Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
01/05/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, a'r cwestiwn cyntaf, Darren Millar.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Education, and the first question, Darren Millar.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am safonau addysg yn ysgolion Cymru? OAQ53770
1. Will the Minister provide an update on educational standards in Welsh schools? OAQ53770
Thank you, Darren. Estyn’s 2017-18 annual report shows that standards are 'good' or 'better' in just over eight in 10 primary schools, and remain 'good' or 'better' in half of secondary schools. I am committed to the reforms as outlined in 'Our national mission', which will give all of our children an equal opportunity to reach their full potential and see excellence in all of our schools.
Diolch, Darren. Dengys adroddiad blynyddol Estyn ar gyfer 2017-18 fod safonau yn 'dda' neu'n 'well' mewn ychydig dros wyth o bob 10 ysgol gynradd, ac yn parhau i fod yn 'dda' neu'n 'well' yn hanner yr ysgolion uwchradd. Rwyf wedi ymrwymo i'r diwygiadau fel y'u hamlinellir yn 'Cenhadaeth ein Cenedl', a fydd yn rhoi cyfle cyfartal i'n holl blant gyflawni eu llawn botensial a gweld rhagoriaeth ym mhob un o'n hysgolion.
Will you join me in congratulating Ysgol y Foryd on its five 'excellents'—Ysgol Y Foryd in Kinmel Bay, in my own constituency, which I visited over the Easter recess? It's an excellent school. But, of course, it's achieving that in spite of the significant financial challenges that schools are facing across Conwy and north Wales at the moment. You will know that, as a result of the Welsh Government's current funding arrangement with the UK Government, £1.20 is available to spend on children here, in terms of their education, for every £1 spent on a pupil in England, and yet the reality is that there is a significant funding gap in terms of the per pupil spend per year. What action is the Welsh Government taking to close that funding gap so that other schools can achieve the excellence that's available to children who are pupils at Ysgol Y Foryd?
A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Ysgol y Foryd ar ei phum 'rhagorol'—Ysgol y Foryd ym Mae Cinmel, yn fy etholaeth, ysgol yr ymwelais â hi dros doriad y Pasg? Mae'n ysgol ragorol. Ond wrth gwrs, mae'n cyflawni hynny er gwaethaf yr heriau ariannol sylweddol y mae ysgolion yn eu hwynebu yng Nghonwy a gogledd Cymru ar hyn o bryd. Fe fyddwch yn gwybod, o ganlyniad i drefniant ariannu presennol Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU, fod £1.20 ar gael i'w wario ar blant yma, o ran eu haddysg, am bob £1 a werir ar ddisgybl yn Lloegr, ond serch hynny, y realiti yw bod bwlch ariannu sylweddol yn bodoli o ran gwariant fesul disgybl bob blwyddyn. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gau'r bwlch ariannu hwnnw fel y gall ysgolion eraill sicrhau'r rhagoriaeth sydd ar gael i blant sy'n ddisgyblion yn Ysgol y Foryd?
Well, could I congratulate the staff, pupils and governors of the school in your constituency? Perhaps the Member would be kind enough to ask me to visit the school so I can see for myself, obviously, the high standards that are being achieved. Let's be absolutely clear: independent studies show that the funding gap between English and Welsh schools has closed and is barely negligible. Of course, we could put more money into front-line education services if we had a better deal from the Westminster Government. For instance, on the issue of the teachers' pension scheme, and increases to the TPS, which is of a huge concern to many in the profession, only 80 per cent of the resources to cover the rise in the cost of teachers' pensions has been provided from the Westminster Government, and the Welsh Government has had to find that additional 20 per cent so that we can pay for the teachers' pension rises in full.
Wel, a gaf fi longyfarch staff, disgyblion a llywodraethwyr yr ysgol yn eich etholaeth? Efallai y byddai'r Aelod yn ddigon caredig i ofyn i mi ymweld â'r ysgol, fel y gallaf weld â fy llygaid fy hun, yn amlwg, y safonau uchel sy'n cael eu cyflawni. Gadewch i ni fod yn gwbl glir: dengys astudiaethau annibynnol fod y bwlch ariannu rhwng ysgolion Cymru a Lloegr wedi cau a'i fod prin yn bodoli mwyach. Wrth gwrs, gallem roi mwy o arian i wasanaethau addysg rheng flaen pe baem yn cael gwell bargen gan Lywodraeth San Steffan. Er enghraifft, o ran mater y cynllun pensiwn athrawon, a chodiadau i'r cynllun pensiwn athrawon, sy'n peri cryn bryder i lawer yn y proffesiwn, 80 y cant yn unig o'r adnoddau i dalu am y cynnydd yng nghost pensiynau athrawon a ddarparwyd gan Lywodraeth San Steffan, a bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddod o hyd i'r 20 y cant ychwanegol er mwyn inni allu talu am y cynnydd ym mhensiynau athrawon.
Mae gan y cwricwlwm newydd y potensial i weddnewid profiadau dysgu ein plant a phobl ifanc, ond mi ydw i'n arswydo o feddwl bod ganddo fo hefyd y potensial o fethu yn llwyr. Mae bywyd pob ysgol yn hynod brysur o ddydd i ddydd ac yn llawn heriau, ac mae yna lawer o amser yn mynd ar ddelio efo toriadau yn wyneb cyllidebau sy'n crebachu. Rydych chi wedi cyhoeddi y bydd yna un diwrnod ychwanegol o hyfforddiant proffesiynol y flwyddyn, ond go brin fod hynny yn ddigon ar gyfer creu'r trawsnewid anferth sydd ynghlwm â'r cwricwlwm newydd. Sut ydych chi'n disgwyl i ysgolion greu'r gofod ar gyfer creu'r trawsnewid ac ar gyfer hyfforddi'r staff heb i'r Llywodraeth yma gynyddu cyllidebau ysgolion?
The new curriculum has the potential to transform the learning experiences of our children and young people, but I am shocked to think that it also has the potential of failing entirely. The life of every school is very busy on a day-to-day basis and is filled chock-full with challenges, and a lot of time is spend dealing with cuts in budgets that are shrinking. Now, you've suggested that there will be one additional in-service training day per year, but surely that isn't enough to create the huge transformation required with the new curriculum. So, how do you expect schools to create the necessary space to achieve that transformation and to train their staff properly without the Government here increasing school budgets?
Well, of course, we are currently out to consultation on the proposals to provide an additional INSET day for schools in preparation for the implementation of the curriculum, which will be statutory from 2022. Of course, schools already have a number of INSET days, which they can use to help prepare for the implementation of the curriculum. With regard to resources to allow professional development to be undertaken, the Member will be aware that this Government has made available £24 million direct to headteachers' budgets for the professional development of their staff, and that's the largest single investment in professional learning in the 20 years since this institution was created.
Wel, wrth gwrs, rydym yn ymgynghori ar hyn o bryd ar y cynigion i ddarparu diwrnod hyfforddiant mewn swydd ychwanegol i ysgolion i baratoi ar gyfer rhoi'r cwricwlwm ar waith, a fydd yn statudol o 2022 ymlaen. Wrth gwrs, mae gan ysgolion eisoes nifer o ddyddiau hyfforddiant mewn swydd, y gallant eu defnyddio i helpu i baratoi ar gyfer rhoi'r cwricwlwm ar waith. O ran adnoddau i alluogi athrawon i ymgymryd â datblygiad proffesiynol, bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y Llywodraeth hon wedi darparu £24 miliwn yn uniongyrchol i gyllidebau penaethiaid ar gyfer datblygiad proffesiynol eu staff, a dyna yw'r buddsoddiad unigol mwyaf mewn dysgu proffesiynol yn y 20 mlynedd ers creu'r sefydliad hwn.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y canllawiau a roddir i awdurdodau addysg lleol ynghylch sicrhau bod digon o amser yn y diwrnod ysgol i ddiwallu anghenion iechyd a lles disgyblion? OAQ53777
2. Will the Minister make a statement on guidance given to local education authorities regarding ensuring that there is sufficient time in the school day to meet the health and well-being needs of pupils? OAQ53777
Thank you, Caroline. 'Our national mission' places well-being at the heart of our new curriculum, ensuring it permeates throughout the whole school day. The development of a whole-school approach to emotional and mental well-being will also help promote a culture where all school staff are responsible for supporting their learners.
Diolch, Caroline. Mae 'Cenhadaeth ein Cenedl' yn sicrhau bod lles yn ganolog i'n cwricwlwm newydd, gan sicrhau ei fod yn treiddio trwy gydol y diwrnod ysgol. Bydd datblygu ymagwedd ysgol gyfan at les emosiynol a meddyliol hefyd yn helpu i hybu diwylliant lle mae holl staff yr ysgol yn gyfrifol am gefnogi eu dysgwyr.
Thank you, Minister. I'm not sure if you're aware, but Nottage Primary School in Porthcawl are proposing to change their school day to align with the comprehensive school. In order to achieve this, without reducing teaching time, the proposals call for reducing playtime by 40 minutes and only allowing one 10-minute comfort break. Minister, do you agree with me that reducing play and limiting toilet breaks will have an adverse effect upon the health and well-being of the children?
Diolch, Weinidog. Nid wyf yn siŵr a ydych yn ymwybodol, ond mae Ysgol Gynradd Notais ym Mhorthcawl yn bwriadu newid eu diwrnod ysgol i gyd-fynd â'r ysgol gyfun. Er mwyn cyflawni hyn, heb gwtogi'r amser addysgu, mae'r cynigion yn galw am leihau amser chwarae 40 munud a chaniatáu un amser egwyl 10 munud yn unig. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi y bydd lleihau amser chwarae a chyfyngu ar amser i fynd i'r tŷ bach yn effeithio'n andwyol ar iechyd a lles y plant?
I am aware of the proposals of Nottage school in Bridgend county. The organisation of the school day, indeed, the school week, is a matter for individual headteachers and their governing bodies. But any changes to the organisation of the school day should be undertaken in full consultation with parents, and, clearly, the health and well-being needs of children should be duly considered in those changes.
Rwy'n ymwybodol o gynigion ysgol Notais yn sir Pen-y-bont ar Ogwr. Mae trefnu'r diwrnod ysgol, yn wir, yr wythnos ysgol, yn fater i benaethiaid unigol a'u cyrff llywodraethu. Ond dylid gwneud unrhyw newidiadau i drefn y diwrnod ysgol drwy ymgynghori'n llawn â rhieni, ac yn amlwg, dylid ystyried anghenion iechyd a lles plant wrth wneud y newidiadau hynny.
Minister, do you agree with me that one group of children and young people in our schools who are particularly vulnerable are young carers and that they need extra time and support with appropriate staff to help them to both achieve what they can do academically, but also to have time to simply be a child? I share some of the concerns, because, for young carers, being at school is often a rest. You go to school and you can be a child, you can play. I have some concerns that the shortening of the school day, particularly for very young carers—and we know that children as young as six can be taking part in caring activities—could restrict young carers' abilities to have that time to be a child in school.
There are steps that you can take, perhaps in conjunction with the Deputy Minister for social services, to ensure that, as schools are making these proposed changes, they do consider the needs of this particularly vulnerable group of children and young people.
Weinidog, a ydych yn cytuno â mi fod gofalwyr ifanc yn un grŵp o blant a phobl ifanc yn ein hysgolion sy'n arbennig o agored i niwed a bod angen amser a chefnogaeth ychwanegol arnynt gyda'r staff priodol i'w helpu i gyflawni'r hyn y gallant ei wneud yn academaidd, ond hefyd i gael amser i fod yn blentyn? Rhannaf rai o'r pryderon, oherwydd i ofalwyr ifanc, mae bod yn yr ysgol yn aml yn seibiant. Rydych yn mynd i'r ysgol a gallwch fod yn blentyn, gallwch chwarae. Mae gennyf rai pryderon y gallai byrhau'r diwrnod ysgol, yn enwedig i ofalwyr ifanc iawn—a gwyddom y gall plant mor ifanc â chwech fod yn ymgymryd â chyfrifoldebau gofalu—gyfyngu ar allu gofalwyr ifanc i gael yr amser hwnnw i fod yn blentyn yn yr ysgol.
Mae camau y gallwch eu cymryd, efallai ar y cyd â'r Dirprwy Weinidog gwasanaethau cymdeithasol, i sicrhau, wrth i ysgolion wneud y newidiadau arfaethedig hyn, eu bod yn ystyried anghenion y grŵp hwn o blant a phobl ifanc sy'n arbennig o agored i niwed.
Thank you, Helen Mary. You are absolutely right to draw the Chamber's attention to the specific needs of carers within our educational system and to ensuring that our educators and schools and colleges are attuned to the sometimes very simple things that they can do to make school and college easier for those young people to fully participate and reach their full potential.
The issue around the organisation of school days is often associated with the issue of an asymmetric week. Members will be aware that the Public Policy Institute for Wales carried out research into the asymmetric school week, which often does lead to the curtailing, potentially, of either break times or lunch times. Actually, in those instances, it was reported that, sometimes, a shorter lunch break actually assisted the well-being of children because it cut down opportunities for bullying and some of the issues associated with long periods outside without the direct supervision of staff. But, of course, that's not necessarily applicable to the issue of carers.
The Member, I'm sure, will be aware that I have asked Estyn particularly to do a strategic review into what more we can do within the education system to ensure that that group of learners reach their full potential and, as I said, that the profession know how best to support them.
Diolch, Helen Mary. Rydych yn llygad eich lle i dynnu sylw'r Siambr at anghenion penodol gofalwyr yn ein system addysgol a sicrhau bod ein haddysgwyr a'n hysgolion a'n colegau yn ymwybodol o'r pethau syml iawn, weithiau, y gallant eu gwneud i sicrhau ei bod yn haws i'r bobl ifanc hynny gymryd rhan yn yr ysgol a'r coleg ac i gyflawni eu potensial llawn.
Mae mater trefnu diwrnodau ysgol yn aml yn gysylltiedig â mater yr wythnos anghymesur. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru wedi cynnal ymchwil i'r wythnos ysgol anghymesur, sy'n aml yn arwain at gwtogi, o bosibl, naill ai amser egwyl neu amser cinio. Mewn gwirionedd, yn yr achosion hynny, dywedwyd bod egwyl ginio fyrrach yn cefnogi lles plant weithiau gan fod hynny'n lleihau'r cyfleoedd i fwlio a rhai o'r problemau sy'n gysylltiedig â chyfnodau hir y tu allan heb oruchwyliaeth uniongyrchol y staff. Ond wrth gwrs, nid yw hynny o reidrwydd yn berthnasol i'r mater sy'n ymwneud â gofalwyr.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ymwybodol fy mod wedi gofyn yn arbennig i Estyn gynnal adolygiad strategol o beth arall y gallwn ei wneud yn y system addysg i sicrhau bod y grŵp hwnnw o ddysgwyr yn cyflawni eu potensial llawn, ac fel y dywedais, fod y proffesiwn yn gwybod beth yw'r ffordd orau o'u cefnogi.
Minister, health and well-being goes beyond school. We also need to look at further education colleges and colleges post 16 as well, where there is not necessarily a compulsory time. But participation in competitive sport and other non-competitive physical activities can help schools and colleges to ensure that there are ample opportunities for learners to be aware of their own individual health and well-being agendas.
Will you join me in congratulating Wales's FE colleges, who on the weekend achieved success in the Association of Colleges Sport National Championships in Nottingham, competing in over 14 different competitions? And perhaps you will pledge to help to ensure Sport Wales, in conjunction with Welsh Colleges Sport continue to deliver a range of new, enjoyable activities to provide health and fitness opportunities for the 45,000 post-16 learners studying in FE colleges in Wales.
Weinidog, mae iechyd a lles yn mynd y tu hwnt i'r ysgol. Mae angen i ni edrych hefyd ar golegau addysg bellach yn ogystal â cholegau ôl-16, lle nad oes amser gorfodol o reidrwydd. Ond gall cymryd rhan mewn chwaraeon cystadleuol a gweithgareddau corfforol anghystadleuol eraill helpu ysgolion a cholegau i sicrhau bod digon o gyfleoedd ar gael i ddysgwyr fod yn ymwybodol o'u hagendâu iechyd a lles eu hunain.
A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch colegau addysg bellach Cymru ar eu llwyddiant dros y penwythnos ym Mhencampwriaethau Chwaraeon Cenedlaethol Cymdeithas y Colegau yn Nottingham, lle buont yn cystadlu mewn dros 14 o gystadlaethau gwahanol? Ac efallai y gwnewch chi ymrwymo i helpu i sicrhau bod Chwaraeon Cymru, ar y cyd â Chwaraeon Colegau Cymru, yn parhau i gynnig ystod o weithgareddau newydd, pleserus ar gyfer darparu cyfleoedd iechyd a ffitrwydd i'r 45,000 o ddysgwyr ôl-16 sy'n astudio mewn sefydliadau addysg bellach yng Nghymru.
Well, thank you, David, for reminding of us of that tremendous effort on behalf of the students in our FE colleges the length and breadth of Wales and their success in representing their colleges and, indeed, representing Wales in those games. I know from discussions with colleagues in FE that they are committed to providing a broad and balanced curriculum in FE colleges that allows students to pursue not only their academic or vocational studies, but to be able to participate in an entire range of extra-curricular activities, including sport, but also drama, music and creative pursuits. And, as you know, David, the FE sector is one of the strengths of the Welsh education system, and this recent sporting success just compounds what we know—that the FE colleges in Wales are performing very well indeed.
Wel, diolch, David, am ein hatgoffa am yr ymdrech aruthrol honno ar ran y myfyrwyr yn ein colegau addysg bellach ledled Cymru, a'u llwyddiant wrth gynrychioli eu colegau, ac yn wir, wrth gynrychioli Cymru yn y gemau hynny. Gwn o drafodaethau gyda chydweithwyr addysg bellach eu bod wedi ymrwymo i ddarparu cwricwlwm eang a chytbwys mewn colegau addysg bellach sy'n caniatáu i fyfyrwyr ymgymryd nid yn unig â'u hastudiaethau academaidd neu alwedigaethol, ond hefyd i allu cymryd rhan mewn ystod lawn o weithgareddau allgyrsiol, gan gynnwys chwaraeon, ond hefyd drama, cerddoriaeth a gweithgareddau creadigol. Ac fel y gwyddoch, David, mae'r sector addysg bellach yn un o gryfderau'r system addysg yng Nghymru, ac mae'r llwyddiant diweddar hwn ym maes chwaraeon yn ategu'r hyn a wyddom—fod y colegau addysg bellach yng Nghymru yn perfformio'n dda iawn wir.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, can I just begin by thanking you for facilitating the briefing on the new curriculum yesterday, which Lynne Neagle organised? I think the overriding impression I've had at this stage is that this wholesale change of philosophy and culture is going to take some time to grasp and convert into real-life lesson plans, especially as schools, of course, will have to be delivering two sets of school curricula at the same time, on squeezed budgets, for some time. But, just because it's difficult doesn't mean that we shouldn't do it, and while I might feel the same about funding formula, perhaps we can leave that for another day.
I'm a one-nation Conservative, so I believe in co-production, big society and empowered individuals taking on personal responsibility as well as being under a duty to empower those around them. And so I will support the aims of a curriculum that helps raise young people who are resilient, compassionate problem solvers who recognise the imperative to contribute their talents to society as well as their taxes to the state. But they will also need a depth of subject knowledge based not just on their own experiences and choices. This is not a content-based curriculum—that was repeated a number of times yesterday—but it will have content based to a significant degree on staff and pupil choice. How will this proliferation of content be quality controlled?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, a gaf fi ddechrau drwy ddiolch ichi am hwyluso'r briff ar y cwricwlwm newydd ddoe, a drefnwyd gan Lynne Neagle? Credaf mai'r argraff gyffredinol rwyf wedi'i chael ar y cam hwn yw y bydd yn cymryd peth amser i ddeall y newid mawr hwn o ran athroniaeth a diwylliant a'i droi'n gynlluniau gwersi go iawn, yn enwedig gan y bydd yn rhaid i ysgolion, wrth gwrs, ddarparu dwy set o gwricwla ysgol ar yr un pryd, ar gyllidebau cyfyngedig, am beth amser. Ond nid yw'r ffaith y bydd yn anodd yn golygu na ddylem wneud hynny, ac er fy mod yn teimlo'r un peth am y fformiwla ariannu, efallai y gallwn adael hynny at ddiwrnod arall.
Rwy'n Geidwadwr un genedl, felly rwy'n credu mewn cydgynhyrchu, cymdeithas fawr a grymuso unigolion i ysgwyddo cyfrifoldebau personol yn ogystal â'r ddyletswydd i rymuso'r rhai o'u cwmpas. Ac felly, byddaf yn cefnogi nodau cwricwlwm sy'n helpu i fagu pobl ifanc gwydn sy'n ddatryswyr problemau tosturiol ac yn cydnabod yr angen i gyfrannu eu doniau i gymdeithas yn ogystal â'u trethi i'r wladwriaeth. Ond byddant hefyd angen gwybodaeth fanwl am bynciau nad yw'n seiliedig ar eu profiadau a'u dewisiadau eu hunain yn unig. Nid yw hwn yn gwricwlwm sy'n seiliedig ar gynnwys—ailadroddwyd hynny sawl gwaith ddoe—ond bydd ganddo gynnwys a fydd yn seiliedig i raddau sylweddol ar ddewis staff a disgyblion. Sut y bydd ansawdd y doreth hon o gynnwys yn cael ei reoli?
Well, first of all, can I say I'm glad that the Member found the briefing yesterday useful? And could I also share her thanks to Lynne Neagle, the Chair of the Children, Young People and Education Committee, who helped facilitate that briefing? I'm grateful to all the Members from the committee and, indeed, beyond the committee who took the time to come and listen to the presentations yesterday with regard to the new curriculum?
I think it is really important to recognise that the curriculum is not devoid of knowledge. It is a curriculum that builds on knowledge, skills and the experiences that I believe children and young people in Wales will need to ensure that, when they leave school, they will go on to live successful personal lives and will be able to contribute successfully to the nation.
With regard to quality control, obviously there are assessment arrangements that were also published yesterday, which demonstrate where we would expect a child to be in relation to the six areas of learning and experience broadly at stages throughout their educational career. And, of course, we will continue to assess those children via our innovative online assessment regimes, as well as a teacher assessment. And, of course, the overall policy of the curriculum experience will be underpinned by our accountability regime—the individual accountability of teachers, the role of governors, the role of our regional consortia or as our school improvement service and, ultimately, of course, Estyn, which will be visiting schools more often under our new regime than they currently do presently, and they will be there to look at ensuring that the curriculum that is being delivered is one of high quality.
Wel, yn gyntaf, a gaf fi ddweud fy mod yn falch fod yr Aelod yn credu bod y briff ddoe yn ddefnyddiol? Ac a gaf fi hefyd rannu ei diolch i Lynne Neagle, Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, a helpodd i hwyluso'r briff hwnnw? Rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau o'r pwyllgor, ac yn wir, y tu hwnt i'r pwyllgor, a roddodd o'u hamser i ddod i wrando ar y cyflwyniadau ddoe mewn perthynas â'r cwricwlwm newydd.
Credaf ei bod yn bwysig iawn cydnabod nad yw'r cwricwlwm yn brin o wybodaeth. Mae'n gwricwlwm sy'n adeiladu ar wybodaeth, sgiliau a'r profiadau y credaf y bydd eu hangen ar blant a phobl ifanc yng Nghymru er mwyn sicrhau, pan fyddant yn gadael yr ysgol, y byddant yn mynd yn eu blaenau i fyw bywydau personol llwyddiannus ac y byddant yn gallu cyfrannu'n llwyddiannus at y genedl.
O ran rheoli ansawdd, yn amlwg, cyhoeddwyd trefniadau asesu hefyd ddoe, sy'n dangos lle byddem yn disgwyl i blentyn fod, yn gyffredinol, mewn perthynas â'r chwe maes dysgu a phrofiad ar wahanol gamau drwy gydol eu gyrfa addysgol. Ac wrth gwrs, byddwn yn parhau i asesu'r plant hynny drwy ein cyfundrefnau asesu ar-lein arloesol, yn ogystal ag asesu athrawon. Ac wrth gwrs, bydd polisi cyffredinol profiad y cwricwlwm wedi'i ategu gan ein cyfundrefn atebolrwydd—atebolrwydd unigol yr athrawon, rôl llywodraethwyr, rôl ein consortia rhanbarthol neu ein gwasanaeth gwella ysgolion, ac yn y pen draw, wrth gwrs, Estyn, a fydd yn ymweld ag ysgolion yn amlach o dan ein trefn newydd nag y gwnânt ar hyn o bryd, a byddant yno i sicrhau bod y cwricwlwm a gyflwynir yn un o ansawdd uchel.
Well, thank you for that answer. I think it's actually quite a difficult question to answer outside the traditional world in terms of monitoring and assessment that you've just explained. I actually quite welcome the idea that it's going to be a more varied curriculum, but how to keep tabs on that I think is going to prove quite difficult. And how those links work over the next few years I think is going to be pretty important, because I think it would be fair to say that every new system will have its bedding-in period, even with the less demanding changes that we've seen in the made-in-Wales qualifications recently in moving some children from BTECs to GCSEs, and I know why you did that. We have seen some confusion about how to benchmark standards. Obviously, Qualifications Wales has the main role here, but I would like your view on how we are going to avoid prejudicing the transitional guinea pig cohort of learners—if I can call them that—who are going to be taught by teachers who may have had the CPD but have had no actual experience of teaching the curriculum these first few years. Because we did see casualties when we switched from the grammar to the comprehensive system all those years ago, before the new system bedded in. And I just want to make sure, as I'm sure you do, that you don't want to see that risk repeated.
The link between the new curriculum and what qualifications look like is still very unclear to me. So, how will you help learners and professionals protect standards and achievement in this transition period so that they're not compromised in the eyes of FEs, HEs and employers in the future who will have huge influence over a learner's post-16 choices?
Wel, diolch am eich ateb. Credaf ei fod, mewn gwirionedd, yn gwestiwn eithaf anodd ei ateb y tu allan i'r byd traddodiadol o ran monitro ac asesu fel yr esbonioch chi nawr. Yn wir, croesawaf y syniad y bydd yn gwricwlwm mwy amrywiol, ond bydd canfod sut i gadw golwg ar hynny yn eithaf anodd. A chredaf y bydd y ffordd y mae'r cysylltiadau hynny'n gweithio dros yr ychydig flynyddoedd nesaf yn bwysig iawn, gan y credaf y byddai'n deg dweud y bydd pob system newydd yn mynd drwy gyfnod o ymsefydlu, hyd yn oed gyda'r newidiadau llai anodd a welsom gyda'r cymwysterau 'a wnaed yng Nghymru' yn ddiweddar wrth symud rhai plant o BTEC i TGAU, a gwn pam y gwnaethoch hynny. Rydym wedi gweld rhywfaint o ddryswch ynglŷn â sut i feincnodi safonau. Yn amlwg, Cymwysterau Cymru sydd â'r prif rôl yn hyn o beth, ond hoffwn glywed eich barn ar sut y byddwn yn osgoi amharu ar y garfan o ddysgwyr trosiannol sy'n foch cwta—os caf eu galw'n hynny—a fydd yn cael eu haddysgu gan athrawon a all fod wedi cael y DPP ond heb gael unrhyw brofiad gwirioneddol o addysgu'r cwricwlwm yn ystod y blynyddoedd cyntaf hyn. Oherwydd gwelsom rai yn dioddef pan newidiasom o'r system ramadeg i'r system gyfun yr holl flynyddoedd yn ôl, cyn i'r system newydd ymsefydlu. A hoffwn sicrhau, fel yr hoffech chithau rwy'n siŵr, nad ydych am i'r risg honno gael ei hailadrodd.
Mae'r cysylltiad rhwng y cwricwlwm newydd a sut y bydd y cymwysterau'n edrych yn dal i fod yn aneglur iawn i mi. Felly, sut y byddwch yn helpu dysgwyr a gweithwyr proffesiynol i ddiogelu safonau a chyflawniad yn y cyfnod pontio hwn fel nad ydynt o dan anfantais ym marn sefydliadau addysg bellach, addysg uwch a chyflogwyr yn y dyfodol a fydd yn dylanwadu'n enfawr ar ddewisiadau ôl-16 dysgwr?
Well, Suzy, the first step that we are taking to ensure that children's life chances are not compromised was the decision that I made previously to roll out the curriculum over a number of years, especially in the secondary sector. It would have been unimaginable, indeed unthinkable, to think about changing the curriculum during a child's maybe crucial year 10 or year 11 period of study. And that's why you will be aware that the curriculum will begin to be rolled out in our secondary schools in 2022 in year 7, and will follow that cohort through.
With regard to a bedding-in period, you will be aware, again, that I took the quite difficult decision to delay the implementation of the curriculum, having listened to teachers who told me very clearly that they would need more time to prepare themselves and get ready. So, we had the draft published yesterday. This is now a period of genuine feedback for people to engage—not just the teaching profession, but also the employers, the colleges, the universities that you talked about so that they can feed back to us also. The final curriculum will be published in January of next year, thus giving schools, again, a significant period of time before it becomes statutory before they have to deliver it so that they can truly engage in it.
You will be aware that, throughout this process, Qualifications Wales have been deeply embedded. They have already begun their work on the implications for end of year 11 examinations, as a result of the changes to the curriculum. They are very clear in their advice to me that the GCSE brand is a strong brand—it is well understood by parents, pupils, employers, further education and higher education and they expect GCSEs to remain, but clearly the content may need to change. And we will continue to work with the independent body, Qualifications Wales, to ensure that the currency of those examinations will give Welsh students and young people a passport into the world of work and into the world of study, whether they do that in Wales or whether they choose to do that somewhere else.
Wel, Suzy, y cam cyntaf rydym yn ei gymryd i sicrhau nad yw cyfleoedd bywyd plant yn dioddef oedd y penderfyniad a wneuthum yn flaenorol i gyflwyno'r cwricwlwm dros nifer o flynyddoedd, yn enwedig yn y sector uwchradd. Byddai wedi bod yn amhosibl dychmygu, y tu hwnt i amgyffred yn wir, i feddwl am newid y cwricwlwm yn ystod cyfnod astudio plentyn ym mlwyddyn 10 neu 11, a all fod yn allweddol. A dyna pam y byddwch yn ymwybodol y bydd y broses o gyflwyno'r cwricwlwm yn dechrau yn ein hysgolion uwchradd ym 2022 ym mlwyddyn 7, a bydd yn dilyn y garfan honno o blant.
O ran cyfnod ymsefydlu, fe fyddwch yn ymwybodol unwaith eto fy mod wedi gwneud y penderfyniad eithaf anodd i ohirio'r broses o roi'r cwricwlwm ar waith, ar ôl gwrando ar athrawon a ddywedodd wrthyf yn glir iawn y byddai angen mwy o amser arnynt i baratoi. Felly, cyhoeddwyd y drafft ddoe. Mae hwn bellach yn gyfnod o adborth gwirioneddol fel y gall pobl ymgysylltu—nid y proffesiwn addysgu yn unig, ond hefyd y cyflogwyr, y colegau, y prifysgolion y siaradoch chi amdanynt fel y gallant hwythau roi adborth inni yn ogystal. Cyhoeddir y cwricwlwm terfynol ym mis Ionawr y flwyddyn nesaf, gan roi cyfnod sylweddol o amser, unwaith eto, i ysgolion, cyn iddo ddod yn statudol a chyn y bydd yn rhaid iddynt ei gyflwyno fel y gallant ymgysylltu'n iawn ag ef.
Fe fyddwch yn gwybod, drwy gydol y broses hon, fod Cymwysterau Cymru wedi bod yn rhan greiddiol o'r broses. Maent eisoes wedi dechrau eu gwaith ar y goblygiadau ar gyfer arholiadau diwedd blwyddyn 11, o ganlyniad i'r newidiadau i'r cwricwlwm. Dywedant yn glir iawn yn eu cyngor i mi fod y brand TGAU yn frand cryf—mae rhieni, disgyblion, cyflogwyr, addysg bellach ac addysg uwch yn ei ddeall yn dda ac maent yn disgwyl i TGAU barhau, ond yn amlwg, gallai fod angen i'r cynnwys newid. A byddwn yn parhau i weithio gyda'r corff annibynnol, Cymwysterau Cymru, i sicrhau bod yr arholiadau hynny'n rhoi pasbort i fyfyrwyr a phobl ifanc Cymru i mewn i'r byd gwaith ac i fyd astudio, p'un a'u bod yn gwneud hynny yng Nghymru neu'n dewis gwneud hynny yn rhywle arall.
Thank you for those answers. Yes, I've spoken to Qualifications Wales myself about this and I am still unclear about what it is that will be examined in approximately seven years' time in a GCSE. I appreciate that, in the period in between, we might get some clarity on that, but I still do have concerns about those individual teachers who start in year seven, and, even if they're with the same children until year 11 or 12, they will have had no prior experience of teaching this. That's why I asked this question about will there be some kind of—I don't want to call it 'special arrangements', but breathing space for the children who are caught up in the process in its first seven years.
I just want to move on now, still with the curriculum: Welsh Government often invites us to look at international comparators and I'm sure that we'll be invited to do so again, quite rightly, during the debates on removing the defence of reasonable punishment. Professor Donaldson's proposals were inspired by the experience of other countries—as we know, not least some of those were in Scandinavia—and we've had the chance to see them in practice, closer to home, in Scotland. Now, the Scotland experience hasn't been without its problems and you have reassured us, Minister, on more than one occasion that you've learned lessons from Scotland to avoid their mistakes. Recently, Scotland has learnt from its own mistakes. All of its councils have instructed their schools to teach CPR on the secondary school curriculum. It is compulsory on the curriculum in 20 per cent of European countries, including Norway and Denmark—Scandinavian countries—and in Sweden, where it's not, guess what, the chances of surviving a cardiac arrest outside a hospital setting are lower than in the rest of Scandinavia. Even America is on the ball now, with this training being compulsory in 36 states. If you are prepared to learn lessons from Scotland, why won't you learn this one?
Diolch am yr atebion hynny. Ydw, rwyf wedi siarad â Cymwysterau Cymru fy hun am hyn ac nid wyf yn siŵr o hyd beth fydd yn cael ei arholi ymhen rhyw saith mlynedd mewn arholiad TGAU. Rwy'n sylweddoli y gallem gael rhywfaint o eglurder ar hynny yn y cyfamser, ond mae gennyf bryderon o hyd ynglŷn â'r athrawon unigol sy'n dechrau ym mlwyddyn saith, a hyd yn oed os ydynt gyda'r un plant hyd nes blwyddyn 11 neu 12, ni fyddant wedi cael unrhyw brofiad blaenorol o addysgu hyn. Dyna pam y gofynnais y cwestiwn ynglŷn ag a fydd yno ryw fath o—nid wyf am eu galw'n 'drefniadau arbennig', ond lle i anadlu i blant sy'n rhan o'r broses yn ei saith mlynedd gyntaf.
Hoffwn symud ymlaen yn awr, gan aros gyda'r cwricwlwm: yn aml, mae Llywodraeth Cymru yn ein gwahodd i edrych ar gymaryddion rhyngwladol ac rwy'n siŵr y byddwn yn cael ein gwahodd i wneud hynny eto, yn gwbl briodol, yn ystod y dadleuon ar ddileu amddiffyniad cosb resymol. Cafodd cynigion yr Athro Donaldson eu hysbrydoli gan brofiadau gwledydd eraill—fel y gwyddom, roedd llawer ohonynt yn Sgandinafia—ac rydym wedi cael cyfle i'w gweld ar waith, yn nes at adref, yn yr Alban. Nawr, nid yw profiad yr Alban wedi bod heb ei broblemau ac rydych wedi rhoi sicrwydd inni, Weinidog, ar fwy nag un achlysur eich bod wedi dysgu gwersi gan yr Alban i osgoi eu camgymeriadau hwy. Yn ddiweddar, mae'r Alban wedi dysgu o'u camgymeriadau eu hunain. Mae pob un o'u cynghorau wedi cyfarwyddo eu hysgolion i addysgu adfywio cardio-pwlmonaidd ar gwricwlwm yr ysgol uwchradd. Mae'n orfodol ar y cwricwlwm yn 20 y cant o wledydd Ewrop, gan gynnwys Norwy a Denmarc—gwledydd Sgandinafaidd—ac yn Sweden, lle nad yw ar y cwricwlwm, mae'r siawns o oroesi ataliad ar y galon y tu allan i ysbyty yn is nag yng ngweddill Sgandinafia. Mae hyd yn oed America o gwmpas eu pethau bellach, gyda'r hyfforddiant hwn yn orfodol mewn 36 talaith. Os ydych yn barod i ddysgu gwersi gan yr Alban, pam na wnewch chi ddysgu'r wers hon?
Let me begin my saying that life-saving skills and emergency first-aid procedures are clearly incredibly important, and I am very keen to raise awareness of those skills. I would encourage everyone to learn first aid, whether they are schoolchildren or indeed have left school. But it is for the schools themselves to decide if and how best to provide first-aid learning and those opportunities within the curriculum.
As you'll be aware from the briefing yesterday, the curriculum does include the new area of learning and experience of health and well-being—an AoLE that has been broadly welcomed by all who have given feedback to date and there will be ample opportunity within that AoLE for these subjects to be taught in schools.
Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud bod sgiliau achub bywyd a gweithdrefnau cymorth cyntaf brys yn amlwg yn hynod o bwysig, ac rwy'n awyddus iawn i godi ymwybyddiaeth o'r sgiliau hynny. Buaswn yn annog pawb i ddysgu cymorth cyntaf, boed yn blant ysgol, neu yn wir, wedi gadael yr ysgol. Ond mater i'r ysgolion eu hunain yw penderfynu a ddylid darparu addysg cymorth cyntaf a'r cyfleoedd hynny o fewn y cwricwlwm, a sut i wneud hynny yn y ffordd orau.
Fel y gwyddoch o'r briff ddoe, mae'r cwricwlwm yn cynnwys maes dysgu a phrofiad newydd iechyd a lles—MDPh sydd wedi'i groesawu at ei gilydd gan bawb sydd wedi rhoi adborth hyd yma a bydd digon o gyfle o fewn y MDPh hwnnw i'r pynciau hyn gael eu haddysgu mewn ysgolion.
As you may have seen over the weekend, Buzzfeed reported that the UK Government was considering abolishing home fee status for EU nationals studying in England post 2021. I understand that the current Welsh Government position protects the current situation up until 2019-20 academic year here in Wales, and we, as a party, would support that. But, just in the interest of continuity and clarity, can you confirm if the Welsh Government will not abolish home status and financial support for EU students post 2020?
Fel y gwelsoch dros y penwythnos o bosibl, nododd Buzzfeed fod Llywodraeth y DU yn ystyried diddymu statws ffioedd cartref ar gyfer dinasyddion yr UE sy'n astudio yn Lloegr ar ôl 2021. Deallaf fod safbwynt presennol Llywodraeth Cymru yn diogelu'r sefyllfa bresennol hyd at flwyddyn academaidd 2019-20 yma yng Nghymru, a byddem ni, fel plaid, yn cefnogi hynny. Ond er budd parhad ac eglurder, a allwch gadarnhau na fydd Llywodraeth Cymru yn diddymu statws cartref a chymorth ariannol i fyfyrwyr yr UE ar ôl 2020?
The Member is quite correct—we have confirmed that we will continue to provide tuition fee support to students from the EU who start their studies in the 2019-20 academic year. I would like very much to clarify the position for 2020-21, but I am unable to confirm until we have a clear position from the UK Government on the provision of loans.
Mae'r Aelod yn llygad ei lle—rydym wedi cadarnhau y byddwn yn parhau i ddarparu cymorth ffioedd dysgu i fyfyrwyr o'r UE sy'n dechrau eu hastudiaethau ym mlwyddyn academaidd 2019-20. Hoffwn yn fawr egluro'r sefyllfa ar gyfer 2020-21, ond ni allaf gadarnhau hynny hyd nes y bydd gennym safbwynt clir gan Lywodraeth y DU o ran darparu benthyciadau.
Okay, thank you very much for that. And if I could ask for when you think, in your deliberations with the UK Government, you will be able to get that confirmation—from a previous response that you've given, I think it was to the education committee, you said it was because of Treasury rules. So, I'm understanding that that isn't now so much of a challenge for you. And, if that isn't so much of a challenge, could you tell us if you could continue with the support for students post 2019? Because, as far as I understand it, we already have that funding in place for EU students. So, could we not therefore continue the current settlement as is—i.e., we've already got that in our budgets as part of what we've agreed here in the Assembly—because of course it's really important that European students don't choose to go to another part of the UK? For example, Scotland, they've said that they will extend it beyond 2021, and so we don't want to lose out when students will be making those decisions in the next year to decide potentially not to go to Wales and go to Scotland instead, when we need the financial backing from European students, because we are losing some of those students already because of, unfortunately, the discussions around Brexit.
Iawn, diolch yn fawr iawn am hynny. Ac os caf ofyn pryd, yn eich trafodaethau â Llywodraeth y DU, y credwch y bydd modd i chi gael y cadarnhad hwnnw—o ymateb blaenorol a roddwyd gennych i'r pwyllgor addysg, rwy'n credu, dywedasoch fod hyn oherwydd rheolau'r Trysorlys. Felly, deallaf nad yw hynny bellach yn gymaint o her i chi. Ac os nad yw'n gymaint o her, a allech ddweud wrthym p'un a allech barhau â'r gefnogaeth i fyfyrwyr ar ôl 2019? Oherwydd, hyd y gwelaf, mae'r arian hwnnw yn ei le ar gyfer myfyrwyr yr UE eisoes. Felly, oni allem barhau â'r setliad presennol fel y mae—hynny yw, mae hynny eisoes yn ein cyllidebau fel rhan o'r hyn a gytunwyd gennym yma yn y Cynulliad—oherwydd, wrth gwrs, mae'n bwysig iawn nad yw myfyrwyr Ewropeaidd yn dewis mynd i ran arall o'r DU? Er enghraifft, yn yr Alban, maent wedi dweud y byddant yn ei ymestyn y tu hwnt i 2021, ac felly nid ydym am fod ar ein colled pan fydd myfyrwyr yn gwneud y penderfyniadau hynny yn y flwyddyn nesaf i benderfynu peidio â mynd i Gymru o bosibl, ac i fynd i'r Alban yn lle hynny, pan fydd arnom angen y gefnogaeth ariannol gan fyfyrwyr Ewropeaidd, gan ein bod yn colli rhai o'r myfyrwyr hynny eisoes, yn anffodus, oherwydd y trafodaethau ynghylch Brexit.
Well, firstly, let me be clear that I want as many students from the EU, indeed as many students from around the world, to come and study here at our universities. We have a significant higher education offer, which would be of huge benefit to them. If I could just clarify to the Member, it is not our own budgets that are pertinent to this point—we need to have confirmation from the Westminster Government about the provision of loans. If that does not come forward, the Welsh Government would have to guarantee around £45 million of support to EU students to ensure that they would have the funding in place for the entirely of their study. I'm sure the Member would agree with me that would pose a significant risk to the Welsh Government budget. That's why we require clarity from the Westminster Government around access to loans. Without that clarity, I do not feel that I'm in a position to expose our budgets to those risks. I have pressed the UK higher education Minister, Mr Skidmore, on this issue at every meeting that I have with him. My understanding of the situation now is that we are unlikely to receive a decision or publicly have confirmation from the Westminster Government during the purdah period for the European elections.
Wel, yn gyntaf, gadewch i mi ddweud yn glir fy mod am i gynifer o fyfyrwyr o'r UE, yn wir, cynifer o fyfyrwyr o bob cwr o'r byd, ddod i astudio yma yn ein prifysgolion. Mae gennym gynnig addysg uwch da iawn, a fyddai o fudd mawr iddynt. Hoffwn egluro i'r Aelod nad ein cyllidebau ein hunain sy'n berthnasol i'r pwynt hwn—mae angen inni gael cadarnhad gan Lywodraeth San Steffan ynghylch darparu benthyciadau. Os na chawn hynny, byddai'n rhaid i Lywodraeth Cymru warantu oddeutu £45 miliwn o gymorth i fyfyrwyr yr UE i sicrhau y byddai'r arian ar gael iddynt drwy gydol eu cyfnod astudio. Rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn cytuno â mi y byddai hynny'n peri risg sylweddol i gyllideb Llywodraeth Cymru. Dyna pam fod angen inni gael eglurder gan Lywodraeth San Steffan ynghylch mynediad at fenthyciadau. Heb yr eglurder hwnnw, nid wyf yn teimlo fy mod mewn sefyllfa i wneud ein cyllidebau yn agored i'r risgiau hynny. Rwyf wedi codi'r mater hwn gyda Gweinidog addysg uwch y DU, Mr Skidmore, ym mhob cyfarfod a gefais gydag ef. Fy nealltwriaeth o'r sefyllfa ar hyn o bryd yw ein bod yn annhebygol o gael penderfyniad neu gadarnhad cyhoeddus gan Lywodraeth San Steffan yn ystod y cyfnod purdah cyn yr etholiadau Ewropeaidd.
Thank you for that reply, and I'm not asking from a position of hostility, I'm asking from a position of support, because of course we would want to support the Government's stance on this because we acknowledge how important those EU students would be to the Welsh economy, but also to enhance the lives of the students not only from the continent of Europe, but the lives of students who are here in Wales. So, if there's anything we can do to put influence on the UK Government in regard to the loan, then we would be fully supportive of being able to do that to show that Wales is open for business, despite the deliberations around Brexit.
On the third and final question, I just wanted to ask in relation to continuing the theme on the curriculum reform, but specifically in relation to further education. I've heard that many—. There has been welcoming of the actual change in process, but I've heard from some in the sector that they are worried about the progression to work-based learning and to post-16 education in relation to the transition. So, can you guarantee that this process will happen in a seamless way so that, when people are leaving school with these changes in qualifications, when they're accessing post-16 education or work-based learning, those skills will be able to be adaptable to that environment and that you will be engaging with the post-16 education sector in that vein to include them fully in any deliberations that you will be having on the changes to the curriculum?
Diolch am eich ateb, ac nid wyf yn gofyn yn elyniaethus, rwy'n gofyn er mwyn rhoi cefnogaeth, oherwydd wrth gwrs, hoffem gefnogi safiad y Llywodraeth ar hyn gan ein bod yn cydnabod pa mor bwysig fyddai'r myfyrwyr hynny o'r UE i economi Cymru, ond hefyd i wella bywydau'r myfyrwyr nid yn unig o gyfandir Ewrop, ond hefyd bywydau'r myfyrwyr sydd yma yng Nghymru. Felly, os oes unrhyw beth y gallwn ei wneud i ddylanwadu ar Lywodraeth y DU mewn perthynas â'r benthyciad, byddem yn gwbl gefnogol i allu gwneud hynny er mwyn dangos bod Cymru yn agored i fusnes, er gwaethaf y trafodaethau ynghylch Brexit.
O ran y trydydd cwestiwn a'r cwestiwn olaf, roeddwn am ofyn mewn perthynas â pharhau â'r thema ynghylch diwygio'r cwricwlwm, ond yn benodol mewn perthynas ag addysg bellach. Rwyf wedi clywed bod llawer—. Cafwyd croeso i'r newid yn y broses ei hun, ond clywais gan rai yn y sector eu bod yn poeni ynglŷn â'r symud i ddysgu seiliedig ar waith ac i addysg ôl-16 mewn perthynas â'r cyfnod pontio. Felly, a allwch warantu y bydd y broses hon yn digwydd mewn ffordd ddi-dor fel y gellir sicrhau, pan fydd pobl yn gadael yr ysgol gyda'r newidiadau hyn o ran cymwysterau, pan fyddant yn cael mynediad at addysg ôl-16 neu ddysgu seiliedig ar waith, y gall y sgiliau hynny fod yn addasadwy i'r amgylchedd hwnnw ac y byddwch yn ymgysylltu â'r sector addysg ôl-16 yn yr un modd i'w cynnwys mewn unrhyw drafodaethau y byddwch yn eu cael ar y newidiadau i'r cwricwlwm?
Well, I'm grateful for the Member's support of the Welsh Government's stance with regard to the desire to continue to welcome EU students to study at our universities. I'm grateful for her understanding that, until we have clarity around those students' ability to access loans, which comes from the Westminster Treasury, we're not in a position to make further announcements.
Can I assure the member that FE have been intricately involved in the pioneer process in the development of the curriculum to date? Clearly, we would want any child emerging from our schools, following the implementation of the curriculum, with a set of qualifications, skills and aptitudes that will allow them to go on to pursue either the world of work or further education study, whether that be in apprenticeships, whether that be traditional academic A-level courses or vocational courses, and representatives of the FE sector have been involved to date. But may I use this opportunity, Presiding Officer, to encourage everybody who has an interest in Welsh education to engage in the period that we are in now, as we test, refine and challenge ourselves as to the development of our new curriculum—the first time in the history of this nation that we will have devised our own curriculum for our children and young people?
Wel, rwy'n ddiolchgar am gefnogaeth yr Aelod i safiad Llywodraeth Cymru o ran yr awydd i barhau i groesawu myfyrwyr yr UE i astudio yn ein prifysgolion. Rwy'n ddiolchgar iddi am ddeall nad ydym mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiadau pellach hyd nes y cawn eglurder gan Drysorlys San Steffan ynghylch gallu'r myfyrwyr hynny i gael mynediad at fenthyciadau.
A gaf fi sicrhau'r Aelod fod addysg bellach wedi chwarae rhan fanwl yn y broses arloesi wrth ddatblygu'r cwricwlwm hyd yn hyn? Yn amlwg, byddem am i unrhyw blentyn a ddaw o'n hysgolion wedi i'r cwricwlwm gael ei roi ar waith feddu ar set o gymwysterau, sgiliau a doniau a fydd yn eu galluogi i fynd yn eu blaenau naill ai i'r byd gwaith neu i astudio mewn addysg bellach, boed hynny drwy brentisiaethau, drwy gyrsiau Safon Uwch academaidd traddodiadol neu gyrsiau galwedigaethol, ac mae cynrychiolwyr o'r sector addysg bellach wedi bod yn rhan o'r broses hyd yn hyn. Ond a gaf fi ddefnyddio'r cyfle hwn, Lywydd, i annog pawb sydd â diddordeb mewn addysg yng Nghymru i gymryd rhan yn y cyfnod rydym ynddo ar hyn o bryd, wrth i ni brofi, mireinio a herio ein hunain gyda datblygiad ein cwricwlwm newydd—y tro cyntaf yn hanes y genedl hon y byddwn wedi dyfeisio ein cwricwlwm ein hunain ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc?
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi disgyblion sy'n defnyddio iaith arwyddion Prydain mewn ysgolion? OAQ53779
3. How is the Welsh Government supporting pupils using British Sign Language in schools? OAQ53779
Thank you very much, Mark. Our ambitious additional learning needs reforms will help ensure that all children and young people requiring British Sign Language to access education are at the heart of the planning process and have the support properly planned and protected.
Diolch yn fawr iawn, Mark. Bydd ein diwygiadau uchelgeisiol i anghenion dysgu ychwanegol yn helpu i sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc sydd angen Iaith Arwyddion Prydain er mwyn cael mynediad at addysg yn ganolog i'r broses gynllunio ac y caiff y cymorth ei gynllunio'n briodol a'i ddiogelu.
Thank you. On 6 February, we debated the Deffo! Wales Deaf Youth Forum petition asking for deaf young people to have better access to education, qualified staff to work with, and help to develop the skills of deaf young people using British Sign Language. Deffo! is concerned that, in your subsequent response to a letter you were forwarded from them, you stated that none of the £289,000 extra money being put into the additional learning needs budget is to go for support for teaching assistants—or, as they prefer to be called, communication support workers—and they say that's truly shocking. How do you respond to their concern that, to date, they've had no further correspondence from your or anyone in Welsh Government regarding the plan to set up an advisory group to begin the actions that were agreed at the debate?
Diolch. Ar 6 Chwefror, buom yn trafod deiseb Deffo! Fforwm Ieuenctid Byddar Cymru a oedd yn gofyn am well mynediad at addysg i bobl ifanc fyddar, staff cymwys i weithio gyda hwy, a chymorth i ddatblygu sgiliau pobl ifanc byddar sy'n defnyddio Iaith Arwyddion Prydain. Mae Deffo! yn pryderu eich bod wedi dweud yn eich ymateb dilynol i lythyr ganddynt a ddaeth i'ch sylw na fydd dim o'r £289,000 o arian ychwanegol sy'n cael ei ddarparu i'r gyllideb anghenion dysgu ychwanegol yn mynd tuag at gymorth i gynorthwywyr addysgu—neu, fel y mae'n well ganddynt gael eu galw, gweithwyr cymorth cyfathrebu—a dywedant fod hynny'n wirioneddol syfrdanol. Sut yr ymatebwch i'w pryder nad ydynt wedi cael unrhyw ohebiaeth bellach oddi wrthych chi na neb yn Llywodraeth Cymru hyd yma ynglŷn â'r cynllun i sefydlu grŵp ymgynghori i ddechrau'r camau gweithredu a gytunwyd yn y ddadl?
I would be very happy to update the campaigners, and I will put a copy of that letter, if appropriate, Presiding Officer, in the Library and also copy it to the Member concerned.
Buaswn yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r ymgyrchwyr, a byddaf yn rhoi copi o'r llythyr hwnnw, os yw'n briodol, Lywydd, yn y Llyfrgell, a'i gopïo hefyd i'r Aelod dan sylw.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella hawliau plant i gael addysg am rywioldeb a chydberthynas ym mhob ysgol? OAQ53776
4. What steps is the Welsh Government taking to improve the rights of children to access sexuality and relationships education in all schools? OAQ53776
Can I thank the Member for the question? I'm committed to ensuring that all young people receive high-quality sexuality and relationships education. I announced in May 2018 my intention to rename this area of study and have proposed that relationships and sexuality education will be statutory for all learners in the new curriculum.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr holl bobl ifanc yn derbyn addysg rhywioldeb a pherthnasoedd o ansawdd uchel. Ym mis Mai 2018, cyhoeddais fy mwriad i ailenwi'r maes astudio hwn ac rwyf wedi cynnig y bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb yn statudol i bob dysgwr yn y cwricwlwm newydd.
Thank you very much, Minister, for that. I think, having picked up the draft statutory guidance yesterday, it reads really, really well about what we're trying to do and also, hopefully, will calm down anybody who has been encouraged to think that this was, in some way, a way of brainwashing our children into one piece of action or another.
Obviously, the new areas of learning don't come into force for a little while, so, given the problems that there have been in England, where some quite homophobic remarks have been made, particularly by people who claim to be professionals, how can we ensure that parents in Wales realise that what we're trying to do is give children the tools they need to live a healthy life and to inform healthy relationships? Is there some sort of summary version that's going to be issued so that all parents are aware of what can become quite a contentious issue if it's in the wrong person's hands?
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Ar ôl darllen y canllawiau statudol drafft ddoe, credaf eu bod yn egluro'r hyn rydym yn ceisio'i wneud yn dda iawn, a hefyd, gobeithio, yn tawelu meddwl unrhyw un sydd wedi'i annog i feddwl bod hyn, rywsut, yn ffordd o gyflyru ein plant i weithredu mewn rhyw ffordd neu'i gilydd.
Yn amlwg, ni fydd y meysydd dysgu newydd yn dod i rym am beth amser, felly, o gofio'r problemau a gafwyd yn Lloegr, lle gwnaed sylwadau eithaf homoffobig, yn enwedig gan bobl sy'n honni eu bod yn weithwyr proffesiynol, sut y gallwn sicrhau bod rhieni yng Nghymru yn sylweddoli mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw rhoi'r arfau sydd eu hangen arnynt i blant allu byw bywyd iach a hybu perthnasoedd iach? A fydd rhyw fath o fersiwn gryno yn cael ei chyhoeddi fel bod pob rhiant yn ymwybodol o'r hyn a all ddod yn fater go ddadleuol yn nwylo'r unigolyn anghywir?
Can I thank Jenny for her positive welcome of the draft that was published yesterday? It is absolutely crucial that everybody understands that what we are proposing here is age and developmentally appropriate relationship and sexuality education that is fully inclusive and reflects the society our children and young people are growing up in and will become adults in. It is about giving those children and young people the language and the knowledge that they will need, as you say, to form healthy relationships—in the first instance, within their own family, and among their peers in school—how they can keep themselves safe, how they have the knowledge to understand what a healthy relationship looks like and what an abusive one looks like. And that is at the heart of what we're trying to do in the development of the new curriculum. But, clearly, I understand that, often, these are sensitive issues, particularly for adults. They're rarely so sensitive for children and young people, who seem to take it all very much in their stride. But it can be very sensitive for adults. And, as part of our engagement around the new curriculum, I will be undertaking a series of roadshow events, and I'll look in particular at engaging with families—mums, dads and carers—on these particular issues. But I'm grateful for the Member's support.
A gaf fi ddiolch i Jenny am ei chroeso cadarnhaol i'r drafft a gyhoeddwyd ddoe? Mae'n gwbl hanfodol fod pawb yn deall mai'r hyn rydym yn ei gynnig yma yw addysg cydberthynas a rhywioldeb sy'n briodol i oedran a datblygiad, sy'n gwbl gynhwysol ac sy'n adlewyrchu'r gymdeithas y mae ein plant a'n pobl ifanc yn tyfu i fyny ynddi ac y byddant yn dod yn oedolion ynddi. Mae'n ymwneud â rhoi'r iaith a'r wybodaeth y byddant eu hangen i'r plant a'r bobl ifanc hynny, fel y dywedwch, er mwyn iddynt allu ffurfio perthnasoedd iach—yn gyntaf, yn eu teuluoedd eu hunain, ac ymhlith eu cyfoedion yn yr ysgol—sut y gallant gadw eu hunain yn ddiogel, sut y mae ganddynt wybodaeth i ddeall sut beth yw perthynas iach a sut beth yw perthynas gamdriniol. Ac mae hynny'n ganolog i'r hyn y ceisiwn ei wneud wrth ddatblygu'r cwricwlwm newydd. Ond yn amlwg, rwy'n deall bod y rhain yn aml yn faterion sensitif, yn enwedig i oedolion. Anaml y byddant mor sensitif â hynny i blant a phobl ifanc, sydd i'w gweld yn ymdrin â'r cyfan yn ddigyffro. Ond gallant fod yn sensitif iawn i oedolion. Ac fel rhan o'n hymgysylltiad ar y cwricwlwm newydd, byddaf yn cynnal cyfres o ddigwyddiadau teithiol, a byddaf yn edrych yn benodol ar ymgysylltu â theuluoedd—mamau, tadau a gofalwyr—ar y materion hyn. Ond rwy'n ddiolchgar am gefnogaeth yr Aelod.
Welsh Women's Aid believes that schools need to be equipped with the resources they need to properly publicise the benefits of the new RSE curriculum—relationships and sexuality education—in order to ensure and protect children's rights. How do you respond to the reinforcement by Welsh Women's Aid of the need for a designated and trained RSE lead practitioner to develop and deliver the RSE curriculum and embed RSE in a whole-school approach, as recommended by the expert panel to improve impact and access for children across Wales?
Cred Cymorth i Fenywod Cymru fod angen i ysgolion gael yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i roi cyhoeddusrwydd priodol i fanteision y cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd er mwyn sicrhau ac amddiffyn hawliau plant. Sut yr ymatebwch i Cymorth i Fenywod Cymru, sydd wedi atgyfnerthu'r angen am ymarferwr arweiniol addysg cydberthynas a rhywioldeb dynodedig a hyfforddedig i ddatblygu a chyflwyno'r cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb ac ymgorffori addysg cydberthynas a rhywioldeb mewn dull ysgol gyfan, fel yr argymhellwyd gan y panel arbenigol i wella effaith a mynediad i blant ledled Cymru?
Mark, as you'll be aware, the Welsh Government has funded Welsh Women's Aid to help us develop materials and resources to go into schools. Additional resources have been made available specifically to help train teachers and professionals working in our schools to discuss these issues with children and with young people.
I was delighted to receive today a letter from the Children's Commissioner for Wales that says that, having studied the draft of the curriculum that was published yesterday, she believes that that draft curriculum not only puts Wales at the forefront of the UK in ensuring children learn and are able to exercise their rights, but it puts us at the forefront internationally. Now, clearly, there is more work to be done, and the children's commissioner will want to provide feedback, but I'm delighted to receive her initial assessment of where this puts us—Wales—internationally at the forefront for children's rights.
Mark, fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru wedi cyllido Cymorth i Fenywod Cymru i'n helpu i ddatblygu deunyddiau ac adnoddau i fynd i mewn i ysgolion. Mae adnoddau ychwanegol wedi eu darparu'n benodol i helpu i hyfforddi athrawon a gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio yn ein hysgolion i drafod y materion hyn gyda phlant a phobl ifanc.
Roeddwn yn falch iawn o dderbyn llythyr heddiw gan Gomisiynydd Plant Cymru sy'n dweud ei bod yn credu, ar ôl astudio'r cwricwlwm drafft a gyhoeddwyd ddoe, fod y cwricwlwm drafft hwnnw nid yn unig yn rhoi Cymru ar flaen y gad o ran sicrhau bod plant yn dysgu ac yn gallu arfer eu hawliau, ond mae'n ein rhoi ar flaen y gad yn rhyngwladol. Nawr, yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud, a bydd y comisiynydd plant yn awyddus i roi adborth, ond mae'n bleser gennyf dderbyn ei hasesiad cychwynnol o ble mae hyn yn ein rhoi ni—Cymru—yn rhyngwladol ar flaen y gad o ran hawliau plant.
5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o rai ysgolion yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru yn cau amser cinio dydd Gwener? OAQ53782
5. What assessment has the Minister made of some schools in Mid and West Wales shutting at lunchtime on Fridays? OAQ53782
Thank you, Joyce. We are aware of some schools in west Wales that run an asymmetric week, with Friday afternoons used for planning and training time for teachers. It is for the schools to decide how to structure their week. However, in doing so, they must consult with parents before making any changes.
Diolch, Joyce. Rydym yn ymwybodol fod rhai ysgolion yng ngorllewin Cymru yn gweithredu wythnos anghymesur, gyda phrynhawniau Gwener yn cael eu defnyddio ar gyfer cynllunio ac amser hyfforddi i athrawon. Yr ysgolion sydd i benderfynu sut i strwythuro'u hwythnos. Fodd bynnag, wrth wneud hynny, mae'n rhaid iddynt ymgynghori â'r rhieni cyn gwneud unrhyw newidiadau.
A number of the schools in my constituency have already introduced that early finish on a Friday, as you say, to allow time for teacher training, with many more expressing plans to follow suit in September. The concern is that some parents are wondering what, if any, subjects might be not delivered or reduced as a result of the two hours' reduced teaching time.
Also, some parents are concerned about the shortened week and what that might mean for them in terms of supervision for their children when they're working. I wonder whether you've had any discussions over those particular items that have been brought to my attention, and those concerns from those parents, with the schools in question.
Mae nifer o'r ysgolion yn fy etholaeth eisoes yn cau yn gynnar ar ddydd Gwener, fel y dywedwch, i ganiatáu amser ar gyfer hyfforddi athrawon, gyda llawer ohonynt yn sôn am gynlluniau i wneud yr un peth ym mis Medi. Y pryder yw bod rhai rhieni yn meddwl tybed pa bynciau, os o gwbl, na fydd yn cael eu darparu neu eu cwtogi o ganlyniad i ddwy awr yn llai o amser addysgu.
Hefyd, mae rhai rhieni'n pryderu am yr wythnos fyrrach a'r hyn y gallai hynny ei olygu iddynt hwy o ran goruchwylio'u plant pan fyddant yn y gwaith. Tybed a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau ynglŷn â'r materion penodol a ddygwyd i fy sylw, a phryderon y rhieni hynny, gyda'r ysgolion dan sylw.
Thank you, Joyce. Officials have been in touch with Pembrokeshire with regard to proposals to introduce the asymmetric week in some schools and the implementation already of the asymmetric week in others. Let me be absolutely clear: the assurances that I have had from Pembrokeshire County Council say that no child has to go home on a Friday afternoon as there is significant provision of extra-curricular activities and opportunities to stay for lunch and to participate in an entire range of extra-curricular activities, either of an artistic or expressive arts kind, or sport, or of an academic kind.
All schools, as I said, are required to undertake a community consultation should they wish to change to the asymmetric week. I know, for instance, in the case of Ysgol Harri Tudur, they continue to keep under review the asymmetric week and whether they wish to make further changes. Of course, Pembrokeshire is not the only area. Treorchy Comprehensive, for instance, in Rhondda Cynon Taf, has been operating an asymmetric week now for, I believe, two years.
Diolch, Joyce. Mae swyddogion wedi cysylltu â sir Benfro mewn perthynas â chynigion i gyflwyno'r wythnos anghymesur mewn rhai ysgolion a'r wythnos anghymesur sydd eisoes ar waith mewn ysgolion eraill. Gadewch i mi ddweud yn gwbl glir: yn ôl y sicrwydd a gefais gan Gyngor Sir Penfro, nid oes yn rhaid i unrhyw blentyn fynd adref ar brynhawn Gwener gan fod darpariaeth sylweddol o weithgareddau allgyrsiol a chyfleoedd i aros i gael cinio ac i gymryd rhan mewn ystod lawn o weithgareddau allgyrsiol, naill ai o natur gelfyddydol artistig neu fynegiannol, neu chwaraeon, neu o fath academaidd.
Mae'n ofynnol i bob ysgol, fel y dywedais, gynnal ymgynghoriad cymunedol os ydynt am newid i'r wythnos anghymesur. Gwn, er enghraifft, yn achos Ysgol Harri Tudur, eu bod yn parhau i adolygu'r wythnos anghymesur a ph'un a ydynt am wneud rhagor o newidiadau. Wrth gwrs, nid sir Benfro yw'r unig ardal. Mae Ysgol Gyfun Treorci, er enghraifft, yn Rhondda Cynon Taf, wedi bod yn gweithredu wythnos anghymesur ers dwy flynedd bellach, rwy'n credu.
Minister, do you agree with me that it's very important that any decision to move towards an asymmetric week is based on whether that's good for children and not whether that's convenient for adults, whether those adults are the teachers who are teaching them or the parents who are looking after them? Can you confirm that in the consultation you expect schools to undertake one of the issues that is covered would be the issue for rural schools of school transport and of children having absolutely no way to get to or from school except school buses, and the complications that that can bring to family life? The situation of children in very rural schools is, of course, different, potentially, with regard to an asymmetric week, if the children are not in school, to what it would be in a more urban area where there are more transport options.
Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ei bod yn bwysig iawn fod unrhyw benderfyniad i newid i wythnos anghymesur yn seiliedig ar ba mor dda yw hynny i'r plant yn hytrach na pha mor gyfleus ydyw i oedolion, boed yn athrawon sy'n eu haddysgu neu'r rhieni sy'n gofalu amdanynt? Yn yr ymgynghoriad y disgwyliwch i ysgolion ei gynnal, a allwch gadarnhau mai un o'r materion dan sylw i ysgolion gwledig fyddai mater cludiant ysgol a phlant heb unrhyw ffordd o fynd i neu o'r ysgol heblaw ar fysiau ysgol, a'r cymhlethdodau y gall hyn eu cyflwyno i fywyd teuluol? Mae sefyllfa plant mewn ysgolion gwledig iawn, wrth gwrs, yn wahanol, o bosibl, o ran wythnos anghymesur, os nad yw'r plant yn yr ysgol, i'r hyn y byddai mewn ardal fwy trefol lle ceir mwy o opsiynau trafnidiaeth.
I would absolutely agree that each school making these decisions has to look into the context in which they are delivering education, and that varies from community to community, let alone from local authority area to local authority area. What's really interesting in the work that was done by the Public Policy Institute for Wales is that one of the advantages of the asymmetric week that they found in the report was that, actually, they identified improvements in pupils' well-being, including the ability to engage in extracurricular activities that perhaps they would not be able to otherwise, to be able to spend more time with their families, to be able to spend a bit more time relaxing, rather than being—we often hear from parents about the constant pressure children feel in our academic settings—and it actually allows children to undertake personal appointments that would otherwise mean they were missing the school day. So, there are some advantages that the PPIW work highlighted, but the disadvantage of issues around transport, particularly in a rural area, is also something that they've identified. The Welsh Government does not have a stated policy on the asymmetric week in the sense that it is for individual schools to judge what is in the best interests of their pupils. And the Member is absolutely right; it has to be in the best interest of their pupils to make any changes to what is regarded as a traditional school day.
Buaswn yn cytuno'n llwyr fod yn rhaid i bob ysgol sy'n gwneud y penderfyniadau hyn ystyried y cyd-destun y maent yn darparu addysg ynddo, ac mae hwnnw'n amrywio o un gymuned i'r llall, heb sôn am rhwng ardaloedd awdurdodau lleol. Yr hyn sy'n wirioneddol ddiddorol yn y gwaith a wnaed gan y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru yw mai un o fanteision yr wythnos anghymesur yn ôl eu canfyddiadau o'r adroddiad oedd eu bod, mewn gwirionedd, wedi nodi gwelliannau o ran lles disgyblion, gan gynnwys y gallu i gymryd rhan mewn gweithgareddau allgyrsiol, na fyddent wedi'i wneud fel arall, y gallu i dreulio mwy o amser gyda'u teuluoedd, y gallu i dreulio ychydig mwy o amser yn ymlacio, yn hytrach na bod—rydym yn aml yn clywed gan rieni ynglŷn â'r pwysau cyson y mae plant yn ei deimlo yn ein sefydliadau academaidd—ac mewn gwirionedd, mae'n caniatáu i blant allu mynd i apwyntiadau personol a fyddai'n golygu, fel arall, eu bod yn colli'r diwrnod ysgol. Felly, mae gwaith y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru wedi nodi rhai manteision, ond mae anfanteision mewn perthynas â thrafnidiaeth, yn enwedig mewn ardal wledig, hefyd yn rhywbeth a nodwyd ganddynt. Nid oes gan Lywodraeth Cymru bolisi datganedig ar yr wythnos anghymesur yn yr ystyr mai mater i ysgolion unigol yw barnu beth sydd orau i'w disgyblion. Ac mae'r Aelod yn gwbl gywir; dylid sicrhau bod unrhyw newidiadau i'r hyn a ystyrir yn ddiwrnod ysgol traddodiadol o'r budd gorau i'w disgyblion.
6. Beth y mae'r Gweinidog yn ei wneud i sicrhau bod ysgolion yn cael eu hariannu'n ddigonol? OAQ53785
6. What is the Minister doing to ensure that schools are adequately financed? OAQ53785
Thank you very much, Leanne. I have taken action to support budgets for local authorities in order to safeguard front-line services in schools. Education funding remains a key priority for me and for this Government, in spite of continued austerity.
Diolch yn fawr iawn, Leanne. Rwyf wedi cymryd camau i gefnogi cyllidebau i awdurdodau lleol er mwyn diogelu gwasanaethau rheng flaen mewn ysgolion. Mae cyllid addysg yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i mi ac i'r Llywodraeth hon, er gwaethaf y cyni parhaus.
Speaking to headteachers in the Rhondda, it seems that their job is as much about clever accounting as it is about providing direction, leadership and drive to staff. In the local authority that covers the Rhondda, some secondary schools are more than £0.5 million in the red. There's pressure to balance the books, but services have already been cut to the bone, so the only way now to make those further cuts is to make large numbers of unsustainable staff redundancies. This, of course, will have a negative impact on the education of our children, and it's their education that should be our top priority.
I've raised the issues of what the teaching unions say is almost £0.5 billion—almost a fifth of all spending allocated for schools—of the education budget being kept from the front line because it's retained by local authorities or consortia. Now, I know that you dispute that figure. So, what advice and support can you give to our leaders in education who face very difficult financial decisions in the immediate future unless you make some changes?
Wrth siarad â phenaethiaid yn y Rhondda, ymddengys bod eu swydd yn ymwneud i'r un graddau â chyfrifyddu clyfar ag y mae â darparu cyfeiriad, arweinyddiaeth ac ysgogiad i staff. Yn yr awdurdod lleol sy'n gyfrifol am y Rhondda, mae gan rai ysgolion uwchradd fwy na £0.5 miliwn o ddyled. Ceir pwysau i fantoli'r llyfrau, ond mae gwasanaethau eisoes wedi'u torri i'r asgwrn, felly yr unig ffordd o wneud y toriadau pellach hynny yw drwy ddiswyddo nifer fawr o staff, sy'n anghynaladwy. Bydd hyn, wrth gwrs, yn niweidio addysg ein plant, a dylai eu haddysg fod yn brif flaenoriaeth inni.
Rwyf wedi codi'r materion ynghylch y £0.5 biliwn, bron â bod—bron un rhan o bump o'r holl wariant a ddyrennir i ysgolion—o'r gyllideb addysg a gedwir yn ôl rhag y rheng flaen gan gonsortia neu awdurdodau lleol yn ôl undebau'r athrawon. Nawr, gwn eich bod yn anghytuno â'r ffigur hwnnw. Felly, pa gyngor a chefnogaeth y gallwch ei roi i'n harweinwyr mewn addysg sy'n wynebu penderfyniadau ariannol anodd iawn yn y dyfodol agos oni bai eich bod yn gwneud rhai newidiadau?
Thank you, Leanne. I don't doubt for a minute the significant challenges that many headteachers are facing with regards to school budgets. It is important to recognise that the responsibility for day-to-day funding of schools lies with individual local education authorities. Like you, I share the ambition of ensuring that as much money gets to the front line as possible, and that's, for instance, why we took the decision to ensure that the £21 million for professional development was passported straight to individual headteachers.
Whatever the figure is, it is a source of great concern to me that any money that should be in the schools budget is being held inappropriately, either at LEA level or at consortia level, or, indeed, that there is a duplication of funding from LEAs and consortia. After all, the consortia are run by their constituent parts, and it would be strange indeed, wouldn't it, for a local authority to allow a regional consortium that it runs to duplicate spending when those budgets, as you quite rightly identified, are tight.
I am carrying out work centrally within Government to ensure that the direct grants that we have control of are being used appropriately and that that money is getting to the front line. But in the work that is being carried out by the Children, Young People and Education Committee, as I'm sure you're aware, there is not a consensus on whether moving to a system of direct funding of schools, bypassing both the LEA and the regional consortia, is a policy that has a consensus behind it. Indeed, your own education spokesperson feels very strongly that that should not be the case.
Diolch, Leanne. Nid wyf yn amau am funud yr heriau sylweddol y mae llawer o benaethiaid yn eu hwynebu mewn perthynas â chyllidebau ysgolion. Mae'n bwysig cydnabod mai awdurdodau addysg lleol unigol sy'n gyfrifol am ariannu ysgolion o ddydd i ddydd. Fel chi, rwy'n rhannu'r uchelgais i sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cyrraedd y rheng flaen, a dyna, er enghraifft, pam y gwnaethom y penderfyniad i sicrhau bod y £21 miliwn ar gyfer datblygiad proffesiynol yn cael ei basbortio'n syth i benaethiaid unigol.
Beth bynnag yw'r ffigur, mae'n destun cryn bryder i mi fod unrhyw arian a ddylai fod yn y gyllideb ysgolion yn cael ei gadw yn amhriodol, naill ai ar lefel AALl neu ar lefel consortia, neu yn wir, fod arian yn cael ei ddyblygu o AALlau a chonsortia. Wedi'r cyfan, caiff y consortia eu rhedeg gan eu rhannau cyfansoddol, a byddai'n rhyfedd iawn pe bai awdurdod lleol yn caniatáu i gonsortiwm rhanbarthol y mae'n ei redeg ddyblygu gwariant pan fo'r cyllidebau hynny'n dynn, fel y nodoch chi'n gwbl gywir.
Rwy'n gwneud gwaith yn ganolog yn y Llywodraeth i sicrhau bod y grantiau uniongyrchol a reolir gennym yn cael eu defnyddio'n briodol a bod yr arian hwnnw'n cyrraedd y rheng flaen. Ond o ran y gwaith a wneir gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, ni cheir consensws ynglŷn ag a yw newid i system o ariannu ysgolion yn uniongyrchol, gan osgoi'r AALl a'r consortia rhanbarthol, yn bolisi y ceir consensws y tu ôl iddo. Yn wir, mae eich llefarydd addysg eich hun yn teimlo'n gryf iawn na ddylai hynny ddigwydd.
As you said, Minister, we need to ensure that funding reaches the front line. To be fair, programmes such as twenty-first century schools have provided much-needed funding for local authorities to improve school buildings and other aspects of school life, but, of course, that doesn't help the revenue situation of existing schools, particularly when they don't always tick the right funding formula boxes. For example, as I've raised with you before, in the Monmouthshire local authority area, schools have traditionally received less funding by virtue of the fact that they have fewer children accessing free school meals. Now, I can understand the reason for having that aspect of the formula, but that does mean that Monmouthshire schools have received less over time even though there are, of course, children going to those schools who are from disadvantaged backgrounds. So, my question to you is: how are you ensuring that the funding formula does work overall and does fairly fund local authorities and schools in different parts of Wales so that our children do have the best start in life?
Fel y dywedasoch, Weinidog, mae angen inni sicrhau bod cyllid yn cyrraedd y rheng flaen. A bod yn deg, mae rhaglenni fel ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi darparu cyllid mawr ei angen i awdurdodau lleol allu gwella adeiladau ysgolion ac agweddau eraill ar fywyd ysgol, ond wrth gwrs, nid yw hynny'n helpu sefyllfa refeniw ysgolion presennol, yn enwedig pan nad ydynt bob amser yn ticio'r blychau cywir o ran y fformiwla ariannu. Er enghraifft, fel rwyf wedi'i godi gyda chi eisoes, yn ardal awdurdod lleol sir Fynwy, mae ysgolion yn draddodiadol wedi derbyn llai o gyllid oherwydd bod ganddynt lai o blant yn cael prydau ysgol am ddim. Nawr, gallaf ddeall y rheswm dros yr agwedd honno ar y fformiwla, ond golyga hynny fod ysgolion sir Fynwy wedi cael llai o arian dros amser er bod plant o gefndiroedd difreintiedig yn mynychu'r ysgolion hynny wrth gwrs. Felly, fy nghwestiwn i chi yw: sut y sicrhewch fod y fformiwla ariannu'n gweithio yn gyffredinol ac yn ariannu awdurdodau lleol ac ysgolion mewn gwahanol rannau o Gymru yn deg fel bod ein plant yn cael y dechrau gorau mewn bywyd?
As the Member will be more than aware, the decision on individual funding for schools is a matter for each individual local authority. With regards to the funding formula, I think the Member is referring to the funding formula for local government as a whole. You will be aware that there is a funding formula review group that regularly looks at different aspects of the revenue support grant scheme. My understanding is that, certainly, last year, there was a representative from Monmouthshire council on that very group and had the ability to influence the data and the formula as it was undertaken. Both myself and the local government Minister have said that we are more than happy to engage with individual Members who may have suggestions on how the formula operates, but I have to tell the Member, when given the opportunity earlier last year to change issues around the indicator-based assessment for education, it was local government representatives themselves that decided not to proceed with that change.
Fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, mater i bob awdurdod lleol unigol yw'r penderfyniad ynglŷn â chyllid i ysgolion unigol. O ran y fformiwla ariannu, credaf fod yr Aelod yn cyfeirio at y fformiwla ariannu ar gyfer llywodraeth leol yn gyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod grŵp adolygu fformiwla ariannu yn edrych yn rheolaidd ar wahanol agweddau ar gynllun y grant cynnal refeniw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn sicr, y llynedd, roedd cynrychiolydd o gyngor sir Fynwy ar y grŵp hwnnw a chanddynt y gallu i ddylanwadu ar y data a'r fformiwla wrth iddi gael ei rhoi ar waith. Mae'r Gweinidog llywodraeth leol a minnau wedi dweud ein bod yn fwy na pharod i ymgysylltu ag Aelodau unigol a allai fod ag awgrymiadau ynglŷn â sut y mae'r fformiwla'n gweithredu, ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod, pan roddwyd cyfle yn gynharach y llynedd i newid materion yn ymwneud â'r asesiad yn seiliedig ar ddangosyddion ar gyfer addysg, penderfynodd y cynrychiolwyr llywodraeth leol eu hunain beidio â bwrw ymlaen â'r newid hwnnw.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gadw myfyrwyr yng Ngogledd Cymru ar ôl cwblhau addysg bellach? OAQ53774
7. Will the Minister make a statement on the retention of students in North Wales after completion of further education? OAQ53774
Thank you, Mandy. Further education colleges across Wales do excellent work in planning their curriculum to reflect employer needs, and in preparing students at all levels to progress into further learning and employment that reflects their skills and their personal aspirations.
Diolch, Mandy. Mae colegau addysg bellach ledled Cymru yn gwneud gwaith rhagorol ar gynllunio eu cwricwlwm i adlewyrchu anghenion cyflogwyr, ac ar baratoi myfyrwyr ar bob lefel i gamu ymlaen i ddysgu pellach a chyflogaeth sy'n adlewyrchu eu sgiliau a'u dyheadau personol.
Thank you for that answer. Minister, I've read that our young people in Wales are the most likely of any in the UK nations to apply to study outside of their home nation. Some 40 per cent go to England, Scotland or Northern Ireland. We know that when young people go away to study they may never come back, and this is having a very negative effect in parts of my region. How will the Welsh Government seek to incentivise young people to study here at home?
Diolch am eich ateb. Weinidog, rwyf wedi darllen mai ein pobl ifanc yng Nghymru yw'r mwyaf tebygol o bob un o wledydd y DU o wneud cais i astudio y tu allan i'w gwlad eu hunain. Mae oddeutu 40 y cant yn mynd i Loegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Pan fydd pobl ifanc yn mynd oddi yma i astudio, gwyddom efallai na fyddant byth yn dychwelyd, ac mae hyn yn effeithio'n negyddol iawn ar rannau o fy rhanbarth. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio cymell pobl ifanc i astudio yma?
I've been very, very clear that I don't want to put any limitations on the aspirations of Welsh young people to study in institutions either in their home nation or in the rest of the United Kingdom, or, indeed, internationally. Of course, what we need to do in Wales is to ensure that the quality of our offer is strong, and I believe that it is, but secondly look at what we can do to persuade people who do study abroad or study in other parts of the United Kingdom to come home to Wales, just like I did and many other people in this Chamber will have done. Just one of the ways in which we will be doing that is that there will be additional financial incentives for students coming back to Wales to do their postgraduate study in core subjects that will benefit the economy. They will be entitled to additional support for their studies if they undertake them here in Wales and if they undertake them in a subject that is particularly pertinent to the needs of the Welsh economy.
Rwyf wedi dweud yn glir iawn nad wyf am roi unrhyw gyfyngiadau ar ddyheadau pobl ifanc Cymru i astudio mewn sefydliadau naill ai yn eu gwlad eu hunain neu yng ngweddill y Deyrnas Unedig, neu yn wir, yn rhyngwladol. Wrth gwrs, yr hyn sydd angen inni ei wneud yng Nghymru yw sicrhau bod ansawdd ein cynnig yn gryf, a chredaf ei fod, ond yn ail, mae angen inni edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i berswadio pobl sy'n astudio dramor neu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i ddod adref i Gymru, yn union fel y gwneuthum innau a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon. Un o'r ffyrdd y byddwn yn gwneud hynny fydd cymhellion ariannol ychwanegol i fyfyrwyr sy'n dychwelyd i Gymru i ymgymryd â'u hastudiaethau ôl-raddedig mewn pynciau craidd a fydd o fudd i'r economi. Bydd ganddynt hawl i gymorth ychwanegol ar gyfer eu hastudiaethau os byddant yn eu cyflawni yma yng Nghymru ac os byddant yn eu cyflawni mewn pwnc sy'n arbennig o berthnasol i anghenion economi Cymru.
I'm just looking to see who's next. I know somebody is next. And it's you, Mr Griffiths. Question 8, John Griffiths.
Rwy'n edrych i weld pwy sydd nesaf. Gwn fod rhywun nesaf. A chi yw hwnnw, Mr Griffiths. Cwestiwn 8, John Griffiths.
8. Pa gamau pellach y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y system addysg yn darparu'r sgiliau sy'n ofynnol i gefnogi economi Cymru? OAQ53761
8. What further steps will the Welsh Government take to ensure that the education system provides the skills required to support the Welsh economy? OAQ53761
It's a good job the Presiding Officer found you, John; it's a most excellent question. We are working to deliver a new curriculum for all learners by 2022. It'll be purpose led so that by the age of 16 they should be capable, confident, ethical individuals who play an active part in their community and society, and are prepared to thrive in the world of work.
Diolch byth fod y Llywydd wedi dod o hyd i chi, John; mae'n gwestiwn ardderchog. Rydym yn gweithio i gyflwyno cwricwlwm newydd i bob dysgwr erbyn 2022. Bydd yn gwricwlwm a arweinir gan ddibenion, felly erbyn y byddant yn 16 oed, dylent fod yn unigolion galluog, hyderus, moesegol sy'n chwarae rhan weithredol yn eu cymuned a'u cymdeithas, ac yn barod i ffynnu ym myd gwaith.
Thank you, Minister. I wonder if you're familiar with a recent proposal for a national technology institute, which came from Newport economic network. It's really about looking at how we provide this sort of applied education for world-class technical, digital and entrepreneurial skills, really in responding to the fourth industrial revolution. It does have a good deal of work behind it, Minister, and it is about the practicalities of taking that forward with existing institutions and providers rather than creating something very new in that sense. I can see that you are familiar with it, and I'd be very interested in your views.
Diolch, Weinidog. Tybed a ydych yn gyfarwydd â chynnig diweddar ar gyfer sefydliad technoleg cenedlaethol, a ddaeth gan rwydwaith economaidd Casnewydd. Mae'n ymwneud ag edrych ar sut y darparwn y math hwn o addysg gymhwysol ar gyfer sgiliau technegol, digidol ac entrepreneuraidd o'r radd flaenaf, wrth ymateb i'r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Mae llawer iawn o waith y tu ôl iddo, Weinidog, ac mae'n ymwneud ag ymarferoldeb bwrw ymlaen â hynny gyda sefydliadau a darparwyr presennol yn hytrach na chreu rhywbeth newydd iawn yn yr ystyr hwnnw. Gallaf weld eich bod yn gyfarwydd ag ef, a hoffwn yn fawr glywed eich barn.
Well, John, you're right, I am familiar with it and officials have met with representatives from Newport City Council and the Newport economic network to discuss the content of the report and the exciting vision that it presents. There are meetings planned with existing providers and other stakeholders to consider the proposal and what the next steps could be to develop it even further.
Wel, John, rydych chi'n iawn, rwy'n gyfarwydd ag ef ac mae swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o Gyngor Dinas Casnewydd a rhwydwaith economaidd Casnewydd i drafod cynnwys yr adroddiad a'r weledigaeth gyffrous a gyflwynir ganddo. Mae cyfarfodydd wedi'u cynllunio gyda darparwyr presennol a rhanddeiliaid eraill i ystyried y cynnig a beth allai'r camau nesaf fod er mwyn ei ddatblygu ymhellach.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Alun Davies.
The next questions are the questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Alun Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at feddygon teulu ym Mlaenau Gwent? OAQ53765
1. Will the Minister make a statement on access to GPs in Blaenau Gwent? OAQ53765
Yes. Thank you for the question. We want to see sustainable and accessible GP services across Wales, including, of course, in Blaenau Gwent. GP practices are using components of the newly established primary care model to improve the way that they provide services with, and for, patients.
Gwnaf. Diolch am y cwestiwn. Rydym am weld gwasanaethau meddygon teulu cynaliadwy a hygyrch ledled Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, ym Mlaenau Gwent. Mae practisau meddygon teulu yn defnyddio elfennau o'r model gofal sylfaenol newydd i wella'r ffordd y maent yn darparu gwasanaethau gyda chleifion, ac ar eu cyfer.
Minister, it was a real pleasure to welcome you to Blaenau Gwent some months ago, where we discussed the access to GP services in and throughout the borough. You'll be aware, as well, that the Welsh Government has helped to invest in a new well-being centre in Brynmawr. I think nearly £4 million has been invested in improving the facilities available to the people of Brynmawr and the upper Ebbw Fach valley, but since the opening of the new centre, I've had literally hundreds of people contacting me, talking about how difficult it is to access the services in the well-being centre. I'm sure you share the frustration of people in Brynmawr and myself and elsewhere that we invest in fantastic new facilities to improve the healthcare infrastructure in Brynmawr and then people find it difficult to access services within those facilities. What do you say to those people who see this wonderful new facility but are enormously frustrated being unable to get an appointment to see a GP or other healthcare professionals?
Weinidog, roedd yn bleser eich croesawu i Flaenau Gwent rai misoedd yn ôl, lle buom yn trafod mynediad at wasanaethau meddygon teulu ledled y fwrdeistref. Fe fyddwch yn ymwybodol hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi helpu i fuddsoddi mewn canolfan les newydd ym Mryn-mawr. Credaf fod bron i £4 miliwn wedi'i fuddsoddi i wella'r cyfleusterau sydd ar gael i bobl Bryn-mawr a rhan uchaf dyffryn Ebwy Fach, ond ers agor y ganolfan newydd, mae cannoedd o bobl, yn llythrennol, wedi cysylltu â mi i sôn am ba mor anodd yw cael mynediad at y gwasanaethau yn y ganolfan les. Rwy'n siŵr eich bod yn rhannu rhwystredigaeth pobl Bryn-mawr a minnau a mannau eraill ein bod yn buddsoddi mewn cyfleusterau newydd gwych i wella'r seilwaith gofal iechyd ym Mryn-mawr a bod pobl wedyn yn ei chael yn anodd cael mynediad at wasanaethau yn y cyfleusterau hynny. Beth a ddywedwch wrth y bobl sy'n gweld y cyfleuster newydd gwych hwn ond sy'n rhwystredig iawn am na allant gael apwyntiad i weld meddyg teulu neu weithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill?
Well, I'd say that we recognise that access is one of the key priorities for the public when it comes to the national health service and local health services in particular. It's the largest issue of concern in the National Survey for Wales and it's grown as an issue. That's why we're determined to make progress on improving access. The investments that we're making in facilities are designed to do that, but it does require change in practice. And everywhere that new access arrangements are made, in particular about triage arrangements, whether by non-clinical staff, nurse led or GP led, there's almost always been a bump in getting over a new way of working for staff, but also for the public to access that service.
I expect, where those new arrangements are introduced, that people inform the public of changes in advance and then listen to what the public are saying about how they access those services, because I do expect everyone to be able to access the right clinicians at the right place and in the right time. And if you haven't had a satisfactory response from the practice manager at the new centre, I'd be more than happy to sit there with you to run through what we can do to try and ensure the improvement we plainly want to see for residents in Blaenau Gwent and Brynmawr.
Wel, buaswn yn dweud ein bod yn cydnabod bod mynediad yn un o'r blaenoriaethau allweddol i'r cyhoedd o ran y gwasanaeth iechyd gwladol a gwasanaethau iechyd lleol yn arbennig. Dyma'r mater sy'n peri'r pryder mwyaf yn Arolwg Cenedlaethol Cymru ac mae wedi tyfu fel problem. Dyna pam ein bod yn benderfynol o wneud cynnydd ar wella mynediad. Mae'r buddsoddiadau a wnawn mewn cyfleusterau wedi'u cynllunio i wneud hynny, ond mae angen newidiadau o ran ymarfer. Ac ym mhob man y gwneir trefniadau mynediad newydd, yn enwedig mewn perthynas â threfniadau brysbennu, boed hynny gan staff anghlinigol, o dan arweiniad nyrs neu o dan arweiniad meddyg teulu, mae rhwystr i'w oresgyn bron bob amser o ran ymdopi â ffordd newydd o weithio i staff, ond hefyd o ran gallu'r cyhoedd i gael mynediad at y gwasanaeth hwnnw.
Lle caiff y trefniadau newydd hynny eu cyflwyno, rwy'n disgwyl bod pobl yn hysbysu'r cyhoedd ynglŷn â'r newidiadau ymlaen llaw ac yna'n gwrando ar yr hyn y mae'r cyhoedd yn ei ddweud ynglŷn â sut y maent yn defnyddio'r gwasanaethau hynny, gan fy mod yn disgwyl i bawb allu cael mynediad at y clinigwyr cywir yn y lle iawn ac ar yr amser iawn. Ac os nad ydych wedi cael ymateb boddhaol gan reolwr y practis yn y ganolfan newydd, buaswn yn fwy na pharod i eistedd yno gyda chi i drafod yr hyn y gallwn ei wneud i geisio sicrhau'r gwelliannau rydym yn amlwg am eu gweld ar gyfer trigolion Blaenau Gwent a Bryn-mawr.
Aneurin Bevan health board confirmed to me today that of their 398 GPs, only 34 of those are in Blaenau Gwent, and that's 8.5 per cent of the total compared to perhaps the around 12 per cent we'd expect by population. One way they try and tackle this is through the directly employed GPs, and I was pleased to hear that, actually, the majority of those were in Blaenau Gwent, but less pleased to hear that that meant only four out of the seven full-time equivalents.
Does the Minister think that these managed GPs, directly employed by the health boards, could be significantly expanded in number to at least in part address the shortages and difficulties of access to GPs in Blaenau Gwent?
Cefais gadarnhad gan fwrdd iechyd Aneurin Bevan heddiw, mai 34 yn unig o'u 398 o feddygon teulu sydd ym Mlaenau Gwent, sef 8.5 y cant o'r cyfanswm o gymharu, efallai, â'r oddeutu 12 y cant y byddem yn ei ddisgwyl yn ôl poblogaeth. Un ffordd y maent yn ceisio mynd i'r afael â hyn yw drwy'r meddygon teulu a gyflogir yn uniongyrchol, ac roeddwn yn falch o glywed bod y mwyafrif ohonynt, mewn gwirionedd, ym Mlaenau Gwent, ond roeddwn yn llai hapus o glywed bod hynny'n golygu pedwar yn unig o'r saith meddyg cyfwerth ag amser llawn.
A yw'r Gweinidog yn credu y gellid ehangu'n sylweddol nifer y meddygon teulu a reolir, ac a gyflogir yn uniongyrchol gan y byrddau iechyd, er mwyn mynd i'r afael, yn rhannol o leiaf, â'r prinder a'r anhawster i gael mynediad at feddygon teulu ym Mlaenau Gwent?
Well, this is a subject that I regularly get asked about in this Chamber, about whether there is a Welsh Government agenda to get rid of the partnership model in general practice, and that is not our intention at all. The great majority of general practice is delivered through the partnership model, the independent contractor model, and the managed practices are there to try and help through to deliver new models of care or to manage a transition, where traditionally, when GPs are retiring, we need to make sure that the service continues, and it is true that no person in Wales has been left without a GP.
So, I see managed practices as part of the future answer, but not a replacement for the independent contractor model. And that is about the conversation with local GPs, and our cluster model has helped to promote that better working between practices, and I think we will continue to see more mergers and federations between practices and a new way of employing GPs, but I still think that the independent contractor model will be the foundation of general practice here in Wales for some time to come.
Wel, caf fy holi'n rheolaidd ynglŷn â'r pwnc hwn yn y Siambr hon, ynglŷn ag a oes agenda gan Lywodraeth Cymru i gael gwared ar y model partneriaeth mewn ymarfer meddygol, ac nid dyna yw ein bwriad o gwbl. Caiff y mwyafrif helaeth o ymarfer meddygol ei ddarparu drwy'r model partneriaeth, model y contractwr annibynnol, ac mae'r practisau a reolir yno i geisio helpu tuag at ddarparu modelau gofal newydd neu i reoli cyfnod pontio, lle mae angen i ni sicrhau, yn draddodiadol, pan fo meddygon teulu yn ymddeol, fod y gwasanaeth yn parhau, ac mae'n wir nad oes unrhyw unigolyn yng Nghymru wedi'i adael heb feddyg teulu.
Felly, credaf fod practisau a reolir yn rhan o'r ateb yn y dyfodol, ond ni fyddant yn cymryd lle model y contractwr annibynnol. Ac mae hynny'n ymwneud â'r sgwrs gyda meddygon teulu lleol, ac mae ein model clwstwr wedi helpu i hyrwyddo gweithio gwell rhwng practisau, a chredaf y byddwn yn parhau i weld mwy o gyfuno a ffederasiynau rhwng practisau a ffordd newydd o gyflogi meddygon teulu, ond rwy'n dal i gredu mai model y contractwr annibynnol fydd y sylfaen ar gyfer ymarfer meddygol yma yng Nghymru am beth amser eto.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am raglenni sgrinio ar gyfer canser yng Nghymru? OAQ53783
2. Will the Minister make a statement on cancer screening programmes in Wales? OAQ53783
Thank you for the question. Population screening is a public health priority. We know that cancer screening programmes save lives. Public Health Wales is responsible for delivering the cancer screening programmes in Wales and they are overseeing significant improvements aimed at maximising uptake and, of course, preventing more cancers.
Diolch am eich cwestiwn. Mae sgrinio'r boblogaeth yn flaenoriaeth iechyd y cyhoedd. Gwyddom fod rhaglenni sgrinio ar gyfer canser yn achub bywydau. Iechyd Cyhoeddus Cymru sy'n gyfrifol am ddarparu'r rhaglenni sgrinio ar gyfer canser yng Nghymru ac maent yn goruchwylio gwelliannau sylweddol gyda'r bwriad o gynyddu'r nifer sy'n manteisio arnynt, ac atal mwy o ganserau wrth gwrs.
Thank you, Minister. Earlier this year, I and my office staff became cancer screening champions after completing a training session led by Aneurin Bevan University Health Board and Public Health Wales. I'm also proud to be the Assembly's first bowel cancer champion, and I'm delighted that eight colleagues have since signed up. Worryingly, Newport has one of the lowest rates of all cancer screening participation in Wales. Nationally across Wales, the uptake of bowel screening last year was only 55 per cent. Improving the uptake of these free and potentially lifesaving screening programmes is vital.
The simpler, more sensitive fecal immunochemical bowel screening test has been available in Wales since January. What action is the Welsh Government taking to publicise this new test and encourage those who are eligible to take part in all screening programmes?
Diolch, Weinidog. Yn gynharach eleni, daeth staff fy swyddfa a minnau yn hyrwyddwyr sgrinio ar gyfer canser ar ôl cwblhau sesiwn hyfforddi o dan arweiniad Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ac Iechyd Cyhoeddus Cymru. Rwyf hefyd yn falch o fod yn hyrwyddwr canser y coluddyn cyntaf y Cynulliad, ac rwy'n falch iawn fod wyth o fy nghyd-Aelodau wedi cytuno i wneud hynny wedyn. Yn anffodus, gan Gasnewydd y mae un o'r cyfraddau isaf yng Nghymru o ran y nifer sy'n cael eu sgrinio ar gyfer canser. Yn genedlaethol ledled Cymru, 55 y cant yn unig a fanteisiodd ar ddarpariaeth sgrinio'r coluddyn y llynedd. Mae'n hanfodol ein bod yn cynyddu nifer y bobl sy'n manteisio ar y rhaglenni sgrinio rhad ac am ddim hyn a allai achub bywydau.
Mae'r prawf imiwnocemegol ysgarthol newydd ar gyfer sgrinio'r coluddyn, sy'n symlach ac yn fwy sensitif, wedi bod ar gael yng Nghymru ers mis Ionawr. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi cyhoeddusrwydd i'r prawf newydd hwn ac i annog y rheini sy'n gymwys i gymryd rhan ym mhob rhaglen sgrinio?
Thank you for the question. You're correct that we started introducing the new, more sensitive and, importantly, easier to administer test from January this year. It will be fully implemented across the whole of Wales by June this year. Actually, when people receive their invite to undertake the test, that's part of the direct contact with people, and it's also part of our broader message about the fact that screening really does save lives. It's important to introduce it in a way where we don't actually provide more demand than our system can cope with. That's why we're having a phased approach, having greater sensitivity within the test to make sure that we have the right number of people to deliver treatment after that. So, we'll continue, at each point, to review again the figures on uptake and the impact that means for the service. You can expect to hear on a regular basis that encouragement, a simple message from the Government and Public Health Wales to use the test, to take it up, because undertaking that screening really will save lives.
Diolch am eich cwestiwn. Rydych yn gywir i ddweud ein bod wedi dechrau cyflwyno'r prawf newydd, sy'n fwy sensitif, ac yn bwysicach, yn haws i'w gynnal ers mis Ionawr eleni. Bydd yn cael ei weithredu'n llawn ledled Cymru erbyn mis Mehefin eleni. A dweud y gwir, pan fydd pobl yn derbyn eu gwahoddiad i wneud y prawf, mae hynny'n rhan o'r cysylltiad uniongyrchol â phobl, ac mae hefyd yn rhan o'n neges ehangach ynghylch y ffaith bod sgrinio yn achub bywydau. Mae'n bwysig ei gyflwyno mewn ffordd lle nad ydym yn creu mwy o alw nag y gall ein system ymdopi ag ef. Dyna pam ein bod wedi dewis dull graddol, a chael mwy o sensitifrwydd yn y prawf er mwyn sicrhau bod gennym y nifer gywir o bobl i ddarparu triniaeth wedi hynny. Felly, ar bob cam, byddwn yn parhau i adolygu'r ffigurau ar y nifer sy'n manteisio ar y profion ac effaith hynny ar y gwasanaeth. Gallwch ddisgwyl clywed yr anogaeth honno yn rheolaidd, neges syml gan y Llywodraeth ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddefnyddio'r prawf, i fanteisio arno, gan y bydd cymryd rhan yn y broses sgrinio honno yn achub bywydau.
Minister, bowel cancer screening is clearly an important area. The FIT test is sensitivity based and, actually, the level of sensitivity is going to be crucial in that, but also perhaps the age, because at the moment it's 60 but it could go down to 50, but there are also smear tests. So, there is a variety of tests that are basically declining. What discussions are you having with Public Health Wales to ensure that we promote these tests, so that we get more people taking the tests, because, as you say, you get them early and we can avoid people having cancer because we can actually spot things earlier or we can treat it earlier, which means an earlier diagnosis and better results?
Weinidog, mae'n amlwg bod sgrinio ar gyfer canser y coluddyn yn faes pwysig. Mae'r prawf imiwnocemegol ysgarthol yn seiliedig ar sensitifrwydd, ac mewn gwirionedd, bydd lefel y sensitifrwydd yn hanfodol yn hynny o beth, ond hefyd yr oedran, o bosibl, oherwydd ar hyn o bryd, 60 yw'r oedran hwnnw ond gallai ostwng i 50, ond ceir profion ceg y groth hefyd. Felly, ceir amrywiaeth o brofion sy'n lleihau o ran y nifer sy'n eu cael, yn y bôn. Pa drafodaethau rydych yn eu cael gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau ein bod yn hyrwyddo'r profion hyn, fel bod mwy o bobl yn eu cael, oherwydd, fel y dywedwch, rydych yn eu cael yn gynnar a gallwn atal pobl rhag cael canser gan y gallwn weld pethau'n gynharach neu gallwn eu trin yn gynharach, sy'n golygu diagnosis cynharach a chanlyniadau gwell?
You're right, and it's of course a point of concern that there's been a slow decline, not just in Wales but across the UK, in people actually taking up the smear tests that are offered. That's partly about looking at if there's going to be a change in the test and there is some research being done on self-administered screening. There's a pilot taking place that's due to start in September this year in London, so I'll be interested in the results, which will be shared across the UK. But it's the reinforcing of the message and understanding which particular groups we need to target, because younger women are the least likely to take up the tests that are available. So, you will have seen the #loveyourcervix campaign that we started in March. We wanted to see something that was more body positive, so that people are not embarrassed about attending, and again recognise the same message with bowel screening. The tests are designed to help save lives and not taking the test means that there is an unknown risk for that person and more broadly. So, I'm more than happy to reiterate the message that I want everybody who is offered a screening test in Wales to take up the opportunity to do that for themselves and their families.
Rydych yn iawn, ac wrth gwrs, mae'n achos pryder fod dirywiad araf wedi bod, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, o ran nifer y bobl sy'n manteisio ar y profion ceg y groth a gynigir. Mae hynny'n ymwneud yn rhannol ag edrych i weld a fydd newid yn y prawf, ac mae rhywfaint o ymchwil yn mynd rhagddo ar hunan-sgrinio. Bydd cynllun peilot yn dechrau ym mis Medi eleni yn Llundain, felly bydd diddordeb gennyf yn y canlyniadau, a fydd yn cael eu rhannu ledled y DU. Ond mae a wnelo hyn ag atgyfnerthu'r neges a deall pa grwpiau penodol y mae angen inni eu targedu, gan mai menywod iau yw'r lleiaf tebygol o fanteisio ar y profion sydd ar gael. Felly, fe fyddwch wedi gweld yr ymgyrch #loveyourcervix a gychwynnwyd gennym ym mis Mawrth. Roeddem am weld rhywbeth a oedd yn fwy cadarnhaol am y corff, fel na fyddai pobl yn teimlo embaras ynglŷn â mynychu, ac adnabod yr un neges, unwaith eto, gyda sgrinio'r coluddyn. Mae'r profion wedi'u cynllunio i helpu i achub bywydau ac mae peidio â chymryd y prawf yn golygu bod risg anhysbys i'r unigolyn dan sylw ac yn fwy cyffredinol. Felly, rwy'n fwy na pharod i ailadrodd y neges fy mod am i bawb sy'n cael cynnig prawf sgrinio yng Nghymru fanteisio ar y cyfle i wneud hynny er eu mwyn hwy a'u teuluoedd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Questions now from party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you. Last year, the General Medical Council struck off 76 doctors and the Nursing and Midwifery Council struck off 257 individuals regarded as no longer fit to practice in the health service across the UK. I'm sure the Minister will agree with me that it's right for professionals in the health service to be held accountable for serious malpractice and misconduct. Does the Minister believe that managers in the health service should also be held accountable and, if so, can he tell this Chamber how many senior managers or board members in the Welsh NHS have lost their jobs as a result of service failures or mismanagement since 2016?
Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch. Y llynedd, diswyddwyd 76 o feddygon gan y Cyngor Meddygol Cyffredinol a diswyddwyd 257 o unigolion gan y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth gan yr ystyrid nad oeddent bellach yn addas i ymarfer yn y gwasanaeth iechyd ar draws y DU. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn iawn fod gweithwyr proffesiynol yn y gwasanaeth iechyd yn atebol am gamymddwyn a chamymddygiad difrifol. A yw'r Gweinidog yn credu y dylid gwneud rheolwyr yn y gwasanaeth iechyd yn atebol hefyd, ac os felly, a all ddweud wrth y Siambr hon faint o uwch reolwyr neu aelodau byrddau yn y GIG yng Nghymru sydd wedi colli eu swyddi o ganlyniad i fethiannau yn y gwasanaeth neu gamreoli ers 2016?
Well, of course, the Member's aware that I don't have at my fingertips the number of staff who have left the health service from managerial positions going back to 2016. It is worth reflecting, as I said yesterday when a similar point was made, that a number of managers and leaders in services within the health service are, of course, registered clinicians as well and have professional duties too. So, you'd need to look at those people who are caught by their professional responsibilities as well as their responsibilities as managers. This goes into the broader point about leadership, governance and accountability within each one of those NHS organisations.
Wel, wrth gwrs, mae'r Aelod yn ymwybodol nad yw nifer y staff sydd wedi gadael y gwasanaeth iechyd o swyddi rheoli ers 2016 gennyf wrth law. Mae'n werth cofio, fel y dywedais ddoe pan wnaed pwynt tebyg, fod nifer o reolwyr ac arweinwyr gwasanaethau yn y gwasanaeth iechyd yn glinigwyr cofrestredig hefyd wrth gwrs a bod ganddynt ddyletswyddau proffesiynol yn ogystal. Felly, byddai angen i chi edrych ar y bobl sydd â chyfrifoldebau proffesiynol yn ogystal â'u cyfrifoldebau fel rheolwyr. Mae hyn yn ymwneud â'r pwynt ehangach am arweinyddiaeth, llywodraethu ac atebolrwydd ym mhob un o'r sefydliadau GIG hynny.
I'm sure that the Minister will understand, after yesterday's statement, that issues with regard to leadership and accountability are of great concern to Members in this Chamber. Can the Minister explain to us why he has had Betsi Cadwaladr health board in special measures for about four years and we don't seem to have seen any change after this lengthy intervention? Can he account for why, if we come back to the Cwm Taf situation, there were eight reports over six years and none of those reports triggered the change that was clearly needed, and mothers and babies continued to be let down and some grievously harmed? Can the Minister explain to this Chamber why families in the Cwm Taf area should trust him, his officials and the measures that they've put in place to sort out the system in Cwm Taf, given that he failed to pick up on any of these eight reports over those six years after the first concerns were raised and that the problems in Betsi Cadwaladr are nowhere near being solved after four years?
Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn deall, ar ôl datganiad ddoe, fod materion sy'n ymwneud ag arweinyddiaeth ac atebolrwydd yn peri cryn bryder i'r Aelodau yn y Siambr hon. A all y Gweinidog esbonio wrthym pam ei fod wedi cadw bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr mewn mesurau arbennig ers tua phedair blynedd a pham, yn ôl pob golwg, nad ydym wedi gweld unrhyw newid ar ôl yr ymyrraeth hirfaith hon? A all ddweud pam, os dychwelwn at sefyllfa Cwm Taf, fod wyth adroddiad wedi bod dros chwe blynedd heb i unrhyw un o'r adroddiadau hynny sbarduno'r newid oedd ei angen yn amlwg, a bod mamau a babanod wedi parhau i gael cam a rhai ohonynt wedi'u niweidio'n ddifrifol? A all y Gweinidog esbonio i'r Siambr hon pam y dylai teuluoedd yn ardal Cwm Taf ymddiried ynddo ef, ei swyddogion a'r mesurau y maent wedi'u rhoi ar waith i roi trefn ar y system yng Nghwm Taf, o gofio ei fod wedi methu ymateb i unrhyw un o'r wyth adroddiad dros y chwe blynedd ar ôl i'r pryderon cyntaf gael eu mynegi, ac o gofio hefyd nad yw'r problemau yn Betsi Cadwaladr yn agos at gael eu datrys ar ôl pedair blynedd?
I think there are three particular questions there, Llywydd, the first about—[Interruption.] The first about special measures in north Wales, and, of course, it's factually incorrect to say no progress has been made. For example, one of the main issues that saw Betsi Cadwaladr go into special measures were challenges in their maternity services, and they have come out of special measures, because real and sustained improvement has been made, because the steps that we took, including new leadership within the midwifery service and a change in culture across the whole service, actually have made a difference. It's also true, for example, that the out-of-hours service in north Wales has come out of special measures as a concern. There are remaining concerns, and that's why that health board remains in special measures, because I'm determined to make sure there is a real measure of progress and it's not simply an artificial device for a politician to use.
When it comes to Cwm Taf, as explained at length yesterday in the statement and in answer to questions to it, the seriousness and the depths of the concerns were not apparent from those previous reports, which is why action was not taken until I commissioned the joint royal colleges review in October last year. Part of the concern is about why other factors, why other flags of concern and complaints, in particular, did not lead to a change in culture and practice within the health board at the time. That's why I've taken the action that I outlined in detail yesterday in writing and in the oral statement.
And in terms of the confidence that public and staff should have, a key part of that is the work that not just our independent regulators will be doing, but the independent oversight group that I have appointed, with independent clinicians, to oversee the 43 serious incidents and to look back to 2010. I will meet directly with families over the next two weeks, as well as staff, to hear directly from them, together with Mick Giannasi, their concerns and to understand how we help to rebuild confidence in the service that must improve, and that certainly requires significant change.
Credaf fod tri chwestiwn penodol yn y fan honno, Lywydd, ac mae'r cyntaf yn ymwneud â—[Torri ar draws.] Mae'r cyntaf yn ymwneud â mesurau arbennig yng ngogledd Cymru, ac wrth gwrs, mae'n ffeithiol anghywir dweud nad oes unrhyw gynnydd wedi bod. Er enghraifft, un o'r prif faterion a olygodd fod Betsi Cadwaladr wedi'u rhoi mewn mesurau arbennig oedd heriau yn eu gwasanaethau mamolaeth, ac maent wedi dod allan o fesurau arbennig oherwydd eu bod wedi gwneud gwelliannau real a pharhaus, am fod y camau a gymerwyd gennym, gan gynnwys arweinyddiaeth newydd o fewn y gwasanaeth bydwreigiaeth a newid diwylliant ar draws y gwasanaeth cyfan, wedi gwneud gwahaniaeth. Mae hefyd yn wir, er enghraifft, fod y gwasanaeth y tu allan i oriau yng ngogledd Cymru wedi dod allan o fesurau arbennig fel testun pryder. Ceir pryderon o hyd, a dyna pam fod y bwrdd iechyd hwnnw'n parhau i fod yn destun mesurau arbennig, oherwydd rwy'n benderfynol o sicrhau y ceir cynnydd gwirioneddol yn hytrach na bod yn ddyfais artiffisial i wleidydd ei defnyddio.
O ran Cwm Taf, fel yr eglurwyd yn glir ddoe yn y datganiad ac wrth ateb cwestiynau amdano, nid oedd difrifoldeb a dyfnder y pryderon yn amlwg o'r adroddiadau blaenorol hynny, a dyna pam na chymerwyd camau hyd nes i mi gomisiynu adolygiad ar y cyd gan y colegau brenhinol ym mis Hydref y llynedd. Mae rhan o'r pryder yn ymwneud â pham nad arweiniodd ffactorau eraill, yn enwedig arwyddion o bryderon a chwynion eraill, at newid diwylliant ac ymarfer o fewn y bwrdd iechyd ar y pryd. Dyna pam y cymerais y camau a amlinellais yn fanwl ddoe yn ysgrifenedig ac yn y datganiad llafar.
Ac o ran yr hyder a ddylai fod gan y cyhoedd a'r staff, rhan allweddol o hynny yw'r gwaith y bydd nid yn unig ein rheoleiddwyr annibynnol yn ei wneud, ond y grŵp goruchwylio annibynnol rwyf wedi'i benodi, gyda chlinigwyr annibynnol, i oruchwylio'r 43 digwyddiad difrifol ac i edrych yn ôl hyd at 2010. Byddaf yn cyfarfod yn uniongyrchol â theuluoedd dros y pythefnos nesaf, yn ogystal â staff, i glywed yn uniongyrchol ganddynt, ynghyd â Mick Giannasi, ynglŷn â'u pryderon ac i ddeall sut y gallwn helpu i ail-feithrin hyder yn y gwasanaeth gan fod yn rhaid iddo wella, ac yn sicr, mae angen iddo newid yn sylweddol.
Well, I'm sure, Llywydd, that this Chamber will be rather concerned that after eight reports over six years, the Minister and his officials had not picked up on the seriousness of this situation. We heard individual testimonies in this Chamber suggesting that those concerns actually go back a lot further than the first report that I'm referring to in 2012. I'm just really concerned, Llywydd, that this is suggesting that we have a Minister who doesn't have a grip on the system. Eight reports over six years, and nothing was done until you called for the report years ago.
I try to avoid being sensationalist in the Chamber, but during those years children died, mothers were traumatised and families were traumatised. I have to ask the Minister why he thinks that we should now be reassured that he and his officials will be able to pick up on these issues effectively when they didn't for that period of years.
I wonder if the Minister agrees with Owen Smith MP when he says in the Western Mail today that the Welsh Government cannot be absolved of blame for the failings in Cwm Taf. I wonder if the Minister understands that many people are concerned about what appears to be a complacent response from him. I was astonished, for example, to hear him yesterday dismiss the implications of the inverse care law—the fact that these communities that were so badly served were so poor. I was shocked to hear him dismiss that. It suggests to me that he doesn't understand those communities very well. I was also shocked—and I am not easily shocked—to hear the Minister say, when asked by ITV yesterday whether the buck stops with him, the Minister's response was that the buck stops with everyone. Well, I'm afraid I must put it to this Chamber, Llywydd, that the buck does not stop with everyone—the buck stops with the Minister. And I am going to ask him again to consider his position, and if he is unable to consider his position, to explain what further, what more serious situation would occur in the health service in Wales, what more has to go wrong before he is prepared to take personal responsibility?
Wel, rwy'n siŵr, Lywydd, y bydd y Siambr hon braidd yn bryderus nad oedd y Gweinidog a'i swyddogion, ar ôl wyth adroddiad dros chwe blynedd, wedi sylwi ar ddifrifoldeb y sefyllfa hon. Clywsom dystiolaethau unigol yn y Siambr hon a awgrymai fod y pryderon hynny, mewn gwirionedd, yn dyddio'n ôl ymhellach o lawer na'r adroddiad cyntaf y cyfeiriaf ato yn 2012. Rwy'n bryderus dros ben, Lywydd, fod hyn yn awgrymu bod gennym Weinidog nad oes ganddo afael ar y system. Wyth adroddiad dros chwe blynedd, ac ni wnaed unrhyw beth nes i chi alw am yr adroddiad flynyddoedd yn ôl.
Rwy'n ceisio osgoi cyffrogarwch yn y Siambr, ond yn ystod y blynyddoedd hynny, bu farw plant, cafodd mamau eu trawmateiddio a chafodd teuluoedd eu trawmateiddio. Mae'n rhaid i mi ofyn i'r Gweinidog pam y credwch y dylem fod yn dawel ein meddyliau bellach y bydd ef a'i swyddogion yn gallu bwrw iddi'n effeithiol ar y materion hyn ar ôl methu gwneud hynny dros y cyfnod hwnnw o flynyddoedd.
Tybed a yw'r Gweinidog yn cytuno ag Owen Smith AS sy'n dweud yn y Western Mail heddiw nad yw Llywodraeth Cymru yn rhydd o fai am y methiannau yng Nghwm Taf. Tybed a yw'r Gweinidog yn deall bod llawer o bobl yn pryderu ynglŷn â'r hyn sy'n ymddangos yn ymateb hunanfodlon ganddo. Cefais fy syfrdanu, er enghraifft, wrth ei glywed ddoe yn gwrthod goblygiadau'r ddeddf gofal gwrthgyfartal—y ffaith bod y cymunedau a wasanaethwyd mor wael yn rhai mor dlawd. Cefais fy syfrdanu wrth ei glywed yn gwrthod hynny. Awgryma hynny i mi nad yw'n deall y cymunedau hynny'n dda iawn. Cefais fy syfrdanu hefyd—ac nid wyf yn cael fy syfrdanu'n hawdd—wrth glywed y Gweinidog yn dweud, pan ofynnodd ITV iddo ddoe ai ei gyfrifoldeb ef oedd hyn yn y pen draw, ymateb y Gweinidog oedd ei fod yn gyfrifoldeb i bawb yn y pen draw. Wel, mae arnaf ofn fod yn rhaid imi ddweud wrth y Siambr hon, Lywydd, nad yw'n gyfrifoldeb i bawb—cyfrifoldeb y Gweinidog ydyw. Ac rwy'n mynd i ofyn iddo, unwaith eto, i ystyried ei sefyllfa, ac os na all ystyried ei sefyllfa, gofynnaf iddo egluro beth arall, pa sefyllfa fwy difrifol a fyddai'n digwydd yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, beth arall sy'n mynd i orfod mynd o'i le cyn iddo fod yn barod i dderbyn cyfrifoldeb personol?
I return to the range of points—I think there are five different points made at that time, Llywydd. In terms of the eight reports that the Member refers to, none of them refer to the depth of challenge that was revealed in the autumn of last year, which led to my commissioning of the joint royal colleges report. That was a decision I took because of the concern that had been properly revealed at that time. And it's a matter of a simple fact that, of course, I hadn't been in this role during the whole six years that you refer to. I've acted in the time that I have been in office on all the information that I have had available to me. And it is part of the challenge to understand how and why concern was not flagged up and acted on at an earlier point. That's why the independence in the oversight arrangements in the review process is absolutely crucial, to rebuild the trust and confidence that staff and the wider public will expect.
I certainly have not dismissed the inverse care law. I have made clear that I expect every person, every family, every community, in Wales to be treated appropriately by our national health service, with dignity and respect, to have their voices listened to. It is part of what I have found deeply upsetting in respect of Cwm Taf maternity services. That clearly did not happen to a range of families who have spoken about their experiences. So, the action that we have taken more broadly about the inverse care law, we have particular programmes undertaken in Aneurin Bevan, together with Cwm Taf. So, this is something that we are deliberately taking proactive action upon here within the health service in Wales.
Now, when I say, 'Who has a share of responsibility?', everyone in this health service does have a share of the responsibility for the way the whole health service works. But, ultimately, I'm the Minister for Health and Social Services, and I have overall responsibility for what happens. And I am far from complacent about my responsibilities, not only in the sense of the whole performance of the service, not just the challenges, but the good that the service does. But my responsibility is to see through the improvement that I recognise is plainly required and I am determined to see delivered.
Dychwelaf at yr ystod o bwyntiau—credaf fod pum pwynt gwahanol wedi'u gwneud y tro hwnnw, Lywydd. O ran yr wyth adroddiad y cyfeiria'r Aelod atynt, nid oes unrhyw un ohonynt yn cyfeirio at ddyfnder yr her a ddatgelwyd yn ystod yr hydref y llynedd, a arweiniodd at gomisiynu adroddiad ar y cyd gan y colegau brenhinol. Roedd hwnnw'n benderfyniad a wneuthum oherwydd y pryder a ddatgelwyd yn briodol bryd hynny. Ac mae'n ffaith syml, wrth gwrs, nad oeddwn wedi bod yn y swydd hon am y cyfnod cyfan o chwe blynedd y cyfeiriwch ato. Rwyf wedi gweithredu ers i mi fod yn y swydd yn unol â'r holl wybodaeth sydd wedi bod ar gael i mi. Ac mae deall sut a pham na nodwyd pryderon a pham na weithredwyd yn eu cylch yn gynharach yn rhan o'r her. Dyna pam fod yr annibyniaeth yn y trefniadau goruchwylio yn y broses adolygu yn gwbl hanfodol, er mwyn ailadeiladu'r ymddiriedaeth a'r hyder y bydd y staff a'r cyhoedd yn eu disgwyl.
Yn sicr, nid wyf wedi diystyru'r ddeddf gofal gwrthgyfartal. Rwyf wedi dweud yn glir fy mod yn disgwyl i bob unigolyn, pob teulu, pob cymuned, yng Nghymru gael eu trin yn briodol gan ein gwasanaeth iechyd gwladol, gydag urddas a pharch, i'w lleisiau gael eu clywed. Mae'n rhan o'r hyn sydd wedi peri cryn ofid i mi mewn perthynas â gwasanaethau mamolaeth Cwm Taf. Yn amlwg, ni ddigwyddodd hynny i amryw o deuluoedd sydd wedi siarad am eu profiadau. Felly, o ran y camau rydym wedi'u cymryd yn fwy cyffredinol mewn perthynas â'r ddeddf gofal gwrthgyfartal, mae gennym raglenni penodol ar waith yn Aneurin Bevan, ynghyd â Chwm Taf. Felly, mae hyn yn rhywbeth rydym yn cymryd camau rhagweithiol arno'n fwriadol yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru.
Nawr, pan ddywedaf, 'Pwy sy'n rhannu'r cyfrifoldeb?', mae pawb yn y gwasanaeth iechyd hwn yn rhannu'r cyfrifoldeb am y ffordd y mae'r gwasanaeth iechyd cyfan yn gweithio. Ond yn y pen draw, fi yw'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a fi sydd â'r cyfrifoldeb cyffredinol am yr hyn sy'n digwydd. Ac rwy'n bell o fod yn hunanfodlon ynglŷn â fy nghyfrifoldebau, nid yn unig yn yr ystyr o berfformiad cyffredinol y gwasanaeth, nid yn unig yr heriau, ond y daioni y mae'r gwasanaeth yn ei wneud. Ond fy nghyfrifoldeb i yw sicrhau'r gwelliant rwy'n cydnabod bod ei angen yn daer ac rwy'n benderfynol o gyflawni hynny.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
It is widely known among stakeholders, users, politicians in Wales that social care funding across Wales is considered to be very serious. Alongside the 2019-20 local government settlement, providing councils with nothing but real-terms cuts once again, leaving them with little choice but to cut vital services, Wales is likely to have a 35 per cent increase in population over the age of 65 by 2039. The additional pressure on local authorities has been noted by the Welsh Local Government Association, who have estimated that there will be £344 million-worth of service pressures in social care by 2021-2. Clearly—[Interruption.] Allow the Minister, if he can, to respond to me. Clearly, a realistic vision is required, rather than the current rhetoric so often heard in this Chamber. The introduction of a transformative reform package is a necessity, and one that frees up local authorities from the continual, significant and ever-increasing financial burden. The provision of appropriate social care for our most vulnerable in Wales is not only an entitlement, it is a basic human right. Will you, as the portfolio holder and Minister, acknowledge the fact that local authorities across Wales are massively under-resourced by your department, by your Government, financially to provide social care? And will you look at transforming how this is funded?
Mae'n dra hysbys ymhlith rhanddeiliaid, defnyddwyr, gwleidyddion yng Nghymru yr ystyrir bod cyllid gofal cymdeithasol ledled Cymru yn ddifrifol iawn. Ochr yn ochr â'r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2019-20, nad yw'n rhoi unrhyw beth i gynghorau ond toriadau mewn termau real unwaith eto, gan roi fawr o ddewis iddynt ond torri gwasanaethau hanfodol, mae Cymru yn debygol o weld cynnydd o 35 y cant yn y boblogaeth dros 65 oed erbyn 2039. Mae'r pwysau ychwanegol ar awdurdodau lleol wedi'i nodi gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, sydd wedi amcangyfrif y bydd gwerth £344 miliwn o bwysau ar wasanaethau gofal cymdeithasol erbyn 2021-2. Yn amlwg—[Torri ar draws.] Gadewch i'r Gweinidog ymateb i mi, os gall. Yn amlwg, mae angen gweledigaeth realistig, yn hytrach na'r rhethreg a glywir mor aml yn y Siambr hon ar hyn o bryd. Mae angen cyflwyno pecyn trawsnewidiol o ddiwygiadau, ac un sy'n cael gwared ar y baich ariannol parhaus, sylweddol a chynyddol ar awdurdodau lleol. Mae darparu gofal cymdeithasol priodol i'n pobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru nid yn unig yn hawl, mae'n hawl dynol sylfaenol. A wnewch chi, fel deiliad y portffolio a'r Gweinidog, gydnabod y ffaith nad yw eich Llywodraeth yn darparu digon o adnoddau ariannol i awdurdodau lleol ledled Cymru ar gyfer darparu gofal cymdeithasol? Ac a wnewch chi ystyried trawsnewid y ffordd y caiff hyn ei ariannu?
Well, Llywydd, the questioner shows a staggering lack of self-awareness in asking the question. The unavoidable reality is that the Welsh Government has suffered a 7 per cent real-term reduction in our budget—well over £1 billion—and that has consequences that are unavoidable and directly flow from the policy of austerity implemented by the Government that you support, a policy that you have campaigned for in three successive general elections.
I should also point out that if all of the spending demands made by Conservatives in this Chamber, and outside it, were acceded to, then we would have a much larger sum of money because we simply cannot meet all of the demands you make upon us. They are wholly unrealistic, as well as ignoring the impact of Conservative austerity. When you talk about the challenges of local government and paying for care, the biggest challenge they face is austerity. If you want to see a change in the position of local government and their funding, you should join with others in this Chamber and outside and call on the Conservative Government to end the policy on austerity to stop the damage being done in each and every one of our communities. I think many people will hear what you have had to say and wonder if at all you understand what is happening, or that if you do, whether you're potentially just a touch hypocritical.
Wel, Lywydd, mae'r holwr yn dangos diffyg hunanymwybyddiaeth syfrdanol wrth ofyn y cwestiwn. Y realiti anochel yw bod Llywodraeth Cymru wedi dioddef gostyngiad o 7 y cant yn ein cyllideb mewn termau real—ymhell dros £1 biliwn—ac mae hynny'n arwain at ganlyniadau na ellir eu hosgoi ac sy'n deillio'n uniongyrchol o'r polisi cyni a weithredir gan y Llywodraeth rydych yn ei chefnogi, polisi rydych wedi ymgyrchu drosto mewn tri etholiad cyffredinol yn olynol.
Dylwn nodi hefyd, pe bai pob un o'r galwadau am wariant a wneir gan y Ceidwadwyr yn y Siambr hon, a'r tu allan iddi, yn cael eu gwrando, byddai gennym swm llawer mwy o arian gan na allwn ateb yr holl alwadau a wnewch. Maent yn gwbl afrealistig, ac maent yn anwybyddu effaith cyni'r Ceidwadwyr. Pan fyddwch yn sôn am yr heriau i lywodraeth leol a thalu am ofal, yr her fwyaf y maent yn ei hwynebu yw cyni. Os ydych am weld newid sefyllfa llywodraeth leol a'u cyllid, dylech ymuno ag eraill yn y Siambr hon a'r tu allan a galw ar y Llywodraeth Geidwadol i ddod â pholisi cyni i ben er mwyn atal y difrod a wneir ym mhob un o'n cymunedau. Credaf y bydd llawer o bobl yn clywed yr hyn a oedd gennych i'w ddweud ac yn meddwl tybed a ydych yn deall beth sy'n digwydd o gwbl, neu os ydych yn deall, p'un a ydych o bosibl braidd yn rhagrithiol.
I thought we were in for a kinder politics, actually. I haven't insulted you personally.
Now, one recent idea as to how to fund social care is the proposal this week that has been outlined by the Rt Hon Damian Green MP in his paper on fixing the care crisis. It's fair to say that the UK Government realise that it's a ticking time bomb where social care pressures are and they are prepared to do something about it. Now, this would see a pension-style system introduced, guaranteeing a reasonable universal safety net. I'm not endorsing this at this point, but what I'm saying is that they are looking at it and coming up with meaningful and potential ways to address the issue. The way you smile, you look as if you don't even believe that there's a social care funding crisis in Wales. Now, this would help increase the flow of private funding into the—. [Interruption.] You can heckle and try and support him from the sidelines—
Roeddwn o dan yr argraff ein bod am gael gwleidyddiaeth fwy caredig. Nid wyf wedi'ch sarhau chi'n bersonol.
Nawr, un syniad diweddar ynglŷn â sut i ariannu gofal cymdeithasol yw'r cynnig yr wythnos hon a amlinellwyd gan y Gwir Anrhydeddus Damian Green AS yn ei bapur ar ddatrys yr argyfwng gofal. Mae'n deg dweud bod Llywodraeth y DU yn sylweddoli fod gennym fom sy'n tician o ran ble mae'r pwysau ar ofal cymdeithasol ac maent yn barod i wneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Nawr, byddai hyn yn golygu cyflwyno system debyg i'r system bensiynau, gan warantu rhwyd ddiogelwch gyffredinol resymol. Nid wyf yn cymeradwyo hyn ar hyn o bryd, ond yr hyn rwy'n ei ddweud yw eu bod yn ystyried y mater ac yn cynnig ffyrdd ystyrlon a phosibl o fynd i'r afael ag ef. Y ffordd rydych yn gwenu, rydych yn edrych fel pe na baech hyd yn oed yn credu bod argyfwng ariannu gofal cymdeithasol yn bodoli yng Nghymru. Nawr, byddai hyn yn helpu i gynyddu llif yr arian preifat i'r—. [Torri ar draws.] Gallwch heclo a cheisio'i gefnogi o'r cyrion—
Don't take any notice of them; that's the best advice I can give. Ignore them completely and carry on.
Peidiwch â chymryd unrhyw sylw ohonynt; dyna'r cyngor gorau y gallaf ei roi. Anwybyddwch hwy yn llwyr a pharhewch.
Thank you. Just for the reference, £1.20 is spent on public services in Wales—provided by the UK Government—for every £1 in England. So, there's an obvious fault there, isn't there, when, clearly, there's less money being spent in England, and—[Inaudible.]—delivery? But, anyway, on with my question. This would encourage a greater voluntary contribution of the around £163 billion in non-pension assets possessed by each annual cohort of 65-year-olds in Great Britain. Now, the merits of the proposal may be a debate for another day, but at least, as I've said, they're looking at it. But we must acknowledge that something has to be done in Wales. Can you say yourself that the Welsh Government, and you as a Minister, are doing enough to do this, and will you also confirm to me how you have taken forward one, two or even more of the nine recommendations of the Finance Committee report, 'The cost of caring for an ageing population', especially No. 7, which highlights the need to engage with the public about the future funding of social care in Wales, and to have a national conversation? Have you taken those recommendations forward, and are you prepared to have that national conversation?
Diolch. Er gwybodaeth, caiff £1.20 ei wario ar wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru—a ddarperir gan Lywodraeth y DU—am bob £1 yn Lloegr. Felly, onid oes gwendid amlwg yno, pan fo llai o arian yn cael ei wario yn Lloegr, ac—[Anghlywadwy.]—darpariaeth? Ond beth bynnag, yn ôl at fy nghwestiwn. Byddai hyn yn annog cyfraniad gwirfoddol mwy o faint o'r oddeutu £163 biliwn mewn asedau nad ydynt yn bensiynau sydd gan bob carfan flynyddol o bobl 65 oed ym Mhrydain. Nawr, gall rhinweddau'r cynnig fod yn ddadl ar gyfer rhyw dro eto, ond o leiaf, fel y dywedais, maent yn ei ystyried. Ond mae'n rhaid i ni gydnabod bod yn rhaid gwneud rhywbeth yng Nghymru. A allwch ddweud eich hun fod Llywodraeth Cymru, a chi fel Gweinidog, yn gwneud digon i wneud hyn, ac a wnewch chi gadarnhau i mi hefyd sut rydych wedi bwrw ymlaen ag un, dau neu fwy na hynny hyd yn oed o'r naw argymhelliad yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid, 'Cost gofalu am boblogaeth sy'n heneiddio', yn enwedig Rhif 7, sy'n nodi'r angen i ymgysylltu â'r cyhoedd ynghylch ariannu gofal cymdeithasol yng Nghymru yn y dyfodol, ac i gael sgwrs genedlaethol? A ydych wedi bwrw ymlaen â'r argymhellion hynny, ac a ydych yn barod i gael y sgwrs genedlaethol honno?
Well, I'd like to thank the Member for her latest interesting take and bring her back to reality. The undeniable challenges on social care exist right across the United Kingdom, including here in Wales. Within the significant reductions made to our budget by the UK Conservative Government that she supports and has campaigned for, we have made honest choices about the share in resources between health, local government and all other public services and money we spend on supporting the economy. If the Conservatives in the United Kingdom Government were really serious about fixing this issue, they would have done something about it. We've been promised a Green Paper, not a paper by Damian Green, to understand what the UK Government are going to do on this. It has been delayed again and again and again.
The Dilnot commission that was supposed to help take this matter forward was buried by the Conservative Government in the last term. The reality is we could have made more progress right across the United Kingdom if the UK Government had been a straight and honest dealer in this and actually taken action rather than kicking the can down the road. Here in Wales, we do have an inter-ministerial group that I chair on looking at the future payment for social care, and looking at how we generate more money to go into our social care system. And that is not a consequence of free choice to make at all, and if we want more resources to go in, there are difficult choices about where that money comes from and if we're prepared to fund that in a variety of different ways.
I suggest that rather than just looking at it, the UK Government needs to recognise that they are responsible for the position on social care funding, and it comes back again to the choice on austerity. End austerity—there are different choices that every Government within the United Kingdom can make. End austerity, and your Conservative colleagues who run councils in England will have a different settlement, because don't take my word for it, but the choices that your Government across the United Kingdom has made have had even more serious consequences in England than any other part of the UK. They look on the way Welsh local government has been treated and they recognise there is a much better deal available for local government here because there is a Welsh Labour Government that has balanced our resources and prioritised local services.
Wel, hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei safbwynt diddorol diweddaraf a dod â hi'n ôl i realiti. Mae'r heriau anochel yn bodoli i ofal cymdeithasol ledled y Deyrnas Unedig, gan gynnwys yma yng Nghymru. O fewn y gostyngiadau sylweddol a wnaed i'n cyllideb gan Lywodraeth Geidwadol y DU y mae hi'n ei chefnogi ac wedi ymgyrchu drostynt, rydym wedi gwneud dewisiadau gonest ynglŷn â rhannu adnoddau rhwng iechyd, llywodraeth leol a phob gwasanaeth cyhoeddus arall ac arian a wariwn ar gefnogi'r economi. Pe bai'r Ceidwadwyr yn Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ddifrif ynghylch datrys y mater hwn, byddent wedi gwneud rhywbeth yn ei gylch. Rydym wedi cael addewid o Bapur Gwyrdd, nid papur gan Damian Green, i ddeall beth y mae Llywodraeth y DU yn mynd i'w wneud ar hyn. Mae wedi'i ohirio dro ar ôl tro ar ôl tro.
Cafodd comisiwn Dilnot, a oedd i fod i helpu i symud y mater hwn yn ei flaen, ei gladdu gan y Llywodraeth Geidwadol yn ystod y tymor diwethaf. Y gwir amdani yw y gallem fod wedi gwneud mwy o gynnydd ledled y Deyrnas Unedig pe bai Llywodraeth y DU wedi bod yn onest yn hyn o beth ac wedi gweithredu yn hytrach na chicio'r penderfyniad hwn ymhellach i lawr y ffordd. Yma yng Nghymru, mae gennym grŵp rhyngweinidogol a gadeirir gennyf sy'n ystyried y broses o dalu am ofal cymdeithasol yn y dyfodol, ac i ystyried sut y cynhyrchwn fwy o arian i fynd i mewn i'n system gofal cymdeithasol. Ac nid yw hynny'n deillio o'r rhyddid i ddewis mewn unrhyw ffordd, ac os ydym am i fwy o adnoddau fynd i mewn, ceir dewisiadau anodd ynglŷn ag o ble y daw'r arian hwnnw ac a ydym yn barod i ariannu hynny mewn amrywiaeth o ffyrdd gwahanol.
Yn hytrach nag ystyried hyn yn unig, awgrymaf fod angen i Lywodraeth y DU gydnabod eu bod yn gyfrifol am y sefyllfa o ran cyllid gofal cymdeithasol, ac mae'n ymwneud unwaith eto â'r dewis ynghylch cyni. Dewch â chyni i ben—mae gwahanol ddewisiadau y gall pob Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig eu gwneud. Dewch â chyni i ben, a bydd eich cydweithwyr Ceidwadol sy'n rhedeg cynghorau yn Lloegr yn cael setliad gwahanol, oherwydd, peidiwch â derbyn fy ngair i ar hyn, ond mae'r dewisiadau y mae eich Llywodraeth wedi'u gwneud ar draws y Deyrnas Unedig wedi arwain at ganlyniadau hyd yn oed yn fwy difrifol yn Lloegr nag yn unrhyw ran arall o'r DU. Maent yn edrych ar y ffordd y mae llywodraeth leol Cymru wedi cael ei thrin ac maent yn cydnabod bod bargen well o lawer ar gael i lywodraeth leol yma am fod gennym Lywodraeth Lafur yng Nghymru sydd wedi cydbwyso ein hadnoddau ac wedi blaenoriaethu gwasanaethau lleol.
A very, very weak response from a Government Minister. You have just actually admitted to this Chamber that despite you having the levers, despite you having the resources financially, and despite you having the powers, you're actually waiting for a Green Paper from the United Kingdom Government. What happened to devolution? What happened to you taking the lead as a Government Minister and as a Welsh Labour Government? You've answered that question. But, anyway, I've got one more for you. [Laughter.]
There are 370,000 carers in Wales providing 96 per cent of the care in communities across Wales and they contribute more than £8.1 billion to the Welsh economy every year. Now, if just a small percentage of these hard-working carers stopped caring, health and social care services would undoubtedly submerge into a deeper crisis than I have mentioned. Therefore, challenges faced by unpaid carers in Wales must be addressed by you. For example, I am shocked, and I am sure other Members here would be, to learn—
Ymateb gwan tu hwnt gan Weinidog Llywodraeth. Rydych newydd gyfaddef i'r Siambr hon, er bod y dulliau gennych, er bod yr adnoddau ariannol gennych, ac er bod y pwerau gennych, eich bod yn aros am Bapur Gwyrdd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Beth ddigwyddodd i ddatganoli? Beth ddigwyddodd i chi'n cymryd yr awenau fel Gweinidog Llywodraeth ac fel Llywodraeth Lafur yng Nghymru? Rydych wedi ateb y cwestiwn hwnnw. Ond beth bynnag, mae gennyf un arall i chi. [Chwerthin.]
Mae 370,000 o ofalwyr yng Nghymru yn darparu 96 y cant o'r gofal mewn cymunedau ledled Cymru ac maent yn cyfrannu dros £8.1 biliwn i economi Cymru bob blwyddyn. Nawr, pe bai canran fechan yn unig o'r gofalwyr gweithgar hyn yn rhoi'r gorau i ofalu, byddai gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, heb os, yn wynebu argyfwng mwy difrifol na'r un y soniais amdano. Felly, mae'n rhaid i chi fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu gofalwyr di-dâl yng Nghymru. Er enghraifft, rwy'n synnu, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill yma'n synnu, wrth glywed—
You do need to come to your question now. You don't need to preamble your third question.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr. Nid oes angen rhagymadrodd i'ch trydydd cwestiwn.
Many carers are unable to access appropriate breaks from their caring responsibilities in order for themselves to live healthy and fulfilling lives and to reach their own potential in terms of education and employment. What urgent steps are you taking to ensure that all carers receive the adequate breaks they require and that the full cost of replacement of respite care in order for them to live their own fulfilled lives is achieved?
Mae llawer o ofalwyr yn methu manteisio ar gyfnodau egwyl priodol o'u cyfrifoldebau gofalu er mwyn iddynt allu byw bywydau iach a chyflawn eu hunain a chyrraedd eu potensial eu hunain o ran addysg a chyflogaeth. Pa gamau a roddwch ar waith ar fyrder i sicrhau bod pob gofalwr yn cael yr egwyl angenrheidiol, ac y telir am gost lawn trefnu gofal seibiant er mwyn iddynt allu byw bywydau cyflawn eu hunain?
Thank you for the question on carers—an important subject on which there is some cross-party agreement that we need to find a better deal on. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 provides rights that do not exist in other parts of the United Kingdom. Our challenge is how we work with our partners and make sure those rights are realised. There is no lack of focus on carers and, indeed, the Deputy Minister is leading work with carers on implementing a better deal for them here in Wales.
I actually think the problem with this set of questions is that when you talk about powers, levers and resources that already exist, actually the undeniable truth is we have only recently had powers over changing our income. We have not had the resources. That's a point I've continually made about austerity and your failure to take any kind of responsibility for the choice that you have actively campaigned for in three successive general elections. It is a Conservative choice, it is a Conservative creation—the crisis that we see across public services right across the United Kingdom.
The challenge in this exchange is that, unfortunately, Llywydd, I just don't think the Member understands what is actually happening within the country, and let's just leave it at that.
Diolch am eich cwestiwn ar ofalwyr—pwnc pwysig, a cheir rhywfaint o gytundeb trawsbleidiol fod angen i ni sicrhau bargen well ar eu cyfer. Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn darparu hawliau nad ydynt yn bodoli mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Yr her i ni yw sut y gweithiwn gyda'n partneriaid a sicrhau bod yr hawliau hynny'n cael eu gwireddu. Ni cheir diffyg ffocws ar ofalwyr, ac yn wir, mae'r Dirprwy Weinidog yn arwain gwaith gyda gofalwyr ar sicrhau bargen well ar eu cyfer yma yng Nghymru.
Mewn gwirionedd, credaf mai'r broblem gyda'r set hon o gwestiynau, pan fyddwch yn siarad am bwerau, ysgogiadau ac adnoddau sy'n bodoli eisoes, y gwir amdani yw mai yn ddiweddar iawn y cawsom bwerau dros newid ein hincwm. Ni fu'r adnoddau gennym i wneud hynny. Rwyf wedi codi'r pwynt yn barhaus ynghylch cyni a'ch methiant i gymryd unrhyw gyfrifoldeb am y dewis rydych wedi ymgyrchu'n weithredol drosto mewn tri etholiad cyffredinol yn olynol. Mae'n ddewis Ceidwadol, yn greadigaeth Geidwadol—yr argyfwng a welwn mewn gwasanaethau cyhoeddus ledled y Deyrnas Unedig.
Yr her yn y ddadl hon, yn anffodus, Lywydd, yw na chredaf fod yr Aelod yn deall beth sy'n digwydd yn y wlad mewn gwirionedd, a gadewch i ni adael pethau ar hynny.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. The Minister will know that in the years 2017-18, 100,000 ophthalmology patients' appointments were cancelled, often at very short notice, and that figure was a rise of 5.5 per cent on two years before. Those who have been waiting for twice as long as they should for a follow-up appointment were 35,000 in December 2018, up from 15,000 in April 2015. The latest figures that I have been able to find for those people who go blind whilst waiting for treatment in Wales is 48. That was back in 2014 in a Royal National Institute of Blind People report. Is it not a scandal that a single person in Wales should go blind whilst waiting for treatment by the NHS?
Diolch, Lywydd. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod 100,000 o apwyntiadau cleifion offthalmoleg wedi'u canslo yn y blynyddoedd 2017-18, yn aml heb fawr o rybudd, ac roedd y ffigur hwnnw'n gynnydd o 5.5 y cant ar ddwy flynedd ynghynt. Roedd 35,000 o bobl wedi bod yn aros ddwywaith mor hir ag y dylent am apwyntiad dilynol ym mis Rhagfyr 2018, i fyny o 15,000 ym mis Ebrill 2015. Dengys y ffigurau diweddaraf y gallais ddod o hyd iddynt fod 48 o bobl wedi mynd yn ddall wrth aros am driniaeth yng Nghymru. Roedd hynny yn ôl yn 2014 mewn adroddiad gan Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall. Onid yw'n warth fod unrhyw unigolyn yng Nghymru yn mynd yn ddall wrth aros am driniaeth gan y GIG?
This is an area in which we've actually changed measures, and the difference between measures and what happened in the service actually matters. We were measuring a referral-to-treatment target that didn't actually take account of the clinical priority of patients. So, we had a blunt measure that didn't take account of how the service should act to actually deal with the potential clinical harm. So, one of the things that I have done is that I have now worked with the service, together with the Royal National Institute of Blind People, and we have new measures in place that actually take account of clinical priority. So, some people will wait longer, but we will prioritise those people in the greatest need to avoid the prospect of people actually suffering avoidable sight loss. It's a deliberate choice that we've made, and I believe the health service and the people of Wales will be better off for it, and it enjoys the widespread support of both clinicians and the third sector.
Mae hwn yn faes lle rydym wedi newid y mesurau, mewn gwirionedd, ac mae'r gwahaniaeth rhwng y mesurau a'r hyn a ddigwyddodd yn y gwasanaeth yn bwysig. Roeddem yn mesur targed rhwng atgyfeirio a thriniaeth nad oedd yn ystyried blaenoriaeth glinigol y cleifion. Felly, roedd gennym fesur amrwd nad oedd yn ystyried sut y dylai'r gwasanaeth weithredu i fynd i'r afael â'r niwed clinigol posibl. Felly, un o'r pethau a wneuthum yw gweithio gyda'r gwasanaeth, ynghyd â'r Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall, ac mae gennym fesurau newydd ar waith sy'n ystyried blaenoriaeth glinigol. Felly, bydd rhai pobl yn aros am gyfnodau hwy, ond byddwn yn blaenoriaethu'r bobl â'r angen mwyaf er mwyn osgoi'r posibilrwydd y bydd pobl yn colli eu golwg lle gellir osgoi hynny. Rydym wedi gwneud dewis bwriadol, a chredaf y bydd y gwasanaeth iechyd a phobl Cymru yn well eu byd o'i herwydd, ac mae clinigwyr a'r trydydd sector yn gyffredinol yn ei gefnogi.
Well, better late than never, I certainly acknowledge that, but there is still a very long way to go. The Minister will know that the Public Accounts Committee has been taking an interest in this area, and recently we took evidence form Aneurin Bevan health board, which noted the need for improvement on its current 62 per cent performance of risk 1 patients being seen by the target date or within 25 per cent in excess of the target date. Risk 1 is defined by the RNIB as a risk of irreversible harm or significant patient adverse outcome if the patient target date is missed. These delays are really intolerable, are they not?
If you look at the follow-up appointments in certain health boards, there is a very significant disparity between performance. In Abertawe Bro Morgannwg, there were 5,000 people waiting twice as long as they should do for follow-up appointments—that's four times as many as two years before. In Cardiff and Vale, 10,000 people are waiting twice as long as they need for eye appointments. That's four times the position two years ago. This is something that calls for the most urgent action possible from the health Secretary, and perhaps he could tell us what, in practical terms, he's now going to do to sort the problem out.
Wel, gwell hwyr na hwyrach, rwy'n sicr yn cydnabod hynny, ond mae llawer i'w wneud o hyd. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddiddordeb yn y maes hwn, ac yn ddiweddar, cawsom dystiolaeth gan fwrdd iechyd Aneurin Bevan, a dynnodd sylw at yr angen i wella ei berfformiad cyfredol o 62 y cant o gleifion risg 1 yn cael eu gweld erbyn y dyddiad targed, neu o fewn 25 y cant i'r dyddiad targed. Diffinnir risg 1 gan y Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol Pobl Ddall fel risg o niwed diwrthdro neu ganlyniad niweidiol sylweddol i'r claf os na ellir eu trin erbyn y dyddiad targed. Onid yw'r oedi hwn yn gwbl annerbyniol?
Os edrychwch ar yr apwyntiadau dilynol mewn rhai byrddau iechyd, mae eu perfformiad yn amrywio'n sylweddol iawn. Yn Abertawe Bro Morgannwg, roedd 5,000 o bobl yn aros ddwywaith cyhyd ag y dylent am apwyntiadau dilynol—pedair gwaith cymaint â dwy flynedd ynghynt. Yng Nghaerdydd a'r Fro, mae 10,000 o bobl yn aros ddwywaith cyhyd ag y mae angen am apwyntiadau llygaid. Mae hynny bedair gwaith cymaint â'r sefyllfa ddwy flynedd yn ôl. Mae hyn yn rhywbeth sy'n galw am weithredu ar fyrder mor gyflym â phosibl gan yr Ysgrifennydd iechyd, ac efallai y gall ddweud wrthym beth, yn ymarferol, y mae'n mynd i'w wneud i ddatrys y broblem.
Well, the new measures themselves are not simply an answer in themselves. They are actually about how we organise and run the whole system. It's about actually ensuring that we're able to transfer care into community-based services wherever possible, and actually Aneurin Bevan have been leading on a range of that work, to provide greater time and capacity within hospital-based services for people who need to be seen by a hospital-based clinician. So, it's about re-engineering our whole system. And actually if you talk to people within the service, and if you talk to people across the system within the United Kingdom, they recognise that we're doing the right things here in Wales and there is a challenge about how other parts of the UK catch up with what we're doing, both in local treatment within the community as well as more priority for the right people to be seen more quickly within a hospital system. That means different measures that accurately reflect what matters to the person and what should matter to all of us to make sure that the right care is provided at the right time and in the right place.
Wel, nid yw'r mesurau newydd yn ateb ynddynt eu hunain. Mewn gwirionedd, maent yn ymwneud â sut y trefnwn ac y gweithredwn y system gyfan. Mae'n ymwneud â sicrhau y gallwn drosglwyddo gofal i wasanaethau yn y gymuned lle bo modd, ac mewn gwirionedd, mae Aneurin Bevan wedi bod yn arwain ar lawer o'r gwaith hwnnw, i ddarparu mwy o amser a chapasiti o fewn gwasanaethau ysbyty i bobl sydd angen gweld clinigydd mewn ysbyty. Felly, mae a wnelo ag ailbeiriannu ein system gyfan. Ac mewn gwirionedd, os siaradwch â phobl yn y gwasanaeth, ac os siaradwch â phobl ar draws y system yn y Deyrnas Unedig, maent yn cydnabod ein bod yn gwneud y pethau iawn yma yng Nghymru a bod her i'w chael ynglŷn â sut y mae rhannau eraill o'r DU yn dal i fyny â'r hyn rydym ni'n ei wneud, o ran triniaeth leol yn y gymuned yn ogystal â mwy o flaenoriaeth i'r bobl iawn gael eu gweld yn gyflymach o fewn system ysbyty. Golyga hynny wahanol fesurau sy'n adlewyrchu'n gywir yr hyn sy'n bwysig i'r unigolyn, yn ogystal â beth ddylai fod yn bwysig i bob un ohonom, er mwyn sicrhau y darperir y gofal iawn ar yr adeg iawn ac yn y lle iawn.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at wasanaethau meddygon teulu yng Ngogledd Cymru? OAQ53773
3. Will the Minister make a statement on access to GP services in North Wales? OAQ53773
Yes. We want to see sustainable and accessible GP services across Wales. GP practices are using components of the primary care model to improve the way they provide services to patients, including, of course, within north Wales.
Gwnaf. Rydym am weld gwasanaethau meddygon teulu cynaliadwy a hygyrch ledled Cymru. Mae practisau meddygon teulu yn defnyddio elfennau o'r model gofal sylfaenol i wella'r ffordd y maent yn darparu gwasanaethau i gleifion, gan gynnwys, wrth gwrs, yng ngogledd Cymru.
Thank you for that answer, Minister. GP services are suffering. My constituents report waiting weeks for a routine appointment and just not being able to get through on the phone, sometimes needing to try up to 50 times and then giving up. Many say that they are losing confidence and faith in the health service. We've already heard that recent changes to the funding available for the indemnity scheme seem to be a step too far for many of those GPs. Minister, your very first ministerial responsibility is oversight of NHS delivery and performance. Are you doing your job properly?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae gwasanaethau meddygon teulu yn dioddef. Dywed fy etholwyr eu bod yn aros wythnosau am apwyntiad arferol ac yn methu cael ateb dros y ffôn, gan ddweud, mewn ambell i achos, eu bod yn rhoi cynnig arni hyd at 50 o weithiau ac yna'n rhoi'r gorau iddi. Dywed llawer eu bod yn colli hyder a ffydd yn y gwasanaeth iechyd. Rydym eisoes wedi clywed bod newidiadau diweddar i'r cyllid sydd ar gael ar gyfer y cynllun indemniad, yn ôl pob golwg, gam yn rhy bell i lawer o'r meddygon teulu hynny. Weinidog, eich cyfrifoldeb gweinidogol cyntaf yw goruchwylio darpariaeth a pherfformiad y GIG. A ydych yn gwneud eich gwaith yn iawn?
'Yes' is the simple answer to the final question, but actually we know that, in response to the question asked by Alun Davies, there is a need to recognise that access is a key challenge in every community across Wales. And actually, as politicians, when you go out and talk to people, you know if there's a problem because it's localised—because some houses you'll talk to won't have a problem at all and won't raise it, and a few streets over, you'll have lots of people saying they have real challenges about accessing their local general practice.
That's why I've made access such a priority in conversations with local health services not just in the last year, but in the year moving ahead as well. It's part of our conversations with general practice in terms of how we introduce those new models, because, actually, most general practices in the country don't have a problem with having access to the right person at the right time, but a significant minority do, and almost all of us will know people, if not ourselves, who have had some of those challenges.
When it comes to the general practice contract for general medical services, we have made real progress. We have made a real step forward on indemnity arrangements. It will de-risk the future of local healthcare for general practitioners. On the broader contract, I am optimistic that we will secure agreement, as I have always intended to. Recently, and over the last month, there have been further negotiations between the BMA general practice committee, the Welsh Government and the NHS, and I'm optimistic that in the coming weeks we'll reach an agreement to take this matter forward.
'Ydw' yw'r ateb syml i'r cwestiwn olaf, ond gwyddom, mewn gwirionedd, mewn ymateb i'r cwestiwn a ofynnwyd gan Alun Davies, fod angen cydnabod bod mynediad yn her allweddol ym mhob cymuned ledled Cymru. Ac mewn gwirionedd, fel gwleidyddion, pan ewch allan i siarad â phobl, fe wyddoch fod problem oherwydd ei bod wedi'i chyfyngu i un ardal—gan na fydd gan rai tai y byddwch yn siarad â hwy unrhyw broblem o gwbl ac ni fyddant yn codi'r mater, ac ychydig o strydoedd oddi yno, bydd gennych lawer o bobl yn dweud eu bod yn wynebu heriau gwirioneddol o ran cael mynediad at eu practis cyffredinol lleol.
Dyna pam rwyf wedi sicrhau bod mynediad yn gymaint o flaenoriaeth mewn sgyrsiau â gwasanaethau iechyd lleol nid yn unig dros y flwyddyn ddiwethaf, ond dros y flwyddyn i ddod hefyd. Mae'n rhan o'n sgyrsiau gydag ymarfer cyffredinol o ran sut y cyflwynwn y modelau newydd hynny, oherwydd, mewn gwirionedd, nid oes gan y rhan fwyaf o bractisau yn y wlad broblem o ran mynediad at yr unigolyn iawn ar yr adeg iawn, ond mae problem gan leiafrif sylweddol ohonynt, a bydd pob un ohonom, bron â bod, yn adnabod pobl, os nad ni ein hunain, sydd wedi wynebu rhai o'r heriau hynny.
O ran y contract ymarfer cyffredinol ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol, rydym wedi gwneud cynnydd gwirioneddol. Rydym wedi gwneud cam go iawn ymlaen o ran trefniadau indemniad. Bydd hynny'n cael gwared ar y risgiau i ddyfodol gofal iechyd lleol i feddygon teulu. O ran y contract ehangach, rwy'n obeithiol y byddwn yn sicrhau cytundeb, fel oedd yn fwriad gennyf o'r cychwyn. Yn ddiweddar, a thros y mis diwethaf, cafwyd trafodaethau pellach rhwng pwyllgor ymarfer cyffredinol Cymdeithas Feddygol Prydain, Llywodraeth Cymru a'r GIG, ac rwy'n obeithiol y byddwn yn dod i gytundeb yn yr wythnosau nesaf er mwyn bwrw ymlaen â'r mater hwn.
Wrth gwrs, oherwydd y diffyg mewn niferoedd meddygon teulu yn y gogledd, mae mwy a mwy o feddygfeydd wedi bod yn mynd i mewn i reolaeth uniongyrchol gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Felly, gaf i ofyn a ydy Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw ddadansoddiad neu unrhyw astudiaeth yn cymharu gwasanaethau gan y meddygfeydd hynny o'u cymharu, wrth gwrs, â'r model o bractisys mwy traddodiadol?
Of course, because of the shortage of GPs in north Wales, more and more surgeries have been coming under direct management by the Betsi Cadwaladr health board. Can I ask whether Welsh Government has carried out any analysis or any sort of study comparing services provided by those surgeries as compared to the more traditional practice model?
Yes, there's quite a lot of information available about the relative cost of independent contractors or managed practices, but it's also about our ability to attract and retain people to work in those services, not just GPs, but other clinical staff as well. So, we do have a range of those practices that have come in to be managed by Betsi Cadwaladr, and they've all managed to maintain a service for the local public, but my ambition is to have a more stable model for local healthcare to be delivered. That's why we talk about clusters coming together; we think we're going to see more co-working between those different practices. Those may be formal mergers; they may be federations. But, actually, to have that stability, whether doctors choose to work as an employed doctor employed by other doctors, or whether they wish to become partners—and we ought to incentivise people to become partners in general practice—and then to make sure they have a proper multidisciplinary team, that is more and more what we are going to deliver in local healthcare. If the Member wants further detail, I'd be happy to discuss outside the Chamber in correspondence.
Oes, mae llawer o wybodaeth ar gael am gost gymharol contractwyr annibynnol neu bractisau a reolir, ond mae a wnelo hefyd â'n gallu i ddenu pobl i weithio yn y gwasanaethau hynny a'u cadw, nid meddygon teulu yn unig, ond staff clinigol eraill hefyd. Felly, mae amryw o'r practisau hynny wedi dod i gael eu rheoli gan Betsi Cadwaladr, ac mae pob un ohonynt wedi llwyddo i gynnal gwasanaeth ar gyfer y cyhoedd yn lleol, ond fy uchelgais yw sicrhau model mwy sefydlog ar gyfer darparu gofal iechyd lleol. Dyna pam y soniwn am glystyrau'n dod at ei gilydd; credwn y byddwn yn gweld mwy o gydweithio rhwng y gwahanol bractisau hynny. Gallant fod yn uniadau ffurfiol; gallant fod yn ffederasiynau. Ond mewn gwirionedd, mae sicrhau'r sefydlogrwydd hwnnw, p'un a yw meddyg yn dewis gweithio fel meddyg cyflogedig a gyflogir gan feddygon eraill, neu p'un a ydynt am ddod yn bartneriaid—a dylem gymell pobl i ddod yn bartneriaid mewn practisau cyffredinol—ac yna i sicrhau bod ganddynt dîm amlddisgyblaethol priodol, yn gynyddol, dyna fyddwn yn ei gyflawni mewn gofal iechyd lleol. Os yw'r Aelod yn dymuno cael rhagor o fanylion, rwy'n fwy na pharod i drafod mewn gohebiaeth y tu allan i'r Siambr.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am amseroedd aros ysbytai ar gyfer cleifion yng ngogledd Cymru? OAQ53771
4. Will the Minister make a statement on hospital waiting times for patients in north Wales? OAQ53771
Yes. Whilst the health board has improved its 36-week position by 3 per cent between February last year and this year, I am disappointed with the number of people who are still waiting too long. I have made my expectations clear for the health board, and I expect to see further improvements in waiting times before the end of this year and into the next. To help that, the Welsh Government has provided additional funding to help achieve that improvement in performance.
Gwnaf. Er bod y bwrdd iechyd wedi gwella ei berfformiad 36 wythnos 3 y cant rhwng mis Chwefror y llynedd ac eleni, rwy'n siomedig ynglŷn â nifer y bobl sy'n dal i aros yn rhy hir. Rwyf wedi datgan fy nisgwyliadau yn glir i'r bwrdd iechyd, ac rwy'n disgwyl gweld gwelliannau pellach o ran amseroedd aros cyn diwedd eleni ac i mewn i'r flwyddyn nesaf. Er mwyn cynorthwyo hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid ychwanegol i helpu i gyflawni'r gwelliant hwnnw yn y perfformiad.
Too many people are waiting too long for treatment in north Wales. People on orthopaedic waiting lists are typically waiting, now, for two years in order to get access to their treatment. You clawed back £1 million from the health board this year because of its failure to hit your waiting time targets, and £3 million was clawed back last year because of a similar failure in that period. The situation with the Countess of Chester hospital, which took a significant number of referrals from north-east Wales, is going to make waiting times even longer and more difficult to achieve in terms of the targets. When will you wake up, make sure that the Countess of Chester hospital gets the funding it needs to make sure that it can care for the Welsh patients that need access to that service so that we can get these waiting times down, and when will you sign off the orthopaedic waiting time plan, which has been sat on your desk for 18 months, in order that these patients can get access to the treatment they need within the waiting time target?
Mae gormod o bobl yn aros yn rhy hir am driniaeth yng ngogledd Cymru. Mae'n arferol i bobl ar restrau aros orthopedig dwy flynedd bellach i gael triniaeth. Fe adfachoch chi £1 filiwn oddi wrth y bwrdd iechyd eleni oherwydd ei fethiant i gyflawni eich targedau amser aros, ac adfachwyd £3 miliwn y llynedd oherwydd methiant tebyg yn y cyfnod hwnnw. Bydd y sefyllfa gydag Ysbyty Iarlles Caer, a dderbyniai nifer sylweddol o atgyfeiriadau o ogledd-ddwyrain Cymru, yn golygu y bydd amseroedd aros hyd yn oed yn hwy ac yn anos eu cyflawni o fewn y targedau. Pa bryd y gwnewch chi ddeffro, a sicrhau bod Ysbyty Iarlles Caer yn cael yr arian sydd ei angen arnynt i sicrhau y gall ofalu am y cleifion o Gymru sydd angen mynediad at y gwasanaeth hwnnw fel y gallwn leihau'r amseroedd aros hyn, a pha bryd y byddwch yn cymeradwyo'r cynllun amser aros orthopedig, sydd wedi bod yn eistedd ar eich desg ers 18 mis, fel y gall y cleifion hyn gael mynediad at y driniaeth sydd ei hangen arnynt o fewn yr amseroedd targed?
I think there are three particular points there, Llywydd. The first is that two years is not the standard wait for all orthopaedic patients. That is not even the average wait. But there are some specialities, in particular some forms of joint replacements, where the wait is of that order, and that is simply far too long and simply not acceptable.
The orthopaedic plan has not been sat on my desk for 18 months. I am yet to receive an orthopaedic plan from the health board that I can make a determination on, on whether to invest in that or not. It has taken more time than I certainly have wanted to get a joint plan that clinicians across Wales and the health board can agree will actually match the capacity now and in the future.
When it comes to the Countess of Chester, the Member is simply wrong to suggest that the Welsh system is refusing to make payments and that that is the reason, while the Countess of Chester took unilateral action. It is rather more complicated than that. The Welsh system has not behaved inappropriately, and I hope that people in the Countess of Chester will behave in a way that reflects the values that should exist right across the national health service in every one of the four nations and not disadvantage patients while discussions continue about an appropriate rate of payment. And each and every year, the Welsh system has paid its bills in full and on time.
Credaf fod tri phwynt penodol yn y fan honno, Lywydd. Y cyntaf yw nad dwy flynedd yw'r amser aros safonol i bob claf orthopedig. Nid dyna'r amser aros cyfartalog, hyd yn oed. Ond ceir rhai arbenigeddau, yn enwedig rhai mathau o driniaethau gosod cymalau newydd, lle mae'n rhaid aros am gyfnodau o'r fath, ac mae hynny'n rhy hir o lawer ac nid yw'n dderbyniol.
Nid yw'r cynllun orthopedig wedi bod yn eistedd ar fy nesg ers 18 mis. Nid wyf eto wedi cael cynllun orthopedig gan y bwrdd iechyd y gallaf benderfynu yn ei gylch, o ran a ddylid buddsoddi ynddo ai peidio. Mae wedi cymryd mwy o amser nag y dymunwn, yn bendant, i sicrhau cynllun ar y cyd y gall clinigwyr ledled Cymru a'r bwrdd iechyd gytuno y bydd yn addas ar gyfer y capasiti ar hyn o bryd ac yn y dyfodol.
O ran Ysbyty Iarlles Caer, mae'r Aelod yn anghywir i awgrymu bod y system Gymreig yn gwrthod gwneud taliadau ac mai dyna'r rheswm, tra bo Ysbyty Iarlles Caer wedi gweithredu'n unochrog. Mae ychydig yn fwy cymhleth na hynny. Nid yw system Cymru wedi ymddwyn yn amhriodol, a gobeithio y bydd pobl yn Ysbyty Iarlles Caer yn ymddwyn mewn ffordd sy'n adlewyrchu'r gwerthoedd a ddylai fod ar waith ar draws y gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob un o'r pedair gwlad yn hytrach na rhoi cleifion o dan anfantais tra bo trafodaethau'n parhau am gyfradd briodol o dâl. A phob blwyddyn yn ddi-ffael, mae system Cymru wedi talu ei biliau'n llawn ac yn brydlon.
Dŷch chi'n dweud eich bod chi'n siomedig bod pobl yn aros rhy hir. Mae'n werth cymryd eiliad i feddwl beth yn union mae 'rhy hir' yn ei olygu yn y cyd-destun yma. Mi ysgrifennais i at fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr a chael ateb ar 8 Ebrill. Roeddwn i wedi ysgrifennu ar ran claf sy'n aros am ben-glin newydd. Roedd yr ateb yn dweud bod rhyw 2,200 o gleifion yn aros am driniaeth orthopedig a bod amser aros am driniaeth elective o gwmpas 100 wythnos—dwy flynedd ydy hynny. Bythefnos yn ddiweddarach, roeddwn i'n cael ateb yn dweud bod amser aros ar gyfer triniaeth clin yn fwy na 110 o wythnosau. Dydy hyn ddim ar unrhyw lefel yn agos at beth sydd yn dderbyniol i ni. Onid ydy hi'n amser inni sylweddoli nad yw mesurau arbennig ynddynt eu hunain ddim yn ddigon, bod angen symud i ryw fath o fesurau argyfwng ar gyfer Betsi Cadwaladr, neu i ystyried go iawn ydy'r model un bwrdd iechyd ar gyfer y gogledd yn ffit i bwrpas?
You say that you’re disappointed that people are waiting too long. It’s worth taking a moment just to think what exactly 'too long' means in this context. I wrote to the Betsi Cadwaladr health board and received a response on 8 April. I wrote on behalf of a patient waiting for a new knee. The response said that some 2,200 patients were awaiting orthopaedic treatment and that waiting times for elective surgery was around 100 weeks. That’s two years. Now, a fortnight later, I got a response saying that waiting times for knee operations or hip operations were more than 110 weeks. Now, this at any level isn’t anywhere near what is acceptable to us. Isn’t it time for us now to realise that special measures in themselves are not enough and that we need to move to some sort of crisis measures for Betsi Cadwaladr, or to seriously consider whether the single health board model for north Wales is fit for purpose?
There's no suggestion that changing the organisational structure of Betsi Cadwaladr and having two or three different health boards would actually improve performance in this area. The challenge would still be about how different clinicians on different sites actually work to a unified plan to make better use of the resources that they share across the health board. That will require investment in capital facilities and require a change in practice. I expect to see both those things set out in the orthopaedic plan, when I am actually provided with it, for me to make a decision on whether to invest or not.
I recognise that people are waiting far too long in north Wales in particular. I recognise that we're spending money in a way, in actually providing additional capacity from the independent system or from England, that is not actually a long-term, sustainable way to use that resource. We need a more sustainable way to use that resource here in Wales and to only use capacity outside of the Welsh system when it is absolutely necessary. So, I am under no illusions about the unacceptable position that faces our staff and in particular our patients. I look forward to receiving the plan so I can make a choice on the next steps to be taken in orthopaedic services.
Ni cheir unrhyw awgrym y byddai newid strwythur sefydliadol Betsi Cadwaladr a chael dau neu dri bwrdd iechyd gwahanol yn gwella perfformiad yn y maes hwn. Byddai'r her o hyd yn ymwneud â sut y mae gwahanol glinigwyr ar wahanol safleoedd yn gweithio yn unol â chynllun unedig i wneud gwell defnydd o'r adnoddau y maent yn eu rhannu ar draws y bwrdd iechyd. Bydd hynny'n golygu buddsoddi mewn cyfleusterau cyfalaf yn ogystal â newid o ran ymarfer. Disgwyliaf weld y ddau beth hynny wedi'u nodi yn y cynllun orthopedig, pan fydd yn cael ei ddarparu i mi, fel y gallaf wneud penderfyniad ynglŷn ag a ddylid buddsoddi ai peidio.
Rwy'n cydnabod bod pobl yn aros yn rhy hir o lawer yng ngogledd Cymru yn enwedig. Wrth ddarparu capasiti ychwanegol o'r system annibynnol neu o Loegr, rwy'n cydnabod ein bod yn gwario arian mewn ffordd nad yw mewn gwirionedd yn ffordd gynaliadwy, hirdymor o ddefnyddio'r adnodd hwnnw. Mae arnom angen ffordd fwy cynaliadwy o ddefnyddio'r adnodd yma yng Nghymru ac i ddefnyddio capasiti y tu allan i system Cymru pan fydd hynny'n gwbl angenrheidiol yn unig. Felly, nid wyf yn twyllo fy hun o gwbl o ran y sefyllfa annerbyniol sy'n wynebu ein staff, a'n cleifion yn enwedig. Edrychaf ymlaen at gael y cynllun er mwyn i mi allu penderfynu ar y camau nesaf i'w cymryd yn y gwasanaethau orthopedig.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am berfformiad Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OAQ53744
5. Will the Minister make a statement on the performance of Swansea Bay University Health Board? OAQ53744
I'm sure the Member will appreciate I can't get the performance figures for the newly created Swansea Bay University Health Board. However, for the former Abertawe Bro Morgannwg, performance continued to improve across key areas compared to the previous year, with improved performance in A&E waits, referral-to-treatment times, and diagnostic and therapy waits, and the new health board continues to see more patients within the target time for cancer compared to the previous year.
Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn sylweddoli na allaf gael ffigurau perfformiad ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, sydd newydd gael ei greu. Fodd bynnag, ar gyfer yr hen fwrdd, Abertawe Bro Morgannwg, parhaodd eu perfformiad i wella ar draws meysydd allweddol o gymharu â'r flwyddyn flaenorol, gyda pherfformiad gwell o ran amseroedd aros mewn unedau damweiniau ac achosion brys, amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth, ac amseroedd aros ar gyfer diagnosteg a therapi, ac mae'r bwrdd iechyd newydd yn parhau i weld mwy o gleifion o fewn yr amser targed ar gyfer canser o gymharu â'r flwyddyn flaenorol.
Minister, since being escalated to targeted intervention status in September 2016, Swansea bay health board, formerly, obviously, ABMU health board until recently, has made some progress in terms of its performance, as you outlined, and the work of the new leadership team has to be acknowledged. However, pressures do remain. There are challenges in delivering against the cancer pathway target across the health board, and also within planned care. Despite reductions in the number of people waiting over 36 weeks, nearly 11 per cent of patients are still waiting over 26 weeks—six months—with waiting times in some areas, such as trauma and orthopaedics, actually having worsened since September 2016, when it went into targeted intervention. This September, this health board, with its various names, will have been in targeted intervention for three years, so what further actions are you planning to ensure that services reach a level that patients in Swansea and Neath Port Talbot deserve?
Weinidog, ers ei uwchgyfeirio i statws ymyrraeth wedi'i thargedu ym mis Medi 2016, mae bwrdd iechyd bae Abertawe, sef Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg hyd nes yn ddiweddar wrth gwrs, wedi gwneud rhywfaint o gynnydd o ran ei berfformiad, fel yr amlinellwyd gennych, ac mae'n rhaid cydnabod gwaith y tîm arweinyddiaeth newydd. Fodd bynnag, ceir pwysau o hyd. Ceir heriau o ran cyflawni yn erbyn targed y llwybr canser ar draws y bwrdd iechyd, a hefyd o fewn gofal wedi'i gynllunio. Er gwaethaf gostyngiadau yn nifer y bobl sy'n aros dros 36 wythnos, mae bron i 11 y cant o gleifion yn dal i aros dros 26 wythnos—chwe mis—gydag amseroedd aros mewn rhai meysydd, megis trawma ac orthopedeg, wedi gwaethygu mewn gwirionedd ers mis Medi 2016, pan ddechreuodd y cyfnod o ymyrraeth wedi'i thargedu. Fis Medi, bydd y bwrdd iechyd hwn, gyda'i amrywiol enwau, wedi bod yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ers tair blynedd, felly pa gamau pellach y bwriadwch eu cymryd i sicrhau bod gwasanaethau'n cyrraedd lefel y mae cleifion yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn ei haeddu?
I recognise the points the Member makes and, to be fair, he regularly raises performance issues of the health service in the region that he represents. I have previously said, in both a written statement and in an oral statement, that I expect the new health board to have an approvable three-year plan created within this year, and that must come on the back of not just real improvement made to date, but prospects of further improvement in the future. We've actually done better on performance over the last year, and, in making use of the additional resources we've made available, that has to continue. So you're correct that 89 per cent of people within the new health board can expect to be seen within 26 weeks. I expect to see further improvement. I expect to see the health board come out of targeted intervention and to continue to improve in each of the key areas that you have outlined.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaeth yr Aelod, ac a bod yn deg, mae'n codi materion perfformiad y gwasanaeth iechyd yn y rhanbarth y mae'n ei gynrychioli yn rheolaidd. Rwyf wedi dweud eisoes, mewn datganiad ysgrifenedig ac mewn datganiad llafar, fy mod yn disgwyl i'r bwrdd iechyd newydd gael cynllun tair blynedd y gellir ei gymeradwyo yn ystod y flwyddyn hon, ac mae'n rhaid i hynny fod yn seiliedig ar welliant gwirioneddol hyd yn hyn, ynghyd â rhagolygon o welliant pellach yn y dyfodol. Rydym wedi gwneud yn well o ran perfformiad yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ac wrth ddefnyddio'r adnoddau ychwanegol a ddarparwyd gennym, mae'n rhaid i hynny barhau. Felly rydych yn iawn y gall 89 y cant o bobl yn y bwrdd iechyd newydd ddisgwyl cael eu gweld o fewn 26 wythnos. Rwy'n disgwyl gweld gwelliant pellach. Rwy'n disgwyl gweld y bwrdd iechyd yn dod allan o statws ymyrraeth wedi'i thargedu ac yn parhau i wella ym mhob un o'r meysydd allweddol rydych wedi'u hamlinellu.
Minister, you may remember, in the 2017-18 accountability report for ABMU, that the board were very jubilant, actually, that they'd shown an improvement inasmuch as the £36 million overspend that they'd predicted was actually only £32 million, and that that figure actually disguised a better saving because the figure included £7.4 million that was a penalty for not achieving referral-to-treatment time targets, which I don't think is anything that they should be proud of. We now have the new Swansea Bay University Health Board, with a reduced footprint. Will you be expecting some more ambition from them in terms of their financial controls, or will you be satisfied if the new board comes in again to say that overspending by fewer millions of pounds than they were expecting is a success, because those fewer millions of pounds could of course be going towards the social services and you would have been able to answer Janet Finch-Saunders's question differently?
Weinidog, yn yr adroddiad atebolrwydd ar gyfer Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg yn 2017-18, efallai y byddwch yn cofio bod y bwrdd wrth eu boddau, mewn gwirionedd, eu bod wedi dangos gwelliant i'r graddau mai £32 miliwn yn unig o orwariant a gafwyd o gymharu â'r £36 miliwn a ragwelwyd, ac roedd y ffigur hwnnw mewn gwirionedd yn cuddio arbediad gwell gan fod y ffigur yn cynnwys £7.4 miliwn a oedd yn gosb am beidio â chyrraedd targedau amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth, ac ni chredaf fod hynny'n rhywbeth y dylent fod yn falch ohono. Erbyn hyn, mae gennym fwrdd iechyd newydd, Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, gydag ôl troed llai. A fyddwch yn disgwyl mwy o uchelgais ganddynt o ran eu rheolaethau ariannol, neu a fyddwch yn fodlon os bydd y bwrdd newydd yn dweud bod gorwario ychydig o filiynau o bunnoedd yn llai nag oeddent wedi'i ddisgwyl yn llwyddiant, gan y gallai'r miliynau o bunnoedd hynny, wrth gwrs, fod yn mynd tuag at y gwasanaethau cymdeithasol, a byddech wedi gallu rhoi ateb gwahanol i gwestiwn Janet Finch-Saunders?
I would say the health board were far from jubilant about the reduction in their deficit down to £32 million. It was still unacceptable, and that was made absolutely clear to them both by my officials, but also by me, here, in conversations directly with the chair, and in the appraisal I've made it very clear I expect them to continue to improve. They won't have a balanced plan for me to sign off unless they can demonstrate that they are on track to live within their means, and to do so not just in one year, but over the three-year period. That is my expectation of the organisation—to improve its performance, including its financial performance, as well as improving the quality and the timeliness of its care and treatment for the people that you and I represent.
Buaswn yn dweud bod y bwrdd iechyd ymhell o fod yn hapus am y gostyngiad yn eu diffyg i lawr i £32 miliwn. Roedd yn dal i fod yn annerbyniol, a gwnaed hynny'n gwbl glir iddynt gan fy swyddogion, a hefyd gennyf fi, yma, mewn sgyrsiau uniongyrchol gyda'r cadeirydd, ac rwyf wedi dweud yn glir iawn yn y gwerthusiad fy mod yn disgwyl iddynt barhau i wella. Ni fydd ganddynt gynllun cytbwys i mi ei gymeradwyo oni bai eu bod yn gallu dangos eu bod ar y trywydd iawn i fyw o fewn eu gallu, a hynny, nid yn unig am flwyddyn, ond dros y cyfnod o dair blynedd. Dyna rwy'n disgwyl i'r sefydliad ei wneud—gwella'i berfformiad, gan gynnwys ei berfformiad ariannol, yn ogystal â gwella ansawdd a phrydlondeb y gofal a'r driniaeth i'r bobl rydych chi a minnau'n eu cynrychioli.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ofal iechyd trawsffiniol yng ngogledd Cymru? OAQ53756
6. Will the Minister make a statement on cross-border healthcare in north Wales? OAQ53756
Yes. Patient flow across the England and Wales border happens on a daily basis. Cross-border healthcare provision is arranged through formal agreements between local heath boards and English providers to meet the healthcare needs of the local population and, of course, we see a significant number of English residents coming into Wales for treatment, especially in regard to primary care.
Gwnaf. Mae llif cleifion yn digwydd ar draws y ffin rhwng Cymru a Lloegr bob dydd. Trefnir y ddarpariaeth gofal iechyd drawsffiniol drwy gytundebau ffurfiol rhwng byrddau iechyd lleol a darparwyr yn Lloegr i ddiwallu anghenion gofal iechyd y boblogaeth leol ac wrth gwrs, gwelwn nifer sylweddol o drigolion o Loegr yn dod i Gymru i gael triniaeth, yn enwedig mewn perthynas â gofal sylfaenol.
Diolch. Before recess, the Countess of Chester Hospital announced a unilateral decision to not accept any new elective referrals for Welsh patients. Minister, I thank you for meeting with me earlier today about this, and I know you are aware, following our meeting, that this issue is hurting people in my constituency and, indeed, people right across Flintshire. They are deeply, deeply concerned and angry about what the future will mean, and I have to say I share those feelings with them. And playing politics on an issue like this, in my view, is a disgrace.
My constituents want to know, Llywydd, why we are in this situation, but, most importantly, they want to know what's going to happen in the future. Minister, there needs to be an immediate interim solution to this issue whilst negotiations take place to allow Welsh patients to access cross-border services.
We also need assurances that this situation will never happen again—not just to my constituents, but to any patient who uses cross-border services throughout Wales. So, Minister, can I press you to work with me and colleagues from north-east Wales to ensure that happens, because health conditions know no borders and neither should the health service?
Diolch. Cyn y toriad, cyhoeddodd Ysbyty Iarlles Caer benderfyniad unochrog i beidio â derbyn unrhyw atgyfeiriadau newydd ar gyfer triniaeth ddewisol i gleifion o Gymru. Weinidog, diolch i chi am gyfarfod â mi yn gynharach heddiw i drafod hyn, a gwn eich bod yn ymwybodol, yn dilyn ein cyfarfod, fod y mater hwn yn brifo pobl yn fy etholaeth i, a phobl ar draws sir y Fflint yn wir. Maent yn poeni'n fawr ac yn ddig iawn am yr hyn y bydd y dyfodol yn ei olygu, ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn rhannu'r teimladau hynny. Ac mae chwarae gwleidyddiaeth ar fater fel hwn yn warth, yn fy marn i.
Mae fy etholwyr eisiau gwybod, Lywydd, pam ein bod yn y sefyllfa hon, ond yn bwysicaf oll, maent eisiau gwybod beth fydd yn digwydd yn y dyfodol. Weinidog, mae angen ateb dros dro ar unwaith i'r mater hwn tra bo trafodaethau ar y gweill i alluogi cleifion yng Nghymru i gael mynediad at wasanaethau trawsffiniol.
Rydym angen sicrwydd hefyd na fydd y sefyllfa hon byth yn digwydd eto—nid yn unig i fy etholwyr i, ond i unrhyw glaf sy'n defnyddio gwasanaethau trawsffiniol ledled Cymru. Felly, Weinidog, a gaf fi bwyso arnoch i weithio gyda mi a chyd-Aelodau o ogledd-ddwyrain Cymru i sicrhau bod hynny'n digwydd, gan nad yw cyflyrau iechyd yn cydnabod ffiniau ac ni ddylai'r gwasanaeth iechyd eu cydnabod chwaith?
Yes, thank you for the question and the opportunity to discuss this matter in some more detail earlier today with colleagues from north-east Wales. There has been some progress on arrangements with the English system. As you know, not just in the part of Wales that you represent, but in other parts, there's a regular flow for hospital treatment in particular. And the challenge has arisen over the way that tariff payments work within the English system. Now, not everyone here will be familiar with the tariff, but it's a way in which providers of health services in England are paid, and there's a rate that's set. The new rate set for England includes elements that appear to have been covered by consequential payments into the Welsh and English systems. If we simply agree to pay that amount, then we're essentially double-funding parts of the English system, including, for example, with the pay award. Now, that won't mean much to people who simply want certainty about how they're going to be treated, and I certainly want to see progress. I've had several direct conversations with UK Ministers on this, my officials have been directly engaged, there are further meetings taking place this week between the two Governments and, indeed, individual actors within the system in Wales and England.
I too want to see an interim agreement that allows us to carry on with the longer term challenges, not just an agreement with the Countess of Chester, but with every provider of cross-border healthcare, and to make sure we have something that will last in the future years as well. And, on that, there is some progress in having a Welsh voice around the table when English providers are setting new tariff arrangements, but it'll still not be our choice about what those arrangements are. I want something that works here in England and Wales, and, obviously, there are similar considerations for other nations in the UK as well. So, I will continue to update you on the progress that we are making, but this should not have happened. It is in direct contravention of the cross-border protocol that provides that both countries will act in the interest of the patient at all times and there'll be no delay in accessing healthcare services whilst commissioning responsibilities are clarified. I hope that message is heard in the Countess of Chester and that your constituents will not be placed in the position they are today.
Ie, diolch am y cwestiwn a'r cyfle i drafod y mater hwn yn fanylach yn gynharach heddiw gyda chyd-Aelodau o ogledd-ddwyrain Cymru. Gwnaed rhywfaint o gynnydd o ran y trefniadau gyda'r system yn Lloegr. Fel y gwyddoch, nid yn unig yn y rhan o Gymru rydych yn ei chynrychioli, ond mewn rhannau eraill, mae llif rheolaidd ar gyfer triniaethau mewn ysbytai yn arbennig. Ac mae her wedi codi mewn perthynas â'r ffordd y mae taliadau tariff yn gweithio o fewn y system yn Lloegr. Nawr, ni fydd pawb yma yn gyfarwydd â'r tariff, ond dyna'r ffordd y telir darparwyr gwasanaethau iechyd yn Lloegr, ac chaiff cyfradd ei gosod. Mae'r gyfradd newydd a osodwyd ar gyfer Lloegr yn cynnwys elfennau yr ymddengys eu bod wedi eu talu gan daliadau canlyniadol i systemau Cymru a Lloegr. Os ydym yn cytuno'n syml i dalu'r swm hwnnw, yn y bôn byddwn yn talu ddwy waith am rannau o system Lloegr, gan gynnwys y dyfarniad cyflog, er enghraifft. Nawr, ni fydd hynny'n golygu llawer i bobl sydd ond eisiau sicrwydd ynglŷn â sut y cânt eu trin, ac yn sicr rwyf eisiau gweld cynnydd. Rwyf wedi cael sawl sgwrs uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU ar hyn, mae fy swyddogion wedi bod yn ymwneud yn uniongyrchol, mae cyfarfodydd pellach yn cael eu cynnal yr wythnos hon rhwng y ddwy Lywodraeth ac yn wir, rhwng unigolion o fewn y system yng Nghymru a Lloegr.
Rwyf finnau hefyd eisiau sicrhau cytundeb dros dro sy'n caniatáu i ni fwrw ymlaen â'r heriau mwy hirdymor, nid yn unig cytundeb gydag Ysbyty Iarlles Caer yn unig, ond gyda phob darparwr gofal iechyd trawsffiniol, a sicrhau bod gennym rywbeth a fydd yn para yn y dyfodol hefyd. Ac ar hynny, mae rhywfaint o gynnydd wedi bod o ran cael llais Cymreig o amgylch y bwrdd pan fo darparwyr yn Lloegr yn gosod trefniadau tariffau newydd, ond nid ein dewis ni fydd y trefniadau hynny ychwaith. Rwyf eisiau rhywbeth sy'n gweithio yma yng Nghymru a Lloegr, ac yn amlwg, ceir ystyriaethau tebyg ar gyfer gwledydd eraill y DU hefyd. Felly, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar y cynnydd a wnawn, ond ni ddylai hyn fod wedi digwydd. Mae'n gwbl groes i'r protocol trawsffiniol sy'n darparu y bydd y ddwy wlad yn gweithredu er budd y claf bob amser ac na fydd unrhyw oedi wrth gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd tra bo cyfrifoldebau comisiynu yn cael eu gwneud yn gliriach. Gobeithio y bydd y neges honno'n cael ei chlywed gan Ysbyty Iarlles Caer ac na fydd eich etholwyr yn cael eu rhoi yn y sefyllfa y maent ynddi heddiw.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth gwasanaethau rheoli poen ar gyfer y rhai sy'n dioddef o gyflyrau poen cronig yng nghanolbarth Cymru? OAQ53762
7. Will the Minister make a statement on the provision of pain management services for those who suffer from chronic pain conditions in mid Wales? OAQ53762
Yes. The Welsh Government continues to work with health boards and partners across Wales to improve services for people living with persistent pain. We're working with relevant health boards to ensure that alternative pathways are in place for those patients affected by the closure of the pain management service in the Oswestry hospital.
Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda byrddau iechyd a phartneriaid ledled Cymru i wella gwasanaethau i bobl sy'n byw gyda phoen parhaus. Rydym yn gweithio gyda'r byrddau iechyd perthnasol i sicrhau bod llwybrau amgen ar gael i'r cleifion yr effeithiwyd arnynt pan gaewyd y gwasanaeth rheoli poen yn yr ysbyty yng Nghroesoswallt.
Thank you, Minister. For patients in Montgomeryshire, I have been and am still receiving reports from constituents who have not been informed of their options for pain management following the closure that you talked about of the Oswestry orthopaedic hospital. There does seem to be very poor communication from Powys Teaching Health Board about their options for future pain management. Can I ask you to commit to working with Powys Teaching Health Board to ensure that patients do receive timely communication about their future healthcare pathways? Further to that, patients in Montgomeryshire with chronic pain conditions do need provision within north Powys. Can I ask you to work with Powys Teaching Health Board to ensure that that is actually the case?
Diolch yn fawr, Weinidog. I gleifion yn sir Drefaldwyn, rwyf wedi cael, ac rwy'n dal i gael, adroddiadau gan etholwyr nad ydynt wedi cael gwybod am eu hopsiynau ar gyfer rheoli poen ar ôl cau ysbyty orthopedig Croesoswallt, fel y sonioch yn gynharach. Mae'n ymddangos bod Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn wael iawn am gyfathrebu eu hopsiynau ar gyfer rheoli poen yn y dyfodol. A gaf fi ofyn i chi ymrwymo i weithio gyda Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i sicrhau bod cleifion yn cael gohebiaeth amserol am eu llwybrau gofal iechyd yn y dyfodol? At hynny, mae cleifion yn sir Drefaldwyn sydd â chyflyrau poen cronig angen darpariaeth yng ngogledd Powys. A gaf fi ofyn i chi weithio gyda Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i sicrhau bod hynny'n digwydd?
Yes, I'm happy to confirm that my understanding is that the health board have written to each patient who has been transferred back from the hospital in Oswestry—
Rwy'n hapus i gadarnhau mai fy nealltwriaeth i yw bod y bwrdd iechyd wedi ysgrifennu at bob claf sydd wedi cael ei drosglwyddo'n ôl o'r ysbyty yng Nghroesoswallt—
They haven't.
Nid ydynt wedi gwneud hynny.
And that they can—that they have now written to every patient, because I understand that had not taken place previously, and the health board issue an apology because of that. Of course, patients can contact the Powys pain management service itself if they do remain concerned, or of course contact local representatives. Some pain clinics are already offered in north Powys and the health board plans to introduce further services. I'll also be issuing a future written statement to confirm new guidance for pain management services in Wales in the very near future.FootnoteLink
Ac y gallant—eu bod bellach wedi ysgrifennu at bob claf, oherwydd deallaf nad oedd hynny wedi digwydd yn flaenorol, ac mae'r bwrdd iechyd yn rhyddhau ymddiheuriad ynglŷn â hynny. Wrth gwrs, gall cleifion gysylltu â gwasanaeth rheoli poen Powys ei hun os ydynt yn parhau i fod yn bryderus, neu gysylltu â chynrychiolwyr lleol wrth gwrs. Mae rhai clinigau poen eisoes ar gael yng ngogledd Powys ac mae'r bwrdd iechyd yn bwriadu cyflwyno rhagor o wasanaethau. Byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn y dyfodol hefyd i gadarnhau canllawiau newydd ar gyfer gwasanaethau rheoli poen yng Nghymru yn y dyfodol agos iawn.FootnoteLink
Ac, yn olaf, cwestiwn 8. Suzy Davies.
And, finally, question 8. Suzy Davies.
8. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau nifer yr achlysuron y mae ambiwlansys wedi gorfod aros am fwy na 10 munud mewn ysbytai yng Ngorllewin De Cymru cyn gallu rhyddhau eu cleifion? OAQ53755
8. Will the Minister confirm the number of occasions that ambulances have been kept waiting at hospitals in South Wales West for more than 10 minutes before being able to discharge their patient? OAQ53755
We don't collect data on the basis of a 10-minute wait before discharge. We have measures that start with a 15-minute period of time. But I expect all patients who arrive by ambulance at a hospital facility to be transferred to the care of hospital staff in order of clinical priority and in a timely manner to support positive patient outcomes and experience.
Nid ydym yn casglu data ar sail arhosiad o 10 munud cyn rhyddhau. Mae gennym fesurau sy'n dechrau gyda chyfnod amser o 15 munud. Ond rwy'n disgwyl y bydd pob claf sy'n cyrraedd ysbyty mewn ambiwlans yn cael ei drosglwyddo i ofal staff yr ysbyty yn nhrefn blaenoriaeth glinigol ac mewn modd amserol er mwyn cefnogi canlyniadau a phrofiadau cadarnhaol i gleifion.
Thank you for that answer. Following a freedom of information request to the Welsh ambulance service, I was shocked to find that the average time that an ambulance waits outside Bridgend Princess of Wales Hospital before handover of the patient is one hour and five minutes above the target time that you have just described. This information also showed that the longest waiting times in the last three months—the longest one was a staggering 16 hours and 39 minutes above the target handover time, with the next longest being 14 hours, then 11 hours, and then 10 hours. To compare with that, the average at the Royal Glamorgan Hospital is just nine minutes over the target set for handovers. These hospitals are now in the same local health board area. The ambulance trust has been ring-fencing resources for this work in Cwm Taf since 2015, and you can see the difference. Have you asked the trust why this is not being rolled out everywhere?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Yn dilyn cais rhyddid gwybodaeth i wasanaeth ambiwlans Cymru, fe'm syfrdanwyd i ganfod bod yr amser cyfartalog y bydd ambiwlans yn aros y tu allan i Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr, cyn trosglwyddo'r claf awr a phum munud ar ben yr amser targed rydych newydd ei nodi. Roedd y wybodaeth hon hefyd yn dangos yr amseroedd aros hwyaf dros y tri mis diwethaf—roedd yr hwyaf yn 16 awr a 39 munud ar ben yr amser targed ar gyfer trosglwyddo, gyda'r nesaf yn 14 awr, yna 11 awr, wedyn 10 awr. O gymharu â hynny, nid yw'r amser cyfartalog yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ond naw munud yn uwch na'r targed a bennwyd ar gyfer trosglwyddo cleifion. Mae'r ysbytai hyn bellach yn yr un ardal bwrdd iechyd lleol. Mae'r ymddiriedolaeth ambiwlans wedi bod yn clustnodi adnoddau ar gyfer y gwaith hwn yng Nghwm Taf ers 2015, a gellir gweld y gwahaniaeth. A ydych wedi gofyn i'r ymddiriedolaeth pam nad yw hyn yn cael ei wneud ym mhobman?
It will be for the new Cwm Taf Morgannwg health board to ensure they're providing a consistent service across the whole footprint. This is one of the issues about a change in culture, practice and leadership and how it will affect all parts of the whole organisation, including the Bridgend portion that has been brought into the new Cwm Taf Morgannwg health board. So, I do expect to see further improvement. I expect further improvement in handovers and in understanding and listening to patients about their experience of what makes a difference with and for them. Because, plainly, the extremely long waits that you quote in your question are certainly not acceptable.
Mater i fwrdd iechyd newydd Cwm Taf Morgannwg fydd sicrhau ei fod yn darparu gwasanaeth cyson ar draws yr ardal gyfan. Mae hwn yn un o'r materion sy'n codi gyda newid diwylliant, arferion ac arweinyddiaeth a sut y bydd yn effeithio ar bob rhan o'r sefydliad cyfan, gan gynnwys y rhan o Ben-y-bont ar Ogwr sydd wedi cael ei dwyn i mewn i fwrdd iechyd newydd Cwm Taf Morgannwg. Felly, rwy'n disgwyl gweld gwelliant pellach. Rwy'n disgwyl gwelliant pellach o ran trosglwyddo cleifion ac o ran deall a gwrando ar gleifion am eu profiad o'r hyn sy'n gwneud gwahaniaeth gyda hwy ac ar eu cyfer. Oherwydd, yn amlwg, nid yw'r arosiadau eithriadol o hir y soniwch amdanynt yn eich cwestiwn yn dderbyniol o gwbl.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.
No topical questions were accepted today.
Felly, y datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Mick Antoniw.
Therefore, we move to the 90-second statements. The first statement is from Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. Today is 1 May, International Workers' Day, and Sunday was international Workers' Memorial Day. On both of these dates, we recognise the contribution and sacrifice of working people across the world to our economy and society and their global struggle for social justice and equality.
In Wales, this commemoration is particularly pertinent as we recall the sacrifice of life and health of our miners, steelworkers, industrial and public sector workers and their trade unions, who are the bedrock of our communities and shaped the values of our society. Every year, more people across the world are killed at work than in wars. Most don't die of mystery ailments or in freak accidents— they die because an employer decided that their safety just wasn't that important, a priority.
Workers' Memorial Day is held annually on 28 April and commemorates these workers and those disabled, injured or otherwise made unwell through work. Trade unions across the world organise events, vigils and other activities to mark the day.
The slogan for Workers' Memorial Day is 'Remember the dead—fight for the living', and it reminds us not only of those who have paid the ultimate price for helping to create a nation's wealth but that such tragedies need not happen and that it is only by campaigning for the development of effective health and safety legislation, enforcement of existing laws and penalties and breaches, that this aspiration can be made a reality, and by putting people before profit.
In Wales, 54 workers' deaths due to accidents at work were recorded over the last five years. However, many hundreds more continue to die each year in Wales from work-related diseases, such as asbestosis, pneumoconiosis and other lung diseases and cancers. International Workers' Day is an opportunity to reflect on the ongoing struggles of working people for decent jobs, decent conditions, equality and social justice. Here in Wales, this Assembly must remain at the forefront of this struggle.
Diolch, Lywydd. Mae'n 1 Mai heddiw, Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr, a dydd Sul oedd y Diwrnod Rhyngwladol i Gofio Gweithwyr. Ar y ddau ddyddiad, rydym yn cydnabod cyfraniad ac aberth pobl sy'n gweithio ar draws y byd i'n heconomi a'n cymdeithas a'u brwydr fyd-eang dros gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb.
Yng Nghymru, mae'r coffâd hwn yn arbennig o berthnasol wrth i ni gofio aberth bywyd ac iechyd ein glowyr, gweithwyr dur, gweithwyr y sector diwydiannol, gweithwyr y sector cyhoeddus a'u hundebau llafur, sy'n gonglfeini ein cymunedau ac a luniodd werthoedd ein cymdeithas. Bob blwyddyn, mae mwy o bobl ar draws y byd yn cael eu lladd yn y gwaith nag mewn rhyfeloedd. Nid yw'r rhan fwyaf yn marw o anhwylderau dirgel neu mewn damweiniau annisgwyl—maent yn marw oherwydd bod cyflogwr wedi penderfynu nad oedd eu diogelwch mor bwysig â hynny, nad oedd yn flaenoriaeth.
Cynhelir y Diwrnod Rhyngwladol i Gofio Gweithwyr bob blwyddyn ar 28 Ebrill ac mae'n coffáu'r gweithwyr hyn a'r rhai sy'n anabl, wedi'u hanafu, neu'n sâl fel arall o ganlyniad i'w gwaith. Mae undebau llafur ar draws y byd yn trefnu digwyddiadau, gwylnosau a gweithgareddau eraill i nodi'r diwrnod.
Mae slogan y Diwrnod Rhyngwladol i Gofio Gweithwyr yn dweud y dylem gofio'r meirw ac ymladd dros y byw, ac mae'n ein hatgoffa, nid yn unig am y rhai sydd wedi talu'r pris eithaf am helpu i greu cyfoeth gwlad, ond hefyd nad oes angen i drasiedïau o'r fath ddigwydd ac nad oes modd gwireddu'r dyhead hwn heblaw drwy ymgyrchu dros ddatblygu deddfwriaeth iechyd a diogelwch effeithiol, drwy orfodi deddfau a chosb tramgwyddau presennol, a thrwy roi pobl o flaen elw.
Yng Nghymru, cofnodwyd 54 o farwolaethau gweithwyr yn sgil damweiniau yn y gwaith dros y pum mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, mae cannoedd yn fwy o bobl yn parhau i farw bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd clefydau sy'n gysylltiedig â gwaith, megis asbestosis, niwmoconiosis a chlefydau a chanserau eraill ar yr ysgyfaint. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr yn gyfle i fyfyrio ar ymdrechion parhaus pobl sy'n gweithio i sicrhau swyddi gweddus, amodau gweddus, cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol. Yma yng Nghymru, mae'n rhaid i'r Cynulliad hwn aros ar flaen y gad yn y frwydr hon.
Leanne Wood.
Leanne Wood.
I would like to congratulate the Rhondda-based Cory Band for taking first place at the forty-second European Brass Band Championships in Montreux, Switzerland, over the weekend. This triumph was the sixth time they have won the competition since 2008, with a number of second and third placings during the same time period. The victory has cemented their position as the greatest brass band in the world, a fact recognised by the international ranking system, and I'm proud that we have such musical excellence in the Rhondda.
A little bit of history about the band: they originally bore the name 'Ton Temperance'. In 1895, the name was changed to 'Cory Workingmen's Band' after receiving financial assistance from coal exporter Clifford Cory. This name was later shortened to the Cory Band. In 1923, they played for the BBC, which is believed to be the first time that a brass band was broadcast on the radio. Since then, they've gone from strength to strength and they've been recognised as the best in the world for 13 years.
Being the best in the world and maintaining that position takes a lot of talent, hard work and dedication. The Cory Band are a real inspiration, not just in the Rhondda, but all across Wales and further. They've shown what can be achieved when you set your mind to it. But being the best in the world also requires money. So, if there is anyone out there who would like to help the Cory Band financially, please check out their website or contact me for further information. I'm sure they would be more than delighted to receive your support. Diolch yn fawr.
Hoffwn longyfarch Band y Cory o'r Rhondda am ddod yn gyntaf ym Mhencampwriaethau Band Pres Ewrop ym Montreux, yn y Swistir, dros y penwythnos. Y fuddugoliaeth hon oedd y chweched tro iddynt ennill y gystadleuaeth ers 2008, ac maent wedi dod yn ail ac yn drydydd yn ystod yr un cyfnod o amser. Mae'r fuddugoliaeth wedi cadarnhau eu safle fel y band pres gorau yn y byd, ffaith sy'n cael ei chydnabod gan y system raddio ryngwladol, ac rwy'n falch bod gennym ragoriaeth gerddorol o'r fath yn y Rhondda.
Ychydig o hanes y band: enw gwreiddiol y band oedd 'Ton Temperance'. Yn 1895, newidiwyd yr enw i 'Cory Workingmen's Band' ar ôl cael cymorth ariannol gan yr allforiwr glo Clifford Cory. Cafodd yr enw yma ei dalfyrru yn ddiweddarach i Fand y Cory. Ym 1923, fe wnaethant chwarae i'r BBC, a chredir mai dyna'r tro cyntaf i fand pres gael ei ddarlledu ar y radio. Ers hynny, mae'r band wedi mynd o nerth i nerth ac mae wedi cael ei gydnabod fel band pres gorau'r byd ers 13 o flynyddoedd.
Mae angen llawer o dalent, gwaith caled ac ymroddiad i fod yn fand gorau'r byd a chynnal y safle hwnnw. Mae Band y Cory yn ysbrydoliaeth go iawn, nid yn unig yn y Rhondda, ond ledled Cymru a thu hwnt. Maent wedi dangos beth ellir ei gyflawni gyda digon o benderfyniad. Ond mae bod yn fand gorau'r byd hefyd yn golygu eu bod angen arian. Felly, os oes unrhyw un a fyddai'n hoffi helpu Band y Cory yn ariannol, edrychwch ar eu gwefan neu cysylltwch â mi am ragor o wybodaeth os gwelwch yn dda. Rwy'n siŵr y byddent yn hapus iawn i dderbyn eich cefnogaeth. Diolch yn fawr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Item 5 on the agenda is a debate on the Public Accounts Committee's report on the Welsh Government's relationship with Pinewood, and I call on the Chair of the Public Accounts Committee to move the motion. Nick Ramsay.
Eitem 5 ar yr agenda yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar berthynas Llywodraeth Cymru â Pinewood, a galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i wneud y cynnig. Nick Ramsay.
Cynnig NDM7039 Nick Ramsay
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus—'Perthynas Llywodraeth Cymru â Pinewood'—a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Chwefror 2019
Motion NDM7039 Nick Ramsay
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the Report of the Public Accounts Committee—'The Welsh Government's relationship with Pinewood'—which was laid in the Table Office on 14 February 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rightly, the announcement of the arrival of Pinewood in Cardiff in 2014 was met with excitement and anticipation that such a world-renowned brand was coming to Wales and could bring an estimated £90 million to the Welsh economy and boost the Welsh film industry on an international level. Pinewood’s arrival offered opportunity and hope but, just four years later, the Welsh Government decided to terminate the lease and collaboration agreement it had in place with the company. The studio and the running of the media investment fund was brought under direct Welsh Government control. So what happened? What caused this love story to turn into a tragedy?
Well, to be honest, it really was a comedy of errors. The Welsh Government entered into a contract that lacked clarity in terms of operating arrangements and a collaboration agreement that did not explicitly make clear the roles and responsibilities of each partner. Not only was there a lack of clarity on the financial and economic returns expected through these agreements, but also a seeming lack of recognition about the conflict of interest caused by the arrangements. The Welsh Government entered into an agreement with a Pinewood subsidiary to manage the £30 million media investment budget, but officials failed to record or advise their Minister about the potential conflict of interest arising from Pinewood administering this budget and also providing its own London-based services to the industry.
We were told that the media investment panel was set up to mitigate this risk. We concluded that this was insufficient mitigation, not least as the perception of an advantage for Pinewood still existed across the industry and that this was a wider conflict than the individual projects being considered.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn briodol, yn dilyn y cyhoeddiad yn dweud bod Pinewood wedi cyrraedd Caerdydd yn 2014, roedd cyffro a chynnwrf fod y fath frand byd-enwog yn dod i Gymru ac y gallai ddod ag oddeutu £90 miliwn i mewn i economi Cymru a rhoi hwb i'r diwydiant ffilm yng Nghymru ar lefel ryngwladol. Roedd dyfodiad Pinewood yn cynnig cyfle a gobaith ond bedair blynedd yn ddiweddarach, penderfynodd Llywodraeth Cymru ddod â'r brydles a'r cytundeb cydweithredol a oedd ganddi gyda'r cwmni i ben. Daeth y stiwdio a'r gwaith o weithredu'r gronfa buddsoddi yn y cyfryngau dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru. Felly beth ddigwyddodd? Beth achosodd i'r stori garu hon droi'n drasiedi?
Wel, a dweud y gwir, roedd yn gomedi o gamgymeriadau. Ymrwymodd Llywodraeth Cymru i gytundeb nad oedd yn ddigon eglur o ran trefniadau gweithredu a chytundeb cydweithredol nad oedd yn egluro rolau a chyfrifoldebau pob partner yn glir. Nid yn unig fod diffyg eglurder ynglŷn â'r enillion ariannol ac economaidd a ddisgwylid drwy'r cytundebau hyn, ond hefyd roedd diffyg cydnabyddiaeth ymddangosiadol o'r gwrthdaro buddiannau a achoswyd gan y trefniadau. Ymrwymodd Llywodraeth Cymru i gytundeb gydag un o is-gwmnïau Pinewood i reoli'r gyllideb buddsoddi yn y cyfryngau gwerth £30 miliwn, ond methodd swyddogion roi gwybod i'w Gweinidog ynglŷn â'r gwrthdaro buddiannau posibl a ddeilliai o'r ffaith bod Pinewood yn gweinyddu'r gyllideb hon a hefyd yn darparu ei wasanaethau ei hun yn Llundain i'r diwydiant.
Dywedwyd wrthym fod y panel buddsoddi yn y cyfryngau wedi ei sefydlu i liniaru'r risg. Daethom i'r casgliad nad oedd yn fesur lliniaru digonol, yn enwedig o ystyried bod y canfyddiad o fantais i Pinewood yn dal i fodoli ar draws y diwydiant a bod hwn yn wrthdaro ehangach na'r prosiectau unigol a oedd dan ystyriaeth.
Alongside these poor contractual arrangements, there appears to be a significant lack of due diligence. The Welsh Government chose to purchase a site for the studio that consisted of three very different and unusual assets costing £6 million, and failed to commission a full structural survey beforehand. Most people have a structural survey before buying a house, but this was a £6 million purchase for which the Welsh Government were satisfied with a valuation report and the fact the site was being sold by an institutional investor.
Yet, as we saw, essential repairs to the roof were not identified prior to purchase, which led to significant costs being incurred. To compound all of this, Welsh Government officials were not aware of any requirement to make good the grade II listed property on the site and had no intention to do anything to this unless instructed to, which are not exactly the actions you might expect from those with oversight responsibility for Cadw, who should, surely, be an exemplar owner of listed buildings. Although, interestingly, this building has recently been de-listed by Cadw, all of this seems to suggest, at best, a significant degree of naivety within the Welsh Government.
Further evidence of this naivety is evidenced by the lack of clarity around the value of the works carried out by Pinewood to improve the building. We were surprised and concerned that the Welsh Government were unaware of what had been completed by the company when the Welsh Government took back ownership of the site and even more concerned that there was no detail of the value of works specified in the agreement to lease the site, and that the Welsh Government were unaware that this information, agreed in the heads of terms, had not been transposed into the contract with Pinewood.
The result of all this means that there was a lack of clarity about who was responsible for which improvements and that this, ultimately, had a negative impact on the public purse—where the Public Accounts Committee came in—as there could have been no evaluation of the value for money gained. I return once again to the theme of naivety. This appeared to the committee to be a basic error in the contract negotiations—the original contract negotiations.
We agreed, as a committee, to reserve judgement on whether the deal with Pinewood has represented value for money, as we recognise that commercial investment in the film and television industry is, by its very nature, precarious and that it can take many years to realise the economic benefits. We believe there is a balance to be struck between investing public money to maximise investment in Wales and the risk this incurs, but these risks must be managed and the decision-making and governance arrangements around them need to be robust and rigorously informed.
We welcome the Welsh Government’s response to our report, in which the Welsh Government accepts eight out of nine of our recommendations and sets out the work it has undertaken to ensure lessons are learned from the Pinewood experience and shared, as well as implementing new procedures and guidance, to prevent similar shortcomings occurring again.
However, we note that its response to recommendations 3, 4 and 5, which relate to issues of conflicts of interest, is specific to Pinewood, while the spirit of our recommendations related to the mitigation of conflicts of interest more broadly across all of the Welsh Government’s interactions with private sector business. This a matter we will follow up shortly as part of the committee’s work on the Welsh Government's financial support for business.
We also note that although the Welsh Government has rejected recommendation 8 of our report, it agrees with the general principle of the recommendation and has begun work to develop a best practice guide to acquisitions undertaken in the name of Welsh Ministers. We will keep a watching brief over compliance with this guidance once it has been introduced to ensure it is implemented and works effectively.
Dirprwy Lywydd, in summing up, it is unfortunate that Pinewood, like several other Welsh Government projects before it, including Kancoat and, indeed, the Circuit of Wales, has fallen foul to the Welsh Government’s lack of due diligence in certain respects: poor governance arrangements; as we saw it, ill-informed decision making; and a basic overall lack of transparency and a lack of clarity, particularly when it came to the formulation of those original contracts.
It was just last year that the Public Accounts Committee reported on the Welsh Government’s initial funding of the Circuit of Wales project, highlighting the need for decision-making processes followed by those charged with the expenditure of taxpayers’ money to be both coherent and properly documented. As with the Circuit of Wales, the Welsh Government’s relationship with Pinewood has involved some inexplicable decisions.
I do not know how many more times we'll have to debate the same reoccurring issues within the Welsh Government about a lack of due diligence and poor judgement. While the need to take measured risks is appreciated by all of us here, the need to be responsible with public funds must be paramount. It's essential that, moving forward, the Welsh Government learns from its past experiences and must demonstrate categorically once and for all that lessons have been learnt with regard to its approach to funding private business in Wales.
Ynghyd â'r trefniadau cytundebol gwael hyn, mae'n ymddangos bod diffyg diwydrwydd dyladwy sylweddol. Dewisodd Llywodraeth Cymru brynu safle ar gyfer y stiwdio a oedd yn cynnwys tri ased gwahanol ac anarferol iawn a gostiai £6 miliwn, a methodd gomisiynu arolwg strwythurol llawn ymlaen llaw. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael arolwg strwythurol cyn prynu tŷ, ond roedd hwn yn bryniant £6 miliwn ac roedd Llywodraeth Cymru yn fodlon ar adroddiad prisio a'r ffaith bod y safle'n cael ei werthu gan fuddsoddwr sefydliadol.
Eto, fel y gwelsom, ni nodwyd gwaith atgyweirio hanfodol i'r to cyn ei brynu, ac arweiniodd hyn at gostau sylweddol. I wneud pethau'n waeth, nid oedd swyddogion Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o unrhyw ofyniad i adfer yr eiddo rhestredig gradd II ar y safle ac nid oeddent yn bwriadu gwneud unrhyw beth i hwn oni bai eu bod yn cael eu cyfarwyddo i wneud hynny, nid y camau gweithredu y byddech yn eu disgwyl gan y rheini sydd â chyfrifoldeb dros Cadw, a ddylai, yn sicr, fod yn esiampl dda o berchennog adeiladau rhestredig. Serch hynny, yn ddiddorol, mae'r adeilad hwn wedi'i ddatgofrestru gan Cadw yn ddiweddar, ac mae hyn i gyd yn awgrymu, ar y gorau, fod cryn dipyn o naïfrwydd yn bodoli o fewn Llywodraeth Cymru.
Ceir tystiolaeth bellach o'r naïfrwydd hwn yn y diffyg eglurder ynghylch gwerth y gwaith a wnaed gan Pinewood i wella'r adeilad. Roeddem yn synnu ac yn pryderu nad oedd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r hyn a gwblhawyd gan y cwmni pan ddaeth y safle yn ôl i'w dwylo unwaith eto, ac roeddem hyd yn oed yn fwy pryderus nad oedd unrhyw fanylion am werth y gwaith a nodwyd yn y cytundeb i osod y safle, ac nad oedd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r ffaith nad oedd y wybodaeth hon, y cytunwyd arni yn y prif delerau, wedi cael ei throsglwyddo i'r contract gyda Pinewood.
Canlyniad hyn i gyd oedd diffyg eglurder ynglŷn â phwy a oedd yn gyfrifol am ba welliannau a chafodd effaith negyddol yn y pen draw ar bwrs y wlad—a dyna pam fod y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi edrych ar hyn—gan na ellid bod wedi gwerthuso'r gwerth am arian. Unwaith eto, dychwelaf at thema naïfrwydd. I'r pwyllgor, roedd hyn i'w weld yn gamgymeriad sylfaenol yn negodiadau'r contract—negodiadau gwreiddiol y contract.
Cytunasom fel pwyllgor i beidio â mynegi barn ar i ba raddau y mae'r cytundeb gyda Pinewood wedi dangos gwerth am arian, gan ein bod yn cydnabod bod buddsoddi masnachol yn y diwydiant ffilm a theledu, o ran ei natur, yn ansicr ac y gall gymryd blynyddoedd lawer i elwa ar y manteision economaidd. Credwn fod angen taro cydbwysedd rhwng buddsoddi arian cyhoeddus er mwyn sicrhau'r buddsoddiad mwyaf posibl yng Nghymru a'r risg sy'n codi o hyn, ond mae'n rhaid rheoli'r risgiau hyn ac mae'n rhaid i'r trefniadau gwneud penderfyniadau a llywodraethu yn eu cylch fod yn seiliedig ar wybodaeth gadarn a thrylwyr.
Rydym yn croesawu ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad, lle mae'n derbyn wyth o'r naw argymhelliad a wnaed gennym ac yn nodi'r gwaith y mae wedi'i wneud i sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu o brofiad Pinewood ac yn cael eu rhannu, yn ogystal â gweithredu gweithdrefnau a chanllawiau newydd, er mwyn atal camgymeriadau tebyg rhag digwydd eto.
Fodd bynnag, nodwn fod ei hymateb i argymhellion 3, 4 a 5, sy'n ymwneud â gwrthdaro buddiannau, yn benodol i Pinewood, tra bod ysbryd ein hargymhellion yn ymwneud â lliniaru gwrthdaro buddiannau yn fwy cyffredinol o ran holl ymwneud Llywodraeth Cymru â busnesau'r sector preifat. Byddwn yn mynd ar drywydd y mater hwn yn fuan fel rhan o waith y pwyllgor ar gymorth ariannol Llywodraeth Cymru i fusnesau.
Hefyd, er bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad 8 yn ein hadroddiad, nodwn ei bod yn cytuno ag egwyddor gyffredinol yr argymhelliad ac wedi dechrau gweithio i ddatblygu canllawiau arferion gorau ar gyfer caffaeliadau a gyflawnir yn enw Gweinidogion Cymru. Byddwn yn cadw golwg ar gydymffurfiaeth â'r canllawiau hyn ar ôl iddynt gael eu cyflwyno er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu gweithredu ac yn gweithio'n effeithiol.
Ddirprwy Lywydd, i grynhoi, mae'n anffodus fod Pinewood, fel sawl prosiect arall gan Lywodraeth Cymru yn y gorffennol, gan gynnwys Kancoat, a Cylchffordd Cymru yn wir, wedi dioddef yn sgil diffyg diwydrwydd dyladwy Llywodraeth Cymru mewn rhai ffyrdd: trefniadau llywodraethu gwael; gwneud penderfyniadau anwybodus yn ein barn ni; a diffyg tryloywder ac eglurder sylfaenol cyffredinol, yn enwedig wrth lunio'r contractau gwreiddiol hynny.
Dim ond y llynedd y cyflwynodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus adroddiad ar gyllid cychwynnol Llywodraeth Cymru i brosiect Cylchffordd Cymru, gan dynnu sylw at y ffaith bod angen i'r rheini sy'n gyfrifol am wario arian trethdalwyr sicrhau bod prosesau gwneud penderfyniadau yn gydlynus ac wedi cael eu dogfennu'n gywir. Fel gyda Cylchffordd Cymru, mae perthynas Llywodraeth Cymru â Pinewood wedi arwain at rai penderfyniadau anesboniadwy.
Ni wn faint yn rhagor o weithiau y bydd yn rhaid i ni drafod yr un materion sy'n codi o hyd o fewn Llywodraeth Cymru mewn perthynas â diffyg diwydrwydd dyladwy a diffyg crebwyll. Er ein bod i gyd yma yn derbyn yr angen i gymryd risgiau rhesymol, rhaid i'r angen i fod yn gyfrifol gydag arian cyhoeddus fod yn bwysicach na dim arall. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru, wrth symud ymlaen, yn dysgu o'i phrofiadau yn y gorffennol ac yn dangos unwaith ac am byth fod gwersi wedi'u dysgu mewn perthynas â'i dull o ariannu busnesau preifat yng Nghymru.
It's useful to reflect on this story that we've been debating for the last nine months. It's undoubtedly the case that the former Government economy Minister had very ambitious plans for expanding the film and television industry in Wales, and that in itself was laudable, but there wasn't sufficient thinking through of the potential conflicts of interest, which weren't considered properly when entering into a partnership with a multi-million pound company with global interests. The Welsh Government was a minnow by comparison with Pinewood, and, although it's not possible to conclude that the Welsh Government was taken for a ride, it's certainly the case that the checks and balances were not in place to ensure that that did not happen.
There was no survey of the building done before the purchase. A pig in a poke seems to me an inadequate response to a £6 million investment, and that remains a considerable concern. The advice given to Ministers was also absolutely silent on potential VAT liabilities, which was quite extraordinary under the circumstances. We did get some very robust assurances from civil servants that that was not going to happen again. But nor indeed was there any consideration of the liabilities that the Government was taking on by purchasing an asset that included a listed building. It's really not good enough for the Welsh Government, which has to enforce listed building status, to then be cavalier about the obligations that that requires of them as the owner of such property.
However, it would be curmudgeonly not to recognise the transformation that has occurred over the last five years in terms of Wales's status as a location for filmmaking and broadcasting. Would Bad Wolf studios have located to Wales at all if Pinewood studios had not existed? It's impossible to say, but it's very likely that that would not have occurred to them. We are now in the happy position that Bad Wolf studios has so many orders on its books that it's outgrown its own premises and is having to rely on the entire Pinewood studios over the next 12 months in order to accommodate all the work that they are undertaking. We also have the new BBC building, which is going to be one of the most iconic broadcasting centres across the UK and, indeed, across the world once it opens in Central Square in Cardiff Central. We also have many, many more awards being won by S4C, ITV and the BBC for their drama and documentary productions, and all of this is a huge positive for the Welsh economy.
But we do need to build on that success by ensuring that, in our contracts that we enter into, we are insisting that a proportion of the subcontracting is done with Welsh companies, and that will enable us to build on the fact that Wales is indeed recognised as a place to go for both location filming and as post-production. But we need to ensure that, for example, if we've got talented actors in Wales, which I'm sure we have, they don't need to go to London in order to be auditioning for roles. There's no particular reason why that can't occur here. We don't need Wales to be seen as an outpost of London when it comes to considering film and television. We certainly have the opportunity to do that to ensure that Wales has its own international success in this regard, but we have some more work to do to ensure that we have the full gamut of skills and that that is recognised across the world.
Mae'n werth inni fyfyrio ar y stori hon y buom yn dadlau yn ei chylch dros y naw mis diwethaf. Mae'n sicr yn wir fod gan gyn Weinidog yr economi y Llywodraeth gynlluniau uchelgeisiol iawn ar gyfer ehangu'r diwydiant ffilm a theledu yng Nghymru, ac roedd hynny ynddo'i hun yn ganmoladwy, ond ni roddwyd digon o ystyriaeth i'r gwrthdaro buddiannau posibl, ac ni chawsant eu hystyried yn briodol wrth greu partneriaeth â chwmni sy'n werth miliynau o bunnoedd ac sydd â buddiannau byd-eang. Pysgodyn bach iawn oedd Llywodraeth Cymru o'i chymharu â Pinewood, ac, er nad yw'n bosibl dod i'r casgliad fod Llywodraeth Cymru wedi cael ei chamarwain, mae'n sicr yn wir nad oedd y mesurau diogelu priodol ar waith i sicrhau na ddigwyddai hynny.
Ni wnaed arolwg o'r adeilad cyn y pryniant. Ymddengys i mi fod mochyn mewn cwd yn ymateb annigonol i fuddsoddiad o £6 miliwn, ac mae hynny'n parhau i fod yn bryder sylweddol. Roedd y cyngor a roddwyd i Weinidogion hefyd yn gwbl fud mewn perthynas â rhwymedigaethau TAW posibl, a oedd yn eithaf syfrdanol o dan yr amgylchiadau. Cawsom sicrwydd cadarn iawn gan weision sifil na fyddai hynny'n digwydd eto. Ond yn wir, ni roddwyd unrhyw ystyriaeth chwaith i'r rhwymedigaethau roedd y Llywodraeth yn eu hysgwyddo drwy brynu ased a oedd yn cynnwys adeilad rhestredig. Nid yw'n ddigon da i Lywodraeth Cymru, sy'n gorfod gorfodi statws adeiladau rhestredig, fod yn ddi-hid am y rhwymedigaethau y mae gofyn iddynt gydymffurfio â hwy fel perchennog eiddo o'r fath.
Fodd bynnag, byddai'n grintachlyd inni beidio â chydnabod y gweddnewidiad sydd wedi digwydd dros y pum mlynedd diwethaf o ran statws Cymru fel lleoliad ar gyfer creu ffilmiau a darlledu. A fyddai stiwdios Bad Wolf wedi'u lleoli yng Nghymru o gwbl pe na bai stiwdios Pinewood yn bodoli? Mae'n amhosibl dweud, ond mae'n debygol iawn na fyddent wedi meddwl gwneud hynny. Rydym bellach yn y sefyllfa hapus fod gan stiwdios Bad Wolf gynifer o archebion ar eu llyfrau fel eu bod wedi tyfu'n rhy fawr i'w safle ei hun ac yn gorfod dibynnu ar stiwdios Pinewood i gyd dros y 12 mis nesaf er mwyn cyflawni'r holl waith y maent yn ei wneud. Mae gennym hefyd adeilad newydd y BBC, a fydd yn un o ganolfannau darlledu mwyaf eiconig y DU ac yn wir, ledled y byd pan fydd yn agor yn y Sgwâr Canolog yng nghanol Caerdydd. Hefyd, mae gennym lawer mwy o wobrau'n cael eu hennill gan S4C, ITV a'r BBC am eu cynyrchiadau drama a rhaglenni dogfen, ac mae hyn i gyd yn newyddion cadarnhaol iawn i economi Cymru.
Ond mae angen i ni adeiladu ar y llwyddiant hwnnw drwy sicrhau ein bod, yn y contractau a luniwn, yn mynnu bod cyfran o'r is-gontractio'n cael ei wneud gyda chwmnïau Cymreig, a bydd hynny'n ein galluogi i adeiladu ar y ffaith bod Cymru'n cael ei chydnabod fel lleoliad ar gyfer ffilmio ac ôl-gynhyrchu. Ond mae angen i ni sicrhau, er enghraifft, os oes gennym actorion talentog yng Nghymru, ac rwy'n siŵr fod hynny'n wir, nad oes angen iddynt fynd i Lundain er mwyn cael clyweliadau ar gyfer rhannau. Nid oes unrhyw reswm penodol pam na all hynny ddigwydd yma. Nid oes angen i Gymru gael ei hystyried fel rhywle ar gyrion pellaf Llundain mewn perthynas â ffilm a theledu. Yn sicr, mae gennym gyfle i wneud hynny er mwyn sicrhau bod Cymru'n cael ei llwyddiant rhyngwladol ei hun yn hyn o beth, ond mae gennym fwy o waith i'w wneud i sicrhau bod gennym yr ystod lawn o sgiliau a bod hynny'n cael ei gydnabod ledled y byd.
The announcement of the arrival of Pinewood in Cardiff five years ago was met with excitement and anticipation. It was hoped that the brand would bring an estimated benefit of £9 million to the Welsh economy. Hopes were raised that the opportunity provided would boost the Welsh film industry on an international level, and yet, only four years later, all hopes were dashed when the Welsh Government decided to terminate the lease and the collaboration agreement it had with the company. Does this sound familiar? It should. Last year, we debated another project that was widely welcomed as it presented an opportunity to regenerate one of the most economically deprived areas of Wales. The Circuit of Wales project failed due to officials making basic errors, omissions and exercising poor judgement. Once again, hopes were raised and then dashed by the Welsh Government's botched handling of an important project.
The Public Accounts Committee report into the Circuit of Wales called for robust and effective governance and internal communication channels to guarantee that such issues do not occur again. However, in relation to Pinewood, the committee was surprised to find the Welsh Government entered into a contract that lacked clarity in terms of operating arrangements. The collaboration arrangements also failed to explicitly make clear the roles and responsibilities of each partner. Most worryingly, the committee was concerned about the inaccurate, incomplete and poor quality of advice provided to Ministers on more than one occasion. In oral evidence, Welsh Government said that an independent evaluation was carried out before the building at Wentloog was acquired, but subsequently it became clear that the reported condition of the building was inconsistent with the need to undertake essential repairs to the roof of the building, which was found to be leaking. I find it incredible that the Welsh Government took a decision not to commission a structural surveyor to survey the building prior to the purchase, which is a common practice in any business or property when you buy. The Welsh Government made an assumption that the building would have been maintained to a reasonable standard because it was being sold by an international or institutional investor. This is totally unacceptable, Deputy Presiding Officer. I note the Welsh Government has rejected the committee's recommendation with regards to acquiring surveys. We can only hope the best practice guide we are told is currently being developed will address this issue.
Another example of a lack of due diligence became clear regarding the issue of VAT on the sponsorship agreement. Under the agreement, the Welsh Government would pay Pinewood £438,000 a year to market and promote the studio. Shortly after the agreement was signed, it was noticed the VAT had been omitted. This increased the annual cost of sponsorship by £87,600 and it became £525,000 in total. This failure to obtain specialist advice on VAT implications demonstrates a lack of capacity within the Welsh Government to ensure that the development of proposals to enter into non-standard commercial agreements with private companies is sufficiently robust.
Presiding Officer, throughout their time in office, the Welsh Government's record has been littered with poor decisions that have lost the taxpayer money in such a wasteful manner: the Circuit of Wales project, land sales by the regeneration investment fund for Wales, Kancoat, Natural Resources Wales. As Nick Ramsay, Chair of the Public Accounts Committee has said in his foreword to this report, it is essential that Welsh Government learns from its past experiences and demonstrates that lessons have been learned with regards to its approach to funding for private businesses. We can only hope it does. Thank you.
Roedd y cyhoeddiad am ddyfodiad Pinewood i Gaerdydd bum mlynedd yn ôl yn llawn cyffro ac edrych ymlaen. Gobeithiwyd y byddai'r brand yn dod â budd amcangyfrifedig o £9 miliwn i economi Cymru. Codwyd gobeithion y byddai'r cyfle a gâi ei ddarparu yn rhoi hwb i'r diwydiant ffilm yng Nghymru ar lefel ryngwladol, ac eto, bedair blynedd yn unig yn ddiweddarach, chwalwyd pob gobaith pan benderfynodd Llywodraeth Cymru derfynu'r brydles a'r cytundeb cydweithredol a oedd ganddi gyda'r cwmni. A yw hyn yn swnio'n gyfarwydd? Fe ddylai. Y llynedd, buom yn trafod prosiect arall a gafodd groeso mawr gan ei fod yn gyfle i adfywio un o'r ardaloedd mwyaf difreintiedig yn economaidd yng Nghymru. Methodd prosiect Cylchffordd Cymru o ganlyniad i swyddogion yn gwneud camgymeriadau sylfaenol, hepgoriadau a diffyg crebwyll. Unwaith eto, codwyd gobeithion a'u chwalu wedyn gan y llanastr a wnaeth Llywodraeth Cymru wrth ymdrin â phrosiect pwysig.
Roedd adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar Cylchffordd Cymru yn galw am ddulliau llywodraethu cadarn ac effeithiol a sianeli cyfathrebu mewnol i warantu na fydd materion o'r fath yn codi eto. Fodd bynnag, mewn perthynas â Pinewood, synnodd y pwyllgor fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gontract nad oedd yn glir o ran y trefniadau gweithredu. Hefyd, methodd y trefniadau cydweithredu â nodi rolau a chyfrifoldebau pob partner yn glir. Yr hyn a berai'r pryder mwyaf i'r pwyllgor oedd ansawdd anghywir, anghyflawn a gwael y cyngor a roddwyd i Weinidogion ar fwy nag un achlysur. Mewn tystiolaeth lafar, dywedodd Llywodraeth Cymru fod gwerthusiad annibynnol wedi'i gynnal cyn caffael yr adeilad yng Ngwynllŵg, ond wedyn daeth yn amlwg fod cyflwr yr adeilad fel y'i nodwyd yn anghyson â'r angen i gyflawni atgyweiriadau hanfodol i do'r adeilad, y gwelwyd ei fod yn gollwng. Mae'n anhygoel fod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu peidio â chomisiynu syrfëwr strwythurol i arolygu'r adeilad cyn ei brynu, sy'n arfer cyffredin mewn unrhyw fusnes neu eiddo pan fyddwch yn prynu. Rhagdybiodd Llywodraeth Cymru y byddai'r adeilad wedi'i gynnal a'i gadw i safon resymol am ei fod yn cael ei werthu gan fuddsoddwr rhyngwladol neu sefydliadol. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, Ddirprwy Lywydd. Sylwaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad y pwyllgor mewn perthynas â chaffael arolygon. Ni allwn ond gobeithio y bydd y canllawiau arferion gorau y dywedir eu bod yn cael eu datblygu ar hyn o bryd yn mynd i'r afael â'r mater hwn.
Daeth enghraifft arall o ddiffyg diwydrwydd dyladwy yn glir mewn perthynas â mater TAW ar y cytundeb noddwr. O dan y cytundeb, byddai Llywodraeth Cymru yn talu £438,000 y flwyddyn i Pinewood i farchnata a hyrwyddo'r stiwdio. Yn fuan ar ôl llofnodi'r cytundeb, sylwyd bod y TAW wedi'i hepgor. Golygodd hyn fod cost flynyddol y nawdd yn codi £87,600 i £525,000 i gyd. Mae'r methiant hwn i gael cyngor arbenigol ar oblygiadau TAW yn dangos diffyg gallu o fewn Llywodraeth Cymru i sicrhau bod datblygiad cynigion i ymrwymo i gytundebau masnachol ansafonol gyda chwmnïau preifat yn ddigon cadarn.
Lywydd, drwy gydol eu cyfnod mewn grym, mae record Llywodraeth Cymru wedi bod yn frith o benderfyniadau gwael sydd wedi colli arian i'r trethdalwr mewn modd mor wastraffus: prosiect Cylchffordd Cymru, gwerthu tir drwy gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, Kancoat, Cyfoeth Naturiol Cymru. Fel y dywedodd Nick Ramsay, Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ei ragair i'r adroddiad hwn, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn dysgu o'i phrofiadau yn y gorffennol ac yn dangos bod gwersi wedi'u dysgu o ran ei dull o ariannu busnesau preifat. Ni allwn ond gobeithio y bydd yn gwneud hynny. Diolch.
I wanted to thank the Public Accounts Committee for conducting this report. I wanted to participate in this debate in my role as Chair of the Culture, Welsh Language and Communications Committee.
We first looked into this issue as part of our inquiry into film and major television production in Wales last year, before we passed this issue to the Public Accounts Committee for further scrutiny. We held two sessions with the Deputy Minister for Culture, Tourism and Sport and the Minister for Economy and Transport. It was clear that there were specific problems with this project from the beginning. Throughout, the aim was admirable, but the execution was pretty poor. Obviously, we want Wales to host a world-class studio facility, as has already been said, and we are fully supportive of efforts to raise Wales's profile internationally in the film industry. However, the advice provided to the Government was based on a model that was never suited to this country. As has been said, the purchase of the site was done without a full structural survey; this, we were told, limited its use to television, not film production. As the report from the Public Accounts Committee says, the contract with Pinewood
'lacked clarity in terms of operating arrangements,'
and the collaboration agreement
'did not...make clear the roles and responsibilities of each partner.'
Almost every aspect of the project, from the location to the management agreement to the estimated annual returns, has since been shown to be deficient.
Aside from the problems with the building and the contract, which were of great concern to the committee, I want to mention the lack of transparency from the Deputy Minister. The Welsh Government refused to disclose details of its relationship with Pinewood, citing commercial sensitivity. However, the Wales Audit Office report, published in July of last year, only omitted one monetary figure—the value of the management fee. The committee was disappointed that it appeared that commercial sensitivity was being used to avoid hard questions about value for money. The whole nature of our discourse with the Deputy Minister was unsatisfactory. For instance, we questioned whether there were plans to renovate the Grade II listed farmhouse building on the site purchased by the Government, and the response from the Deputy Minister was, only if forced to by a planning inspector or Cadw. Surely, we can expect more from the Cabinet member in charge of safeguarding our heritage.
In January 2018, the Deputy Minister told my colleague Adam Price that, and I quote:
'It is not accurate to say that we as a Government are paying Pinewood'.
However, as the Wales Audit Office report makes clear, in November 2017 the Welsh Government entered into an agreement with Pinewood whereby the costs of running the facility, together with payment of a Pinewood management fee, would now be met in full by the Welsh Government. We remain concerned that, despite requests for information from various Assembly Members, had it not been for this report by the Wales Audit Office, this information would still not be in the public domain, and Assembly Members and the Welsh public would still be in the dark.
We need to know that the Welsh Government is committed to making their investment in film and major television productions a success. So far, their dealings with Pinewood have been riddled with amateur mistakes, which we are told are the subject of a lessons learnt report, distributed to the rest of Welsh Government, but which are so basic they shouldn't have been made in the first place.
During our inquiry, we found that the media investment budget was seriously under-performing. We never received a clear answer to our question about whether the estimated annual revenues from the agreement with Pinewood had been revised to reflect the actual performance of the collaboration agreement. In March, I asked the Deputy Minister for an update on the media investment budget, and was told that one would be provided in December, as part of a response to the PAC recommendations. This means that there has been no up-to-date information on the media investment budget since June of last year. Our stakeholders in the industry deserve to know the rate of return on investments made with public money sooner than that.
We are pleased to hear that the studio space is now being rented to Bad Wolf, but I would like the Deputy Minister to tell us the latest figures for spending and return on investment from the media investment budget, what is the rental income being received from Bad Wolf, and how does this compare with any ongoing costs incurred by the Welsh Government. And can the Deputy Minister state clearly whether the Wentloog site is now operating at a profit to the Welsh Government or not? This information is important to understand the value of money from our financial commitment to this one project. But the overall lack of transparency we experienced in our dealings with the Welsh Government are continuing to frustrate our inquiries into how best the Government can support and maintain this vibrant industry. We hope that, from now on, the Welsh Government will be far more transparent about its relationship with Bad Wolf, and it doesn't require an audit office report to bring to light important details of public spending decisions.
Roeddwn eisiau diolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am gynnal yr adroddiad hwn. Roeddwn eisiau cymryd rhan yn y ddadl hon yn fy rôl fel Cadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu.
Edrychasom yn gyntaf ar y mater hwn fel rhan o'n hymchwiliad i gynhyrchu ffilmiau a rhaglenni teledu mawr yng Nghymru y llynedd, cyn i ni drosglwyddo'r mater i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i graffu arno ymhellach. Cynhaliwyd dwy sesiwn gyda'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon a Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Roedd yn amlwg fod problemau penodol gyda'r prosiect hwn o'r cychwyn cyntaf. Drwyddi draw, roedd y nod yn glodwiw, ond roedd y modd y'i gweithredwyd yn wael. Yn amlwg, rydym eisiau gweld Cymru'n cynnal cyfleuster stiwdio o'r radd flaenaf, fel y dywedwyd eisoes, ac rydym yn gwbl gefnogol i ymdrechion i godi proffil Cymru'n rhyngwladol yn y diwydiant ffilm. Fodd bynnag, roedd y cyngor a roddwyd i'r Llywodraeth yn seiliedig ar fodel nad oedd erioed yn addas i'r wlad hon. Fel y dywedwyd, cafodd y safle ei brynu heb arolwg strwythurol llawn; dywedwyd wrthym fod hyn yn cyfyngu ei ddefnydd i'r maes teledu yn unig, ac nid cynhyrchu ffilmiau. Fel y dywed adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, nid yw'r cytundeb gyda Pinewood
'yn eglur o ran trefniadau gweithredu,'
ac nid oedd y cytundeb cydweithredol
'yn egluro rolau a chyfrifoldebau pob partner yn eglur.'
Mae bron pob agwedd ar y prosiect, o'r lleoliad i'r cytundeb rheoli i'r datganiadau blynyddol amcangyfrifedig, wedi cael eu profi'n ddiffygiol ers hynny.
Ar wahân i'r problemau gyda'r adeilad a'r cytundeb, a oedd yn destun pryder mawr i'r pwyllgor, rwyf eisiau sôn am ddiffyg tryloywder y Dirprwy Weinidog. Gwrthododd Llywodraeth Cymru ddatgelu manylion ei pherthynas â Pinewood, gan gyfeirio at sensitifrwydd masnachol. Fodd bynnag, nid oedd adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf y llynedd, ond yn hepgor un ffigur ariannol—sef gwerth y ffi reoli. Roedd y pwyllgor yn siomedig ei bod yn ymddangos bod sensitifrwydd masnachol yn cael ei ddefnyddio i osgoi cwestiynau anodd ynglŷn â gwerth am arian. Roedd holl natur ein trafodaeth gyda'r Dirprwy Weinidog yn anfoddhaol. Er enghraifft, gofynnwyd a oedd cynlluniau i adnewyddu'r ffermdy rhestredig Gradd II ar y safle a brynwyd gan y Llywodraeth, ac atebodd y Dirprwy Weinidog na fyddent ond yn gwneud hynny pe baent yn cael eu gorfodi i wneud hynny gan arolygydd cynllunio neu Cadw. Does bosibl na allwn ddisgwyl mwy gan yr aelod o'r Cabinet sy'n gyfrifol am ddiogelu ein treftadaeth.
Ym mis Ionawr 2018, dywedodd y Dirprwy Weinidog wrth fy nghyd-Aelod Adam Price, a dyfynnaf:
'Nid yw'n gywir i ddweud ein bod ni fel Llywodraeth yn talu i Pinewood'.
Fodd bynnag, fel y nodir yn glir yn adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, ym mis Tachwedd 2017 ymrwymodd Llywodraeth Cymru i gytundeb â Pinewood, lle byddai costau gweithredu'r cyfleuster, ynghyd â thalu ffi reoli Pinewood, bellach yn cael eu talu'n llawn gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn parhau i fod yn bryderus, er gwaethaf ceisiadau am wybodaeth gan amryw o Aelodau Cynulliad, na fyddai'r wybodaeth hon yn gyhoeddus o hyd oni bai am yr adroddiad hwn gan Swyddfa Archwilio Cymru, a byddai Aelodau'r Cynulliad a'r cyhoedd yng Nghymru yn dal i fod yn y tywyllwch.
Mae angen i ni wybod bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod eu buddsoddiad mewn cynyrchiadau ffilm a theledu mawr yn llwyddiant. Hyd yn hyn, mae eu hymwneud â Pinewood wedi bod yn frith o gamgymeriadau amatur, y dywedir wrthym eu bod yn destun adroddiad ar y gwersi a ddysgwyd, a ddosberthir i weddill Llywodraeth Cymru, ond maent yn gamgymeriadau mor sylfaenol fel na ddylid bod wedi eu gwneud yn y lle cyntaf.
Yn ystod ein hymchwiliad, gwelsom fod y gyllideb buddsoddi yn y cyfryngau yn tangyflawni'n ddifrifol. Ni chawsom unrhyw ateb clir i'n cwestiwn ynglŷn ag a oedd y refeniw blynyddol a amcangyfrifwyd o'r cytundeb â Pinewood wedi'i ddiwygio i adlewyrchu perfformiad gwirioneddol y cytundeb cydweithredol. Ym mis Mawrth, gofynnais i'r Dirprwy Weinidog am ddiweddariad ar y gyllideb buddsoddi yn y cyfryngau, a dywedwyd wrthyf y byddai un yn cael ei ddarparu ym mis Rhagfyr, fel rhan o ymateb i argymhellion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Mae hyn yn golygu na chafwyd unrhyw wybodaeth gyfredol ar y gyllideb buddsoddi yn y cyfryngau ers mis Mehefin y llynedd. Mae ein rhanddeiliaid yn y diwydiant yn haeddu gwybod beth yw'r gyfradd enillion ar fuddsoddiadau a wneir gydag arian cyhoeddus yn gynt na hynny.
Rydym yn falch o glywed bod y gofod stiwdio bellach yn cael ei rentu i Bad Wolf, ond hoffwn i'r Dirprwy Weinidog ddweud wrthym beth yw'r ffigurau diweddaraf ar gyfer gwariant ac elw ar fuddsoddiad o'r gyllideb buddsoddi yn y cyfryngau, beth yw'r incwm rhent a dderbynnir gan Bad Wolf, a sut y mae hyn yn cymharu ag unrhyw gostau parhaus sydd gan Lywodraeth Cymru. Ac a all y Dirprwy Weinidog ddatgan yn glir a yw safle Gwynllŵg bellach yn cynhyrchu elw i Lywodraeth Cymru ai peidio? Mae'r wybodaeth hon yn bwysig er mwyn deall y gwerth am arian o'n hymrwymiad ariannol i'r un prosiect hwn. Ond mae'r diffyg tryloywder cyffredinol a brofwyd gennym wrth ymwneud â Llywodraeth Cymru yn parhau i lesteirio ein hymchwiliadau i'r ffordd orau y gall y Llywodraeth gefnogi a chynnal y diwydiant bywiog hwn. Rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru o hyn ymlaen yn llawer mwy tryloyw ynglŷn â'i pherthynas â Bad Wolf, ac na fydd galw am adroddiad gan y swyddfa archwilio cyn i fanylion pwysig am benderfyniadau gwariant cyhoeddus ddod i'r amlwg.
Can I just start by offering my heartfelt thanks to the Public Accounts Committee for accepting the invitation from the Culture, Welsh Language and Communications Committee to pursue further inquiries into Welsh Government's relationship with Pinewood? It's an excellent report. I don't even know where I want to start on it, but I think I'll start with the point that you were talking about, Bethan, which is about transparency, because I think that's pertinent to Government as a whole.
After, like everybody else, welcoming the Government's initial announcement about the new arrangement with Pinewood, and after about a year or so, I asked some fairly anodyne questions about progress and key performance indicators, by way of routine scrutiny really. Edwina Hart's responses were short and as uninformative as we'd come to expect at that point, but even then commercial confidentiality was making an appearance. We were hearing nothing about these arrangements for bringing £90 million into the economy. By March 2017, which is some years later, the then leader of the house, in response to my requests, said that a statement would be forthcoming. Nothing happened.
I'm not going to rehearse all this, but I then went on to ask a range of questions, not even clear at this stage about the difference between the media investment budget and the Screen Wales budget—so little information was there available on the various websites—and what I got were incomplete or very delayed responses, again peppered with references to commercial confidentiality. And by now, I was sharing my disquiet with other Members. I’d even contacted the Information Commissioner when freedom of information requests were refused. Long story short, the Chair—Bethan—of the culture committee was in agreement that this needed further investigation, and I'm very grateful to you for taking that opportunity.
Because it now emerges that by 2016, when I'd started to ask these questions, a huge amount of worrying and expensive change had been taking place in that relationship. The smouldering conflict of interest had ignited and the financial forecasts were way off and nobody knew about it. Despite further questions from myself and Adam Price, it was only, as we know, when the auditor general became involved last year that this was exposed in any way at all.
I want the Welsh Government to know that we do understand and respect commercial confidentiality. But Ministers need to respect their duty to be candid when scrutinised by this Assembly, and they may also want to remember that some of us might be familiar with the concept of commercial confidentiality from our previous lives. I know exactly what it means. The Welsh Government is not Harry Potter. It does not have an invisibility cloak and it must stop treating commercial confidentiality as if it is one.
At no point, until committee scrutiny, did a Minister or Deputy Minister offer the explanation that Pinewood had vetoed answers to questions, because if they had, I and others could have considered redacted answers, for example. And while there is no recommendation on commercial confidentiality in this report, I look forward to the committee's findings after its forthcoming inquiry into Government support for business.
Talking of previous lives, I was very pleased that the committee looked further at the lack of a building survey of the studio building and the lack of a schedule of works covering tenants' improvements. Where is the Government's evidence that spending £1 million on this roof would have added equivalent value to this holding? How did it not hear alarm bells that having the cottage on site was a liability when the seller insisted on it being part of the sales package? I am pretty sure that had I advised clients in this way, when I was in private practice, with an acquisition of this nature, with what we know of the contract, there would have been a claim against my firm by the buyer, possibly the lender, and I'm pretty sure that I would have been sacked. And I am curious to know who was carrying the can in this instance.
Because what confidence can we now have, on hearing that Welsh Government has just bought a warehouse to store medication in case we have a 'no deal' Brexit? How can we be sure that they've even made sure the place is watertight? And, again, why can we not be told the terms on which Welsh Government has acquired that warehouse? I think I can feel Ministers reaching for that invisibility cloak again.
As it happens, I agree with the Government’s rejection of recommendation 8. A building survey needs to be sought on buildings of values lower than £1 million, even if they are due to be demolished, because that’s how you identify issues that will be material to estimating the costs of demolition. So, I'm hoping perhaps the Welsh Government would accept that recommendation.
I think what we've all learned from this sorry tale is that it's not just Jeremy Corbyn that presents donkeys and unicorns as thoroughbreds. When you present your next money-making race winner, Ministers, you'd better prove its pedigree upfront. And when you engage in bespoke arrangements—and let's remember that the Bad Wolf deal is a bespoke arrangement—please make sure that you have procured the necessary negotiating expertise. A director of Bad Wolf, herself a former Government insider, said that capacity was lacking in that department. And Jenny, you're quite right, if you're dealing with Darth Vader, you don't send Bambi in to negotiate the deal.
So, finally, you have been held firmly to account here, Welsh Government. I want to hear today that you will accept responsibility for this, and then demonstrate your accountability. Thank you.
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch yn ddidwyll i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am dderbyn y gwahoddiad gan y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu i fynd ar drywydd ymchwiliadau pellach i berthynas Llywodraeth Cymru â Pinewood? Mae'n adroddiad ardderchog. Nid wyf hyd yn oed yn gwybod lle rwyf am ddechrau arno, ond rwy'n meddwl y dechreuaf gyda'r pwynt yr oeddech chi'n sôn amdano, Bethan, sy'n ymwneud â thryloywder, oherwydd fy mod yn credu bod hynny'n berthnasol i'r Llywodraeth yn ei chyfanrwydd.
Fel pawb arall, ar ôl croesawu cyhoeddiad cychwynnol y Llywodraeth am y trefniant newydd gyda Pinewood, ac ar ôl tua blwyddyn, gofynnais gwestiynau gweddol ddiddrwg-ddidda am gynnydd a dangosyddion perfformiad allweddol, yn sgil craffu rheolaidd mewn gwirionedd. Roedd ymatebion Edwina Hart yn fyr a heb fawr o wybodaeth fel roeddem wedi dod i'w ddisgwyl ar y pwynt hwnnw, ond hyd yn oed bryd hynny roedd cyfrinachedd masnachol yn dod i'r amlwg. Nid oeddem yn clywed dim am y trefniadau i ddod â £90 miliwn i mewn i'r economi. Erbyn mis Mawrth 2017, rai blynyddoedd yn ddiweddarach, dywedodd arweinydd y tŷ ar y pryd, mewn ymateb i fy ngheisiadau, fod datganiad ar y ffordd. Ni ddigwyddodd dim byd.
Nid wyf am fynd drwy hyn i gyd, ond euthum ymlaen wedyn i ofyn amryw o gwestiynau, ac nid oedd yn glir ar y pryd beth oedd y gwahaniaeth rhwng cyllideb buddsoddi yn y cyfryngau a chyllideb Sgrîn Cymru—gan nad oedd fawr o wybodaeth ar gael ar y gwefannau amrywiol—ac roedd yr hyn a gefais yn anghyflawn neu roedd oedi mawr cyn cael ymateb, eto'n frith o gyfeiriadau at gyfrinachedd masnachol. Ac erbyn hyn, roeddwn yn rhannu fy anesmwythyd gydag Aelodau eraill. Roeddwn hyd yn oed wedi cysylltu â'r Comisiynydd Gwybodaeth pan wrthodwyd ceisiadau rhyddid gwybodaeth. I dorri stori hir yn fyr, roedd Cadeirydd y pwyllgor diwylliant—Bethan—yn cytuno bod angen archwilio hyn ymhellach, ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi am fanteisio ar y cyfle hwnnw.
Oherwydd daw'n amlwg bellach erbyn 2016, pan ddechreuais i ofyn y cwestiynau hyn, fod llawer iawn o newidiadau costus wedi digwydd yn y berthynas honno. Roedd y gwrthdaro buddiannau a oedd yn mudlosgi wedi tanio ac roedd y rhagolygon ariannol ymhell i ffwrdd ac nid oedd neb yn gwybod amdano. Er gwaethaf cwestiynau pellach gennyf fi ac Adam Price, ni chafodd hyn ei amlygu mewn unrhyw ffordd o gwbl tan i'r Archwilydd Cyffredinol, fel y gwyddom, ymwneud â'r mater y llynedd.
Rwyf am i Lywodraeth Cymru wybod ein bod yn deall ac yn parchu cyfrinachedd masnachol. Ond mae angen i Weinidogion barchu eu dyletswydd i fod yn agored pan fydd y Cynulliad hwn yn craffu arnynt, ac efallai y dylent gofio hefyd y gallai rhai ohonom fod yn gyfarwydd â'r cysyniad o gyfrinachedd masnachol o'n bywydau blaenorol. Gwn yn union beth y mae'n ei olygu. Nid Harry Potter yw Llywodraeth Cymru. Nid oes ganddi glogyn anweledigrwydd a rhaid iddi roi'r gorau i drin cyfrinachedd masnachol fel pe bai'n glogyn o'r fath.
Hyd nes y cafwyd craffu gan y pwyllgor, ni chynigiodd Gweinidog na Dirprwy Weinidog yr esboniad ar unrhyw bwynt fod Pinewood wedi rhoi feto ar atebion i gwestiynau, oherwydd pe baent wedi gwneud hynny, gallwn i ac eraill fod wedi ystyried rhoi atebion wedi'u golygu, er enghraifft. Ac er nad oes argymhelliad ar gyfrinachedd masnachol yn yr adroddiad hwn, edrychaf ymlaen at ganfyddiadau'r pwyllgor ar ôl yr ymchwiliad sydd ar y gorwel i gymorth Llywodraeth i fusnesau.
A sôn am fywydau blaenorol, roeddwn yn falch iawn fod y pwyllgor wedi edrych ymhellach ar y ffaith na chafwyd arolwg adeiladau ar gyfer adeilad y stiwdio nac amserlen waith ar gyfer gwelliannau i denantiaid. Ble mae tystiolaeth y Llywodraeth y byddai gwario £1 filiwn ar y to wedi ychwanegu gwerth cyfatebol i'r daliad hwn? Sut na chlywodd rybuddion fod cael y bwthyn ar y safle yn rhwymedigaeth pan fynnodd y gwerthwr ei fod yn rhan o'r pecyn gwerthu? Pe bawn wedi cynghori cleientiaid yn y modd hwn pan oeddwn mewn practis preifat, gyda chaffaeliad o'r math hwn, a'r hyn a wyddom am y contract, rwy'n eithaf sicr y byddai hawliad wedi'i wneud yn erbyn fy nghwmni gan y prynwr, a'r benthyciwr o bosibl, ac rwy'n weddol sicr y buaswn wedi cael fy niswyddo. Ac rwy'n chwilfrydig i wybod pwy oedd â chyfrifoldeb yn yr achos hwn.
Oherwydd pa hyder y gallwn ei gael yn awr, ar ôl clywed bod Llywodraeth Cymru newydd brynu warws i storio meddyginiaeth rhag ofn y cawn Brexit 'dim bargen'? Sut y gallwn fod yn siŵr eu bod hyd yn oed wedi sicrhau bod y lle yn sych? Ac unwaith eto, pam na allwn gael gwybod ar ba delerau y cafodd Llywodraeth Cymru y warws honno? Rwy'n credu y gallaf deimlo Gweinidogion yn estyn am y clogyn anweledigrwydd eto.
Fel y mae'n digwydd, rwy'n cytuno gyda'r ffaith bod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhelliad 8. Mae angen cynnal arolwg adeiladau ar adeiladau sy'n werth llai nag £1 filiwn, hyd yn oed os ydynt i gael eu dymchwel, oherwydd dyna sut rydych yn nodi problemau sy'n berthnasol i amcangyfrif costau dymchwel. Felly, rwy'n gobeithio efallai y bydd Llywodraeth Cymru yn derbyn yr argymhelliad hwnnw.
Rwy'n meddwl mai'r hyn y mae pawb ohonom wedi'i ddysgu o'r stori druenus hon yw nad Jeremy Corbyn yn unig sy'n cyflwyno asynnod ac ungyrn fel ceffylau pedigri. Pan fyddwch yn cyflwyno eich enillydd rasys nesaf i wneud arian, Weinidogion, byddai'n well i chi brofi ei bedigri ymlaen llaw. A phan fyddwch yn cymryd rhan mewn trefniadau pwrpasol—a chofiwch fod cytundeb Bad Wolf yn drefniant pwrpasol—gwnewch yn siŵr eich bod wedi caffael yr arbenigedd negodi angenrheidiol. Dywedodd un o gyfarwyddwr Bad Wolf, rhywun a arferai weithio i'r Llywodraeth, fod diffyg capasiti yn yr adran honno. A Jenny, rydych chi'n llygad eich lle, os ydych chi'n ymdrin â Darth Vader, nid ydych yn anfon Bambi i mewn i drafod y cytundeb.
Felly, yn olaf, rydych wedi cael eich dwyn i gyfrif yn gadarn yma, Lywodraeth Cymru. Rwyf am glywed heddiw eich bod yn mynd i dderbyn cyfrifoldeb am hyn, a dangos eich atebolrwydd wedyn. Diolch yn fawr.
Can I now call the Deputy Minister for Culture, Tourism and Sport, Dafydd Elis-Thomas?
A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch yn fawr i'r Dirprwy Lywydd a diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei ffordd gwrtais a rhesymol o gyflwyno ei adroddiad, a dŷn ni yn gwerthfawrogi, yn wir, gynnwys yr adroddiad yma a dwi'n falch ei fod o'n derbyn ein bod ni, fel Llywodraeth, wedi ymateb i bob un o'r argymhellion ac eithrio un. Dŷn ni wedi gosod allan yn glir yn y llythyr anfonais i i'r pwyllgor, ac yn yr hyn a ddywedais i mewn tystiolaeth, sut ydyn ni'n bwriadu gweithredu er mwyn cywiro camgymeriadau a wnaed yn y gorffennol. Ac i fod yn hollol glir, dŷn ni'n derbyn y feirniadaeth yn amlwg sydd wedi ei rhoi gan y pwyllgor. Dyna ydy diben craffu gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ac yn wir gan y pwyllgor perthnasol ynglŷn â diwylliant hefyd.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I thank the committee Chair for the courteous and reasonable way he presented his report, and we do very much appreciate the content of this report and I'm pleased that he accepts that we, as a Government, have responded to each and every one of the recommendations, with the exception of one. We have set out clearly in the letter that I sent to the committee, and in what I said in evidence, how we intend to act in order to put right the errors made in the past. To be entirely clear, we accept the criticism, clearly, that has been made by the committee. This is the purpose of scrutiny by the Public Accounts Committee and, indeed, the relevant subject committee covering culture too.
Dwi'n falch hefyd fod Jenny Rathbone ac eraill wedi nodi pwysigrwydd y sector yma i Gymru ac mae o'n digwydd bod yn gyd-ddigwyddiad hapus i mi, beth bynnag, fy mod i'n ymateb i'r adroddiad negyddol yma, fel petai, ddiwrnod ar ôl gwneud datganiad ynglŷn â Chymru Greadigol. Fe ddywedaf i air pellach am hynny eto cyn y diwedd.
Mi ydym ni wedi gweld twf sylweddol, gyda throsiant blynyddol yn agos i £2 biliwn yn y sector yma yng Nghymru sy'n cyflogi dros 58,000 o bobl, a bod yna 50 y cant yn fwy yn gweithio yn y diwydiant erbyn hyn nag oedd 10 mlynedd yn ôl, ac rwy'n falch bod Aelodau yn cydnabod pwysigrwydd hynna.
Mae gallu cynnal seilwaith stiwdios yn rhan allweddol o unrhyw strategaeth ar gyfer y sector. Fe ges i fy atgoffa'n glir iawn o hynny yn y cyfarfod ag NBC Universal yn ddiweddar ym Mro Morgannwg. Mae yna werthfawrogiad o'r adeiladau sydd gyda ni'n barod ac mae'r cwmnïau yn gweld y posibilrwydd o ddatblygu ymhellach.
Mae Cymru bellach yn ganolfan ragoriaeth ar gyfer dramâu teledu a ffilmiau o ansawdd uchel a dŷn ni'n cydnabod bod yma ddewis cryf iawn ar gyfer cynhyrchu sydd yn cystadlu ag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, gan gynnwys wrth gwrs Llundain a dyffryn y Tafwys, sydd mor ddrud o'i gymharu.
Fe wnes i amlinellu'r blaenoriaethau ar gyfer y diwydiannau creadigol ddoe drwy Gymru Greadigol, ac felly fe gyfeiriaf i at hynny cyn i mi ymateb i rai o'r sylwadau pellach. Mi fydd Cymru Greadigol yn ffordd o sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ysgogi twf yn y dyfodol. Mi fydd yna arbenigaeth ddigonol i ddelio â'r sector. Mi fydd yna gaffael staff ac aelodau o fwrdd a chadeirydd a fydd yn gwbl atebol i ddelio â'r diwydiant creadigol. Dwi yn derbyn, fel un sydd wedi bod yn gweithio'n achlysurol gyda'r sector creadigol ers yr 1980au, fod yna angen sgiliau gwahanol wrth ddelio â busnesion cyfryngau a busnesion sydd yn ymwneud â'r gweithgareddau creadigol nag sydd eu hangen wrth ddelio â busnesion yn arferol. Ac felly, os oes yna ddiffyg wedi bod mewn arbenigaeth a dealltwriaeth o natur arbennig cyllid ar gyfer datblygu yn y diwydiannau creadigol, mae'n sicr yn fwriad gen i y bydd Cymru Greadigol yn gallu manteisio ar y cyngor priodol o fewn y Llywodraeth ac yn arbennig y tu fas i'r Llywodraeth yn yr arbenigaeth y byddwn ni'n ceisio ei recriwtio ar gyfer Cymru Greadigol.
Mae'n bwysig dweud, fel sydd wedi cael ei ddweud yn y ddadl—i ddod yn ôl at sefyllfa Pinewood—ein bod ni wedi cael gwerth i'n diwylliant a'n heconomi yn ogystal ag i'n diwydiannau creadigol drwy gael sefydlu'r enw Pinewood yma yng Nghymru. Mae'r brand wedi helpu i sicrhau bod Cymru yn lleoliad credadwy ar gyfer cynhyrchu ffilmiau a rhaglenni teledu ac mae hynny wedi ei ddangos yn glir drwy'r gwaith sydd wedi ei wneud yma yn barod. Ond mae'r gwersi wedi cael eu dysgu a dwi'n falch bod y pwyllgor yn derbyn yr hyn dŷn ni wedi’i ddweud am hynny. Mae’r gwersi’n cynnwys dysgu’r gwahaniaeth sydd angen ei ddeall rhwng y modelau o weithredu ar gyfer stiwdios ffilm yng Nghymru a gweddill y Deyrnas Unedig, a sut ydym ni’n gallu rhannu’r manteision ehangach i'r economi leol a’r enillion masnachol. Ac mi fydd y gwersi yma ar gael yn union i Gymru Greadigol pan fydd hwnnw’n weithredol o fewn y misoedd nesaf.
Ond mae’n bwysig dweud bod ein perthynas ni â Pinewood wedi sicrhau bod dros £45 miliwn wedi cael ei wario ar gynhyrchu ffilmiau a rhaglenni teledu yng Nghymru, ac rydyn ni’n credu ei bod hi yn briodol priodoli £21.5 miliwn o hyn yn uniongyrchol i gyllid gan y gyllideb fuddsoddi yn y cyfryngau ar ran y Llywodraeth, dros £13.7 miliwn i brojectau gan Pinewood, a tua £7.8 miliwn sy’n weddill i Lywodraeth Cymru ar ôl i Pinewood dynnu nôl o’r gyllideb fuddsoddi ar 31 Hydref 2017.
Wrth gwrs, rŷn ni wedi dweud y bydd yna ddiweddariad arall ar y perfformiad ariannol a'r rhagamcanion ar gyfer incwm yn cael ei roi i’r pwyllgor ym mis Rhagfyr. Rydym ni yn bendant mai dyma’r adeg briodol i wneud hynny, yn unol ag argymhellion 2 a 6 yn adroddiad y pwyllgor. A hefyd, wrth gwrs, mae ystyried y goblygiadau treth ar werth yn fater rydyn ni hefyd wedi gweithredu arno fo gyda thîm yn arbenigo mewn treth ar werth yn Llywodraeth Cymru, fel na fydd camgymeriad mor amlwg â hyn yn digwydd eto. Ac mae’r gwaith wedi dechrau hefyd i ddatblygu, fel y clywson ni, y canllaw arferion gorau ar gyfer caffael fydd yn cael ei wneud yn enw Gweinidogion Cymru. Ac mae’r gwersi yna’n cael eu dysgu ar draws y Llywodraeth. Ac mi fydd y canllaw hwnnw'n ategu’r canllawiau adrannol sydd eisoes mewn bod ac yn sicrhau ein bod ni’n defnyddio’r arferion gorau wrth wneud caffaeliadau gyda’r tryloywder priodol a’r diwydrwydd dyladwy ar draws y Llywodraeth, gan dderbyn y cyfyngiadau, wrth gwrs, sydd yn codi o gwestiwn unrhyw gyfrinachedd sydd yn wirioneddol fasnachol—y pwynt a wnaed gan Suzy Davies.
Mae ein trefniadau cyllid grant, sy’n cynnwys y rhan fwyaf o’n perthnasau cyllido â thrydydd partïon, yn dod o dan ein telerau ac amodau grant, sy’n amlinellu cyfrifoldebau’r ddau barti’n glir. Mae’r berthynas â Pinewood, fel y dywedwyd, yn enghraifft anarferol o ystyried natur arbennig yr hyn a gafwyd er mwyn sefydlu’r cynllun yma. Ac rydyn ni’n derbyn bod y camgymeriadau a wnaed oherwydd natur arbenigol delio â’r cwmni hwn yn rhai y mae’n rhaid inni ddysgu oddi wrthyn nhw yn y dyfodol, a bod yn rhaid inni gael ffordd o ddynesu tuag at y sector greadigol sydd yn briodol i’r sector, fel ein bod ni ddim yn gorfod gwneud eithriadau o gwmnïau unigol yn y presennol a’r dyfodol, fel rydyn ni wedi’i wneud yn y gorffennol. Yn y dyfodol, os oes angen trefniadau pwrpasol i ddiffinio perthynas rhwng partïon, yna mae’n rhaid sicrhau bod cyngor proffesiynol ychwanegol yn cael ei geisio, fel y cyfeiriais i'n gynt, i sicrhau bod yr asesiadau’n gadarn, fel mae’r pwyllgor wedi argymell.
O ran arolygon o bob eiddo gwerth dros £1 miliwn sy'n cael ei gaffael, er ein bod ni’n derbyn yr egwyddor gyffredinol, mi fydd achlysuron lle na fyddai arolwg yn berthnasol, er enghraifft lle mae adeilad yn cael ei brynu neu ei ddymchwel. Rydyn ni’n derbyn fel Llywodraeth ein bod ni wedi nodi'r potensial ehangach ar gyfer gwrthdaro buddiannau yn y dyfodol, ac y byddwn ni’n sicrhau, pan fydd swyddogion yn gweld problemau, y bydd yna dynnu sylw at Weinidogion yn syth, ac mae’n bosib na wnaed hynny yn ddigon cyflym, fel rydyn ni’n ei dderbyn yn yr adroddiad yma.
Mi fydd cymorth ar gyfer y sector yma yn y dyfodol yn cynnwys—fel dywedais i ddoe yn y datganiad mwy cyffredinol ar Cymru Greadigol—pwyslais ar waith teg a hybu sgiliau, sydd yn rhan o’n cynllun ni ar weithredu ar yr economi. Hefyd, mi fydd contract economaidd y cynllun gweithredu ar yr economi yn cyd-fynd â’r synergedd rhwng y celfyddydau a’r diwydiannau creadigol a'n golygu y byddwn ni'n gallu gweld y manteision economaidd, cymdeithasol a diwylliannol gyda’i gilydd, ac mae hynny’n golygu y bydd yna fwy o gyfrifoldeb cymdeithasol cyfrifol tuag at y sector yn y dyfodol.
I'm also pleased that Jenny Rathbone and others have noted the importance of this sector for Wales. It happens to be a happy coincidence, for me, at least, that I am responding to this negative report, as it were, the day after I made a statement on Creative Wales. I will say a few more words about that before the end of my contribution.
We have seen the substantial growth, with an annual turnover of around £2 billion in this sector in Wales, which employs over 58,000 people, and that there are 50 per cent more people working in the industry now than was the case 10 years ago. I'm very pleased that Members recognise the importance of that.
The ability to maintain studio infrastructure is a key part of any strategy for this sector. I was very clearly reminded of that in my meeting with NBC Universal recently in the Vale of Glamorgan. There is an appreciation of the buildings that we currently have and companies do see the possibilities for further development.
Wales is now a centre of excellence for high-end tv drama and film and we recognise that there is a strong selection available for production that can compete with any other part of the UK, including, of course, London and the Thames valley, which is so expensive in comparison.
I did outline the priorities for the creative industries yesterday through Creative Wales, and therefore I will refer to that before I respond to some of the comments that have been made. Creative Wales will be a means of ensuring that the Welsh Government does engender growth in the future. There will be sufficient expertise in order to deal with the sector. There will be proper procurement of staff and board members, as well as a chair, who will be entirely accountable in dealing with the creative industries. I do accept, as one who has occasionally worked with the creative sector since the 1980s, that different skills are required in dealing with media businesses and businesses involved with creative activities than would be required in dealing with other kinds of business. And therefore, if there has been a shortage of expertise and understanding of the nature of funding for development in the creative industries, then it’s certainly my intention that Creative Wales will take advantage of appropriate advice within Government and particularly outwith Government in terms of the expertise we will seek to recruit for Creative Wales.
It's important to say, as has already been stated in the debate—to return to Pinewood—that we did gain value for our culture and our economy, as well as our creative industries, through establishing the name of Pinewood here in Wales. The brand has helped to ensure that Wales is a credible location for film and tv production, and that has been clearly demonstrated through the work that's already been done. But the lessons have been learnt and I'm pleased that the committee accepts what we have said in that regard. The lessons include learning the difference that needs to be drawn between the models for film studios in Wales and the rest of the UK, and how we can share the broader benefits in the economy and the commercial gains. And these lessons will be available to Creative Wales when it becomes operational over the next months.
But it’s important to state that our relationship with Pinewood has ensured that over £45 million has been spent on film and tv production in Wales. We believe that it is appropriate to appropriate £21.5 billion of this directly to funding from the media investment budget on behalf of the Government, over £13.7 million to projects from Pinewood, and some £7.8 million remaining for the Welsh Government once Pinewood withdrew from the investment budget on 31 October 2017.
Of course, we have said that there will be a further update on the financial performance and the forecast for income, and that will be provided to the committee in December. We are certain that this is the appropriate time to do that, in accordance with recommendations 2 and 6 in the committee’s report. Also, of course, considering the VAT implications is a matter that we have taken action on with a team specialising in VAT within the Welsh Government, so that such an obvious mistake doesn't happen again. And the work has already started to develop, as we heard, the best-practice guidance for procurement that will be made in the name of Welsh Ministers. And those lessons are being learnt across Government. That guidance will endorse and echo the current guidance in place and ensure that we use best practice in making procurement with the appropriate transparency and due diligence across Government, accepting the restrictions that do arise from questions of confidentiality that is truly commercially sensitive—the point made by Suzy Davies.
Our grant funding arrangements, which include most of our arrangements with third parties, come under the grant terms and conditions, which outline the responsibilities of both parties clearly. The relationship with Pinewood, as has been said, is an unusual example, given the particular nature of the establishment of this programme. We accept that the mistakes that were made because of the specialist nature of dealing with this company are ones that we have to learn from for the future, and that we must have an approach to the creative sector that is appropriate to the sector and fit for purpose, so that we don’t have to make exceptions of individual companies in the present or in the future, as we have done in the past. In the future, if we do need purpose-built arrangements to define arrangements between parties, then we must ensure that additional professional advice is sought, as I mentioned earlier, in order to ensure that the assessments are robust, as the committee has recommended.
In terms of surveys of properties over £1 million being procured, although we accept the general principle, there will be cases where surveys won't be appropriate, for example where a building is being bought for demolition. We accept as Government that we have noted the broader potential for conflict of interest in the future, and that we will ensure that when officials identify problems, they will be highlighted to Ministers immediately. It’s possible that that didn’t happen swiftly enough, as we have accepted and set out in this report.
Assistance for this sector in the future will include, as I said yesterday in my statement on Creative Wales, an emphasis on fair work and skills promotion, which is part of our economic action plan. Also, an economic contract on the economic action plan will accompany the synergy between the cultural and the creative industries, and will mean that we will be able to see the economic benefits, the social benefits and the cultural benefits together. And that means that there will be more social responsibility towards the sector in the future.
Can I ask the Deputy Minister to wind up?
A gaf fi ofyn i'r Dirprwy Weinidog ddirwyn i ben?
Yes. Finally, I would like to say, the arrangements with Bad Wolf have been referred to—
Iawn. Yn olaf, hoffwn ddweud bod y trefniadau gyda Bad Wolf wedi'u cyfeirio—
Mae'r cytundeb gyda Bad Wolf ynglŷn â rhentu'r lle gwag yn Pinewood yn gweithredu am y 12 mis nesaf, ac mae'r gwaith cynhyrchu'n mynd yn ei flaen, ac mae'r adeiladau presennol i gyd yn llawn. Dyw hynny ddim yn cyfiawnhau beth ddigwyddodd yn y gorffennol, ond mae o'n dangos bwriad clir y Llywodraeth i fod yn effeithiol yn y maes yma. Diolch yn fawr.
The arrangements with Bad Wolf on the rental of the vacant space in Pinewood is operational for the next 12 months, and the production work is ongoing, and the current buildings are all at capacity. That doesn't justify what happened in the past, but it does demonstrate the clear intention of the Government to be effective in this area. Thank you.
Diolch. Can I ask Nick Ramsay to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi ofyn i Nick Ramsay ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank all Members who've contributed to today's debate and thank the Deputy Minister as well for his comments, and everyone for raising a number of important points? I think I should point out as well that the committee recognises that some of these issues date back a fairly considerable length of time and, obviously, the Deputy Minister wasn't in post at that time, but a number of officials were and we were pleased to take evidence from them and to make our recommendations.
If I can just touch on some of the comments that were made by Members who contributed. Jenny Rathbone, you touched on the VAT issue—I didn't really mention that in my opening remarks, so I'm glad that you raised it because it was an important point that featured in our report. We have seen other instances in Welsh Government projects where VAT hasn't been effectively taken into consideration. I know the situation arose with the early M4 discussions as well. So, that's an area where the Welsh Government has to get it right and they have to build up their expertise in that area, because, let's face it, VAT is a pretty basic component of all our lives, actually, and certainly of Welsh Government life, so it's something that does need to be brought up to speed, and I'm pleased to hear the comments from the Deputy Minister in that regard.
As you've said, actually, Jenny, it was generous that you said that the Welsh Government could be accused of trying to be too ambitious back in 2014 when the original contracts were signed with Pinewood. This was groundbreaking territory. It's an area that, as Mohammad Asghar said, was greeted with great excitement from Government and from people across Wales. It's a great thing for us to be involved on the international stage with the tv and film industry and I think everyone would wish that project well. Of course, as we know with hindsight now, it wasn't as rosy in the garden as it seemed at the time, and, sadly, that relationship ended a few years later without the dividends that were promised. But there was an initial hope, and hopefully that flame can be reignited in the future.
We all accept that this isn't an easy area to operate in; it can take several years for benefits of this sort of venture to be realised, but that definitely didn't happen in this case, when that relationship was terminated, so those lessons do need to be learnt.
Mohammad Asghar spoke about the listed building issue. Yes, there should've been a survey in this case—of course there should've been. I think everyone recognises that now. I do understand the reasons for the Welsh Government's rejection of our recommendation. Yes, there may be times when, if a building is going to be demolished, a survey would be a waste of money, so that wouldn't be necessary, or, indeed, the opposite of that, where there may be a case for a survey where purchases are smaller than £1 million. What we are saying is that, however the Welsh Government does it—[Interruption.]—I'll bring you in now, Mike. However the Welsh Government does it, we want to see that process happen so that the right decisions are made at the time. Mike Hedges.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw a diolch i'r Dirprwy Weinidog hefyd am ei sylwadau, ac i bawb am godi nifer o bwyntiau pwysig? Credaf y dylwn nodi hefyd fod y pwyllgor yn cydnabod bod rhai o'r materion hyn yn dyddio'n ôl gryn dipyn o amser ac yn amlwg, nid oedd y Dirprwy Weinidog yn ei swydd bryd hynny, ond roedd nifer o swyddogion yn eu swyddi ac roeddem yn falch o glywed tystiolaeth ganddynt a gwneud ein hargymhellion.
Os caf gyffwrdd ar rai o'r sylwadau a wnaed gan yr Aelodau a gyfrannodd. Jenny Rathbone, soniasoch am fater TAW—ni soniais am hynny'n iawn yn fy sylwadau agoriadol, felly rwy'n falch i chi ei godi oherwydd roedd yn bwynt pwysig a drafodwyd yn ein hadroddiad. Rydym wedi gweld enghreifftiau eraill mewn prosiectau Llywodraeth Cymru lle nad yw TAW wedi cael ei ystyried i bob pwrpas. Rwy'n gwybod bod y sefyllfa wedi codi gyda'r trafodaethau cynnar ar yr M4 hefyd. Felly, mae hwnnw'n faes lle mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud pethau'n iawn ac mae'n rhaid iddynt feithrin eu harbenigedd yn y maes hwnnw, oherwydd, gadewch inni wynebu'r gwir, mae TAW yn elfen eithaf sylfaenol ym mywydau pawb ohonom mewn gwirionedd, ac ym mywyd Llywodraeth Cymru yn sicr, felly mae'n rhywbeth sydd angen ei gael yn iawn, ac rwy'n falch o glywed y sylwadau gan y Dirprwy Weinidog ynglŷn â hynny.
Fel y dywedoch chi, Jenny, roeddech yn hael yn dweud y gellid cyhuddo Llywodraeth Cymru o geisio bod yn rhy uchelgeisiol yn ôl yn 2014 pan lofnodwyd y contractau gwreiddiol gyda Pinewood. Roedd hwn yn dir arloesol. Fel y dywedodd Mohammad Asghar, mae'n faes a ysgogodd gryn gyffro ar ran y Llywodraeth ac ymhlith pobl ledled Cymru. Mae'n beth gwych i ni gymryd rhan ar y llwyfan rhyngwladol gyda'r diwydiant teledu a ffilm ac rwy'n credu y byddai pawb yn dymuno'n dda i'r prosiect. Wrth gwrs, fel y gwyddom yn awr wrth edrych yn ôl, nid oedd pethau mor hyfryd ag yr ymddangosent ar y pryd, ac yn anffodus, daeth y berthynas honno i ben ychydig o flynyddoedd yn ddiweddarach heb y difidendau a addawyd. Ond roedd yna obaith ar y cychwyn, a gobeithio y gellir ailgynnau'r fflam honno yn y dyfodol.
Mae pawb ohonom yn derbyn nad yw hwn yn faes hawdd i weithredu ynddo; gall gymryd sawl blwyddyn i wireddu manteision menter o'r fath, ond yn bendant ni ddigwyddodd hynny yn yr achos hwn, pan derfynwyd y berthynas honno, felly mae angen dysgu'r gwersi.
Siaradodd Mohammad Asghar am yr adeilad rhestredig. Dylid bod wedi cynnal arolwg yn yr achos hwn—wrth gwrs y dylid bod wedi gwneud hynny. Rwy'n credu bod pawb yn cydnabod hynny bellach. Rwy'n deall y rhesymau pam y gwrthododd Llywodraeth Cymru ein hargymhelliad. Efallai y bydd adegau pan fydd arolwg yn wastraff arian os yw adeilad yn mynd i gael ei ddymchwel, felly ni fyddai angen hynny, nac yn wir y gwrthwyneb i hynny, lle gallai fod achos dros arolwg lle mae pryniannau yn werth llai nag £1 filiwn. Yr hyn yr ydym yn ei ddweud yw, sut bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud—[Torri ar draws.]—Fe ddof â chi i mewn yn awr, Mike. Sut bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, rydym am weld y broses honno'n digwydd fel bod y penderfyniadau cywir yn cael eu gwneud ar y pryd. Mike Hedges.
I was going to say, but, surely, if you're going to demolish it, you do need a survey to find out if there's asbestos or other things in the building, which would increase the cost of demolition.
Roeddwn yn mynd i ddweud, os ydych am ei ddymchwel, does bosibl nad oes angen i chi gael arolwg i weld a oes asbestos neu bethau eraill yn yr adeilad, a fyddai'n cynyddu'r gost o'i ddymchwel.
Yes, I think the issue here is that there are going to be individual circumstances in each case, and what we've agreed on as a committee is that the procedures in place in the Welsh Government should be robust enough so that those individual circumstances can be taken into account, so that if there's any suggestion that a survey is needed, it should happen, and if a survey can be completely ruled out, then that can happen as well. But, clearly, something went wrong in this case. But, thanks, Mike.
Bethan Sayed, I know your committee did a fair bit of work in this area. We were happy to take up the request to look further at it, as you know, from the public interest—in terms of the public value-for-money point of view. I'm glad that you referred it to us. You made an interesting point in your contribution that the model being relied on by the Welsh Government wasn't suited to Wales. I'm not sure whether we did make that point in our report—it was hinted at in our evidence—but I think it's an issue that is probably at the heart of this, actually, that, certainly, if we're going to try and undertake these ventures in the future in encouraging the film and tv industry in Wales, then it's important that the model that's being used is suited to Wales. We often talk about devolution bringing benefit from being suited to Wales, but it does seem to be, as we plough further into devolution, that sometimes we're not using models that are suitable, so that's an area that needs to be looked at, so I'm glad you raised it. Welsh Government perhaps shouldn't be expected to have all the necessary experience and expertise in these areas at the outset of this sort of venture, but they need to have the capacity to know where the gaps are and to try and fill that knowledge.
Suzy Davies, again, you were concerned about the lack of transparency and the issue of commercial confidentiality, which crops up again and again in our debates in this building. I think you said it is not a cloak of invisibility, and you mentioned Harry Potter as well, continuing the film and media references. Well said, Suzy. Yes, we need to make sure that the cloak of invisibility, that commercial confidentiality isn't used in that way and that it's used in ways that are appropriate.
Can I thank the Deputy Minister for his very encouraging response today, and for the way he responded to the recommendations—indeed, for the Welsh Government acceptance of most of our recommendations? As I said, I recognise there are logical reasons for the rejection of recommendation 8, but I would respectfully ask that the spirit of that recommendation is adhered to in the future and all the points I made earlier—that the Welsh Government knows if a survey is needed, if it isn't needed, and we're not in this position again in the future.
Can I thank the Minister as well for his reference to Creative Wales? I won't go too much into this, because you made a statement on that yesterday, and that's an example of a strategy that's being pursued and being developed at the moment, so that's exactly the sort of area where we would hope that the lessons that are being learned here don't just go into a document on a dusty shelf somewhere, but they're actually incorporated into current, modern policy making, so that what we all want—improvement in the situation in the future—does actually happen.
So, in summary, Deputy Presiding Officer, can I thank everyone who contributed to today's debate, to the Members of the Assembly, also members, specifically, of the culture committee, who have brought a valuable aspect to today's debate? Can I also thank the Deputy Minister for his response? There are wider issues at stake here, or, rather, lessons to be learned across the whole of the Welsh Government, not just in one department, and there is a balance to be struck. We certainly, as a committee, didn't want to see creativity stifled, we certainly didn't want to shut the door on future film and tv opportunities for Wales and productions being made here in Wales and, indeed, here in Cardiff. So, we were very careful in the way that we framed the report, and I hope that that has been appreciated. But that balance does have to be struck right. At the end of the day, the taxpayer's interests also have to be safeguarded and we need to make sure in the future that when these sorts of decisions are undertaken, there is the right experience, the right expertise—if not there at the start, brought in-house into the Welsh Government—so that the Welsh taxpayer can have confidence that public money is being effectively spent.
Ie, rwy'n credu mai'r hyn sydd dan sylw yma yw y bydd amgylchiadau unigol ym mhob achos, ac rydym wedi cytuno fel pwyllgor y dylai'r gweithdrefnau sydd ar waith yn Llywodraeth Cymru fod yn ddigon cadarn fel y gellir ystyried yr amgylchiadau unigol hynny, ac os oes unrhyw awgrym fod angen arolwg, dylai ddigwydd, ac os gellir diystyru arolwg yn gyfan gwbl, gall hynny ddigwydd hefyd. Ond yn amlwg, aeth rhywbeth o'i le yn yr achos hwn. Ond diolch, Mike.
Bethan Sayed, gwn i'ch pwyllgor wneud cryn dipyn o waith yn y maes hwn. Roeddem yn hapus i dderbyn y cais i edrych yn fanylach arno, fel y gwyddoch, o safbwynt budd y cyhoedd—o safbwynt gwerth am arian cyhoeddus. Rwy'n falch i chi ei gyfeirio atom. Gwnaethoch bwynt diddorol yn eich cyfraniad nad oedd y model y mae Llywodraeth Cymru'n dibynnu arno yn addas i Gymru. Nid wyf yn siŵr a wnaethom y pwynt hwnnw yn ein hadroddiad—awgrymwyd hynny yn ein tystiolaeth—ond credaf ei fod yn fater sy'n ganolog i hyn yn ôl pob tebyg, sef yn sicr, os ydym yn mynd i geisio cyflawni'r mentrau hyn yn y dyfodol i annog y diwydiant teledu a ffilm yng Nghymru, mae'n bwysig fod y model sy'n cael ei ddefnyddio yn addas i Gymru. Byddwn yn aml yn sôn am ddatganoli'n creu budd o fod yn addas i Gymru, ond mae'n ymddangos weithiau, wrth inni fwrw ati i ddatganoli ymhellach, nad ydym yn defnyddio modelau sy'n addas, felly mae hwnnw'n faes y dylid edrych arno, felly rwy'n falch ichi ei godi. Efallai na ddylai fod disgwyl i Lywodraeth Cymru gael yr holl brofiad ac arbenigedd angenrheidiol yn y meysydd hyn ar ddechrau menter o'r fath, ond mae angen iddynt allu cael y gallu i wybod ble mae'r bylchau a cheisio llenwi'r wybodaeth honno.
Suzy Davies, unwaith eto, roeddech yn pryderu am y diffyg tryloywder a mater cyfrinachedd masnachol, sy'n codi dro ar ôl tro yn ein dadleuon yn yr adeilad hwn. Credaf i chi ddweud nad yw'n glogyn anweledigrwydd, a soniasoch am Harry Potter hefyd, gan barhau â'r cyfeiriadau ffilm a chyfryngau. Da iawn, Suzy. Oes, mae angen i ni sicrhau nad yw'r clogyn anweledigrwydd, cyfrinachedd masnachol, yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd honno a'i fod yn cael ei ddefnyddio mewn ffyrdd sy'n briodol.
A gaf fi ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb calonogol iawn heddiw, ac am y ffordd y mae wedi ymateb i'r argymhellion—yn wir, i Lywodraeth Cymru am dderbyn y rhan fwyaf o'n hargymhellion? Fel y dywedais, rwy'n cydnabod bod rhesymau rhesymegol dros wrthod argymhelliad 8, ond gofynnaf yn barchus ichi lynu wrth ysbryd yr argymhelliad hwnnw yn y dyfodol a'r holl bwyntiau a wneuthum yn gynharach—sef bod Llywodraeth Cymru yn gwybod p'un a oes angen arolwg ai peidio, ac nad ydym yn y sefyllfa hon eto yn y dyfodol.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog hefyd am ei gyfeiriad at Cymru Greadigol? Nid wyf am roi gormod o sylw i hyn, oherwydd fe wnaethoch ddatganiad ar hynny ddoe, ac mae'n enghraifft o strategaeth sy'n cael ei dilyn a'i datblygu ar hyn o bryd, felly dyna'r union fath o faes lle byddem yn gobeithio nad yw'r gwersi a ddysgir yma yn mynd i mewn i ddogfen i'w gadael ar silff lychlyd yn rhywle, ond eu bod yn cael eu hymgorffori yn y broses o lunio polisïau cyfoes a modern, fel bod yr hyn y mae pawb ohonom am ei weld—sef gwelliant yn y sefyllfa yn y dyfodol—yn digwydd mewn gwirionedd.
Felly, yn gryno, Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl heddiw, i Aelodau'r Cynulliad, aelodau'r pwyllgor diwylliant yn benodol, sydd wedi cyfrannu agwedd werthfawr at y ddadl heddiw? A gaf fi hefyd ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb? Mae materion ehangach yn y fantol yma, neu yn hytrach, mae yma wersi i'w dysgu ar draws Llywodraeth Cymru i gyd, nid un adran yn unig, ac mae angen taro cydbwysedd. Yn sicr, fel pwyllgor, nid oeddem am weld creadigrwydd yn cael ei fygu, yn sicr nid oeddem am gau'r drws ar gyfleoedd ffilm a theledu i Gymru yn y dyfodol a chynyrchiadau a wneir yma yng Nghymru ac yn wir, yma yng Nghaerdydd. Felly, roeddem yn ofalus iawn o ran y modd y lluniasom yr adroddiad, a gobeithio bod hynny wedi'i werthfawrogi. Ond mae'n rhaid taro'r cydbwysedd cywir. Yn y pen draw, rhaid diogelu buddiannau'r trethdalwr hefyd ac mae angen inni sicrhau yn y dyfodol, pan wneir y mathau hyn o benderfyniadau, fod y profiad cywir, yr arbenigedd cywir—os nad yw yno ar y dechrau, yn cael ei ddwyn i mewn i Lywodraeth Cymru—fel y gall trethdalwyr Cymru fod yn hyderus fod arian cyhoeddus yn cael ei wario'n effeithiol.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on our agenda this afternoon is a debate on the External Affairs and Additional Legislation Committee report, 'Wales' future relationship with Europe and the world', and I call on the Chair of the committee to move the motion—David Rees.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, 'Perthynas Cymru ag Ewrop a'r byd yn y dyfodol', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—David Rees.
Cynnig NDM7038 David Rees
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar ei Ymchwiliad i Berthynas Cymru ag Ewrop a’r Byd yn y dyfodol, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Chwefror 2019.
Motion NDM7038 David Rees
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the External Affairs and Additional Legislation Committee on its Inquiry into Wales’ future relationship with Europe and the World, which was laid in the Table Office on 21 February 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to open today’s debate, noting our report on Wales’s future relationship with Europe and the world, and therefore move the motion. Can I remind Members this is actually the second stage of our work, because we did, in 2018, publish a report, which was stage 1, that was focused on Europe, and this has gone wider to look at Europe and the world? Before I start my speech, can I just put on record my thanks to the clerking team and the staff in the Research Service and European office of the Commission for the work they have undertaken on behalf of the committee? Without those individuals, we are always going to be struggling, and we very much appreciate the efforts they put in.
In gathering the evidence for this report, we actually heard from academics and stakeholders, and we spent a lot of time thinking about Wales’s role on the international stage. Indeed, the Brexit process has brought new urgency and added impetus to this work, although we are now delayed a little bit on Brexit, and we've got a bit more time. But it is important we do look where we are in the future.
We looked beyond Wales, which is crucial, and spoke to representatives of Norway, the Basque Country, Quebec and Switzerland on our visits to London. We also spoke to representatives of Ukraine, of New Zealand, of Ireland and many other nations in visits to Brussels and beyond. Our sincerest thanks go to those individuals, who gave their time and commitment to listen to us, but also to feed into our inquiry on where they saw that future relationships can exist and how they worked in the relationships they wanted to do.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw, gan nodi ein hadroddiad ar berthynas Cymru ag Ewrop a'r byd yn y dyfodol, a gwneud y cynnig. A gaf fi atgoffa'r Aelodau mai dyma yw ail gam ein gwaith mewn gwirionedd, oherwydd yn 2018, cyhoeddasom adroddiad, sef cam 1, a ganolbwyntiai ar Ewrop, ac mae hwn wedi mynd yn ehangach i edrych ar Ewrop a'r byd? Cyn imi ddechrau fy araith, a gaf fi gofnodi fy niolch i'r tîm clercio a'r staff yn y Gwasanaeth Ymchwil a Swyddfa Ewropeaidd y Comisiwn am y gwaith a wnaethant ar ran y pwyllgor?Byddwn bob amser yn ei chael hi'n anodd dod i ben heb yr unigolion hynny, ac rydym yn gwerthfawrogi eu gwaith yn fawr.
Wrth gasglu'r dystiolaeth ar gyfer yr adroddiad hwn, clywsom gan academyddion a rhanddeiliaid, a threuliasom lawer o amser yn meddwl am rôl Cymru ar y llwyfan rhyngwladol. Yn wir, mae proses Brexit wedi creu brys newydd a symbyliad ychwanegol i'r gwaith hwn, er ein bod bellach wedi wynebu ychydig o oedi ar Brexit, ac mae gennym ychydig bach mwy o amser. Ond mae'n bwysig ein bod yn edrych ar ble rydym yn y dyfodol.
Edrychasom y tu hwnt i Gymru, sy'n hollbwysig, a siarad â chynrychiolwyr o Norwy, Gwlad y Basg, Quebec a'r Swistir ar ein hymweliadau â Llundain. Buom hefyd yn siarad â chynrychiolwyr o Ukrain, Seland Newydd, Iwerddon a llawer o wledydd eraill ar ymweliadau â Brwsel a thu hwnt. Rydym yn diolch o galon i'r unigolion a roddodd eu hamser a'u hymrwymiad i wrando arnom, ond hefyd i fwydo i mewn i'n hymchwiliad ar ble y gwelent y gall perthynas fodoli yn y dyfodol a sut y gweithient ar y cysylltiadau yr oeddent am eu sicrhau.
Now, our work found that, in the past, the Welsh Government's activities then, in terms of international engagement, had been too patchy in our view, and incoherent, and it is important that we see this change. We made a total of 11 recommendations in our report, and I am pleased that the Minister has indicated that they've accepted or accepted in principle all of them—though we always question that term 'accept in principle', sometimes. We'll see how that goes.
But, turning to the first couple of recommendations, it's abundantly clear that Wales needs a new strategy of how we engage with the world after Brexit, or, actually, how we engage with the world full stop. Brexit is just an example of why we need to do it. This new strategy needs to be bold. It needs to set out the scale of our ambition as a nation. We must not be frightened of going perhaps that one step further than we would conventionally do. In leading on the development of the new strategy, we welcome the creation of the new Minister for international relations, with a seat at the Cabinet. However, it is clear to us that many aspects of international relations are cross-portfolio, and therefore we want to actually see more examples of that: economy, environment, education portfolios. It is clear that it is not a single subject area.
We want the Minister to lead on that co-ordination across Government, and, in the report, we did recommend a Cabinet sub-committee. We acknowledge that the Minister says this could be an appropriate mechanism, but she alludes to the need for full Cabinet discussions on internationalisation. I fully acknowledge this, but how do we have a formal structure that ensures a cross-portfolio approach? That's the question. It's all well and good having this informal concept, but we need a formal structure, and that's why I want some further information from the Minister today on the progress towards co-ordinating activities across Government, in addition to the bilateral meetings she intends to have with those colleagues, but where is the formal structure where that happens?
Wales's future role in Europe after Brexit was a perennial issue during the course of our work. It is clear to us that, whatever the eventual shape and outcome of Brexit—and I say that now, 'whatever the shape of the outcome of Brexit', because we still don't know—Europe and our relationship with the European Union will continue to be important in the years ahead. It is for this reason that we support the retention of the Welsh Government offices in Brussels.
We also heard that Wales has historically enjoyed the benefits of a number of European programmes, such as the student mobility programme, Erasmus+, and the research and innovation programme, Horizon 2020. Currently, it is the Welsh Government's position to advocate continued participation in those programmes through the UK. We want this ambition to go further so that, if the UK Government fails to secure this, then the Welsh Government should go ahead and explore securing participation in its own right in devolved areas and where there are clear benefits to Wales. I think this week's example of the HE student fee issue highlights how the UK Government may not be in synchronisation with the Welsh Government's thinking on our relationship with the EU and EU citizens.
This is what we are calling for in recommendation 5: for the Welsh Government to actually explore and have exploratory talks, and to report back to this Assembly in the autumn term, and, with the autumn term including 31 October, which is now the new deadline, perhaps it's appropriate that we do that, because that's the next cliff edge that we face.
In addition to the multilateral relationships and networks that we enjoy, Wales also has a number of bilateral relationships, which will continue to form an important part in Wales's external engagement work in the future. During our work, we've found that the countries and sub-state actors across the international stage that operate most successfully have clearly prioritised bilateral relationships based on common interests. In particular, the approach of the Basque Country and of Quebec were examples that we could learn from, and I am fully aware that the Basque Country have been to this institution and that we have had committees that have gone over to the Basque Country. They are an example of where we may want to learn how they manage the relationships and particularly bilateral relationships, and how they've prioritised them.
Our recommendation 6 calls on the Welsh Government to review the bilateral relationships that Wales currently has, in order to assess which of them can be strengthened and deepened in the future. I am pleased that the Minister, in her written response, has signalled that this work is under way, and again it would be helpful if she can give the Assembly an indication of timescales for the completion of this work, so that we have an understanding of where we are and where we can expect to be in the times ahead of us. We all know that time is going to be a major factor in the future.
Turning to the question of our diaspora, we are clear that more can be done to make use of that diaspora. Although definitive figures do not exist, a study published in 2006—and I accept that's 13 years ago—suggested that as many as 11 million people have Welsh ancestry in the USA alone. Better engagement with the Welsh diaspora could be the key to unlocking some of Wales’s ambitions for international relations after Brexit. Again, I'm aware that the Welsh caucus in Washington is an example of where we could be using some of that.
Our report calls for the creation of an action plan for engaging that diaspora. However, the Minister’s written response suggests that the Welsh Government will not commit to this and instead is undertaking preliminary work to assess what is already happening in this area. I therefore ask the Minister to keep the committee updated on this work so that our ambitions can be realised.
Turning to recommendation 10, whilst I do not wish to repeat arguments made previously in the Assembly about the need to improve inter-governmental mechanisms, I would like to give the Minister an opportunity, if she has the ability—and I've raised this with the Brexit Minister—perhaps to improve on the limited detail available in her written response, in particular, if she could confirm a date for when the publication of the review of the JMC will be available to us, because it's almost a year—it's actually a year—since the review was undertaken and we are not yet clear of any date of publication of that review, and it is critical to understand how Wales can have an input into various aspects of international relations.
In terms of the Welsh Government’s overseas offices, we note the expansion in recent years of Wales’s presence abroad. However, it is vital that these offices know what they are doing and that their activities are in line with the forthcoming strategy. I note that the Minister’s response does not commit to an audit in the way that we have suggested. Perhaps she'd like to review that, because it is important we understand what is the purpose of the office, why is it where it is, how will we measure what it's doing, so that we can have a clear understanding that they are in the right place, doing the right thing for Wales.
Finally, I’d like to talk a little about Welsh soft power—this is to say Wales’s cultural and economic influence around the world. We heard that some of Wales’s unique assets—our language, our arts, our values—could be better used to carve out a niche for ourselves on the world stage. We have seen other nations such as Scotland and Ireland do exactly that. To achieve this we need to be clearer about what our unique selling points are and develop those in a way that gains international recognition. To that end, we recommended that the new international strategy places a greater emphasis on soft power. I am pleased that the Minister has accepted the need for this. I think it was evident when we were Brussels last how UK representation looked at Wales's soft power mechanisms as an example of how they may want to do that when we leave the EU.
Dirprwy Lywydd, we are facing a period of seemingly accelerating flux and change across the world. Perhaps now is the time for us in Wales to redouble our efforts and to work together to ensure that our voice is heard on the international stage much louder than it has been. I commend this report to the National Assembly, and look forward to hearing the contribution of other Members today.
Nawr, canfu ein gwaith fod gweithgareddau Llywodraeth Cymru yn y gorffennol, o ran ymgysylltiad rhyngwladol, wedi bod yn rhy dameidiog yn ein barn ni, ac yn anghydlynol, ac mae'n bwysig ein bod yn gweld y newid hwn. Gwnaethom gyfanswm o 11 o argymhellion yn ein hadroddiad, ac rwy'n falch fod y Gweinidog wedi nodi eu bod wedi derbyn y cyfan ohonynt yn llwyr neu mewn egwyddor—er ein bod bob amser yn cwestiynu'r term 'derbyn mewn egwyddor', weithiau. Cawn weld sut y bydd hynny'n mynd.
Ond gan droi at yr argymhellion cyntaf, mae'n gwbl amlwg fod angen strategaeth newydd ar Gymru o ran y ffordd yr ymgysylltwn â'r byd ar ôl Brexit, neu'n syml, y ffordd yr ymgysylltwn â'r byd. Nid yw Brexit ond yn enghraifft o pam y mae angen i ni ei wneud. Mae angen i'r strategaeth newydd hon fod yn feiddgar. Mae angen iddi nodi maint ein huchelgais fel cenedl. Rhaid inni beidio â bod ofn mynd un cam ymhellach na'r hyn y byddem yn ei wneud yn gonfensiynol. Wrth arwain ar ddatblygu'r strategaeth newydd, mae creu Gweinidog newydd dros gysylltiadau rhyngwladol, gyda sedd yn y Cabinet, yn gam i'w groesawu. Fodd bynnag, mae'n amlwg i ni fod llawer o agweddau ar gysylltiadau rhyngwladol yn rhai trawsbortffolio, ac felly rydym eisiau gweld mwy o enghreifftiau o hynny: portffolios yr economi, yr amgylchedd, addysg. Mae'n amlwg nad un maes pwnc yn unig ydyw.
Rydym am i'r Gweinidog arwain cydgysylltiad o'r fath ar draws y Llywodraeth, ac yn yr adroddiad, roeddem yn argymell is-bwyllgor Cabinet. Rydym yn cydnabod bod y Gweinidog yn dweud y gallai hwn fod yn fecanwaith priodol, ond mae'n cyfeirio at yr angen am drafodaethau llawn yn y Cabinet ar ryngwladoli. Rwy'n cydnabod hyn yn llawn, ond sut y gallwn gael strwythur ffurfiol sy'n sicrhau dull gweithredu trawsbortffolio? Dyna'r cwestiwn. Un peth yw cael cysyniad anffurfiol, ond mae angen strwythur ffurfiol arnom, a dyna pam rwyf am gael rhagor o wybodaeth gan y Gweinidog heddiw am y cynnydd tuag at gydlynu gweithgareddau ar draws y Llywodraeth, yn ogystal â'r cyfarfodydd dwyochrog y mae'n bwriadu eu cael gyda'r cydweithwyr hynny, ond ble mae'r strwythur ffurfiol lle mae hynny'n digwydd?
Roedd rôl Cymru yn Ewrop yn y dyfodol ar ôl Brexit yn fater a godai ei ben yn barhaol yn ystod ein gwaith. Mae'n amlwg i ni, beth bynnag fydd siâp a chanlyniad Brexit yn y pen draw—a dywedaf hynny yn awr, 'beth bynnag fydd siâp Brexit', oherwydd nid ydym yn gwybod o hyd—bydd Ewrop a'n perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn parhau i fod yn bwysig yn y blynyddoedd i ddod. Dyna pam y rhown ein cefnogaeth i gadw swyddfeydd Llywodraeth Cymru ym Mrwsel.
Clywsom hefyd fod Cymru, yn hanesyddol, wedi mwynhau manteision nifer o raglenni Ewropeaidd, megis y rhaglen deithio ar gyfer myfyrwyr, Erasmus+, a'r rhaglen ymchwil ac arloesi, Horizon 2020. Ar hyn o bryd, safbwynt Llywodraeth Cymru yw hyrwyddo cyfranogiad parhaus yn y rhaglenni hynny drwy'r DU. Rydym am i'r uchelgais hwn fynd ymhellach, ac os bydd Llywodraeth y DU yn methu sicrhau hyn, dylai Llywodraeth Cymru fynd ati i ymchwilio i'r posibilrwydd o sicrhau cyfranogiad yn ei hawl ei hun mewn meysydd datganoledig a lle ceir manteision clir i Gymru. Rwy'n credu bod enghraifft y ffi myfyrwyr addysg uwch yr wythnos hon yn tynnu sylw at y ffaith nad yw Llywodraeth y DU o bosibl yn cyd-fynd â meddylfryd Llywodraeth Cymru ynglŷn â'n perthynas â'r UE a dinasyddion yr UE.
Dyma rydym yn galw amdano yn argymhelliad 5: i Lywodraeth Cymru archwilio a chael trafodaethau archwiliol mewn gwirionedd, ac adrodd yn ôl i'r Cynulliad hwn yn nhymor yr hydref, a chan fod tymor yr hydref yn cynnwys 31 Hydref, sef y dyddiad newydd bellach ar gyfer gadael yr UE, efallai ei bod yn briodol ein bod yn gwneud hynny, gan mai dyna'r ymyl clogwyn nesaf sy'n ein hwynebu.
Yn ogystal â'r cysylltiadau amlochrog a'r rhwydweithiau rydym yn eu mwynhau, mae gan Gymru nifer o gysylltiadau dwyochrog hefyd, a fydd yn parhau i fod yn rhan bwysig o waith ymgysylltu allanol Cymru yn y dyfodol. Yn ystod ein gwaith, gwelsom fod y gwledydd a'r is-wladwriaethau ar draws y llwyfan rhyngwladol sy'n gweithredu'n fwyaf llwyddiannus wedi rhoi blaenoriaeth eglur i gysylltiadau dwyochrog yn seiliedig ar ddiddordebau cyffredin. Yn benodol, roedd dull Gwlad y Basg a Quebec yn enghreifftiau y gallem ddysgu oddi wrthynt, ac rwy'n gwbl ymwybodol fod Gwlad y Basg wedi bod yn y sefydliad hwn a'n bod wedi cael pwyllgorau a aeth draw i Wlad y Basg. Maent yn enghraifft o ble y gallem fod eisiau dysgu sut y maent yn rheoli'r cysylltiadau ac yn enwedig cysylltiadau dwyochrog, a sut y maent wedi eu blaenoriaethu.
Mae ein hargymhelliad 6 yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu'r cysylltiadau dwyochrog sydd gan Gymru ar hyn o bryd, er mwyn asesu pa rai ohonynt y gellir eu cryfhau a'u dwysáu yn y dyfodol. Rwy'n falch fod y Gweinidog, yn ei hymateb ysgrifenedig, wedi dangos bod y gwaith hwn ar y gweill, ac unwaith eto byddai'n ddefnyddiol pe gallai roi syniad i'r Cynulliad o'r amserlenni ar gyfer cwblhau'r gwaith hwn, er mwyn inni ddeall y sefyllfa sydd ohoni a ble y gallwn ddisgwyl ei gyrraedd yn yr amser sydd o'n blaenau. Rydym i gyd yn gwybod bod amser yn mynd i fod yn ffactor o bwys yn y dyfodol.
Gan droi at gwestiwn ein Cymry alltud, rydym yn glir y gellir gwneud mwy i ddefnyddio'r Cymry alltud hyn. Er nad oes ffigurau pendant yn bodoli, roedd astudiaeth a gyhoeddwyd yn 2006—ac rwy'n derbyn bod hynny 13 mlynedd yn ôl—yn awgrymu bod cynifer â 11 miliwn o bobl o dras Gymreig yn yr Unol Daleithiau yn unig. Gallai gwell ymgysylltiad â'r Cymry alltud fod yn allweddol i ddatgloi rhai o uchelgeisiau Cymru o ran cysylltiadau rhyngwladol ar ôl Brexit. Unwaith eto, rwy'n ymwybodol fod y cawcws Cymreig yn Washington yn enghraifft o ble y gallem fod yn defnyddio peth o hynny.
Mae ein hadroddiad yn galw am greu cynllun gweithredu i gynnwys y Cymry alltud. Fodd bynnag, mae ymateb ysgrifenedig y Gweinidog yn awgrymu na fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i hyn a'i bod, yn lle hynny, yn gwneud gwaith rhagarweiniol i asesu'r hyn sy'n digwydd eisoes yn y maes hwn. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor am y gwaith hwn fel y gellir gwireddu ein huchelgeisiau.
Gan droi at argymhelliad 10, er nad wyf am ailadrodd dadleuon a wnaed o'r blaen yn y Cynulliad ynglŷn â'r angen i wella dulliau rhynglywodraethol, hoffwn roi cyfle i'r Gweinidog, os yw'n gallu—ac rwyf wedi codi hyn gyda'r Gweinidog Brexit—i wella efallai ar y manylion cyfyngedig a geir yn ei hymateb ysgrifenedig, ac yn benodol, pe gallai gadarnhau dyddiad ar gyfer pa bryd y cyhoeddir adolygiad y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, gan fod blwyddyn bron—mae'n flwyddyn mewn gwirionedd—ers y cynhaliwyd yr adolygiad ac nid ydym yn glir eto pa bryd y cyhoeddir yr adolygiad hwnnw, ac mae'n hollbwysig deall sut y gall Cymru gyfrannu at wahanol agweddau ar gysylltiadau rhyngwladol.
O ran swyddfeydd tramor Llywodraeth Cymru, nodwn fod presenoldeb Cymru dramor wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Fodd bynnag, mae'n hanfodol fod y swyddfeydd hyn yn gwybod beth y maent yn ei wneud a bod eu gweithgareddau yn cyd-fynd â'r strategaeth arfaethedig. Sylwaf nad yw ymateb y Gweinidog yn ymrwymo i archwiliad yn y ffordd a awgrymwyd gennym. Efallai yr hoffai adolygu hynny, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn deall beth yw diben y swyddfeydd, pam eu bod lle maent, sut y byddwn yn mesur yr hyn a wnânt er mwyn inni gael dealltwriaeth glir eu bod yn y lle iawn, yn gwneud y peth iawn i Gymru.
Yn olaf, hoffwn sôn ychydig am bŵer meddal Cymru—hynny yw, dylanwad diwylliannol ac economaidd Cymru ar draws y byd. Clywsom y gellid defnyddio rhai o asedau unigryw Cymru—ein hiaith, ein celfyddyd, ein gwerthoedd—yn well i greu lle i ni ein hunain ar lwyfan y byd. Rydym wedi gweld gwledydd eraill fel yr Alban ac Iwerddon yn gwneud yn union hynny. Er mwyn cyflawni hyn mae angen i ni fod yn gliriach ynghylch beth yw ein pwyntiau gwerthu unigryw a datblygu'r rheini mewn ffordd sy'n ennill cydnabyddiaeth ryngwladol. I'r perwyl hwnnw, argymellasom fod y strategaeth ryngwladol newydd yn rhoi mwy o bwyslais ar bŵer meddal. Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi derbyn bod angen hyn. Credaf ei bod yn amlwg pan oeddem ym Mrwsel ddiwethaf sut roedd cynrychiolaeth y DU yn edrych ar fecanweithiau pŵer meddal Cymru fel enghraifft o sut y gallent hwy fod eisiau gwneud hynny pan fyddwn yn gadael yr UE.
Ddirprwy Lywydd, rydym yn wynebu cyfnod o newid ymddangosiadol gynyddol ar draws y byd. Efallai mai nawr yw'r amser i ni yng Nghymru ymdrechu'n galetach a gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod ein llais yn cael ei glywed yn llawer uwch nag o'r blaen ar y llwyfan rhyngwladol. Rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Cynulliad Cenedlaethol, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniad yr Aelodau eraill heddiw.
I thank the Chair for his leadership of our work in this area and the clerks for their support. I look forward to hearing from the Minister. Some people, I think, have questioned our participative approach of asking for ideas, but I think it is a good one and I would like to commend it. Although on the first day in office you haven't come to us with a list of what you'll be doing, you're having this period of listening and consulting others, and I think that's a very valid approach and I look forward to seeing the outcome from it, hopefully including consideration of our report and the debate today.
I want to draw on three of our visits, in particular, for my remarks: firstly, to our office in Brussels and the activity around that, second to the Basque delegation in London, and third to the Quebecois delegation in London. I went to our office in Brussels wondering if it needed significant change and a new focus in light of Brexit, thinking that what it would be doing would be very different in future, from outside the European Union, to what it had been doing within the European Union. I left thinking that the need for change was less radical than my initial presumption, and I think the reason for that was something that the Chair got over in his contribution—that what that office has been doing is largely an exercise in soft power. Now, there are certain hard diplomatic interfaces, most notably with EU funding that Wales has received, also, to at least some degree, our position that we've had within the Committee of the Regions. However, most of the work of that office has been making friends, building connections, reaching out, finding people to work with Wales on our agenda. And I think a lot of that focus and that skill set will be the same post Brexit as it has been before, and I think we really did notice, both from the delegation itself, but also talking to a number of other people, such as the Confederation of British Industry in Brussels, the extent to which UKRep is having to change its focus from the hard diplomacy of speaking in plenary at a council meeting and voting in particular ways, to actually seeking to influence and build allies, and perhaps there should have been more of that before, but UKRep is having to change what it did and is looking to Wales, to be fair to the CBI and to some of the other larger private sector organisations, for how it adjusts its diplomatic representation to a world that will have a greater focus on soft power rather than institutional levers within the European Union.
I want to say a bit about the Basque and the Quebecois delegations, because I think they emphasise two types of what we might be trying to achieve for Wales through these international relations. The Basque approach was again—and this was a surprise to me—a very hard-edged economic approach, and it was connected with the economy Ministry and what it wanted to do is it wanted to increase Basque exports and it wanted to get more foreign direct investment coming into the Basque Country. They seemed to be its two main objectives. They were very well set up for doing it. It's a relatively well-off region within Spain, and they organise around that. And I think we need to consider is that what we want Wales to do, and, if so, our officers need to be in places that are larger sources of foreign direct investment, areas that are growing strongly or where there is a particular appetite for potential Welsh exports.
The second model I think was exemplified by Quebec more. There was also an economic aspect, and that aspect, I think, fitted quite well into what Canada was doing through its high commissioner, and there were very close relations. There was also this desire to promote Quebec from a perspective of its culture and its language, and also, I think, education. And what the structure was to do that and where it did that, it was more separate from Canada than it was on the economic aspects. And I think we need to think is that what we're trying to do as Wales: is it our particular culture? Is it the Welsh language? Is it education, perhaps sport? Are there particular things about Wales we want more people across the world to understand and know about and that we want to go out there and project? And I think we need to really understand the balance between that economic and that more cultural objective.
What I don't think we should be doing is simply trying to find other sub-state actors that we want to spend time with and be more like and 'we've got to have those connections'. I think there may be some of those connections, and, if you are a party that wants Wales to be independent, then you may want to spend time with those contacts, developing those relationships with other parties in sub-state nations that also want to break apart from those nations. But I don't believe that's what the Assembly as whole should be doing, and I would ask the Welsh Labour Government to consider very carefully what are the objectives. And I think we learnt a lot from going to the Basque delegation and going to Quebec, but I don't see the primary objective of these international relations as sub-state nations who see an independent future, or particularly working with Catalonia because they want to go in a certain direction—or some people there. Devolution for us has been a trajectory and a dynamic process, whereas for many of these other sub-state actors, there is a settlement—in Quebec or the Basque Country—with which they're pretty happy. Yes, let's learn from them, but let's focus on what we want to do, how much is about the economy, and how much is about cultural projection.
Diolch i'r Cadeirydd am ei arweiniad ar ein gwaith yn y maes hwn ac i'r clercod am eu cefnogaeth. Edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog. Rwy'n credu bod rhai pobl wedi cwestiynu ein dull cyfranogol o ofyn am syniadau, ond rwy'n credu ei fod yn un da a hoffwn ei gymeradwyo. Er na ddaethoch atom ar eich diwrnod cyntaf yn y swydd gyda rhestr o'r hyn y byddwch yn ei wneud, rydych yn cael y cyfnod hwn o wrando ac ymgynghori ag eraill, ac rwy'n credu bod hwnnw'n ddull dilys iawn o weithredu ac edrychaf ymlaen at weld beth a ddaw ohono, gan gynnwys ystyriaeth o'n hadroddiad a'r ddadl heddiw, gobeithio.
Hoffwn dynnu sylw at dri o'n hymweliadau, yn benodol, ar gyfer fy sylwadau: yn gyntaf, yr ymweliad â'n swyddfa ym Mrwsel a'r gweithgaredd mewn perthynas â hynny, yn ail yr ymweliad â dirprwyaeth Gwlad y Basg yn Llundain, ac yn drydydd, yr ymweliad â'r ddirprwyaeth Quebecois yn Llundain. Euthum i'n swyddfa ym Mrwsel gan feddwl tybed a oedd angen ei newid yn sylweddol ac a oedd angen ffocws newydd arni yng ngoleuni Brexit, gan feddwl y byddai'r hyn y byddai'n ei wneud yn wahanol iawn yn y dyfodol o'r tu allan i'r Undeb Ewropeaidd, o gymharu â'r hyn y bu'n ei wneud o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Gadewais gan feddwl bod yr angen am newid yn llai radical nag y tybiwn yn wreiddiol, a chredaf mai'r rheswm am hynny yw rhywbeth a nododd y Cadeirydd yn ei gyfraniad—mai'r hyn y bu'r swyddfa honno yn ei wneud yw arfer pŵer meddal i raddau helaeth. Nawr, ceir rhai rhyngwynebau diplomyddol caled, yn fwyaf nodedig gyda chyllid a gafodd Cymru o'r UE, ond hefyd, i ryw raddau o leiaf, ein lle ar Bwyllgor y Rhanbarthau. Fodd bynnag, y rhan fwyaf o waith y swyddfa honno oedd ffurfio cyfeillgarwch, meithrin cysylltiadau, estyn allan, dod o hyd i bobl i weithio gyda Chymru ar ein hagenda. A chredaf y bydd llawer o'r ffocws hwnnw a'r set sgiliau honno yr un fath ar ôl Brexit ag yr oedd o'r blaen, a chredaf ein bod wedi sylwi o ddifrif, o'r ddirprwyaeth ei hun, ond hefyd drwy siarad â nifer o bobl eraill, fel Cydffederasiwn Diwydiant Prydain ym Mrwsel, i ba raddau y mae UKRep yn gorfod newid ei ffocws o'r ddiplomyddiaeth galed o siarad yng nghyfarfodydd llawn y cyngor a phleidleisio mewn ffyrdd penodol, i geisio dylanwadu ar, a chreu cynghreiriaid, ac efallai y dylid bod wedi gwneud mwy o hynny o'r blaen, ond mae UKRep yn gorfod newid yr hyn a wnaeth ac mae'n disgwyl i Gymru, a bod yn deg â'r CBI ac â rhai o'r sefydliadau sector preifat mwy o faint eraill, o ran y modd y mae'n addasu ei chynrychiolaeth ddiplomyddol i fyd a fydd yn canolbwyntio mwy ar bŵer meddal yn hytrach na dulliau sefydliadol o fewn yr Undeb Ewropeaidd.
Rwyf am sôn ychydig am ddirprwyaeth Gwlad y Basg a'r ddirprwyaeth Quebecois, oherwydd credaf eu bod yn pwysleisio dau fath o'r hyn y gallem fod yn ceisio'i gyflawni dros Gymru drwy'r cysylltiadau rhyngwladol hyn. Roedd dull Gwlad y Basg eto—ac roedd hyn yn syndod i mi—yn ddull economaidd cadarn iawn, ac roedd yn gysylltiedig â gweinyddiaeth yr economi a'r hyn yr oedd am ei wneud oedd cynyddu allforion Gwlad y Basg ac roedd am weld mwy o fuddsoddiad uniongyrchol o dramor yn dod i mewn i Wlad y Basg. Ymddengys mai dyma oedd eu dau brif amcan. Roeddent wedi paratoi'n dda iawn ar gyfer ei wneud. Mae'n ardal gymharol gefnog o fewn Sbaen, ac maent yn trefnu o gwmpas hynny. A chredaf fod angen inni ystyried ai dyna rydym am i Gymru ei wneud, ac os felly, mae angen i'n swyddogion fod mewn lleoedd sy'n ffynonellau mwy o faint o fuddsoddiad uniongyrchol o dramor, ardaloedd sy'n tyfu'n gryf neu lle ceir awydd arbennig am allforion posibl o Gymru.
Credaf fod yr ail fodel yn fwy amlwg gan Quebec. Roedd yna agwedd economaidd hefyd, ac roedd yr agwedd honno, rwy'n credu, yn cyd-fynd yn eithaf da â'r hyn yr oedd Canada yn ei wneud drwy ei huchel gomisiynydd, ac roedd yna gysylltiadau agos iawn. Roedd yna awydd hefyd i hyrwyddo Quebec o safbwynt ei diwylliant a'i hiaith, a hefyd, rwy'n credu, o ran addysg. A beth oedd y strwythur i wneud hynny a lle gwnâi hynny, roedd yn fwy ar wahân oddi wrth Ganada nag ydoedd ar yr agweddau economaidd. Ac rwy'n credu bod angen i ni feddwl ai dyna y ceisiwn ei wneud fel Cymru: ai ein diwylliant arbennig ni ydyw? Ai'r iaith Gymraeg ydyw? Ai addysg ydyw, chwaraeon efallai? A oes pethau penodol am Gymru rydym am weld mwy o bobl ar draws y byd yn eu deall a gwybod amdanynt a'n bod am fynd allan yno a'u mynegi? Ac rwy'n credu bod angen i ni wir ddeall y cydbwysedd rhwng yr economi a'r amcan mwy diwylliannol hwnnw.
Yr hyn na chredaf y dylem ei wneud yw ceisio dod o hyd i is-wladwriaethau eraill yr ydym am dreulio amser gyda hwy a bod yn debycach iddynt a 'mae'n rhaid i ni gael y cysylltiadau hynny'. Credaf y gallai fod rhai o'r cysylltiadau hynny, ac os ydych yn blaid sy'n dymuno i Gymru fod yn annibynnol, efallai y byddwch am dreulio amser gyda'r cysylltiadau hynny, yn datblygu'r berthynas honno gyda phleidiau eraill mewn gwledydd is-wladwriaethol sydd hefyd am dorri'n rhydd oddi wrth y gwledydd hynny. Ond nid wyf yn credu mai dyna'r hyn y dylai'r Cynulliad yn ei gyfanrwydd fod yn ei wneud, a hoffwn ofyn i Lywodraeth Lafur Cymru ystyried yn ofalus iawn beth yw'r amcanion. Ac rwy'n credu ein bod wedi dysgu llawer o fynd at y ddirprwyaeth o Wlad y Basg a mynd i Quebec, ond nid wyf yn gweld prif amcan y cysylltiadau rhyngwladol hyn fel cenhedloedd is-wladwriaethol sy'n gweld dyfodol annibynnol, neu weithio gyda Chatalonia yn arbennig am eu bod eisiau mynd i ryw gyfeiriad penodol—neu rai pobl yno. Mae datganoli i ni wedi bod yn llwybr ac yn broses ddeinamig, ond i lawer o'r is-wladwriaethau eraill hyn, ceir setliad—yn Quebec neu Wlad y Basg—y maent yn eithaf bodlon ag ef. Yn sicr, gadewch inni ddysgu ganddynt, ond gadewch inni ganolbwyntio ar beth rydym am ei wneud, faint sy'n ymwneud â'r economi, a faint sy'n ymwneud ag alldafliad diwylliannol.
Rwy'n croesawu argymhellion yr adroddiad yn ei gyfanrwydd. Doeddwn i ddim eto wedi ymuno â'r pwyllgor pan oedd yr ymchwiliad yn cael ei gynnal, ond hoffwn glodfori'r darn hwn o waith a'r arweiniad crefftus gafodd ei ddarparu gan y Cadeirydd, David Rees. Ynddo, ceir argymelliadau cynhwysfawr a manwl ynglŷn â pha gamau all gael eu cymryd i gynyddu rôl Cymru ar lefel ryngwladol yn y blynyddoedd nesaf. Mae sicrhau strategaeth o'r fath yma yn bwysicach nag erioed yng nghysgod Brexit. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn saith o'r argymhellion, ond yn siomedig bod pedwar arall, a gafodd eu llunio'n feddylgar, ond wedi'u derbyn mewn egwyddor. Mae cyd-Aelodau yn y Siambr hon wedi codi pryderon yn y gorffennol am arferiad y Llywodraeth o gytuno mewn egwyddor gydag argymhellion, gan mai effaith hyn mewn gwirionedd yw nad yw'r argymhellion yn cael eu gweithredu.
Mae argymhelliad 5 yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymchwilio gyda'r Undeb Ewropeaidd i'r posibilrwydd y bydd Cymru yn parhau i gymryd rhan yn rhaglenni Ewrop a geir mewn meysydd datganoledig, gan ychwanegu y dylid symud ymlaen â'r gwaith hwn ar frys. Mae ymateb y Llywodraeth yma yn annigonol gan ei bod yn cytuno fod y gwaith angen ei wneud ond ddim eisiau ymrwymo i'w wneud cyn diwedd y flwyddyn. Byddwn yn erfyn ar y Llywodraeth i ailfeddwl ei hymateb i'r argymhelliad hwn a bwrw ymlaen gyda'r gwaith ar fyrder.
Mi wnaf droi nawr i'r ymateb i argymhelliad 8, sy'n galw ar y Llywodraeth i gomisiynu dadansoddiad llinell sylfaen annibynnol o weithrediad swyddfeydd tramor y Llywodraeth. Mae'r Llywodraeth yn dweud ei bod yn rhoi ystyriaeth bellach i'r argymhelliad wrth i'r strategaeth gael ei datblygu. Eto, dylai strategaeth gynhwysfawr fod mewn yn gynt na hynny. Mae bron i dair blynedd wedi pasio ers y refferendwm, a mis ers y dyddiad gwreiddiol gadael.
Mae argymhelliad 7 yn galw ar y Llywodraeth i lunio cynllun gweithredu ar gyfer ymgysylltu â Chymry alltud. Nid yw ymateb y Llywodraeth yn dangos llawr o uchelgais, byddwn i'n dweud, nac yn mynd i fanylder ynglŷn â pha wledydd fyddai'n cael eu blaenoriaethu. Mae'r ymateb yn hytrach yn mynnu bod llawer yn cael ei wneud yn y maes yma eisoes, sy'n wir, ond mae wastad lle i wneud cynnydd, ac mae'n siomedig nad oes gan y Llywodraeth fwy o'r uchelgais yma. Mae ymateb y Llywodraeth hefyd yn dweud na ellir cael one-size-fits-all approach yma. Mae hyn yn bwynt dilys ac rwy'n cytuno y dylid cael cynlluniau amrywiol sy'n plethu gyda'i gilydd yn hytrach na chael dim ond un cynllun statig. Ond, y gwir amdani yw nad yw'r cynlluniau hyn yn bodoli mewn digon o fanylder ar hyn o bryd.
Mae Cymry alltud yn cyfrannu cymaint i'n cenedl gan adeiladu pontydd gyda phobl sy'n ein cynrychioli ni ar lefel fyd-eang. Dylai'r Llywodraeth gynnig gweledigaeth bendant o ran datblygu'r berthynas hynny gyda Chymry dramor yn hytrach na geiriau cynnes yn unig. Mae Brexit yn gwneud hyn i gyd yn fater brys. Mae angen gweithredu pendant ac uchelgeisiol yn awr yn hytrach na llusgo traed. A wnaiff y Llywodraeth, felly, ymrwymo i lunio cynllun manwl i adeiladu pontydd gyda Chymry alltud?
Byddwn i hefyd yn hoffi gwybod beth yw'r newyddion diweddaraf o ran strategaeth ryngwladol y Llywodraeth, Global Wales. Mae nam gyda gwefan newydd y Llywodraeth yn golygu ei bod yn amhosib darganfod manylion am y gwaith hwn ar y we. Mae'n eironig—eithaf Kafkaesque mewn ffordd—ei bod hi'n amhosib canfod gwybodaeth am y strategaeth sy'n ceisio edrych allan tuag at y byd. Gaf i ofyn lle mae'r Llywodraeth wedi cyrraedd gyda'r gwaith? Beth yw'r amserlen ar ei gyfer? Pa egwyddorion fydd yn gyrru'r gwaith, a beth fydd y cylch gorchwyl? Yn olaf, pryd gallwn ddisgwyl i ddatganiad gael ei wneud gan y Gweinidog yn y Siambr i roi diweddariad i Aelodau?
Mae'n hen bryd i Gymru gymryd ei lle yn y byd fel gwlad falch, fodern sy'n edrych tua'r dyfodol. Dylsem adeiladu pontydd gyda gwladwriaethau eraill, a'r rhai di-wladwriaeth fel Catalwnia, er mwyn gosod sylfeini economaidd a diwylliannol y gallem adeiladu arnynt wrth i'n cenedl deithio ar y llwybr tuag at hunanreolaeth lawn. Mae gan Gymru ddyfodol ddisglair, ond mae'n rhaid i ni ei adeiladu. Diolch.
I welcome the recommendations of this report in its entirety. I hadn’t yet joined the committee when the inquiry was being conducted, but I would like to praise this piece of work and the skilful leadership provided by the Chair, David Rees. In the report, we see comprehensive and detailed recommendations as to which steps could be taken to increase the role of Wales at an international level in the next few years. Ensuring such a strategy is more important than ever in the shadow of Brexit. I welcome the fact that the Government has accepted seven of the recommendations, but I’m disappointed that another four, which were drawn up carefully, have only been accepted in principle. Fellow Members in this Chamber have noted concerns in the past about the Government’s practice of agreeing in principle to recommendations, as the impact of this, if truth be told, is that the recommendations aren’t implemented.
Recommendation 5 calls on the Welsh Government to explore with the EU the possibility of Wales’s continued participation in European programmes that are undertaken in devolved areas, adding that this should be progressed urgently. The Government’s response is inadequate to this, because it agrees that the work needs to be done but doesn’t want to commit to do it before the end of the year. I would urge the Government to reconsider its response to this recommendation and to proceed with the work as a matter of urgency.
I will turn now to the response to recommendation 8, which calls on the Government to commission an independent baseline analysis of the operation of the Government’s overseas offices. The Government states that it is giving further consideration to this recommendation as the strategy is drawn up. Again, a comprehensive strategy should be in place before then. Almost three years has passed since the referendum and a month since the first departure date.
Recommendation 7 calls on the Government to draw up an action plan for engaging with the Welsh diaspora. The Welsh Government’s response doesn’t show much ambition and does not provide much detail as to which countries would be prioritised. The response insists, rather, that much is being done in this area already, which is true, but there’s always room for improvement. It’s disappointing that Government doesn’t have greater ambition in this area. The Government’s response also states that we can’t have a one-size-fits-all approach. That’s a valid point, and I do agree that we should have diverse plans that dovetail, rather than have a static, single approach. But the truth is that these plans don’t exist in sufficient detail at the moment.
The Welsh diaspora contributes so much to our nation, building bridges with people who represent us at a global level. The Government should provide a clear vision in developing that relationship with the Welsh diaspora rather than simply providing warm words. Brexit makes all of this urgent. We need clear, ambitious action now rather than dragging your feet. Will the Government therefore commit to drawing up a detailed plan to build bridges with the Welsh diaspora?
I would also like to know what the latest is in terms of the Government’s international strategy, Global Wales. A problem with the Welsh Government website means that it’s impossible to find details of this work online. It’s ironic—and quite Kafkaesque, really—that it’s impossible to find information about a strategy that seeks to look out to the rest of the world. May I ask, therefore, where the is Government with this work? What is the timetable for it? Which principles will drive the work and what will the remit be? And finally, when can we expect a statement to be made by the Minister in the Chamber in order to provide Members with an update?
It’s about time that Wales took its place in the world as a proud, modern nation that’s looking to the future. We should build bridges with other states and stateless countries, such as Catalunya, in order to place economic and cultural foundations that we can build on as our nation travels on the journey towards full autonomy. Wales has a bright future, but we must build it ourselves. Thank you.
Like others, I'd like to start my contribution this afternoon by thanking the clerking team of the committee, and also thanking David Rees for his leadership of the committee on these matters.
I also wish to follow others in welcoming the appointment of a Minister for international relations. I enjoyed the session we had, Minister, on 21 January and I hope we'll be able to return to some of those matters in due course. It's an irony indeed of course that this appointment in itself has highlighted the need for an international strategy that perhaps we didn't appreciate fully before. Also, it's brought into sharp focus the extent to which we rely on EU institutions for our international profile and creating a framework for our international work.
But, this afternoon, I'd like to persuade the Government of two matters. Firstly, the vision and the ambition that is required to maximise the potential of any international strategy. And second, to be able to hold the Government to account to ensure that we have the information, the targets and the ambition described in a way that enables us to understand what the Government seeks to achieve by such a programme.
Fel eraill, hoffwn ddechrau fy nghyfraniad y prynhawn yma drwy ddiolch i dîm clercio'r pwyllgor, a diolch hefyd i David Rees am arwain y pwyllgor ar y materion hyn.
Hoffwn ddilyn eraill hefyd a chroesawu penodiad Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol. Mwynheais y sesiwn a gawsom ar 21 Ionawr, Weinidog, ac rwy'n gobeithio y gallwn ddychwelyd at rai o'r materion hynny maes o law. Yr eironi, wrth gwrs, yw bod y penodiad hwn ynddo'i hun wedi tynnu sylw at yr angen am strategaeth ryngwladol nad oeddem efallai'n ei werthfawrogi'n llawn o'r blaen. Hefyd, mae wedi tynnu sylw eglur at i ba raddau y dibynnwn ar sefydliadau'r UE ar gyfer ein proffil rhyngwladol a chreu fframwaith ar gyfer ein gwaith rhyngwladol.
Ond y prynhawn yma, hoffwn berswadio'r Llywodraeth ynglŷn â dau fater. Yn gyntaf, y weledigaeth a'r uchelgais sy'n ofynnol er mwyn manteisio i'r eithaf ar botensial unrhyw strategaeth ryngwladol. Ac yn ail, er mwyn gallu dwyn y Llywodraeth i gyfrif i sicrhau bod gennym y wybodaeth, y targedau a'r uchelgais a ddisgrifiwyd mewn ffordd sy'n ein galluogi i ddeall yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ceisio'i gyflawni drwy raglen o'r fath.
Minister, in your response to the report, you described Wales as a European nation. Now, for much of our recent history, this would have been a contested description of our country, and it certainly remains a highly political description of our country. At one time—it takes us back, of course, to the days of Owain Glyndŵr and his seeking ambassadors from the papacy and elsewhere to recognise the state that he was seeking to create in our country at that time. But also, of course, because it defines Wales as a European nation without reference to the state of the United Kingdom, within which we are today. So it's a very political statement, and it's a statement, of course, that I welcome.
But it also is a statement that speaks of a much higher ambition and a much wider vision. Mark Reckless's contribution spoke about the almost transactional approach taken by the Basque Country, and that's a perfectly fair and reasonable approach to take, and I make no criticism of that. But the ambition that I believe the Government here has in mind, and I hope it will express, is one that sees that transactional relationship between ourselves and others as the blocks upon which we will build, as a foundation and not the totality of an international role, and the role that we wish Wales to play on the international stage.
In listening to this debate, I'm reminded of the conversation that we had with the New Zealand ambassador during the visit to Brussels. There, he was very, very clear: the international trade agreements that New Zealand seek to make are the basis upon which they seek to do other things. Certainly, you need to have all the arrangements in place to do trade, to make commercial agreements with different partners and organisations, but is that the totality of your vision? Is that the totality of what you seek to achieve on the international stage? For them it was not, and for us it must not be, either. The example used by the ambassador was that of sustainability. Perhaps after our debate later this afternoon, this is something we could also use to define a Welsh contribution to international affairs in the future. Others have spoken about the contribution we could make in terms of minority language and culture policy. That's something of which some of us already have experience, and I think it's something that we can also do. So I hope we have that ambition and vision.
But let me say this, also: that will mean a change of culture in this place, and particularly for opposition parties, let me say. Too often, we have seen a political culture here where we count the pennies and we do not understand the vision. I want to see the Welsh Government investing in the network of offices it has and the network of relationships it develops, and that means that you can't be on the international stage without physically being on the international stage. So, rather than opposition parties spending time putting in freedom of information requests and asking for the cost of flights, perhaps it would be better that we take a more mature approach, where we seek to hold the Government to account for what it achieves and not simply where it goes. And I hope that that would be a far more mature approach to the debate that we have now.
In closing, Deputy Presiding Officer, I was lucky enough to enjoy—it turned out to be a 1-1 draw, and I think we got away with it—Wales playing Mexico in Pasadena, in the Rose Bowl, and some of you will know the stadium, across in California last year. It was a fantastic event—80,000 people watching Wales playing football. It doesn't happen very often. It hasn't always happened in my lifetime, I have to say. That is an opportunity for us to build a presence, to build an idea of what Wales is and what Wales can be, and the role that Wales wants to play. We have an opportunity to play a role with the soft power that has already been spoken about that not everybody has. We'll be, I hope, playing and winning the World Cup in Japan in a few months' time. I hope the Welsh Government will be maximising the impact that we can make from that as well. I hope that we will be able to see the opportunity of playing a full role on the international stage.
I'll finish with these remarks, Deputy Presiding Officer. One of the issues we need to define—and this is in the report and I'd be interested to understand what the Minister says in response—is our relationship with the United Kingdom Government. I believe the relationship with the United Kingdom Government can be a very powerful and positive relationship. We often criticise the UK Government here—and I do probably more than most—but the network of offices and the way that the Foreign Office works is a very, very powerful tool for us to use, and I believe that we should be working closely with the Foreign Office and working with the United Kingdom Government to maximise the impact of the network of embassies and consulates around the world so that we are able to maximise the impact that we can make for Wales wherever we may be.
Weinidog, yn eich ymateb i'r adroddiad, disgrifiasoch Gymru fel cenedl Ewropeaidd. Nawr, am y rhan fwyaf o'n hanes diweddar, byddai hyn wedi bod yn ddisgrifiad dadleuol o'n gwlad, ac mae'n sicr yn dal i fod yn ddisgrifiad gwleidyddol iawn o'n gwlad. Ar un adeg—mae'n mynd â ni'n ôl, wrth gwrs, at ddyddiau Owain Glyndŵr a'r modd y ceisiai gael llysgenhadon y babaeth a mannau eraill i gydnabod y wladwriaeth y ceisiai ei chreu yn ein gwlad ar y pryd. Ond hefyd, wrth gwrs, oherwydd ei fod yn diffinio Cymru fel cenedl Ewropeaidd heb gyfeirio at wladwriaeth y Deyrnas Unedig yr ydym yn rhan ohoni heddiw. Felly mae'n ddatganiad gwleidyddol iawn, ac mae'n ddatganiad rwy'n ei groesawu wrth gwrs.
Ond mae hefyd yn ddatganiad sy'n sôn am uchelgais llawer uwch a gweledigaeth lawer ehangach. Roedd cyfraniad Mark Reckless yn sôn am yr ymagwedd weithrediadol bron gan Wlad y Basg, ac mae honno'n ymagwedd hollol deg a rhesymol i'w harddel, ac nid wyf yn beirniadu hynny. Ond mae'r uchelgais y credaf sydd gan y Llywodraeth yma mewn golwg, ac y gobeithiaf y bydd yn ei fynegi, yn un sy'n gweld y berthynas weithrediadol honno rhyngom ac eraill fel y blociau y byddwn yn adeiladu arnynt, fel sylfaen ac nid rôl ryngwladol yn ei chyfanrwydd, a'r rôl y dymunwn i Gymru ei chwarae ar y llwyfan rhyngwladol.
Wrth wrando ar y ddadl hon, caf fy atgoffa o'r sgwrs a gawsom gyda llysgennad Seland Newydd yn ystod yr ymweliad â Brwsel. Yno, roedd yn glir dros ben: y cytundebau masnach rhyngwladol y mae Seland Newydd yn ceisio'u gwneud yw'r sail y maent yn ceisio gwneud pethau eraill arni. Yn sicr, mae angen ichi gael yr holl drefniadau ar waith er mwyn masnachu, er mwyn gwneud cytundebau masnachol â gwahanol bartneriaid a sefydliadau, ond ai dyna gyfanswm eich gweledigaeth? Ai dyna'r cyfan y ceisiwch ei gyflawni ar y llwyfan rhyngwladol? Nid oedd hynny'n wir iddynt hwy, a rhaid iddo beidio â bod yn wir i ninnau chwaith. Yr enghraifft a ddefnyddiodd y llysgennad oedd cynaliadwyedd. Efallai ar ôl ein dadl yn ddiweddarach y prynhawn yma, y gallai hwn fod yn rhywbeth y gallem ninnau ei ddefnyddio hefyd i ddiffinio cyfraniad Cymreig i faterion rhyngwladol yn y dyfodol. Mae eraill wedi sôn am y cyfraniad y gallem ei wneud o ran polisi iaith a diwylliant lleiafrifol. Mae hynny'n rhywbeth y mae gan rai ohonom brofiad ohono eisoes, ac rwy'n credu ei fod hefyd yn rhywbeth y gallwn ei wneud. Felly rwy'n gobeithio y bydd gennym yr uchelgais a'r weledigaeth honno.
Ond gadewch imi ddweud hyn hefyd: bydd hynny'n golygu newid diwylliant yn y lle hwn, ac yn enwedig i'r gwrthbleidiau, os caf ddweud. Yn rhy aml, rydym wedi gweld diwylliant gwleidyddol yma lle'r ydym yn cyfrif y ceiniogau ac nid ydym yn deall y weledigaeth. Rwyf am weld Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y rhwydwaith o swyddfeydd sydd ganddi a'r rhwydwaith o gysylltiadau y mae'n eu datblygu, ac mae hynny'n golygu na allwch fod ar y llwyfan rhyngwladol heb fod yn gorfforol ar y llwyfan rhyngwladol. Felly, yn hytrach na bod y gwrthbleidiau'n treulio amser yn cyflwyno ceisiadau rhyddid gwybodaeth ac yn gofyn am gost teithiau hedfan, efallai y byddai'n well inni fabwysiadu ymagwedd fwy aeddfed, lle'r ydym yn ceisio dwyn y Llywodraeth i gyfrif am yr hyn a gyflawnir ganddi ac nid lle mae'n mynd. A gobeithio y byddai honno'n ymagwedd lawer mwy aeddfed tuag at y ddadl a gawn yn awr.
Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn ddigon ffodus i fwynhau—gêm gyfartal 1-1 oedd hi yn y diwedd, ac rwy'n credu ein bod wedi bod yn lwcus—Cymru'n chwarae Mecsico yn Pasadena, yn y Rose Bowl, a bydd rhai ohonoch yn gyfarwydd â'r stadiwm, draw yn California y llynedd. Roedd yn ddigwyddiad gwych—80,000 o bobl yn gwylio Cymru yn chwarae pêl-droed. Nid yw'n digwydd yn aml iawn. Nid yw bob amser wedi digwydd yn ystod fy oes, rhaid i mi ddweud. Dyna gyfle inni adeiladu presenoldeb, i greu syniad o beth yw Cymru a'r hyn y gall Cymru fod, a'r rôl y mae Cymru am ei chwarae. Mae gennym gyfle i chwarae rôl gyda'r pŵer meddal y soniwyd amdano eisoes, pŵer nad yw'n eiddo i bawb. Gobeithio y byddwn yn chwarae ac yn ennill Cwpan y Byd yn Japan ymhen ychydig fisoedd. Gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y gorau o'r effaith y gallwn ei chael o hynny hefyd. Gobeithio y gallwn weld cyfle i chwarae rhan lawn ar y llwyfan rhyngwladol.
Rwyf am orffen gyda'r sylwadau hyn, Ddirprwy Lywydd. Un o'r materion y mae angen i ni eu diffinio—ac mae hyn yn yr adroddiad a hoffwn glywed beth sydd gan y Gweinidog i'w ddweud yn ei hymateb—yw ein perthynas â Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Credaf y gall y berthynas â Llywodraeth y Deyrnas Unedig fod yn berthynas bwerus a chadarnhaol iawn. Rydym yn aml yn beirniadu Llywodraeth y DU yma—ac mae'n debyg fy mod i'n gwneud hynny mwy na'r rhan fwyaf o bobl—ond mae'r rhwydwaith o swyddfeydd a'r ffordd y mae'r Swyddfa Dramor yn gweithio yn arf pwerus iawn inni ei ddefnyddio, a chredaf y dylem weithio'n agos gyda'r Swyddfa Dramor a gweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig i wneud y mwyaf o effaith y rhwydwaith o lysgenadaethau a chonsyliaethau ar draws y byd er mwyn i ni allu sicrhau'r effaith fwyaf a allwn dros Gymru lle bynnag y bôm.
Perhaps I can tell you, Deputy Presiding Officer, that I spent part of the Easter recess lecturing at the College of William and Mary on the subject, 'Britain after Brexit'. I have to say, the title was chosen in December, when it didn't seem so wildly improbable. I visited the National Library of Wales earlier in the year, and they knew of my connection with the college. They dug out from the archive a letter from Goronwy Owen, the great eighteenth century poet, about his preparations to take up a post teaching at the grammar school attached, then, to the College of William and Mary.
It strikes me that there are many astonishing connections that we should be keen to follow up on. In fact, at the library, they said, 'Did you know that there is a commemoration of him on the college campus?' I was slightly surprised at this, and so, during my visit, I did try to find out where this commemoration is. I went to the Swem library—the main library at the university—and they told me that, actually, the plaque is in the library. They told me where it was, and I went up and there's this magnificent plaque to Goronwy Owen. It commemorates his transformative work, really, in the eighteenth century for Welsh literature and celebrates the connection. It just reminded me of how wonderful it would be if we could do more with that. His famous poem, 'Hiraeth', for instance, has had a big, big impact on our culture, but the fact that he spent so much time in Virginia is something we should build on.
It wasn't an entirely happy episode. As poets are wont to, he was a little fond of electric soup. After a few years, I'm afraid the college moved him on, and he was moved on to Brunswick county, also in Virginia, and was curate there, which is rather a curious, perhaps, position to recover from a drink problem, but he was. He spent another 10 years there—in fact, he's buried in Brunswick county. I understand that a steady flow, if not a vast flow, of pilgrims make their way to his grave to this day. So, that's a great example of someone, I think, who connects us deeply.
It's possible that Goronwy Owen met Thomas Jefferson and that they overlapped—Owen was about 20 years older than Jefferson, and Jefferson was at the College of William and Mary in the late 1750s. Jefferson, famously, thought he was Welsh, or of Welsh ancestry. It's very unlikely that he was—modern scholarship really eviscerates all our myth making, doesn't it? We now think it's unlikely that he was of Welsh descent, but Jefferson lived all of his life thinking he was, and if you can't build on that connection then, again, there's a poverty of ambition there.
Virginia, Pennsylvania, Ohio and several other states had very significant Welsh immigration into those states in the earlier colonial years and then in the early industrial revolution just after the republic was established. It's something, again, we can really, really build on.
It's interesting that it's later waves of immigrants, particular the Irish and Italians, that really embedded this concept of 'Italian-American' or 'Irish-American', but we should remember the significant part that Welsh men and women played in the history, particularly the early history, of the United States. So, I think the Welsh diaspora, and trying to tap into that, is really, really important.
I think this naturally leads on to all sorts of concepts of soft power. And can I commend the British Council's soft power barometer for Wales, which compares us with Scotland, Northern Ireland and other places like Catalonia, Flanders and Quebec, amongst others? I think that's a good indicator, because there's good and not-so-good news there, but there are some really interesting insights. We are rated sixth out of those 10, so we are behind Quebec, Flanders and Scotland, but ahead, for instance, of Northern Ireland. We do particularly well on the sports barometer, where we are second, behind Catalonia. I suppose they've got Barcelona and football, but we do well obviously with rugby and other sports. We're also second on digital technology, and I think that's something we should really build on. We don't do so well on education, but that is something we can aspire to.
I would, if I had time, also talk about inter-governmental mechanisms, but can I just say that the UK Government—and this is an important recommendation in the report—should publish as soon as possible its review of inter-governmental mechanisms? Whilst I do not think we should have a veto, or that the Minister should, on trade negotiations, it's very important that our Minister and our scrutiny of our Minister—that there's a direct mechanism so that we can influence, through the Minister, trade policy. Thank you for your indulgence.
Efallai y caf ddweud wrthych, Ddirprwy Lywydd, imi dreulio rhan o doriad y Pasg yn darlithio yng Ngholeg William a Mary ar y pwnc, 'Prydain ar ôl Brexit'. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y teitl wedi'i ddewis ym mis Rhagfyr, pan nad oedd yn ymddangos mor eithafol o annhebygol. Ymwelais â Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn gynharach yn y flwyddyn, ac roeddent yn gwybod am fy nghysylltiad â'r coleg. Llwyddasant i gloddio llythyr o'r archif gan Goronwy Owen, y bardd mawr o'r ddeunawfed ganrif, am ei baratoadau i ymgymryd â swydd addysgu yn yr ysgol ramadeg a oedd yn gysylltiedig â Choleg William a Mary ar y pryd.
Mae'n fy nharo bod llawer o gysylltiadau rhyfeddol y dylem fod yn awyddus i fynd ar eu trywydd. Yn wir, yn y llyfrgell, fe ofynasant a oeddwn i'n gwybod bod cofeb iddo ar gampws y coleg? Fe'm synnwyd gan hyn braidd, ac felly, yn ystod fy ymweliad, fe geisiais ddarganfod ble mae'r gofeb. Euthum i lyfrgell Swem—y brif lyfrgell yn y brifysgol—a dywedasant wrthyf fod y plac yn y llyfrgell. Dywedasant wrthyf lle'r oedd, ac euthum i fyny ac mae yno blac gwych i Goronwy Owen. Mae'n coffáu ei waith trawsnewidiol yn y ddeunawfed ganrif dros lenyddiaeth Gymraeg ac yn dathlu'r cysylltiad. Roedd yn fy atgoffa pa mor wych y byddai pe baem yn gallu gwneud mwy gyda hynny. Mae ei gerdd enwog, 'Hiraeth', er enghraifft, wedi cael effaith enfawr ar ein diwylliant, ond mae'r ffaith ei fod wedi treulio cymaint o amser yn Virginia yn rhywbeth y dylem adeiladu arno.
Nid oedd yn bennod gwbl hapus. Fel y mae beirdd yn tueddu i fod, roedd ychydig yn rhy hoff o'r ddiod gadarn. Ar ôl rhai blynyddoedd, mae gennyf ofn fod y coleg wedi ei symud yn ei flaen, a chafodd ei symud i swydd Brunswick, sydd hefyd yn Virginia, ac roedd yn gurad yno, sy'n swydd braidd yn rhyfedd, efallai, ar gyfer gwella o broblem yfed, ond dyna a ddigwyddodd. Treuliodd 10 mlynedd arall yno—a dweud y gwir, fe'i claddwyd yn swydd Brunswick. Deallaf fod llif cyson, os nad llif enfawr, o bererinion yn gwneud eu ffordd at ei fedd hyd heddiw. Felly, dyna enghraifft wych yn fy marn i o rywun sy'n ein cysylltu'n ddwfn.
Mae'n bosib fod Goronwy Owen wedi cyfarfod â Thomas Jefferson a'u bod yn gorgyffwrdd—roedd Owen tua 20 mlynedd yn hŷn na Jefferson, ac roedd Jefferson yng Ngholeg William a Mary yn y 1750au diweddar. Mae'n hysbys iawn fod Jefferson yn meddwl ei fod yn Gymro, neu o dras Gymreig. Mae'n annhebygol iawn ei fod—mae ysgolheictod modern yn diberfeddu'r holl chwedlau a grëwn onid yw? Erbyn hyn, credwn ei bod yn annhebygol ei fod o dras Gymreig, ond ar hyd ei oes, credai Jefferson ei fod, ac os na allwch adeiladu ar y cysylltiad hwnnw, unwaith eto, mae diffyg uchelgais yno.
Roedd gan Virginia, Pensylfania, Ohio a nifer o daleithiau eraill nifer sylweddol iawn o fewnfudwyr o Gymru ym mlynyddoedd cynharaf y trefedigaethau ac yna yn y chwyldro diwydiannol cynnar ychydig ar ôl sefydlu'r weriniaeth. Mae'n rhywbeth, unwaith eto, y gallwn adeiladu arno.
Mae'n ddiddorol mai'r tonnau diweddarach o fewnfudwyr, yn enwedig y Gwyddelod a'r Eidalwyr, a wreiddiodd y cysyniad o 'Americanwyr Eidalaidd' neu 'Americanwyr Gwyddelig' go iawn, ond dylem gofio'r rhan sylweddol a chwaraeodd Cymry yn hanes, yn enwedig hanes cynnar, yr Unol Daleithiau. Felly, credaf fod y Cymry alltud, a cheisio manteisio ar hynny, yn wirioneddol bwysig.
Rwy'n credu bod hyn yn arwain yn naturiol at bob math o gysyniadau ynghylch pŵer meddal. Ac a gaf fi gymeradwyo baromedr pŵer meddal y Cyngor Prydeinig ar gyfer Cymru, sy'n ein cymharu â'r Alban, Gogledd Iwerddon a lleoedd eraill megis Catalonia, Fflandrys a Quebec, ymysg eraill? Rwy'n credu bod hwnnw'n ddangosydd da, oherwydd mae yna newyddion da a newyddion heb fod cystal yno, ond ceir rhai sylwadau diddorol iawn. Cawn ein graddio'n chweched allan o'r 10, felly rydym yn llusgo ar ôl Quebec, Fflandrys a'r Alban, ond ar y blaen i Ogledd Iwerddon er enghraifft. Rydym yn gwneud yn arbennig o dda ar y baromedr chwaraeon, lle'r ydym yn ail, y tu ôl i Gatalonia. Mae'n debyg bod ganddynt Barcelona a phêl-droed, ond yn amlwg rydym ni'n gwneud yn dda wrth gwrs gyda rygbi a chwaraeon eraill. Rydym hefyd yn ail ar dechnoleg ddigidol, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem adeiladu arno'n bendant iawn. Nid ydym yn gwneud cystal ar addysg, ond mae hynny'n rhywbeth y gallwn anelu tuag ato.
Pe bai gennyf amser, buaswn yn sôn hefyd am fecanweithiau rhynglywodraethol, ond a gaf ddweud y dylai Llywodraeth y DU—ac mae hwn yn argymhelliad pwysig yn yr adroddiad—gyhoeddi cyn gynted â phosibl ei hadolygiad o fecanweithiau rhynglywodraethol? Er nad wyf yn credu y dylem gael feto, neu y dylai'r Gweinidog gael un, ar negodiadau masnach, mae'n bwysig iawn i'n Gweinidog a'n gwaith ni yn craffu ar ein Gweinidog—fod mecanwaith uniongyrchol ar gael fel y gallwn ddylanwadu, drwy'r Gweinidog, ar bolisi masnach. Diolch i chi am wrando.
Roeddwn i bron â thynnu fy enw yn ôl o’r ddadl yma ar ôl clywed David Melding yn sôn am Goronwy Owen a minnau ddim yn cynllunio araith am Goronwy Owen, ond ddywedwn ni fy mod i wedi bwriadu gwneud ond bod yna ddim pwrpas gwneud bellach gan fod David Melding wedi gwneud yn barod. [Chwerthin.]
Gwnaf i siarad yn fyr fel cadeirydd ac un o sylfaenwyr grŵp trawsbleidiol Cymru ryngwladol. Mi roeddwn i—a grŵp ydy o, i’r rhai ohonoch chi sydd ddim wedi bod yn ymwneud ag o hyd yma, sydd yn fforwm i drafod lle Cymru yn y byd mewn sawl gwahanol ffordd. Mae ein trafodaethau ni o fewn y grŵp hwnnw wedi amrywio o ddefnydd ieithoedd tramor yng Nghymru i’r diaspora, i bŵer meddal—yr holl bethau yma rŷn ni wedi'u clywed yn cael eu trafod heddiw. Roeddwn i’n cefnogi ac yn eiddgar iawn i weld y grŵp trawsbleidiol yn cael ei sefydlu oherwydd fy mod i yn rhyngwladolwr sydd yn credu yn daer yn y budd a ddaw i Gymru, fel cenedl fach falch, o chwarae ei rhan mor llawn â phosib mewn cymaint o rwydweithiau rhyngwladol â phosib.
Wrth wneud sylwadau ar yr adroddiad yma, a gaf i ddiolch i’r pwyllgor nad ydw i ddim yn rhan ohono fo am eu gwaith yn rhoi’r adroddiad pwysig yma at ei gilydd? Gwnaf i ddim treulio amser yn trafod y swmp yn yr adroddiad o ran y berthynas rhwng Cymru ac Ewrop yn y blynyddoedd i ddod—o fy meinciau i mae Delyth Jewell wedi ymwneud â’r mater hwnnw, ond, wrth gwrs, mae eraill wedi cyfrannu ar y dewisiadau pwysig fydd angen eu gwneud yn y blynyddoedd nesaf yn sgil y newid sydd ar y ffordd yn ein perthynas ni efo Ewrop, mae’n ymddangos. Yr oll ddywedaf i ydy fy mod i’n credu, eto fel rhyngwladolwr, yn yr angen, beth bynnag a ddaw, i godi pontydd ac i gryfhau’r berthynas rhwng Cymru a gwledydd ar draws yr Undeb Ewropeaidd.
Dwi am wneud ychydig o sylwadau am bennod 2 a phennod 4. Pennod 2 o’r adroddiad sy’n ymwneud â’r angen, yn ôl y pwyllgor, am strategaeth newydd o ran ein cysylltiadau rhyngwladol ni. Dwi’n cyd-fynd yn llwyr â’r argymhelliad gan y pwyllgor am yr angen ar gyfer strategaeth o’r math yna. Dwi’n croesawu’n fawr fod y Llywodraeth yma bellach wedi penodi Gweinidog sydd yn gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol, ac yn falch iawn bod hynny wedi digwydd, wrth gwrs, ar ôl galwadau gan fy nghyd-Aelod i Steffan Lewis yn fan hyn dros gyfnod mor hir. Ond dydy cael y Gweinidog ynddi’i hun ddim yn ddigon; mae angen bod yn glir beth ydy swyddogaeth y Gweinidog. Ac er mwyn bod yn glir beth ydy swyddogaeth y Gweinidog, mae angen strategaeth glir iawn ynglŷn â’r mathau o ffyrdd y gellid mynd ati i ddatblygu ac adeiladu ar y perthnasau sydd gan Gymru yn rhyngwladol yn barod, ac yn wir i ganfod perthnasau newydd.
Yna ymlaen at bennod 4, ac mae hwn yn rhywbeth sy’n golygu cymaint i fi: y syniad o ddefnyddio ein cyfeillgarwch rhyngwladol, ein pŵer meddal, pŵer cymell ar lefel rhyngwladol, ac wrth gwrs i adeiladu ar y berthynas uniongyrchol sydd gennym ni efo unigolion ym mhob rhan o'r byd drwy'r diaspora Cymreig. Mi soniaf i am Undeb Cymru a'r Byd a datgan budd: mi oedd fy nhad yn gadeirydd Undeb Cymru a'r Byd am flynyddoedd. Mae'n fudiad sydd yn dal yn gryf heddiw ond a gafodd ei sefydlu yn ôl yn yr 1940au pan oedd T. Elwyn Griffiths yn y lluoedd arfog yng Nghairo yn yr Aifft, ac mi sylweddolodd o bryd hynny fod gan yr Alban lawer mwy o gyrff a chefnogaeth i'w diaspora nhw. Doedd yna ddim byd Cymreig. Felly, mi sefydlodd o'r undeb yma er mwyn tynnu Cymry alltud at ei gilydd yn yr Aifft i ddechrau efo hi, sefydlu cylchgrawn Seren y Dwyrain a ffeindio problem oherwydd bod y llythyren 'y' yn cael ei defnyddio gymaint yn y Gymraeg—mwy nag ieithoedd eraill—a methu cael digon o'r llythyren 'y' yn y wasg yng Nghairo. Ond, beth bynnag, dyna oedd dechrau creu rhwydweithiau ffurfiol i glymu Cymry dramor, a dwi'n falch, fel dwi'n dweud, fod hwnnw'n fudiad sydd yn dal i fynd. Ond, wrth gwrs, mae yna fudiadau newydd wedi cychwyn. Mae Global Welsh yn un sy'n werth ei grybwyll, yn un dwi wedi bod yn ymwneud ag o, sydd yn creu rhwydweithiau modern mewn busnes, ymhlith unigolion ar draws y byd. Fy apêl i yn fan hyn fyddai ar y Llywodraeth i fanteisio ar, i ddefnyddio, i fuddsoddi mewn, ac i adeiladu ar y mudiadau sydd yn bodoli'n barod ac sydd wedi bod yn adeiladu eu cysylltiadau nhw dros flynyddoedd mawr.
Dydy Cymru ddim yn wlad fawr, ond mae'n wlad sydd ag iddi gyfeillion ar draws y byd a chysylltiadau drwy chwaraeon, drwy gelfyddyd, drwy gerddoriaeth, drwy fwyd, drwy ein cydwybod genedlaethol. Mi hoffwn i symud tuag at gael cronfa ddyngarol Gymreig benodol yn y blynyddoedd i ddod. Mae hwnna'n rhywbeth allai ddod â budd i ni hefyd. Mae hi'n wlad wastad sydd wedi ymestyn y tu hwnt i'w ffiniau, drwy Goronwy Owen ac eraill, ac mae yna gyfle rŵan, drwy fod gennym ni'n Senedd ein hunain a rŵan Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol i fynd i lefydd nad ydyn ni ddim wedi bod o'r blaen. Dwi'n sicr y bydd gennych chi, o gael eich strategaeth yn iawn, gefnogaeth y Cynulliad yma wrth inni chwilio am gyfeillion newydd ar hyd a lled y byd.
I nearly withdrew my name from this debate after hearing David Melding talking about Goronwy Owen and me not planning a speech about Goronwy Owen, but we'll say that I was going to do that but there's no point in doing it because David Melding has already done it. [Laughter.]
I'll speak briefly as chair and one of the founders of the cross-party group on Wales international. It's a group, for those of you who haven't been involved with it so far, that is a forum for discussing Wales's place in the world in several different ways. Our discussions within that group have varied from using foreign languages in Wales to the diaspora, to soft power and all of the things that we've heard discussed today. I was very eager to see the cross-party group established because I am an internationalist who believes very strongly in the benefit that will come to Wales, as a small nation and a proud nation, of playing as full a part as possible in as many international networks as possible.
In making remarks on this report, could I thank the committee, which I'm not a part of, for its work in putting this important report together? I won't spend time discussing the main part of the report in terms of the relationship between Wales and Europe in the years to come. On our benches, Delyth Jewell has dealt with that issue, but, of course, others have contributed on the important decisions that will have to be made in the coming years following the change in our relationship with Europe that seems to be on the way. All I will say is that I believe as an internationalist in the need, whatever happens, to build bridges and to strengthen the relationship between Wales and countries across the EU.
I want to make some comments on chapters 2 and 4. Chapter 2 is to do with the need, according to the committee, for a new strategy in terms of our international relations. I do agree entirely with the recommendation from the committee for the need for that kind of strategy. I do welcome the fact that this Government has appointed a Minister who is responsible for international relations, and I'm very pleased that that has happened, of course, after calls from my fellow Member Steffan Lewis over such a long period. But having the Minister in herself isn't enough; we need to be clear as to what the function of the Minister is. And in order to be clear about what that function is we need a strategy, a very clear strategy, on the kinds of ways that we can develop and build on those relationships that Wales has internationally already, and also to make new relationships.
Moving on to chapter 4, this is something that means so much to me: the idea of using our international friendships, our soft power, our compelling power on an international level, and of course to build on the direct relationships that we have with individuals in all parts of the world through the Welsh diaspora. I'll talk about Wales International, and I'll declare an interest: my father was a chair of that organisation for many years. It's a body that is still strong today, but which was established back in the 1940s when T. Elwyn Griffiths was in the armed forces in Cairo in Egypt. He realised at that time that Scotland had far more bodies and support for their diaspora, but there was nothing Welsh. So, he established this union in order to draw the Welsh diaspora together in Egypt, established a magazine, Seren y Dwyrain—Eastern Star—and found a problem in that the letter 'y' is used so much in Welsh—more than in other languages—he couldn't get enough of that letter in the press in Cairo. But, anyway, that was the start of formal networks for Welsh people overseas, and I'm pleased, as I say, that that is a body that is still undertaking activities. But there are other bodies. Global Welsh is worth mentioning, and that's one I've been involved with, which creates modern networks in business, among individuals across the world. My appeal here would be to the Government to take advantage of, to use, to invest in and to build on these bodies that already exist and have been building their relationships over a period of a great many years.
Wales is not a large country, but it's a country that has friends across the world, and relationships through sport and the arts and music and food, and through our national conscience. I'd like to move towards a humanitarian fund in Wales in the years to come. That's something that could benefit us as well. It's a country that has always looked beyond its borders, through Goronwy Owen and others, and there's an opportunity now, given that we have our own Parliament, and our own international relations Minister, to go to places that we haven't visited before. I'm sure that you, in getting a proper strategy, will have the Assembly's support as we look for new friends across the world.
Thank you. Can I now call on the Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan?
Wel, diolch yn fawr. Gaf i ddechrau drwy groesawu adroddiad y pwyllgor a David Rees yn arbennig, a diolch iddo am yr holl waith a'r casglu tystiolaeth rydych chi wedi gwneud yn ystod yr ymchwiliad yma, achos mae wedi rhoi gwybodaeth werthfawr iawn i ni wrth i ni ddatblygu'r strategaeth newydd yma i Gymru? Dwi hefyd yn ddiolchgar i bawb sydd wedi cyfrannu at y drafodaeth heddiw. Gaf i ddweud fy mod i'n falch ein bod ni wedi derbyn yr awgrymiadau sydd yn yr adroddiad ac, yn gyffredinol, dwi'n cytuno? Dwi ddim yn hapus iawn i dderbyn pethau mewn egwyddor. Un o'r problemau sydd gyda ni ar hyn o bryd, wrth gwrs, yw bod Brexit yn golygu ei bod hi'n anodd iawn mewn rhai llefydd i ni wybod yn union beth mae'r dyfodol yn edrych fel. Felly, dyna ran o'r rheswm pam mae'r rheini yna.
Ers degawdau, mae'r ffordd rŷm ni wedi gweithredu yng Nghymru wedi cael ei diffinio gan ein perthynas ni â'r Undeb Ewropeaidd. Dwi'n falch bod Alun wedi nodi'r ffaith ein bod ni wedi galw'n hunain yn wlad Ewropeaidd, ac mae hwnna'n bwynt gwleidyddol pwysig i'w danlinellu, dwi'n meddwl. Wrth gwrs, mae natur y berthynas yna ar hyn o bryd yn dal i fod yn ansicr, ond beth bynnag fydd yn digwydd bydd Cymru'n parhau i fod yn genedl Ewropeaidd ac i fod yn wlad agored sydd â chysylltiadau cryf gyda'n cymdogion ni ar y cyfandir. Bydd hwnna'n wir beth bynnag fydd y canlyniad ar ddiwedd y trafodaethau presennol.
Yn dilyn fy nghyhoeddiad i ym mis Ionawr ynglŷn â datblygu strategaeth newydd i Gymru, gwnes i lansio cyfnod o drafodaeth er mwyn rhoi cyfle i grwpiau sector cyhoeddus, sector preifat a'r trydydd sector i roi eu syniadau nhw ynglŷn â sut ddylem ni fod yn datblygu'r strategaeth yma, a dwi wedi bod yn trafod gyda nifer fawr o randdeiliaid ar draws y prif sectorau. Nawr, er mwyn ehangu'r drafodaeth yna, gwnes i gyhoeddi cyfres o gwestiynau ar lein ar y cyfryngau cymdeithasol i gasglu tystiolaeth gan y cyhoedd ynglŷn â pha fath o neges a delwedd y dylem ni fod yn eu cyflwyno i’r byd.
Bydd y strategaeth yn gosod ffocws i ni o ran sut rŷn ni’n rhoi priodoldeb i’r gwaith yn yr adran, a bydd yn nodi’r heriau a’r cyfleoedd dwi’n gobeithio bydd yn dod yn y dyfodol. Bydd hefyd yn gosod meini prawf fel ein bod ni a chi yn gallu mesur ein llwyddiant. Mae gwaith ar y strategaeth yn parhau i fynd yn ei flaen. Dwi yn gobeithio erbyn diwedd y mis yma byddai’n gallu cyflwyno’r drafft cyntaf i’r Cabinet, ond bydd y ddogfen derfynol, wedyn, yn barod cyn dechrau’r haf.
Gaf i ddiolch hefyd i Alun am godi’r pwynt yma o bwysigrwydd yr amgylchedd i rili tanlinellu’r ffaith ein bod ni’n wlad sy’n cymryd hwn o ddifri, a’n posibilrwydd o arweinyddiaeth ym maes ieithoedd lleiafrifol? Rwyf yn siŵr eich bod chi wedi nodi’r ffaith bod y rhain yn rhai o’r pwyntiau mi wnes i eu tanlinellu pan es i ar y daith i’r Unol Daleithiau.
Mae’n werth nodi hefyd fod yr agenda rhyngwladol yn rhedeg fel edau trwy bob portffolio Cabinet. Felly, dros y chwe wythnos diwethaf, dwi wedi bod yn cynnal cyfres o gyfarfodydd gyda Gweinidogion eraill y Cabinet, ac mae’r trafodaethau hyn wedi bod yn ddefnyddiol dros ben i helpu i lunio’r strategaeth. Mae’r pwyllgor wedi gofyn i ni am alw is-bwyllgor Cabinet i osod y cyfeiriad, ond gaf i ddweud yn sgil pwysigrwydd yr agenda, a’r ffaith bod hyn yn ymestyn at draws sawl portffolio, dwi yn meddwl ei fod e’n bwysig ein bod ni’n trafod hwn yn y Cabinet llawn yn hytrach na'i roi mewn i is-bwyllgor? Ond dwi yn derbyn y pwynt bod yn rhaid inni sicrhau, wedyn, fod hwnna yn digwydd a sut rŷn ni’n cadarnhau bod hwnna yn dod ar yr agenda yn gyson.
Ers penderfyniad y Deyrnas Unedig i adael yr Undeb Ewropeaidd, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda sefydliadau partner i gyfyngu ar yr effeithiau negatif yn ystod y cyfnod pontio yma o Brexit. Bydd y Brexit chaotic, fel rŷn ni wedi ei weld hyd yma, yn effeithio ar gymdeithas sifil a sefydliadau’r trydydd sector mewn gwahanol ffyrdd, gan ddibynnu ar y math o wasanaethau maen nhw’n eu darparu, y bobl maen nhw’n eu gwasanaethu a’r bobl maen nhw’n eu cyflogi. Dyna’r rheswm pam rŷn ni wedi bod yn darparu cymorth ariannol yn uniongyrchol i sectorau ar draws Cymru i gynllunio ac i baratoi ar gyfer Brexit. Ac mae hwnna yn cynnwys y £50 miliwn yna yng nghronfa bontio'r Undeb Ewropeaidd.
Mae’n hanfodol bwysig ein bod ni’n sicrhau cymaint â phosib nad yw’r manteision yr oedd Cymru’n eu derbyn trwy fod yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd yn cael eu colli ar ôl i’r Deyrnas Unedig sefydlu perthynas newydd. Rhaid i Lywodraeth y Deyrnas Unedig anrhydeddu’r ymrwymiad na fydd Cymru’n colli ceiniog o gyllid ar ôl Brexit. Rŷn ni’n parhau i alw ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i gadarnhau y bydd yn darparu cyllid parhaus i Gymru heb unrhyw amodau, yn yr un ffordd â rŷn ni wedi cael yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf. Rŷn ni’n gwybod pa mor bwysig yw hi i Gymru fedru parhau i fod yn rhan o bartneriaethau a rhwydweithiau Ewropeaidd hefyd. Rŷn ni wedi bod yn glir wrth y Deyrnas Unedig ein bod ni’n gobeithio parhau i fod yn rhan o raglenni'r Undeb Ewropeaidd lle bo hynny’n briodol.
Well, thank you very much. May I start by welcoming the committee's report and thanking David Rees especially for all of the work undertaken and the evidence gathering that you have done during this inquiry, because it has provided us with some very valuable information as we develop our new strategy for Wales? I'm also grateful to everyone who's contributed to this afternoon's debate. May I say that I'm pleased that we have accepted the recommendations in the report, and that generally speaking I agree? I'm not particularly happy to accept recommendations in principle. One of the problems we have at the moment is that Brexit means that it's very difficult in certain areas for us to know exactly what the future holds. So, that partly explains why that's the case.
For decades, the way that we have operated in Wales has been defined by our relationship with the European Union. I'm pleased that Alun had noted the fact that we had called ourselves a European nation, and that is an important political point to highlight, I think. Of course, the nature of that relationship at the moment is still uncertain, but whatever happens, Wales will continue to be a European nation and will be an open country that has strong links with our neighbours on the European continent. That will be true whatever the outcome at the end of the current negotiations.
Following my announcement in January on the development of a new strategy for Wales, I launched a period of consultation in order to give public sector, private sector and third sector groups a chance to feed in their ideas as to how we should develop this strategy, and I have been having discussions with many stakeholders across the main sectors. Now, in order to broaden that discussion, I published a series of online questions on social media in order to gather evidence from the public as to what kind of message and image we should be conveying to the world.
The strategy will give us a focus in terms of how we prioritise work within the department and will note the challenges and opportunities that I hope will emerge in future. It will also set out criteria so that we, and you, are able to measure and assess our success. Work on the strategy is ongoing, and I do hope that by the end of this month I will be in a position to present the first draft to the Cabinet, but the final document will be available by the beginning of the summer.
May I also thank Alun for raising this point of the importance of the environment to truly highlight the fact that we do take this issue seriously, and the possibility of taking a lead role in minority languages? I’m sure you've noted the fact that these are some of the points that I highlighted when I went to the United States.
It’s also worth noting that the international agenda runs as a thread through every Cabinet portfolio. So, over the past six weeks, I have been holding a series of meetings with other Cabinet Ministers, and those discussions have been most useful in helping to draw up the strategy. The committee has asked us to establish a Cabinet sub-committee to set direction, but may I say, given the importance of this agenda and the fact that his extends across a number of portfolios, I do think that it’s important that we do discuss this in the full Cabinet, rather than in a sub-committee of the Cabinet? But, I do accept the point that we do need to ensure that that does happen, and we need to consider how we ensure that that is on the agenda consistently and regularly.
Since the UK’s decision to depart the European Union, the Welsh Government has been working with partner organisations in order to mitigate the negative impacts during this transitional period of Brexit. The chaotic Brexit, as we’ve seen to date, will have an impact on civic society and third sector organisations in different ways, depending on the kinds of services that they provide, the people they serve and the people they employ. That is the reason why we have been providing financial support directly to sectors across Wales so that they can plan and prepare for Brexit. And that includes that £50 million in the EU transition fund.
It’s crucially important that we ensure, as far as possible, that the benefits that Wales received from being a member of the European Union are not lost once the UK establishes a new relationship. The UK Government must honour the commitment that Wales will not lose a penny in funding following Brexit. We continue to call on the UK Government to confirm that it will provide ongoing funding for Wales without any conditions attached, just as we have been receiving over the past 20 years. We know how important it is for Wales to continue to be part of partnerships and networks on a European level. We have been clear to the UK Government that we do hope to continue to be part of the EU programmes wherever appropriate.
I think it's worth noting that participation in EU programmes and the associated agreement with the EU would normally be entered into by a sovereign state with the powers to do so, and we are already exploring whether it would be possible for Wales, or a combination of UK constituent countries, to participate in an EU programme like Erasmus, even if the UK Government were to disallow the participation of England. We've established that such an approach, I'm afraid, would require the agreement of the UK Government and its signature on any EU agreement. But that has not put us off the intention to make sure that we push as far as possible our future participation in programmes like Erasmus.
When appropriate, in the context of further Brexit negotiations, we will of course then approach the relevant EU institutions. We are, of course, reviewing all our bilateral relationships as part of that development of the international strategy, and based on this assessment, in line with our strategic priorities, we will identify key priority relationships on which to focus our activity, and they will be set out in the strategic plan. And I would like to assure Mark that we will be underlining the importance of the Welsh office in Brussels, because, of course, not only should we continue to influence in the EU, but that soft power relationship is also crucial in future. We will, of course, need some flexibility within the strategy to make sure that we don't preclude co-operation with other partners outside of our priority areas if those opportunities arise.
We recognise, of course, the importance of developing a more systematic approach to connect Wales with the diaspora. Thanks to David for his ever-interesting Goronwy Owen lessons and Jefferson; they were, of course, part of the Welsh diaspora in the past, and it's important that we gather that diaspora who are out there at the moment, who are willing and able to speak up for Wales abroad. It's quite a complex picture. What I don't want is to start something that we can't continue. That's why we've already had discussions with GlobalWelsh, which you mustn't mix up with Global Wales—I don't want us to be stepping on people's toes who already are doing work in this area. So, we're just trying to bottom out where the best places for us to work are.
Countries, of course, take different approaches to this. Our network of overseas offices, of course, will play an important role in our outreach in the world, and we will give further consideration to the committee's recommendation to commission an independent baseline analysis of the operation of the Government's overseas offices, and I can assure the committee, Chair, that we will be undertaking an assessment of their efficiency and delivery. We've already appointed an official to oversee the performance management of the overseas offices and we need to consider further whether an audit of very small offices would be appropriate, because in some cases we're auditing an individual. The key thing, I think, to remember is that we've got this office in London as well, which has already been strengthened. I am under no illusions whatsoever that London will be central to the delivery of our strategy. We need to tap into the huge resources of the UK Government in the Foreign and Commonwealth Office and other places, and we are also waiting for the Joint Ministerial Committee's timetable.
Credaf ei bod yn werth nodi y byddai cyfranogi yn rhaglenni'r UE a'r cytundeb cysylltiedig â'r UE fel arfer yn cael ei wneud gan wladwriaeth sofran gyda'r pwerau i wneud hynny, ac rydym eisoes yn archwilio a fyddai'n bosibl i Gymru, neu gyfuniad o wledydd cyfansoddiadol y DU, gymryd rhan mewn rhaglen UE fel Erasmus, hyd yn oed pe bai Llywodraeth y DU yn peidio â chaniatáu i Loegr gymryd rhan. Mae arnaf ofn ein bod wedi sefydlu y byddai dull o'r fath yn galw am gytundeb Llywodraeth y DU a'i llofnod ar unrhyw gytundeb UE. Ond nid yw hynny wedi gwanhau ein bwriad i wneud yn siŵr ein bod yn symud cyn belled â phosibl i gymryd rhan mewn rhaglenni fel Erasmus yn y dyfodol.
Pan fo'n briodol wrth gwrs, yng nghyd-destun trafodaethau Brexit pellach, byddwn yn cysylltu â sefydliadau perthnasol yr UE. Rydym yn adolygu ein holl gysylltiadau dwyochrog wrth gwrs fel rhan o'r gwaith o ddatblygu'r strategaeth ryngwladol, ac yn seiliedig ar yr asesiad hwn, yn unol â'n blaenoriaethau strategol, byddwn yn nodi cysylltiadau blaenoriaeth allweddol i ganolbwyntio ein gweithgarwch arnynt, a byddant yn cael eu nodi yn y cynllun strategol. A hoffwn sicrhau Mark y byddwn yn tanlinellu pwysigrwydd swyddfa Cymru ym Mrwsel, oherwydd, wrth gwrs, nid yn unig dylem barhau i ddylanwadu yn yr UE, ond mae'r berthynas pŵer meddal honno hefyd yn hollbwysig yn y dyfodol. Wrth gwrs, bydd angen rhywfaint o hyblygrwydd arnom o fewn y strategaeth i sicrhau nad ydym yn atal cydweithredu â phartneriaid eraill y tu allan i'n meysydd blaenoriaeth os bydd y cyfleoedd hynny'n codi.
Wrth gwrs, rydym yn cydnabod pwysigrwydd datblygu dull mwy systematig o gysylltu Cymru â'r Cymry alltud. Diolch i David am ei wersi hynod ddiddorol fel arfer ar Goronwy Owen a Jefferson; roeddent yn perthyn i Gymry alltud y gorffennol wrth gwrs, ac mae'n bwysig ein bod yn casglu'r Cymry alltud sydd yno ar hyn o bryd, sy'n barod ac yn gallu siarad dros Gymru dramor. Mae'n ddarlun eithaf cymhleth. Yr hyn nad wyf mo'i eisiau yw dechrau rhywbeth na allwn ei barhau. Dyna pam ein bod eisoes wedi cael trafodaethau gyda GlobalWelsh, na ddylech ddrysu rhyngddo a Cymru Fyd-eang—nid wyf am inni gamu ar draed pobl sydd eisoes yn gwneud gwaith yn y maes hwn. Felly, rydym yn ceisio darganfod lle yw'r mannau gorau inni weithio.
Mae gwledydd yn mynd ati mewn ffyrdd gwahanol i hyn wrth gwrs. Bydd ein rhwydwaith o swyddfeydd tramor yn chwarae rhan bwysig yn ein gwaith allanol yn y byd, a byddwn yn rhoi ystyriaeth bellach i argymhelliad y pwyllgor i gomisiynu dadansoddiad llinell sylfaen annibynnol o weithrediad swyddfeydd tramor y Llywodraeth, a gallaf sicrhau'r pwyllgor, Gadeirydd, y byddwn yn cynnal asesiad o'u heffeithlonrwydd a'u cyflawniad. Rydym eisoes wedi penodi swyddog i oruchwylio'r gwaith o reoli perfformiad y swyddfeydd tramor ac mae angen i ni ystyried ymhellach a fyddai'n briodol archwilio swyddfeydd bach iawn, oherwydd mewn rhai achosion rydym yn archwilio unigolyn. Y peth allweddol i'w gofio, rwy'n credu, yw bod gennym y swyddfa yn Llundain hefyd, sydd eisoes wedi'i chryfhau. Nid wyf yn twyllo fy hun o gwbl na fydd Llundain yn ganolog i gyflawniad ein strategaeth. Mae angen inni fanteisio ar adnoddau enfawr Llywodraeth y DU yn y Swyddfa Dramor a Chymanwlad a mannau eraill, ac rydym hefyd yn aros am amserlen Cyd-bwyllgor y Gweinidogion.
Can you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
So, just in closing, I would like to thank the committee for their positive engagement and I hope that we can continue in this vein. I can assure you that many of the points that you've pointed out will be included in that international strategy. Diolch yn fawr.
Felly, i gloi, hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am eu hymwneud cadarnhaol a gobeithio y gallwn barhau yn y cywair hwn. Gallaf eich sicrhau y bydd nifer o'r pwyntiau a nodwyd gennych yn cael eu cynnwys yn y strategaeth ryngwladol honno. Diolch yn fawr.
Can I now call on David Rees to reply to the debate?
A gaf fi alw yn awr ar David Rees i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Members for their contributions this afternoon and for the Minister's response and just highlight a few things? I think the common themes we've found throughout the contributions were the importance of soft power and how that really can build and help Wales in its future directions, and also diaspora and how that works. And we have not yet used that to our benefit. Mark Reckless pointed out very clearly that that was something he was impressed with. He learnt how important that is and how Wales has been doing a good job of it in Brussels. He also highlighted the different approaches that we need to make. And there is a difference between an economically focused approach and a culturally focused approach, and the Welsh Government must decide which way it wants to do it and perhaps which type of relationship would match each approach. So, it may have a different form of relationship with one nation, compared to another, depending on the approach you want. That's very important.
Delyth highlighted—I think what came from Delyth most importantly is that we are a proud, modern nation and we need to look forward to building relationships with the world. We should not be afraid of that and we should be ambitious in taking those messages forward. And she expressed the importance of acknowledging the timescales, because we are conscious of the very sharp timescales that apply today and, really, we want the Welsh Government to speed up the process and reflect upon that.
Alun Davies mentioned what I think we forget about, which is actually the importance of London in this. Obviously, you mentioned offices in London, Minister, but it is crucial and what was highlighted to us is that we always look to the world, but we should also be looking to London, because there are links into London and the foreign office, and how we can use those is also crucial. Our role in the UK and benefiting from that is important and is something else we need to have, because it may explain the Welsh contribution to international affairs and how we can actually influence that, both as ourselves, as a nation, but perhaps also in London as part of the United Kingdom. We cannot miss our way, and we should use the building blocks that we can build upon.
David, perhaps, enticed me to go to America to the William and Mary college, but what he highlighted was: there is so much out there we don't know about, and perhaps we need to start exploring some of those issues, to start building upon what is already there, which we haven't yet learnt. We can use it to our advantage. It is so powerful that we are missing a trick, and we should be doing more on that.
Rhun, I recognise your work on the CPG. I've attended one or two meetings, I wish I could attend more, but, unfortunately, there's always something going on, usually, at the same time—sometimes the ones I chair as well. But it is a crucial element you've taken on board as to where the place of Wales in the world is and how we can expand upon that. The CPG will keep on with that message, going on, I know that, under your leadership. It's very important.
We've got to go to places we haven't been before, that's effectively it. We always tend to go to the places we know, our friends, but there are places we haven't been yet, we haven't explored, and I think the opportunity now in this strategy is to start looking at some of those aspects. Don't be afraid to say, 'Actually, we haven't thought of that one, let's go there, let's look at that avenue', rather than the traditional 'everyone we know' friends.
Minister, I'm very pleased your strategy will be published by the summer, because it is crucial now we start seeing a strategy, it is crucial we start exploring what it means for Wales, and it's crucial we have the key performance indicators associated with it so we can assess whether it is effective or not. That's very important. It is now time for Wales to have a voice, for Wales to have a very loud voice. We've got one, let's use it. We need to do this because we believe we have a contribution to make to the world.
Many talk about Scotland and many talk about Ireland, and I think David highlighted we don't talk about the Welsh Americans. Many Welsh Americans are in the Appalachian mountains and the coal-mining areas—there's a history there, but we don't use it. Let's use our voice, let's use our experience, let's use our relationships. That's what we need to do.
I welcome the fact the Assembly has given, today, its consideration to our role in the world and I look forward to seeing us set a course, and that strategy must be a clear course, so that we can actually see an outward-looking Wales delivering and having relationships with other nations across the world.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma ac am ymateb y Gweinidog a thynnu sylw at ambell beth? Rwy'n credu mai'r themâu cyffredin a welsom drwy gydol y cyfraniadau oedd pwysigrwydd pŵer meddal a sut y gall hynny adeiladu a helpu Cymru yn y dyfodol, a hefyd mater y Cymry alltud a sut y mae hynny'n gweithio. Ac nid ydym wedi defnyddio hynny er ein budd hyd yn hyn. Nododd Mark Reckless yn glir iawn fod hynny'n rhywbeth a oedd yn creu argraff arno. Dysgodd pa mor bwysig yw hynny a sut y mae Cymru wedi bod yn gwneud ei gwaith yn dda ym Mrwsel. Tynnodd sylw hefyd at y gwahanol ddulliau y mae angen inni eu defnyddio. Ac mae gwahaniaeth rhwng dull sy'n canolbwyntio ar yr economi a dull sy'n canolbwyntio ar ddiwylliant, a rhaid i Lywodraeth Cymru benderfynu pa ffordd y mae am ei wneud ac efallai pa fath o berthynas fyddai'n cyfateb i'r ddau ddull. Felly, efallai y bydd ganddi berthynas ar ffurf wahanol ag un wlad, o'i gymharu ag un arall, gan ddibynnu ar y dull rydych am ei ddefnyddio. Mae hynny'n bwysig iawn.
Dywedodd Delyth—rwy'n credu mai'r hyn a ddaeth gan Delyth yn bwysicaf oll yw ein bod yn genedl falch, fodern ac mae angen inni edrych ymlaen at feithrin cysylltiadau gyda'r byd. Ni ddylem ofni hynny a dylem fod yn uchelgeisiol wrth fwrw ymlaen â'r negeseuon hynny. A mynegodd bwysigrwydd cydnabod yr amserlenni, gan ein bod yn ymwybodol o'r amserlenni llym iawn sy'n berthnasol heddiw ac mewn gwirionedd, rydym am i Lywodraeth Cymru gyflymu'r broses a myfyrio ar hynny.
Soniodd Alun Davies am yr hyn y credaf ein bod yn anghofio amdano, sef pwysigrwydd Llundain yn hyn. Yn amlwg, soniasoch am swyddfeydd yn Llundain, Weinidog, ond mae'n hollbwysig a'r hyn a amlygwyd inni yw ein bod bob amser yn edrych tua'r byd, ond dylem edrych tuag at Lundain hefyd, oherwydd mae cysylltiadau â Llundain a'r swyddfa dramor, a sut y gallwn ddefnyddio'r rheini hefyd yn hollbwysig. Mae ein rôl yn y DU ac elwa o hynny yn bwysig ac yn rhywbeth arall sydd angen inni ei gael, oherwydd gallai egluro cyfraniad Cymru i faterion rhyngwladol a sut y gallwn ddylanwadu ar hynny, fel ni ein hunain, fel cenedl, ond efallai hefyd yn Llundain fel rhan o'r Deyrnas Unedig. Ni allwn golli ein ffordd, a dylem ddefnyddio'r blociau adeiladu y gallwn adeiladu arnynt.
Mae'n bosibl fod David wedi fy hudo i fynd i America i Goleg William a Mary, ond tynnodd sylw at hyn: mae cymaint allan yno nad ydym yn gwybod amdano, ac efallai fod angen inni ddechrau archwilio rhai o'r pethau hynny, dechrau adeiladu ar yr hyn sydd yno'n barod, nad ydym wedi'i ddysgu eto. Gallwn ei ddefnyddio er mantais i ni. Mae mor bwerus ein bod yn colli cyfle, a dylem fod yn gwneud mwy ynglŷn â hynny.
Rhun, rwy'n cydnabod eich gwaith yn y grŵp trawsbleidiol. Rwyf wedi mynychu un neu ddau o gyfarfodydd, hoffwn allu mynychu mwy ohonynt, ond yn anffodus, mae rhywbeth bob amser yn digwydd ar yr un pryd, fel arfer—weithiau'r rhai rwy'n eu cadeirio hefyd. Ond rydych wedi ystyried elfen hanfodol o ran ble mae lle Cymru yn y byd a sut y gallwn ehangu ar hynny. Bydd y grŵp trawsbleidiol yn parhau â'r neges honno, gan fynd ymlaen, rwy'n gwybod, o dan eich arweiniad. Mae'n bwysig iawn.
Rhaid i ni fynd i lefydd nad ydym wedi bod ynddynt o'r blaen, dyna yw hyn i bob pwrpas. Rydym bob amser yn tueddu i fynd i'r lleoedd rydym yn eu hadnabod, ein ffrindiau, ond mae yna lefydd nad ydym wedi bod ynddynt eto, lleoedd nad ydym wedi'u harchwilio, ac rwy'n meddwl bod cyfle yn awr yn y strategaeth hon i ddechrau edrych ar rai o'r agweddau hynny. Peidiwch â bod ofn dweud, 'Nid ydym wedi meddwl am y lle hwnnw mewn gwirionedd, gadewch i ni fynd yno, gadewch i ni edrych ar y llwybr hwnnw', yn hytrach na'r ffrindiau 'pawb rydym yn eu hadnabod' traddodiadol.
Weinidog, rwy'n falch iawn fod eich strategaeth yn mynd i gael ei chyhoeddi erbyn yr haf, gan ei bod yn hanfodol yn awr inni ddechrau gweld strategaeth, mae'n hanfodol ein bod yn dechrau archwilio'r hyn y mae'n ei olygu i Gymru, ac mae'n hanfodol ein bod yn cael y dangosyddion perfformiad allweddol sy'n gysylltiedig â hyn fel y gallwn asesu a yw'n effeithiol ai peidio. Mae hynny'n bwysig iawn. Mae'n bryd i Gymru gael llais yn awr, a chael llais cryf iawn. Mae gennym ni un, gadewch i ni ei ddefnyddio. Mae angen i ni wneud hyn oherwydd ein bod yn credu bod gennym gyfraniad i'w wneud i'r byd.
Mae llawer yn sôn am yr Alban ac mae llawer yn sôn am Iwerddon, a chredaf fod David wedi tynnu sylw at y ffaith nad ydym yn sôn am yr Americanwyr Cymreig. Mae llawer o Americanwyr Cymreig yn y mynyddoedd Appalachaidd a'r ardaloedd glofaol—mae yna hanes yno, ond nid ydym yn ei ddefnyddio. Gadewch i ni ddefnyddio ein llais, gadewch i ni ddefnyddio ein profiad, gadewch i ni ddefnyddio ein cysylltiadau. Dyna beth sydd angen i ni ei wneud.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Cynulliad, heddiw, wedi ystyried ein rôl ni yn y byd ac edrychaf ymlaen at ein gweld yn pennu llwybr, a rhaid i'r strategaeth honno fod yn llwybr clir, er mwyn inni allu gweld Cymru sy'n edrych tuag allan yn cyflawni ac yn ffurfio cysylltiadau â chenhedloedd eraill ar draws y byd.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the committee's report is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd adroddiad y pwyllgor yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.
Item 7 on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on workers' rights, and I call on Leanne Wood to move the motion.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar hawliau gweithwyr, a galwaf ar Leanne Wood i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7034 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi pwysigrwydd Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr a rôl undebau llafur wrth sicrhau hawliau gweithwyr yng Nghymru.
2. Yn nodi bod Cymru yn llusgo ar ôl gweddill y DU o ran lefelau cyflog teg, gyda llawer o bobl yng Nghymru ar gyflogau sydd 30 y cant yn is na gweddill poblogaeth y DU.
3. Yn credu y dylid diweddaru'r ddeddfwriaeth i:
a) cyflawni 'Gwaith Teg' gan ddefnyddio dulliau polisi ac ariannu a chynyddu cwmpas cydfargeinio;
b) amddiffyn hawliau gweithwyr drwy ddulliau gorfodi mwy effeithiol; ac
c) sefydlu partneriaeth gymdeithasol a chydfargeinio yng ngwead bywyd gwaith Cymru.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wahardd y defnydd o gontractau dim oriau ym mhob un o wasanaethau datganoledig cyhoeddus Cymru a chadwyni cyflenwi cysylltiedig.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynnwys ymrwymiad i gyflwyno deddf partneriaeth gymdeithasol ac amserlen sy'n gysylltiedig â rhaglen ddeddfwriaethol y llywodraeth bresennol.
Motion NDM7034 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the importance of International Workers’ Day and the role of trade unions in securing the rights of workers in Wales.
2. Notes that Wales is lagging behind the rest of the UK when it comes to fair wage levels, with many people in Wales on wages 30 per cent lower than the rest of the UK population.
3. Believes that legislation should be updated to:
a) deliver ‘Fair Work’ using policy and funding levers and raising collective bargaining coverage;
b) protect workers’ rights through more effective enforcement; and
c) embed social partnership and collective bargaining into the fabric of Welsh work life.
4. Calls on the Welsh Government to ban the use of zero hours contracts in all devolved Welsh public services and associated supply chains.
5. Calls on the Welsh Government to include a commitment to introducing a social partnership act and associated timetable to the current government’s legislative programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. I'd like to begin by thanking our partners in the trade union movement for their work in supporting Plaid Cymru to develop this motion. Today is International Workers' Day, and we are pleased to be able to host today's debate. We believe it's important to mark the day by giving Members in this Chamber the chance to voice support and solidarity for workers and to contribute to the debate on workers' rights. TUC Cymru want to make Wales a fair work nation. Plaid Cymru shares these basic values. Surely, we all want workers in Wales to benefit from collective bargaining and to have their say on pay, workplace conditions, as well as the terms and conditions on their contracts. I'm sure that most Members will be more than familiar with these matters from our casework. Time and time again, we hear about unfair labour market practices, low pay, dodgy contracts, discrimination and illegal employment practices and so on, and so on.
It's true to say that unemployment has fallen in Wales since the start of the financial crisis, but that doesn't mean that there has been a rise in pay. Wales is blighted by low-paid work. Around a quarter of jobs in this country were paid below the voluntary living wage in 2017, with regional variations to that figure. For example, one in five jobs in Caerphilly were low paid; one in three jobs in Blaenau Gwent were low paid. In 2016, roughly 17,000 jobs in Wales were paid below the statutory minimum wage. The Low Pay Commission found that the majority of underpaid workers are women, part-time, and hourly paid. This, in turn, has led to an increase in in-work poverty. Unlike the past, work today does not necessarily lead to a route out of poverty. Pay, hours of work, changes to social security benefits have all had an impact and a detrimental impact on our communities. Between 2014 and 2017, there was a 10 per cent rise in the number of children living in relative poverty where all working-age adults were in work. There is much more I could say about zero-hours contracts, for example, that contribute to this, but my colleague Helen Mary Jones will cover that shortly.
The Senedd may not have all the economic levers to deal with all these problems, but there are things that the Government can do, and we are calling on the Welsh Government in this motion to include a commitment to introducing a social partnership Act to kick-start a cultural change in Wales's labour market, where the workers' collective voice is equal to the voice of employers—a Welsh way of strengthening workers' rights that we have a long history of championing. So, let's make sure that we keep that tradition alive.
We also want to see a clear commitment to this in the Government's legislative programme. But I have to say, we found it more than disappointing that a Labour Government has essentially gutted our motion by deleting every point after point 1, turning it into another meaningless self-congratulatory statement, with wishy-washy words and a long kick into even longer grass. I know, because I shared a panel with Martin Mansfield from Wales TUC, that they want to see this legislation passed with a clear time frame.
So, I look forward to hearing the Government's justification for amending the motion in such a way, and I appeal to all of those Labour Members on the back benches who value their relationships with the trade unions to back us on this. Show them, on International Workers' Day, of all days, that you will put workers' rights above the party whip on this day today.
Diolch. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'n partneriaid yn y mudiad undebau llafur am eu gwaith yn cefnogi Plaid Cymru i ddatblygu'r cynnig hwn. Heddiw yw Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr, ac rydym yn falch o allu cynnal y ddadl heddiw. Credwn ei bod yn bwysig nodi'r diwrnod drwy roi cyfle i Aelodau yn y Siambr hon leisio cefnogaeth ac undod â gweithwyr a chyfrannu at y ddadl ar hawliau gweithwyr. Mae TUC Cymru am wneud Cymru yn genedl gwaith teg. Mae Plaid Cymru yn rhannu'r gwerthoedd sylfaenol hyn. Does bosibl nad ydym i gyd am i weithwyr yng Nghymru elwa o gydfargeinio a chael dweud eu barn am gyflogau ac amodau'r gweithle, yn ogystal â thelerau ac amodau eu cytundebau. Rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf o'r Aelodau yn gyfarwydd iawn â'r materion hyn o'n gwaith achos. Dro ar ôl tro, clywn am arferion annheg yn y farchnad lafur, cyflogau isel, contractau amheus, gwahaniaethu ac arferion cyflogaeth anghyfreithlon ac yn y blaen.
Mae'n wir dweud bod diweithdra wedi gostwng yng Nghymru ers dechrau'r argyfwng ariannol, ond nid yw hynny'n golygu bod cyflogau wedi codi. Mae gwaith ar gyflog isel yn bla yng Nghymru. Talwyd cyflogau is na'r cyflog byw gwirfoddol mewn tua chwarter y swyddi yn y wlad hon yn 2017, gydag amrywiadau rhanbarthol yn y ffigur. Er enghraifft, roedd un o bob pum swydd yng Nghaerffili yn rhai ar gyflogau isel; roedd un o bob tair swydd ym Mlaenau Gwent yn rhai ar gyflogau isel. Yn 2016, talwyd llai na'r isafswm cyflog statudol mewn tua 17,000 o swyddi yng Nghymru. Canfu'r Comisiwn Cyflogau Isel fod y rhan fwyaf o weithwyr ar gyflogau rhy isel yn fenywod, yn gweithio'n rhan-amser, ac yn cael eu talu fesul awr. Mae hyn, yn ei dro, wedi arwain at gynyddu lefelau tlodi mewn gwaith. Yn wahanol i'r gorffennol, nid yw gwaith heddiw o reidrwydd yn arwain at lwybr allan o dlodi. Mae cyflogau, oriau gwaith, newidiadau i fudd-daliadau nawdd cymdeithasol oll wedi cael effaith ac effaith andwyol ar ein cymunedau. Rhwng 2014 a 2017, gwelwyd cynnydd o 10 y cant yn nifer y plant a oedd yn byw mewn tlodi cymharol lle'r oedd yr holl oedolion o oedran gweithio yn gweithio. Mae llawer mwy y gallwn ei ddweud am gontractau dim oriau, er enghraifft, sy'n cyfrannu at hyn, ond bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones, yn trafod hynny maes o law.
Efallai nad oes gan y Senedd yr holl ddulliau economaidd at ei defnydd i ymdrin â'r holl broblemau hyn, ond mae pethau y gall y Llywodraeth eu gwneud, ac rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru yn y cynnig hwn i gynnwys ymrwymiad i gyflwyno Deddf partneriaeth gymdeithasol i hybu newid diwylliannol ym marchnad lafur Cymru, lle mae llais torfol y gweithwyr yn gyfartal â llais cyflogwyr—ffordd Gymreig o gryfhau hawliau gweithwyr y mae gennym hanes hir o'u cefnogi. Felly, gadewch inni sicrhau ein bod yn cadw'r traddodiad hwnnw'n fyw.
Rydym hefyd am weld ymrwymiad clir i hyn yn rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, siom fawr i ni oedd bod Llywodraeth Lafur wedi difetha ein cynnig i bob pwrpas drwy ddileu pob pwynt ar ôl pwynt 1, gan ei droi'n ddatganiad hunanglodforus a diystyr arall, gyda geiriau di-ddim a chic hir i laswellt hirach byth. Rwy'n gwybod, oherwydd fy mod wedi bod ar banel gyda Martin Mansfield o TUC Cymru, eu bod am weld y ddeddfwriaeth hon yn cael ei phasio gydag amserlen glir.
Felly, edrychaf ymlaen at glywed sut y gall y Llywodraeth gyfiawnhau diwygio'r cynnig yn y fath fodd, ac apeliaf ar bob un o'r Aelodau Llafur ar y meinciau cefn sy'n gwerthfawrogi eu perthynas â'r undebau llafur i'n cefnogi yn hyn o beth. Dangoswch iddynt, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr, o bob diwrnod, y byddwch yn rhoi hawliau gweithwyr uwchben chwip y blaid ar y diwrnod hwn heddiw.
Thank you. I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, I call on the Minister for Housing and Local Government to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Felly, galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl Pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn cymeradwyo gwaith pob Llywodraeth Cymru ers 1999 i ddatblygu strwythurau partneriaeth gymdeithasol effeithiol gydag undebau llafur a busnesau Cymru.
Yn nodi bod y dull gweithredu hwn wedi helpu i sicrhau hawliau gwirioneddol i weithwyr Cymru drwy Ddeddf yr Undebau Llafur (Cymru) a’r Gorchymyn Cyflogau Amaethyddol sydd wedi gwyrdroi deddfwriaeth Llywodraeth y DU.
Yn croesawu’r camau a ddatblygwyd drwy bartneriaeth gymdeithasol gan Lywodraeth Cymru i ddileu contractau dim oriau ecsbloetiol yng Nghymru a’r gwaith a wnaed drwy’r Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi.
Yn cydnabod ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wneud Cymru yn genedl Gwaith Teg.
Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a’i chyflwyno yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau wrth i ni ymadael â’r UE ei bod yn ymrwymo i safonau deinamig sy’n rhwymo mewn cyfraith ar gyfer diogelu a gorfodi gwaith teg ar draws y DU.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after Point 1 and replace with:
Commends the record of successive Welsh Governments since 1999 in developing effective social partnership structures with trades unions and business in Wales.
Notes this approach has helped deliver tangible rights for workers in Wales through the Trade Union (Wales) Act and the Agricultural Wages Order which have overturned UK Government legislation.
Welcomes the actions developed through social partnership by the Welsh Government to eliminate exploitative zero hours contracts in Wales and the work it has done through the Code of Practice on Ethical Employment in Supply Chains.
Recognises the Welsh Government’s commitment to make Wales a Fair Work nation.
Notes the Welsh Government’s commitment to develop a Social Partnership Act and to introduce it in this Assembly term.
Calls on the UK Government to ensure that as we leave the EU it commits to dynamic and legally binding standards on the protection and enforcement of fair work across the UK.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Russell George to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Darren Millar.
Diolch. Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu pwynt 4.
Gwelliant 3—Darren Millar
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgynghori ar ddatblygu deddf partneriaethau cymdeithasol.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ddiogelu hawliau gweithwyr ar ôl Brexit.
Amendment 2—Darren Millar
Delete point 4.
Amendment 3—Darren Millar
Delete point 5 and replace with:
Calls on the Welsh Government to consult on the development of a social partnerships act.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Welcomes the UK Government's commitment to protect workers' rights post-Brexit.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.
Amendments 2, 3 and 4 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I'd like to thank Plaid for bringing forward this debate today, and also say that I will move the amendments in the name of my colleague Darren Millar.
Can I say I support the vast majority of Plaid's motion? I particularly support their points 1, 2 and 3, and I look at point 2 of their motion, noting—it's a noting motion—that Wales is lagging behind the rest of the UK when it comes to fair wage levels, with many people in Wales on wages 30 per cent lower than the rest of the UK population. That is a sad fact that that's correct, but disappointing that that's the case, and I do think that that is a result of Government, and since we've had devolution 20 years ago, that gap has only widened, which makes this all the more disappointing. The Taylor review of modern working practices states—and I'm quoting here—that
'Flexibility in the labour market is important and must be retained in order to keep participation rates high',
and the report cites the 2017 labour force survey, which found that one fifth of people on zero-hours contracts are in full-time education, and 68 per cent of those on contracts do not want more hours. Certainly, the implication there is that zero-hours contracts do suit the vast majority of people on them.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, a dweud hefyd y byddaf yn cynnig y gwelliannau yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar.
A gaf fi ddweud fy mod yn cefnogi'r mwyafrif helaeth o gynnig Plaid Cymru? Rwy'n cefnogi eu pwyntiau 1, 2 a 3 yn arbennig, ac rwy'n edrych ar bwynt 2 yn eu cynnig, sy'n nodi—cynnig sy'n nodi ydyw—fod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU o ran lefelau cyflog teg, gyda llawer o bobl yng Nghymru ar gyflogau 30 y cant yn is na gweddill poblogaeth y DU. Mae'n ffaith drist fod hynny'n gywir, ond yn siomedig mai felly y mae, ac rwy'n credu bod hynny o ganlyniad i'r Llywodraeth, ac ers inni gael datganoli 20 mlynedd yn ôl, mae'r bwlch wedi lledu, sy'n gwneud hyn yn fwy siomedig byth. Mae adolygiad Taylor o arferion gwaith modern yn dweud—ac rwy'n dyfynnu yma—fod
hyblygrwydd yn y farchnad lafur yn bwysig a rhaid ei gadw er mwyn cadw cyfraddau cyfranogiad yn uchel,
ac mae'r adroddiad yn cyfeirio at yr arolwg o'r llafurlu yn 2017, a ganfu fod un rhan o bump o bobl ar gontractau dim oriau mewn addysg amser llawn, ac nad yw 68 y cant o'r rheini sydd â chontractau eisiau mwy o oriau. Yn sicr, yr awgrym yno yw bod y mwyafrif helaeth y bobl sydd arnynt yn fodlon â chontractau dim oriau.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, absolutely.
Gwnaf, yn bendant.
Thank you. I'm grateful to you for taking an intervention. There is a difference, though, between zero-hours contracts, which put all the power into the hands of the employer, and flexible working contracts, where the power is more evenly balanced. I don't know if you've had family members who've been working on zero-hours contracts, but I have, and, as the TUC general secretary said, I've never met anybody working on a zero-hours contract who wanted that contract. They might want the flexibility but they didn't want the zero-hours contract where the power is with the employer.
Diolch. Diolch i chi am dderbyn ymyriad. Fodd bynnag, mae gwahaniaeth rhwng contractau dim oriau, sy'n rhoi'r holl bŵer yn nwylo'r cyflogwr, a chontractau gweithio hyblyg, lle mae'r pŵer yn fwy cytbwys. Nid wyf yn gwybod a oes gennych aelodau o'r teulu sydd wedi bod yn gweithio ar gontractau dim oriau, ond mae gennyf fi, ac fel y dywedodd ysgrifennydd cyffredinol y TUC, nid wyf erioed wedi cyfarfod ag unrhyw un sy'n gweithio ar gontract dim oriau a oedd eisiau'r contract hwnnw. Efallai eu bod am gael hyblygrwydd ond nid oeddent am gael contract dim oriau lle mae'r pŵer gyda'r cyflogwr.
I do think that there's a balance here that has to be struck, and clearly we're on a different side of that balance, but what zero-hours contracts do offer is they do offer that flexibility for workers, offering workers patterns that suit their personal circumstances and give them the ability to work in a way that suits them. Zero-hours contracts also provide the flexibility for businesses, allowing them to meet customer demand at busier times as well. That's one of the things that also is important here, and this is why my colleagues and I on this side can't support that part of your motion. But I do suspect that what we want to achieve is the same—it's just there's a difference about how we achieve it, and there's a different balance here in that regard. But workers should be able to secure fair work, and employees should be able to have the right to ask their employer for more predictable and stable contracts if they prefer. This is the crux of our amendment, taking the approach, here, of the UK Government in their commitments to protect workers' rights as well. We do need to have an approach that empowers workers, gives them the ability to choose what contract best suits their personal and financial requirements. Whilst the European Union sets out the minimum requirements that workers should enjoy, the UK Government has consistently exceeded them, and has led the way in enhancing the rights of workers. This includes expanding upon EU maternity entitlements and parental leave. New proposals include providing greater protection for pregnant women [Interruption.]—in a moment—and new parents from redundancy, and extending current protections enjoyed by parents to other parents, such as those returning from shared parental leave. Yes.
Credaf fod yma gydbwysedd sy'n rhaid ei daro, ac mae'n amlwg ein bod ar ochr wahanol i'r cydbwysedd hwnnw, ond yr hyn y mae contractau dim oriau'n ei gynnig yw hyblygrwydd i weithwyr, gan gynnig patrymau i weithwyr sy'n gweddu i'w hamgylchiadau personol ac yn rhoi gallu iddynt weithio mewn ffordd sy'n addas iddynt hwy. Mae contractau dim oriau hefyd yn rhoi hyblygrwydd i fusnesau, gan ganiatáu iddynt ateb y galw gan gwsmeriaid ar adegau prysurach. Dyna un o'r pethau sydd hefyd yn bwysig yma, a dyma pam na all fy nghyd-Aelodau a minnau ar yr ochr hon gefnogi'r rhan honno o'ch cynnig. Ond rwy'n amau bod yr hyn yr ydym am ei gyflawni yr un fath—mae'r ffordd rydym yn ei gyflawni'n wahanol, dyna i gyd, ac mae cydbwysedd gwahanol yma o ran hynny. Ond dylai gweithwyr allu sicrhau gwaith teg, a dylai cyflogeion allu cael hawl i ofyn i'w cyflogwr am gontractau mwy rhagweladwy a sefydlog os yw'n well ganddynt. Dyma graidd ein gwelliant, gan gymryd agwedd Llywodraeth y DU yma yn eu hymrwymiadau hwy hefyd i warchod hawliau gweithwyr. Mae angen i ni gael dull o weithredu sy'n grymuso gweithwyr, yn rhoi'r gallu iddynt ddewis pa gontract sy'n gweddu orau i'w gofynion personol ac ariannol. Er bod yr Undeb Ewropeaidd yn nodi'r gofynion sylfaenol y dylai gweithwyr eu mwynhau, mae Llywodraeth y DU wedi rhagori arnynt yn gyson, ac mae wedi arwain y ffordd o ran gwella hawliau gweithwyr. Mae hyn yn cynnwys ehangu hawliau mamolaeth ac absenoldeb rhieni yr UE. Mae cynigion newydd yn cynnwys rhoi mwy o amddiffyniad i fenywod beichiog [Torri ar draws.]—mewn munud—a rhieni newydd rhag dileu swyddi, ac ymestyn yr amddiffyniadau presennol a fwynheir gan rieni i rieni eraill, megis y rhai sy'n dychwelyd o absenoldeb rhiant a rennir. Iawn.
So, with what you've said, why will Theresa May not sign up to the charter of fundamental rights? Why is she insistent that legislatively it is excluded from any link with Welsh workers' rights, UK workers' rights?
Felly, gyda'r hyn rydych wedi'i ddweud, pam nad yw Theresa May yn cefnogi'r siarter hawliau sylfaenol? Pam ei bod yn mynnu bod y siarter yn cael ei heithrio'n ddeddfwriaethol rhag unrhyw gysylltiad â hawliau gweithwyr Cymru, hawliau gweithwyr y DU?
Well, I've already stated that the UK Government has exceeded the protections that are under EU law. I've made that point, and I would finish by saying that I do agree with Leanne Wood in regard to the disappointment of a Government that has deleted all of Plaid's motion, most of which we can agree with. For that reason—[Interruption.] For that reason, we won't be supporting the Government's amendment.
Wel, rwyf eisoes wedi dweud bod Llywodraeth y DU wedi mynd y tu hwnt i'r amddiffyniadau a geir o dan gyfraith yr UE. Rwyf wedi gwneud y pwynt hwnnw, a hoffwn orffen drwy ddweud fy mod yn cytuno â Leanne Wood o ran y siom fod y Llywodraeth wedi dileu cynnig Plaid Cymru yn ei gyfanrwydd, a gallwn gytuno â'r rhan fwyaf o'r cynnig hwnnw. Am y rheswm hwnnw—[Torri ar draws.] Am y rheswm hwnnw, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth.
Thanks to Plaid Cymru for bringing forward this debate on workers' rights. I'll speak proudly of the work carried out by this Welsh Government and other members of these benches in promoting those rights. For some of us, this is a real and personal issue, and in my case it was 30 years as a trade union official fighting for and defending workers' rights every single day. I remain a proud member of Unison and continue to support and admire the work that they do for public service workers across the UK and beyond. As the daughter of a Transport and General Workers Union shop steward it's clear to me that some things, like belonging to a trade union, just happen to be in the blood.
In the years that I spent as a trade union official I recall working alongside colleagues like Vaughan Gething and Mick Antoniw as employment lawyer partners in taking forward personal and collective cases that benefitted many thousands of people—benefits that were gained by enforcing their workplace rights. I also recall working closely with Eluned Morgan in the Lords on our opposition to the Trade Union Bill, seeking to defend workers in Wales against the Tories' race to the bottom, and the pride in seeing this Welsh Labour Government bring forward legislation to protect Wales from the attacks on trade union organisation in the public sector.
Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon ar hawliau gweithwyr. Hoffwn siarad yn falch am y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru ac aelodau eraill o'r meinciau hyn ar hyrwyddo'r hawliau hynny. I rai ohonom, mae hwn yn fater real a phersonol, ac yn fy achos i bûm yn swyddog undeb llafur am 30 mlynedd yn amddiffyn ac ymladd am hawliau gweithwyr bob dydd. Rwy'n parhau i fod yn aelod balch o Unsain ac yn parhau i gefnogi ac edmygu'r gwaith a wnânt ar ran gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU a thu hwnt. Fel merch i swyddog Undeb y Gweithwyr Cludiant a Chyffredinol mae'n amlwg i mi fod rhai pethau, fel perthyn i undeb llafur, yn rhywbeth sydd yn y gwaed.
Yn ystod y blynyddoedd a dreuliais yn swyddog undeb llafur cofiaf weithio gyda chyd-Aelodau, fel Vaughan Gething a Mick Antoniw, fel partneriaid cyfraith cyflogaeth yn gweithio ar achosion personol a chyfunol a oedd o fudd i filoedd lawer o bobl—buddion a enillwyd drwy fynnu eu hawliau yn y gweithle. Hefyd, cofiaf weithio'n agos gydag Eluned Morgan yn Nhŷ’r Arglwyddi ar ein gwrthwynebiad i'r Bil Undebau Llafur, a cheisio amddiffyn gweithwyr yng Nghymru rhag ras y Torïaid i'r gwaelod, a'r balchder o weld y Llywodraeth Lafur Gymreig hon yn cyflwyno deddfwriaeth i warchod Cymru rhag yr ymosodiadau ar drefniadaeth undebau llafur yn y sector cyhoeddus.
Will you take an intervention? There's no doubt your contribution to workers' rights and the trade union movement is commendable. Do you therefore regret the amendment that's been put down by the Government today to delete all the substance out of our motion, effectively, and just congratulate itself without thinking about what it can do in the future to further protect those workers' rights?
A wnewch chi dderbyn ymyriad? Heb amheuaeth, mae eich cyfraniad i hawliau gweithwyr a'r mudiad undebau llafur yn ganmoladwy. A ydych chi felly'n gresynu at y gwelliant a gyflwynwyd gan y Llywodraeth heddiw i ddileu holl sylwedd ein cynnig i bob pwrpas, a dim ond llongyfarch ei hun heb feddwl am yr hyn y gall ei wneud yn y dyfodol i warchod hawliau'r gweithwyr hynny ymhellach?
No, I'm quite happy with the amendment and I'll explain a bit further why as I go through. I would say that I'm sorry, Russell, despite what you say, the Tories' solution to the problems in the workplace is always to attack workers and those who represent them and while ignoring the fat cats in the boardrooms with their bonuses and while workers are constantly facing austerity and pay freezes through these difficult periods. On these benches, however, we have the ingrained and instinctive values that still help to shape the work that we carry out in this Senedd. In the period of devolution, we've seen successive Welsh Labour-led Governments taking forward a workers' rights agenda, embracing social partnership, working towards a fair work nation, promoting collective bargaining, protecting and funding the Wales Union Learning Fund, abolishing zero-hours contracts in social care, introducing codes on ethical employment and procurement, establishing the economic contract, and, as already mentioned, repealing the worst elements of the vindictive Tory Trade Union Act here in Wales, and, finally, that is committed to developing a social partnership Act in this Assembly term. There are so many proud achievements by our Labour movement, but, having just marked international Workers' Memorial Day, I think it reminds us that this work is far from complete, whether that is work on health and safety, on protecting the gains that we've made on equality, or seeing more workers protected by collective bargaining. And I was very proud to see that moving towards mandatory collective bargaining was actually part of Labour's general manifesto in 2017, showing that, without doubt, Labour remains the workers' party.
But we couldn't have this debate, of course, without mentioning Brexit, and it has been touched on by others. If we leave the European Union, we will need to redouble our efforts to ensure that every right won by workers across Europe remains at the heart of workers' rights in the UK too. We cannot and will not allow workers' rights to be sacrificed at the altar of deregulation and freemarketing that the arch Brexiteers are desperate to see. In or out of the EU, much remains to be done, and some of us will never give up that fight, because, for some of us, fighting for workers' rights is just in our DNA.
Na, rwy'n ddigon hapus gyda'r gwelliant ac fe egluraf pam wrth i mi barhau. Hoffwn ddweud ei bod yn ddrwg gennyf, Russell, er gwaethaf yr hyn a ddywedwch, mai ateb y Torïaid i'r problemau yn y gweithle bob amser yw ymosod ar weithwyr a'r rhai sy'n eu cynrychioli gan anwybyddu'r cathod tew yn ystafelloedd y byrddau gyda'u taliadau bonws tra bo gweithwyr yn wynebu cyni yn gyson a rhewi cyflogau drwy'r cyfnodau anodd hyn. Ar y meinciau hyn, fodd bynnag, mae gennym werthoedd greddfol a chynhenid sy'n dal i helpu i lunio'r gwaith a wnawn yn y Senedd hon. Yng nghyfnod datganoli, gwelsom Lywodraethau Llafur Cymru olynol yn datblygu agenda hawliau gweithwyr, yn ymgorffori partneriaeth gymdeithasol, yn gweithio tuag at genedl gwaith teg, yn hyrwyddo cydfargeinio, yn diogelu ac ariannu Cronfa Ddysgu Undebau Cymru, yn diddymu contractau dim oriau mewn gofal cymdeithasol, yn cyflwyno codau ar gyflogaeth a chaffael moesegol, yn sefydlu'r contract economaidd, ac fel y crybwyllwyd eisoes, yn diddymu elfennau gwaethaf Deddf Undebau Llafur filain y Torïaid yma yng Nghymru, ac yn olaf, Llywodraeth Lafur sydd wedi ymrwymo i ddatblygu Deddf partneriaeth gymdeithasol yn nhymor y Cynulliad hwn. Mae cymaint o gyflawniadau balch gan ein mudiad Llafur, ond ar ôl nodi'r Diwrnod Rhyngwladol i Gofio Gweithwyr, credaf ei fod yn ein hatgoffa nad yw'r gwaith hwn wedi'i gwblhau o bell ffordd, boed hwnnw'n waith ar iechyd a diogelwch, ar ddiogelu'r enillion a wnaethom ar gydraddoldeb, neu weld mwy o weithwyr yn cael eu hamddiffyn drwy gydfargeinio. Ac roeddwn yn falch iawn o weld bod symud tuag at gydfargeinio gorfodol yn rhan o faniffesto cyffredinol y Blaid Lafur yn 2017 mewn gwirionedd, sy'n dangos bod Llafur yn parhau i fod yn blaid y gweithwyr heb unrhyw amheuaeth.
Ond ni allem gael y ddadl hon, wrth gwrs, heb sôn am Brexit, ac mae eraill wedi cyffwrdd â hyn. Os gadawn yr Undeb Ewropeaidd, bydd angen inni gryfhau ein hymdrechion i sicrhau bod pob hawl a enillir gan weithwyr ar draws Ewrop yn dal i fod yn ganolog i hawliau gweithwyr yn y DU hefyd. Ni allwn ac ni fyddwn yn caniatáu i hawliau gweithwyr gael eu haberthu ar allor y dadreoleiddio a'r masnachu rhydd y mae prif bleidwyr Brexit yn daer eisiau eu gweld. Mae llawer o waith i'w wneud eto yn yr UE neu'r tu allan iddo, ac ni fydd rhai ohonom byth yn rhoi'r gorau i'r frwydr honno, oherwydd, i rai ohonom, mae ymladd dros hawliau gweithwyr yn ein DNA.
I'm very grateful for the opportunity to take part in this important event, this important debate. It's great for us all as a Senedd to be able to celebrate International Workers' Day, and we do this, of course, in the context of a very moving statement from Mick Antoniw, remembering that Sunday was Workers' Memorial Day.
Now, Mick reminded us of the theme of that day, which is to remember the dead and fight for the living. And I want to focus on my disappointment in the way that the Government has chosen to amend this motion with regard to zero-hours contracts. Most people on zero-hours contracts don't want to be on zero-hours contracts, and I just want to give a few facts from research that's been published in February this year by the Trades Union Congress. People on zero-hours contracts are more than twice as likely to work night shifts, and are paid a third less an hour on average than other workers. The median hourly pay before tax for someone on a zero-hours contract was £7.70, compared to £11.80 for other workers. Again, 23 per cent of zero-hours contracts have compulsory night work.
Now, the thing about a zero-hours contract, as opposed to a flexible working relationship, is that all the power is in the hands of the employer. How are people expected to live when they do not know from one week to the next how many hours they're going to work? Flexible working does work for some people, but a zero-hours contract is not flexible working, and we've got into the habit—and I'm afraid we saw this a little bit with Russell George—of using these interchangeably. And it's not the same thing. Flexible contracts give equal power to the worker and to the employer; zero-hours contracts, all the power sits in the hands of the employer, and that isn't fair.
So, our original motion says this—clause 4
'Calls on the Welsh Government to ban the use of zero hours contracts in all devolved Welsh public services and associated supply chains'.
The amendment says—it
'Welcomes the actions developed through social partnership by the Welsh Government to eliminate exploitative zero hours contracts in Wales and the work it has done through the Code of Practice'.
Well, that implies that there's such a thing as a zero-hours contract that isn't exploitative, and nobody on these benches here believes that that is true. Zero-hours contracts are a nasty American import that we should not have here in any of the countries in those islands, and certainly not here in Wales. [Interruption.] I'm very sorry, I didn't see. Mick.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i gymryd rhan yn y digwyddiad pwysig hwn, y ddadl bwysig hon. Mae'n wych i ni gyd fel Senedd allu dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr, a gwnawn hyn, wrth gwrs, yng nghyd-destun datganiad teimladwy iawn gan Mick Antoniw, a chofio mai dydd Sul oedd y Diwrnod Rhyngwladol i Gofio Gweithwyr.
Nawr, cawsom ein hatgoffa gan Mick o thema'r diwrnod hwnnw, sef cofio'r meirw ac ymladd dros y byw. Ac rwyf am ganolbwyntio ar fy siom ynglŷn â'r ffordd y mae'r Llywodraeth wedi dewis diwygio'r cynnig hwn mewn perthynas â chontractau dim oriau. Nid yw'r rhan fwyaf o bobl ar gontractau dim oriau eisiau bod ar gontractau dim oriau, ac rwyf am roi ychydig ffeithiau o ymchwil a gyhoeddwyd ym mis Chwefror eleni gan Gyngres yr Undebau Llafur. Mae pobl ar gontractau dim oriau fwy na dwywaith mor debygol o fod yn gweithio sifftiau nos, a chânt eu talu traean yn llai yr awr ar gyfartaledd na gweithwyr eraill. Y cyflog canolrifol fesul awr cyn treth i rywun ar gontract dim oriau oedd £7.70, o'i gymharu â £11.80 i weithwyr eraill. Unwaith eto, mae 23 y cant o gontractau dim oriau yn cynnwys gwaith nos gorfodol.
Nawr, y peth am gontract dim oriau, yn hytrach na pherthynas weithio hyblyg, yw bod yr holl bŵer yn nwylo'r cyflogwr. Sut y mae disgwyl i bobl fyw pan na wyddant o'r naill wythnos i'r llall faint o oriau y maent yn mynd i weithio? Mae gweithio hyblyg yn gweithio i rai pobl, ond nid gweithio hyblyg yw contract dim oriau, ac rydym wedi mynd i'r arfer—ac mae arnaf ofn i ni weld hyn braidd gyda Russell George—o ddefnyddio'r rhain yn gyfnewidiol. Ac nid yr un peth ydyw. Mae contractau hyblyg yn rhoi'r un pŵer i'r gweithiwr ac i'r cyflogwr; gyda chontractau dim oriau, mae'r holl bŵer yn nwylo'r cyflogwr, ac nid yw hynny'n deg.
Felly, mae ein cynnig gwreiddiol yn dweud hyn—mae cymal 4
'Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wahardd y defnydd o gontractau dim oriau ym mhob un o wasanaethau datganoledig cyhoeddus Cymru a chadwyni cyflenwi cysylltiedig'.
Mae'r gwelliant yn dweud ei fod
'Yn croesawu'r camau a ddatblygwyd drwy bartneriaeth gymdeithasol gan Lywodraeth Cymru i ddileu contractau dim oriau ecsbloetiol yng Nghymru a'r gwaith a wnaed drwy'r Cod Ymarfer'.
Wel, mae hynny'n awgrymu bod y fath beth â chontract dim oriau nad yw'n ecsbloetiol yn bodoli, ac nid oes neb ar y meinciau hyn yn credu bod hynny'n wir. Mae contractau dim oriau yn fewnforion Americanaidd annifyr na ddylem eu cael yma yn unrhyw un o wledydd yr ynysoedd hyn, ac yn sicr nid yma yng Nghymru. [Torri ar draws.] Mae'n flin iawn gennyf, ni welais. Mick.
Thank you for taking the intervention. I don't think anyone disagrees with the narrative you've given, but, in the format that clause is, do you accept that it is actually outside our legislative competence?
Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. Nid wyf yn credu bod neb yn anghytuno â'r naratif a roesoch, ond o ran fformat y cymal, a dderbyniwch ei fod y tu allan i'n cymhwysedd deddfwriaethol mewn gwirionedd?
I was about to come to that, because of course in terms of banning—legally banning—zero-hours contracts we do not have the competence to do that. But our motion doesn't ask for that. What our motion asks is for the Welsh Government to use its economic power to keep those zero-hours contracts out of those areas of service over which they have control—
'devolved Welsh public services and associated supply chains'.
If the Welsh Government chose to ban them in public services through various service level agreements and the various ways in which their public services are managed, they could do that. If they chose to then, through the contracts that they let and the contracts that public bodies let, to put in a clause that banned it, that would be perfectly lawful within UK legislation as it stands. Of course, on these benches, we feel we should have the power to legislate, but let us use the power that we do have.
Now, have some steps been made forward? Certainly. But what we're asking for is something specific. I, like Leanne Wood, am really disappointed that, on something where we would have expected that across most of these benches, and indeed colleagues in other parts of the Chamber, we could have broad agreement, you have chosen as a Government to take a fish knife to our motion and gut it and be just self congratulatory about what has already been done. I don't think that's really in the spirit of the way we put this motion forward and how we hoped that you would react.
So, let me come back to what Mick said: remember the dead and fight for the living. We do not have the power here yet to ban zero-hours contracts. I do not understand why the Welsh Government will not use the power that it does have to reduce them.
Roeddwn ar fin dod at hynny, oherwydd wrth gwrs o ran gwahardd—gwahardd yn gyfreithiol—contractau dim oriau nid oes gennym gymhwysedd i wneud hynny. Ond nid yw ein cynnig yn gofyn am hynny. Yr hyn y mae ein cynnig yn ei ofyn yw i Lywodraeth Cymru ddefnyddio ei phŵer economaidd i gadw contractau dim oriau allan o'r meysydd gwasanaeth y mae ganddi reolaeth drostynt—
'gwasanaethau datganoledig cyhoeddus Cymru a chadwyni cyflenwi cysylltiedig'.
Pe bai Llywodraeth Cymru yn dewis eu gwahardd mewn gwasanaethau cyhoeddus drwy wahanol gytundebau lefel gwasanaeth a'r gwahanol ffyrdd y caiff eu gwasanaethau cyhoeddus eu rheoli, gallent wneud hynny. Pe baent yn dewis rhoi cymal i mewn sy'n ei wahardd, drwy'r contractau a osodir ganddynt a'r contractau a osodir gan gyrff cyhoeddus, byddai hynny'n gwbl gyfreithlon o fewn deddfwriaeth y DU fel y mae. Wrth gwrs, ar y meinciau hyn, teimlwn y dylem gael pŵer i ddeddfu, ond gadewch inni ddefnyddio'r pŵer sydd gennym.
Nawr, a gafwyd rhai camau ymlaen? Yn sicr. Ond rydym yn gofyn am rywbeth penodol. Rwyf fi, fel Leanne Wood, yn siomedig iawn eich bod chi fel Llywodraeth, ar rywbeth y byddem wedi disgwyl y gallem gytuno'n fras arno ar draws y rhan fwyaf o'r meinciau hyn, ac yn wir â chyd-Aelodau mewn rhannau eraill o'r Siambr, wedi dewis diberfeddu ein cynnig a gwneud dim ond canmol eich hunain am yr hyn sydd wedi'i wneud eisoes. Nid wyf yn credu bod hynny'n cyd-fynd ag ysbryd y ffordd y cyflwynasom y cynnig hwn a sut y gobeithiem y byddech yn ymateb.
Felly, gadewch imi ddod yn ôl at yr hyn a ddywedodd Mick: cofio'r meirw ac ymladd dros y byw. Nid oes gennym bŵer yma eto i wahardd contractau dim oriau. Nid wyf yn deall pam na wnaiff Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r pŵer sydd ganddi i'w lleihau.
Whilst I have a number of speakers, I do have to call the Minister, and Plaid Cymru have to respond to their debate, so I apologise to those who were not called. I now call the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Er bod gennyf nifer o siaradwyr, mae'n rhaid imi alw ar y Gweinidog, ac mae'n rhaid i Blaid Cymru ymateb i'r ddadl, felly rwy'n ymddiheuro i'r rheini na chawsant eu galw. Galwaf yn awr ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As a political party that was created to unite trade unionists and socialists and to give voice to the working class, and as a Government that believes in equality, social justice and opportunity for all, we absolutely recognise the importance of International Workers' Day as a means to highlight the plight of many workers and to promote workers' rights. But, as a party with an indelible link to trade unionism—and like Dawn Bowden I too am a proud member of Unison, which I have been for some 40-odd years now—successive Welsh Governments have developed and deployed excellent working relationships with employers and trade unions over the last 20 years. We have replaced the remaining points of the motion to set that record straight, because the motion is not written and designed to get consensus across the Chamber, it's written as an attack, and that's why we reject it and replaced it with ours, and I'm very happy that we have done so. [Interruption.] Certainly.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel plaid wleidyddol a grëwyd i uno undebwyr llafur a sosialwyr ac i roi llais i'r dosbarth gweithiol, ac fel Llywodraeth sy'n credu mewn cydraddoldeb, cyfiawnder cymdeithasol a chyfle i bawb, rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr fel modd o amlygu trafferthion llawer o weithwyr a hyrwyddo hawliau gweithwyr. Ond fel plaid gyda chyswllt annileadwy ag undebaeth lafur—ac fel Dawn Bowden rwyf innau hefyd yn aelod balch o Unsain, ac wedi bod ers tua 40 mlynedd bellach—mae Llywodraethau Cymru olynol wedi datblygu a defnyddio perthynas waith ardderchog gyda chyflogwyr ac undebau llafur dros yr 20 mlynedd diwethaf. Rydym wedi disodli gweddill pwyntiau'r cynnig i nodi hynny, oherwydd nid yw'r cynnig wedi'i ysgrifennu a'i gynllunio ar gyfer sicrhau consensws ar draws y Siambr, mae wedi'i ysgrifennu fel ymosodiad, a dyna pam rydym yn ei wrthod ac yn gosod ein cynnig ni yn ei le, ac rwy'n hapus iawn ein bod wedi gwneud hynny. [Torri ar draws.] Yn sicr.
Do you welcome that earlier this year the First Minister has given an outright, an absolute commitment to already introduce a social partnership Act and for the abolition of section 1 of the Equality Act 2010 and that that work is under way?
A ydych yn croesawu'r ffaith bod y Prif Weinidog, yn gynharach eleni, wedi rhoi ymrwymiad llwyr i gyflwyno Deddf partneriaeth gymdeithasol eisoes ac i ddiddymu adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a bod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo?
Absolutely, and I'm coming onto that in a moment. Social partnership has indeed, as Dawn Bowden said, been part of our DNA from the outset of devolution. We recognise its critical role in shaping effective policy and we have established many mechanisms to support this, such as the Welsh Ministers' business scheme, and, in the early days of devolution, the business partnership council, the council for economic development, and latterly a social partners strategy group and the Wales social partners unit.
I also agree with Dawn Bowden that we are rightly proud of our model of social partnership. It has indeed helped to deliver tangible rights for workers in Wales through the Trade Union (Wales) Act 2017 as she mentioned, the agricultural wages Order, and through the ethical code of procurement in supply chains. The guiding principles on the appropriate use of non-guaranteed hours arrangements in Welsh devolved public services is an excellent example of how successful this partnership can be. Nevertheless, I do absolutely recognise many of the points and issues that Leanne and Helen Mary raised. I absolutely agree with them that we need to do more for Wales to become a fair work nation. For that to happen, both our policies and our supporting institutional arrangements will need to work together to shape the nature of work and employment in Wales. We appointed—[Interruption.] Yes, of course.
Yn sicr, ac rwy'n dod at hynny mewn munud. Mae partneriaeth gymdeithasol, fel y dywedodd Dawn Bowden, wedi bod yn rhan o'n DNA o ddechrau datganoli. Cydnabyddwn ei rôl hanfodol wrth lunio polisi effeithiol ac rydym wedi sefydlu llawer o fecanweithiau i gefnogi hyn, megis cynllun busnes Gweinidogion Cymru, ac yn nyddiau cynnar datganoli, y cyngor partneriaeth busnes, y cyngor datblygu economaidd, ac yn fwy diweddar grŵp strategaeth partneriaid cymdeithasol ac uned partneriaid cymdeithasol Cymru.
Cytunaf hefyd â Dawn Bowden ei bod yn iawn inni fod yn falch o'n model partneriaeth gymdeithasol. Yn wir, mae wedi helpu i ddarparu hawliau diriaethol i weithwyr yng Nghymru drwy Ddeddf Undebau Llafur (Cymru) 2017 fel y crybwyllodd, y Gorchymyn cyflogau amaethyddol, a thrwy'r cod caffael moesegol mewn cadwyni cyflenwi. Mae'r egwyddorion arweiniol ar y defnydd priodol o drefniadau oriau heb eu gwarantu mewn gwasanaethau datganoledig cyhoeddus yng Nghymru yn enghraifft ragorol o ba mor llwyddiannus y gall y bartneriaeth hon fod. Serch hynny, rwy'n llwyr gydnabod llawer o'r pwyntiau a'r materion a godwyd gan Leanne a Helen Mary. Cytunaf yn llwyr â hwy fod angen inni wneud mwy er mwyn i Gymru ddod yn genedl gwaith teg. Er mwyn i hynny ddigwydd, bydd angen i'n polisïau a'n trefniadau sefydliadol ategol weithio gyda'i gilydd i roi siâp i natur gwaith a chyflogaeth yng Nghymru. Rydym wedi penodi—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.
A very specific point about your amendment around zero-hours contracts: as it is written, it says
'to eliminate exploitative zero hours contracts'.
I invite you to take this opportunity to make it clear that the Government believes that all zero-hours contracts are exploitative and that that's there to describe all zero-hours contracts and not to suggest that there are zero-hours contracts that are not exploitative.
Pwynt penodol iawn am eich gwelliant ar gontractau dim oriau: fel y'i hysgrifennwyd, mae'n dweud
'dileu contractau dim oriau ecsbloetiol'.
Fe'ch gwahoddaf i achub ar y cyfle hwn i egluro bod y Llywodraeth yn credu bod pob contract dim oriau yn ecsbloetiol a bod hynny yno i ddisgrifio pob contract dim oriau ac nid i awgrymu bod yna gontractau dim oriau nad ydynt yn ecsbloetiol.
I take the point that you make, and actually I agreed with much of what you said in your speech, and I think the vast majority of zero-hours contracts are indeed exploitative. The issue there is the control issue that you rightly outlined. I want to just qualify it a little, because it is about control. There are zero-hours contracts where the control is shared and people need those flexible arrangements, but they only work where the worker is in control of that arrangement, and that's an arrangement you don't very frequently see. So it's a very small caveat to your 'all', because I don't think there are very many of those. So, we are very keen on stopping exploitative zero-hours contracts, and we are very keen to make sure that some of the issues that you've both raised around the way that workers are treated and the way that they have an unequal power relationship are addressed. But, it is outside our devolution settlement, and so what we'll be doing—and I'll just start to outline that now—is using the levers we've got to their maximum effect to eradicate that as much as we possibly can and to lead the way for the areas of the Welsh economy where we don't have direct power. For what it's worth, I, too, think we should have that power, just to be clear.
But, as I said, for Wales to become a fair work nation, both our policies and our supporting institutional arrangements will need to work together. So, the commission that we appointed, the independent Fair Work Commission, will be publishing its report this week, on 3 May, and its recommendations will help shape our thinking about how we might enhance employment opportunities across Wales. Social partnership will be absolutely key to driving this forward. It will rely on getting the balance right in the relationships between the partners in order to take them with us and get the leverage that we want. It will be important to ensure that agreements reached through social partnership are implemented effectively.
That's why we have already, as Mick Antoniw said in his intervention, committed to introducing a social partnership Act in this Assembly term in order to provide greater clarity about the authority of social partnership bodies and their effect. And, if and when we leave the EU, we will indeed be looking to ensure there is no weakening of existing employment rights, that new trade agreements protect employment standards, and that future UK employment legislation keeps pace with progressive EU employment legislation. It's not enough, Russell George, to stand still and rest on our laurels. We need to make sure that Wales keeps its place in the world as a good place to live and work, a good place to do business. And for that to happen, both the employers and the workers need to recognise that that's what we are and that is why, Dirprwy Lywydd, we will be bringing forward the social partnership Act, we will be looking to make Wales a fair work nation, and that is why we had the independent report. And that's why I'm very pleased to have been able to put the record straight in this debate today. Diolch.
Rwy'n derbyn y pwynt a wnewch, ac mewn gwirionedd roeddwn yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedasoch yn eich araith, ac rwy'n meddwl bod y mwyafrif helaeth o gontractau dim oriau yn ecsbloetiol yn wir. Y broblem yno yw'r mater ynghylch rheolaeth a amlinellwyd gennych yn briodol. Rwyf am ei amodi ychydig, oherwydd mae'n ymwneud â rheolaeth. Ceir contractau dim oriau lle rhennir y rheolaeth ac mae angen y trefniadau hyblyg hynny ar bobl, ond nid ydynt ond yn gweithio lle mae'r gweithiwr yn rheoli'r trefniant hwnnw, ac mae hwnnw'n drefniant nad ydych yn ei weld yn aml iawn. Felly, cafeat bach iawn i'ch 'pob un' chi ydyw, gan nad wyf yn meddwl bod llawer iawn o'r rheini i'w cael. Felly, rydym yn awyddus iawn i ddileu contractau dim oriau ecsbloetiol, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod rhai o'r materion rydych wedi'u codi ynglŷn â'r ffordd y caiff gweithwyr eu trin a'r ffordd y mae ganddynt berthynas anghyfartal o ran pŵer yn cael sylw. Ond mae y tu allan i'n setliad datganoli, ac felly yr hyn y byddwn yn ei wneud—ac fe ddechreuaf amlinellu hynny yn awr—yw defnyddio'r dulliau sydd gennym i'w llawn effaith i ddileu hynny gymaint ag y gallwn ac i arwain y ffordd ar gyfer meysydd yn economi Cymru lle nad oes gennym bŵer uniongyrchol drostynt. O ran hynny, rwyf innau hefyd yn credu y dylem gael y pŵer hwnnw, i fod yn glir.
Ond fel y dywedais, er mwyn i Gymru ddod yn genedl gwaith teg, bydd angen i'n polisïau a'n trefniadau sefydliadol ategol weithio gyda'i gilydd. Felly, bydd y comisiwn a benodwyd gennym, y Comisiwn Gwaith Teg annibynnol, yn cyhoeddi ei adroddiad yr wythnos hon, ar 3 Mai, a bydd ei argymhellion yn helpu i lywio ein syniadau ynglŷn â sut y gallem wella cyfleoedd cyflogaeth ledled Cymru. Bydd partneriaeth gymdeithasol yn gwbl allweddol i allu bwrw ymlaen â hyn. Bydd yn dibynnu ar gael y cydbwysedd yn iawn yn y berthynas rhwng y partneriaid er mwyn mynd â hwy gyda ni a chael y dylanwad rydym am ei gael. Bydd yn bwysig sicrhau bod cytundebau a wneir drwy bartneriaeth gymdeithasol yn cael eu gweithredu'n effeithiol.
Dyna pam rydym eisoes wedi ymrwymo, fel y dywedodd Mick Antoniw yn ei ymyriad, i gyflwyno Deddf partneriaeth gymdeithasol yn nhymor y Cynulliad hwn er mwyn rhoi mwy o eglurder ynglŷn ag awdurdod y cyrff partneriaeth cymdeithasol a'u heffaith. Ac os a phan fyddwn yn gadael yr UE, byddwn yn wir yn ceisio sicrhau nad yw hawliau cyflogaeth presennol yn cael eu gwanhau mewn unrhyw fodd, fod cytundebau masnach newydd yn diogelu safonau cyflogaeth, a bod deddfwriaeth cyflogaeth y DU yn y dyfodol yn cyd-fynd â deddfwriaeth cyflogaeth flaengar yr UE. Russell George, nid yw sefyll yn llonydd a gorffwys ar ein rhwyfau yn ddigon. Mae angen inni sicrhau bod Cymru yn cadw ei lle yn y byd fel lle da i fyw a gweithio ynddo, lle da i wneud busnes. Ac er mwyn i hynny ddigwydd, mae angen i'r cyflogwyr a'r gweithwyr gydnabod mai dyna ydym ni a dyna pam, Ddirprwy Lywydd, y byddwn yn cyflwyno'r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol, pam y byddwn yn ceisio gwneud Cymru yn genedl gwaith teg, a pham y cawsom yr adroddiad annibynnol. A dyna pam rwy'n falch iawn fy mod wedi gallu cywiro'r ffeithiau yn y ddadl hon heddiw. Diolch.
Can I now call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate?
A gaf fi alw yn awr ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel llefarydd Plaid Cymru ar yr economi, beth dwi'n gobeithio a beth dwi'n trio ei wneud yn gyson ydy datblygu polisi a dal Llywodraeth Cymru i gyfrif fel rhan o'r gwaith yna o gryfhau ein heconomi a gwneud Cymru'n fwy llewyrchus. Ond, mae'r gweithiwr yn gorfod bod wrth galon hynny, nid dim ond achos mai sicrhau hawliau gweithwyr yw'r peth iawn a chywir a chyfiawn i'w wneud, achos bod gweithiwr, wrth gwrs, yn haeddu triniaeth deg—mewn cyflog, mewn telerau, mewn hyfforddiant, mewn diogelwch, ac yn y blaen, i atal ecsploetio, ac ati, ond hefyd am fod hynny yn ei dro yn mynd i fod yn dda i'n heconomi ni. Os fydd gweithiwr yn teimlo gwerth i'r gwaith y mae o neu hi yn ei wneud, yn cael cydnabyddiaeth deg am y gwaith hwnnw, yn dod yn wir rhanddeiliad yn ei weithle ei hun, yna mae'r gweithiwr hwnnw yn debyg o fod yn fwy cynhyrchiol. Dŷn ni'n gwybod bod codi lefelau cynhyrchiant yn allweddol wrth inni weithio tuag at gryfhau ein heconomi. Mae'r cyfan yn cydblethu efo'i gilydd.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As spokesperson for Plaid Cymru on the economy, what I hope or what I’m trying to do consistently is to try to develop policy and hold the Welsh Government to account as part of that work of strengthening our economy and making Wales more prosperous. But the worker has to be at the heart of that, not just because ensuring the worker’s rights is the right and just thing to do, but because a worker, of course, does deserve fair treatment—in pay and terms and training and safety and so forth, to prevent exploitation, because that in turn is going to be good for our economy. If a worker feels there’s value to the work that he or she does, and has fair recognition for that work and becomes a true stakeholder in their workplace, then that worker is going to be more productive. We know that raising productivity levels is vital as we work towards strengthening our economy. All of it is interwoven.
Both my parents, as it happens, became union leaders, so it was perhaps no wonder that joining a union, the National Union of Journalists in my case, was a pretty natural step when I started in the world of work. The value of unions was clear to me then, as it is now. Unions are good for pay and well-being levels, for job security. Where you have unions, good training is more likely to take place, equality issues are more likely to be addressed through trade unions, unions help bring stability to a workplace, reducing turnover of staff, which is good for business. That brings us back to my earlier point: it's cyclical. Treating workers fairly, giving workers a voice is good for the economy as well as for the workers themselves. And there's plenty of evidence of the value that comes through ensuring that the worker has a true voice.
What we want, of course, and the purpose of this motion today is to make work fairer, and that has to be done during a time when work is changing. Work patterns are changing. The gig economy is bringing new challenges, but unions are always trying to adapt to those changing circumstances. I always value being able to co-operate with the trade union movement in Wales.
In closing my comments on this motion today, I remind the Government that, as a result of the Wales TUC's latest campaign, we will hold the Government to account to make sure that there is no slippage on the promise of a move towards a social partnership Act—it is something that the trade union movement in Wales demands.
It is a real shame, I must say, that the Labour Government's amendment takes away most of our motion, especially, perhaps, the one on zero-hours contracts. Some people will be doing the maths and working out that that's the eighth time that Welsh Labour, in government, is turning down the opportunity to vote for a strong wording—a strong motion—on zero-hours contracts.
It's a shame that they're taking away our motion, or most of it. This motion was the result of work between us and our—and your—friends in the trade union movement in Wales, so perhaps you'd like to explain to them what was not acceptable in their words and in their demands that we brought to the Assembly today in this motion. But, let's all commit—
Daeth fy nau riant, fel y mae'n digwydd, yn arweinwyr undebau, felly nid oedd yn syndod efallai fod ymuno ag undeb, Undeb Cenedlaethol y Newyddiadurwyr yn fy achos i, yn gam eithaf naturiol pan ddechreuais yn y byd gwaith. Roedd gwerth undebau'n glir i mi bryd hynny, fel y mae yn awr. Mae undebau'n dda ar gyfer lefelau cyflog a lles, ar gyfer sicrwydd swydd. Lle mae gennych undebau, mae hyfforddiant da'n fwy tebygol o ddigwydd, mae materion cydraddoldeb yn fwy tebygol o gael sylw drwy undebau llafur, mae undebau yn helpu i ddod â sefydlogrwydd i weithle, gan leihau trosiant staff, sy'n dda i fusnes. Daw hynny â ni'n ôl at y pwynt a wneuthum yn gynharach: mae'n gylchol. Mae trin gweithwyr yn deg, a rhoi llais i weithwyr yn dda i'r economi yn ogystal ag i'r gweithwyr eu hunain. A cheir digon o dystiolaeth o'r gwerth a ddaw drwy sicrhau bod gan y gweithiwr lais go iawn.
Yr hyn y mae arnom ei eisiau, wrth gwrs, a phwrpas y cynnig hwn heddiw yw gwneud gwaith yn decach, a rhaid gwneud hynny ar adeg pan fo gwaith yn newid. Mae patrymau gwaith yn newid. Mae'r economi gig yn cyflwyno heriau newydd, ond mae undebau bob amser yn ceisio addasu i'r amgylchiadau newidiol hynny. Rwyf bob amser wedi gweld gwerth gallu cydweithredu â'r mudiad undebau llafur yng Nghymru.
Wrth gloi fy sylwadau ar y cynnig hwn heddiw, atgoffaf y Llywodraeth y byddwn yn ei dwyn i gyfrif o ganlyniad i ymgyrch ddiweddaraf TUC Cymru, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw lithriant o ran yr addewid i symud tuag at Ddeddf partneriaeth gymdeithasol—mae'n rhywbeth y mae mudiad yr undebau llafur yng Nghymru yn ei fynnu.
Rhaid dweud ei bod hi'n drueni mawr fod gwelliant y Llywodraeth Lafur yn dileu'r rhan fwyaf o'n cynnig, yn enwedig, efallai, yr un ar gontractau dim oriau. Bydd rhai pobl yn gallu cyfrif a nodi mai dyna'r wythfed tro i Lafur Cymru mewn Llywodraeth wrthod cyfle i bleidleisio dros eiriad cryf—cynnig cryf—ar gontractau dim oriau.
Mae'n drueni eu bod yn dileu ein cynnig, neu'r rhan fwyaf ohono. Canlyniad gwaith rhyngom ni a'n ffrindiau—eich ffrindiau—yn y mudiad undebau llafur yng Nghymru oedd y cynnig hwn, felly efallai yr hoffech esbonio iddynt hwy beth nad oedd yn dderbyniol yn eu geiriau ac yn eu gofynion a ddygwyd gerbron y Cynulliad heddiw yn y cynnig hwn. Ond gadewch i bawb ohonom ymrwymo—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I was wrapping up, but, in a couple of seconds, yes.
Roeddwn yn dod i ben, ond mewn ychydig eiliadau, gwnaf.
I was just wondering—presumably, though, you do very much welcome the commitment of the First Minister to introduce a social partnership Act, and you're more than prepared to give support and to work with the Government, and all parties, in fact, to ensure that we deliver a social partnership Act this session.
Roeddwn yn meddwl tybed—ond mae'n debyg eich bod yn croesawu ymrwymiad y Prif Weinidog i gyflwyno Deddf partneriaeth gymdeithasol yn fawr, a'ch bod yn fwy na pharod i gefnogi a gweithio gyda'r Llywodraeth, a phob plaid, mewn gwirionedd, i sicrhau ein bod yn cyflwyno Deddf partneriaeth gymdeithasol yn y sesiwn hon.
Thank you for giving me the opportunity to point out that our motion today made that commitment to move towards that social partnership Act. There's something very strangely tribal in the fact that you remove our commitment to asking for a social partnership Act and then put it in yourselves. Why not just support what the trade union movement was saying through our motion today that they wanted us to push?
The result is the same—the result is the same, of course. We wanted it, and we will hold the Government to account to make sure that you deliver it. But, people watching from outside will make their own judgement about what on earth is going on in removing our motion and replacing it with your own.
Tribal politics aside, let's all commit to making Wales a fair work nation. Indeed, in response to Alun Davies from a sedentary position, this is serious politics, and serious politics is about working collegiately, where it's possible. In working together with our—and your—friends in the trade union movement, we had a motion today that asked this Government to take action that the trade union movement in Wales wants to see being taken. That's mature politics. But let's make Wales a fair work nation.
Diolch am roi'r cyfle i mi nodi bod ein cynnig heddiw wedi gwneud yr ymrwymiad i symud tuag at y Ddeddf partneriaeth gymdeithasol. Mae rhywbeth rhyfedd o lwythol yn y ffaith eich bod yn dileu ein hymrwymiad i ofyn am Ddeddf partneriaeth gymdeithasol ac yna'n ei roi i mewn eich hun. Pam na chefnogwch chi'r hyn yr oedd mudiad yr undebau llafur yn ei ddweud drwy ein cynnig heddiw a'r hyn yr oeddent am inni ei wthio?
Yr un yw'r canlyniad—mae'r canlyniad yr un fath, wrth gwrs. Roeddem ni ei eisiau, a byddwn yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif er mwyn sicrhau eich bod yn ei gyflawni. Ond bydd y bobl sy'n gwylio o'r tu allan yn ffurfio'u barn eu hunain ynglŷn â beth ar y ddaear sy'n digwydd o ran dileu ein cynnig a gosod eich un chi yn ei le.
Gan roi gwleidyddiaeth lwythol i'r naill ochr, gadewch i ni gyd ymrwymo i wneud Cymru'n genedl gwaith teg. Yn wir, mewn ymateb i Alun Davies ar ei eistedd, gwleidyddiaeth ddifrifol yw hyn, ac mae gwleidyddiaeth ddifrifol yn ymwneud â gweithio cyfunol, lle mae hynny'n bosibl. Wrth gydweithio â'n ffrindiau—a'ch ffrindiau—yn y mudiad undebau llafur, roedd gennym gynnig heddiw a ofynnai i'r Llywodraeth hon gymryd camau y mae mudiad yr undebau llafur yng Nghymru am eu gweld yn cael eu cymryd. Gwleidyddiaeth aeddfed yw hynny. Ond gadewch inni wneud Cymru yn genedl gwaith teg.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio, felly, y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, a gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, and amendment 2 in the name of Rebecca Evans.
Yr eitem nesaf yw dadl Plaid Cymru ar newid hinsawdd. Dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on climate change. I call on Llyr Gruffydd to move the motion.
Cynnig NDM7036 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi rhybudd llym gan gymuned wyddonol y byd nad oes dim ond 12 mlynedd ar ôl i atal 1.5 gradd o gynhesu.
2. Yn nodi ymhellach fod cynhesu tu hwnt i 1.5 gradd yn cynrychioli bygythiad i ddyfodol dynoliaeth, a bod cynhesu cyfyngedig i'r lefel honno, hyd yn oed, yn peri difrod i fywoliaeth pobl ddirifedi ar draws y byd.
3. Yn cydnabod bod ymateb byd-eang brys yn angenrheidiol ar unwaith.
4. Yn croesawu'r ffaith bod atebion i'r argyfwng yn yr hinsawdd ar gael yn eang gan gynnwys technoleg adnewyddadwy, opsiynau trafnidiaeth cynaliadwy ac adeiladau di-garbon.
5. Yn cefnogi penderfyniadau cynghorau sir, tref a chymuned ar draws Cymru i basio cynigion yn datgan argyfwng o ran yr hinsawdd a phennu targedau o sero ar gyfer allyriadau carbon yn eu hardaloedd lleol.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatgan argyfwng o ran yr hinsawdd.
Motion NDM7036 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the stark warning from the world’s scientific community that there are just 12 years left to prevent 1.5 degrees warming.
2. Further notes that warming beyond 1.5 degrees represents a threat to the future of humanity, and that even warming limited to that level will wreak havoc upon the livelihoods of countless people across the world.
3. Acknowledges that that an urgent and rapid global response is now necessary.
4. Welcomes the fact that solutions to the climate crisis are widely available including renewable technology, sustainable transport options and zero-carbon buildings.
5. Supports the decisions of community, town and county councils across Wales to pass motions declaring a climate emergency and setting net zero carbon emissions targets for their local areas.
6. Calls on the Welsh Government to declare a climate emergency.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n siŵr bod nifer ohonom ni wedi croesawu'r datganiad wnaeth y Llywodraeth yn gynharach yr wythnos yma yn datgan argyfwng hinsawdd, a hynny, wrth gwrs, mewn ymateb i ymgyrchu diflino gan ymgyrchwyr hinsawdd—gan bobl ifanc a streicwyr ysgol, miloedd o bobl eraill a ninnau fel plaid, wrth gwrs, sydd wedi codi hyn yn gyson dros y misoedd diwethaf yma.
Dwi'n cytuno hefyd, os caf i ddweud—os ydy'r Llywodraeth yn teimlo bod datganiad o'r fath ag arwyddocâd cenedlaethol, rwy'n cytuno â rhai o Aelodau meinciau cefn plaid y Llywodraeth y dylai'r datganiad fod wedi cael ei wneud i'r Siambr hon, ac nid cael ei ryddhau mewn rhyw ddatganiad i'r wasg ddigon tila gan Lywodraeth Cymru. Ond, mae yn dangos bod modd ennill a bod ymgyrchu diflino yn gallu llwyddo.
Thank you very much, Llywydd. I’m sure that many of us will have welcomed the statement that the Government made earlier this week declaring a climate emergency, and that, of course, in response to the tireless campaigning of climate campaigners—young people, the school strikers and thousands of others, and ourselves as a party, who have consistently raised this issue over the past few months.
I also agree, if I may say so—if the Government does feel that such a statement is to have national significance, I agree with some of the backbench Members of the Government party that the statement should have been made to this Chamber rather than being released in a weak press release from the Welsh Government. But, it does demonstrate that gains can be made and the tireless campaigning does work.
So, despite the declaration having been made, there is, of course, still purpose to today's debate. I understand, by the way, Llywydd, that members of the public are being denied access to the gallery to view this debate, so I am concerned at that, but maybe we can be told why that's the case at some point. Of course, we now have to make sure that we cannot end up seeing this as being some sort of headline-grabbing grandstanding from the Government. It really needs to mean real and immediate change and action to tackle climate change.
Many of us were a bit disturbed by the First Minister's statement yesterday, when he said that declaring a climate emergency doesn't really represent a sharp difference in policy for the Government. Surely, the whole point of declaring a climate emergency is that everything changes. I very nearly expect something more like a civil contingency response than a business-as-usual response from this Government. We only have to look at the environment Minister's statement issued yesterday and, again, I agree with her own backbencher, who described it as a wholly inadequate response. In essence, I think, it's establishing two new committees and giving the university of Cardiff a bit more money. Well, my question to the First Minister and to the Government today is whether you're really up for this challenge. Declaring a climate emergency can't just be a rebranding of existing policies. We've seen recently published, of course, the Government's 'low carbon Wales' paper, and the BBC highlighted quite clearly that the vast majority of pledges in that document already exist in different Government departments. This has to be a game changer, and business as usual is not an option.
The 'low carbon Wales' document that I mentioned—if you look at it closely, of course, a lot of the commitments start with, 'We will consult on', 'We will consider', 'We will start to explore' this, that and the other. Of course, the Government's narrative around climate change really has to fundamentally change, and the Government needs to move to action mode. So, prove to us today, Minister, that this Government, as I say, is up for the challenge. As a party, we've made it clear the kinds of initiatives that we would want to pursue in Government, from establishing a national energy company to help achieve our goal of Wales becoming self-sufficient in renewable energy, to the energy atlas, of course, the national inventory of green energy potentials so that we can start unlocking some of that potential in a way that brings benefits to our communities and our people, of course. The biggest home retrofitting programme that Wales has ever seen was outlined, our multibillion pound energy-efficiency programme, contributing to the triple bottom line of reducing emissions, creating jobs, tackling fuel poverty across Wales. I'm already running out of time, because I've been limited to four minutes, so I'll just say—[Interruption.] Yes, that's fine. Okay—
Felly, er bod y datganiad wedi cael ei wneud, mae yna bwrpas o hyd i'r ddadl heddiw, wrth gwrs. Gyda llaw, Lywydd, rwy'n deall bod aelodau o'r cyhoedd wedi'u gwahardd o'r oriel rhag dod i weld y ddadl hon, felly, rwy'n poeni am hynny, ond efallai y gellir dweud wrthym pam fod hynny wedi digwydd ar ryw bwynt. Wrth gwrs, rhaid inni wneud yn siŵr yn awr na allwn yn y pen draw weld hyn fel rhyw fath o ymgais orchestol gan y Llywodraeth i ddenu'r penawdau. Mae gwir angen iddo olygu newid go iawn ac uniongyrchol, a chamau gweithredu i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd.
Roedd datganiad y Prif Weinidog ddoe yn peri ychydig o ofid i lawer ohonom, pan ddywedodd nad yw datgan argyfwng hinsawdd yn golygu gwahaniaeth mawr ym mholisi'r Llywodraeth mewn gwirionedd. Does bosibl nad holl bwynt datgan argyfwng hinsawdd yw bod popeth yn newid. Bron iawn nad wyf yn disgwyl rhywbeth tebyg i ymateb argyfwng sifil posibl yn hytrach nag ymateb busnes fel arfer gan y Llywodraeth. Nid oes ond raid inni edrych ar ddatganiad Gweinidog yr amgylchedd a gyhoeddwyd ddoe ac unwaith eto, cytunaf â'r aelod o'i meinciau cefn ei hun, a'i disgrifiodd fel ymateb cwbl annigonol. Yn y bôn, rwy'n meddwl mai'r hyn a olyga yw sefydlu dau bwyllgor newydd a rhoi ychydig mwy o arian i Brifysgol Caerdydd. Wel, fy nghwestiwn i'r Prif Weinidog ac i'r Llywodraeth heddiw yw a ydych chi o ddifrif yn mynd i allu wynebu'r her hon. Rhaid i ddatgan argyfwng hinsawdd olygu mwy nag ailfrandio polisïau presennol. Rydym wedi gweld cyhoeddi papur 'Cymru carbon isel' y Llywodraeth yn ddiweddar wrth gwrs, a nododd y BBC yn gwbl glir fod y mwyafrif helaeth o'r addewidion yn y ddogfen honno eisoes yn bodoli mewn gwahanol adrannau o'r Llywodraeth. Mae'n rhaid i hyn newid pethau'n sylfaenol, ac nid yw busnes fel arfer yn opsiwn.
Mae'r ddogfen 'Cymru carbon isel' a grybwyllais—os edrychwch arni'n fanwl, wrth gwrs, mae llawer o'r ymrwymiadau'n dechrau gyda, 'Byddwn yn ymgynghori ar', 'Byddwn yn ystyried', 'Byddwn yn dechrau archwilio' hyn, llall ac arall. Wrth gwrs, mae'n rhaid i naratif y Llywodraeth ynghylch newid yn yr hinsawdd newid yn wirioneddol sylfaenol ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddechrau gweithredu. Felly, profwch inni heddiw, Weinidog, fod y Llywodraeth hon, fel y dywedais, yn gallu ateb yr her. Fel plaid, rydym wedi egluro'r mathau o fentrau y byddem am fynd ar eu trywydd fel Llywodraeth, o sefydlu cwmni ynni cenedlaethol i helpu i gyflawni ein nod o sicrhau bod Cymru'n dod yn hunangynhaliol mewn ynni adnewyddadwy, i'r atlas ynni, wrth gwrs, y rhestr genedlaethol o bosibiliadau ynni gwyrdd fel y gallwn ddechrau datgloi rhywfaint o'r potensial hwnnw mewn ffordd sy'n creu manteision i'n cymunedau ac i'n pobl. Amlinellwyd y rhaglen ôl-osod cartrefi fwyaf a welodd Cymru erioed, sef ein rhaglen effeithlonrwydd ynni gwerth miliynau o bunnoedd, i gyfrannu at y llinell waelod driphlyg sef lleihau allyriadau, creu swyddi, a threchu tlodi tanwydd ledled Cymru. Rwyf eisoes yn brin o amser, gan fy mod wedi fy nghyfyngu i bedair munud, felly rwyf am ddweud—[Torri ar draws.] Iawn, mae hynny'n iawn. O'r gorau—
I will need to make the point that Plaid Cymru chose to put this motion as a half-hour motion, and you are limited by the half hour.
Bydd angen i mi wneud y pwynt fod Plaid Cymru wedi dewis cyflwyno'r cynnig hwn fel cynnig hanner awr, ac fe'ch cyfyngir gan yr hanner awr.
Okay. And I've already wasted 30 seconds in making that point, and point taken.
The other point I'd like to make is that, if this motion was passed today, then it would mark us becoming the first Parliament in the world to declare a climate emergency, and that would give, I hope, the Government a mandate and the confidence to go further and faster than is currently the case. We owe it to our future generations. We know that they've made their views known recently, and, of course, we know as well that, by the time that next generation has their hands on powers, then it'll be too late, so it falls on us as today's leaders to step forward and deliver.
Declaring a climate emergency isn't the culmination of anything; it's the beginning. And my plea to you, Minister, First Minister and the Welsh Government, is: let's move into action mode and let's do something.
O'r gorau. Ac rwyf eisoes wedi gwastraffu 30 eiliad yn gwneud y pwynt hwnnw, ac rwy'n derbyn y pwynt.
Y pwynt arall yr hoffwn ei wneud, pe bai'r cynnig hwn yn cael ei basio heddiw, yw y byddai'n ein gwneud yn Senedd gyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd, a byddai hynny, gobeithio, yn rhoi mandad i'r Llywodraeth a'r hyder i fynd ymhellach ac yn gyflymach na sy'n digwydd ar hyn o bryd. Mae arnom hynny i genedlaethau'r dyfodol. Rydym yn gwybod eu bod wedi mynegi eu barn yn ddiweddar, ac wrth gwrs, rydym yn gwybod hefyd, erbyn i'r genhedlaeth nesaf gael eu dwylo ar awenau grym, fe fydd yn rhy hwyr, felly ein cyfrifoldeb ni fel arweinwyr heddiw yw camu ymlaen a chyflawni.
Nid yw datgan argyfwng hinsawdd yn benllanw unrhyw beth; dechrau ydyw. A fy apêl i chi, Weinidog, Brif Weinidog a Llywodraeth Cymru, yw: gadewch i ni droi at weithredu a gadewch i ni wneud rhywbeth.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, ac rwy'n galw ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Andrew R.T. Davies.
I have selected both amendments to the motion, and I call on Andrew R.T. Davies to move amendment 1 tabled in the name of Darren Millar. Andrew R.T. Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwyntiau 5 a 6 a rhoi yn eu lle:
Yn croesawu'r rôl arweiniol y mae'r DU wedi'i chwarae wrth weithio tuag at fargen fyd-eang i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr drwy Gytundeb Paris ac yn nodi bod y DU, ers 1990, wedi torri allyriadau fwy na 40 y cant tra'n tyfu'r economi gan fwy na dwy ran o dair, sef y perfformiad gorau fesul person nag unrhyw genedl G7 arall.
Yn gresynu mai dim ond 19 y cant y mae allyriadau yng Nghymru wedi lleihau yn ystod y cyfnod rhwng 1990 a 2015 ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol a Llywodraeth y DU i sicrhau y cyrhaeddir targedau newydd o ran allyriadau carbon sy'n gyfreithiol orfodol wrth symud ymlaen yng Nghymru.
Amendment 1—Darren Millar
Delete points 5 and 6 and replace with:
Welcomes the leading role the UK has played working towards a global deal to reduce greenhouse gas emissions through the Paris Agreement and notes that since 1990, the UK has cut emissions by more than 40 per cent while growing the economy by more than two thirds, the best performance on a per person basis than any other G7 nation.
Regrets that emissions in Wales only fell by 19 per cent during the period between 1990 to 2015 and calls on the Welsh Government to work with local authorities and the UK Government to ensure that new legally-binding carbon emissions targets are met moving forward in Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Thank you, Presiding Officer. I welcome the opportunity to speak in this debate. I agree with the sentiments that have been expressed today. It is a shame that only 30 minutes of parliamentary time is being used to deal with this very, very important issue. People will have different ways of attracting and attacking this particular problem that we face and this issue that we face, which, as the First Minister said, is the issue of this generation that we need to face and tackle head-on. But it has been an issue for the last 20 to 30 years, and there has been huge progress in the way that we have gone about our everyday lives, whether we are in business, whether we look at it domestically or whether we look at it as society as a whole.
I formally move the amendment in the name of Darren Millar, which highlights some of the successes at a UK level that we've been enjoying to date, with a 40 per cent reduction, whilst the economy has been growing by more than two thirds, and also signing up to the Paris agreement as well, which also then goes on to highlight that, sadly, in Wales here we've only seen a 19 per cent reduction in the same period from 1990 to 2015. I don't for one minute doubt the Minister's seriousness or intention and purpose in attacking some of these challenges that she in the Government's position faces, but it is a fact that, sadly, our footprint here in Wales is not achieving the same success as other parts of the United Kingdom or other examples we can look at around the globe.
Driving in this morning knowing that this debate was taking place, I did reflect back to my youth when, in Grangetown, you used to drive past, virtually next door to the IKEA store at the moment, the huge landfill tip that used to be there, and that used to be basically seven days a week landfill going in there—black rubbish and bulldozers flattening that site down time and time again. When you look at our recycling rates and the way we domestically and industrially have completely changed and transformed the way our economy works, that surely has to be a positive.
Just to declare a climate change emergency—it does need to have a roadmap and a route map of where we're going to respond to this, because the word 'emergency' indicates the seriousness of what we need to be doing. As Members here, we literally had a written statement yesterday rather than an oral statement where we could challenge and we could probe what the Minister will be doing in the next weeks, the next months, and the coming years to make the changes that people by and large across society in Wales want to see happen. And certainly from these benches, she will find willing supporters along that journey. But it is also important that the Government uses the levers that are available to make sure that the changes from the Government policy position are enacted on the ground, and I, as a supporter of the M4 relief road, do find myself in contradiction to some of the points that the environmentalists want to make on this point, but I state that fact.
Now, yesterday, we had the climate change emergency announced on Monday, and we then had a Government statement talking about what it wanted to do in the field of aviation, and we know that £30 million to £40 million has been spent so far promoting the M4 relief road. I appreciate there's a difference of opinion here, but, equally, if you're in that chair as the Government, you need to make sure that you're using the tools available to back up the rhetoric that you're doing rather than just chasing the headlines on a press release on a Monday afternoon.
And when it comes to planning, for example, which is another important area and important lever that can be used, if we look around the city of Cardiff with the huge new housing estates that are being built, how much environmental work has gone in to protect and develop those estates so that they do have a positive footprint when they're built out by the 2030s and 2035s? There's so much more we can do in the field of planning. We have those powers available to us to make that difference.
In particular, I would implore the Minister to actually get to grips with some of the recommendations that have come from the environment and sustainability committee's report that looked at the way the Government was performing in this area—in the area of forestry, for example, where we know Government targets have been missed and missed by a country mile. Again, it's about the Government making sure that when it does set itself a challenge and does set itself a target, it hits that target. You might face criticism for not being ambitious enough, but at least we can have confidence that the targets are going to be met and we move on to the next level of what we need to do.
When you look at the evidence, time is ticking away against us. There has been progress over the last 20 to 30 years. Much, much more needs to be done, but let's make sure that we resolve and commit ourselves to handing over a better environment to the next generation, which is something that hasn't happened successively over previous generations. We can do it, the technology exists to do it. We just need the commitment and making sure that we deliver on our pledges.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl hon. Cytunaf â'r teimladau a fynegwyd heddiw. Mae'n drueni mai dim ond 30 munud o amser seneddol a ddefnyddir i ymdrin â'r mater eithriadol o bwysig hwn. Bydd gan bobl wahanol ffyrdd o ddenu ac ymosod ar y broblem arbennig hon a wynebwn a'r mater hwn a wynebwn, sef, fel y dywedodd y Prif Weinidog, problem y genhedlaeth hon ac mae angen inni ei hwynebu a mynd i'r afael â hi'n uniongyrchol. Ond mae wedi bod yn broblem dros yr 20 i 30 mlynedd diwethaf, a bu cynnydd aruthrol yn y ffordd y buom yn byw ein bywydau bob dydd, p'un a ydym yn y byd busnes, yn edrych arno ar lefel ddomestig neu fel cymdeithas yn ei chyfanrwydd.
Rwy'n cynnig yn ffurfiol y gwelliant yn enw Darren Millar, sy'n tynnu sylw at rai o'r llwyddiannau ar lefel y DU a welsom hyd yn hyn, gyda gostyngiad o 40 y cant, tra bo'r economi wedi tyfu mwy na dwy ran o dair, ac ymuno â chytundeb Paris hefyd, ac mae'r gwelliant yn mynd rhagddo wedyn i dynnu sylw at y ffaith mai gostyngiad o 19 y cant yn unig a welwyd yng Nghymru yn yr un cyfnod o 1990 i 2015, yn anffodus. Nid wyf am funud yn amau difrifoldeb na bwriad a phwrpas y Gweinidog yn ymosod ar rai o'r heriau hyn y mae'n eu hwynebu yn ei swydd yn rhan o'r Llywodraeth, ond mae'n ffaith nad yw ein hôl troed yma yng Nghymru, ysywaeth, yn llwyddo i'r un graddau â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig neu enghreifftiau eraill y gallwn edrych arnynt ledled y byd.
Wrth yrru i mewn y bore yma gan wybod bod y ddadl hon yn digwydd, cofiais yr adeg yn fy ieuenctid pan fyddech yn gyrru i mewn heibio i'r domen dirlenwi anferth a arferai fod yno, yn Grangetown, drws nesaf fwy neu lai i siop IKEA ar y funud, ac yn y bôn byddai gwastraff tirlenwi yn mynd yno bob dydd o'r wythnos—sbwriel du a theirw dur yn gwastatáu'r safle dro ar ôl tro. Pan edrychwch ar ein cyfraddau ailgylchu a'r ffordd rydym wedi newid yn llwyr a gweddnewid, yn ddomestig ac yn ddiwydiannol, y ffordd y mae ein heconomi'n gweithio, rhaid bod hynny'n gadarnhaol.
Mae datgan argyfwng newid hinsawdd—mae angen cael trywydd a map o'r ffordd rydym yn mynd i ymateb i hyn, oherwydd mae'r gair 'argyfwng' yn arwydd o ddifrifoldeb yr hyn sydd angen inni ei wneud. Fel Aelodau yma, cawsom ddatganiad ysgrifenedig, yn llythrennol, ddoe yn hytrach na datganiad llafar lle gallem herio a holi ynghylch yr hyn y bydd y Gweinidog yn ei wneud yn ystod yr wythnosau nesaf, y misoedd nesaf, a'r blynyddoedd i ddod i wneud y newidiadau y mae pobl at ei gilydd ar draws y gymdeithas yng Nghymru eisiau eu gweld yn digwydd. Ac yn sicr o'r meinciau hyn, mae ganddi gefnogwyr parod ar hyd y daith honno. Ond mae hefyd yn bwysig fod y Llywodraeth yn defnyddio'r dulliau sydd ar gael i sicrhau y caiff y newidiadau o safbwynt polisi'r Llywodraeth eu gweithredu ar lawr gwlad, ac rwyf fi, fel un o gefnogwyr ffordd liniaru'r M4, yn gweld fy hun yn gwrthddweud rhai o'r pwyntiau y mae amgylcheddwyr am eu gwneud ar y pwynt hwn, ond rwy'n datgan y ffaith honno.
Nawr, cyhoeddwyd yr argyfwng newid hinsawdd ddydd Llun, a ddoe cawsom ddatganiad gan y Llywodraeth yn sôn am yr hyn yr oedd am ei wneud ym maes hedfan, a gwyddom fod rhwng £30 miliwn a £40 miliwn wedi'i wario hyd yn hyn ar hyrwyddo ffordd liniaru'r M4. Rwy'n derbyn bod gwahaniaeth barn yma, ond yn yr un modd, os ydych yn y gadair honno fel Llywodraeth, mae angen i chi sicrhau eich bod yn defnyddio'r arfau sydd ar gael i gefnogi eich rhethreg yn hytrach na dim ond mynd ar drywydd penawdau ar ddatganiad i'r wasg ar brynhawn dydd Llun.
Ac o ran cynllunio, er enghraifft, sy'n faes pwysig arall ac yn ddull pwysig y gellir ei ddefnyddio, os edrychwn o gwmpas dinas Caerdydd gyda'r ystadau tai newydd enfawr sy'n cael eu hadeiladu, faint o waith amgylcheddol sydd wedi'i wneud i ddiogelu a datblygu'r ystadau hynny fel bod ganddynt ôl troed cadarnhaol pan gânt eu hadeiladu erbyn y 2030au a'r 2035au? Mae cymaint mwy y gallwn ei wneud ym maes cynllunio. Mae'r pwerau hynny ar gael inni wneud y gwahaniaeth hwnnw.
Yn benodol, buaswn yn erfyn ar y Gweinidog i fynd i'r afael â rhai o'r argymhellion a ddaeth o adroddiad pwyllgor yr amgylchedd a chynaliadwyedd a edrychodd ar y ffordd yr oedd y Llywodraeth yn perfformio yn y maes hwn—ym maes coedwigaeth, er enghraifft, lle gwyddom fod targedau'r Llywodraeth heb eu cyrraedd a hynny o gryn dipyn. Unwaith eto, mae'n ymwneud â'r Llywodraeth yn sicrhau, pan fydd yn gosod her iddi'i hun ac yn gosod targed iddi'i hun, ei bod yn cyrraedd y targed hwnnw. Efallai y cewch eich beirniadu am beidio â bod yn ddigon uchelgeisiol, ond o leiaf gallwn fod yn hyderus fod y targedau'n mynd i gael eu cyrraedd a'n bod yn symud ymlaen at y lefel nesaf o'r hyn sydd angen inni ei wneud.
Pan edrychwch ar y dystiolaeth, mae amser yn tician yn ein herbyn. Bu cynnydd dros yr 20 i 30 mlynedd diwethaf. Mae angen gwneud llawer iawn mwy, ond gadewch inni sicrhau ein bod yn penderfynu ac yn ymrwymo i drosglwyddo amgylchedd gwell i'r genhedlaeth nesaf, sy'n rhywbeth nad yw wedi digwydd dros sawl cenhedlaeth yn flaenorol. Gallwn ei wneud, mae'r dechnoleg yn bodoli i'w wneud. Y cyfan sydd arnom ei angen yw'r ymrwymiad a gwneud yn siŵr ein bod yn cyflawni ein haddewidion.
Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move formally amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cymeradwyo Llywodraeth Cymru am:
a) ddwyn ymlaen Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) i sbarduno’r gweithredu ar fyrder ar y newid yn yr hinsawdd;
b) ymrwymo’r sector cyhoeddus yng Nghymru i fod yn ddi-garbon erbyn 2030 ac i bob adeilad y sector cyhoeddus ddefnyddio ynni adnewyddadwy yn gyfan-gwbl erbyn 2020 neu cyn gynted â bod modd gwneud hynny o ran contractau; ac
c) edrych ar phob opsiwn ar gyfer datgarboneiddio economi Cymru drwy weithio gyda bob sector a chymuned, gan dynnu ar y dystiolaeth wyddonol orau sydd ar gael.
Amendment 2—Rebecca Evans
Add as new point at end of motion:
Commends the Welsh Government for:
a) bringing forward the Wellbeing of Future Generations Act and the Environment (Wales) Act to drive urgent action on climate change;
b) committing the public sector in Wales to achieving carbon neutrality by 2030 and for all public sector buildings to be supplied with 100 per cent renewable energy by 2020 or as soon as contractually able; and
c) exploring all options for decarbonising the Welsh economy by working with all sectors and communities, drawing on the best available scientific evidence.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I'm very glad to have the opportunity to speak in this debate, this year being the thirtieth anniversary of the nuclear disaster at Chernobyl, the legacy of which continues to remain with us, and we perhaps have in mind all the other potential Chernobyls that exist in nuclear power stations that are centred around conflict zones in various parts of the world. My concern is not so much in terms of understanding, knowing, and being aware of all the things that are happening to this planet, but how we actually achieve real change.
This year, I'll be 65. Next year, I qualify for my state pension. In 20 years, I probably won't be here. My generation is the generation that has destroyed this planet, is continuing to destroy this planet, and our legacy to the younger generation is to actually solve the mistakes that our generation has actually made. So, when we saw on the streets schoolchildren, young people, occupying the streets, occupying schools, demonstrating, protesting, I give my full support to that and I do not accept the criticisms of those people because what they are doing is expressing now the ownership of that legacy that we are leaving them: a legacy that has pushed the planet to virtually a tipping point.
I was very interested in the climate school strikers' four demands. 'The Government declares a climate emergency': well, we're moving towards that, and hopefully at Westminster that will happen shortly. 'That the national curriculum addresses the ecology crisis as a priority': it is beginning to do this, but as we talk about our curriculum now, I think that point is very, very pertinent in terms of an understanding of the link between the society we have and the environmental legacy. I'm very interested in a quote by Naomi Klein, which basically said that,
'Our economic system and our planetary system are now at war. Or, more accurately, our economy is at war with many forms of life on Earth, including human life.'
And what needs to change is not the laws of nature but it's the actual laws of the economy that require more and more expansion with very little regard to the environment.
Llywydd, the biggest criticism that many of the young people made that we've heard on social media and we've seen on the television is that politicians are good at words but we're not very good at action. Well, I think our young people have actually shown that they are prepared to take action, that they will take action, and I fully support them taking action in that sort of campaign because if we can't deliver, then the only people who can actually protect the future of our environment and our planet are going to be those young people taking action, fighting and defending for their future. Thank you.
Rwy'n falch iawn o gael cyfle i siarad yn y ddadl hon, gan ei bod hi'n ddeng mlynedd ar hugain ers y trychineb niwclear yn Chernobyl, ac mae gwaddol y trychineb yn parhau i fod gyda ni, ac efallai ein bod yn cofio pob Chernobyl arall posibl sy'n bodoli mewn gorsafoedd niwclear a leolwyd o amgylch ardaloedd lle ceir gwrthdaro mewn rhannau amrywiol o'r byd. Nid yn gymaint deall, gwybod a bod yn ymwybodol o'r holl bethau sy'n digwydd i'r blaned hon yw fy mhryder, ond yn hytrach sut y mae cyflawni newid gwirioneddol.
Eleni, byddaf yn 65. Y flwyddyn nesaf, rwy'n gymwys i gael pensiwn gwladol. Ymhen 20 mlynedd, mae'n fwy na thebyg na fyddaf yma. Fy nghenhedlaeth i yw'r genhedlaeth sydd wedi dinistrio'r blaned hon, sy'n parhau i ddinistrio'r blaned hon, a'n gwaddol i'r genhedlaeth iau yw datrys y camgymeriadau y mae ein cenhedlaeth ni wedi'u gwneud mewn gwirionedd. Felly, pan welsom blant ysgol ar y strydoedd, pobl ifanc yn meddiannu'r strydoedd, yn meddiannu ysgolion, yn protestio, rwy'n rhoi fy nghefnogaeth lawn i hynny ac nid wyf yn derbyn beirniadaeth y bobl hynny oherwydd yr hyn a wnânt yw mynegi yn awr eu perchenogaeth ar y gwaddol rydym yn ei adael iddynt: gwaddol sydd wedi gwthio'r blaned at y pwynt tipio bron iawn.
Roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn pedair o alwadau'r streicwyr ysgol ar yr hinsawdd. 'Y Llywodraeth i ddatgan argyfwng hinsawdd': wel, rydym yn symud tuag at hynny, a gobeithio y bydd hynny'n digwydd yn San Steffan cyn bo hir. 'Y cwricwlwm cenedlaethol i fynd i'r afael â'r argyfwng ecoleg fel blaenoriaeth': mae'n dechrau gwneud hyn, ond wrth i ni siarad am ein cwricwlwm yn awr, rwy'n credu bod y pwynt hwnnw'n berthnasol tu hwnt o ran deall y cysylltiad rhwng y gymdeithas sydd gennym a'r gwaddol amgylcheddol. Rwy'n hoff iawn o ddyfyniad gan Naomi Klein, a ddywedai yn y bôn,
ei bod hi bellach yn rhyfel rhwng ein system economaidd a'n system blanedol. Neu, yn fwy cywir, mae ein heconomi'n rhyfela yn erbyn sawl math o fywyd ar y ddaear, gan gynnwys bywyd dynol.
Nid deddfau natur yw'r hyn sydd angen newid, ond deddfau'r economi sy'n galw am fwy a mwy o ehangu heb fawr o sylw i'r amgylchedd.
Lywydd, y feirniadaeth fwyaf a wnaeth llawer o'r bobl ifanc a glywsom ar y cyfryngau cymdeithasol ac a welsom ar y teledu yw bod gwleidyddion yn dda am ddweud geiriau ond nad ydym yn dda iawn am weithredu. Wel, rwy'n meddwl bod ein pobl ifanc wedi dangos eu bod yn barod i weithredu, ac y byddant yn gweithredu, ac rwy'n eu cefnogi'n llwyr i weithredu mewn ymgyrch o'r fath oherwydd os na allwn gyflawni, yr unig bobl a all ddiogelu dyfodol ein hamgylchedd a'n planed mewn gwirionedd fydd y bobl ifanc sy'n gweithredu, yn ymladd ac yn amddiffyn ar gyfer eu dyfodol. Diolch.
It isn't often that we feel the weight of history on our shoulders, or rather the weight of the future. I welcome the Welsh Government's declaration of a climate emergency, but as the point has been made by Members across the Chamber, it must be backed up with action. The Oxford English Dictionary defines an emergency as 'a serious situation requiring immediate action'. It is defined by the fact that it necessitates doing something in response, so I'm sure the Welsh Government will appreciate the need to make the right call on projects like the M4 relief road. You cannot declare a climate emergency and continue to countenance the possibility of building that black route; it would be irrational. We are living in a hugely significant time. Yes, I'll take an intervention.
Nid yn aml y byddwn yn teimlo pwysau hanes ar ein hysgwyddau, neu yn hytrach pwysau'r dyfodol. Croesawaf ddatganiad Llywodraeth Cymru ar argyfwng yn yr hinsawdd, ond fel y gwnaed y pwynt gan Aelodau ar draws y Siambr, rhaid ei gefnogi â gweithredu. Mae'r Oxford English Dictionary yn diffinio argyfwng fel 'sefyllfa ddifrifol sy'n galw am weithredu ar unwaith'. Fe'i diffinnir gan y ffaith ei fod yn ei gwneud hi'n angenrheidiol i wneud rhywbeth mewn ymateb, felly rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn deall yr angen i wneud y penderfyniad cywir ar brosiectau fel ffordd liniaru'r M4. Ni allwch ddatgan argyfwng hinsawdd a pharhau i ystyried y posibilrwydd o adeiladu'r llwybr du; byddai'n afresymol. Rydym yn byw mewn cyfnod arwyddocaol iawn. Iawn, fe dderbyniaf ymyriad.
Does that also mean you don't want the bypass in Llandeilo?
A yw hynny hefyd yn golygu nad ydych am gael y ffordd osgoi yn Llandeilo?
To return to the point that I was making in terms of what this Government is doing: in order to actually declare a climate emergency, it has to be backed up with action. We are living in times of dark days. This is true close to home where over half of Welsh wildlife is in decline and one in 14 species are under threat of extinction. We see the impact of climate change in coastal erosion in the Gwent levels. The grief and the anger that we should feel about this is not only grounded in the loss of the natural world but also in our relationship to that natural world, the inspiration we draw from it and the contribution it makes to our health and well-being. We are creatures of our habitats and we are dependent on them. If we let them go, what will it mean for our survival?
Countries that have done little to contribute to the crisis are facing the eye of the storm. Mongolia's temperature has already risen by 2.2 degrees Celsius and they have the worst air pollution in the world. Mozambique has this year faced two cyclones; much of the land near the coast has turned into sea. Yes, the day is dark, but these are also the days when we have a last chance to do something about it. It is fitting in that sense that the origin of the word emergency is from the Latin emergere, meaning 'to arise or bring to light'. It reminds us that light must come out of the darkness if there is any hope. We must act and follow this adage: think globally, act locally.
New Zealand has determined no more gas and oil exploration permits will be granted. The Republic of Ireland will become the world's first country to sell all its investments in fossil fuel companies, likely within five years. And in the United States, Alexandria Ocasio-Cortez's green new deal aims to virtually eliminate greenhouse gas pollution in a decade.
Wales needs to think now about what actions it will take. Yes, within its competence, but we need to be ambitious. We should set highly far-reaching targets to limit our carbon output, encourage greater use of public transport and electric vehicles, and take steps to become powered solely by renewable energy. For our sake and the sake of the planet, declaring this emergency is a welcome, necessary step, but it must be the beginning of a sea change in our whole approach towards protecting our environment because the impact of climate change isn't remote, isolated or far away, it is now, it is immediate, it is near at hand. Solving it too and halting it is also within our grasp.
I ddychwelyd at y pwynt yr oeddwn yn ei wneud o ran yr hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud: er mwyn datgan argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid ei gefnogi drwy weithredu. Rydym yn byw mewn cyfnod tywyll. Mae hyn yn wir yn agos at adref lle mae dros hanner bywyd gwyllt Cymru yn dirywio ac mae un o bob 14 rhywogaeth dan fygythiad o ddiflannu. Gwelwn effaith newid hinsawdd ar ffurf erydu arfordirol ar wastadeddau Gwent. Mae'r galar a'r dicter y dylem ei deimlo ynglŷn â hyn nid yn unig yn ymateb i golli'r byd naturiol ond hefyd i'n perthynas ni â'r byd naturiol hwnnw, yr ysbrydoliaeth a gawn ohono a'r cyfraniad y mae'n ei wneud i'n hiechyd a'n lles. Rydym yn greaduriaid ein cynefinoedd ac rydym yn ddibynnol arnynt. Os gadawn iddynt fynd, beth fydd yn ei olygu i'n goroesiad?
Mae gwledydd sydd heb wneud llawer i gyfrannu at yr argyfwng yn byw yn nannedd y storm. Mae tymheredd Mongolia eisoes wedi codi 2.2 gradd Celsius a'r wlad honno sydd â'r llygredd aer gwaethaf yn y byd. Mae Mozambique eleni wedi dioddef dau seiclon; mae llawer o'r tir ger yr arfordir wedi troi'n fôr. Ydy, mae'n ddiwrnod tywyll, ond dyma'r dyddiau hefyd pan fo gennym un cyfle olaf i wneud rhywbeth yn ei gylch. Mae'n weddus yn yr ystyr fod tarddiad y gair argyfwng yn dod o'r Lladin emergere, sy'n golygu 'codi neu ddwyn i'r amlwg'. Mae'n ein hatgoffa bod yn rhaid i oleuni ddilyn y tywyllwch os oes unrhyw obaith. Rhaid i ni weithredu a dilyn y dywediad: meddyliwch yn fyd-eang, gweithredwch yn lleol.
Mae Seland Newydd wedi penderfynu na fydd rhagor o drwyddedau archwilio nwy ac olew yn cael eu rhoi. Gweriniaeth Iwerddon fydd y wlad gyntaf yn y byd i werthu ei holl fuddsoddiadau mewn cwmnïau tanwydd ffosil, sy'n debygol o ddigwydd o fewn pum mlynedd. Ac yn yr Unol Daleithiau, mae bargen werdd newydd Alexandria Ocasio-Cortez yn anelu i ddileu llygredd nwyon tŷ gwydr i bob pwrpas o fewn degawd.
Mae angen i Gymru feddwl yn awr am ba gamau y bydd yn eu cymryd. Ie, o fewn ei chymhwysedd, ond mae angen inni fod yn uchelgeisiol. Dylem osod targedau sy'n bellgyrhaeddol iawn i gyfyngu ar ein hallbwn carbon, annog mwy o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus a cherbydau trydan, a chymryd camau i gael ein pweru gan ynni adnewyddadwy yn unig. Er ein lles ni a'r blaned, mae datgan yr argyfwng hwn yn gam angenrheidiol i'w groesawu, ond rhaid iddo fod yn ddechrau ar newid sylfaenol yn ein holl ymagwedd tuag at ddiogelu ein hamgylchedd gan nad yw effaith newid yn yr hinsawdd yn rhywbeth amwys, ynysig neu bell i ffwrdd: mae yma yn awr, mae'n uniongyrchol, mae wrth law. Mae ei ddatrys a'i atal hefyd o fewn ein gafael.
Well, I hope I can cheer everybody up with my little speech because the motion starts with one of the most spectacularly silly statements you could imagine: that the world's scientific community says that there are just 12 years left to prevent 1.5 degrees of warming. I'm old enough to remember the invention of the environment as a political issue at the end of the 1960s, and indeed the very first United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization conference on Earth Day in 1970. And it's very entertaining to look back at the predictions that were made at that conference, including one from ecologist Kenneth Watt, who warned about the impending ice age in a speech:
'The world has been chilling sharply for about twenty years',
he declared, and,
'If present trends continue, the world will be about four degrees colder for the global mean temperature in 1990, but eleven degrees colder in the year 2000. This is about twice what it would take to put us into an ice age.'
Wel, gobeithio y gallaf godi calon pawb gyda fy araith fach gan fod y cynnig yn dechrau gydag un o'r datganiadau mwyaf syfrdanol o wirion y gallech ei ddychmygu: fod cymuned wyddonol y byd yn dweud mai dim ond 12 mlynedd sydd ar ôl i atal 1.5 gradd o gynhesu. Rwy'n ddigon hen i gofio dyfeisio'r amgylchedd fel mater gwleidyddol ar ddiwedd y 1960au, a chynhadledd gyntaf yn wir Sefydliad Addysg, Gwyddoniaeth a Diwylliant y Cenhedloedd Unedig ar Ddiwrnod y Ddaear yn 1970. Ac mae'n ddifyr iawn edrych yn ôl ar y rhagfynegiadau a wnaed yn y gynhadledd honno, gan gynnwys un gan yr ecolegydd Kenneth Watt, a rybuddiodd am yr oes iâ sydd ar y gorwel mewn araith:
Mae'r byd wedi bod yn oeri'n sydyn ers tua ugain mlynedd,
datganodd, ac
Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, bydd y byd tua phedair gradd yn oerach o ran y tymheredd cymedrig byd-eang yn 1990, ond un ar ddeg gradd yn oerach yn y flwyddyn 2000. Mae hyn tua dwywaith yr hyn y byddai'n ei gymryd i fynd â ni i mewn i oes iâ.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Well, I've only got four minutes, so I don't think I can, thank you.
In the same conference, Paul Ehrlich, a renowned doomster on population, said that between 1980 and 1989, some 4 billion people, including 65 million Americans, would perish in the great die-off, and 50 years later, he's still at it. In The Guardian on 22 March this year, he's now saying,
'A shattering collapse of civilisation is a "near certainty" in the next few decades due to humanity’s continuing destruction of the natural world'.
So, I'm afraid, regardless of the extent to which predictions depart from reality, these people just never give up, do they?
Life magazine in 1970 reported that,
'Scientists have solid experimental and theoretical evidence to support…the following predictions: In a decade, urban dwellers will have to wear gas masks to survive air pollution…by 1985 air pollution will have reduced the amount of sunlight reaching earth by one half'.
And I could go on and on and on. Well, here are the facts: since 1850, the global temperature has increased by 0.9 of a degree centigrade, and half of that increase took place before 1950 when it's generally accepted that the manmade global warming—even if you believe the science—that is said to be behind it could not have been the cause.
Of course, what these predictions fail to cope with is more recent temperature data, because since the great global cooling scare ended in 1975, there has been the following: until 1998, atmospheric carbon dioxide levels and temperatures did rise roughly in conjunction with one another, but then, in 1998, there started a 20-year pause in increases in world temperature, whilst global carbon dioxide figures went up and up and up, and until 2015 or 2016, they were flat. Nobody has quite explained how it is that these predictions fail to cope with the reality of temperatures that are recorded by actual observation. In 2015-16, there was more warming, but in 2017-18, there was more cooling, and now, average global temperatures are actually 1 degree Fahrenheit below the computer model predictions. So, how do you explain the pause? How can you predict with confidence that, in 12 years, there will be an increase in world temperatures of 1.5 degrees, when the experience of the last 50 years proves the opposite?
There are, of course, loads of other alarmist forecasts, which I don't have time to debunk—
Wel, dim ond pedair munud sydd gennyf, felly nid wyf yn credu y gallaf, diolch.
Yn yr un gynhadledd, dywedodd Paul Ehrlich, a oedd yn enwog am ei broffwydoliaethau llawn gwae ynglŷn â'r boblogaeth, y byddai tua 4 biliwn o bobl yn marw rhwng 1980 ac 1989, gan gynnwys 65 miliwn o Americanwyr, a 50 o flynyddoedd yn ddiweddarach, mae'n dal i fod wrthi. Yn y Guardian ar 22 Mawrth eleni, mae bellach yn dweud,
Mae cwymp ysgytwol gwareiddiad "bron yn sicr" yn ystod yr ychydig ddegawdau nesaf oherwydd y modd y mae'r ddynoliaeth yn dinistrio'r byd naturiol yn barhaus.
Felly, mae arnaf ofn, ni waeth i ba raddau y mae rhagfynegiadau'n gwyro oddi wrth realiti, nid yw'r bobl hyn byth yn rhoi'r gorau iddi.
Roedd cylchgrawn Life yn 1970 yn nodi,
Mae gan wyddonwyr dystiolaeth arbrofol a damcaniaethol gadarn i gefnogi... y rhagfynegiadau canlynol: Ymhen degawd, bydd rhaid i drigolion trefol wisgo masgiau nwy er mwyn goroesi llygredd aer... erbyn 1985 bydd llygredd aer wedi haneru faint o haul sy'n cyrraedd y ddaear.
A gallwn fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen. Wel, dyma'r ffeithiau: ers 1850, mae'r tymheredd byd-eang wedi codi 0.9 gradd canradd, a digwyddodd hanner y cynnydd hwnnw cyn 1950 pan dderbynnid yn gyffredinol na allai'r cynhesu byd-eang gan bobl—hyd yn oed os ydych yn credu'r wyddoniaeth—y dywedir ei fod yn rheswm drosto fod wedi'i achosi.
Wrth gwrs, yr hyn y mae'r rhagfynegiadau hyn yn methu ymdopi ag ef yw data tymheredd mwy diweddar, oherwydd ers i'r bygythiad oeri byd-eang mawr ddod i ben yn 1975, cafwyd y canlynol: tan 1998, fe gododd lefelau carbon deuocsid atmosfferig a thymereddau ochr yn ochr â'i gilydd yn fras, ond wedyn, yn 1998, dechreuodd saib o 20 mlynedd yn y cynnydd yn nhymheredd y byd, wrth i ffigurau carbon deuocsid byd-eang godi i'r entrychion, a hyd at 2015 neu 2016, roeddent yn wastad. Nid oes neb wedi egluro'n iawn sut y mae'r rhagfynegiadau hyn yn methu ymdopi â realiti'r tymereddau a gofnodir gan arsylwi gweithredol. Yn 2015-16, roedd mwy o gynhesu, ond yn 2017-18, roedd mwy o oeri, ac yn awr, mae tymereddau byd-eang cyfartalog 1 gradd Fahrenheit islaw rhagfynegiadau modelau cyfrifiadurol mewn gwirionedd. Felly, sut ydych chi'n esbonio'r saib? Sut y gallwch ragfynegi gyda hyder y bydd cynnydd o 1.5 gradd yn nhymheredd y byd ymhen 12 mlynedd, pan fo profiad yr 50 mlynedd diwethaf yn profi'r gwrthwyneb?
Wrth gwrs, ceir llwythi o ragfynegiadau brawychus eraill nad oes gennyf amser i'w chwalu—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I can't, I'm afraid. I've only got less than a minute left. But—
Ni allaf, mae arnaf ofn. Llai na munud sydd gennyf ar ôl. Ond—
Let me just show you a map.
Gadewch i mi ddangos map i chi.
Afterwards, please. [Laughter.]
Wedyn, os gwelwch yn dda. [Chwerthin.]
He's not taking an intervention.
Nid yw'n derbyn ymyriad.
I'd be very happy to go through it with you.
Of course, the biggest threat to the world if you believe the warmists' predictions, of course, is the rise of population, because the world population in 1800 was 1 billion, and in 2019, it's nearly 8 billion and it's forecast to be 8.5 billion by 2030. And most of this increase will take place in rapidly industrialising countries, and we all know what's happening in the far east. In India last year, there was a 6.7 per cent increase in their emissions; in China—
Buaswn yn hapus iawn i fynd drwyddo gyda chi.
Wrth gwrs, y bygythiad mwyaf i'r byd os credwch ragfynegiadau'r cynheswyr yw'r cynnydd yn y boblogaeth, oherwydd roedd poblogaeth y byd yn 1800 yn 1 biliwn ac yn 2019, mae bron yn 8 biliwn a rhagwelir y bydd yn 8.5 biliwn erbyn 2030. A bydd y rhan fwyaf o'r cynnydd hwn yn digwydd mewn gwledydd sy'n diwydianeiddio'n gyflym, a gŵyr pawb ohonom beth sy'n digwydd yn y dwyrain pell. Yn India y llynedd, cafwyd cynnydd o 6.7 y cant yn eu hallyriadau; yn Tsieina—
Here we go.
Dyma ni eto.
Yes, and it's a fact, and this is what one has to recognise. India and China between them are responsible for 36 per cent of global carbon dioxide emissions. And, in China, there was a 4.7 per cent increase in carbon dioxide emissions and in India, 6.7 per cent increase in emissions. Whatever we do in this country is going to be swamped by the reality of what is happening in the far east. You are proposing to impose massive economic burdens upon the people who are least able to bear them in this country—those at the lower end of the income scale. I think that this is grossly immoral, as well as absurd.
Ie, ac mae'n ffaith, a dyma sy'n rhaid i ni ei gydnabod. Mae India a Tsieina rhyngddynt yn gyfrifol am 36 y cant o allyriadau carbon deuocsid y byd. Ac yn Tsieina, cafwyd cynnydd o 4.7 y cant mewn allyriadau carbon deuocsid ac yn India, 6.7 y cant o gynnydd mewn allyriadau. Mae beth bynnag a wnawn yn y wlad hon yn mynd i gael ei lethu gan realiti'r hyn sy'n digwydd yn y dwyrain pell. Rydych yn argymell gosod beichiau economaidd enfawr ar y bobl sy'n lleiaf abl i'w cario yn y wlad hon—y rhai sydd ar ben isaf y raddfa incwm. Credaf fod hyn yn ofnadwy o anfoesol, ac yn hurt.
I'll make the point at the outset that we haven't the time anymore to waste in arguing with climate change deniers; we've got more important things now to do, with urgency. I hope this Assembly will support the main motion today and the Government amendment reflecting the reality of the climate emergency that we face, but also the commitment and willingness of the Welsh Government to act. But my purpose in speaking today is to make clear that this carries significant implications, not just for Welsh Government, but for all of us individually. We will need to do more, much more. We'll have to make truly difficult choices that follow the evidence, do the right thing for the long-term future of our planet as well as for this and future generations, but which, in the short term, will be challenging politically and individually.
Gwnaf y pwynt o'r cychwyn nad oes gennym amser i'w wastraffu bellach yn dadlau â'r rhai sy'n gwadu newid hinsawdd; mae gennym bethau pwysicach i'w gwneud yn awr, a hynny ar fyrder. Rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad hwn yn cefnogi'r prif gynnig heddiw a gwelliant y Llywodraeth sy'n adlewyrchu realiti'r argyfwng hinsawdd sy'n ein hwynebu, ond hefyd ymrwymiad a pharodrwydd Llywodraeth Cymru i weithredu. Ond fy nod wrth siarad heddiw yw egluro bod goblygiadau sylweddol i hyn, nid yn unig i Lywodraeth Cymru, ond i bob un ohonom yn unigol. Bydd angen inni wneud mwy, llawer mwy. Bydd yn rhaid i ni wneud dewisiadau gwirioneddol anodd sy'n dilyn y dystiolaeth, gwneud y peth iawn ar gyfer dyfodol hirdymor ein planed yn ogystal ag ar gyfer y genhedlaeth hon a chenedlaethau'r dyfodol, ond a fydd, yn y tymor byr, yn heriol yn wleidyddol ac i ni fel unigolion.
It will take brave national leadership to make the changes we and the planet need, because they will affect the way that we and our electorate will live and work, how we travel, how we take our holidays, what we buy, what we eat, and more. They will affect the way that we as Government prioritise investment, we regulate and legislate to modify behaviour, consumption and lifestyle. So, be under no illusions, some of the further measures we will need to take to meet the climate change emergency will be unpopular. Ministers will need to be brave, but we as Assembly Members and as political parties—if we agree deep down with the activists, the campaigners and the motion today, we'll need to park the politics and build a consensus for action that will meet the urgency and the scale of the challenge, the same leadership and spirit of political consensus that allowed Labour to bring forward the first ever Climate Change Act—Climate Change Act 2008—or to develop here the well-being of future generations Act in Wales. This will need to be harnessed if we are truly serious about this.
I was once invited into No. 10 as an environment Minister to explain a particularly difficult decision I'd made, which was absolutely the right decision but was deeply unpopular with a handful of colleagues and their constituents. I explained to the gathered special advisers at No. 10 how and why the decision was taken and how and why it was the right decision. The special advisers listened diligently, they quizzed me intelligently as I summed up that there was indeed an easy decision and there was the more difficult, evidence-based, long-term-thinking, right decision I had made. The advisers mulled this over and came to me with a conclusion: they would support me fully. They agreed I'd made the right decision, difficult as it was. As I left the room, the senior adviser turned and whispered to me, 'Next time, Huw, make the easy decision.'
Well, Ministers, colleagues, here in the Chamber, from here on, we'll have to take many more of the difficult but right decisions and build a consensus here in this Chamber and outside with the public too about the benefits that flow from the right decisions on tackling climate change and global warming, on reversing biodiversity and habitat loss, on creating truly sustainable, healthier communities and lifestyles in every single part of Wales.
I am delighted that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs has signalled that she'll be examining with her officials, even in the light of the low-carbon Wales plan and its 100 policies and proposals, how we can go further and faster to decarbonise. Now, I welcome that, because whilst Wales is indeed showing leadership—it's committed to 80 per cent reductions in net carbon emissions by 2050—we all know in our heart of hearts and in our heads that the actions that we've agreed nationally, but also internationally, are not sufficient to the day. Stern warned, the climate change committee repeatedly warned and warns—the international scientific consensus so spurned by those who would happily burn the planet to the ground now and trash the futures of our children and grandchildren—all warn repeatedly that we must act decisively and early, because the costs of doing so will be lower. Conversely, the costs of not doing so will be huge and could be terminal for our prospects on this planet.
So, we'll need to go further, and we'll take some tough decisions, supporting low-cost energy generation and demand-reduction options, like onshore wind as well as offshore; ramping up energy efficiency in homes and residential buildings; planting trees at an unprecedented rate; a step change in reducing, reusing and recycling waste; creating sustainable communities and transportation that make it easy, affordable, desirable and commonplace for people to travel far and near by public transport, walking and cycling; making the combustion engine extinct, instead of species and habitats; changing what we eat and how much we eat, how we manage the land for public good, including climate adaptation and modification, how we produce our food, how we fly less. In all areas of policy and integrated policy across Government, we'll need to move beyond voluntary measures and beyond incremental improvements towards step change and more direction.
So, let those of us in Wales who genuinely believe we are in a climate emergency work together to forge a new consensus, take the necessary actions to save the planet and, in so doing, save ourselves and our children too. Let's agree to make the right, but difficult decisions, the brave decisions, for this and future generations and for this one and only precious planet that we share with many other species for just a short moment in time. This is not our planet to trash or burn. We don't own it; we're just passing through, so let us tread lightly as we go.
Bydd angen arweinyddiaeth genedlaethol ddewr i wneud y newidiadau sydd eu hangen arnom ni a'r blaned, oherwydd byddant yn effeithio ar y ffordd y byddwn ni a'n hetholwyr yn byw ac yn gweithio, sut y teithiwn, sut yr awn ar wyliau, beth a brynwn, beth a fwytawn, a mwy. Byddant yn effeithio ar y ffordd y byddwn ni fel Llywodraeth yn blaenoriaethu buddsoddiad, yn rheoleiddio ac yn deddfu i newid ymddygiad, defnydd a ffordd o fyw. Felly, peidiwch â thwyllo eich hun, bydd rhai o'r camau pellach y bydd angen inni eu cymryd i ateb yr argyfwng newid hinsawdd yn amhoblogaidd. Bydd angen i Weinidogion fod yn ddewr, ond i ni fel Aelodau'r Cynulliad ac fel pleidiau gwleidyddol—os ydym yn cytuno yn y bôn gyda'r ymgyrchwyr, y protestwyr a'r cynnig heddiw, bydd angen inni barcio'r wleidyddiaeth ac adeiladu consensws ar gyfer gweithredu a fydd yn ateb y brys a maint yr her, yr un arweiniad ac ysbryd o gonsensws gwleidyddol a ganiataodd i Lafur gyflwyno'r Ddeddf newid hinsawdd gyntaf erioed—Deddf Newid yn yr Hinsawdd 2008—neu i ddatblygu Deddf cenedlaethau'r dyfodol yma yng Nghymru. Bydd angen ei harneisio os ydym yn wirioneddol o ddifrif am hyn.
Fe'm gwahoddwyd un tro i Rif 10 fel Gweinidog amgylchedd i esbonio penderfyniad arbennig o anodd a wneuthum, a oedd yn benderfyniad hollol gywir ond a oedd yn amhoblogaidd iawn gyda dyrnaid o gydweithwyr a'u hetholwyr. Eglurais i'r cynghorwyr arbennig yn Rhif 10 sut a pham y gwnaed y penderfyniad a sut a pham yr oedd y penderfyniad yn un cywir. Gwrandawodd y cynghorwyr arbennig yn astud, a fy holi'n ddeallus wrth i mi grynhoi bod yna benderfyniad hawdd yn wir a bod yna benderfyniad anos yn seiliedig ar dystiolaeth a meddwl hirdymor, ac mai hwnnw oedd y penderfyniad a wneuthum. Bu'r cynghorwyr yn cnoi cil ar hyn a daethant ataf gyda chasgliad: byddent yn fy nghefnogi'n llwyr. Roeddent yn cytuno fy mod wedi gwneud y penderfyniad cywir, er mor anodd ydoedd. Wrth i mi adael yr ystafell, trodd yr uwch gynghorwr a sibrwd wrthyf, 'Y tro nesaf, Huw, gwnewch y penderfyniad hawdd.'
Wel, Weinidogion, gyd-Aelodau, yma yn y Siambr, o hyn ymlaen, bydd yn rhaid inni wneud llawer mwy o'r penderfyniadau anodd ond cywir ac adeiladu consensws yma yn y Siambr hon a'r tu allan gyda'r cyhoedd hefyd am y manteision sy'n deillio o'r penderfyniadau cywir ar fynd i'r afael â newid hinsawdd a chynhesu byd-eang, ar wrthdroi bioamrywiaeth a cholli cynefinoedd, ar greu cymunedau a ffyrdd o fyw sy'n wirioneddol gynaliadwy ac yn iachach ym mhob rhan o Gymru.
Rwyf wrth fy modd fod Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wedi dynodi y bydd yn archwilio gyda'i swyddogion, hyd yn oed yng ngoleuni cynllun carbon isel Cymru a'i 100 o bolisïau ac argymhellion, sut y gallwn fynd ymhellach ac yn gyflymach er mwyn datgarboneiddio. Nawr, rwy'n croesawu hynny, oherwydd er bod Cymru'n dangos arweiniad yn wir—mae wedi ymrwymo i dorri allyriadau carbon net 80 y cant erbyn 2050—mae pawb ohonom yn gwybod yn ein calonnau ac yn ein pennau nad yw'r camau gweithredu rydym wedi cytuno arnynt yn genedlaethol, ond hefyd yn rhyngwladol, yn ddigon. Mae Stern wedi rhybuddio, mae'r pwyllgor newid hinsawdd wedi, ac yn rhybuddio dro ar ôl tro—y consensws gwyddonol rhyngwladol a wrthodir i'r fath raddau gan y rhai a fyddai'n barod i losgi'r blaned yn ulw nawr a dinistrio dyfodol ein plant a'n hwyrion—maent i gyd yn rhybuddio'n gyson fod yn rhaid inni weithredu'n bendant ac yn gynnar, oherwydd bydd costau gwneud hynny'n is. Fel arall, bydd y gost o beidio â gwneud hynny'n enfawr a gallai fod yn derfynol o ran ein rhagolygon ar y blaned hon.
Felly, bydd angen inni fynd ymhellach, a bydd angen inni wneud penderfyniadau anodd, sy'n cefnogi cynhyrchiant ynni cost isel a dewisiadau lleihau galw, fel gwynt ar y tir yn ogystal ag ar y môr; cynyddu effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi ac adeiladau preswyl; plannu coed ar gyfradd ddigyffelyb; newid sylfaenol o ran lleihau, ailddefnyddio ac ailgylchu gwastraff; creu cymunedau cynaliadwy a thrafnidiaeth sy'n ei gwneud yn hawdd, yn fforddiadwy, yn ddymunol ac yn gyffredin i bobl deithio'n bell ac agos ar drafnidiaeth gyhoeddus, a cherdded a beicio; sicrhau bod peiriannau tanio mewnol, yn hytrach na rhywogaethau a chynefinoedd, yn diflannu o'r tir; newid yr hyn a fwytawn a faint a fwytawn, sut i reoli'r tir er lles y cyhoedd, gan gynnwys addasu i newid yn yr hinsawdd, sut y cynhyrchwn ein bwyd, sut i hedfan llai. Ym mhob maes polisi a pholisi integredig ar draws y Llywodraeth, bydd angen i ni symud y tu hwnt i fesurau gwirfoddol a thu hwnt i welliannau graddol tuag at newid sylfaenol a mwy o gyfeiriad.
Felly, gadewch i'r rheini ohonom yng Nghymru sy'n credu'n wirioneddol ein bod mewn argyfwng hinsawdd gydweithio i greu consensws newydd, cymryd y camau angenrheidiol i achub y blaned a thrwy hynny, achub ein hunain a'n plant hefyd. Beth am gytuno i wneud y penderfyniadau cywir ond anodd, y penderfyniadau dewr, ar gyfer y genhedlaeth hon a chenedlaethau'r dyfodol ac ar gyfer y blaned werthfawr hon, yr unig un sydd gennym, a'r un a rannwn gyda llawer o rywogaethau eraill am ychydig bach o amser. Nid ein planed ni i'w dinistrio a'i llosgi yw hi. Nid ni sy'n berchen arni; dim ond pasio heibio a wnawn ni, felly gadewch inni droedio'n ysgafn wrth inni fynd.
Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig—Lesley Griffiths.
Minister for Environment, Energy and Rural Affairs—Lesley Griffiths.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you, Presiding Officer. I welcome the opportunity to respond to this debate. I believe the Plaid Cymru motion is right to point to the stark warning from the scientific community and the need for urgent and rapid global response. Climate change is not a distant threat. As we debate today, the impacts of climate change are damaging the lives and livelihoods of millions of people across the globe. It is driving extreme weather events here in Wales, to which we are already having to adapt.
Wales is only responsible for a tiny fraction of the world's emissions, but it is the view of this Welsh Government that we are capable as a nation of delivering change here in a way that will reduce our impact on the environment, make our society fairer and healthier, and that we can spur more rapid change across the UK and internationally. That is why I would like us to go further than the Plaid Cymru motion. I want us to focus not just on what we need to do, but on how we will focus our efforts to deliver it. Assembly Members and the public are rightly asking: if this is an emergency, what is our response and how can we judge progress?
The Government amendment is to highlight our areas of strength on which we can build, and I have to say, Plaid Cymru's line on the climate change emergency—they aren't bad actions, but they are far short of what's in the Welsh Government plan, and wouldn't even deal with half of our greenhouse gas emissions, never mind take us anywhere near net zero. So, as a Government, we can use our progressive legislation to underpin the changes needed with legal force: the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and our Environment (Wales) Act 2016.
We can maximise the contribution made by the public sector to tackling climate change and the loss of species and habitats, and we can play a co-ordinating role in driving change in other sectors, from fostering the creation of new green industries and community-led renewable energy projects to improving the evidence base by working with Natural Resources Wales, with Wales's universities, and with international experts.
On Monday, when I met with my ministerial counterparts from the UK and Scottish Governments, we all agreed there is a need to accelerate action on climate change. I'm disappointed that the Welsh Conservatives' amendment shows a complacency in the face of the climate emergency we face, and I would urge Members to vote with the Government today, to make the National Assembly the first Parliament in the world to vote in favour of the declaration of a climate emergency. The seed of our response to the climate emergency is contained in the 100 policies and proposals in the low-carbon delivery plan, but after receiving our advisory body—the UKCCC—advice tomorrow, I will review these.
In conclusion, Deputy Presiding Officer, to match the pace and scale of change needed, we now need to call for collective action across the whole of society, and that will include action based on a common resolve between our political parties.
Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon. Credaf fod cynnig Plaid Cymru yn iawn i dynnu sylw at y rhybudd llym gan y gymuned wyddonol a'r angen am ymateb byd-eang a chyflym ar fyrder. Nid yw newid hinsawdd yn fygythiad pell. Fel yr ydym yn ei drafod heddiw, mae effeithiau newid yn yr hinsawdd yn niweidio bywydau a bywoliaeth miliynau o bobl ar draws y byd. Mae'n gyrru digwyddiadau tywydd eithafol yma yng Nghymru, ac rydym eisoes yn gorfod ymaddasu i hynny.
Nid yw Cymru ond yn gyfrifol am gyfran fach iawn o allyriadau'r byd, ond barn Llywodraeth Cymru yw y gallwn fel cenedl gyflawni newid yma mewn ffordd a fydd yn lleihau ein heffaith ar yr amgylchedd, a gwneud ein cymdeithas yn decach ac yn iachach, ac y gallwn sbarduno newid cyflymach ar draws y DU ac yn rhyngwladol. Dyna pam yr hoffwn inni fynd ymhellach na chynnig Plaid Cymru. Rwyf am inni ganolbwyntio nid yn unig ar yr hyn sydd angen inni ei wneud, ond hefyd ar y modd y byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion ar ei gyflawni. Mae Aelodau'r Cynulliad a'r cyhoedd yn gofyn, a hynny'n briodol: os yw hwn yn argyfwng, beth yw ein hymateb a sut y gallwn farnu cynnydd?
Gwelliant y Llywodraeth yw tynnu sylw at ein meysydd cryfder y gallwn adeiladu arnynt, a rhaid imi ddweud, mae safbwynt Plaid Cymru ar yr argyfwng newid hinsawdd—nid ydynt yn weithredoedd gwael, ond maent ymhell o'r hyn sydd yng nghynllun Llywodraeth Cymru, ac ni fyddent yn mynd i'r afael â hanner ein hallyriadau nwyon tŷ gwydr hyd yn oed, heb sôn am fynd â ni unrhyw le yn agos at sero net. Felly, fel Llywodraeth, gallwn ddefnyddio ein deddfwriaeth flaengar i danategu'r newidiadau sydd eu hangen gyda grym cyfreithiol: Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016.
Gallwn fanteisio i'r eithaf ar y cyfraniad a wneir gan y sector cyhoeddus i fynd i'r afael â newid hinsawdd a cholli rhywogaethau a chynefinoedd, a gallwn chwarae rôl gydlynol yn ysgogi newid mewn sectorau eraill, o feithrin y broses o greu diwydiannau gwyrdd newydd a phrosiectau ynni adnewyddadwy a arweinir gan y gymuned i wella'r sylfaen dystiolaeth drwy weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, gyda phrifysgolion Cymru, a chydag arbenigwyr rhyngwladol.
Ddydd Llun, pan gyfarfûm â fy nghyd-Weinidogion o Lywodraeth y DU a Llywodraeth yr Alban, roeddem i gyd yn cytuno bod angen cyflymu gweithredu ar y newid yn yr hinsawdd. Rwy'n siomedig fod gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig yn dangos hunanfodlonrwydd yn wyneb yr argyfwng hinsawdd a wynebwn, a buaswn yn annog yr Aelodau i bleidleisio gyda'r Llywodraeth heddiw, i wneud y Cynulliad Cenedlaethol yn Senedd gyntaf yn y byd i bleidleisio o blaid datganiad ar argyfwng hinsawdd. Mae hadau ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd wedi'u cynnwys yn y 100 o bolisïau ac argymhellion yn y cynllun cyflawni carbon isel, ond ar ôl cael cyngor ein corff cynghori—yr UKCCC—yfory, byddaf yn adolygu'r rhain.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, i gyd-fynd â chyflymder a maint y newid sydd ei angen, mae angen inni alw yn awr am weithredu ar y cyd ar draws y gymdeithas gyfan, a bydd hynny'n cynnwys gweithredu ar sail penderfyniad cyffredin rhwng ein pleidiau gwleidyddol.
I call on Leanne Wood to reply to the debate.
Galwaf ar Leanne Wood i ymateb i'r ddadl.
I'd like to start my contribution to this debate with a big 'diolch', 'thank you', to Greta Thunberg, the school strikers and Extinction Rebellion, but also to all of the other environmental campaigners and activists who've been raising this alarm for years, if not decades. You are succeeding, the conversation is changing—with some exceptions, of course.
The Extinction Rebellion protests have one central request: politicians must tell the truth about climate change and get serious about our ecological crisis. But the truth is, we are failing miserably. In Wales our carbon dioxide emissions have risen in recent years. Back in 2007, as part of the One Wales coalition agreement between Plaid Cymru and Labour, we agreed on binding greenhouse gas emission reductions, and to monitor this, a climate change commission was set up. What's happened instead? The targets have been missed and the climate change commission has now been abolished.
Now is not the time for the Welsh Government to congratulate themselves on progress and fall back on complacency. And now is not the time to applaud the UK Government's track record, when we've seen them cut sustainability funding. As Greta Thunberg has told us, 'The house is on fire', and I just don't see the panic. And that's why we reject both the Labour and the Tories' amendments today. It's just not true to say, Minister, that your actions go further. It looks too much like business as usual to me.
That's why the one demand of the climate change protestors, to set up citizens' assemblies, to ensure that Governments are held to account, is so key. Without that, the frustration that Governments are not telling the truth and are not doing everything they can to avert a climate emergency will just not go away. Our first step is to acknowledge the problem, and I'm glad, of course, that the Government announced its declaration of a climate emergency before today's vote, but that can't be the end of the matter. If the Welsh Government is honest about the climate emergency, the prospect of a new M4 around Newport would be scrapped. If we understood the severity of our ecological crisis, the idea of concreting over the Gwent levels would be ruled out as a catastrophe. We can no longer use twentieth-century answers to our twenty-first century problems. We have to think about how Government investment is used to combat and alleviate these problems to build resilience, and we must oppose investment that does the opposite. The M4 black route is a key test as to what this climate emergency declaration means. We all know that, if we're being honest with ourselves. We have to stop chasing jobs at any cost. There are no jobs on a dead planet.
So, we want to see clear commitments and actions from this Government to make real its declaration of a climate emergency. We want to see the rapid emissions reductions and we want to see those citizens' assemblies, and nothing less will do.
Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon gyda 'diolch' mawr i Greta Thunberg, y streicwyr ysgol ac Extinction Rebellion, ond hefyd i'r holl ymgyrchwyr a gweithredwyr amgylcheddol eraill sydd wedi bod yn tynnu sylw at hyn ers blynyddoedd, os nad degawdau. Rydych yn llwyddo, mae'r sgwrs yn newid—gyda rhai eithriadau, wrth gwrs.
Un cais canolog a geir ym mhrotestiadau Extinction Rebellion: rhaid i wleidyddion ddweud y gwir am newid hinsawdd a bod o ddifrif am ein hargyfwng ecolegol. Ond y gwir amdani yw ein bod yn methu'n druenus. Yng Nghymru, mae ein hallyriadau carbon deuocsid wedi codi yn y blynyddoedd diwethaf. Yn ôl yn 2007, fel rhan o gytundeb clymblaid Cymru'n Un rhwng Plaid Cymru a Llafur, cytunasom ar leihad rhwymol mewn allyriadau nwyon tŷ gwydr, ac er mwyn monitro hyn, sefydlwyd comisiwn newid yn yr hinsawdd. Beth a ddigwyddodd yn lle hynny? Ni chyrhaeddwyd y targedau ac mae'r comisiwn ar newid yn yr hinsawdd bellach wedi'i ddiddymu.
Nid dyma'r amser i Lywodraeth Cymru longyfarch ei hun ar gynnydd a llaesu dwylo. Ac nid dyma'r amser i gymeradwyo hanes Llywodraeth y DU o weithredu, a ninnau wedi'u gweld yn torri'r cyllid ar gyfer cynaliadwyedd. Fel y dywedodd Greta Thunberg wrthym, 'Mae'r tŷ ar dân', ac nid wyf yn gweld unrhyw banig. A dyna pam ein bod yn gwrthod gwelliannau'r Blaid Lafur a'r Torïaid heddiw. Nid yw'n wir dweud, Weinidog, fod eich gweithredoedd yn mynd ymhellach. Mae'n edrych yn rhy debyg i fusnes fel arfer i mi.
Dyna pam fod un o ofynion y protestwyr newid hinsawdd, i sefydlu cynulliadau dinasyddion, i sicrhau bod Llywodraethau'n cael eu dwyn i gyfrif, mor allweddol. Heb hynny, ni fydd y rhwystredigaeth nad yw Llywodraethau'n dweud y gwir ac nad ydynt yn gwneud popeth a allant i osgoi argyfwng hinsawdd yn diflannu. Ein cam cyntaf yw cydnabod y broblem, ac rwy'n falch, wrth gwrs, fod y Llywodraeth wedi cyhoeddi ei bod yn datgan argyfwng o ran yr hinsawdd cyn y bleidlais heddiw, ond ni all hynny fod yn ddiwedd ar y mater. Os yw Llywodraeth Cymru'n onest am yr argyfwng hinsawdd, byddai'r posibilrwydd o M4 newydd o amgylch Casnewydd yn cael ei ddiddymu. Pe baem yn deall difrifoldeb ein hargyfwng ecolegol, byddai'r syniad o osod concrit dros wastadeddau Gwent yn cael ei ddiystyru gan y byddai'n drychineb. Ni allwn ddefnyddio atebion yr ugeinfed ganrif bellach i'n problemau yn yr unfed ganrif ar hugain. Rhaid inni feddwl sut y defnyddir buddsoddiad y Llywodraeth i wrthweithio a lliniaru'r problemau hyn er mwyn meithrin cadernid, a rhaid inni wrthwynebu buddsoddiad sy'n gwneud y gwrthwyneb. Mae llwybr du yr M4 yn brawf allweddol o beth y mae'r datganiad argyfwng hinsawdd hwn yn ei olygu. Rydym i gyd yn gwybod hynny, os ydym yn onest â ni'n hunain. Rhaid inni roi'r gorau i greu swyddi ar unrhyw gost. Nid oes swyddi ar blaned farw.
Felly, rydym am weld ymrwymiadau a chamau clir gan y Llywodraeth hon i wireddu ei datganiad ynghylch argyfwng hinsawdd. Rydym am weld y gostyngiadau cyflym mewn allyriadau, ac rydym am weld y cynulliadau dinasyddion, ac ni fydd unrhyw beth sy'n llai na hynny yn gwneud y tro.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Deputy Presiding Officer, I wonder if you'd take a point of order before we move to the vote.
Ddirprwy Lywydd, tybed a fyddech yn cymryd pwynt o drefn cyn inni symud at y bleidlais.
Yes, I will take the point of order.
Gwnaf, fe gymeraf y pwynt o drefn.
I wanted to understand why it was that those who'd gathered on the Senedd steps to show their support for the motion that we've just passed, or are about to pass, were not permitted to come and hear the debate, because I've always been proud of the fact that we are an open Assembly and we're keen to ensure that the people of Wales know what we're debating. I was told that only six people were allowed in to hear the debate when many more would have liked to have heard it.
Roeddwn am wybod pam nad oedd y rhai a oedd wedi ymgasglu ar risiau'r Senedd i ddangos eu cefnogaeth i'r cynnig rydym newydd ei basio, neu ar fin ei basio, yn cael dod i glywed y ddadl, oherwydd rwyf bob amser wedi bod yn falch o'r ffaith ein bod yn Gynulliad agored ac yn awyddus i sicrhau bod pobl Cymru yn gwybod beth a drafodwn. Dywedwyd wrthyf mai dim ond chwech o bobl a gafodd ddod i mewn i glywed y ddadl er y byddai llawer mwy o bobl wedi hoffi ei chlywed.
Okay. I was not aware of that. I'll have a discussion with the Llywydd and we'll think about what you've said, but it's on the record. Thank you.
We now go to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I proceed to voting time.
O'r gorau. Nid oeddwn yn ymwybodol o hynny. Byddaf yn trafod gyda'r Llywydd ac fe ystyriwn yr hyn rydych wedi'i ddweud, ond mae wedi'i gofnodi. Diolch.
Symudwn yn awr at y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf ymlaen i'r cyfnod pleidleisio.
The first debate we vote on this afternoon is the Plaid Cymru debate on workers' rights, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 10, two abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.
Y ddadl gyntaf y pleidleisiwn arni y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar hawliau gweithwyr, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 10, roedd dau yn ymatal, a 40 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7034 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 40, Ymatal: 2
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7034 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 10, Against: 40, Abstain: 2
Motion has been rejected
We now go to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 28, no abstentions, 24 against. Therefore, amendment 1 is agreed, and amendments 2 and 3 are deselected.
Pleidleisiwn ar y gwelliannau yn awr. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Roedd 28 o blaid gwelliant 1, neb yn ymatal, a 24 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1, a chaiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
NDM7034 - Gwelliant 1: O blaid: 28, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7034 - Amendment 1: For: 28, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.
Amendments 2 and 3 deselected.
I now call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For amendment 4 38, no abstentions, 14 against. Therefore, amendment 4 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Roedd 38 o blaid gwelliant 4, neb yn ymatal, a 14 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.
NDM7034 - Gwelliant 4: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7034 - Amendment 4: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7034 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi pwysigrwydd Diwrnod Rhyngwladol y Gweithwyr a rôl undebau llafur wrth sicrhau hawliau gweithwyr yng Nghymru.
2. Yn cymeradwyo gwaith pob Llywodraeth Cymru ers 1999 i ddatblygu strwythurau partneriaeth gymdeithasol effeithiol gydag undebau llafur a busnesau Cymru.
3. Yn nodi bod y dull gweithredu hwn wedi helpu i sicrhau hawliau gwirioneddol i weithwyr Cymru drwy Ddeddf yr Undebau Llafur (Cymru) a’r Gorchymyn Cyflogau Amaethyddol sydd wedi gwyrdroi deddfwriaeth Llywodraeth y DU.
4. Yn croesawu’r camau a ddatblygwyd drwy bartneriaeth gymdeithasol gan Lywodraeth Cymru i ddileu contractau dim oriau ecsbloetiol yng Nghymru a’r gwaith a wnaed drwy’r Cod Ymarfer ar Gyflogaeth Foesegol mewn Cadwyni Cyflenwi.
5. Yn cydnabod ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wneud Cymru yn genedl Gwaith Teg.
6. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a’i chyflwyno yn ystod tymor y Cynulliad hwn.
7. Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau wrth i ni ymadael â’r UE ei bod yn ymrwymo i safonau deinamig sy’n rhwymo mewn cyfraith ar gyfer diogelu a gorfodi gwaith teg ar draws y DU.
8. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ddiogelu hawliau gweithwyr ar ôl Brexit.
Motion NDM7034 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the importance of International Workers’ Day and the role of trade unions in securing the rights of workers in Wales.
2. Commends the record of successive Welsh Governments since 1999 in developing effective social partnership structures with trades unions and business in Wales.
3. Notes this approach has helped deliver tangible rights for workers in Wales through the Trade Union (Wales) Act and the Agricultural Wages Order which have overturned UK Government legislation.
4. Welcomes the actions developed through social partnership by the Welsh Government to eliminate exploitative zero hours contracts in Wales and the work it has done through the Code of Practice on Ethical Employment in Supply Chains.
5. Recognises the Welsh Government’s commitment to make Wales a Fair Work nation.
6. Notes the Welsh Government’s commitment to develop a Social Partnership Act and to introduce it in this Assembly term.
7. Calls on the UK Government to ensure that as we leave the EU it commits to dynamic and legally binding standards on the protection and enforcement of fair work across the UK.
8. Welcomes the UK Government's commitment to protect workers' rights post-Brexit.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 29, no abstentions, 23 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 29, neb yn ymatal, a 23 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7034 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 29, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7034 - Motion as amended: For: 29, Against: 23, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the Plaid Cymru debate on climate change, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Again, if the proposal is not agreed to, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 10, 13 abstentions, 29 against. Therefore, the motion is not agreed and we go to vote on the amendments.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar newid hinsawdd, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Unwaith eto, os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 10, roedd 13 yn ymatal, a 29 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.
NDM7036 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 29, Ymatal: 13
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7036 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 10, Against: 29, Abstain: 13
Motion has been rejected
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 12, one abstention, 39 against, therefore amendment 1 is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 12, roedd un yn ymatal, a 39 yn erbyn, felly gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7036 - Gwelliant 1: O blaid: 12, Yn erbyn: 39, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7036 - Amendment 1: For: 12, Against: 39, Abstain: 1
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 28, one abstention, 23 against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 28, roedd un yn ymatal, a 23 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7036 - Gwelliant 2: O blaid: 28, Yn erbyn: 23, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7036 - Amendment 2: For: 28, Against: 23, Abstain: 1
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7036 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi rhybudd llym gan gymuned wyddonol y byd nad oes dim ond 12 mlynedd ar ôl i atal 1.5 gradd o gynhesu.
2. Yn nodi ymhellach fod cynhesu tu hwnt i 1.5 gradd yn cynrychioli bygythiad i ddyfodol dynoliaeth, a bod cynhesu cyfyngedig i'r lefel honno, hyd yn oed, yn peri difrod i fywoliaeth pobl ddirifedi ar draws y byd.
3. Yn cydnabod bod ymateb byd-eang brys yn angenrheidiol ar unwaith.
4. Yn croesawu'r ffaith bod atebion i'r argyfwng yn yr hinsawdd ar gael yn eang gan gynnwys technoleg adnewyddadwy, opsiynau trafnidiaeth cynaliadwy ac adeiladau di-garbon.
5. Yn cefnogi penderfyniadau cynghorau sir, tref a chymuned ar draws Cymru i basio cynigion yn datgan argyfwng o ran yr hinsawdd a phennu targedau o sero ar gyfer allyriadau carbon yn eu hardaloedd lleol.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatgan argyfwng o ran yr hinsawdd.
7. Yn cymeradwyo Llywodraeth Cymru am:
a) ddwyn ymlaen Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) i sbarduno’r gweithredu ar fyrder ar y newid yn yr hinsawdd;
b) ymrwymo’r sector cyhoeddus yng Nghymru i fod yn ddi-garbon erbyn 2030 ac i bob adeilad y sector cyhoeddus ddefnyddio ynni adnewyddadwy yn gyfan-gwbl erbyn 2020 neu cyn gynted â bod modd gwneud hynny o ran contractau; ac
c) edrych ar phob opsiwn ar gyfer datgarboneiddio economi Cymru drwy weithio gyda bob sector a chymuned, gan dynnu ar y dystiolaeth wyddonol orau sydd ar gael.
Motion NDM7036 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the stark warning from the world’s scientific community that there are just 12 years left to prevent 1.5 degrees warming.
2.Further notes that warming beyond 1.5 degrees represents a threat to the future of humanity, and that even warming limited to that level will wreak havoc upon the livelihoods of countless people across the world.
3. Acknowledges that that an urgent and rapid global response is now necessary.
4. Welcomes the fact that solutions to the climate crisis are widely available including renewable technology, sustainable transport options and zero-carbon buildings.
5. Supports the decisions of community, town and county councils across Wales to pass motions declaring a climate emergency and setting net zero carbon emissions targets for their local areas.
6. Calls on the Welsh Government to declare a climate emergency.
7. Commends the Welsh Government for:
a) bringing forward the Wellbeing of Future Generations Act and the Environment (Wales) Act to drive urgent action on climate change;
b) committing the public sector in Wales to achieving carbon neutrality by 2030 and for all public sector buildings to be supplied with 100 per cent renewable energy by 2020 or as soon as contractually able; and
c) exploring all options for decarbonising the Welsh economy by working with all sectors and communities, drawing on the best available scientific evidence.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 38, 12 abstentions, two against, therefore the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 38, roedd 12 yn ymatal, a dau yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7036 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 38, Yn erbyn: 2, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7036 - Motion as amended: For: 38, Against: 2, Abstain: 12
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can they please do so quickly and quietly? Can Members leave the Chamber if they are doing so, and, if not, can they resume their seats?
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allant wneud hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? A wnaiff yr Aelodau adael y Siambr os ydynt yn gwneud hynny, ac os nad ydynt yn gadael, a allant eistedd?
We now move to the short debate, and I call on Bethan Sayed to speak to the topic that she has chosen. Bethan.
Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Bethan Sayed i siarad am y pwnc a ddewisodd. Bethan.
As a republican, I, Bethan Sayed, do solemnly, sincerely and truly declare and swear my allegiance to the people of Wales from now until the end of my term of office, that I promise to faithfully discharge the duties of my office to protect and defend the welfare, the best interests and the rights of the people of Wales.
Fel gweriniaethwr, rwyf fi, Bethan Sayed, yn tyngu llw o deyrngarwch yn ddifrifol, yn ddiffuant ac yn ddidwyll i bobl Cymru o hyn tan ddiwedd fy nhymor yn y swydd, fy mod yn addo cyflawni dyletswyddau fy swydd yn ffyddlon er mwyn diogelu ac amddiffyn lles, buddiannau gorau a hawliau pobl Cymru.
Fel gweriniaethwr, yr wyf fi, Bethan Sayed, yn datgan yn ddiffuant ac yn ddidwyll, yn cadarnhau ac yn tyngu fy nheyrngarwch i bobl Cymru o'r cyfnod hwn tan ddiwedd fy nhymor yn y swydd, fy mod yn addo cyflawni dyletswyddau fy swydd yn ffyddlon i ddiogelu ac amddiffyn lles, buddiannau a hawliau pobl Cymru.
Dyma'r tro cyntaf yn y lle hwn i mi gael cyfle i fynegi'r hyn sydd ar fy meddwl ac sydd yn fy nghalon yn wir lw o deyrngarwch. Pan fyddwn yn tyngu llw i rywbeth, mae'n hollbwysig ein bod yn credu y llw hwnnw. Mae hyn yn wir yn unrhyw ran o fywyd—mae'n wir mewn llys, mae'n wir mewn sgwrs. Dyma sydd wrth wraidd ymddiried mewn rhywbeth. Mae'n hanfodol i'r modd yr ydym yn cynrychioli'r pobl—ein bod yn credu yn yr hyn yr ydym yn ei ddweud a'n bod ni fel cynrychiolwyr yn anrhydeddu ein credoau. Ond yng Nghymru, pan fyddwn yn tyngu llw fel cynrychiolwyr yma, mae llawer ohonom yn tyngu llw i sefydliad nad ydym yn credu ynddo, nid o ddewis na malais nac ymgais i gamarwain, ond am fod yn rhaid i ni er mwyn cymryd ein seddi yma. Mewn ffordd, rydym yn cael ein bygwth i dyngu rhywbeth nad ydym yn credu ynddo. Mae hyn yn system gwbl annerbyniol.
Nawr, mae rhai pobl wedi dweud—rhai pobl sydd ddim yma yn y Senedd rhagor—na ddylai hyn fod yn flaenoriaeth. Maen nhw wedi gofyn pam ar y ddaear fy mod i'n codi rhywbeth fel hyn sydd mor ymddangosiadol ddibwys. Ond dwi'n anghytuno'n llwyr gyda nhw. Mae hwn yn fater pwysig iawn. Pan fyddwn yn tyngu llw, mae fersiwn o dyngu llw ym mhob diwylliant, ac mae bron pob gwlad yn y byd yn mynnu bod aelodau cyrff yn tyngu llw neu gytuno i gynnal rhai gwerthoedd, gweithredoedd ac egwyddorion mewn bywyd cyhoeddus. Yn y Cynulliad, mae gofyn inni gadw at egwyddorion Nolan o fywyd cyhoeddus, ac mae moesoldeb a rheolau'n bwysig, fel ym mhob corff seneddol arall bron ledled y byd. Mae'r rheolau a'r prosesau hyn yma oherwydd bod disgwyliadau a galw o du'r cyhoedd sy'n dweud eu bod yn bwysig, ond mae'n ymddangos nad oes yna le i rai Aelodau, yn eu gweithred gyntaf yn yr ystafell yma, i dyngu i rywbeth y maent yn credu ynddo.
Dyma'r hyn y mae pobl yn tyngu ar hyn o bryd, 'Yr wyf fi—enw'r Aelod Cynulliad penodol—yn tyngu y byddaf yn ffyddlon ac yn wir deyrngar i'w Mawrhydi y Frenhines Elizabeth II, ei hetifeddion a'i helynwyr, yn unol â'r gyfraith. Cynorthwyed Duw fi.' Wel, dwi ddim yn credu yn y gosodiad yma. Dwi'n weriniaethwr a dwi'n falch iawn o hynny. Rwy'n deall nad yw pawb yn weriniaethwyr ac felly mae rhwydd hynt iddyn nhw anghytuno. Dwi'n parchu hynny. Dyna yw gwir natur democratiaeth. Ond dylai'r parch hwnnw fynd y ddwy ffordd. Rwy'n parchu Aelodau sydd am dyngu llw o deyrngarwch i'r Frenhines, er nad wyf i'n llwyr yn deall pam nac yn cytuno â'u hawydd i wneud hynny. Ond nid yw fy nymuniad i a nifer eraill i beidio â gwneud hynny yn cael ei barchu. Nid yw'n cael ei barchu chwaith yn yr Alban, Lloegr, na gwledydd eraill lle mae'r Frenhines yn ben ar y wladwriaeth, fel Awstralia a Chanada.
Yr hyn sy'n od am y llw uchod yw bod trefniant ar gael i gymryd llw gwahanol ar sail cred grefyddol rhywun, ond nid am dyngu llw neu beidio i'r frenhiniaeth. Mae fy nghred i yn ei gwneud yn amhosib i mi wir dyngu teyrngarwch i'r Frenhines neu i'w hetifeddion am nad ydw i yn y bôn yn cytuno gyda'r sefydliad y mae'n ei gynrychioli. Dyw e ddim yn cyd-fynd â fy nghredoau na'r fath o Gymru rwyf am weld i'r dyfodol, ac, eto, os wyf am eistedd yn y sedd benodol yma, mae'n rhaid i mi ei wneud e. Dyw'r peth ddim yn gwneud synnwyr i fi.
As a republican, I, Bethan Sayed, do solemnly, sincerely and truly declare and swear my allegiance to the people of Wales from now until the end of my term of office, that I promise to faithfully discharge the duties of my office to protect and defend the welfare, the best interests and the rights of the people of Wales.
This is the first time in this place that I’ve had an opportunity to express what’s on my mind and in my heart as a real pledge of allegiance. When we pledge allegiance, it is crucial that we believe in that oath. That is true in any part of life—it’s true in a court of law, it’s true in any conversation. This is what’s at the heart of trust. It’s crucial in the way that we represent people that we believe in what we say and that we, as representatives of the people, honour our beliefs. But, in Wales, when we take an oath in this place, many of us pledge allegiance to an institution that we don’t believe in, not through choice or malice or any attempt to mislead but because we are required to do so in order to take our seats here. In a way, we are threatened into taking an oath that we do not believe in and this is entirely unacceptable.
Now, some people have said—some people who aren’t in the Senedd any more—that this should not be a priority. They have asked why on earth am I raising something like this, which they would consider to be ostensibly meaningless. But I disagree with them entirely. This is a hugely important issue. When we take an oath, there are versions of oaths in every culture, and virtually every country in the world insists that members take oaths to maintain certain values and principles in public life. In the Assembly, we are required to adhere to the Nolan principles on public life, and morality is important, as are ethics, in almost every parliament throughout the world. These rules are in place because public expectation and opinion state that they are important, but it appears that there is no room for some Members, in their first act in this room, to pledge allegiance to something that they believe in.
This is what Members pledge to do currently, 'I—the name of the specific Assembly Member—pledge that I will be faithful to Her Majesty Queen Elizabeth II, her heirs and successors, in accordance with the law. So help me God.' Well, I don’t believe in that statement. I am a republican and I am very proud of that fact. I do understand that not everyone is a republican and, of course, they have every right to disagree. I respect that. That is the true nature of democracy. But that respect should work both ways. I respect Members who wish to pledge allegiance to the Queen, although I don’t fully understand why they would wish to do that or agree with their desire to do so. But my desire, and that of several other Members, not to do that is not respected. It’s not respected either in Scotland, England or other nations where the Queen is the head of state, such as Australia and Canada.
What is strange about the oath is that arrangements are in place to take a different oath on the basis of one’s religious beliefs but not in terms of an oath to the monarchy. My belief makes it impossible for me to pledge allegiance to the Queen or her heirs because I don’t fundamentally believe in the institution that she represents. It doesn’t comply with my beliefs or the kind of Wales that I want to see for the future, but, again, if I am to sit in this particular seat, I have to do that, and it makes no sense at all to me.
But there are options for those of us who should be able to swear a different oath based on our conscience, but it would require a change to the Government of Wales Act at Westminster. Whilst I don't anticipate this happening tomorrow, if we don't discuss certain issues, then they certainly will never change. It's raising the profile of this issue and kick-starting a lively debate. It's already sparked minds and passions over this one week alone.
Across the world, there is a variety of options for a different oath—an oath to the people or country office holders represent. In the United States, there is a requirement to uphold, protect and defend the constitution—a very old document that nonetheless is designed to guide that country and espouses its founding governing principles. In Germany, language for office holders such as the Chancellor and other Ministers includes pledges to consider and protect the welfare of citizens. In France, there is a requirement to defend the republic and the values upon which it was founded.
In the north of Ireland, there is no requirement for an oath at all because of the sensitivities involved—we all appreciate that—but also because there is a recognition, due primarily to historical enmity, of the long-held beliefs of republicans. It would be impossible to force allegiance to the monarch in the north of Ireland without denying representation to a large proportion of the people there. This is also based upon the principle of many people in the north of Ireland not wishing to swear to something they fundamentally disagree with. But here there is no such recognition of wider views. Here, we have a threat hanging over us, 'Bend the knee, swear the oath, or don't be seated.' It does call into question how democratic our system truly is. Some would say we truly cannot be a democracy as part of a monarchical system, but that is a debate for another day.
Let's be clear about this, forcing me and others to swear allegiance to an institution we do not believe in in order to take our seats, here and in Westminster, shows that the United Kingdom establishment places adherence to an ancient and anachronistic tradition ahead of democratic norms. The fact we have a system in Westminster, which has been followed here, that bars republicans representing hundreds of thousands of people in the north of Ireland from taking their seats as an example of placing tradition above normal democratic expectations, and that isn't right.
So, why should we be content with the system? Because it's the way it's always been done? Well, I reject this. One of the rationales I've heard from our current oath and swearing-in process also does not recognise democratic norms as most people would understand them. The National Assembly and other Parliaments of the UK exercise power on behalf of the monarch and at the discretion of the monarch, because the monarch chooses not to exercise their prerogative powers. Much of this is based on a mixture of long-standing procedures and laws that stretch back centuries. There are still laws and precedents influencing elected Governments and their relationship with the monarchy that stretch back to the English civil war or to precedents and powers exercised on behalf of the monarchy by Robert Walpole, the first Prime Minister, even though at the time that wasn't the formal title.
The outdated adherence to tradition for the sake of it demonstrates one of the fundamental and overlooked problems with the monarchy—the outsized power and deference given to an institution that does not have elected legitimacy. I'd be willing to bet that most people don't really know just how much power the monarchy actually has in theory but chooses not to use. It's one of the reasons we have our current oath: misguided deference to a political settlement that is well past time for review in a modern country, in a modern Wales.
So, what could a different oath look like? Well, I've asked for ideas on social media this week and the vast majority were constructive, and I myself have been surprised by the numbers of people who've contacted me offering their suggestions and ideas. A common theme running through the suggestions was obviously a commitment to the people of Wales, but also a commitment to better the lives of the people, to ensure their welfare, to act in their best interests, as we are elected to do, to consider decisions and act in a way that upholds the values of this institution, to transparency and honesty, and to protect the culture and language of Wales—a slew of ideas based on the principle that power should be derived from the people who put us here, not a monarch who deigns to devolve to us her divinely inherited power.
So, how about the oath I suggested at the outset? There are so many other forms this could take and, ultimately, what I'm concerned about is having the option. I'm not overly fussy or prescriptive about the actual wording. What I am fussy about is this fundamental point of principle, of putting the people of Wales at the heart of everything we do as AMs, from the minute we take the oath onwards. It's a clear statement of intent. It was great—. I'm hearing quite a lot of remarks from a sedentary position, but somebody hasn't asked me for a minute, so, with all due respect, please give me the chance to do my speech.
It was great to have engagement regarding this debate, proving that, unlike the suggestions of some people that this was not an issue anyone cares about, it was, in fact, something that very many people were very passionate about. There is a changing relationship among people in Wales to the monarchy, and I think that is becoming clearer now. We have to build support for a debate on our values here in Wales and whether or not we think the monarchy fits into those particular values. This is just the start. As we saw with the backlash over the renaming of the Severn bridge, people are not prepared to blithely accept something simply because there is a royal promotion attached to it. The tide is for the turning.
I don't think, in our Government and in our representative bodies, that we should just sit back and accept things the way they are, because then nothing will change in our lives. This is an area that should be reformed. It's the right thing to do. It's a relatively easy thing to do. I'm not asking to ditch the current oath to the Queen. Some would want to see that, but I'm not saying that. If we have an option not to do a religious oath, which is also fair, we should also have the decision not to do an oath to a royal family, a system that some of us simply do not believe in. Let's continue with this debate. Let's do that in a fair and open way, and let's respect each other's opinions when we come at this debate, because we are all different and we are all entitled to our opinions, and we all should be respected for those opinions, too. Diolch yn fawr iawn.
Ond mae opsiynau i'r rheini ohonom a ddylai allu tyngu llw gwahanol yn seiliedig ar ein cydwybod, ond byddai'n galw am newid Deddf Llywodraeth Cymru yn San Steffan. Er nad wyf yn rhagweld y bydd hyn yn digwydd yfory, os na fyddwn yn trafod rhai materion, yna yn sicr ni fyddant byth yn newid. Mae'n codi proffil y mater hwn ac yn rhoi cychwyn ar ddadl fywiog. Mae eisoes wedi ysgogi meddyliau a theimladau dros yr wythnos hon yn unig.
Ar draws y byd, ceir amrywiaeth o opsiynau ar gyfer llw gwahanol—llw i'r bobl neu'r wlad y mae deiliaid swyddi'n eu cynrychioli. Yn yr Unol Daleithiau, ceir gofyniad i gynnal, diogelu ac amddiffyn y cyfansoddiad—hen ddogfen a luniwyd er hynny i lywio'r wlad honno ac sy'n arddel ei hegwyddorion llywodraethu sylfaenol. Yn yr Almaen, mae iaith deiliaid swyddi fel y Canghellor a Gweinidogion eraill yn cynnwys tyngu llw i ystyried a diogelu lles dinasyddion. Yn Ffrainc, mae'n ofynnol amddiffyn y weriniaeth a'r gwerthoedd y cafodd ei sefydlu arnynt.
Yng Ngogledd Iwerddon, nid oes gofyniad i dyngu llw o gwbl oherwydd y sensitifrwydd ynghylch gwneud hynny—mae pawb ohonom yn derbyn hynny—ond hefyd am fod cydnabyddiaeth, a hynny'n bennaf oherwydd gelyniaeth hanesyddol, i gredoau'r gweriniaethwyr. Byddai'n amhosibl gorfodi teyrngarwch i'r frenhines yng Ngogledd Iwerddon heb wadu cynrychiolaeth i gyfran helaeth o'r bobl yno. Mae hyn hefyd yn seiliedig ar yr egwyddor fod llawer o bobl yng Ngogledd Iwerddon nad ydynt yn dymuno tyngu llw i rywbeth y maent yn anghytuno'n sylfaenol ag ef. Ond yma nid oes y fath gydnabyddiaeth o safbwyntiau ehangach. Yma, mae gennym fygythiad yn hongian uwch ein pennau, 'Plygwch lin, tyngwch lw, neu collwch eich sedd.' Mae'n codi cwestiwn ynglŷn â pha mor ddemocrataidd yw ein system mewn gwirionedd. Byddai rhai'n dweud na allwn fod yn ddemocratiaeth fel rhan o system freniniaethol, ond dadl ar gyfer diwrnod arall yw honno.
Gadewch inni fod yn glir ynglyn â hyn, mae fy ngorfodi i ac eraill i dyngu llw o deyrngarwch i sefydliad nad ydym yn credu ynddo er mwyn cymryd ein seddau, yma ac yn San Steffan, yn dangos bod sefydliad y Deyrnas Unedig yn rhoi ymlyniad at draddodiad hynafol ac anachronistaidd o flaen normau democrataidd. Nid yw'n iawn fod gennym system yn San Steffan, a ddilynir yma, sy'n gwahardd gweriniaethwyr sy'n cynrychioli cannoedd ar filoedd o bobl yng Ngogledd Iwerddon rhag cymryd eu seddau fel enghraifft o osod traddodiad uwchlaw disgwyliadau democrataidd arferol.
Felly, pam y dylem fod yn fodlon â'r system? Oherwydd mai dyma'r ffordd y mae bob amser wedi'i wneud? Wel, rwy'n gwrthod hyn. Nid yw un o'r rhesymau a glywais o'n proses bresennol o dyngu llw ac addo teyrngarwch yn cydnabod normau democrataidd fel y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn eu deall chwaith. Mae'r Cynulliad Cenedlaethol a seneddau eraill y DU yn arfer grym ar ran y sawl sydd ar yr orsedd ac yn ôl eu disgresiwn, oherwydd bod y sawl sydd ar yr orsedd yn dewis peidio ag arfer eu pwerau uchelfreiniol. Mae llawer ohono'n seiliedig ar gymysgedd o weithdrefnau a chyfreithiau hirsefydlog sy'n ymestyn yn ôl dros ganrifoedd. Ceir cyfreithiau a chynseiliau o hyd sy'n dylanwadu ar Lywodraethau etholedig a'u perthynas â'r frenhiniaeth ac sy'n ymestyn yn ôl i ryfel cartref Lloegr neu i gynseiliau a phwerau a arferid ar ran y frenhiniaeth gan Robert Walpole, y Prif Weinidog cyntaf, er nad dyna oedd ei deitl ffurfiol ar y pryd.
Mae'r ymlyniad hen ffasiwn i draddodiad er ei fwyn ei hun yn dangos un o'r problemau sylfaenol a esgeuluswyd mewn perthynas â'r frenhiniaeth—y pŵer a'r parch gormodol a roddir i sefydliad heb gyfreithlondeb etholedig. Buaswn yn fodlon betio nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn gwybod yn iawn faint o bŵer sydd gan y frenhiniaeth yn ddamcaniaethol ond ei bod yn dewis peidio â'i ddefnyddio. Mae'n un o'r rhesymau pam y mae gennym ein llw presennol: ymostyngiad cyfeiliornus i setliad gwleidyddol y mae'n hen bryd ei adolygu mewn gwlad fodern, mewn Cymru fodern.
Felly, sut fath o lw gwahanol? Wel, rwyf wedi gofyn am syniadau ar y cyfryngau cymdeithasol yr wythnos hon ac roedd y mwyafrif helaeth yn adeiladol, a chefais fy synnu gan nifer y bobl sydd wedi cysylltu â mi i gynnig eu hawgrymiadau a'u syniadau. Un thema gyffredin a redai drwy'r awgrymiadau oedd ymrwymiad i bobl Cymru wrth gwrs, ond hefyd ymrwymiad i wella bywydau'r bobl, i sicrhau eu lles, i weithredu er eu budd gorau, fel y'n hetholwyd i'w wneud, i ystyried penderfyniadau a gweithredu mewn ffordd sy'n cynnal gwerthoedd y sefydliad hwn, i dryloywder a gonestrwydd, ac i ddiogelu diwylliant ac iaith Cymru—llu o syniadau'n seiliedig ar yr egwyddor y dylai grym ddeillio o'r bobl a'n rhoddodd yma, nid i frenhines sy'n gweld yn dda i ddatganoli i ni ei phŵer dwyfol a etifeddwyd.
Felly, beth am y llw a awgrymais ar y cychwyn? Ceir cymaint o ffurfiau eraill posibl arno ac yn y pen draw, yr hyn y mae gennyf fi ddiddordeb ynddo yw bod yr opsiwn yn bodoli. Nid wyf yn poeni gormod nac yn bod yn rhagnodol ynghylch y geiriad ei hun. Yr hyn rwy'n poeni yn ei gylch yw'r pwynt sylfaenol hwn o egwyddor, ynglŷn â rhoi pobl Cymru wrth wraidd popeth a wnawn fel ACau, o'r funud y byddwn yn tyngu'r llw ymlaen. Mae'n ddatganiad clir o fwriad. Roedd yn wych—. Rwy'n clywed cryn dipyn o sylwadau gan rai ar eu heistedd, ond ni ofynnwyd imi am funud, felly, gyda phob dyledus barch, rhowch gyfle i mi wneud fy araith.
Roedd yn wych gweld y diddordeb yn y ddadl hon, sy'n profi, yn wahanol i awgrymiadau rhai pobl nad oedd hwn yn fater roedd gan unrhyw un ddiddordeb ynddo, ei fod, mewn gwirionedd, yn rhywbeth roedd llawer iawn o bobl yn teimlo'n angerddol yn ei gylch. Mae perthynas pobl Cymru â'r frenhiniaeth yn newid, a chredaf fod hynny'n dod yn gliriach yn awr. Rhaid inni adeiladu cefnogaeth ar gyfer dadl ar ein gwerthoedd yma yng Nghymru a ph'un a ydym yn credu bod y frenhiniaeth yn cyd-fynd â'r gwerthoedd penodol hynny ai peidio. Dechrau yn unig yw hyn. Fel y gwelsom gyda'r ymateb i ailenwi pont Hafren, nid yw pobl yn barod i dderbyn rhywbeth yn syml oherwydd bod hyrwyddiad brenhinol ynghlwm wrtho. Mae'r llanw ar droi.
Yn ein Llywodraeth ac yn ein cyrff cynrychioliadol, nid wyf yn credu y dylem dderbyn pethau fel y maent yn ddigwestiwn, oherwydd ni fydd dim yn newid yn ein bywydau o fod felly. Mae hwn yn faes y dylid ei ddiwygio. Dyma'r peth iawn i'w wneud. Mae'n beth cymharol hawdd i'w wneud. Nid wyf yn gofyn am gael gwared ar y llw presennol i'r Frenhines. Byddai rhai am weld hynny, ond nid wyf yn dweud hynny. Os oes gennym opsiwn i beidio â gwneud llw crefyddol, sydd hefyd yn deg, dylem hefyd gael y dewis i beidio â thyngu llw i deulu brenhinol, system nad yw rhai ohonom yn credu ynddi o gwbl. Gadewch i ni barhau â'r ddadl hon. Gadewch inni wneud hynny mewn ffordd deg ac agored, a gadewch inni barchu barn ein gilydd pan ddown at y ddadl hon, oherwydd mae pob un ohonom yn wahanol ac mae gennym hawl i'n barn, a dylem oll gael ein parchu am y safbwyntiau hynny hefyd. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar y Llywydd i ymateb ar ran Comisiwn y Cynulliad—Elin Jones.
I call on the Llywydd to reply on behalf of the Assembly Commission—Elin Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i Bethan Sayed am gyflwyno pwnc newydd a phwnc diddorol i'w drafod yma'r prynhawn yma. Dwi'n ymateb ar ran Comisiwn y Cynulliad, a dwi'n ddiolchgar am y cyfle i amlinellu'r sefyllfa gyfredol o ran cyfrifoldebau a chymhwysedd ynghlwm â llw Aelodau Cynulliad. Mi fydd y Llywodraeth hefyd yn ymateb am eu rôl a'u safbwynt nhw yn hyn o beth.
Ar hyn o bryd, yn unol â Deddf Llywodraeth Cymru 2006, mae rheidrwydd ar bob Aelod Cynulliad i dyngu llw neu ddatganiad cyffelyb o fewn deufis o gael eu hethol. Mae geiriad y llw presennol, fel yr adroddwyd gan Bethan Sayed, yn cael ei amlinellu yn adran 2 o Ddeddf Llwon Addewidiol 1868. Mae gan y Cynulliad y grym i newid rhai adrannau o Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 ond nid y ddarpariaeth sy'n amlinellu'r gofynion i dyngu llw. Byddai modd datganoli'r grym i newid yr adran berthnasol, fodd bynnag, byddai angen Mesur San Steffan i gyflawni hyn.
Ffordd amgen, ac o bosib symlach, i drosglwyddo'r cyfrifoldeb fyddai gwneud yr hyn a elwir yn Orchymyn adran 109. Gellid defnyddio hyn i newid Deddf Llywodraeth Cymru er mwyn rhoi'r cymhwysedd deddfwriaethol i'r Cynulliad newid y llw. Byddai Gorchymyn adran 109 yn cael ei osod yn San Steffan gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol a gerbron y Cynulliad yma gan Lywodraeth Cymru. Byddai angen cydsyniad dau Dŷ Senedd y Deyrnas Gyfunol yn ogystal â'r Cynulliad yma. Mae Rheol Sefydlog 25.26 yn caniatáu i unrhyw Aelod Cynulliad osod cynnig i alw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno Gorchymyn arfaethedig dan adran 109. Dan Reol Sefydlog 25.25, hefyd, gall unrhyw bwyllgor gynnig Gorchymyn adran 109.
Serch hyn, mae'r canllaw datganoli—y devolution guidance note—a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Prydain am ddeddfwriaeth San Steffan sy'n effeithio ar Gymru yn glir ar un mater, sef bod y canllaw yn dweud bod Llywodraeth Prydain yn disgwyl i drafodaethau fynd rhagddynt rhwng y ddwy Lywodraeth, am fod angen i'r Gorchymyn 109 ddod gerbron San Steffan a'r Cynulliad gan y ddwy Lywodraeth. Mewn sefyllfa pe bai mwyafrif yn cefnogi trosglwyddo'r pŵer perthnasol o San Steffan i Gymru, byddai angen Bil, wrth gwrs, yn y Cynulliad yma i weithredu'r pŵer hwn.
Wrth gwrs, dim ond yr ystyriaethau proses yr wyf i wedi eu nodi hyd yn hyn. I weithredu unrhyw newid yn y llw, byddai angen sicrhau'r ewyllys gwleidyddol a mwyafrif drwy bleidlais i wneud hynny—yn San Steffan ac yn y Senedd yma.
Mae'n glir bod testun y ddadl yma wedi ennyn cryn ddiddordeb ac wedi cychwyn ar drafodaeth. Mae'n fy atgoffa i o'r tro hynny ym 1997, fel maer Aberystwyth, y newidiais i'r llwnc destun o lwnc destun i'r Frenhines i lwnc destun i bobl Aberystwyth. Ond doedd dim angen deddf gwlad na newid cyfansoddiadol arnaf i bryd hynny—dim ond dyfal barhad a bach o berswâd.
Fy nghyngor i, felly, i unrhyw Aelod sy'n dymuno gweithredu newid o'r fath yma, neu unrhyw newid ar unrhyw fater, yw mynd ati i gynnal trafodaeth gadarnhaol ymysg Aelodau yn y lle yma, ymysg pobl Cymru ac ar draws y pleidiau, wrth gwrs, ac i ennill cefnogaeth mwyafrif. Mae popeth yn bosib, ond dim ond drwy ennill cefnogaeth.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to Bethan Sayed for introducing a new and interesting topic for discussion here this afternoon. I am responding on behalf of the Assembly Commission, and I’m grateful for the opportunity to outline the current situation in terms of responsibilities and competence in relation to the oath taken by Assembly Members. The Government will also respond on its role and view in this regard.
So, at the moment, in accordance with the Government of Wales Act 2006, there is a requirement for every Assembly Member to take an oath or a similar affirmation within two months of election. The wording of the current oath, as stated by Bethan Sayed, is outlined in section 2 of the Promissory Oaths Act 1868. The Assembly has power to change certain sections of the Government of Wales Act 2006 but not the provision outlining the requirements in terms of the oath. The power to change the relevant section could be devolved, but this would require a Westminster Bill.
An alternative approach and a possibly simpler approach to transfer these responsibilities would be to make something called a section 109 Order. This could be used to change the Government of Wales Act in order to provide the legislative competence to the Assembly to change the oath. A section 109 Order would be placed before the Westminster Parliament and the Government here, and the consent of both Houses in the UK Parliament would be required as well as that of this Assembly. Standing Order 25.26 allows any Assembly Member to table a motion calling on the Welsh Government to introduce a proposed Order under section 109. Under Standing Order 25.25, any committee could also propose an Order under section 109.
However, the devolution guidance note published by the UK Government on Westminster legislation affecting Wales is clear on one matter, namely that the guidance states that the UK Government would expect negotiations to take place between the two Governments, because the 109 Order would have to come before Westminster and the Assembly and be brought forward by the two Governments. In a situation where a majority supported the transfer of the relevant power from Westminster to Wales, you would need a Bill in this Assembly to implement this power.
Of course, it's only the procedural issues that I've outlined to date. To implement any change to the oath, you would need to secure the political will and a majority through a vote to do that—in Westminster and in this Senedd.
It is clear that the topic of this debate has engendered some interest and has sparked a debate. It reminds me of that time in 1997, as mayor of Aberystwyth, when I changed the toast from a toast to the Queen to a toast to the people of Aberystwyth. But I did not need legislation or constitutional change to do that—just perseverance and a little persuasion.
My advice, therefore, to any Member who wishes to implement change of this kind, or any other change on any issue, is to hold positive discussions among Members in this place and the people of Wales, and across parties, of course, and to garner the support of a majority. Everything is possible, but only through garnering support.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister and Chief Whip to reply on behalf of the Government? Jane Hutt.
Diolch. A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn awr i ymateb ar ran y Llywodraeth? Jane Hutt.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I would like to thank Bethan Sayed for bringing forward this short debate today. Being sworn in as an Assembly Member is one of the most important moments in our political careers. We can remember the times. I think there are nine of us who've actually been through this; three—four, five—in the Chamber today. Four of us who've been in this—no, five—. Anyway, we're here because it means a lot to us and to respect the fact that you've brought this forward. Interestingly, you're bringing it forward at a time when, next week, we'll be celebrating, marking, 20 years of devolution.
But it is an important time, in terms of being sworn in. It does mark that transition from being a politician to an Assembly Member, or continuing on, or succeeding others, and also continuing as an Assembly Member, serving our constituencies and the people of Wales, both here in the Senedd and at home. So, you have raised a number of very interesting, important issues, Bethan, in this short debate about the oath.
Responding to how Members take the oath, and the form of words they use, is not a matter for the Welsh Government, but I was pleased that the Llywydd did respond to the short debate as well this evening, laying out the current position regarding the procedural and legal issues concerning the topic of this debate. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Bethan Sayed am gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw. Mae tyngu llw fel Aelod Cynulliad yn un o'r adegau pwysicaf yn ein gyrfaoedd gwleidyddol. Gallwn gofio'r amseroedd. Rwy'n credu bod naw ohonom wedi bod trwy hyn mewn gwirionedd; tri—pedwar, pump—yn y Siambr heddiw. Pedwar ohonom sydd wedi bod yn—na, pump—. Beth bynnag, rydym ni yma am ei fod yn golygu llawer i ni ac i barchu'r ffaith eich bod chi wedi cyflwyno hyn. Yn ddiddorol, rydych yn ei gyflwyno ar adeg pan fyddwn, yr wythnos nesaf, yn dathlu, nodi, 20 mlynedd o ddatganoli.
Ond mae'n gyfnod pwysig, o ran tyngu llw. Mae'n nodi'r newid o fod yn wleidydd i fod yn Aelod o'r Cynulliad, neu barhau ar ôl, neu olynu eraill, a hefyd parhau fel Aelod Cynulliad, yn gwasanaethu ein hetholaethau a phobl Cymru, yma yn y Senedd ac adref. Felly, rydych wedi codi nifer o bethau diddorol a phwysig, Bethan, yn y ddadl fer hon am y llw.
Nid mater i Lywodraeth Cymru yw ymateb i'r modd y mae Aelodau'n tyngu'r llw, a ffurf y geiriau y maent yn eu defnyddio, ond roeddwn yn falch fod y Llywydd wedi ymateb i'r ddadl fer hefyd heno, gan nodi'r sefyllfa bresennol o ran y materion gweithdrefnol a chyfreithiol sy'n codi o bwnc y ddadl hon. Diolch yn fawr.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:19.
The meeting ended at 18:19.