Tai Pawb mewn cydweithrediad â Shelter Cymru a Sefydliad Tai Siartredig Cymru gan yr Athro Simon Hoffman, athro cyswllt ym Mhrifysgol Abertawe. Mae ei adroddiad dichonoldeb ar gyfer cyflwyno hawl i dai digonol, a lansiwyd ddydd Mawrth diwethaf, yn werth ei ddarllen, ac yn bwerus, ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd Julie James yn ystyried yr astudiaeth ddichonoldeb yn fanwl, sut y mae'n cyd-fynd â'r gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud, ac rwy'n gobeithio sicrhau Dawn ac Aelodau eraill y Cynulliad heddiw ein bod, wrth aros i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ymgorffori cyfamod y Cenhedloedd Unedig ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol yn ffurfiol mewn cyfraith ddomestig, yn cydnabod tai fel mater sylfaenol i sicrhau lles ein dinasyddion. Rydym hefyd yn gweithio'n galed o fewn ein cyfrifoldebau datganoledig i adlewyrchu'r hawliau hyn yn y polisïau a'r ddeddfwriaeth a grëwyd gennym ac y byddwn yn parhau i'w creu. Diolch.

18:45

Dyna ddiwedd ar ein trafodaethau am y dydd heddiw. 

That brings our discussions for today to a close. 

Daeth y cyfarfod i ben am 18:47.

The meeting ended at 18:47.