Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
11/07/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw’r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Wrth i ni gychwyn, hoffwn gymryd y cyfle i groesawu dirprwyaeth o Senedd Sudan, sy'n ymweld â'n Senedd ni heddiw. Croeso i chi.
As we begin, I would like to take the opportunity to welcome the delegation from the Sudanese Parliament, who are visiting our Parliament today. Welcome.
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yw’r cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Janet Finch-Saunders.
Our first item is questions to the First Minister, and the first question is from Janet Finch-Saunders.
Y Diwydiant Ffermio
The Farming Industry
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r diwydiant ffermio yng Nghymru? OAQ(5)0726(FM)
1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's support for the farming industry in Wales? OAQ(5)0726(FM)
Yes, we will continue to work side by side with our farmers and other key stakeholders to deliver our shared vision of a prosperous, resilient agriculture industry.
Gwnaf, byddwn yn parhau i weithio ochr yn ochr â'n ffermwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill i gyflawni ein gweledigaeth ar y cyd o ddiwydiant amaethyddiaeth ffyniannus a chydnerth.
Thank you. ‘Panorama’ this week looks at how Brexit could impact on our farmers here in Wales. Now, as Mr Jacob Anthony from your constituency said on the programme, the EU has
‘one agricultural policy that’s meant to fit all 28 nations…countries farming reindeer in the Arctic Circle all the way down to farmers in the Mediterranean growing olives.’
How are you, therefore, working with the UK environment Secretary, and others, including the Farmers Union of Wales, towards developing the best possible deal for our farmers that is better suited to Wales, and will you outline your response to the National Farmers Union’s policy document ‘The Vision for the Future of Farming: A New Domestic Agricultural Policy’?
Diolch. Mae 'Panorama' yr wythnos hon yn edrych ar sut y gallai Brexit effeithio ar ein ffermwyr ni yma yng Nghymru. Nawr, fel y dywedodd Mr Jacob Anthony o'ch etholaeth chi ar y rhaglen, mae gan yr UE
un polisi amaethyddol sydd i fod yn addas i bob un o’r 28 gwlad...gwledydd sy’n ffermio ceirw yng Nghylch yr Arctig yr holl ffordd i lawr i ffermwyr ym Môr y Canoldir yn tyfu olifau.
Sut ydych chi, felly, yn gweithio gydag Ysgrifennydd amgylchedd y DU, ac eraill, gan gynnwys Undeb Amaethwyr Cymru, tuag at ddatblygu’r cytundeb gorau posibl i’n ffermwyr sy'n fwy addas i Gymru, ac a wnewch chi egluro eich ymateb i ddogfen bolisi Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, ‘The Vision for the Future of Farming: A New Domestic Agricultural Policy’?
Well, it’s not actually correct to say that one size fits all in Europe; of course there are variations across Europe. And nor should it be the case that one size should fit all, nor should it be the case that one size should fit all in the UK for that matter, because our farming is quite different. The structure of our farming is quite different, for example, to that of many parts of England. We’d be more than happy to work with the Department for Environment, Food and Rural Affairs Secretary of State if only he would bother to meet with us, because one of the things that he did was to cancel his quadrilateral meetings with Lesley Griffiths as Minister, and with Scotland, for last month and this month. So, we’d be more than happy to meet with him. I’m sure the Minister is looking forward to doing that. I understand he will be at the Royal Welsh. Perhaps he will meet with us then. But what I can say, absolutely clearly, is that it does not bode well when the first action of a DEFRA Secretary of State is to cancel meetings with devolved administrations, and, secondly, it is hugely important that, when the repeal Bill is published, there is an acknowledgement that it is not for the UK Government to take the powers away from Brussels that should come to Wales and keep them in London. Under no circumstances will we support that.
Wel, nid yw'n gywir i ddweud bod un ateb i bawb yn Ewrop a dweud y gwir; ceir amrywiadau ar draws Ewrop, wrth gwrs. Ac ni ddylai fod yn wir ychwaith y dylai fod un ateb i bawb, ac ni ddylai fod yn wir y dylai fod un ateb i bawb yn y DU o ran hynny, gan fod ein ffermio yn dra gwahanol. Mae strwythur ein ffermio yn dra gwahanol, er enghraifft, i’r strwythurau mewn sawl rhan o Loegr. Byddem yn fwy na pharod i weithio gydag Ysgrifennydd Gwladol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig pe byddai ond yn trafferthu i gyfarfod â ni, oherwydd un o'r pethau a wnaeth oedd canslo ei gyfarfodydd pedrochr gyda Lesley Griffiths, y Gweinidog, a chyda’r Alban, ar gyfer y mis diwethaf a’r mis hwn. Felly, byddem yn fwy na pharod i gyfarfod ag ef. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn edrych ymlaen at wneud hynny. Rwy'n deall y bydd yn y Sioe Frenhinol. Efallai y gwnaiff ef gyfarfod â ni bryd hynny. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud, yn gwbl eglur, yw nad yw'n argoeli'n dda pan mai cam cyntaf Ysgrifennydd Gwladol DEFRA yw canslo cyfarfodydd gyda gweinyddiaethau datganoledig, ac, yn ail, mae'n hynod bwysig, pan fydd y Bil diddymu yn cael ei gyhoeddi, bod cydnabyddiaeth na ddylai Llywodraeth y DU gymryd y pwerau a ddylai ddod i Gymru oddi wrth Frwsel a’u cadw nhw yn Llundain. Ni fyddwn yn cefnogi hynny o dan unrhyw amgylchiadau.
A ydy’r Prif Weinidog yn cytuno y dylid archwilio mewn i’r posibilrwydd o benodi diwydiannwr profiadol i sicrhau, os bydd rhwystredigaethau i ffermio ar ffurf tariffs uchel i gael mynediad i’r Undeb Ewropeaidd, y gallwn ni achub beth gallwn ni o amaeth Cymru trwy sicrhau bod llawer mwy o fwyd Cymru yn cael ei ‘procure-io’ i’n hysgolion a’n hysbytai, hyd yn oed os bydd hynny’n costio ychydig yn fwy o arian, ac y gallai’r diwydiannwr yma hefyd fod yn gyfrifol am ddatblygu gwell cydweithrediad rhwng ffermwyr i sicrhau bod bwyd Cymru sydd o ansawdd uchel yn gallu cael ei gyflenwi mewn ffordd ddibynadwy i archfarchnadoedd dros Brydain i gyd?
Does the First Minister agree that we should look into the possibility of employing an experienced industrialist to ensure that if there are any barriers to farmers, in terms of high tariffs, in accessing the European market, we can say what we can of Welsh agriculture through ensuring that far more Welsh produce is procured for our schools and hospitals, even if that costs a little more? This industrialist could also be responsible for developing better collaboration between farmers in order to ensure that Welsh food that is of high quality can be provided in a reliable way to Welsh supermarkets and supermarkets across the UK.
Wel, yn gyntaf, wrth gwrs, byddai unrhyw fath o dariff yn wael i ffermwyr Cymru. Yn ail, byddai unrhyw fath o rwystredigaeth ynglŷn â chael mynediad i’r farchnad Ewropeaidd yn wael i ffermwyr Cymru. Rydym ni wedi bod yn gweithio gyda ffermwyr a hefyd gwmnïau bwyd er mwyn sicrhau bod mwy o gyrff yn y sector cyhoeddus yng Nghymru yn prynu bwyd o Gymru, ac, wrth gwrs, nid oes rhaid i awdurdodau lleol na chyrff eraill brynu beth bynnag sy’n tsiepach. Rydym ni wedi gweld cynnydd dros y blynyddoedd o gig yn mynd mewn, er enghraifft, i’r gwasanaeth iechyd o Gymru o achos y ffaith ein bod ni’n gweithio gyda chynhyrchwyr er mwyn sicrhau eu bod nhw’n gallu sicrhau bod bwyd ar gael dydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos. Ond mae’n rhaid pwysleisio’r ffaith nad yw hynny’n rhywbeth sy’n mynd i wneud lan am golli neu weld rhwystredigaeth ynglŷn â’r farchnad Ewropeaidd.
Well, first of all, of course, any kind of tariff would be a disaster for Welsh farmers, and, secondly, any kind or restriction as regards access to the European market would be bad for the farmers of Wales. We’ve been working with farmers and food companies to try to ensure that more bodies in the public sector in Wales actually procure their food from Wales, and, of course, local authorities or other organisations don’t have to buy the cheapest. We’ve seen an increase, for example, in the amount of meat procured from Wales going into the health service because we worked with producers to ensure that they can ensure that the supply chain is reliable. But we must, of course, emphasise the fact that this won’t make up for seeing the loss or any restriction on the European market.
Rwy’n siŵr bydd y Prif Weinidog am ymuno gyda fi i longyfarch Hufenfa De Arfon, cwmni cydweithredol, am wneud yr elw gorau erioed yn eu hanes hir nhw. Bues i’n ymweld â’r safle yn ddiweddar iawn a gweld bod dyfodol ar gyfer y math yma o gydweithio yn y sector amaeth. Roedd hefyd yn wir bod yr elw yna yn seiliedig ar fuddsoddiad—buddsoddiad sylweddol o arian Ewropeaidd—a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Nawr, wrth fynd ymlaen, mae eich Ysgrifennydd Cabinet chi dros gyllid wedi sicrhau y bydd targed mewnol o ran gwario o’r cronfeydd strwythurol gan Lywodraeth Cymru o 80 y cant, er mwyn trio diwallu angen a gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud y gorau ohono fe. A wnewch chi osod targed tebyg ar gyfer eich gwariant chi, os gwelwch yn dda, ar y rhaglen datblygu gwledig, fel bod cwmnïau fel Hufenfa De Arfon yn gallu buddsoddi at y dyfodol, a phawb arall yng Nghymru hefyd?
Thank you, Llywydd. I’m sure the First Minister would want to join with me in congratulating South Caernarfon Creameries, the co-operative company, on making the best profits ever in their long history. I visited the site very recently and saw that there’s a future for this sort of collaboration in the agricultural sector, and it is also true that those profits were based on significant investment of European funding and support from the Welsh Government. Now, in moving forward, your own Cabinet Secretary for finance has given us an assurance that there will be an internal target of 80 per cent as regards spending from the structural funds in order to meet the needs and ensure we make the most of that. Will you set a similar target for your expenditure on the rural development programme, so that companies such as South Caernarfon Creameries can invest for the future, and everyone else in Wales too?
Wel, mae’r arian yn mynd mas ar y rât y byddwn i’n ei erfyn ynglŷn â’r cynllun datblygu gwledig. Mae gyda ni, wrth gwrs, lan i 2023 i hala’r arian, ac nid oes rheswm i feddwl y byddai’r arian yna ddim yn cael ei hala. A gaf i ymuno â’r Aelod ynglŷn â llongyfarch Hufenfa De Arfon? Dyna’r lle cyntaf y gwnes i fynd iddo pan oeddwn i’n Weinidog—beth amser yn ôl nawr. Rwy’n cofio, wrth gwrs, yr hanes—nôl ym 1933, rwy’n credu, y cafodd yr hufenfa ei sefydlu. Felly, mae hynny’n dangos, wrth gwrs, pa mor llwyddiannus mae e wedi bod.
Ond, rwyf wedi dweud o’r blaen bod yn rhaid, wrth gwrs, sicrhau mwy o grwpiau neu gwmnïau cydweithredol yn y byd ffermio yng Nghymru. Nid yw’n farn sydd wedi cael ei chroesawu bob tro gan ffermwyr nac eraill yn y diwydiant. Ond mae’n hollbwysig i sicrhau bod ffermwyr yn gallu cael pris teg am eu cynnyrch, ac un ffordd o wneud hynny, wrth gwrs, yw sicrhau eu bod yn gweithio gyda’i gilydd er mwyn iddyn nhw beidio gorfod, felly, werthu fel unigolion. Rydym yn gwybod, wrth gwrs, y byddai hynny’n golygu mai gyda’r prynwyr y byddai’r cryfder.
Well, the funding is actually being issued, or is being spent, at the rate that we would wish. We have until 2023 to spend that money, and there is no reason to believe that the money would not be spent. May I join the Member in congratulating South Caernarfon Creameries? That’s the very first place that I went to when I was a Minister—some time ago now. And I remember the history—I think that it was established in 1933. So, that demonstrates how successful it has been.
But, I’ve said before that we must ensure that more co-operative groups, or companies, come into the farming industry in Wales. It’s not a view that is always welcomed by farmers or others in the industry. But we must ensure that farmers can secure a fair price for their produce, and one way of doing that is to ensure that they work together in order to ensure that they don’t have to sell as individuals. We know that that would mean that the buyers would have all the power.
Diswyddiadau Staff ym Mhrifysgolion Cymru
Staff Redundancies in Welsh Universities
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiswyddiadau staff ym mhrifysgolion Cymru? OAQ(5)0727(FM)[W]
2. Will the First Minister make a statement on staff redundancies in Welsh universities? OAQ(5)0727(FM)[W]
Rydym ni’n ymwybodol bod nifer o sefydliadau wrthi’n adolygu eu strwythurau staffio ar hyn o bryd. Rydym ni’n disgwyl iddyn nhw gynnal trafodaethau ystyrlon gydag aelodau staff a’r undebau llafur, a hefyd gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, er mwyn archwilio’r goblygiadau i sefydliadau unigol a’u myfyrwyr.
We are aware that a number of institutions are currently reviewing their staffing structures. We expect them to engage in meaningful discussions with members of staff and trade unions, and also the Higher Education Funding Council for Wales, to explore the implications for individual institutions and their students.
Buaswn i’n hoffi llongyfarch fy mhrifysgol leol, Bangor, gan mai hi ydy’r unig brifysgol yng Nghymru i ennill gwobr aur fframwaith rhagoriaeth dysgu Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, sydd yn ganlyniad ardderchog, yn cadarnhau bod Prifysgol Bangor yn cynnal safonau dysgu ac addysgu rhagorol yn gyson ar gyfer ei myfyrwyr, a bod y ddarpariaeth ym Mangor o’r safon uchaf a welir yn y Deyrnas Gyfunol heddiw.
Ond, ar yr un pryd, rwy’n nodi bod Prifysgol Bangor, ynghyd â bron bob prifysgol yng Nghymru, wrthi’n ymgynghori ynglŷn â diswyddiadau posib—117 o ddiswyddiadau posib gorfodol ym Mangor yn unig. Yn anffodus, mae cynifer o’n prifysgolion ni’n cael eu gorfodi i gymryd y camau yma ar hyn o bryd. A ydych chi’n cytuno ei bod hi’n hen bryd i Lywodraeth Cymru ystyried y sefyllfa o ddifrif a darparu adnoddau ariannol ychwanegol ar gyfer ein prifysgolion fel mater o frys?
I’d like to congratulate my local university, Bangor, because that’s the only university in Wales to win a gold award under the UK Government’s teaching excellence framework, which is a wonderful result, confirming that Bangor University is maintaining excellent standards of teaching and learning consistently for its students, and that the provision in Bangor is of the highest quality seen in the UK today.
But, I also note that Bangor University, along with almost every other university in Wales, is consulting on possible redundancies—117 possible compulsory redundancies in Bangor alone. Unfortunately, so many of our universities are being forced to take these steps at the moment. Do you agree that it’s about time that the Welsh Government considered this situation in earnest, and provided additional financial resources for our universities as a matter of urgency?
Wel, mae’r prifysgolion, wrth gwrs, yn annibynnol. Ac, wrth gwrs, mae hi lan iddyn nhw i wneud eu penderfyniadau. Nid ydym ni, wrth gwrs, yn croesawu unrhyw sefyllfa lle mae pobl efallai yn mynd i golli eu swyddi. Ond nid dim ond o’r Llywodraeth y dylai arian ddod. Mae yna ddyletswydd ar brifysgolion i sicrhau bod mwy o gyllid yn dod o’r tu fas i’r sector cyhoeddus, o’r tu fas i’r pwrs cyhoeddus—edrych am arian ynglŷn ag ymchwilio, er enghraifft, edrych am arian ynglŷn â’r byd masnachol. Ac felly, wrth gwrs, mae yna ddyletswydd arnyn nhw i wneud hynny. Ond nid ydym ni’n moyn gweld neb yn colli eu swyddi, mewn unrhyw brifysgolion. A byddwn i, wrth gwrs, yn dweud wrth brifysgolion ei bod hi’n hynod o bwysig i sicrhau bod popeth yn cael ei wneud er mwyn sicrhau bod y sefyllfa yna ddim yn digwydd, a taw hynny ddylai fod y ‘last resort’ ac nid rhywbeth y maen nhw’n ei wneud pan fyddan nhw’n ystyried hwn am y tro cyntaf.
Well, the universities are, of course, independent, and so it’s up to them to take their own decisions. We, of course, do not welcome any situation where people could lose their jobs. But funding should not solely come from the Government. They have a responsibility to ensure that more funding comes in from outwith the public sector and the public purse, and they should seek research funding, for example, and funds from the commercial world. They are duty-bound to do that. But, of course, we don’t wish to see anybody losing their jobs in any university. And I would say to the universities that it’s crucially important that they do everything possible to ensure that that doesn’t happen. That should be the last resort, not something that they do on their first consideration of the situation.
Well, Welsh universities, of course, make a huge contribution to the Welsh economy; around 5 per cent of the Welsh economy is as a result of Welsh university activity. And, of course, if you are losing staff from a university, very often they’re experienced and expensive staff, which the university tries to move on first. What guarantees have you had from the university sector that that will not undermine the opportunity for the sector to perform very, very well in terms of its contribution to the Welsh economy, particularly if significant numbers of staff are going to be shed as a result of reductions in terms of certain courses and income?
Wel, mae prifysgolion Cymru, wrth gwrs, yn gwneud cyfraniad enfawr at economi Cymru; mae tua 5 y cant o economi Cymru o ganlyniad i weithgarwch prifysgolion yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, os ydych chi’n colli staff o brifysgol, staff profiadol a drud y mae'r brifysgol yn ceisio eu symud ymlaen yn gyntaf yn aml iawn. Pa sicrwydd ydych chi wedi ei gael gan y sector prifysgolion na fydd hynny’n tanseilio'r cyfle i'r sector berfformio'n arbennig o dda o ran ei gyfraniad at economi Cymru, yn enwedig os yw nifer sylweddol o staff yn mynd i gael eu diswyddo o ganlyniad i ostyngiadau o ran cyrsiau penodol ac incwm?
Well, I think it’s hugely important that our universities don’t hamstring themselves, in terms of the way they compete not just with each other—Wales is a very small market—but across the world. And universities must consider whether losing staff would mean that they are no longer able to provide a service for their students, and possibly no longer able to attract an extra income as a result. As I said in answer to the Member for Arfon, redundancies should be considered as a last resort and not as a first.
Wel, rwy’n credu ei bod hi’n hynod bwysig nad yw ein prifysgolion yn rhwystro eu hunain, o ran y ffordd y maen nhw’n cystadlu nid yn unig gyda'i gilydd— marchnad fach iawn yw Cymru—ond ar draws y byd. Ac mae'n rhaid i brifysgolion ystyried pa un a fyddai colli staff yn golygu nad ydynt yn gallu darparu gwasanaeth i’w myfyrwyr mwyach, a ddim bellach yn gallu denu incwm ychwanegol o ganlyniad o bosibl. Fel y dywedais wrth ateb yr Aelod dros Arfon, dylid ystyried dileu swyddi fel y dewis olaf ac nid cyntaf.
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, the interim report from the commission on health and social care published its findings today. The Government obviously set this commission in motion, and the final report is due at the end of this year. Previous Labour Governments haven’t got a very good record when it comes to implementing detailed findings from commissions, such as the Williams commission for example. Can you give us a feel of what importance the Government attaches to the findings from the commission, and will they be the central plank for this Government, going forward in this Assembly, in the way it shapes health and social care—the recommendations that the report comes out with?
Diolch i chi, Llywydd. Prif Weinidog, cyhoeddodd yr adroddiad interim gan y comisiwn ar iechyd a gofal cymdeithasol ei ganfyddiadau heddiw. Y Llywodraeth sefydlodd y comisiwn hwn, yn amlwg, a disgwylir yr adroddiad terfynol ddiwedd y flwyddyn hon. Nid oes gan Lywodraethau Llafur blaenorol hanes da iawn pan ddaw i weithredu canfyddiadau manwl gan gomisiynau, fel comisiwn Williams er enghraifft. A allwch chi roi syniad i ni o ba bwys y mae’r Llywodraeth yn ei neilltuo i’r canfyddiadau gan y comisiwn, ac ai’r rhain fydd yr elfen ganolog i'r Llywodraeth hon, wrth symud ymlaen yn y Cynulliad hwn, yn y ffordd y mae'n llunio iechyd a gofal cymdeithasol—yr argymhellion y mae'r adroddiad yn eu gwneud?
Well, we wouldn’t have set up the review on a cross-party basis if we weren’t going to take it seriously; obviously not. We look forward to the report when it’s published, and that will form the basis of our thinking for the future.
Wel, ni fyddem wedi sefydlu'r adolygiad ar sail drawsbleidiol pe na byddem ni’n mynd i’w gymryd o ddifrif; yn amlwg. Rydym ni’n edrych ymlaen at yr adroddiad pan gaiff ei gyhoeddi, a dyna fydd sail ein hystyriaethau ar gyfer y dyfodol.
I think what’s important for us to understand, in fairness—. And I commend you for setting up the parliamentary review, because some of the findings that they’ve made available today are backed up by evidence, showing, obviously, in the next couple of years, we’ll see a 44 per cent increase in over-65s, and yet a 5 per cent contraction in working-age people, which shows that there are real challenges to be faced. And where those challenges can be faced cross-party, obviously, those solutions will come a lot easier. But it is vital to understand whether this commission and its recommendations will meet the end of many other commissions that the Government has commissioned—and I use the example again of the Williams commission—or whether these findings will actually form the central plank of Government thinking going forward to the end of this Assembly in 2022.
Rwy'n credu mai’r hyn sy'n bwysig i ni ei ddeall, er tegwch—. Ac rwy’n eich canmol am sefydlu'r adolygiad seneddol, oherwydd mae rhai o'r canfyddiadau y maen nhw wedi eu rhoi ar gael heddiw yn cael eu cefnogi gan dystiolaeth, gan ddangos, yn amlwg, yn y ddwy flynedd nesaf, y byddwn yn gweld cynnydd o 44 y cant i nifer y bobl dros 65 oed, ac eto gostyngiad o 5 y cant i nifer y bobl o oedran gweithio, sy'n dangos bod heriau gwirioneddol i'w hwynebu. A phan y gellir wynebu’r heriau hynny yn drawsbleidiol, yn amlwg, bydd yr atebion hynny yn dod yn llawer haws. Ond mae'n hanfodol deall pa un a fydd y comisiwn hwn a'i argymhellion yn dioddef yr un ffawd â llawer o gomisiynau eraill y mae'r Llywodraeth wedi eu comisiynu—ac rwy’n defnyddio enghraifft comisiwn Williams eto—neu ai’r canfyddiadau hyn fydd elfen ganolog ystyriaethau’r Llywodraeth mewn gwirionedd wrth symud at ddiwedd y Cynulliad hwn yn 2022.
We have to remember, of course—. He mentions the Williams commission. The Williams commission was opposed by other parties in this Chamber; it wasn’t as if the Government decided off its own bat, despite the support of others, that the recommendations would move forward.
With regard to health, this is a major commitment for us to make. We made it, of course, as part of our programme for government, and it is hugely important that we can do as much as we can to find common ground on health across parties, to understand what the challenges are, because the challenges are the same regardless of politics, and then to see how those challenges can be met. That’s very much part of our thinking. As I say, we will look forward to receiving the report and look forward to acting on as much of it as we can.
Mae'n rhaid i ni gofio, wrth gwrs—. Mae'n crybwyll comisiwn Williams. Gwrthwynebwyd comisiwn Williams gan bleidiau eraill yn y Siambr hon; nid oedd fel pe byddai'r Llywodraeth wedi penderfynu ar ei liwt ei hun, er gwaethaf cefnogaeth pobl eraill, y byddai'r argymhellion yn symud yn eu blaenau.
O ran iechyd, mae hwn yn ymrwymiad mawr i ni ei wneud. Fe’i gwnaed gennym, wrth gwrs, yn rhan o'n rhaglen lywodraethu, ac mae'n hynod bwysig ein bod ni’n gallu gwneud cymaint ag y gallwn i ddod o hyd i dir cyffredin o ran iechyd ar draws y pleidiau, er mwyn deall beth yw’r heriau, gan fod yr heriau yr un fath beth bynnag fo’r wleidyddiaeth, ac yna gweld sut y gellir ymateb i’r heriau hynny. Mae hynny'n sicr yn rhan o'n hystyriaethau. Fel y dywedais, byddwn yn edrych ymlaen at dderbyn yr adroddiad ac yn edrych ymlaen at weithredu ar gymaint ohono ag y gallwn.
I think what would have given us more confidence is if we could have had a clearer answer that would have said, ‘Yes, this will form our thinking going forward—the recommendations’, and that ultimately you look forward to delivering those recommendations, rather than just looking forward to getting the report and then deciding what to do, because time is of the essence. As Mansel Aylward points out, the demographic time bomb has already gone off. The other part of the report talks about the skills crisis within the NHS and social care that needs addressing now—it talks of now, not in the future, but actually happening with our workforce planning at the moment. And, importantly, it talks about structures and the way structures will—and I think the words that they use is:
‘The scale of challenges mean the system is becoming unstable, which cannot be resolved by small, step-by-step changes.’
So, on this basis, then, do you believe that that leads to the obvious conclusion that there will have to be wholesale structural change within the NHS here in Wales and the social care sector, or do you believe that a more incremental approach can deliver the solutions that the interim report points to and that the final recommendations will suggest need to be taken up by the Welsh Government?
Rwy’n meddwl mai’r hyn a fyddai wedi rhoi mwy o ffydd i ni yw pe gallem ni fod wedi cael ateb mwy eglur a fyddai wedi dweud, 'Bydd, mi fydd hyn yn rhan o’n hystyriaethau yn y dyfodol—yr argymhellion', a’ch bod chi’n edrych ymlaen at gyflawni’r argymhellion hynny yn y pen draw, yn hytrach na dim ond yn edrych ymlaen at dderbyn yr adroddiad, ac yna penderfynu beth i'w wneud, gan fod amser yn brin. Fel y mae Mansel Aylward yn ei nodi, mae’r fom amser ddemograffig eisoes wedi ffrwydro. Mae rhan arall yr adroddiad yn sôn am yr argyfwng sgiliau yn y GIG a maes gofal cymdeithasol y mae angen rhoi sylw iddo nawr—mae'n sôn am nawr, nid yn y dyfodol, ond sydd yn digwydd mewn gwirionedd gyda'n gwaith cynllunio’r gweithlu ar hyn o bryd. Ac, yn bwysig, mae'n sôn am strwythurau a’r ffordd y bydd strwythurau yn— ac rwy'n meddwl mai’r geiriau y maen nhw’n eu defnyddio yw:
Mae maint yr heriau yn golygu bod y system yn dod yn ansefydlog, na ellir ei ddatrys trwy newidiadau bach, cam wrth gam.
Felly, ar y sail hon, felly, a ydych chi’n credu bod hynny'n arwain at y casgliad amlwg y bydd yn rhaid cael newid strwythurol llwyr yn y GIG yma yng Nghymru a'r sector gofal cymdeithasol, neu a ydych chi’n credu y gall dull mwy graddol ddarparu’r atebion y mae’r adroddiad interim yn cyfeirio atynt ac y bydd yr argymhellion terfynol yn awgrymu angen i Lywodraeth Cymru roi sylw iddynt?
There has to be change—it’s clear. I wouldn’t use the word ‘wholesale’. I’m reluctant to express a view without seeing the recommendations of the report, for obvious reasons, but we would want to implement as much of it as we can and to seek consensus across the Chamber in order to do that.
In terms of skills, there is no doubt that any kind of restriction on migration will make the skills situation worse because, of course, the social care sector recruits heavily from outside the UK, as, of course, does the medical and nursing professions. That’s an impact we can’t control directly here. But if he’s asking me the question, ‘Is this simply an exercise that we are taking forward without there being a clear end game?’, the answer to that is ‘no’. We want to make sure that, working with other parties around this Chamber, we can implement as many of the recommendations as possible. We have to see them first in order to make a judgment as to whether we can do that for all of the recommendations, or most of them.
Mae'n rhaid cael newid—mae'n amlwg. Ni fyddwn yn defnyddio'r gair 'llwyr'. Rwy'n amharod i fynegi barn heb weld argymhellion yr adroddiad, am resymau amlwg, ond byddem yn dymuno rhoi cymaint ohono ar waith ag y gallwn a cheisio consensws ar draws y Siambr er mwyn gwneud hynny.
O ran sgiliau, nid oes amheuaeth y bydd unrhyw fath o gyfyngiad ar fudo yn gwneud y sefyllfa o ran sgiliau yn waeth oherwydd, wrth gwrs, mae’r sector gofal cymdeithasol yn recriwtio’n helaeth o'r tu allan i'r DU, fel, wrth gwrs, y mae’r proffesiynau meddygol a nyrsio. Mae honno’n effaith na allwn ei rheoli yn uniongyrchol yma. Ond os yw’n gofyn y cwestiwn i mi, 'Ai dim ond ymarfer yw hwn yr ydym ni’n ei gynnal heb fod terfyn eglur?', Yr ateb i hynny yw 'nage'. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr, gan weithio gyda phleidiau eraill ar draws y Siambr hon, y gallwn roi cymaint o'r argymhellion ar waith â phosibl. Mae'n rhaid i ni eu gweld nhw yn gyntaf er mwyn gwneud dyfarniad ynghylch pa un a allwn ni wneud hynny ar gyfer pob un o'r argymhellion, neu'r rhan fwyaf ohonynt.
Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, all of the opposition parties in the Assembly have called for a full independent inquiry into the decisions surrounding the Circuit of Wales project. Indeed, some of your own backbenchers have said that there are serious questions to answer. The first step in that process will be the publication of your own external due-diligence report, and you’ve agreed to publish this, but only when the Assembly is in recess. Now, for many of us, this looks like a Government that is seeking to postpone scrutiny for a decision that was itself postponed until after the election. Can the First Minister say whether his Government has yet asked the company and the external advisers if they are happy for that report to be published? And in terms of the one piece of information placed in the public domain, which you described as ‘unfortunate’, is the First Minister able to assure us that no-one associated with the Government was involved in its disclosure?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae pob un o'r gwrthbleidiau yn y Cynulliad wedi galw am ymchwiliad annibynnol llawn i'r penderfyniadau yn ymwneud â phrosiect Cylchffordd Cymru. Yn wir, mae rhai ar eich meinciau cefn eich hun wedi dweud bod cwestiynau difrifol i'w hateb. Y cam cyntaf yn y broses honno fydd cyhoeddi eich adroddiad diwydrwydd dyladwy allanol eich hun, ac rydych chi wedi cytuno i gyhoeddi hwn, ond dim ond pan fydd y Cynulliad ar doriad. Nawr, i lawer ohonom ni, mae hyn yn edrych fel Llywodraeth sy'n ceisio gohirio craffu ar benderfyniad a ohiriwyd ei hun tan ar ôl yr etholiad. A all y Prif Weinidog ddweud a yw ei Lywodraeth wedi gofyn i'r cwmni a'r ymgynghorwyr allanol eto a ydynt yn hapus i’r adroddiad hwnnw gael ei gyhoeddi? Ac o ran yr un darn o wybodaeth a roddwyd ar gael i'r cyhoedd, a ddisgrifiwyd gennych chi fel bod yn 'anffodus', a all y Prif Weinidog ein sicrhau ni nad oedd unrhyw un sy’n gysylltiedig â'r Llywodraeth yn gysylltiedig â’i ddatgeliad?
A leak inquiry has been initiated by the Permanent Secretary; that will have to take its course. Secondly, the process of talking to the organisations involved who are mentioned in the due diligence report has begun, with a view to publishing it. We want to publish as much of it as possible.
Mae ymchwiliad i ddatgeliad heb ganiatâd wedi cael ei gychwyn gan yr Ysgrifennydd Parhaol; bydd yn rhaid i hwnnw ddilyn ei gwrs. Yn ail, mae'r broses o siarad â'r sefydliadau dan sylw sy'n cael eu crybwyll yn yr adroddiad diwydrwydd dyladwy wedi dechrau, gyda’r nod o’i gyhoeddi. Rydym ni eisiau cyhoeddi cymaint ohono â phosibl.
One of the reasons that an independent inquiry has been called for is because of a series of misleading statements made by the Government, often during election campaigns. I’m sure that is coincidental, First Minister.
Un o'r rhesymau y galwyd am ymchwiliad annibynnol yw oherwydd cyfres o ddatganiadau camarweiniol a wnaed gan y Llywodraeth, yn ystod ymgyrchoedd etholiadol yn aml. Rwy'n siŵr mai cyd-ddigwyddiad oedd hynny, Prif Weinidog.
Name them.
Enwch nhw.
You were asked on 7 April 2016 why the proposal had been rejected the day before, and you said, and I quote, ‘What happened originally was that they were looking for a guarantee of £30 million from us, it then went up to £357 million.’ When asked when that happened, you said, and I quote: ‘In the last few days.’ You, again, said to Wales Online on 11 April, and I quote again:
‘It was in the last few days beforehand. We weren’t to know the guarantee would be inflated.’
Yet a senior director of Aviva investors, Mark Wells, contradicts what you said. He denied that Aviva had requested a 100 per cent underwrite a few days before the rejection. He says and, again, I quote:
‘this deal had been worked up with the Welsh Government (through civil servants) for many months and nothing in our funding structure changed in the run up to this announcement.’
First Minister, only one of the two of you can be right. Can you tell us today which one of you is right and which one of you is wrong?
Gofynnwyd i chi ar 7 Ebrill 2016 pam y gwrthodwyd y cynnig y diwrnod cynt, a dywedasoch, ac rwy'n dyfynnu, 'Yr hyn a ddigwyddodd yn wreiddiol oedd eu bod nhw eisiau gwarant o £30 miliwn gennym ni, ac yna aeth i fyny i £357 miliwn.' Pan ofynnwyd i chi pryd y digwyddodd hynny, dywedasoch, a dyfynnaf: 'Yn y diwrnodau diwethaf' Dywedasoch, unwaith eto, wrth Wales Online ar 11 Ebrill, ac rwy’n dyfynnu eto:
Roedd yn ystod y diwrnodau diwethaf cyn hynny. Nid oeddem yn gwybod y byddai'r warant yn cael ei chwyddo.
Ac eto mae un o uwch-gyfarwyddwr Aviva investors, Mark Wells, yn mynd yn groes i'r hyn a ddywedasoch. Gwadodd fod Aviva wedi gofyn am danysgrifeniad o 100 y cant ychydig ddyddiau cyn y gwrthodiad. Dywed ac, unwaith eto, rwy’n dyfynnu:
lluniwyd y cytundeb hwn gyda Llywodraeth Cymru (trwy weision sifil) dros fisoedd lawer ac ni newidiodd unrhyw beth yn ein strwythur ariannu yn ystod y cyfnod cyn y cyhoeddiad hwn.
Prif Weinidog, dim ond un o'r ddau ohonoch chi all fod yn iawn. A allwch chi ddweud wrthym ni heddiw pa un ohonoch chi sy’n iawn a pha un ohonoch chi sy’n anghywir?
I was told on 5 April 2016.
Dywedwyd wrthyf ar 5 Ebrill 2016.
So, that wasn’t a long-term discussion, is that what you’re saying, that you hadn’t been in long-term discussions with that company? Are you denying that now? You said on BBC Wales on 26 April this year, in the run-up to the election, just a few days before, ‘I want the Circuit of Wales to work, end of.’ You added that, since last year, the funding model had changed, in your words: ‘That is changing now; the model is better’, you said.
Can you explain what changed between that statement before the election, and then the rejection a month later, after the election? You’ve told us that in the last 10 days or so, you were told about the balance sheet classification issue. Lots of concerns seem to have been arising for you, First Minister, in the last few days. Your Government’s been looking at this project for six whole years. Why was the classification issue not once, on this floor, raised by you? Why wasn’t it raised in the 28 different meetings that you had with the developers? And considering the £10 million or so of public money that has gone into this project, that could go up because the company behind the project says that there is a legal claim against this Government to be made?
First Minister, you decided to postpone this decision until beyond an election. You decided to postpone the due diligence publication to when this Assembly was in recess. Why didn’t you decide to postpone the final decision so that you could have at least got Aviva and everyone else around the table to see if these issues identified in the last few days could have been resolved?
Felly, nid oedd honno'n drafodaeth hirdymor, ai dyna ydych chi’n ei ddweud, nad oeddech chi wedi bod mewn trafodaethau hirdymor gyda'r cwmni hwnnw? A ydych chi’n gwadu hynny nawr? Dywedasoch ar BBC Wales ar 26 Ebrill eleni, yn y cyfnod cyn yr etholiad, dim ond ychydig ddyddiau ymlaen llaw, 'Rwyf eisiau i Gylchffordd Cymru weithio, dyna’i diwedd hi.' Ychwanegwyd gennych fod y model cyllido wedi newid ers y llynedd, yn eich geiriau chi: 'Mae hynny'n newid nawr; mae'r model yn well', meddech.
A allwch chi egluro beth newidiodd rhwng y datganiad hwnnw cyn yr etholiad, ac yna’r gwrthodiad fis yn ddiweddarach, ar ôl yr etholiad? Rydych chi wedi dweud wrthym yn y 10 diwrnod diwethaf, eich bod wedi eich hysbysu am y broblem ynghylch dosbarthiad y fantolen. Mae’n ymddangos bod llawer o bryderon wedi codi i chi, Prif Weinidog, yn ystod y dyddiau diwethaf. Mae eich Llywodraeth wedi bod yn ystyried y prosiect hwn ers chwe blynedd gyfan. Pam na chodwyd y broblem ddosbarthu hon gennych chi unwaith ar y llawr hwn? Pam na chafodd ei chodi yn y 28 o wahanol gyfarfodydd a gawsoch chi gyda’r datblygwyr? Ac o ystyried y £10 miliwn neu fwy o arian cyhoeddus a roddwyd i’r prosiect hwn, gallai hynny gynyddu gan fod y cwmni y tu ôl i'r prosiect yn dweud bod hawliad cyfreithiol am gael ei wneud yn erbyn y Llywodraeth hon?
Prif Weinidog, penderfynasoch ohirio’r penderfyniad hwn tan ar ôl etholiad. Penderfynasoch ohirio’r cyhoeddiad diwydrwydd dyladwy hyd at adeg pan roedd y Cynulliad hwn mewn toriad. Pam na wnaethoch chi benderfynu gohirio'r penderfyniad terfynol fel y gallech chi o leiaf fod wedi cael Aviva a phawb arall o gwmpas y bwrdd i weld a ellid fod wedi datrys y problemau hyn a nodwyd yn ystod y dyddiau diwethaf?
Well, first of all, I’m sorry I gave a direct answer to a question she asked; she was clearly knocked backwards by it verbally. But let me give you some more direct answers: the project six years ago is not the same project as the project we dealt with. It has changed many times in terms of its financial structure. The project that we looked at was a project that we had seen recently in the course of the last few months. It’s a project, of course, that was based on the guarantee that’s out there publicly. We looked at the financial structure that was proposed, we went through the due diligence, and the due diligence revealed that there was a very high risk of the cost or the guarantee being regarded as being on balance sheet. I don’t know if she knows what that means, but ‘on balance sheet’ means that it'll be treated as if we had given the company money now. It would mean we would find £157 million-worth of capital reductions in this financial year—that’s the risk that we took. We worked with the company to see what we could do to help. There was a meeting between the company and officials after the decision. It was explained to the company what the issues were, and they accepted it. They clearly haven’t spoken to her because the company accepted the issue with regard to the issue of being on balance sheet and the risks that that posed to us—they did not argue with it. Could I suggest she talks, perhaps, to the company to take their view on this?
One thing that Plaid Cymru have never said is whether they agreed with the decision or not. Until we know whether they agree or not, so we can assess whether they think that there are high risks to be taken with Welsh public spending, then, of course, I cannot accept a lecture from the leader of Plaid Cymru.
Wel, yn gyntaf oll, mae'n ddrwg gennyf fy mod wedi rhoi ateb uniongyrchol i gwestiwn a ofynnodd; cafodd ei tharo’n ôl ganddo yn llafar, yn amlwg. Ond gadewch i mi roi mwy o atebion uniongyrchol i chi: nid yw'r prosiect chwe blynedd yn ôl yr un prosiect â’r prosiect i ni ymdrin ag ef. Mae wedi newid sawl gwaith o ran ei strwythur ariannol. Roedd y prosiect a ystyriwyd gennym ni yn brosiect yr oeddem ni wedi ei weld yn ddiweddar yn ystod y misoedd diwethaf. Mae'n brosiect, wrth gwrs, a oedd yn seiliedig ar y warant sy'n allan yna’n gyhoeddus. Fe wnaethom edrych ar y strwythur ariannol a gynigiwyd, aethom drwy'r diwydrwydd dyladwy, a datgelodd y diwydrwydd dyladwy bod risg uchel iawn y byddai’r gost neu’r warant yn cael ei ystyried fel bod ar y fantolen. Nid wyf yn gwybod os yw hi'n gwybod beth mae hynny'n ei olygu, ond mae ‘ar y fantolen’ yn golygu y bydd yn cael ei drin fel pe byddem ni wedi rhoi arian i’r cwmni nawr. Byddai'n golygu y byddem ni’n dod o hyd i werth £157 miliwn o ostyngiadau cyfalaf yn y flwyddyn ariannol hon—dyna'r risg a gymerwyd gennym. Fe wnaethom ni weithio gyda'r cwmni i weld beth allem ni ei wneud i helpu. Bu cyfarfod rhwng y cwmni a swyddogion ar ôl y penderfyniad. Eglurwyd i'r cwmni beth oedd y problemau, ac fe wnaethant dderbyn hynny. Maen amlwg nad ydynt wedi siarad â hi gan fod y cwmni wedi derbyn y mater o ran y broblem o fod ar y fantolen a'r risgiau yr oedd hynny’n eu peri i ni—ni wnaethant ddadlau â hynny. A gaf i awgrymu ei bod hi, efallai, yn siarad gyda’r cwmni i gael eu safbwynt nhw ar hyn?
Un peth nad yw Plaid Cymru erioed wedi ei ddweud yw pa un a oeddent yn cytuno â'r penderfyniad ai peidio. Tan y byddwn ni’n gwybod a ydyn nhw’n cytuno ai peidio, fel y gallwn ni asesu a ydyn nhw’n meddwl y dylid cymryd risgiau uchel gyda gwariant cyhoeddus yng Nghymru, yna, wrth gwrs, ni allaf dderbyn pregeth gan arweinydd Plaid Cymru.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Llywydd, I agree absolutely 100 per cent with everything that the leader of Plaid Cymru has just said—[Interruption.] There are occasions when UKIP can be ecumenical. In the interests of the Welsh people, this is one of them, and it’s something that, perhaps, we can follow up in the Public Accounts Committee, if not in a public inquiry, if that be not granted.
But I want to ask about the First Minister’s forthcoming meeting with Michel Barnier, the EU chief negotiator on Brexit, which I understand is happening on Thursday. Is he going to use this opportunity to complement the UK Government’s negotiating strategy or to seek to undermine it? I believe that the First Minister accepts that we are going to leave the single market, and the Government has said it is going to leave the customs union. That is something that I don’t believe to be negotiable. I read that he is going to say to Michel Barnier that it is vital in the interests of Welsh jobs that we remain, if not members of the single market, at least with full frictionless access to it, but does he not accept that, when you go into a negotiation, like Michel Barnier himself, you should play hardball, not softball. If you go into a negotiation accepting the fundamental tenets of the other side’s arguments, then you’re not likely to get the deal you want, but a worse one. So, what he should explain to Michel Barnier on Thursday is the advantages of mutuality here, both to the Europeans and to the British of having the maximum possible free trade between us. Simply using it as an opportunity to grandstand against the negotiating strategy of the UK Government is likely to fail anyway, but will also do the Welsh Government no good in its dealings with the UK Government at home.
Llywydd, rwy’n cytuno 100 y cant gyda phopeth y mae arweinydd Plaid Cymru newydd ei ddweud— [Torri ar draws.] Ceir adegau pan all UKIP fod yn eciwmenaidd. Er budd pobl Cymru, mae hon yn un ohonynt, ac mae'n rhywbeth y gallwn, o bosibl, barhau i’w drafod yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, os nad mewn ymchwiliad cyhoeddus, os na chaiff hynny ei ganiatáu.
Ond hoffwn ofyn am y cyfarfod y mae’r Prif Weinidog ar fin ei gael gyda Michel Barnier, prif drafodwr yr UE ar Brexit, yr wyf yn deall sy’n digwydd ddydd Iau. A yw’n mynd i fanteisio ar y cyfle hwn i ategu strategaeth negodi Llywodraeth y DU neu i geisio ei thanseilio? Credaf fod y Prif Weinidog yn derbyn ein bod ni’n mynd i adael y farchnad sengl, ac mae'r Llywodraeth wedi dweud ei bod yn mynd i adael yr undeb tollau. Mae hynny'n rhywbeth nad wyf yn credu sy’n agored i’w negodi. Rwy’n darllen ei fod yn mynd i ddweud wrth Michel Barnier ei bod yn hanfodol er budd swyddi yng Nghymru ein bod ni’n parhau, os nad yn aelodau o'r farchnad sengl, â mynediad dilyffethair ati o leiaf, ond onid yw'n derbyn, pan fyddwch chi’n dechrau negodi, fel Michel Barnier ei hun, y dylech chi chwarae gêm galed, nid gêm feddal. Os byddwch chi’n mynd i mewn i drafodaeth gan dderbyn amcanion sylfaenol dadleuon yr ochr arall, yna nid ydych chi’n debygol o gael y cytundeb yr ydych chi ei eisiau, ond un gwaeth. Felly, yr hyn y dylai ei esbonio i Michel Barnier ddydd Iau yw manteision cydfuddioldeb yma, i'r Ewropeaid ac i’r Prydeinwyr, o gael y fasnach rydd fwyaf posibl rhyngom ni. Mae ei ddefnyddio dim ond fel cyfle i sefyll yn erbyn strategaeth negodi Llywodraeth y DU yn debygol o fethu beth bynnag, ond ni fydd ychwaith yn gwneud unrhyw ddaioni i Lywodraeth Cymru wrth iddi ymwneud â Llywodraeth y DU gartref.
Well, I’m grateful for his display of telepathy, telling me what I’m going to say on Thursday, and I’m grateful for his advice on that. I can say that I’m not going there to negotiate; I’m going there to explain the position that we have taken as a Government in our White Paper, agreed with Plaid Cymru, and our position is very clear publicly that, whilst we are leaving the EU, the terms upon which we leave the EU are hugely important. As regards undermining the UK’s negotiating strategy, I have no idea what that is. Until we have a better idea of what the UK Government’s own view is on these things, rather than different voices—Boris Johnson again today, Michael Gove saying something different, David Davis saying something different, the Prime Minister saying something she’s repeated several times over that she’s seen on a piece of paper—. We need to know what the position of the UK Government actually is. We don’t know that.
Wel, rwy’n ddiolchgar am ei arddangosiad o delepathi, yn dweud wrthyf beth rwy'n mynd i'w ddweud ddydd Iau, ac rwy'n ddiolchgar iawn am ei gyngor ar hynny. Gallaf ddweud nad wyf i'n mynd yno i negodi; rwy’n mynd yno i esbonio’r safbwynt yr ydym ni wedi ei gymryd fel Llywodraeth yn ein Papur Gwyn, a gytunwyd gyda Phlaid Cymru, ac mae ein safbwynt yn eglur iawn yn gyhoeddus, sef, er ein bod yn gadael yr UE, mae’r telerau yr ydym ni’n gadael yr UE yn unol â nhw yn hynod bwysig. O ran tanseilio strategaeth negodi y DU, nid oes gennyf unrhyw syniad beth yw honno. Tan y bydd gennym ni well syniad o beth yw safbwynt Llywodraeth y DU ei hun ar y pethau hyn, yn hytrach na gwahanol leisiau—Boris Johnson eto heddiw, Michael Gove yn dweud rhywbeth gwahanol, David Davis yn dweud rhywbeth gwahanol, Y Prif Weinidog yn dweud rhywbeth y mae hi wedi ei ailadrodd sawl gwaith y mae hi wedi ei weld ar ddarn o bapur—. Rydym ni angen gwybod beth yn union yw safbwynt Llywodraeth y DU. Nid ydym ni’n gwybod hynny.
The First Minister’s obfuscating here. He knows perfectly well that the aim of the UK Government is the same as the aim of the Welsh Government, and that is to achieve the maximum possible degree of free trade between the UK and the EU. But this is a reciprocal process. If we are not granted free trade to Europe, we will not grant the EU free trade with us, and, given that they have a trade deficit of £61 billion a year with us, it’s as much in their interests as it is in ours—as it is in trade worldwide—that we reduce barriers to the free exchange of goods and services. So, if he uses this opportunity on Thursday to reinforce that message, he may do himself a bit of good with the UK Government by going with the grain. I wholly agree with what he said earlier on about DEFRA Ministers not meeting with Welsh Ministers. I do believe that that was disrespectful and unhelpful, but it may be that the attitude of the UK Government towards the Welsh Government is informed by the approach that he and his colleagues have taken to the Brexit negotiations. They may think, ‘What is the point of meeting with them, because they’re only going to disagree with us?’
Mae’r Prif Weinidog yn cymylu pethau yma. Mae'n gwybod yn iawn bod nod Llywodraeth y DU yr un fath â nod Llywodraeth Cymru, sef sicrhau’r graddau mwyaf posibl o fasnach rydd rhwng y DU a'r UE. Ond proses ddwyochrog yw hon. Os nad ydym yn cael masnach rydd gydag Ewrop, ni fyddwn yn caniatáu i’r UE gael masnach rydd gyda ni, ac, o ystyried bod ganddyn nhw ddiffyg masnach o £61 biliwn y flwyddyn gyda ni, mae gymaint er eu lles nhw ag y mae er ein lles ni—fel y mae o ran masnach fyd-eang—ein bod ni’n lleihau rhwystrau i gyfnewid nwyddau a gwasanaethau yn rhydd. Felly, os bydd yn defnyddio'r cyfle hwn ddydd Iau i atgyfnerthu'r neges honno, efallai y bydd yn gwneud ychydig o ddaioni iddo’i hun gyda Llywodraeth y DU trwy fynd gyda'r graen. Rwy’n cytuno’n llwyr â'r hyn a ddywedodd yn gynharach am Weinidogion DEFRA ddim yn cyfarfod â Gweinidogion Cymru. Rwy’n credu bod hynny'n amharchus ac yn ddi-fudd, ond mae'n bosibl bod agwedd Llywodraeth y DU tuag at Lywodraeth Cymru yn seiliedig ar yr agwedd y mae ef a’i gydweithwyr wedi ei chymryd at y trafodaethau Brexit. Efallai eu bod nhw’n meddwl, 'Beth yw’r pwynt cyfarfod â nhw, oherwydd y cwbl maen nhw’n mynd i’w wneud yw anghytuno â ni?'
Well, the Prime Minister went into the general election on the basis of obtaining a mandate to leave the single market, leave the customs union and leave the jurisdiction of the European Court of Justice. On each of those points she failed. She failed. The British people did not support that view, and so now it’s incumbent on us to find a way that provides the greatest level of consensus. Yes, we’re leaving. Yes, nobody wants WTO rules to apply, but they will apply unless there is at least a transitional period, because there’s not going to be a deal by March 2019. Nobody, surely, can believe that, given—. I’ve spoken to trade negotiators and they say to me that it takes 18 months to agree on what you’re going to talk about, let alone getting a deal. These things are, by nature, very, very complicated, so it is hugely important that we look at transitional arrangements.
We have put forward our view: it’s in the White Paper. It’s very clear. Whether people agree with it or not, at least people can see that it’s there. I have no idea what the UK Government’s current position now is. That’s in no-one’s interests, and it’s hugely important that they work with the devolved administrations to get there. We don’t start from a position of trying to undermine the UK Government. We will be vocal, publicly, if we disagree with what they’re saying, but that’s not where we start. But, unfortunately, we can’t even get to that point because the UK Government at the moment has shut up shop to ourselves and Scotland. Now, that is not a sensible way forward if we’re going to get a Brexit deal that attracts support across the UK.
Wel, aeth Prif Weinidog y DU i mewn i'r etholiad cyffredinol ar sail cael mandad i adael y farchnad sengl, gadael yr undeb tollau a gadael awdurdodaeth Llys Cyfiawnder Ewrop. Methodd ar bob un o'r pwyntiau hynny. Fe fethodd. Nid oedd pobl Prydain yn cefnogi'r farn honno, ac felly mae'n ddyletswydd arnom ni nawr i ddod o hyd i ffordd sy'n cynnig y lefel fwyaf o gonsensws. Ydym, rydym ni’n gadael. Nac oes, does neb eisiau i reolau WTO gael eu defnyddio, ond byddant yn cael eu defnyddio oni bai fod cyfnod pontio o leiaf, oherwydd ni fydd cytundeb erbyn mis Mawrth 2019. Ni all neb, does bosib, gredu hynny, o ystyried—. Rwyf i wedi siarad â negodwyr masnach ac maen nhw’n dweud wrthyf ei bod hi’n cymryd 18 mis i gytuno ar yr hyn yr ydych chi’n mynd i siarad amdano, heb sôn am gael cytundeb. Mae'r pethau hyn, o ran eu natur, yn gymhleth dros ben, felly mae'n hynod bwysig ein bod ni’n edrych ar drefniadau pontio.
Rydym ni wedi cyflwyno ein barn: mae yn y Papur Gwyn. Mae'n eglur iawn. Pa un a yw pobl yn cytuno ag ef ai peidio, gall pobl weld ei fod yno o leiaf. Does gen i ddim syniad beth yw safbwynt presennol Llywodraeth y DU erbyn hyn. Nid yw hynny o fudd i neb, ac mae'n hynod bwysig eu bod nhw’n gweithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig i gyrraedd yno. Nid ydym yn dechrau o sefyllfa o geisio tanseilio Llywodraeth y DU. Byddwn yn huawdl, yn gyhoeddus, os ydym ni’n anghytuno â'r hyn y maen nhw’n ei ddweud, ond nid dyna lle’r ydym ni’n dechrau. Ond, yn anffodus, ni allwn hyd yn oed gyrraedd y pwynt hwnnw oherwydd mae Llywodraeth y DU wedi cau’r siop i ni a'r Alban ar hyn o bryd. Nawr, nid yw honno'n ffordd synhwyrol ymlaen os ydym ni’n mynd i gael cytundeb Brexit sy'n denu cefnogaeth ar draws y DU.
Well, I’ve made my point on that, but the EU comprises another 27 member states. With almost all of them, we have a trade deficit. In Germany’s case, for example, we have a trade deficit that amounts to £25 billion a year. One in 10 of every car made in Germany is exported to the United Kingdom. There is a massive interest in Germany in retaining the maximum possible free trade with Britain. There is a huge deficit in most agricultural products in the UK, and therefore there is, again, a mutuality of interest in maintaining the maximum possible freedom, for example, to export French wine subject to the lowest possible form of restriction. Therefore, I’m asking the First Minister whether he will take steps, along with his colleagues, to do a tour of the capitals of Europe to talk to the Governments of individual member states, because they won’t be involved directly in the Brexit negotiating process, in order to see what mutuality of interest we can engender there to help put pressure upon the EU Commission, which is, of course, unelected, to take the most liberal attitude towards free trade between our respective countries.
Wel, rwyf i wedi gwneud fy mhwynt ar hynny, ond mae 27 o aelod-wladwriaethau eraill yn y DU. Mae gennym ni ddiffyg masnach gyda bron pob un ohonyn nhw. Yn achos yr Almaen, er enghraifft, mae gennym ni ddiffyg masnach sy'n gyfystyr â £25 biliwn y flwyddyn. Mae un o bob 10 car sy’n cael ei wneud yn yr Almaen yn cael ei allforio i'r Deyrnas Unedig. Mae budd enfawr i’r Almaen mewn cadw'r fasnach rydd fwyaf posibl gyda Phrydain. Ceir diffyg enfawr yn y rhan fwyaf o gynhyrchion amaethyddol yn y DU, ac felly, unwaith eto, ceir cydfuddioldeb o gynnal y rhyddid mwyaf posibl, er enghraifft, i allforio gwin Ffrainc gan fod yn ddarostyngedig i’r cyfyngiad lleiaf posibl. Felly, rwy'n gofyn i'r Prif Weinidog a wnaiff ef gymryd camau, ynghyd â'i gydweithwyr, i fynd at daith o gwmpas prifddinasoedd Ewrop i siarad â Llywodraethau’r aelod-wladwriaethau unigol, oherwydd ni fyddan nhw yn cymryd rhan uniongyrchol yn y broses o drafod Brexit, er mwyn gweld pa gydfuddioldeb allwn ni ei feithrin yno er mwyn helpu i roi pwysau ar Gomisiwn yr UE, sydd, wrth gwrs, yn anetholedig, i gymryd yr agwedd fwyaf ryddfrydol tuag at fasnach rydd rhwng ein priod wledydd.
Well, first of all, it’s been made absolutely clear, and there is no dissent amongst the EU 27 about this, that the UK’s future arrangement cannot be as beneficial as membership of the EU. For obvious reasons, they take the view that you can’t have your cake and eat, to use that phrase. That’s the first thing to remember. The European Union is now stronger and more united, probably, than ever it has been. We must be very, very careful that that isn’t a unity against the UK, and diplomacy must be used to make sure that that doesn’t happen. This is not a negotiation of equals. The EU is eight times bigger than the UK. Its market is far, far larger. It’s far more attractive to foreign investors and exporters than the UK is, because it’s got far more consumers than the UK. So, we have to come at this from a realistic viewpoint.
He makes the point about the EU exporting more to the UK than the UK does to the EU in terms of numbers. Well, it would be odd if it didn’t, given the fact that it’s eight times bigger; of course it’s going to export more in terms of money and numbers. But, if you look at percentages, actually we export far more of our exports into the European market than EU products coming into the UK. I think about 8 per cent of the EU 27’s exports go into the UK. From Wales’s perspective, it’s 67 per cent the other way. So, actually, as a percentage, we stand to lose far more than Europe does. Bear in mind, of course, the EU has just signed a free trade deal with Japan. The German car manufacturers will eye that very, very greedily, because they will look at that free trade agreement with Japan as a huge opportunity for them in a market that’s twice the size of the UK, bluntly—twice the size of the UK. The German car manufacturers have already said that, from their perspective, they’d want the UK to stay in. They are not going to press their own Government for some kind of special deal for the UK, and the Germans value the EU and its unity more than anything else. That’s been very clear over the course of the past few months. BMW are not a member state of the EU, and that’s something we should remember.
We are realistic. Mutuality is important. A good deal for all is important, but, of course, we are now faced with a position with a Prime Minister who went into an election with a clear programme of what she wanted to do and lost, or failed—failed to win the election as a result of that. And that’s why it’s so important that the UK Government works with the devolved administrations to get to a position on Brexit that we can all try and support. But so far, the door’s been shut.
Wel, yn gyntaf oll, fe’i gwnaed yn gwbl eglur, ac nid oes unrhyw wrthwynebiad ymhlith 27 yr UE am hyn, na all trefniant y DU yn y dyfodol fod mor fuddiol ag aelodaeth o'r UE. Am resymau amlwg, maen nhw o’r farn na allwch chi ei chael hi bob ffordd, i ddefnyddio’r ymadrodd hwnnw. Dyna'r peth cyntaf i'w gofio. Mae'r Undeb Ewropeaidd yn gryfach ac yn fwy unedig erbyn hyn nag y bu erioed, mae’n debyg. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus dros ben nad yw hwnnw'n undod yn erbyn y DU, ac mae'n rhaid defnyddio diplomyddiaeth i wneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd. Nid trafodaeth rhwng dwy ochr gyfartal yw hon. Mae'r UE wyth gwaith yn fwy na’r DU. Mae ei farchnad yn llawer, llawer mwy. Mae'n llawer mwy deniadol i fuddsoddwyr tramor ac allforwyr nag y mae’r DU, oherwydd bod ganddo lawer mwy o ddefnyddwyr nag yn y DU. Felly, mae'n rhaid i ni ystyried hyn o safbwynt realistig.
Mae'n gwneud y pwynt am yr UE yn allforio mwy i'r DU nag y mae’r DU yn ei wneud i'r UE o ran niferoedd. Wel, byddai'n rhyfedd pe na byddai, o ystyried y ffaith ei fod wyth gwaith yn fwy; wrth gwrs ei fod yn mynd i allforio mwy o ran arian a niferoedd. Ond, os edrychwch chi ar ganrannau, rydym ni, mewn gwirionedd, yn allforio llawer mwy o'n hallforion i mewn i'r farchnad Ewropeaidd na chynhyrchion UE sy'n dod i mewn i'r DU. Rwy'n credu bod tua 8 y cant o allforion y 27 yr UE yn mynd i mewn i'r DU. O safbwynt Cymru, mae'n 67 y cant y ffordd arall. Felly, mewn gwirionedd, fel canran, rydym ni’n sefyll i golli llawer mwy nag y mae Ewrop. Cofiwch, wrth gwrs, bod yr UE newydd lofnodi cytundeb masnach rydd gyda Japan. Bydd gwneuthurwyr ceir yr Almaen yn llygadu hynny’n farus dros ben, gan y byddant yn edrych ar y cytundeb masnach rydd hwnnw gyda Japan fel cyfle enfawr iddyn nhw mewn marchnad sydd ddwywaith maint y DU, dyna’r gwir plaen—ddwywaith maint y DU. Mae gwneuthurwyr ceir yr Almaen eisoes wedi dweud, o’u safbwynt nhw, y byddent yn dymuno i'r DU aros i mewn. Nid ydyn nhw’n mynd i bwyso ar eu Llywodraeth eu hunan am ryw fath o gytundeb arbennig i’r DU, ac mae'r Almaenwyr yn gwerthfawrogi'r UE a'i undod yn fwy na dim byd arall. Mae hynny wedi bod yn eglur iawn yn ystod y misoedd diwethaf. Nid yw BMW yn un o aelod-wladwriaeth’r UE, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem ni ei gofio.
Rydym ni yn realistig. Mae cydfuddioldeb yn bwysig. Mae cytundeb da i bawb yn bwysig, ond, wrth gwrs, rydym ni’n wynebu sefyllfa nawr gyda Phrif Weinidog y DU a aeth i mewn i etholiad gyda rhaglen eglur o'r hyn yr oedd hi eisiau ei wneud a cholli, neu fethu—methodd ag ennill yr etholiad o ganlyniad i hynny. A dyna pam mae hi mor bwysig bod Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig i ddod i safbwynt ar Brexit y gallwn ni i gyd geisio ei gefnogi. Ond hyd yn hyn, caewyd y drws.
Plant a Phobl Ifanc yng Nghwm Cynon
Children and Young People in the Cynon Valley
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau nad yw plant a phobl ifanc yng Nghwm Cynon yn mynd heb fwyd yn ystod gwyliau'r ysgol? OAQ(5)0715(FM)
3. Will the First Minister outline the actions being taken to ensure children and young people in the Cynon Valley do not go hungry during school holidays? OAQ(5)0715(FM)
We’re providing £500,000 for 2017-18 to accelerate the roll-out of the Welsh Local Government Association summer holiday programme, and Penywaun Primary School in Aberdare is one of the sites benefiting from funding.
Rydym ni’n darparu £500,000 ar gyfer 2017-18 i gyflymu'r broses o gyflwyno rhaglen gwyliau haf Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac mae Ysgol Gynradd Penywaun yn Aberdâr yn un o'r safleoedd sy'n elwa ar y cyllid.
Thank you, First Minister. During the year 2015-16, there were over 8,300 children who were eligible for free school meals within Rhondda Cynon Taf. This means that more than one in 10 of all children in Wales who are eligible for free school meals reside within my county borough. New research from the Trussell Trust suggests that, and I quote,
‘lone parents and their children are notably more likely to use foodbanks, suggesting that, even compared to the low-income population, lone parents and their children are particularly vulnerable to needing food banks.’
This is especially a problem within larger families and is exacerbated greatly during the school holidays, when these families have no access to free school meals. We know that the Welsh Government has plans for an extended system of lunch and fun clubs, so I’d like to ask: how are preparations going ahead of the school holidays, which start in just a few weeks’ time, and what evaluation of the scheme in tackling holiday hunger will take place?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Yn ystod blwyddyn 2015-16, roedd dros 8,300 o blant a oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn Rhondda Cynon Taf. Mae hyn yn golygu bod mwy nag un o bob 10 o'r holl blant yng Nghymru sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn byw yn fy mwrdeistref sirol i. Mae gwaith ymchwil newydd gan Ymddiriedolaeth Trussell yn awgrymu, ac rwy’n dyfynnu,
mae rhieni unigol a'u plant yn llawer mwy tebygol o ddefnyddio banciau bwyd, sy’n awgrymu, hyd yn oed o'u cymharu â'r boblogaeth incwm isel, bod rhieni unigol a'u plant yn arbennig o agored i fod angen banciau bwyd.
Mae hon yn broblem arbennig mewn teuluoedd mwy ac yn cael ei gwaethygu’n sylweddol yn ystod gwyliau'r ysgol, pan nad oes unrhyw brydau ysgol am ddim ar gael i’r teuluoedd hyn. Rydym ni’n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru gynlluniau ar gyfer system estynedig o glybiau cinio a hwyl, felly hoffwn i ofyn: sut mae’r paratoadau’n mynd cyn gwyliau’r ysgol, sy’n dechrau ymhen dim ond ychydig wythnosau, a pha werthusiad o’r cynllun ar gyfer mynd i'r afael â phlant llwglyd yn ystod y gwyliau fydd yn cael ei gynnal?
We are working with the WLGA in order to move the scheme forward, of course, in the coming summer holidays. Evaluation is in place. Evaluation, for example, of the previous scheme—of the pilot scheme, rather—was done, and indeed was published in February 2017, and the findings made in relation to health, social, and education outcomes, and the findings that we saw from the pilot scheme, are very encouraging.
Rydym ni’n gweithio gyda CLlLC er mwyn symud y cynllun yn ei flaen, wrth gwrs, yn ystod y gwyliau'r haf sydd ar ddod. Mae proses werthuso ar waith. Cynhaliwyd gwerthusiad, er enghraifft, o’r cynllun blaenorol—y cynllun arbrofol, yn hytrach—ac fe’i cyhoeddwyd, yn wir, ym mis Chwefror 2017, ac mae'r canfyddiadau a wnaed o ran canlyniadau iechyd, cymdeithasol ac addysg, a'r canfyddiadau a welsom o’r cynllun arbrofol, yn galonogol iawn.
First Minister, this is a very important issue, and I commend the education Secretary’s announcement, earlier this year, to pilot these lunch and fun clubs for primary schools at first. But I just wonder if it’s going to be a scheme you will examine for the secondary school sector, because helping those that receive free school lunches, in terms of healthy nutrition, eating, and a healthy programme of activities, educational attainment—all these things are very, very important. That group has some of the poorest educational attainment of any that attend school, some of it because the school holiday itself is not very conducive to keeping their pattern of learning going. So, this is an area, I think, that needs careful examination.
Prif Weinidog, mae hwn yn fater pwysig iawn, ac rwy’n cymeradwyo cyhoeddiad yr Ysgrifennydd dros Addysg, yn gynharach eleni, i dreialu’r clybiau cinio a hwyl hyn ar gyfer ysgolion cynradd yn gyntaf. Ond roeddwn i’n meddwl tybed a yw'n mynd i fod yn gynllun y byddwch chi’n ei ystyried ar gyfer y sector ysgolion uwchradd, oherwydd mae helpu'r rhai sy'n cael cinio ysgol am ddim, o ran maethiad iach, bwyta’n iach, a rhaglen iach o weithgareddau, cyrhaeddiad addysgol—mae’r holl bethau hyn yn bwysig dros ben. Mae gan y grŵp hwnnw rywfaint o’r cyrhaeddiad addysgol gwaethaf o unrhyw rai sy'n mynd i'r ysgol, rhywfaint ohono oherwydd nad yw’r gwyliau ysgol ei hunan yn ffafriol iawn i barhau eu patrwm o ddysgu. Felly, mae hwn yn faes, rwy’n credu, y mae angen ei ystyried yn ofalus.
Of course, we’re—. Money restricts what we might want to do, but, with the programme rolling out over the course of this summer, of course there will be an evaluation of it, as I have said, and in future years, of course, we’ll keep under consideration how the programme might be extended, when and if the finance becomes available.
Wrth gwrs, rydym ni’n—. Mae arian yn cyfyngu’r hyn y gallem ni fod yn dymuno ei wneud, ond, gyda'r rhaglen yn cael ei chyflwyno dros yr haf hwn, wrth gwrs, bydd gwerthusiad ohoni, fel y dywedais, ac mewn blynyddoedd i ddod, wrth gwrs, byddwn yn cadw dan ystyriaeth sut y gallai'r rhaglen gael ei hymestyn, pan ac os bydd y cyllid ar gael.
First Minister, your party has been running the Welsh Government for 18 years, and yet there are still children going hungry—200,000 children in Wales live in poverty. Don’t you think that it’s a disgrace that a member of your own party has to stand up here and ask you about children going hungry in the Cynon valley, when you’ve had so long to do something about that? Why have you failed? Why have you failed?
Prif Weinidog, mae eich plaid wedi bod yn rhedeg Llywodraeth Cymru ers 18 mlynedd, ac eto mae plant yn llwglyd o hyd—mae 200,000 o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi. Onid ydych chi’n credu ei bod yn warthus bod yn rhaid i aelod o'ch plaid eich hun sefyll ar ei draed yn y fan yma a gofyn i chi am blant sy’n llwglyd yng nghwm Cynon, pan eich bod chi wedi cael cymaint o amser i wneud rhywbeth ynghylch hynny? Pam ydych chi wedi methu? Pam ydych chi wedi methu?
What does he do, as deputy leader of Cardiff, I wonder, in terms of taking this forward? Not much, I suspect, but he’s always keen, of course, to point the finger elsewhere. Look, he is right to point out that there are children going hungry. Much of that is to do with the current policies of austerity pursued by the UK Government, over which we have little or no influence, but we can see that there are more and more children who find themselves in families who are unable to cope financially, which is why we’re putting this programme in place, in order that, in Wales, we have a programme that helps young children through the summer, and makes sure that they can have food in their bellies over the summer. That is, to my mind, true socialism—true socialism—and something, indeed, we should be proud of in terms of what we’re doing in Wales.
Beth mae e'n ei wneud, fel dirprwy arweinydd Caerdydd, tybed, o ran bwrw ymlaen â hyn? Dim llawer, rwy’n amau, ond mae bob amser yn awyddus, wrth gwrs, i bwyntio’r bys at bobl eraill. Edrychwch, mae e'n iawn i nodi y ceir plant sy’n llwglyd. Mae llawer o hynny’n ymwneud â’r polisïau presennol o gyni ariannol sy’n cael eu dilyn gan Lywodraeth y DU, y mae gennym ychydig neu ddim dylanwad drostynt, ond gallwn weld bod mwy a mwy o blant sy'n canfod eu hunain mewn teuluoedd nad ydynt yn gallu ymdopi yn ariannol, a dyna pam yr ydym ni’n cyflwyno’r rhaglen hon, fel bod gennym ni, yng Nghymru, raglen sy'n helpu plant ifanc drwy'r haf, ac yn sicrhau y gallant gael bwyd yn eu boliau dros yr haf. Mae hynny, yn fy marn i, yn sosialaeth go iawn—sosialaeth go iawn—a rhywbeth, yn wir, y dylem ni fod yn falch ohono o ran yr hyn yr ydym ni’n ei wneud yng Nghymru.
Rhaglenni Cyflogadwyedd
Employability Programmes
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am raglenni cyflogadwyedd yng Nghymru? OAQ(5)0713(FM)
4. Will the First Minister make a statement on employability programmes in Wales? OAQ(5)0713(FM)
The Minister for Skills and Science will make a statement setting out the Welsh Government’s approach to employability later this afternoon. That will set out how we’ll deliver our ‘Taking Wales Forward’ commitment to reshape employability support in order to enable individuals to gain and maintain sustainable employment.
Bydd y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth yn gwneud datganiad yn nodi dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â chyflogadwyedd yn ddiweddarach y prynhawn yma. Bydd hwnnw’n nodi sut y byddwn yn cyflawni ein hymrwymiad 'Symud Cymru Ymlaen' i ad-drefnu cymorth cyflogadwyedd er mwyn galluogi unigolion i gaffael a chadw cyflogaeth gynaliadwy.
Thank you for that. As you’ll be aware, the UK Government’s Work and Health Programme in Wales is currently out to tender, forecast to reach 16,000 disabled people, those with health conditions, or those out of work for more than two years, although there are 270,000 economically inactive people in Wales, excluding students and pensioners, according to Welsh Government figures. How will you address concerns expressed to me that the Welsh Government’s employability programmes, which we will hear more about later, are currently, we understood, not projected to begin until April 2019, having slipped a year, and, further, that there will be only one prime contractor operating left in Wales despite the Welsh Government’s statement that it wants to use multiple suppliers, and that if it doesn’t act now it will be forced to rely on external companies coming into Wales to provide those services? Finally, in this context, to address the statement to the cross-party group on industrial communities today by the Bevan Foundation that, in terms of employability, we need a one-stop shop, with ‘wiring of schemes behind the scenes in a seamless service’, whether they’re UK, Wales, or third sector.
Diolch i chi am hynna. Fel y byddwch yn gwybod, mae Rhaglen Gwaith ac Iechyd Llywodraeth y DU yng Nghymru yn destun proses dendro ar hyn o bryd, a rhagwelir y bydd yn cyrraedd 16,000 o bobl anabl, pobl â chyflyrau iechyd, neu'r rhai sydd wedi bod yn ddi-waith ers mwy na dwy flynedd, er bod 270,000 o bobl economaidd anweithgar yng Nghymru, ac eithrio myfyrwyr a phensiynwyr, yn ôl ffigurau Llywodraeth Cymru. Sut y gwnewch chi roi sylw i bryderon a fynegwyd i mi na ragwelir y bydd rhaglenni cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, y byddwn yn clywed mwy amdanynt yn ddiweddarach, ar hyn o bryd, rydym yn deall, yn dechrau tan fis Ebrill 2019, ar ôl llithro flwyddyn ar ei hôl hi, ac, ymhellach, mai dim ond un prif gontractwr sy’n gweithredu fydd ar ôl yng Nghymru, er gwaethaf datganiad Llywodraeth Cymru ei bod eisiau defnyddio cyflenwyr lluosog, ac os na fydd yn gweithredu nawr, y bydd yn cael ei gorfodi i ddibynnu ar gwmnïau allanol yn dod i mewn i Gymru i ddarparu’r gwasanaethau hynny? Yn olaf, yn y cyd-destun hwn, i roi sylw i'r datganiad i'r grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol heddiw gan Sefydliad Bevan fod, o ran cyflogadwyedd, angen siop un stop arnom, gyda chynlluniau wedi eu trefnu y tu ôl i'r llenni mewn gwasanaeth di-dor, pa un a ydynt yn rhai DU, Cymru, neu’r trydydd sector.
The Minister, as I said, will make a statement later on this afternoon. He is right to say that we’re looking to commence delivery of our new programme in April of 2019. While we transition to the programme—the new programme, rather—we are looking at what we can do now to better support individuals into employment. Those transitional arrangements will focus on making amendments to the current employability programmes for the interim period up to April 2019 in order to deliver greater impact. We’re testing and trialling these approaches to support the Valleys taskforce agenda. Again, there’s a statement on that, if I remember rightly, this afternoon, and that will inform the development then of the employability delivery plan.
Bydd y Gweinidog, fel y dywedais, yn gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma. Mae'n iawn i ddweud ein bod ni’n bwriadu dechrau gweithredu ein rhaglen newydd ym mis Ebrill 2019. Wrth i ni drosglwyddo i’r rhaglen—y rhaglen newydd, yn hytrach—rydym ni’n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud nawr i gynorthwyo unigolion yn well i gael gwaith. Bydd y trefniadau pontio hynny yn canolbwyntio ar wneud diwygiadau i'r rhaglenni cyflogadwyedd presennol ar gyfer y cyfnod interim hyd at Ebrill 2019 er mwyn cael mwy o effaith. Rydym ni’n profi ac yn treialu’r dulliau hyn i gefnogi agenda tasglu’r Cymoedd. Unwaith eto, bydd datganiad ar hynny, os cofiaf yn iawn, y prynhawn yma, a bydd hwnnw’n llywio datblygiad wedyn y cynllun cyflawni cyflogadwyedd.
The Welsh Government programme for government, ‘Taking Wales Forward’, includes a commitment to reshape employability support for job-ready individuals and for those furthest away from the labour market. It is important to recognise that employability is not just about jobs and skills, it is about getting every aspect of Government policy—education, health, housing, communities—working together to support people into sustainable jobs. First Minister, what does the Welsh people’s endorsement of Welsh Labour at the Assembly, local, and general elections over the last year say about how the people view our plans for increasing employability in our nation?
Mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru, 'Symud Cymru Ymlaen', yn cynnwys ymrwymiad i ad-drefnu cymorth cyflogadwyedd i unigolion sy'n barod am swyddi ac i’r rhai sydd bellaf i ffwrdd o'r farchnad lafur. Mae'n bwysig cydnabod nad yw cyflogadwyedd yn golygu swyddi a sgiliau yn unig, mae'n ymwneud â chael pob agwedd ar bolisi addysg y Llywodraeth—addysg, iechyd, tai, cymunedau—yn gweithio gyda'i gilydd i gynorthwyo pobl i mewn i swyddi cynaliadwy. Prif Weinidog, beth mae cymeradwyaeth pobl Cymru i Lafur Cymru yn yr etholiadau Cynulliad, lleol a chyffredinol dros y flwyddyn ddiwethaf yn ei ddweud am farn pobl ar ein cynlluniau ar gyfer cynyddu cyflogadwyedd yn ein gwlad?
Well, can I say that it shows that the people of Wales trust Welsh Labour to deliver economically, socially, and for their communities? And, of course, we saw that again last month.
Wel, a gaf i ddweud ei fod yn dangos bod pobl Cymru yn ymddiried yn Llafur Cymru i gyflawni’n economaidd, yn gymdeithasol, ac ar gyfer eu cymunedau? Ac, wrth gwrs, gwelsom hynny eto y mis diwethaf.
Dinas-ranbarth Bae Abertawe
The Swansea Bay City Region
5. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer dinas-ranbarth Bae Abertawe? OAQ(5)0712(FM)
5. Will the First Minister outline the Welsh Government’s support for the Swansea Bay city region? OAQ(5)0712(FM)
Well, we are working with local partners to support business growth, to improve infrastructure, and to create a more attractive economic environment across the region.
Wel, rydym ni’n gweithio gyda phartneriaid lleol i gefnogi twf busnes, i wella seilwaith, ac i greu amgylchedd economaidd mwy deniadol ar draws y rhanbarth.
Can I thank the First Minister for that response? The first supplementary budget provides an extra £20 million for the Cardiff city region. Will the Swansea bay city region get the same financial support from the Welsh Government when it needs it?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? Mae'r gyllideb atodol gyntaf yn darparu £20 miliwn ychwanegol ar gyfer dinas-ranbarth Caerdydd. A fydd dinas-ranbarth Bae Abertawe yn cael yr un cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru pan fydd ei angen?
Yes. The Swansea city deal is structured around 11 major project proposals. There is a process set out that triggers the money going to Swansea in the same way as Cardiff. It’s not identical, but the Welsh and UK Governments have committed to jointly invest, subject to the submission and approval of full business cases in relation to the 11 identified projects and the agreement of governance arrangements for the deal, a sum of up to £241 million on specific interventions.
Bydd. Mae cytundeb dinas Abertawe wedi'i strwythuro ar sail 11 o gynigion prosiect mawr. Ceir proses a gyflwynwyd sy'n sbarduno’r arian sy’n mynd i Abertawe yn yr un modd â Chaerdydd. Nid yw’n union yr un fath, ond mae Llywodraethau Cymru a'r DU wedi ymrwymo i fuddsoddi ar y cyd, yn amodol ar gyflwyno a chymeradwyo achosion busnes llawn o ran yr 11 prosiect a nodwyd a chytundeb trefniadau llywodraethu ar gyfer y cytundeb, swm o hyd at £241 miliwn ar ymyraethau penodol.
Thank you for that answer, First Minister. It’s been over three months now since the deal was signed between yourself and the Prime Minister, yet, as far as I understand it, the governance structure is still unresolved. I think work does need to move on now on delivering those projects that are worth £1.3 billion to the local area and beyond, with a strong focus on the commercialisation and economic development of ideas, as well as the social and well-being goals, of course. I’m wondering: have you given any consideration to delivering the Welsh Government oversight of this through the economy and infrastructure department rather than through the finance and local government department?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Bu dros dri mis nawr ers i’r cytundeb gael ei lofnodi rhyngoch chi a Phrif Weinidog y DU, ond, hyd y deallaf, nid yw’r strwythur llywodraethu wedi ei ddatrys o hyd. Rwy'n credu bod angen i waith symud ymlaen nawr ar gyflawni’r prosiectau hynny sydd werth £1.3 biliwn i'r ardal leol a thu hwnt, gyda phwyslais cryf ar fasnacheiddio a datblygiad economaidd syniadau, yn ogystal â'r nodau cymdeithasol a llesiant, wrth gwrs. Rwy'n meddwl tybed: a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i gyflwyno goruchwyliaeth Llywodraeth Cymru o hyn drwy adran yr economi a seilwaith yn hytrach na thrwy'r adran cyllid a llywodraeth leol?
No, there are no plans to change that. The reason why the governance arrangements haven’t been agreed yet is because the general election intervened, and that, of course, set back the timetable. But we are keen, of course, to get to a position where the governance arrangements are agreed in order to see the deal being delivered successfully.
Nac ydym, nid oes unrhyw gynlluniau i newid hynny. Y rheswm pam nad yw'r trefniadau llywodraethu wedi eu cytuno eto yw oherwydd bod yr etholiad cyffredinol wedi tarfu, a gwnaeth hynny, wrth gwrs, oedi’r amserlen. Ond rydym ni’n awyddus, wrth gwrs, i gyrraedd sefyllfa lle mae'r trefniadau llywodraethu wedi eu cytuno er mwyn gweld y cytundeb yn cael ei gyflwyno'n llwyddiannus.
What message would it send to those involved in the Swansea bay city deal region if we lose a huge renewable investment project in the tidal lagoon due to dither and delay by the Westminster Government? And have you had any indication at all that they’re going to make a decision on this?
Pa neges y byddai'n ei anfon i'r rhai sy'n cymryd rhan yng nghytundeb dinas-ranbarth bae Abertawe pe byddem ni’n colli prosiect buddsoddi adnewyddadwy enfawr yn y morlyn llanw oherwydd petruso ac oedi gan Lywodraeth San Steffan? Ac a ydych chi wedi cael unrhyw arwydd o gwbl eu bod nhw’n mynd i wneud penderfyniad am hyn?
What impression does it give? A poor one. Have we had any suggestion that they are close to making a decision? No. Again, there is no reason why this project should not proceed. The Secretary of State for Wales I think today said that he supported the Swansea bay tidal lagoon. Well, if he says he supports it, he must deliver it. He is the Secretary of State for Wales. He can’t say that he supports something and then say, ‘Well, of course, I can’t help to deliver it’. He has said that, and it’s hugely important then that he is able to make sure that his voice is heard around the UK Cabinet table. If the tidal lagoon doesn’t come, what assessment do we make of the voice of the Secretary of State for Wales around that table? So, yes, we know that 1,000 jobs will be created by the tidal lagoon. We know that the UK Government needs to make its mind up now in terms of the financial arrangements surrounding the lagoon. We know there’s been a review. We know that there’s no reason now why it should not proceed. If £1 billion can be given to Northern Ireland, there is no reason why the lagoon can’t proceed.
Pa argraff mae'n ei roi? Un wael. A ydym ni wedi cael unrhyw awgrym eu bod nhw’n agos at wneud penderfyniad? Naddo. Unwaith eto, nid oes unrhyw reswm pam na ddylai’r prosiect hwn fynd yn ei flaen. Dywedodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru heddiw rwy’n meddwl, ei fod yn cefnogi morlyn llanw bae Abertawe. Wel, os yw e’n dweud ei fod yn ei gefnogi, mae’n rhaid iddo ei gyflawni. Fe yw Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Ni all ddweud ei fod yn cefnogi rhywbeth, ac yna dweud, 'Wel, wrth gwrs, ni allaf helpu i’w gyflawni'. Mae wedi dweud hynny, ac mae'n hynod bwysig wedyn ei fod yn gallu gwneud yn siŵr bod ei lais yn cael ei glywed o gwmpas bwrdd Cabinet y DU. Os na fydd y morlyn llanw yn dod, pa asesiad ydym ni’n ei wneud o lais Ysgrifennydd Gwladol Cymru o amgylch y bwrdd hwnnw? Felly, ydym, rydym ni’n gwybod y bydd 1,000 o swyddi'n cael eu creu gan y morlyn llanw. Rydym ni’n gwybod bod angen i Lywodraeth y DU benderfynu nawr o ran y trefniadau ariannol sy’n ymwneud â’r morlyn. Rydym ni’n gwybod y bu adolygiad. Rydym ni’n gwybod nad oes unrhyw reswm nawr pam na ddylai ddigwydd. Os gellir rhoi gwerth £1 biliwn i Ogledd Iwerddon, nid oes unrhyw reswm pam na all y morlyn fynd yn ei flaen.
First Minister, the city region has the potential not only to transform the Swansea bay region but also to deliver wider benefits to Wales as a whole. The internet of life science and well-being could help reshape the way we deliver healthcare in future. Key to the success of the internet coast vision of the city region is the transatlantic cable. Can you provide an update, First Minister, on the progress made in bringing a fibre-optic cable from New York to Oxwich bay, which is within my region?
Prif Weinidog, mae gan y ddinas-ranbarth y potensial nid yn unig i weddnewid rhanbarth bae Abertawe, ond hefyd i sicrhau manteision ehangach i Gymru gyfan. Gallai'r rhyngrwyd gwyddorau bywyd a llesiant helpu i ad-drefnu’r ffordd yr ydym ni’n darparu gofal iechyd yn y dyfodol. Mae’r cebl trawsatlantig yn allweddol i lwyddiant gweledigaeth arfordir rhyngrwyd y ddinas-ranbarth. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf, Prif Weinidog, am y cynnydd sy’n cael ei wneud o ran dod â chebl ffibr-optig o Efrog Newydd i fae Oxwich, sydd yn fy rhanbarth i?
Well, I’ll write to the Member on that, but, of course, this is part of the ongoing development of business cases as part of the city deal. But I will write to her with more detail in terms of that specific project.
Wel, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod am hynny, ond, wrth gwrs, mae hyn yn rhan o ddatblygiad parhaus achosion busnes yn rhan o'r fargen ddinesig. Ond byddaf yn ysgrifennu ati gyda mwy o fanylion o ran y prosiect penodol hwnnw.
I very much welcome the news today that we’ve had that the Secretary of State, Greg Clark, will actually meet with a cross-party delegation of Chairs of prominent committees here to advocate the case, once again, for the tidal lagoon. I thank him for the courtesy he’s extended to that cross-party delegation. The First Minister will know that we had a debate here before the general election where there was universal support for the tidal lagoon and for the findings of the Hendry review here in this Chamber. It also has the backing of the higher education sector, the construction sector, the business sector, the CBI, individual businesses, the unions, local government, cross-party, right across the board. So, we’ll welcome the opportunity of taking that delegation and stressing the strong commitment. Would he agree with me that there could be no better signal of the UK Government taking an active direct interest in Wales in terms of energy, but also in terms of national infrastructure, than to give the go-ahead for the tidal lagoon in Swansea?
Rwy’n croesawu'n fawr y newyddion heddiw yr ydym ni wedi ei gael y bydd yr Ysgrifennydd Gwladol, Greg Clark, yn cyfarfod â dirprwyaeth drawsbleidiol o Gadeiryddion pwyllgorau blaenllaw yma i hyrwyddo’r achos, unwaith eto, dros y morlyn llanw. Diolchaf iddo am y cwrteisi y mae wedi ei ymestyn i’r ddirprwyaeth drawsbleidiol honno. Bydd y Prif Weinidog yn gwybod ein bod wedi cael dadl yma cyn yr etholiad cyffredinol lle cafwyd cefnogaeth gyffredinol i'r morlyn llanw ac i ganfyddiadau adolygiad Hendry yma yn y Siambr hon. Mae ganddo hefyd gefnogaeth y sector addysg uwch, y sector adeiladu, y sector busnes, y CBI, busnesau unigol, yr undebau, llywodraeth leol, trawsbleidiol, gan bawb yn wir. Felly, byddwn yn croesawu'r cyfle o fynd â’r ddirprwyaeth honno a phwysleisio'r ymrwymiad cryf. A yw ef yn cytuno â mi na allai fod unrhyw arwydd gwell o Lywodraeth y DU yn cymryd diddordeb uniongyrchol ymarferol yng Nghymru o ran ynni, ond hefyd o ran seilwaith cenedlaethol, na rhoi sêl ei bendith i’r morlyn llanw yn Abertawe?
Absolutely. It presses all the right buttons, if you’ll pardon the use of that expression, in terms of job creation, in terms of sustainability, in terms of the environment, in terms of it being a clean source of energy, in terms of reliability and predictability. There is no reason why this project should not go ahead. We need that decision soon, so the UK Government shows that the amount of money it has already committed to Northern Ireland can be matched in part to the money it’s prepared to commit to Wales.
Yn sicr. Mae'n pwyso’r holl fotymau cywir, os maddeuwch chi’r defnydd o’r ymadrodd hwnnw, o ran creu swyddi, o ran cynaliadwyedd, o ran yr amgylchedd, o ran y ffaith ei fod yn ffynhonnell lân o ynni, o ran dibynadwyedd a rhagweladwyedd. Nid oes unrhyw reswm pam na ddylai’r prosiect hwn fynd yn ei flaen. Mae angen y penderfyniad hwnnw arnom ni’n fuan, fel y gall Llywodraeth y DU ddangos y gall y swm o arian y mae eisoes wedi ei ymrwymo i Ogledd Iwerddon gael ei gyfateb yn rhannol i’r arian y mae'n barod i’w ymrwymo i Gymru.
Dysgu Ieithoedd Newydd
Learning New Languages
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog unigolion i ddysgu ieithoedd newydd? OAQ(5)0724(FM)
6. Will the First Minister outline what steps the Welsh Government is taking to encourage individuals to learn new languages? OAQ(5)0724(FM)
Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi gwerth mawr ar addysgu a dysgu pob iaith: Cymraeg, Saesneg, neu ieithoedd tramor modern. Fel enghraifft o hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu Dyfodol Byd-eang, cynllun pum mlynedd i wella a hyrwyddo ieithoedd tramor modern mewn ysgolion.
Welsh Government places a great value on the teaching and learning of all languages, be that English, Welsh, or modern foreign languages. As a demonstration of this, the Welsh Government has put in place Global Futures, a five-year plan to improve and promote modern foreign languages in schools.
Diolch yn fawr am yr ateb yna, Brif Weinidog. Efallai y byddwch yn ymwybodol o ffair iaith yr Alban, sydd am ddim i’r cyhoedd ac yn derbyn cefnogaeth swyddogol gan Lywodraeth yr Alban. Cynhelir y digwyddiad ar gyfer unrhyw un sydd yn ymddiddori mewn ieithoedd ac mae’n cynnwys seminarau, dosbarthiadau blasu iaith, a pherfformiadau diwylliannol mewn dathliad anhygoel o ieithoedd y byd. Mae’n ddathliad bywiog, egnïol, a chyffrous, sy’n gosod ieithoedd lleiafrifol ochr yn ochr ag ieithoedd mawr honedig y byd. Yn dilyn y llwyddiant yma, a ydy Llywodraeth Cymru yn agored i’r syniad o gynnal a chefnogi ffair ieithoedd yma yng Nghymru?
Thank you for that response, First Minister. You may be aware of the Scottish language fair, which is free of charge to the public, and receives official support from the Scottish Government. The event is held for anyone who takes an interest in languages, and it includes seminars and taster sessions on languages and cultural performances in an incredible celebration of world languages. It’s a lively, exciting celebration that places minority languages alongside the major, or so-called major, languages of the world. Now, following this success, is the Welsh Government open to the concept of holding and supporting a language fair here in Wales?
Wel, mae’n wir i ddweud y byddem ni’n agored i’r syniad. Byddai’n rhaid, wrth gwrs, ystyried ym mha ffordd mae hynny’n gweithio yn yr Alban. A gaf i ddweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, un o’r pethau sy’n mynd i ddigwydd yn yr hydref yw bod sefydliadau ieithoedd Ffrainc, yr Almaen, a Sbaen yn mynd i agor swyddfeydd yng Nghymru? Mae hwnnw’n gam mawr ymlaen achos, wrth gwrs, bod yn rhaid inni sicrhau bod digon o athrawon ar gael i ddysgu ieithoedd modern hefyd. So, mae hynny’n hollbwysig. Ond mae’r syniad yn un sy’n werth ei ystyried.
Well, it’s true to say that we would be open to the idea. We would have to study how it works in Scotland. May I say to the Member, of course, that one of the things that will be happening in the autumn is that the language institutions of France, Spain, and Germany are going to open offices in Cardiff? That’s a very major step forward, because, of course, we need to ensure that there are a sufficient number of teachers available to teach modern languages. Therefore, that’s vital. But that idea is one that is worth considering.
The latest ‘Language Trends Wales’ report found that the teachers were extremely worried about the future of modern foreign languages. More than a third of Welsh schools now have less than 10 per cent of 14- to 15-year-olds studying a modern foreign language. The statistic is that 44 per cent of schools have fewer than five pupils studying foreign languages at AS-level, and 61 per cent have fewer than five foreign language pupils at A-level. Given that Global Futures is having a limited impact, what action will the Welsh Government take to stem the serious decline in modern foreign language learning in Wales, please?
Canfu adroddiad diweddaraf 'Tueddiadau Iaith Cymru' bod yr athrawon yn hynod bryderus am ddyfodol ieithoedd tramor modern. Mae gan fwy na thraean o ysgolion Cymru lai na 10 y cant o bobl ifanc 14 i 15 oed sy'n astudio iaith dramor fodern erbyn hyn. Yr ystadegyn yw bod gan 44 y cant o ysgolion lai na phum disgybl sy'n astudio ieithoedd tramor ar safon UG, a bod gan 61 y cant lai na phum disgybl iaith dramor ar Safon Uwch. O gofio mai effaith gyfyngedig y mae Dyfodol Byd-eang yn ei chael, pa gamau wnaiff Llywodraeth Cymru eu cymryd i atal y dirywiad difrifol o ran dysgu ieithoedd tramor modern yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, ‘Global Futures’, remember, is a five-year plan that’s aimed at improving and promoting modern foreign languages. So, the judgment of that will be after five years. There is no question that there will be a need for our students to develop foreign language skills in the future. One of the issues around Brexit that has not yet been properly understood or explored is that English is per se the second language of people in the European Union. If the UK leaves, the influence of English starts to diminish. What does that mean? It may mean nothing, but we don't know what that will mean in terms of other languages becoming more predominant then within Europe and the need for our own children and young people to learn those languages as a result. It’s why, of course, ‘Global Futures’ was published in October 2015 with a view, of course, to improving the situation markedly by 2020.
Wel, mae 'Dyfodol Byd-eang', cofiwch, yn gynllun pum mlynedd sydd â'r nod o wella a hyrwyddo ieithoedd tramor modern. Felly, bydd y dyfarniad ar hwnnw ar ôl pum mlynedd. Nid oes unrhyw gwestiwn y bydd angen i'n myfyrwyr ddatblygu sgiliau ieithoedd tramor yn y dyfodol. Un o'r materion sy'n gysylltiedig â Brexit nad yw wedi cael ei ddeall na’i archwilio’n llawn eto yw mai Saesneg, fel y cyfryw, yw ail iaith pobl yn yr Undeb Ewropeaidd. Os bydd y DU yn gadael, mae dylanwad y Saesneg yn dechrau lleihau. Beth mae hynny’n ei olygu? Gallai olygu dim byd, ond nid ydym yn gwybod beth fydd hynny’n ei olygu o ran ieithoedd eraill yn dod yn fwy blaenllaw wedyn o fewn Ewrop a'r angen i’n plant a’n pobl ifanc ein hunain ddysgu’r ieithoedd hynny o ganlyniad. Dyna pam, wrth gwrs, y cyhoeddwyd 'Dyfodol Byd-eang' ym mis Hydref 2015 gyda’r nod, wrth gwrs, o wella'r sefyllfa yn sylweddol erbyn 2020.
Ieithoedd Modern mewn Ysgolion Uwchradd
Modern Languages Teaching in Secondary Schools
Ar drywydd tebyg iawn:
On very similar lines:
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyflwr addysgu ieithoedd modern mewn ysgolion uwchradd yng Nghymru? OAQ(5)0725(FM)[W]
7. Will the First Minister make a statement on the state of modern languages teaching in secondary schools in Wales? OAQ(5)0725(FM)[W]
Wel, nid wyf yn hoff iawn o ddweud, ‘A gaf i gyfeirio Aelod i’r ateb roddais i funud yn ôl?’, ond mae’r ateb, wrth gwrs, ar hyd yr un llinellau, sef bod yna strategaeth gyda ni er mwyn sicrhau bod mwy o athrawon ar gael a hefyd bod mwy o ddisgyblion yn astudio ieithoedd modern yn y pen draw.
Well, I'm not very fond of saying ‘Can I refer the Member to my previous answer?’ but, of course, my answer is along the same lines, namely that we have a strategy in order to ensure that more language teachers are available and also, ultimately, that more pupils study modern languages.
Mae wedi bod yn bleser croesawu disgyblion o dair ysgol gynradd o Ynys Môn i’r Cynulliad heddiw: Porthaethwy; Ysgol Corn Hir, Llangefni; a Pharc y Bont, Llanddaniel. Mi fues i’n trafod dysgu iaith ychwanegol efo disgyblion Parc y Bont a Chorn Hir, ac mae disgyblion Corn Hir eisoes yn y gynradd yn cael gwersi Ffrangeg yn wythnosol. Mi oedden nhw, fel disgyblion dwyieithog, wrth gwrs, yn eiddgar iawn i weld cyfleon i wthio eu ffiniau ieithyddol. Ond, wrth gwrs, mae’r dystiolaeth yn dweud wrthym ni fod cwymp mawr wedi bod yn nifer y disgyblion sy’n dysgu iaith dramor yn ysgolion uwchradd Cymru, ac mae’r adroddiad diweddaraf gan y British Council ar dueddiadau ieithoedd yng Nghymru yn dangos cwymp o bron iawn i hanner y disgyblion sy’n sefyll arholiad TGAU a lefel A rŵan mewn iaith dramor fodern o’u cymharu â 15 mlynedd yn ôl.
Mae cyfres o Weinidogion addysg Llafur wedi methu ag atal y llithro hwnnw, ond a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno rŵan â galwad diweddar y grŵp trawsbleidiol Cymru Ryngwladol ar i’r siarad am yr uchelgais yma o greu Cymru ddwyieithog ‘plws 1’ droi’n weithredu ar hynny, yn enwedig yng nghyd-destun y ffaith bod cwricwlwm newydd ar y ffordd?
It's been a pleasure to welcome pupils from three primary schools from Anglesey to the Assembly today: Ysgol Porthaethwy; Ysgol Corn Hir, Llangefni and Parc y Bont in Llanddaniel. I was discussing learning additional languages with pupils from Parc y Bont and Corn Hir, and the pupils from Corn Hir are already being given French lessons on a weekly basis. As bilingual pupils, they were very eager to see opportunities to push their linguistic boundaries. But, of course, the evidence tells us that there has been a great decline in the number of pupils learning a modern foreign language in secondary schools in Wales. The latest report from the British Council on language trends in Wales shows a decline of almost 50 per cent in terms of the pupils taking a GCSE and A-level now in a modern foreign language as compared to the situation 15 years ago.
A series of Labour education Ministers has failed to prevent that slide. Does the First Minister now agree with the latest demand of the cross-party group International Wales that the talk of an ambition of creating a bilingual Wales ‘plus 1’ should turn now to action, particularly in the context of the fact that the new curriculum is in the pipeline?
Byddai hynny’n rhywbeth hollbwysig i’w ystyried yn y pen draw. Mae yna bwyslais heddiw, wrth gwrs, yn y Siambr hon, a hefyd y tu fas, ynglŷn ag ym mha ffordd rŷm ni’n cael y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Ond, wrth gwrs, fel mae’r Aelod wedi sôn, nid yw hynny’n meddwl ein bod ni’n mynd i anghofio am ieithoedd eraill. Ac, wrth gwrs, un o’r pethau y byddwn ni’n sicrhau ei wneud yw clymu’r strategaeth sydd gyda ni am yr iaith Gymraeg gyda’r strategaeth sydd yno’n barod, sef ‘Global Futures’, er mwyn sicrhau bod plant yn cael y cyfle i ddysgu mwy na dwy iaith yn y dyfodol.
It’s extremely important that we consider this. There is an emphasis, of course, today, in this Chamber and outside this Chamber on how we attain the target of a million Welsh speakers by 2050. But, of course, as the Member has said, that doesn't mean to say that we’re going to forget other modern languages. Of course, one of the things we will ensure that is done is that we yoke our Welsh language strategy to the ‘Global Futures’ strategy in order to ensure that our children have the opportunity to learn more than two languages in future.
Diolch i’r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar i arweinydd y tŷ i wneud y datganiad hwnnw—Jane Hutt.
Thank you, First Minister. The next item is the business statement and announcement. I call on the leader of the house to make that statement—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. I have added three oral statements to today's agenda. The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport will make a statement on the interim report of the parliamentary review on health and social care. The Minister for Lifelong Learning and Welsh Language will make oral statements on the Welsh language strategy and an update on the ministerial task force on the south Wales Valleys. And finally, I've reduced the length of questions to the Counsel General tomorrow. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement, found among meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Rwyf wedi ychwanegu tri datganiad llafar i agenda heddiw. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yn gwneud datganiad am adroddiad interim yr adolygiad seneddol ar iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes yn gwneud datganiadau llafar ar y strategaeth iaith Gymraeg ac yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am y tasglu gweinidogol ar Gymoedd y De. Ac yn olaf, rwyf wedi lleihau hyd y cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yfory. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, a geir ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Leader of the house, two things, if I may. Firstly, I attended Monmouth School's speech day on Saturday—a school that is achieving increasingly good results. Meanwhile, just up the road, Monmouth Comprehensive School's new school building is under construction, partially funded by Welsh Government’s twenty-first century schools programme. Two excellent schools, and schools that work closely together. I wonder if we could hear from the education Secretary as to how the independent school sector in Wales and the state sector are working together and how they are being encouraged to work together. I think there’s a lot of cross pollination that can happen between the two. I know, traditionally, the independent sector is allowed to get on with doing its own thing, but I think lessons can be learned. It's certainly happening in Monmouth, and I think that there is good work that can be done across Wales.
Secondly, I’d like to thank Julie James, the Minister for superfast broadband—or not superfast in some cases, in some parts of Wales. She attended a meeting in my constituency last night that was well attended, and she reassured my constituents that a prominent notspot just outside Chepstow in the Wye valley does have hope of connection at some point in the medium-term future. I understand the Welsh Government’s consultation on broadband is coming to an end shortly, possibly later this week, and it’s very important, I’m sure you’ll agree, leader of the house, that as many people and businesses contribute to that consultation as possible, so that the Welsh Government knows where notspots are, and the type of services that will be needed—bespoke in many cases—to fill those notspots moving forward. They weren’t dealt with in the phase 1 of broadband roll-out, but it’s important now that people across Wales do contribute to that consultation so that you have the fullest picture possible as to how to move forward.
Arweinydd y tŷ, dau beth, os caf. Yn gyntaf, bûm i ddiwrnod gwobrwyo yn Ysgol Trefynwy ddydd Sadwrn—ysgol sy'n cyflawni canlyniadau sy’n gynyddol dda. Yn y cyfamser, ychydig i fyny'r ffordd, mae adeilad ysgol newydd Ysgol Gyfun Trefynwy yn cael ei adeiladu, a ariennir yn rhannol gan raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru. Dwy ysgol ragorol, ac ysgolion sy'n cydweithio'n agos. Tybed a fyddai modd clywed gan yr Ysgrifennydd Addysg ynghylch sut mae'r sector ysgolion annibynnol yng Nghymru a’r sector gwladol yn gweithio gyda'i gilydd a sut maent yn cael eu hannog i weithio gyda'i gilydd. Rwy'n credu bod llawer o groesbeillio a all ddigwydd rhwng y ddau. Rwy'n gwybod, yn draddodiadol, y caniateir i’r sector annibynnol fynd ymlaen a gwneud ei beth ei hun, ond rwy’n credu bod gwersi i’w dysgu. Yn sicr mae hynny’n digwydd yn Nhrefynwy, a chredaf fod gwaith da y gellir ei wneud ar draws Cymru.
Yn ail, hoffwn ddiolch i Julie James, y Gweinidog dros fand eang cyflym iawn—neu ddim yn gyflym iawn mewn rhai achosion, mewn rhai rhannau o Gymru. Bu mewn cyfarfod yn fy etholaeth i neithiwr a daeth nifer dda ynghyd. Sicrhaodd fy etholwyr fod gobaith gan fan gwan amlwg y tu allan i Gas-gwent yn nyffryn Gwy o gysylltiad ar ryw adeg yn y dyfodol yn y tymor canolig. Deallaf fod ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar fand eang yn dod i ben yn fuan, o bosibl yn ddiweddarach yr wythnos hon, ac mae'n bwysig iawn, rwy’n siŵr y cytunwch, arweinydd y tŷ, bod cymaint o bobl a busnesau â phosibl yn cyfrannu at yr ymgynghoriad, fel bod Llywodraeth Cymru yn gwybod lle mae’r mannau gwan, a'r math o wasanaethau fydd eu hangen—pwrpasol mewn sawl achos—i lenwi'r mannau gwan hynny yn y dyfodol. Nid ymdriniwyd â nhw yn ystod cam 1 cyflwyno band eang, ond mae'n bwysig nawr bod pobl ledled Cymru yn cyfrannu i'r ymgynghoriad hwnnw fel eich bod yn cael y darlun llawnaf posibl ar gyfer symud ymlaen.
Thank you, Nick Ramsay, for two very positive questions on the business statement. Clearly, I recall visiting Monmouth Comprehensive School and being able, as education Minister at the time, to help secure the funding through twenty-first century schools. I actually would like to revisit, perhaps when I’m passing by, because I’m sure it now has splendid premises that are having an impact on learning, but also, obviously, working in the education community within Monmouth. I know that the education Secretary will have heard your point about the interactions that, of course, are fostered between the independent and our publicly funded sector in education. That’s about sharing facilities, sometimes, as well as shared learning.
On your second point, I’m sure that Julie James will very much welcome the fact that you’ve reminded Assembly Members to ensure that they get in their points from their constituents in terms of superfast broadband, in terms of those hotspots and notspots and those particular areas where we have difficulties. I think the consultation on the next stage is, as you say, the final few per cent of premises not covered by Superfast Cymru roll-out, or indeed by the telecommunications companies’ own plans. We do want to make sure that everybody without access takes part in this consultation, and that is a message I’m sure that needs to be shared again. Thank you for that, Nick Ramsay, today.
Diolch i chi, Nick Ramsay, am ddau gwestiwn cadarnhaol iawn ar y datganiad busnes. Yn amlwg, rwy’n cofio ymweld ag Ysgol Gyfun Trefynwy, fel Gweinidog Addysg ar y pryd, a gallu helpu i sicrhau cyllid drwy ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Byddwn mewn gwirionedd yn hoffi ail ymweld, efallai pan fyddaf yn pasio heibio, gan fy mod i'n siŵr fod ganddi adeiladau ysblennydd erbyn hyn sy'n cael effaith ar ddysgu, ond hefyd, yn amlwg, yn gweithio yn y gymuned addysg yn Nhrefynwy. Rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Addysg wedi clywed eich pwynt am y rhyngweithiadau hynny, wrth gwrs, sy’n cael eu meithrin rhwng y sector annibynnol a’r sector sy’n cael arian cyhoeddus mewn addysg. Mae hynny’n ymwneud â rhannu cyfleusterau, weithiau, yn ogystal â dysgu ar y cyd.
Ar eich ail bwynt, rwy'n siŵr y bydd Julie James yn croesawu'n fawr iawn y ffaith eich bod wedi atgoffa Aelodau’r Cynulliad i sicrhau eu bod yn cael eu pwyntiau gan eu hetholwyr o ran band eang cyflym iawn, o ran y mannau cryf a’r mannau gwan hynny a’r ardaloedd penodol hynny lle’r ydym yn cael anawsterau. Rwy'n credu mai’r ymgynghoriad ar y cam nesaf yw, fel y dywedwch, yr ychydig ganran terfynol o safleoedd nad oedd wedi eu cynnwys pan gyflwynwyd Cyflymu Cymru, neu yn wir gan gynlluniau'r cwmnïau telathrebu eu hunain. Rydym am wneud yn siŵr bod pawb sydd heb fynediad yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad hwn, ac mae honno’n neges yr wyf yn siŵr sydd angen ei rhannu eto. Diolch i chi, Nick Ramsay, am hynny heddiw.
I met with residents from a housing association in Bridgend recently, Hafod Housing, and I was wondering if we could have a statement from the Cabinet Secretary for housing with regards to some of the issues that they’ve raised with me with regards to how housing associations are monitored by the Welsh Government, what checks are made to ensure housing associations comply with the Welsh housing quality standard, and whether there are any sanctions for those that fail to comply. Could the Welsh Government look at which housing associations charge tenants for their services? For example, some of the tenants that I spoke to at Hafod Housing were saying that they don’t actually need some of the services that they are paying for within these particular service charges, and feel aggrieved by that very point. I understand that we are short on time because we are coming to the end of term, but if we could have a statement on the relationship between the Government and housing associations and monitoring their progress, I would be very grateful indeed.
The second statement that I wanted to request from Welsh Government was one from the education Cabinet Secretary with regards to financial education. I note from today’s news that the report from Estyn—its thematic review—has come out, and says that more needs to be done to train teachers on financial education. Again, as I identified through my private Member’s Bill, it’s very patchy from area to area, with secondary schools being less effective in teaching financial education than primary schools. So, I would welcome a statement on this to understand what the Welsh Government is doing in reaction to this particular thematic review, and how we can progress on this particular agenda through the Donaldson recommendations.
Cyfarfûm â thrigolion o gymdeithas dai ym Mhen-y-bont yn ddiweddar, Tai Hafod, ac roeddwn yn meddwl a oes modd cael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer tai mewn cysylltiad â rhai o'r materion y maent wedi eu codi gyda mi ynglŷn â sut mae cymdeithasau tai yn cael eu monitro gan Lywodraeth Cymru, pa wiriadau sy’n cael eu gwneud i sicrhau bod cymdeithasau tai yn cydymffurfio â safon ansawdd tai Cymru, ac a oes unrhyw sancsiynau ar gyfer y rhai sy'n methu â chydymffurfio. A allai Llywodraeth Cymru edrych i weld pa gymdeithasau tai sy’n codi tâl ar denantiaid am eu gwasanaethau? Er enghraifft, mae rhai o'r tenantiaid y siaradais i â nhw yn Tai Hafod yn dweud nad oes angen rhai o'r gwasanaethau y maent yn talu amdanynt o fewn y taliadau gwasanaeth penodol, ac mae’r union bwynt hwnnw yn peri gofid i mi. Deallaf ein bod yn brin o amser oherwydd ein bod yn dod i ddiwedd y tymor, ond pe gallem gael datganiad am y berthynas rhwng y Llywodraeth a chymdeithasau tai a monitro eu cynnydd, byddwn yn ddiolchgar iawn.
Yr ail ddatganiad yr oeddwn eisiau gofyn amdano gan Lywodraeth Cymru oedd un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg mewn cysylltiad ag addysg ariannol. Nodaf o newyddion heddiw bod yr adroddiad gan Estyn—ei adolygiad thematig—wedi ymddangos, a dywed fod angen gwneud mwy i hyfforddi athrawon ar addysg ariannol. Unwaith eto, fel y nodais trwy fy Mil Aelod preifat, mae'n anghyson iawn o ardal i ardal, gydag ysgolion uwchradd yn llai effeithiol wrth addysgu addysg ariannol nag ysgolion cynradd. Felly, byddwn yn croesawu datganiad am hyn er mwyn deall yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adweithio i’r adolygiad thematig penodol hwn, a sut y gallwn symud ymlaen ar yr agenda benodol hon drwy argymhellion Donaldson.
Thank you, Bethan Jenkins. I think, on your first point, there may be particular issues that you will feel it’s appropriate to write to the Cabinet Secretary on in terms of your meeting and visit to a particular housing association. Your general points are important in terms of the governance and accountability arrangements for registered social landlords and the housing association sector, particularly in terms of progress to the Welsh housing quality standard.
On your second point, yes, there are opportunities that I know the Cabinet Secretary for Education would want to take forward and address in relation to the curriculum and other responsibilities, and indeed a forthcoming LCM where we will have a committee scrutiny opportunity to consider the impact on Wales as well.
Diolch i chi, Bethan Jenkins. Ar eich pwynt cyntaf, credaf efallai y bydd materion penodol y byddwch o’r farn sy’n briodol ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet amdanynt, o ran eich cyfarfod a’ch ymweliad â chymdeithas dai benodol. Mae eich pwyntiau cyffredinol yn bwysig o ran y trefniadau llywodraethu ac atebolrwydd ar gyfer landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'r sector cymdeithasau tai, yn enwedig o ran cynnydd i safon ansawdd tai Cymru.
O ran eich ail bwynt, oes, mae cyfleoedd y gwn y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn awyddus i’w datblygu a mynd i'r afael â nhw mewn cysylltiad â'r cwricwlwm a chyfrifoldebau eraill, ac yn wir Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol arfaethedig lle bydd cyfle i graffu arno gan bwyllgor i ystyried yr effaith ar Gymru hefyd.
Leader of the house, I’d like a statement on discretionary housing payments, please. Figures from Shelter Cymru have clearly shown that £100,000 of this money, which was there specifically to help people whose housing benefit didn’t cover the cost of their rent, was sent back by local authorities to Westminster last year. Five councils, three of those in my constituency, did account for 75 per cent of the money returned; they were Carmarthen, Gwynedd and Ceredigion. That is in stark contrast to other councils, including Torfaen, Monmouthshire, Cardiff, Vale of Glamorgan, and Anglesey, who spent all of the allocation and, as is the case with Torfaen, it was boosted with some of their own funds. The discretionary housing payment fund is extremely important in helping those who are struggling with their rent to be able to stay in their home and to stop them from becoming either evicted or homeless. So, I’m keen therefore to understand if the Welsh Government has had any discussions whatsoever with the local authorities regarding this money being sent back, to understand why it is that some councils can not only spend the allocation but add to it, while others are, in my opinion, completely failing their tenants.
Arweinydd y tŷ, hoffwn ddatganiad ar daliadau tai yn ôl disgresiwn, os gwelwch yn dda. Mae ffigurau gan Shelter Cymru wedi dangos yn glir fod £100,000 o'r arian hwn, a oedd yno yn benodol i helpu pobl nad oedd eu budd-dal tai yn talu cost eu rhent, wedi cael ei anfon yn ôl gan awdurdodau lleol i San Steffan y llynedd. Roedd pum cyngor, tri o'r rheini yn fy etholaeth i, yn cyfrif am 75 y cant o'r arian a anfonwyd yn ôl; y rhain oedd Caerfyrddin, Gwynedd a Cheredigion. Mae hynny mewn gwrthgyferbyniad llwyr â chynghorau eraill, gan gynnwys Torfaen, Sir Fynwy, Caerdydd, Bro Morgannwg, ac Ynys Môn, a wariodd yr holl ddyraniad ac, fel yn achos Torfaen, a gafodd hwb gyda rhywfaint o'u harian eu hunain. Mae'r gronfa taliad tai yn ôl disgresiwn yn hynod bwysig ar gyfer helpu'r rhai sy'n cael trafferth gyda'u rhent i allu aros yn eu cartrefi ac i'w hatal rhag naill ai gael eu troi allan neu fod yn ddigartref. Felly, rwy'n awyddus i ddeall a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw drafodaethau o gwbl gydag awdurdodau lleol ynghylch yr arian hwn yn cael ei anfon yn ôl, er mwyn deall pam mae rhai cynghorau nid yn unig yn gwario'r dyraniad ond yn ychwanegu ato, tra bod eraill, yn fy marn i, yn siomi eu tenantiaid yn llwyr.
Joyce Watson is right in saying how important discretionary housing payments are. In fact, it was very clearly highlighted in the Shelter Cymru campaign, which I’m sure we all heard about last week—the Waste Not Want Not campaign—highlighting their concerns and raising awareness that people could be entitled to additional help through the discretionary housing payment scheme. Clearly, from the outset, in terms of my response, we must recognise that the discretionary housing payments are non-devolved and they are administered by local authorities on behalf of the Department for Work and Pensions. However, working in collaboration with Welsh local authorities, we have introduced improved guidance, ensuring more consistent handling of applications, targeting those in greatest need, and of course, that must include understanding—. Clearly, the Welsh Local Government Association has an opportunity here to spread the good practice from those authorities that the Member has highlighted, who are not only spending to the limit, but some of them are spending more and deciding that this must be a priority, such as Cardiff and the Vale of Glamorgan.
Mae Joyce Watson yn iawn wrth ddweud pa mor bwysig yw taliadau tai yn ôl disgresiwn. Yn wir, amlygwyd hynny yn glir iawn yn ymgyrch Shelter Cymru, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd wedi clywed am yr wythnos ddiwethaf—yr ymgyrch Waste Not Want Not—yn tynnu sylw at eu pryderon a chodi ymwybyddiaeth y gallai pobl fod â hawl i help ychwanegol trwy'r cynllun taliadau tai yn ôl disgresiwn. Yn amlwg, o'r cychwyn cyntaf, o ran fy ymateb i, mae'n rhaid i ni gydnabod nad yw’r taliadau tai yn ôl disgresiwn wedi eu datganoli ac maent yn cael eu gweinyddu gan awdurdodau lleol ar ran yr Adran Gwaith a Phensiynau. Fodd bynnag, gan weithio ar y cyd ag awdurdodau lleol Cymru, rydym wedi cyflwyno canllawiau gwell, gan sicrhau dull mwy cyson o ymdrin â cheisiadau, gan dargedu'r rhai sydd â'r angen mwyaf, ac wrth gwrs, rhaid i hynny gynnwys dealltwriaeth—. Yn amlwg, mae gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru gyfle yma i ledaenu'r arfer da gan yr awdurdodau hynny y mae’r Aelod wedi tynnu sylw ato, a oedd nid yn unig yn gwario at y terfyn, ond rai ohonynt yn gwario mwy ac yn penderfynu bod yn rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth, fel Caerdydd a Bro Morgannwg.
Cabinet Secretary, just following on from Joyce Watson, can we ask for a statement from the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on the procedure followed by local authorities regarding the issuing of certificates of lawful use or development in their areas? A constituent of mine, who has been running a family business for over 30 years in the same area in Newport, applied to Newport City Council for a certificate of lawfulness of existing use for the same business and paid £380, whereas the initial payment is only £190. After meeting the official and getting scrutiny of the application, he had to pay extra on the £190 to get his application put into the council. After two months, due to a small error in the application, he was refused on the grounds that he could not get approved for lawful use because he did not provide the minimum period required—for 10 years in the same area in the same business. But, as I said earlier, he’s been running the business for 30 years, and the rates department is only next to the licensing department—and he paid £380. The answer he got last week is, if he has to get this licence again, he’s got to pay to reapply again and pay £380 again. Could we ask for a statement from the Cabinet Secretary on what guidance the Welsh Government has issued to local authorities in Wales to ensure common sense prevails over bureaucracy in such situations? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, dim ond i ddilyn ymlaen o’r hyn a ddywedodd Joyce Watson, a gawn ni ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ar y drefn a ddilynir gan awdurdodau lleol ynghylch rhoi tystysgrifau defnydd neu ddatblygiad cyfreithlon yn eu hardaloedd? Gwnaeth etholwr imi, sydd wedi bod yn rhedeg busnes teuluol ers dros 30 mlynedd yn yr un ardal yng Nghasnewydd, gais i Gyngor Dinas Casnewydd am dystysgrif cyfreithlondeb defnydd presennol ar gyfer yr un busnes. Talodd £380 am hyn, tra bod y taliad cychwynnol yn £190 yn unig. Ar ôl cyfarfod â'r swyddog a chael craffu ar y cais, roedd yn rhaid iddo dalu yn ychwanegol i’r £190 i gael cyflwyno ei gais i'r cyngor. Ar ôl dau fis, oherwydd gwall bach yn y cais, cafodd ei wrthod ar y sail nad oedd yn gallu cael ei gymeradwyo ar gyfer defnydd cyfreithlon gan nad oedd wedi gallu sicrhau'r cyfnod lleiaf sydd ei angen—am 10 mlynedd yn yr un ardal yn yr un busnes. Ond, fel y dywedais yn gynharach, bu’n rhedeg y busnes ers 30 mlynedd, ac mae’r adran ardrethi wrth ymyl yr adran drwyddedu—a thalodd £380. Yr ateb a gafodd yr wythnos diwethaf yw, os oes rhaid iddo gael y drwydded hon eto, mae'n rhaid iddo dalu i ailymgeisio eto a thalu £380 eto. A oes modd gofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch p ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu dosbarthu i'r awdurdodau lleol yng Nghymru i sicrhau bod synnwyr cyffredin yn rhagori ar fiwrocratiaeth mewn sefyllfaoedd o'r fath? Diolch.
Well, I think the Member clearly is listening to and representing his local constituent, a business. But I think you have explained, indeed, in terms of recounting the experience, that that business, local constituent has had, why he or she has found themselves in that situation. This is a matter for the local authority, and it is a matter, not just in terms of regulation and statutory underpinning, it is a matter of discretion on many occasions, but it is also in terms of compliance. And businesses do need to comply.
Wel, rwy’n credu bod yr Aelod yn amlwg yn gwrando ar ei etholwr lleol, sef busnes, ac yn ei gynrychioli. Ond rwy’n credu eich bod wedi egluro, yn wir, o ran adrodd am y profiad y mae’r busnes hwnnw, etholwr lleol, wedi’i gael, pam ei fod ef neu hi wedi cael ei hun yn y sefyllfa honno. Mae hwn yn fater i'r awdurdod lleol, ac mae'n fater, nid yn unig o ran rheoleiddio a sail statudol, mae'n fater o ddisgresiwn ar sawl achlysur, ond hefyd o ran cydymffurfiaeth. Ac mae angen i fusnesau gydymffurfio.
Bythefnos yn ôl, cafodd gyrrwr motor-beic ei ladd ar yr hyn sy’n cael ei alw, yn anffodus, yn ‘“Evo” triangle’—cyfres o ffyrdd neu rwydwaith o ffyrdd yn ardal Pentrefoelas a Cherrigydrudion, sydd wedi cael ei hyrwyddo gan y cylchgrawn ceir ‘Evo’ fel man da i fynd i brofi’ch sgiliau gyrru ac i wthio’ch car i’r eithaf. Nawr, mae hyn i gyd wedi creu, dros gyfnod, ddiwylliant lle gallwch chi nawr brynu sticeri ceir, crysau-T ac yn y blaen sy’n hyrwyddo hwn fel rhyw fath o ‘destination’. Mae'n cael ei ddisgrifio fel ‘life-size Scalextric track’. Mae'n cael ei ddisgrifio fel ‘Disney World for driving enthusiasts’. Ond y canlyniad, wrth gwrs, yw bod pobl yn cael eu lladd. Ddydd Sul yma, buodd dwy ddamwain angheuol ar yr A5, nid nepell o’r ardal honno hefyd.
Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd yr economi i esbonio beth mae’r Llywodraeth yn mynd i’w wneud i daclo hyn, oherwydd mae angen ‘approach’ aml-asiantaeth i fynd i’r afael â hyn mewn gwirionedd, neu fel arall, rwy’n ofni na fyddwn yn gweld hyn yn stopio? Ond mi fyddwn i hefyd yn gofyn i’r Llywodraeth ystyried a yw’r cylchgrawn ‘Evo’ wedi croesi ffin fan hyn ynglŷn â’r modd y maen nhw wedi bod yn hyrwyddo yr ‘“Evo” triangle’ yma? Ac oes yna le i gyfeirio’r cylchgrawn at IPSO, sef sefydliad annibynnol safonau’r wasg, oherwydd nid ffyrdd rasio yw ffyrdd cyhoeddus Cymru, ac mae'n rhaid inni roi stop ar hyn, unwaith ac am byth?
I’m also aware that the communities Secretary has made a series of statements around fire safety recently, but following the terrible tower fire that, of course, we all know about of late, could we also have a statement from the Cabinet Secretary explaining what the Government is going to do to ensure that the fire service in north Wales doesn’t face further cuts after what has been a decade of cutting back on services? We know that 20 per cent of Welsh firefighters have been lost over the last 10 years, and that there are now proposals as well to cut around 24 of our firefighters in north Wales—that’s one in six of all the firefighters that we have—and also to scrap one of the two fire engines that serve the Wrexham area. It’s austerity that’s driving this agenda, whereas our priority, of course, should be saving lives. So, do you not agree that cutting front-line services like this is wholly unacceptable, and we need a statement explaining exactly what the Government is going to do about it?
A fortnight ago, a motorcyclist was killed on what is unfortunately called the ‘“Evo” triangle’, which is a series or network of roads in the Pentrefoelas-Cerrigydrudion area, which has been promoted by the ‘Evo’ car magazine as a good place to test your driving skills and to push your car to the limit. Now, all of this, over a period of time, has created a culture where you can now buy car stickers and t-shirts that promote this as some sort of destination. It’s described as a life-size Scalextric track. It’s called ‘Disney World for driving enthusiasts’. But the result, of course, is that people are killed on these roads. Just Sunday, there were two fatal accidents on the A5, a stone’s throw from that area.
So, could I ask for a statement by the Cabinet Secretary for the economy explaining what the Government is going to do to tackle this issue, because we need a multi-agency approach to tackle this, or otherwise I do fear that we won’t see this coming to an end? But, I would also ask the Government to consider whether ‘Evo’ magazine has crossed a line here in the way that they have been promoting the ‘“Evo” triangle’. And is there scope to refer that publication to IPSO, the Independent Press Standards Organisation, because public roads aren’t racetracks, and we must put a stop to this, once and for all?
Rwyf hefyd yn ymwybodol bod yr Ysgrifennydd cymunedau wedi gwneud cyfres o ddatganiadau ynghylch diogelwch rhag tân yn ddiweddar. Ond yn dilyn y tân tŵr ofnadwy yr ydym i gyd, wrth gwrs, yn gwybod amdano yn ddiweddar, a oes modd inni hefyd gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet yn egluro beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i sicrhau nad yw’r gwasanaeth tân yn y gogledd yn wynebu toriadau pellach ar ôl yr hyn sydd wedi bod yn ddegawd o dorri yn ôl ar wasanaethau? Gwyddom y collwyd 20 y cant o’r diffoddwyr tân yng Nghymru dros y 10 mlynedd diwethaf, a bod cynigion bellach hefyd i gael gwared ar oddeutu 24 o'n diffoddwyr tân yn y gogledd—dyna un o bob chwech o'r holl ddiffoddwyr tân sydd gennym—a hefyd i gael gwared ar un o'r ddwy injan dân sy'n gwasanaethu ardal Wrecsam. Cyni sy'n gyrru’r agenda hon, tra mai achub bywydau ddylai fod yn flaenoriaeth inni, wrth gwrs. Felly, onid ydych yn cytuno bod torri ar wasanaethau rheng flaen fel hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae angen datganiad yn esbonio yn union beth y mae'r Llywodraeth yn mynd i’w wneud am y peth?
I thank Llyr Gruffydd for those two questions. In terms of the first question, which, as you say, is not just a matter of road safety, which of course, the Cabinet Secretary regards as a high priority, but about a particular area in north Wales, where there has been this attraction, and, clearly, risk-taking, encouraged, it appears, and fatalities as a result of it, and you mentioned the latest with the motorcyclist. So, that’s something that the Cabinet Secretary, I think, will certainly look at, but it may be helpful if you could also put that in writing to Ken Skates, just to highlight the particular situation and the occurrences that you’ve described.
On your second point, clearly the Cabinet Secretary for communities is working very closely with the Welsh fire safety advisory group that‘s been established, and it is very important, in terms of those responsibilities that fire and rescue authorities have in terms of their legal duties to promote fire safety, and recognising their huge responsibilities. And, again, we can only say that recognising not only their responsibilities, but their courage and their skills, is vitally important. But, of course, this is back to the point where we would say to the UK Government, ‘Well, it is very clear that the people, the public, and certainly the public of Wales, and this Government, want for them to step up to the mark, in terms of anti-austerity, and giving us the resources in order to support our public services.’
Diolch i Llyr Gruffydd am y ddau gwestiwn. O ran y cwestiwn cyntaf, sydd, fel y dywedwch, nid yn unig yn fater o ddiogelwch ar y ffyrdd, y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ystyried yn flaenoriaeth uchel wrth gwrs, ond yn ymwneud ag ardal benodol yn y gogledd lle bu’r atyniad hwn, ac, yn amlwg, lle caiff cymryd risgiau, fe ymddengys, ei annog, a marwolaethau o ganlyniad i hynny, a soniasoch am y diweddaraf gyda'r beiciwr modur. Mae hynny'n rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu, yn sicr yn edrych arno, ond gall fod yn ddefnyddiol pe gallech hefyd roi hynny yn ysgrifenedig i Ken Skates, dim ond er mwyn tynnu sylw at y sefyllfa benodol a'r digwyddiadau a ddisgrifiwyd gennych chi.
O ran eich ail bwynt, yn amlwg mae Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau yn gweithio'n agos iawn gyda'r grŵp cynghori Cymru ar ddiogelwch tân a gafodd ei sefydlu. Mae'n bwysig iawn, o ran y cyfrifoldebau hynny sydd gan awdurdodau tân ac achub o ran eu dyletswyddau cyfreithiol i hyrwyddo diogelwch tân, a chydnabod eu cyfrifoldebau enfawr. Ac, unwaith eto, gallwn ddweud bod cydnabod eu cyfrifoldebau, ond eu dewrder a'u sgiliau hefyd, yn hanfodol bwysig. Ond, wrth gwrs, daw hyn yn ôl at y pwynt lle y byddem yn dweud wrth Lywodraeth y DU, 'Wel, mae'n amlwg iawn bod y bobl, y cyhoedd, ac yn sicr y cyhoedd yng Nghymru, a’r Llywodraeth hon, yn dymuno iddynt gamu at y marc, o ran gwrth-gyni, a rhoi'r adnoddau i ni gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus.
There are two issues I wanted to raise. First of all, I had been intending to ask the Welsh Government what more could be done to ensure that there was a public inquiry into the contaminated blood scandal, following the letter from all the party opposition leaders in Westminster, and, of course, support from all parties here in this Assembly. But it is great news that the Prime Minister has finally announced, during the last few hours, that there will be a public inquiry. And I think it’s a tribute to all those patients and families who have campaigned for decades to get this public inquiry, because, in Wales, 70 people died, and many more families have had their lives absolutely ruined, and they deserve answers. So, it’s very welcome there will be this public inquiry.
But, of course, there are lots of questions now about the public inquiry—what form it will take, who will head it, how will people in Wales be involved. So, can I call for a statement, as soon as possible, from the Government, about how they see the setting up of this public inquiry, and how Wales will take part in it? It is absolutely essential that Welsh victims have representations in the process. So, I ask for a statement, as soon as we possibly can, to look at what is a victory for all those people who’ve campaigned for so long. But we want to make sure now that this public inquiry does answer all those questions.
Now, the second point I wanted to raise, which is linked, because it is about hepatitis C, of course, which was also, in some cases, contracted through contaminated blood—we had a very successful debate here on hepatitis C on 14 June, and everybody agreed that the big challenge is to get more people tested, to come forward. And there’s an event tonight to launch the ‘I’m worth…’ campaign, to highlight this issue. But how would we be able to get regular updates from the Government about whether the campaigns that the Government, and the NHS and others are doing to get more people to come forward—how are we able to keep track of how that is actually working? And I’d like to ask the leader of the house whether there are some ways that the Assembly can be kept updated on how what has been so successful—you know, the Welsh Government paying for these drugs, 95 per cent success rate in curing people, absolutely tremendous developments, and everybody we know of being treated, although at least 50 per cent of people who have got hep C don’t know they’ve got it.
Mae dau fater yr oeddwn yn awyddus i’w codi. Yn gyntaf oll, roeddwn wedi bod yn bwriadu gofyn i Lywodraeth Cymru beth arall y gellid ei wneud i sicrhau bod ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei gynnal i'r sgandal gwaed halogedig, yn dilyn y llythyr gan holl arweinwyr y gwrthbleidiau yn San Steffan, ac, wrth gwrs, gefnogaeth gan bob plaid yma yn y Cynulliad hwn. Ond mae'n newyddion gwych bod y Prif Weinidog wedi cyhoeddi o'r diwedd, yn ystod yr ychydig oriau diwethaf, y cynhelir ymchwiliad cyhoeddus. Ac rwy’n credu ei fod yn deyrnged i'r holl gleifion a theuluoedd hynny sydd wedi ymgyrchu ers degawdau i gael yr ymchwiliad cyhoeddus hwn, oherwydd, yng Nghymru, bu farw 70 o bobl, ac mae bywydau llawer mwy o deuluoedd wedi cael eu difetha’n llwyr, ac maent yn haeddu atebion. Felly, mae croeso mawr i’r ymchwiliad cyhoeddus hwn.
Ond, wrth gwrs, mae llawer o gwestiynau yn awr am yr ymchwiliad cyhoeddus—am ei ffurf, pwy fydd yn ei arwain, sut y bydd pobl yng Nghymru yn cymryd rhan. Felly, a gaf i alw am ddatganiad, cyn gynted ag y bo modd, gan y Llywodraeth, am y ffordd y maent yn gweld y caiff yr ymchwiliad cyhoeddus hwn ei sefydlu, a sut y bydd Cymru yn cymryd rhan ynddo? Mae'n gwbl hanfodol bod dioddefwyr Cymru yn cael gwneud sylwadau yn y broses. Felly, rwy’n gofyn am ddatganiad, cyn gynted ag y bo modd, i edrych ar beth sy’n fuddugoliaeth i'r holl bobl hynny sydd wedi ymgyrchu cyhyd. Ond rydym am wneud yn siŵr nawr bod yr ymchwiliad cyhoeddus hwn yn ateb yr holl gwestiynau hyn.
Yn awr, yr ail bwynt yr oeddwn am ei godi, sy'n gysylltiedig â hyn, gan ei fod yn ymwneud â hepatitis C, wrth gwrs, a oedd hefyd, mewn rhai achosion, wedi ei gael trwy waed halogedig—cawsom ddadl lwyddiannus iawn yma ar hepatitis C ar 14 Mehefin, a chytunodd pawb mai’r her fawr yw cael mwy o bobl i gael prawf, i ddod ymlaen. Ac mae digwyddiad heno i lansio ymgyrch 'Rwy'n werth...', i dynnu sylw at y mater hwn. Ond sut y byddem yn gallu cael diweddariadau rheolaidd gan y Llywodraeth ynghylch a yw’r ymgyrchoedd y mae’r Llywodraeth, a'r GIG ac eraill yn eu gwneud i gael mwy o bobl i ddod ymlaen—sut ydym ni’n gallu cadw golwg ar sut mae hynny’n gweithio mewn gwirionedd? Hoffwn i ofyn i arweinydd y tŷ a oes rhai ffyrdd o roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Cynulliad ar sut y mae hyn wedi bod mor llwyddiannus—wyddoch chi, Llywodraeth Cymru yn talu am y cyffuriau hyn, cyfradd llwyddiant 95 y cant o ran gwella pobl, datblygiadau hollol aruthrol, ac mae pawb yr ydym yn gwybod amdanynt yn cael eu trin, er bod o leiaf 50 y cant o’r bobl sydd â hep C ddim yn gwybod hynny.
Thank you, Julie Morgan, for those questions. And it was Julie Morgan who led the debate on this issue—in terms of your first question—here in the Senedd. And there was unanimous support from AMs and the Cabinet Secretary for health in terms of pressing for a full public inquiry. And we do, of course, now welcome the Prime Minister’s confirmation that an inquiry will be held into the contaminated blood scandal.
And I think it is important, as Julie Morgan has said, that families particularly of those who lost their loved ones, as a result of the contaminated blood, are consulted about the form that that inquiry will take. I understand that it has been expressed—that desire to consult families has already been expressed. It’s right that we now—. I know that the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, who added his support for the call for the UK inquiry, will make a statement to that effect. I think we have to say that we are pleased, as Welsh Government, that, at last, the UK Government is going to recognise the strength of feeling of those affected, and their families, but clarify what had happened to them, and fully respect and engage with them, in terms of the form that the inquiry will take. And I would also like to pay tribute to the role that Julie Morgan has played in taking this forward.
Also, in terms of your second question, we need to make sure that we do continue not just the cross-party work, which you lead, Julie, but also, as a Government, that we’re responding in terms of taking forward awareness, in terms of hepatitis C, enabling people to come forward. The campaign launch is very important. And I know that the Cabinet Secretary will want to update on future engagement of the Welsh Government in terms of that opportunity.
Diolch i chi, Julie Morgan, am y cwestiynau hynny. A Julie Morgan a arweiniodd y ddadl ar y mater hwn—o ran eich cwestiwn cyntaf—yma yn y Senedd. Ac roedd cefnogaeth unfrydol gan Aelodau Cynulliad ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd o ran pwyso am ymchwiliad cyhoeddus llawn. Ac rydym, wrth gwrs, yn awr yn croesawu cadarnhad y Prif Weinidog y bydd ymchwiliad yn cael ei gynnal i'r sgandal gwaed halogedig.
Ac rwy’n meddwl ei fod yn bwysig, fel y dywedodd Julie Morgan, y bydd ymgynghori â theuluoedd, yn enwedig y rhai a gollodd eu hanwyliaid yn sgil y gwaed halogedig, ynghylch y ffurf y bydd yr ymchwiliad yn ei gymryd. Deallaf ei fod wedi cael ei fynegi—mae’r dymuniad hwnnw i ymgynghori â theuluoedd eisoes wedi ei fynegi. Mae'n briodol ein bod nawr—. Gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, a ychwanegodd ei gefnogaeth i'r alwad am ymchwiliad y DU, yn gwneud datganiad i'r perwyl hwnnw. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddweud ein bod yn falch, fel Llywodraeth Cymru, bod Llywodraeth y DU o’r diwedd yn mynd i gydnabod cryfder teimladau'r rhai yr effeithir arnynt, a'u teuluoedd, ond y byddant hefyd yn egluro'r hyn a ddigwyddodd iddynt, ac yn parchu’n llawn ac yn ymgysylltu â hwy, o ran y ffurf y bydd yr ymchwiliad yn ei gymryd. A hoffwn hefyd dalu teyrnged i'r rhan y mae Julie Morgan wedi’i chwarae wrth fwrw ymlaen â hyn.
Hefyd, o ran eich ail gwestiwn, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn parhau nid dim ond â’r gwaith trawsbleidiol, yr ydych yn ei arwain, Julie, ond hefyd, fel Llywodraeth, ein bod yn ymateb o ran bwrw ymlaen ag ymwybyddiaeth o hepatitis C, gan alluogi pobl i ddod ymlaen. Mae lansiad yr ymgyrch yn bwysig iawn. Ac rwy’n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet am roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar ymgysylltiad Llywodraeth Cymru yn y dyfodol o ran y cyfle hwnnw.
Could I call for a single statement on diagnosis of autism spectrum conditions? Only today, I received a letter from Betsi Cadwaladr University Local Health Board regarding a constituent’s daughter who had not received the diagnosis of autism through her child and adolescent mental health service, but did receive a diagnosis from an independent, experienced doctor—a clinician, who is actually so esteemed in the profession that she contributes to the National Institute for Health and Care Excellence guidelines, is part of the NICE insight community and part of the World Health Organization's internet-based study group in relation to the diagnostic criteria, which is supposed to apply in this country. And worryingly—of course, that was a diagnosis that she was on the spectrum, but, worryingly, the letter from the health board said that the two assessments do not suggest significant differences, only a difference in label, and it’s not an issue because Flintshire CAMHS do not work exclusively upon a diagnostic label and most of the interventions on offer do not require a specific diagnosis. However, as no doubt you’re aware, yesterday, across Wales, there was widespread media coverage that failure to correctly diagnose autistic children could lead them to self-harm; of a mother saying that if her daughter had had an earlier Asperger's syndrome diagnosis it would have saved her much anguish; and of the Swansea University medical school academic who warned that parents fear children are suffering mental health problems because autism spectrum conditions are not being recognised. She said:
‘What is consistent across the research is you are more at a risk, if you have autism, of suicidal thoughts or engaging with self harming behaviours. It's particularly prominent in females and particularly prominent in females who have remained undiagnosed until adulthood.’
Given that the new Welsh Government autism service that’s being rolled out through the WLGA is going to take some time to reach north Wales and remains non-statutory, and that Paul Davies’s long-awaited and hoped for Bill is going to take some time to pass through the Assembly—hopefully with universal support—we need to know what guidance and what interaction the Welsh Government will have with our health boards and CAMHS services to ensure that this sort of situation doesn't keep occurring.
A gaf i alw am ddatganiad unigol ar ddiagnosis o gyflyrau sbectrwm awtistiaeth? Dim ond heddiw, rwyf wedi cael llythyr oddi wrth Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr ynghylch merch i etholwr nad oedd wedi derbyn diagnosis o awtistiaeth drwy ei gwasanaeth iechyd meddwl plant a’r glasoed, ond a gafodd ddiagnosis gan feddyg annibynnol, profiadol—clinigydd, sydd mewn gwirionedd mor uchel ei pharch yn y proffesiwn fel ei bod yn cyfrannu at ganllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, mae’n rhan o gymuned mewnwelediad NICE ac yn rhan o grŵp astudio ar y rhyngrwyd Sefydliad Iechyd y Byd o ran y meini prawf diagnostig, sydd i fod yn berthnasol yn y wlad hon. Ac yn bryderus iawn—wrth gwrs, roedd hwnnw’n ddiagnosis ei bod ar y sbectrwm, ond, yn bryderus, roedd y llythyr gan y bwrdd iechyd yn dweud nad oedd y ddau asesiad yn awgrymu gwahaniaethau sylweddol, dim ond gwahaniaeth mewn label, ac nid yw'n broblem oherwydd nid yw CAMHS Sir y Fflint yn gweithio yn unig ar label diagnostig ac nid oes angen diagnosis penodol ar y rhan fwyaf o'r ymyriadau a gynigir. Fodd bynnag, fel yr ydych yn sicr yn ymwybodol ohono, ddoe, ar draws Cymru, rhoddwyd sylw eang yn y cyfryngau y gallai methu â gwneud diagnosis cywir o blant awtistig arwain at hunan-niweidio; roedd mam yn dweud pe byddai ei merch wedi cael diagnosis syndrom Asperger yn gynharach y byddai wedi arbed llawer o ofid iddi; ac roedd academig o ysgol feddygol Prifysgol Abertawe yn rhybuddio bod rhieni yn ofni bod plant yn dioddef problemau iechyd meddwl gan nad yw cyflyrau sbectrwm awtistiaeth yn cael eu hadnabod. Dywedodd:
Yr hyn sy’n gyson ar draws yr ymchwil yw bod mwy o risg, os oes gennych awtistiaeth, o feddwl am hunanladdiad neu o ymddygiadau hunan-niweidio. Mae'n arbennig o amlwg mewn merched ac yn arbennig o amlwg mewn merched sydd wedi aros heb gael diagnosis nes eu bod yn oedolion.
O ystyried bod gwasanaeth awtistiaeth newydd Llywodraeth Cymru sy'n cael ei gyflwyno drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn mynd i gymryd peth amser i gyrraedd y gogledd ac yn parhau i fod yn anstatudol, a bod Bil hir-ddisgwyliedig Paul Davies yn mynd i gymryd peth amser i basio drwy'r Cynulliad—gobeithio, gyda chymorth cyffredinol—mae angen i ni wybod pa ganllawiau a pha ryngweithio fydd yn digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a’n byrddau iechyd a gwasanaethau CAMHS i sicrhau nad yw sefyllfa o'r math hwn yn dal i ddigwydd.
Well, Mark Isherwood, you know, as a Welsh Government, we’re committed to delivering the improvements that people with autism and their parents and carers tell us they want to see. Indeed, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 is beginning to transform the way that people receive care and support. We’re also delivering on the priorities of our new autistic spectrum disorder strategic plan, investing £13 million in a new national integrated autism service. Now, this is crucially important—it's about that single, Wales-wide assessment pathway. Of course, you're reflecting concerns about how that can be taken forward and be meaningful for children—because it's a new, single, Wales-wide assessment pathway it will make the system much clearer for families. It does include a 26-week waiting time target for children referred for possible ASD or ADHD. And also, referrals to CAMHS can be made across different areas. So, it is important that parents who have concerns about their children contact their GPs, but the wider strategic arrangements and investment is very clear.
Wel, Mark Isherwood, fe wyddoch, fel Llywodraeth Cymru, rydym yn ymrwymo i gyflawni'r gwelliannau y mae pobl ag awtistiaeth a'u rhieni a’u gofalwyr yn dweud wrthym eu bod eisiau eu gweld. Yn wir, mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn dechrau trawsnewid y ffordd y mae pobl yn derbyn gofal a chefnogaeth. Rydym ni hefyd yn cyflawni ar flaenoriaethau ein cynllun strategol anhwylder ar y sbectrwm awtistiaeth newydd, gan fuddsoddi £13 miliwn mewn gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol newydd. Yn awr, mae hyn yn hanfodol bwysig—mae'n ymwneud â’r llwybr asesu Cymru gyfan unigol hwnnw. Wrth gwrs, rydych yn adlewyrchu pryderon ynghylch sut y gellir ei ddatblygu a sut y gall fod yn ystyrlon i blant—gan ei fod yn llwybr asesu Cymru gyfan unigol newydd, bydd yn gwneud y system yn llawer cliriach ar gyfer teuluoedd. Mae'n cynnwys targed amser aros o 26 wythnos ar gyfer plant a gaiff eu cyfeirio ar gyfer ASD neu ADHD posibl. Hefyd, gellir gwneud atgyfeiriadau at CAMHS ar draws gwahanol feysydd. Felly, mae'n bwysig bod rhieni sydd â phryderon am eu plant yn cysylltu â'u meddygon teulu, ond mae'r trefniadau strategol ehangach a buddsoddiad yn glir iawn.
Today the Westminster Government published the Taylor review into workers in the gig economy and I think it's fair to say that the report has been seen as pretty much a damp squib. There's nothing concrete on the eradication of zero-hours contracts. There is a right to request guaranteed hours from an employer, but, of course, in an age where workers have to fork out £1,200 to get to a tribunal, it's very difficult to see how such so-called rights are going to be enforced. But a particular concern is the suggestion that a new category of worker should be introduced in UK employment law—a dependent contractor, which looks like it's the result of special pleading from those companies who don't like paying taxes, and also not that keen on paying the minimum wage either. I wonder whether the dependent contractor category might become something that increases over the years, especially as we leave the European Union and workers’ rights are replaced by UK frameworks. Could we have a statement from the Welsh Government as a matter of urgency, especially given that this country is now increasingly becoming the exploited workers capital of the UK?
Heddiw cyhoeddodd Llywodraeth San Steffan adolygiad Taylor o weithwyr yn yr economi gig ac rwy'n credu ei fod yn deg dweud bod yr adroddiad wedi cael ei ystyried yn dipyn o siom. Does dim byd concrid ar ddileu contractau dim oriau. Mae hawl i ofyn am oriau gwarantedig gan gyflogwr, ond, wrth gwrs, mewn oes lle mae'n rhaid i weithwyr dalu £1,200 i fynd i dribiwnlys, mae'n anodd iawn gweld sut y mae hawliau bondigrybwyll o’r fath yn mynd i gael eu gorfodi. Ond pryder arbennig yw'r awgrym y dylid cyflwyno categori newydd o weithiwr yng nghyfraith cyflogaeth y DU—contractwr dibynnol. Mae hyn yn edrych fel canlyniad pledio arbennig gan y cwmnïau hynny nad ydynt yn hoffi talu trethi ac nad ydynt yn hoff iawn o dalu'r isafswm cyflog chwaith. Tybed a allai'r categori contractwr dibynnol fod yn rhywbeth sy'n cynyddu dros y blynyddoedd, yn enwedig wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd ac wrth i hawliau gweithwyr gael eu disodli gan fframweithiau’r DU. A allem gael datganiad gan Lywodraeth Cymru fel mater o frys, yn enwedig o gofio bod y wlad hon yn awr yn gynyddol yn dod yn brifddinas y DU o ran gweithwyr sy’n cael eu hecsbloetio?
It is important that this report was raised. It is an independent report, as Steffan Lewis has said. I think, in Wales, we’ve talked about the importance of the way in which we’re tackling these issues. We have a consultation at present and, indeed, Rebecca Evans is taking forward the consultation about zero-hours contracts in terms of the social care sector. I hope Assembly Members will be responding to that consultation. But I think also, importantly, in terms of tackling the gig economy is our Government’s code of practice on ethical procurement, and looking at the ways in which we in Wales in terms of fairer work—. And, of course, the work that we’ve been taking forward as a Welsh Labour Government as far as that’s concerned—our workforce partnership, particularly with trade unions—Is crucial for us to take forward what we are proposing to do in Wales to tackle the inequities, and also the abuse of this economy, which we’re, of course, very aware of.
Mae'n bwysig bod yr adroddiad hwn wedi cael ei godi. Mae'n adroddiad annibynnol, fel y dywedodd Steffan Lewis. Rwy'n credu, yng Nghymru, ein bod wedi siarad am bwysigrwydd sut yr ydym yn mynd i'r afael â'r materion hyn. Mae gennym ymgynghoriad ar hyn o bryd ac, yn wir, mae Rebecca Evans yn bwrw ymlaen â'r ymgynghoriad am gontractau dim oriau o ran y sector gofal cymdeithasol. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau'r Cynulliad yn ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw. Ond rwy'n credu hefyd, yn bwysig iawn, o ran mynd i'r afael â'r economi gig yn god ymarfer ein Llywodraeth ar gaffael moesegol, ac o edrych ar y ffyrdd yr ydym ni yng Nghymru o ran gwaith tecach—. Ac, wrth gwrs, mae’r gwaith yr ydym wedi bod yn ei ddatblygu fel Llywodraeth Lafur Cymru cyn belled ag y mae hynny yn y cwestiwn—ein partneriaeth gweithlu, yn enwedig gydag undebau llafur—yn hanfodol i ni fwrw ymlaen â’r hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud yng Nghymru i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau, a hefyd gamddefnyddio’r economi'r hwn, yr ydym, wrth gwrs, yn ymwybodol iawn ohono.
Can I ask for two statements? I make no apology for asking for one on the tidal lagoon. I know the tidal lagoon has been mentioned twice this afternoon in questions to the First Minister, but I think it is of such great importance to those of us who live in the Swansea bay city region that I think we would like to have a statement on it, covering two points: one is the marine licence that the Welsh Government is responsible for; and, secondly, what discussions the Welsh Government has had with the Westminster Government about giving it the go-ahead. It’s of such great importance, and I think of how Aarhus in Denmark has created a whole industry in terms of wind turbines, because it was the first to do it. We’ve got an opportunity in south-west Wales to be the first to do tidal lagoons and get the whole benefit of that.
The second statement I would like to ask for really follows on from what Steffan Lewis was asking. We have had a large-scale casualisation of the workforce over recent years. We’ve gone from the days of people queuing outside docks to being called to now getting a text message, but the principle is exactly the same. This casualisation of labour is not good for the workforce, it’s not good for the country and it’s not good for the taxation system. So, I think I would add my voice to that of Steffan Lewis in asking for a statement on what we can do. And I know what the Welsh Government can do is limited because of what is devolved and what isn’t, but we need to try and reduce the number of people who are plainly being exploited within this system.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad? Nid wyf yn ymddiheuro am ofyn am un ar y morlyn llanw. Gwn fod y morlyn llanw wedi cael ei grybwyll ddwywaith y prynhawn yma yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ond rwy'n credu ei fod mor hynod bwysig i'r rhai ohonom sy'n byw yn ninas-ranbarth bae Abertawe fel fy mod yn credu yr hoffem gael datganiad arno, i gwmpasu dau bwynt: un yw’r drwydded forol y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdani; ac, yn ail, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth San Steffan am roi ei sêl bendith. Mae hyn mor bwysig, ac rwy’n meddwl am sut y mae Aarhus yn Nenmarc wedi creu diwydiant cyfan o ran tyrbinau gwynt, oherwydd ei bod y cyntaf i wneud hynny. Mae gennym gyfle yn ne-orllewin Cymru i fod y cyntaf i wneud morlynnoedd llanw a chael yr holl fanteision o hynny.
Mae’r ail ddatganiad yr hoffwn ofyn amdano yn dilyn yr hyn yr oedd Steffan Lewis yn ei ofyn. Mae’r gweithlu dros y blynyddoedd diwethaf wedi cael ei throi i fod yn weithlu o swyddi dros dro i raddau helaeth. Rydym wedi mynd o’r dyddiau pan oedd pobl yn ciwio y tu allan i’r dociau i gael eu galw, i dderbyn neges destun, ond mae'r egwyddor yn union yr un fath. Nid yw swyddi dros dro yn dda ar gyfer y gweithlu, nid yw'n dda ar gyfer y wlad ac nid yw'n dda ar gyfer y system drethi. Felly, rwy’n credu y byddwn yn ychwanegu fy llais at un Steffan Lewis wrth ofyn am ddatganiad ar yr hyn y gallwn ni ei wneud. Gwn fod yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn gyfyngedig oherwydd yr hyn sydd wedi'i ddatganoli a'r hyn nad yw wedi’i ddatganoli, ond mae angen i ni geisio lleihau nifer y bobl sy'n cael eu hecsbloetio’n amlwg o fewn y system hon.
I’m glad that Mike Hedges has taken the opportunity to ask another question on Swansea tidal lagoon. As the First Minister has said, we continue to be supportive of the benefits of the proposed Swansea bay tidal lagoon, and we are waiting for the UK Government’s response to the Hendry report—waiting with exasperation, I would say, in terms of the slowness. It is interesting that the Prime Minister is asking for ideas and engagement with other parties. Well, at least she’s got something on her doorstep that she could say ‘yes’ to straight away in terms of engaging. Of course, there is cross-party support from this Assembly for the tidal lagoon. The Welsh Government’s been meeting with Tidal Lagoon Power on the proposed Swansea project for a number of years across a range of areas to ensure Welsh businesses and the local economy gain maximum benefit. In fact, in his review, Hendry recognised the integrated approach we’ve taken on skills and supply chain development in support of this important sector. And, indeed, we’re recognising the role that the private sector and investors have played in taking this forward, to the point where we now await the response from the UK Government. I think Huw Irranca-Davies earlier on reported on the fact that there’s going to be a cross-party meeting, I think, with Greg Clark as chair. So, I think that is very welcome. We would want to hear from that, but, again, we will be pressing the UK Government for a speedy response.
I can only say, ‘Yes, Mike Hedges is absolutely right’. I think the Welsh Labour Government is doing a great deal to tackle the casualisation of labour and the inequities of zero-hours contacts, particularly in relation to social care. So, I will seek a statement to update on all aspects of that work.
Rwy'n falch fod Mike Hedges wedi manteisio ar y cyfle i ofyn cwestiwn arall ar forlyn llanw Abertawe. Fel y mae'r Prif Weinidog wedi dweud, rydym yn parhau i fod yn gefnogol i fanteision morlyn llanw arfaethedig bae Abertawe, ac rydym yn aros am ymateb Llywodraeth y DU i adroddiad Hendry—yn aros gyda diffyg amynedd, byddwn yn dweud, gan ei fod mor araf yn dod. Mae'n ddiddorol bod y Prif Weinidog yn gofyn am syniadau ac ymgysylltu â phleidiau eraill. Wel, o leiaf mae ganddi rywbeth ar ei stepen drws y gallai ddweud 'ie' wrtho ar unwaith o ran ymgysylltu. Wrth gwrs, mae cefnogaeth drawsbleidiol gan y Cynulliad hwn ar gyfer y morlyn llanw. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn cyfarfod â Tidal Lagoon Power ar y prosiect arfaethedig yn Abertawe ers nifer o flynyddoedd ar draws ystod o feysydd er mwyn sicrhau bod busnesau Cymru a'r economi leol yn cael y budd mwyaf. Yn wir, yn ei adolygiad, roedd Hendry yn cydnabod y dull integredig yr ydym wedi’i gymryd ar sgiliau a datblygu'r gadwyn gyflenwi i gefnogi'r sector pwysig hwn. Ac, yn wir, rydym yn cydnabod y rhan y mae’r sector preifat a buddsoddwyr wedi’i chwarae wrth fwrw ymlaen â hyn, at y pwynt lle’r ydym yn awr yn aros am ymateb gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu fod Huw Irranca-Davies yn gynharach wedi adrodd ar y ffaith y bydd cyfarfod trawsbleidiol, rwy'n credu, gyda Greg Clark fel cadeirydd. Felly, credaf fod hynny i’w groesawu’n fawr. Byddem yn awyddus i glywed am hynny, ond, unwaith eto, byddwn yn pwyso ar Lywodraeth y DU i gael ymateb cyflym.
Ni allaf ond dweud, ‘Ydy, mae Mike Hedges yn hollol gywir'. Rwy'n credu bod Llywodraeth Lafur Cymru yn gwneud llawer iawn i fynd i'r afael â swyddi dros dro ac annhegwch contractau dim oriau, yn enwedig mewn cysylltiad â gofal cymdeithasol. Felly, byddaf yn gofyn am ddatganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar bob agwedd ar y gwaith hwnnw.
We are over time on this statement, but I will call a few additional speakers if they promise to be succinct in their questions, and we’ll have succinct answers as well. Darren Millar.
Rydym dros amser ar y datganiad hwn, ond byddaf yn galw ar ychydig o siaradwyr ychwanegol os ydynt yn addo bod yn gryno yn eu cwestiynau, a chawn atebion cryno hefyd. Darren Millar.
Can I second the calls from Llyr Huws Gruffydd for a statement from the Minister with responsibility for transport on the Evo triangle in my constituency? I’m very concerned that safety is deteriorating as a result of the glamorisation of this route to irresponsible motorists. One of the other features, which Llyr was unable to mention in his contribution to request a statement, was the fact that the internet is being used to glamorise this significantly. There are YouTube videos that are encouraging people to go and visit and petrol heads to gather in order to speed around this route and, indeed, there are gaming companies, as well, which are also doing versions of this within their games in order to encourage people to visit. We have had some record improvements in road safety in Wales in recent years. I certainly don’t want things to go in the opposite direction because we failed to deal with this particular problem in my own constituency. I do wonder whether there can be some move towards actually getting not just visiting enforcement, but some speed cameras along this route because that would absolutely stop this problem once and for all.
A gaf i eilio'r galwadau gan Llyr Huws Gruffydd am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth ar y triongl Evo yn fy etholaeth i? Rwy'n bryderus iawn bod diogelwch yn dirywio o ganlyniad i wneud y llwybr hwn mor ddeniadol i fodurwyr anghyfrifol. Un o’r nodweddion eraill, nad oedd Llyr yn gallu sôn amdanynt yn ei gyfraniad i ofyn am ddatganiad, oedd y ffaith fod y rhyngrwyd yn cael ei defnyddio i wneud hyn mor ddeniadol. Mae fideos ar YouTube yn annog pobl i fynd i ymweld â’r safle ac i garwyr ceir ymgasglu yno er mwyn gwibio o gwmpas y llwybr hwn. Ac, yn wir, mae cwmnïau hapchwarae hefyd yn gwneud fersiynau o hyn o fewn eu gemau er mwyn annog pobl i ymweld â’r safle. Rydym wedi cael rhai gwelliannau hanesyddol o ran diogelwch ar y ffyrdd yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn sicr, nid wyf am i bethau fynd i'r cyfeiriad arall oherwydd ein bod wedi methu ag ymdrin â'r broblem arbennig hon yn fy etholaeth i. Tybed a oes modd cael rhywfaint o symudiad tuag at gael nid yn unig orfodaeth ymweld, ond rhai camerâu cyflymder ar hyd y llwybr hwn oherwydd byddai hynny yn atal y broblem hon unwaith ac am byth.
Thank you. Darren Millar strengthened the case for a focus on the Evo triangle and the way that it’s been promoted. In fact, Assembly Members can also—and they have today—usefully highlight the dangers, and you can also raise those points yourselves with magazines promoting it and, indeed, in terms of social media. But, GoSafe—the Cabinet Secretary was out there in the spring with GoSafe, and it’s very clearly high on his agenda.
Diolch. Mae Darren Millar wedi cryfhau'r achos dros ganolbwyntio ar y triongl Evo a'r ffordd y mae wedi cael ei hyrwyddo. Yn wir, gall Aelodau'r Cynulliad hefyd—ac y maent wedi gwneud hynny heddiw—dynnu sylw at y peryglon, a gallwch hefyd godi'r pwyntiau hynny eich hunain gyda chylchgronau sy’n ei hyrwyddo ac, yn wir, ar y cyfryngau cymdeithasol. Ond, GanBwyll—roedd Ysgrifennydd y Cabinet allan yno yn y gwanwyn gyda GanBwyll, ac mae'n glir iawn yn uchel ar ei agenda.
Leader of the chamber, this is just a quick statement on something that came up today in the Petitions Committee. A very courageous Beth Baldwin gave a really moving testimony about diabetes 1 and her family’s campaign to improve early detection through policy. Fourteen hundred children in Wales have the condition, and parents need to look out for the four Ts: thirst, tiredness, going to the toilet often, and getting thinner or losing weight. The Baldwin family lost their son, Peter, through the condition, and his mother was very, very brave today.
The Petitions Committee wrote to the Cabinet Secretary for health back in February asking for a meeting with the family—they were here today. The Cabinet Secretary for health replied that he was unable—unable—to meet the family. So, that’s from February until today that he’s been unable to meet this family with something so important to discuss. Could you provide a statement on the availability of Vaughan Gething to possibly, maybe, fit the family into his busy schedule?
Arweinydd y siambr, datganiad sydyn yn unig yw hwn ar rywbeth a gododd heddiw yn y Pwyllgor Deisebau. Rhoddodd Beth Baldwin ddewr iawn dystiolaeth wirioneddol wefreiddiol ynghylch diabetes 1 ac ymgyrch ei theulu i wella canfod yn gynnar trwy bolisi. Mae gan bedwar cant ar ddeg o blant yng Nghymru y cyflwr hwn, ac mae angen i rieni gadw golwg am y pedwar T: syched, blinder, mynd i'r toiled yn aml, a mynd yn deneuach neu golli pwysau. Collodd y teulu Baldwin eu mab, Peter, oherwydd y cyflwr hwn, ac roedd ei fam yn ddewr iawn, iawn heddiw.
Ysgrifennodd y Pwyllgor Deisebau at Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn ôl ym mis Chwefror yn gofyn am gyfarfod gyda'r teulu—roeddent yma heddiw. Atebodd Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd nad oedd yn gallu—ddim yn gallu—cwrdd â'r teulu. Felly, o fis Chwefror tan heddiw nid yw wedi gallu cwrdd â’r teulu hwn sydd â rhywbeth mor bwysig i’w drafod. A wnewch chi roi datganiad ynghylch a fyddai Vaughan Gething o bosibl, efallai, ar gael i ffitio’r teulu hwn i mewn i’w amserlen brysur?
I thank Neil McEvoy for drawing attention to what clearly is a very important petition that’s come before the Petitions Committee about diabetes 1. Indeed, of course, the Welsh Government—and I recall when I was health Minister, being very engaged in particular how children are affected, and, indeed, early intervention and diagnosis and all the important points that have been made by this family who gave evidence. Clearly, the Cabinet Secretary will be aware now of that particular need and of that family’s request.
Diolch i Neil McEvoy am dynnu sylw at yr hyn sy'n amlwg yn ddeiseb bwysig iawn a ddaeth gerbron y Pwyllgor Deisebau am ddiabetes 1. Yn wir, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru—ac rwy'n cofio pan oeddwn i’n Weinidog iechyd, yn ymgysylltu’n fawr yn enwedig ynghylch sut yr effeithir ar blant, ac, yn wir, ymyrraeth a diagnosis cynnar a phob un o’r pwyntiau pwysig a wnaed gan y teulu hwn a roddodd dystiolaeth. Yn amlwg, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol erbyn hyn o'r angen penodol hwnnw ac o gais y teulu.
I’d like to raise with the leader of the house, the possibility of having a statement. Although not in my constituency, I’ve been approached by workers who are deeply distressed by the news about Coilcolor today and the potential that 50 jobs could be lost by the end of the week in Newport. There does seem to be a dispute between the Welsh Government and this particular company. I don’t particularly want to prejudice any discussions and negotiations that are ongoing, but the crux of the matter seems to be a claim against the Welsh Government that now is putting a question mark over the long-term viability of the business and, in particular, the 50 jobs that are within this business. It does seem to have got a strong order book from what I can deduce from talking to some of the employees this morning. To bring clarity to the picture that has emerged over the last couple of hours, could I encourage the Cabinet Secretary sitting next to you to make a statement and put as much information as possible in the public domain, as I say, without prejudicing any claims that might be before the Government, so that employees and, indeed, the owner of this company can have clarity as to exactly where any dispute resolution might be and the financial implications for this company, because the last thing I think any of us want to wake up to on Saturday morning—i.e. the end of this week—is 50 people out of work in Newport because of a dispute that seems to have been going on for some months.
Hoffwn godi gydag arweinydd y tŷ y posibilrwydd o gael datganiad. Er nad yw yn fy etholaeth i, rwyf wedi bod yn cysylltu â gweithwyr sy'n ofidus iawn gan y newyddion am Coilcolor heddiw a'r potensial y gallai 50 o swyddi gael eu colli erbyn diwedd yr wythnos yng Nghasnewydd. Ymddengys bod anghydfod rhwng Llywodraeth Cymru a’r cwmni penodol hwn. Nid wyf yn arbennig o awyddus i niweidio unrhyw drafodaethau a negodi sy'n mynd rhagddynt, ond ymddengys mai craidd y mater yw hawliad yn erbyn Llywodraeth Cymru sydd bellach yn rhoi marc cwestiwn dros hyfywedd tymor hir y busnes ac, yn benodol, y 50 o swyddi sydd o fewn y busnes. Ymddengys fod ganddynt lyfr archebion cryf, o'r hyn y gallaf ei gasglu ar ôl siarad â rhai o'r gweithwyr y bore yma. I egluro'r darlun sydd wedi dod i'r amlwg yn ystod yr awr neu ddwy ddiwethaf, a gaf i annog Ysgrifennydd y Cabinet sy’n eistedd nesaf atoch chi i wneud datganiad ac i roi cymaint o wybodaeth ag y bo modd yn y parth cyhoeddus, fel y dywedaf, heb niweidio unrhyw hawliadau a allai fod o flaen y Llywodraeth, er mwyn i weithwyr ac, yn wir, berchennog y cwmni hwn allu cael eglurder ynghylch yr union sefyllfa o ran datrys yr anghydfod a'r goblygiadau ariannol i’r cwmni hwn. Oherwydd yn fy marn i, y peth olaf y mae unrhyw un ohonom eisiau deffro iddo fore dydd Sadwrn—h.y. diwedd yr wythnos hon—yw bod 50 o bobl allan o waith yng Nghasnewydd oherwydd anghydfod yr ymddengys iddo fod wedi para am rai misoedd.
I thank Andrew R.T. Davies for that question. I think it is most appropriate if the Cabinet Secretary writes to all Members, given the issues that you raise in terms of not pre-judging the outcome. I think the Cabinet Secretary will ensure that he writes to fully update Members on the situation as soon as possible—I’m sure over the next 24 hours.
Diolch i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n credu mai’r peth mwyaf priodol fyddai i Ysgrifennydd y Cabinet ysgrifennu at yr holl Aelodau, o ystyried y materion a godir gennych o ran peidio rhagfarnu’r canlyniad. Rwy'n credu y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau ei fod yn ysgrifennu i roi’r wybodaeth ddiweddaraf yn llawn i’r Aelodau am y sefyllfa cyn gynted ag y bo modd—rwy'n siŵr yn ystod y 24 awr nesaf.
And finally, Simon Thomas.
Ac yn olaf, Simon Thomas.
Diolch, Llywydd. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth cyn diwedd y tymor, gan fod dim amser am drafodaethau neu ddadleuon bellach? Yn gyntaf oll, pa asesiad mae’r Llywodraeth wedi ei wneud o bwysigrwydd Euratom ynglŷn â’r gwaith sydd ar gael yng Nghymru? Yn benodol, wrth gwrs, mae gennym ni ddau safle niwclear, ond mae hefyd gwastraff niwclear yn cael ei storio mewn safleoedd yng Nghymru, ac, wrth gwrs, mae defnydd o ddeunydd niwclear tu fewn i’r gwasanaeth iechyd hefyd ynghlwm â’r rheoliadau sy’n cael eu trafod a’u cytuno ar lefel Ewropeaidd drwy ddulliau Euratom. Roedd y llythyr i dynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd, llythyr enwog cymal 50, yn sôn am dynnu allan o Euratom hefyd, er bod y cytundeb hwnnw yn hŷn o lawer na’r cytundeb i fynd i mewn i’r Undeb Ewropeaidd. Erbyn hyn, rydw i’n credu ei bod hi’n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn gwneud ei safiad yn glir ynglŷn â’r asesiad y mae hi wedi ei wneud o berthynas Euratom i’n gwaith ni yng Nghymru a sut mae parhau yn y broses yna wrth inni ymadael â’r Undeb Ewropeaidd.
A’r ail ddatganiad yr hoffwn i ei glywed, yn enwedig gyda’r sioe amaethyddol ar y gorwel—wel, gyda llawer o sioeau amaethyddol ar y gorwel, ond y Sioe Fawr yn benodol mewn rhyw bythefnos—yw datganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â phryd ydym ni’n debygol o weld y cynllun datblygu gwledig yn agor ar gyfer ffermio a throsi i ffermio organig. Ni, nawr, bellach, yng Nghymru yw’r unig wlad yn y Deyrnas Gyfunol sydd heb gynllun trosi i ffermio organig mewn lle. Mae cynnydd mewn ffermio organig a gwerthiant organig yn 7 y cant y flwyddyn. Mae pob punt sy’n cael ei buddsoddi o arian cyhoeddus yn creu elw o £21 o fasnach yn y maes organig, ac mae’n edrych yn chwithig iawn i mi ein bod ni angen gwario’r arian sydd gennym ni o hyd cyn inni ymadael â’r Undeb Ewropeaidd a bod y Llywodraeth wedi bod yn eistedd ar eu dwylo cyn belled ag y mae agor cynllun ar gyfer ffermio organig yn y cwestiwn. Nid wyf i eisiau i hynny barhau dros yr haf heb ateb ar ryw fath o ganllawiau pendant gan yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â phryd fydd y cynllun hwn yn cael ei agor yma yng Nghymru.
Thank you, Llywydd. May I ask for two statements from the Government before the end of term, because there’s no time for discussions or debates now? First of all, what assessment has the Government made of the importance of Euratom in terms of works in Wales? In particular, of course, we have two nuclear sites, but there’s also nuclear waste being stored in sites in Wales, and, of course, the use of nuclear material within the health service is also related to the regulations discussed and agreed at a European level through the Euratom mechanisms. The letter to withdraw from the European Union, that famous letter on article 50, mentioned withdrawal from Euratom too, although that agreement goes back much further than the agreement to take us into the European Union. I think it is now important that the Welsh Government should set out its position clearly in terms of the assessment that they have made in relation to the relationship with Euratom and our work in Wales and how we can continue in that process as we exit the European Union.
And the second statement I’d like to hear, particularly with the Royal Welsh Show about to take place—well with lots of agricultural shows taking place, but the Sioe Fawr specifically in the next fortnight or so—is a statement from the Government as to when we are likely to see the rural development plan opening for organic farming and transition to organic farming. We, now, in Wales are the only country within the UK who do not have an organic conversion programme. The increase in organic farming and purchasing of organic produce is 7 per cent per year. Every pound spent produces £21 in trade in organics, and it seems very strange to me that we still need to spend that European funding before we exit the European Union while the Government has been sitting on its hands as far as opening an organic conversion scheme is concerned. I don’t want that to continue over the summer without some sort of answer and particular guidance from the Cabinet Secretary as to when this programme will be open here in Wales.
Thank you, Simon Thomas. Certainly, we will look at the most appropriate response on the assessment of our relationship with Euratom in terms of impact on Wales. As you say—and I think it’s been in the news that radiologists are concerned—it’s medical as well as environmental, and we will certainly look to the most appropriate statement to be made and at what point on this assessment.
On your second point, yes, indeed, and, with the Royal Welsh forthcoming, I know the Cabinet Secretary will be expecting questions on this and she will want to know—and we will make sure that she knows—that the question’s been put today about any transition to organic conversion schemes in Wales through the RDP.
Diolch yn fawr, Simon Thomas. Yn sicr, byddwn yn edrych ar yr ymateb mwyaf priodol ar asesu ein perthynas ag Euratom o ran yr effaith ar Gymru. Fel y dywedwch—ac rwy’n credu ei fod wedi bod yn y newyddion bod radiolegwyr yn pryderu—mae'n feddygol yn ogystal ag yn amgylcheddol, a byddwn yn sicr yn edrych ar y datganiad mwyaf priodol i gael ei wneud ac ar ba bwynt ar yr asesiad hwn.
O ran eich ail bwynt, ie, yn wir, ar drothwy Sioe Frenhinol Cymru, rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn disgwyl cwestiynau am hyn a bydd yn awyddus i wybod—a byddwn yn gwneud yn siŵr ei bod yn gwybod—bod y cwestiwn wedi cael ei godi heddiw am unrhyw gynlluniau pontio i droi'n organig yng Nghymru drwy'r Cynllun Datblygu Gwledig.
Diolch, arweinydd y tŷ.
Thank you, leader of the house.
Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar gymorth i fyfyrwyr yn 2018-19 a chyhoeddi crynodeb o ganlyniadau’r ymgynghoriad ar weithredu ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad Diamond, ac rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei datganiad—Kirsty Williams.
The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Education on student support in 2018-19 and the publication of the summary of results from the consultation on implementing the Welsh Government’s response to the Diamond report, and I call on the Cabinet Secretary to make her statement—Kirsty Williams.
It is indeed a long title, Presiding Officer, and it’s going to be quite a long statement as well. Presiding Officer, I’m very pleased that, today, we can confirm that we in Wales are able to convert the principles of equity and excellence into radical and rational reforms of student support and higher education funding.
Last November, I published the Government’s response to the final Diamond report and launched a consultation on the implementation of our approach. I am now able to publish a summary report of those consultation responses and confirm the Welsh Government’s position; confirm the package of support that is available for full-time undergraduate, part-time undergraduate and postgraduate students from the start of the 2018-19 academic year; confirm the maximum tuition fee levels that Welsh institutions can charge for full-time undergraduate courses; and highlight the efforts of Welsh universities as our sector confirms it will be the first in the UK to be a living wage sector.
The responses to the consultation were positive about our intention to deliver, with only minor modification, the full Diamond package. I would like to take this opportunity to thank everyone who took the time to respond to the consultation, and to our stakeholders who have been keen to contribute to the development of policies that I believe will be a benchmark for other nations and systems. However, it is clear that there is a job of work to do in communicating the new system. In particular we must reassure parents that the fundamental shift to supporting students with day-to-day costs, rather than post-graduation fee repayment, addresses the very concerns that they often raise. We will need to work closely with the universities, student finance authorities and key advocates on this issue. I will launch a communication campaign to promote the new system of support in the autumn and I would also hope that Members here will take up that challenge. A copy of the summary report of the consultation responses, which also includes confirmation of our final proposals, has been placed in the National Assembly Library.
Having considered the responses to the consultation, and having discussed our proposals with the Student Loans Company and Her Majesty’s Treasury, I am pleased to confirm that, subject to regulations being made, we will be introducing the following packages of support for students who start the first year of their course in the 2018-19 academic year. For full-time and part-time undergraduate students, a new fairer and sustainable system of support will be introduced. Additional support will be available to ensure that students have enough money to meet their day-to-day living costs. Every student will be entitled to support equivalent to the national living wage whilst they study. This will mean that eligible full-time students will receive maintenance support of £11,250 if they study in London and £9,100 per year in the rest of the UK.
Grant support will be targeted at those most in need, although every student will receive a minimum grant of £1,000 regardless of household income. Students from the lowest household income will receive the highest grant: up to £10,250 in London and £8,100 in the rest of the UK. Initial estimates suggest that one third of full-time students will be eligible for this full grant. The average household income for a student in the current system is around £25,000. Under the new system such a student will receive around £7,000 a year in non-repayable grant. For the first time, part-time undergraduate students will receive parity of support for maintenance costs on a pro rata basis to their full-time counterparts.
I would like to thank the Student Loans Company for their hard work, diligence and imagination in getting us to the point where we have been able to deliver this significant programme of reform. I am confident that we have established a strong relationship that delivers for Wales and our citizens.
As I announced previously, we have also accepted the Diamond review's recommendations on support for postgraduate students. This new system of support, which will bring parity of support for postgraduate students, will be introduced in the 2019-20 academic year. However, in recognition that the postgraduate changes will be introduced later than for undergraduate students, I will provide enhanced support in 2018-19, subject to the necessary regulations being made. This will be made up of an enhanced loan of £13,000, which will be available to students wherever they choose to study in the UK. In addition, the Welsh Government will provide funding to Welsh institutions, through HEFCW, to provide additional support for postgraduate students who choose to study in Wales, and it is expected that this will be equivalent to around £4,000 per student.
NUS Wales are to be congratulated for making the case for part-time and postgraduate students, and not just the traditional 18-year-old. It is clear to me that progression into postgraduate study is the contemporary challenge of our seriousness in widening access. It is unfortunate that there has been a 14 per cent drop in Welsh postgraduate taught student numbers over the last decade. As we head with such speed into a future shaped by innovation and high-tech industry, it is our duty to enhance part-time and postgraduate opportunities.
Therefore, and in line with the announcement contained in the UK Government’s budget, we also intend to introduce a postgraduate doctoral loans scheme from 2018-19. Eligible students who are ordinarily resident in Wales will be able to borrow up to £25,000 as a non-means-tested loan. But, just as I’m pragmatic enough to seek advantages of English initiatives when it makes sense to do so, I also know that developments across the border bring other consequences for our operating environment. Wales needs a stable, sustainable and progressive higher education funding settlement that supports students when they need it most, and enables our universities to compete domestically and internationally.
I can therefore confirm that because of the reduction in real terms value of tuition fees, the outlook for Welsh Government budgets, and the financial pressures and relative competitiveness of our universities, we will return to the pre-2012 policy of an inflation-linked maximum tuition fee level for the next three academic years. This, of course, will continue to be paid for via a publicly supported loan system with income-contingent repayments made only after graduation.
Members will know that I have previously set a challenge to universities on the living wage and their sense of civic responsibility. So, having now confirmed that students will receive support equivalent to the national living wage, I am pleased to recognise Universities Wales’s announcement that all Welsh universities will become living wage employers, and they have also confirmed that they will sign up to the Government’s code of practice on ethical procurement and employment. This is a clear demonstration that our education system is based on values of equity, excellence and civic responsibility, and I expect to see further developments in the sector’s commitment to a civic mission over the coming weeks and months.
Presiding Officer, our new progressive and fair system represents a fundamental shift in the way we support students and our institutions. By investing in the success of full-time, part-time and postgraduate students, Wales can and will be the only country in Europe to have taken this huge step forward. Together we can ensure we capture and maximise the potential of all our citizens, and of all corners of our nation.
Yn wir, mae’n deitl hir, Llywydd, ac mae'n mynd i fod yn ddatganiad eithaf hir hefyd. Llywydd, rwy'n falch iawn, heddiw, y gallwn gadarnhau ein bod ni yng Nghymru yn gallu trosi egwyddorion tegwch a rhagoriaeth yn ddiwygiadau radical a rhesymegol o gymorth i fyfyrwyr a chyllid addysg uwch.
Fis Tachwedd diwethaf, cyhoeddais ymateb y Llywodraeth i adroddiad terfynol Diamond a lansiais ymgynghoriad ar ein dull gweithredu. Rwyf bellach yn gallu cyhoeddi adroddiad cryno o'r ymatebion hynny i'r ymgynghoriad a chadarnhau safbwynt Llywodraeth Cymru; cadarnhau'r pecyn cymorth sydd ar gael i israddedigion amser llawn, israddedigion rhan-amser a myfyrwyr ôl-raddedig o ddechrau blwyddyn academaidd 2018-19; cadarnhau uchafswm lefelau'r ffioedd dysgu y gall sefydliadau yng Nghymru eu codi am gyrsiau israddedig amser llawn; ac amlygu ymdrechion prifysgolion Cymru wrth i’n sector gadarnhau mai hwn fydd y cyntaf yn y DU i fod yn sector cyflog byw.
Roedd yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn gadarnhaol am ein bwriad i gyflwyno, gyda dim ond mân addasiadau, y pecyn Diamond llawn. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb a gymerodd yr amser i ymateb i'r ymgynghoriad, ac i'n rhanddeiliaid sydd wedi bod yn awyddus i gyfrannu at y gwaith o ddatblygu polisïau yr wyf yn credu fydd yn feincnod ar gyfer cenhedloedd a systemau eraill. Fodd bynnag, mae'n amlwg fod gwaith i'w wneud wrth gyfathrebu’r system newydd. Yn benodol, mae'n rhaid i ni roi sicrwydd i rieni bod y newid sylfaenol i gefnogi myfyrwyr gyda chostau o ddydd i ddydd, yn hytrach nag ad-dalu ffioedd ar ôl graddio, yn mynd i'r afael â'r union bryderon y maent yn aml yn eu codi. Bydd angen i ni weithio'n agos gyda'r prifysgolion, awdurdodau cyllid myfyrwyr ac eiriolwyr allweddol ar y mater hwn. Byddaf yn lansio ymgyrch gyfathrebu i hyrwyddo system newydd o gymorth yn yr hydref a byddwn hefyd yn gobeithio y bydd yr Aelodau yma yn derbyn yr her honno. Mae copi o'r adroddiad cryno o'r ymatebion i'r ymgynghoriad, sydd hefyd yn cynnwys cadarnhad o’n cynigion terfynol, wedi cael ei roi yn Llyfrgell y Cynulliad Cenedlaethol.
Ar ôl ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad, ac ar ôl trafod ein cynigion gyda’r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr a Thrysorlys Ei Mawrhydi, rwy’n falch o gadarnhau, yn amodol ar reoliadau a wneir, y byddwn yn cyflwyno’r pecynnau canlynol o gymorth i fyfyrwyr sy'n cychwyn blwyddyn gyntaf eu cwrs yn y flwyddyn academaidd 2018-19. I fyfyrwyr israddedig amser llawn a rhan-amser, bydd system newydd decach a chynaliadwy o gymorth yn cael ei chyflwyno. Bydd cymorth ychwanegol ar gael i sicrhau bod myfyrwyr yn cael digon o arian i dalu am eu costau byw o ddydd i ddydd. Bydd gan bob myfyriwr yr hawl i gael cymorth sy’n gyfwerth â'r cyflog byw cenedlaethol tra byddant yn astudio. Bydd hyn yn golygu y bydd myfyrwyr llawn amser cymwys yn derbyn cymorth cynhaliaeth o £11,250 os ydynt yn astudio yn Llundain a £9,100 y flwyddyn yng ngweddill y DU.
Bydd cymorth grant yn cael ei dargedu at y rhai sydd â'r angen mwyaf, er y bydd pob myfyriwr yn cael isafswm grant o £1,000 waeth beth yw incwm y cartref. Bydd myfyrwyr o’r cartrefi incwm isaf yn derbyn y grant uchaf: hyd at £10,250 yn Llundain a £8,100 yng ngweddill y DU. Mae amcangyfrifon cychwynnol yn awgrymu y bydd un rhan o dair o fyfyrwyr amser llawn yn gymwys am y grant llawn. Incwm y cartref ar gyfartaledd i fyfyriwr yn y system bresennol yw tua £25,000. Dan y system newydd, bydd myfyriwr o'r fath yn derbyn oddeutu £7,000 y flwyddyn mewn grantiau nad ydynt yn ad-daladwy. Am y tro cyntaf, bydd myfyrwyr israddedig rhan-amser yn derbyn yr un cymorth ar gyfer costau cynhaliaeth ar sail pro rata i'w cymheiriaid llawn amser.
Hoffwn ddiolch i'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr am eu gwaith caled, eu diwydrwydd a’u dychymyg wrth inni gyrraedd y pwynt lle’r ydym wedi gallu cyflawni'r rhaglen sylweddol hon o ddiwygio. Rwy'n hyderus ein bod wedi sefydlu perthynas gref sy'n cyflawni dros Gymru a'n dinasyddion.
Fel y cyhoeddais yn flaenorol, rydym hefyd wedi derbyn argymhellion adolygiad Diamond ar gymorth i fyfyrwyr ôl-raddedig. Bydd y system newydd o gymorth, a fydd yn dod â’r un cymorth i fyfyrwyr ôl-raddedig, yn cael ei chyflwyno yn y flwyddyn academaidd 2019-20. Fodd bynnag, er mwyn cydnabod y bydd y newidiadau ôl-raddedig yn cael eu cyflwyno yn hwyrach na’r newidiadau ar gyfer myfyrwyr israddedig, byddaf yn darparu cymorth gwell yn 2018-19, yn amodol ar y rheoliadau angenrheidiol yn cael eu gwneud. Bydd hyn yn cael ei ffurfio o fenthyciad uwch o £13,000, a fydd ar gael i fyfyrwyr lle bynnag y maent yn dewis astudio yn y DU. Yn ogystal â hyn, bydd Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i sefydliadau yng Nghymru, drwy CCAUC, i ddarparu cefnogaeth ychwanegol i fyfyrwyr ôl-raddedig sy'n dewis astudio yng Nghymru, a disgwylir y bydd hyn yn cyfateb i tua £4,000 fesul myfyriwr.
Mae UCMC i'w longyfarch am roi’r ddadl dros fyfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedig, ac nid dim ond y myfyrwyr traddodiadol 18 oed. Mae'n amlwg i mi mai dilyniant i astudiaethau ôl-raddedig yw her gyfoes ein difrifoldeb wrth ehangu mynediad. Mae'n anffodus bod gostyngiad o 14 y cant wedi bod yn nifer y myfyrwyr ôl-raddedig a addysgir yng Nghymru dros y ddegawd ddiwethaf. Wrth i ni nesáu’n gyflym at ddyfodol a gaiff ei ffurfio gan arloesi a diwydiant uwch-dechnoleg, mae'n ddyletswydd arnom i wella cyfleoedd rhan-amser ac ôl-raddedig.
Felly, ac yn unol â'r cyhoeddiad a gynhwysir yng nghyllideb Llywodraeth y DU, rydym hefyd yn bwriadu cyflwyno cynllun benthyciadau doethuriaeth ôl-raddedig o 2018-19 ymlaen. Bydd myfyrwyr cymwys sy'n preswylio fel arfer yng Nghymru yn gallu benthyg hyd at £25,000 fel benthyciad heb brawf modd. Ond, yn union fel yr wyf yn ddigon pragmatig i geisio manteision o fentrau Lloegr pan fydd yn gwneud synnwyr i wneud hynny, rwyf hefyd yn gwybod bod datblygiadau ar draws y ffin yn dod â chanlyniadau eraill i’n hamgylchedd gweithredu. Mae angen setliad cyllido addysg uwch sefydlog, cynaliadwy a blaengar ar Gymru sy'n cefnogi myfyrwyr pan fydd ei angen fwyaf arnynt, ac yn galluogi ein prifysgolion i gystadlu yn ddomestig ac yn rhyngwladol.
Gallaf felly gadarnhau oherwydd y gostyngiad yng ngwerth termau real ffioedd dysgu, y rhagolygon ar gyfer cyllidebau Llywodraeth Cymru, a'r pwysau ariannol a chystadleurwydd cymharol ein prifysgolion, y byddwn yn dychwelyd at y polisi a oedd yn bodoli cyn 2012 o uchafswm lefel y ffioedd dysgu sy’n gysylltiedig â chwyddiant ar gyfer y tair blynedd academaidd nesaf. Bydd hyn, wrth gwrs, yn parhau i gael ei dalu drwy system benthyciad a gefnogir yn gyhoeddus gydag ad-daliadau sy'n amodol ar incwm yn cael eu gwneud dim ond ar ôl graddio.
Bydd yr Aelodau yn gwybod fy mod wedi gosod her flaenorol i brifysgolion ar y cyflog byw a’u synnwyr o gyfrifoldeb dinesig. Felly, ar ôl cadarnhau bellach y bydd myfyrwyr yn cael cymorth sy'n cyfateb i'r cyflog byw cenedlaethol, mae'n bleser gennyf gydnabod cyhoeddiad Prifysgolion Cymru y bydd holl brifysgolion Cymru yn dod yn gyflogwyr cyflog byw, ac maent hefyd wedi cadarnhau y byddant yn ymrwymo i god ymarfer y Llywodraeth ar gaffael moesegol a chyflogaeth. Mae hyn yn dangos yn glir bod ein system addysg yn seiliedig ar werthoedd ecwiti, rhagoriaeth a chyfrifoldeb dinesig, ac rwy'n disgwyl gweld datblygiadau pellach yn ymrwymiad y sector i genhadaeth ddinesig dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Llywydd, mae ein system newydd flaengar a theg yn cynrychioli newid sylfaenol yn y ffordd yr ydym yn cefnogi myfyrwyr a'n sefydliadau. Drwy fuddsoddi yn llwyddiant myfyrwyr amser llawn, rhan-amser ac ôl- raddedig, Cymru fydd yr unig wlad yn Ewrop i fod wedi gallu cymryd y cam mawr hwn ymlaen. Gyda'n gilydd, gallwn sicrhau ein bod yn dal potensial, a gwneud y mwyaf o botensial ein holl ddinasyddion a phob cwr o’n gwlad.
Can I say thank you to the Cabinet Secretary for giving advance notice of her statement, and for publishing the summary of the responses, as well, to the consultation on the Welsh Government’s position? It’s very timely that this should be made, particularly before the summer recess, because, of course, young people will be wanting to prepare for future academic years, and thinking very much about their future, and I’m grateful that there’s been some clarity provided today over the Welsh Government’s position on a number of issues, particularly around the start of the new regime in 2018. I think it’s fair to say that the Student Loans Company have been working very hard with the Welsh Government to achieve the ambition of being able to introduce the new system of support by that particular date.
Can I welcome, also, the continued recognition that there needs to be absolute parity of support for part-time students with full-time students as well? That is something that, of course, there hasn’t been previously, and I know that many people, including the NUS and other organisations, including HE providers like the Open University, have been calling for that clarity and parity. So, I’m very pleased to see that also.
I also want to welcome very much the support that is going to be in place for postgraduate students. We know that the Welsh Government was very late clarifying its arrangements for this coming academic year in September. It was only February of this year, I think, when you clarified those arrangements, which was completely unacceptable, frankly, for people wanting to make plans about postgraduate study, so it is pleasing to know that there’s been a little bit more clarity, certainly about the 2018-19 situation, and that people can begin to make their plans in respect of that. But I do wonder why it is that the new system of support for postgraduate students is going to be implemented later than that for other students. Why is it 12 months on? You don’t explain that within your statement, and I think it is important to get on the record precisely why that is the case.
I think it should come as no surprise to us that we’ve seen a 14 per cent fall in the number of postgraduates taught in Wales. That is because there has not been any support for them up until this academic year. And, of course, we’ve had that lack of clarity, as I’ve just indicated to you. I know that that’s not all on your watch, Cabinet Secretary, but it is a fact, and therefore it doesn’t surprise me that we’re losing postgraduates—or we have been in recent years. I’m hoping that your announcement today will enable that situation to turn around, although I do believe that it may take some time.
I’m also very much pleased that you’re not just rejecting things that are taking place over the border, but when sensible things happen you are also seeking to emulate them. So, I was very pleased to see that too.
I think it is important to get some stability into the tuition fees situation. I note that you have said that you want to go back to this pre-2012 policy of linking the fees to inflation, but I just wonder, Cabinet Secretary, whether you’ve thought about the potential implications of that, should there be a significant change in fees elsewhere in the UK, either up or down—and I suspect the previous is more likely. But if that is going to be your position for three years, are you still going to be committed to that if there is a significant shift elsewhere, which may, of course, end up disadvantaging Welsh universities?
I noted in the consultation comments that there was a suggestion that the new regime could look at pegging the system of maintenance support, not to the national living wage but potentially to the Living Wage Foundation figure in terms of support. I wonder whether you could clarify whether that was something that you have considered as part of your position; and if you have, why are you not seeking to move towards that over a period of time?
In addition, Cabinet Secretary, I think there are some things that you haven’t referred to, which I think it’s important to get some clarity on. There were many respondents to the consultation that referred to the squeezed middle—these individuals who may be at the margins in terms of the level of income that they have, just over the income threshold perhaps, or those individuals who may have more than one child going through the university system at the same time, and the difficulties and challenges that that might pose for them in terms of supporting their dependants. I wonder if you could say anything as to what your consideration of people in that position might have been, and whether there may be an opportunity to look again at the system of support, so that it recognises the difficulties that those families might be in.
In addition to that, of course, many people have referred to those individuals who might be estranged from their parents and families, and therefore it would be inappropriate to take into account their familial income in order to determine what level of support those individuals might get. You haven’t referred to that at all in your statement today. You haven’t clarified your position on how you intend to ensure that individuals who are estranged from their families might be able to access higher education through this new regime, and it would be helpful if you could give us some clarity on that.
In addition, there was a call from the Children, Young People and Education Committee for you to consider what support you might be able to give to people from underachieving ethnic minorities with low representation and proportion of individuals going to university, and the Gypsy/Traveller community. I wonder whether you might be able to comment on whether there might be specific ring-fenced support that you might be able to make available as a Government to individuals in those situations.
Another group that is disadvantaged under the current system, of course, are the over 60s, who face discrimination in terms of their ability to access support. If they are going to be completing their courses after their sixtieth birthday, there’s no support available for them at all, and I wonder whether you can say whether you are going to do anything to address that discrimination against older people. And, finally, if I may, is a question about bursaries. Again, there were many, many comments in the consultation responses about the availability of bursaries, particularly nursing bursaries, but, of course, I know that you’ve been working with Cabinet colleagues looking at other bursaries that you might be able to extend. I wonder whether you can give any clarity on the longevity of nursing bursaries and what other bursaries you might be considering introducing into the new regime. Thank you.
A gaf i ddweud diolch wrth Ysgrifennydd y Cabinet am roi rhybudd ymlaen llaw am ei datganiad, ac am gyhoeddi crynodeb o'r ymatebion, hefyd, i'r ymgynghoriad ar safbwynt Llywodraeth Cymru? Mae'n amserol iawn fod hyn yn cael ei wneud, yn enwedig cyn toriad yr haf, oherwydd, wrth gwrs, bydd pobl ifanc eisiau paratoi ar gyfer blynyddoedd academaidd y dyfodol, ac yn meddwl am eu dyfodol, ac rwy'n ddiolchgar bod rhywfaint o eglurder wedi’i ddarparu heddiw o safbwynt Llywodraeth Cymru ar nifer o faterion, yn enwedig ynghylch cychwyn y drefn newydd yn 2018. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda Llywodraeth Cymru i gyflawni'r uchelgais o allu cyflwyno'r system gymorth newydd erbyn y dyddiad penodol hwnnw.
A gaf i groesawu, hefyd, y gydnabyddiaeth barhaus fod angen yr un cymorth yn gyfan gwbl i fyfyrwyr rhan-amser a myfyrwyr amser llawn? Mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, na chafwyd o'r blaen, ac rwy’n gwybod bod llawer o bobl, gan gynnwys Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr a sefydliadau eraill, gan gynnwys darparwyr addysg uwch fel y Brifysgol Agored, wedi bod yn galw am yr eglurder a’r cydraddoldeb hwnnw. Felly, rwy'n falch iawn o weld hynny hefyd.
Rwyf hefyd yn awyddus i groesawu’n fawr iawn y gefnogaeth sydd yn mynd i fod ar waith ar gyfer myfyrwyr ôl-raddedig. Rydym yn gwybod bod Llywodraeth Cymru yn hwyr iawn yn egluro ei threfniadau ar gyfer y flwyddyn academaidd nesaf ym mis Medi. Dim ond mis Chwefror eleni oedd hi, credaf, pan wnaethoch egluro’r trefniadau hynny, a oedd yn gwbl annerbyniol, â dweud y gwir, i bobl sydd am wneud cynlluniau ar gyfer astudiaethau ôl-raddedig. Felly mae'n braf gwybod bod ychydig yn fwy o eglurder, yn sicr am sefyllfa 2018-19, ac y gall pobl ddechrau gwneud eu cynlluniau mewn cysylltiad â hynny. Ond tybed pam mae’r system newydd o gymorth i fyfyrwyr ôl-raddedig yn mynd i gael ei rhoi ar waith yn hwyrach nag i fyfyrwyr eraill. Pam ei bod 12 hyn hwyrach? Nid ydych yn esbonio hynny yn eich datganiad, ac rwy’n credu ei bod yn bwysig cael y rheswm am hynny ar gofnod.
Credaf na ddylai fod yn syndod i ni ein bod wedi gweld gostyngiad o 14 y cant yn y nifer o ôl-raddedigion a addysgir yng Nghymru. Mae hynny oherwydd na fu unrhyw gefnogaeth iddynt hyd nes y flwyddyn academaidd hon. Ac, wrth gwrs, rydym wedi cael y diffyg eglurder hwnnw, fel yr wyf newydd ei nodi. Gwn nad yw hynny i gyd yn ystod eich gwyliadwriaeth chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae'n ffaith, ac felly nid yw'n syndod i mi ein bod yn colli ôl-raddedigion—neu rydym wedi bod yn eu colli yn y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n gobeithio y bydd eich cyhoeddiad heddiw yn golygu bod modd newid y sefyllfa, er fy mod yn credu y gall gymryd peth amser.
Rwyf hefyd yn falch iawn nad ydych yn syml yn gwrthod pethau sy'n digwydd dros y ffin, ond pan fydd pethau synhwyrol yn digwydd rydych hefyd yn ceisio eu hefelychu. Felly, roeddwn yn falch iawn o weld hynny hefyd.
Yn fy marn i mae’n bwysig cael rhywfaint o sefydlogrwydd i'r sefyllfa ffioedd dysgu. Sylwaf eich bod wedi dweud eich bod am fynd yn ôl at y polisi cyn 2012 o gysylltu ffioedd â chwyddiant. Ond tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych wedi meddwl am oblygiadau posibl hynny, pe digwydd bod newid sylweddol i ffioedd mewn mannau eraill yn y DU, naill ai i fyny neu i lawr—ac rwy’n amau mai i fyny sydd fwy tebygol. Ond os mai dyna fydd eich sefyllfa am dair blynedd, a ydych yn dal yn mynd i fod yn ymrwymedig i hynny os oes newid sylweddol mewn mannau eraill, a allai, wrth gwrs, yn y pen draw fod yn anfantais i brifysgolion Cymru?
Nodais yn sylwadau’r ymgynghoriad fod awgrym y gallai'r drefn newydd edrych ar hoelio’r system cymorth cynhaliaeth, nid i'r cyflog byw cenedlaethol ond o bosibl i ffigur y Living Wage Foundation o ran cefnogaeth. Tybed a allech chi egluro a oedd hynny'n rhywbeth yr ydych wedi’i ystyried fel rhan o'ch swydd; ac os ydych, pam nad ydych yn ceisio symud tuag at hynny dros gyfnod o amser?
Yn ogystal â hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu bod rhai pethau nad ydych wedi cyfeirio atynt, ac rwy’n credu ei bod hi'n bwysig cael rhywfaint o eglurder arnynt. Roedd llawer o ymatebwyr i'r ymgynghoriad yn cyfeirio at y canol gwasgedig—yr unigolion a allai fod ar yr ymylon o ran y lefel o incwm sydd ganddynt, ychydig dros y trothwy incwm efallai, neu'r unigolion hynny a allai fod â mwy nag un plentyn yn mynd drwy'r system brifysgolion ar yr un pryd, a'r anawsterau a'r heriau y gallai hynny beri iddynt hwy o ran cefnogi eu dibynyddion. Tybed a allech ddweud unrhyw beth ynghylch eich ystyriaeth o bobl yn y sefyllfa honno, ac a all fod cyfle i edrych eto ar y system gymorth, fel ei bod yn cydnabod yr anawsterau y gallai’r teuluoedd hynny fod ynddynt.
Yn ogystal â hynny, wrth gwrs, mae llawer o bobl wedi cyfeirio at yr unigolion hynny a allai fod wedi ymddieithrio oddi wrth eu rhieni a'u teuluoedd, ac felly byddai'n amhriodol rhoi ystyriaeth i’w hincwm teuluol nhw er mwyn penderfynu pa lefel o gymorth y gallai’r unigolion hynny ei chael. Nid ydych wedi cyfeirio at hynny o gwbl yn eich datganiad heddiw. Nid ydych wedi egluro eich safbwynt ar sut yr ydych yn bwriadu sicrhau y gallai unigolion sydd wedi ymddieithrio oddi wrth eu teuluoedd gael mynediad at addysg uwch drwy gyfrwng y drefn newydd, a byddai o gymorth pe gallech roi rhywfaint o eglurhad ar hynny inni.
Hefyd, cafwyd galwad gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i chi ystyried pa gymorth y gallech fod yn gallu ei roi i bobl o leiafrifoedd ethnig sy’n tangyflawni sydd â chynrychiolaeth isel a chyfran isel o unigolion sy'n mynd i'r brifysgol, a’r gymuned Sipsiwn / Teithwyr. Tybed a allech roi sylwadau ynghylch a allai fod cefnogaeth benodol wedi ei neilltuo y gallech chi fel Llywodraeth ei sicrhau fydd ar gael i unigolion yn y sefyllfaoedd hynny.
Grŵp arall sydd dan anfantais dan y system bresennol, wrth gwrs, yw'r rhai dros 60 oed, sy'n wynebu gwahaniaethu o ran eu gallu i gael gafael ar gymorth. Os ydynt yn mynd i fod yn cwblhau eu cyrsiau ar ôl eu pen-blwydd yn drigain oed, nid oes cymorth ar gael iddynt o gwbl. Tybed a allwch chi ddweud a ydych yn mynd i wneud unrhyw beth i fynd i'r afael â’r gwahaniaethu hwnnw yn erbyn pobl hŷn. Ac, yn olaf, mae’r cwestiwn am fwrsariaethau. Unwaith eto, roedd llawer iawn o sylwadau yn yr ymatebion i'r ymgynghoriad ynghylch bwrsariaethau y mae modd eu cael, yn enwedig bwrsariaethau nyrsio. Ond, wrth gwrs, rwy’n gwybod eich bod wedi bod yn gweithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet yn edrych ar fwrsariaethau eraill y gallech fod yn gallu eu hymestyn. Tybed a allwch roi unrhyw eglurhad ar hirhoedledd bwrsariaethau nyrsio a pha fwrsariaethau eraill y gallech fod yn ystyried eu cyflwyno i'r drefn newydd. Diolch.
That is a long list of questions, Presiding Officer, so I’ll try to get through them as quickly as I can. I think the parity between modes of study is what makes this package of support so important and unique, and I believe it will be the subject of other nations looking to see what Wales has done. Indeed, Scotland are already committed to a review of their own system and are looking very closely at what is being done here in Wales. With regard to why the postgraduate programme comes in a year later, that is because, despite the very hard and very genuine work that’s been undertaken in conjunction with Welsh Government and the Student Loans Company, they have not been able to make all the necessary changes in time. So, postgraduate support comes online into the formal system a year later. But you will see from my statement that I was not prepared to leave those postgraduate students dangling. There will be loans available from this new academic year, 2017, addressing the issue that there’s been no support previously and that that has put Welsh students at a disadvantage. I’ve used the earliest opportunity that I could, taking on this job, to address that. But, for postgraduate students in 2018-19, there will be money directed through HEFCW to the Welsh universities to support postgraduate study. Importantly, that’ll be for students who choose to study at a Welsh institution, and I will be looking very closely at the impact that that policy has on what else we might like to do to incentivise students studying at Welsh institutions.
That comes back to the point that you rightly closed on with regard to bursaries. You will be aware that I and the Cabinet Secretary for health have worked very hard to create a bursary system for nurses that rewards those people who study in Wales but also commit to working in the public sector in Wales. We’ll be looking to build on that example. For instance, I’m very keen to look at the issue of ALN pathways into teaching, if there is a commitment to train in Wales and then to stay and work in Wales. We’ll be using this interim year of postgraduate support to look at the evidence and to build on what we might do in that regard.
It is true, Darren, to say that we cannot operate in isolation from decisions that are taken across the border, because of the student flow back and fore. I wish it was different, but I have to deal with the realities that I am in. If there are significant changes to systems of student support and higher education finance across the border, then, obviously, I will take that into consideration when making decisions about situations here. But it would be foolhardy to think that we are not operating in the HE sector across the England and Wales border, and, in fact, competing internationally, because of the nature of the sector.
The living wage—the type of living wage that we are supporting students with is in line with the Diamond recommendations. That’s where we are moving forward in that regard. Independent students—if they are genuinely independent from their families, they will be judged on their own income. They will just need to demonstrate that they are genuinely independent of that. There will be no specific support for aspects of the BME community or Gypsy/Travellers at this stage. Let’s be absolutely clear: this is a system that is universal, based on household incomes. As I said in my statement, we anticipate that one-third of Welsh students, regardless of where they come from in Wales, will be entitled to the full grant payment. Indeed, because of the relatively low wages in Wales, the average Welsh student will be in receipt of a grant of £7,000 per year to assist with their living costs, which they will not have to repay. With regard to the over-60s, the policy’s in line with that pursued in England.
Dyna restr hir o gwestiynau, Llywydd, felly byddaf yn ceisio mynd drwyddynt mor gyflym â phosibl. Rwy'n credu mai’r cydraddoldeb rhwng y dulliau o astudio yw’r hyn sy'n gwneud y pecyn cymorth hwn mor bwysig ac unigryw, ac rwy’n credu y bydd yn destun y bydd cenhedloedd eraill yn edrych arno i weld beth mae Cymru wedi ei wneud. Yn wir, mae’r Alban eisoes wedi ymrwymo i adolygu eu system eu hunain ac yn edrych yn ofalus iawn ar yr hyn sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru. O ran pam mae’r rhaglen ôl-raddedig yn digwydd flwyddyn yn ddiweddarach, mae hynny oherwydd, er gwaethaf gwaith caled a diffuant iawn sydd wedi cael ei wneud ar y cyd â Llywodraeth Cymru a'r Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr, nid ydynt wedi gallu gwneud yr holl newidiadau angenrheidiol mewn pryd. Felly, mae cefnogaeth ôl-raddedig yn dod ar-lein i'r system ffurfiol flwyddyn yn ddiweddarach. Ond byddwch yn gweld o fy natganiad nad oeddwn yn barod i adael myfyrwyr ôl-raddedig mewn ansicrrwydd. Bydd benthyciadau ar gael o’r flwyddyn academaidd newydd, 2017, i fynd i'r afael â'r mater na fu dim cefnogaeth o'r blaen, a bod hynny wedi rhoi myfyrwyr Cymru dan anfantais. Rwyf wedi defnyddio'r cyfle cyntaf posibl, gan ymgymryd â’r swydd hon, i fynd i'r afael â hynny. Ond, ar gyfer myfyrwyr ôl-raddedig yn 2018-19, bydd arian yn cael ei gyfeirio drwy CCAUC i brifysgolion Cymru i gefnogi astudio ôl-raddedig. Yn bwysig iawn, bydd hynny ar gyfer myfyrwyr sy'n dewis astudio mewn sefydliad yng Nghymru, a byddaf yn edrych yn ofalus iawn ar yr effaith y bydd y polisi hwnnw yn ei chael ar beth arall yr hoffem ei wneud efallai i gymell myfyrwyr sy'n astudio mewn sefydliadau yng Nghymru.
Mae hynny'n dod yn ôl at y pwynt y cyfeiriwyd ato gennych yn briodol wrth gloi, o ran bwrsariaethau. Byddwch yn ymwybodol fy mod i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi gweithio'n galed iawn i greu system bwrsariaeth ar gyfer nyrsys sy'n gwobrwyo’r bobl hynny sy'n astudio yng Nghymru, ond sydd hefyd yn ymrwymo i weithio yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Byddwn yn ceisio adeiladu ar yr enghraifft honno. Er enghraifft, rwy'n awyddus iawn i edrych ar fater llwybrau ADY i addysgu, os ceir ymrwymiad i hyfforddi yng Nghymru, ac yna i aros a gweithio yng Nghymru. Byddwn yn defnyddio'r flwyddyn interim hon o gymorth ôl-raddedig i edrych ar y dystiolaeth ac i adeiladu ar yr hyn y gallem ei wneud yn hynny o beth.
Mae'n wir dweud, Darren, na allwn weithredu ar wahân i benderfyniadau sy'n cael eu cymryd ar draws y ffin, oherwydd y llif myfyriwr yn ôl ac ymlaen. Byddai’n dda gennyf pe byddai’n wahanol, ond mae'n rhaid i mi ymdrin â'r realiti yr wyf ynddo. Os oes newidiadau sylweddol i systemau cymorth i fyfyrwyr a chyllid addysg uwch ar draws y ffin, yna, yn amlwg, byddaf yn cymryd hynny i ystyriaeth wrth wneud penderfyniadau am sefyllfaoedd yma. Ond byddai'n rhyfygus i feddwl nad ydym yn gweithredu yn y sector AU ar draws ffin Cymru a Lloegr, ac, mewn gwirionedd, yn cystadlu yn rhyngwladol, oherwydd natur y sector.
Mae’r cyflog byw—y math o gyflog byw a fydd yn cefnogi’r myfyrwyr—yn unol ag argymhellion Diamond. Dyna lle’r ydym yn symud ymlaen yn hynny o beth. Myfyrwyr annibynnol—os ydynt yn wirioneddol annibynnol ar eu teuluoedd, byddant yn cael eu barnu ar eu hincwm eu hunain. Bydd angen iddynt ddangos eu bod yn wirioneddol annibynnol. Ni fydd unrhyw gymorth penodol ar gyfer agweddau ar y gymuned BME neu'r Sipsiwn / Teithwyr ar hyn o bryd. Gadewch i ni fod yn gwbl glir: mae hon yn system sy'n seiliedig, yn gyffredinol, ar incwm y cartref. Fel y dywedais yn fy natganiad, rydym yn rhagweld y bydd traean o fyfyrwyr Cymru, waeth o ble maent yn dod yng Nghymru, â’r hawl i gael taliad grant llawn. Yn wir, oherwydd y cyflogau cymharol isel yng Nghymru, bydd y myfyriwr Cymreig ar gyfartaledd yn derbyn grant o £7,000 y flwyddyn i'w helpu gyda'i gostau byw, na fydd yn rhaid iddo ei ad-dalu. Gyda golwg ar bobl dros 60 oed, mae’r polisi yn unol â'r hyn a ddilynir yn Lloegr.
Diolch, Ysgrifennydd, am eich datganiad chi. Nid ydw i’n meddwl ei fod yn mynd â ni i gyfeiriad annisgwyl. Mae llawer o’r hyn rŷch chi wedi ei ddweud yn gadarnhad efallai o’r hyn rŷch chi wedi ei amlinellu i ni yn flaenorol. Ac mae yn dda cael y cadarnhad yna, yn enwedig gan fod prifysgolion a myfyrwyr, wrth gwrs, wedi bod yn chwilio am yr eglurder yna mewn pryd ar gyfer gwneud penderfyniadau yn y misoedd sydd i ddod.
Wrth gwrs, y cyhoeddiad mwyaf arwyddocaol fan hyn yw’r ffaith bod uchafswm y ffioedd dysgu nawr yn mynd i fod yn codi gyda chwyddiant, ac rŷch chi’n gwneud y cyhoeddiad yna er ei fod yn rhywbeth rŷch chi wedi ei wrthod yn y gorffennol, a byddwn i’n licio gofyn i chi felly esbonio beth sydd wedi newid, oherwydd, dim ond rhyw fis neu ddau yn ôl, roeddech chi’n dweud mai dyna oedd y polisi fan hyn yn y Siambr, a byddwn i’n licio gwybod beth sydd wedi newid eich meddwl chi. Oherwydd canlyniad hyn yw y bydd dyledion myfyrwyr yn cynyddu o’r lefelau echrydus o uchel rŷm ni’n eu gweld yn barod, ac rŷm ni’n gwybod, wrth gwrs, fod lefel y llog sy’n cael ei dalu ar y benthyciadau yma yn uwch nag unrhyw log mae nifer ohonom ni’n ei dalu ar forgeisi ar hyn o bryd.
Mae’r penderfyniad yma’n cael ei wneud ar adeg pan fo’r drafodaeth ynglŷn â holl ddyfodol y ffioedd dysgu yma yn fyw iawn, gyda’r Arglwydd Adonis hyd yn oed yn dweud bod ffioedd dysgu yn wleidyddol farw, yn ‘politically dead’, yn ei eiriau fe—wel, yn amlwg, nid yng Nghymru. Er bod gennym ni faniffesto gan y Blaid Lafur rai wythnosau yn ôl a oedd yn dweud y buasen nhw’n sgrapio ffioedd, mae nawr gennym ni Lywodraeth Lafur yng Nghymru sydd yn cydsynio i weld lefel y ffioedd yn cynyddu o flwyddyn i flwyddyn. Mae meddwl eich bod chi’n hapus i roi’r baich ychwanegol yna ar fyfyrwyr yn siomedig a dweud y lleiaf. Rydw i’n nodi ac yn rhannu siom Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru yn hynny o beth, yn enwedig o gofio, wrth gwrs, fod yr IFS hefyd yn dweud wrthym ni fod dyledion mor uchel nawr na fydd tri chwarter o’r graddedigion fyth yn talu yn ôl yn llawn y ddyled. Felly, mae yna gwestiynau ehangach, rydw i’n meddwl, sydd angen eu hystyried yn fan hyn hefyd.
Felly, a gaf i ofyn pa ystyriaeth roesoch chi i opsiynau amgen, yn hytrach na thaflu’r baich ychwanegol yma ar y myfyrwyr? Onid oedd yna unrhyw bosibilrwydd y byddai modd defnyddio HEFCW efallai i gwrdd â chostau cyrsiau drutach yn lle, fel rydw i’n dweud, daflu’r bach ar ysgwyddau’r myfyrwyr? Ac a gawn ni hefyd eglurder ynglŷn â phryd a phwy a fydd yn gorfod talu’r ffioedd ychwanegol yma? A ydyw e’n gynnydd a fydd yn cychwyn fel y bydd myfyrwyr yn cychwyn eu cyrsiau o 2018 ymlaen, neu a ydy hwn yn rhywbeth a fydd yn daladwy gan fyfyrwyr sydd eisoes yn y system ac eisoes yn ymgymryd â’u hastudiaethau? Mi fyddai eglurder yn help.
Rydw i’n croesawu’r ymrwymiad i gyflogau byw, wrth gwrs, yn ein prifysgolion ni, ond mae yna bach o eironi fan hyn, oherwydd dyma un o’r sectorau gyda’r bwlch mwyaf mewn cyflogau oddi mewn iddo fe, a thra ei bod hi’n iawn ein bod ni’n edrych ar lefel cyflogau’r rhai sydd ar waelod y ‘scale’, rydw i yn meddwl bod yn rhaid inni edrych ar ben arall y ‘scale’ hefyd a bod angen gwneud mwy i gau’r bwlch yna, a byddwn i yn licio clywed eich barn chi ynglŷn â hynny.
Rŷch chi wedi sôn yn flaenorol am ryw fath o beilot o safbwynt y gefnogaeth ariannol i fyfyrwyr i sicrhau ei bod hi’n ‘portable’ ac yn drosglwyddadwy o fewn y Deyrnas Unedig, ond hefyd y tu hwnt, yn yr Undeb Ewropeaidd a’r tu hwnt i hynny. Mi fyddwn i’n falch o ddiweddariad ynglŷn â lle rŷm ni arni ar hynny.
Nid oes cyfeiriad at y Coleg Cymraeg Cenedlaethol fan hyn. Rydw i’n gwybod bod yna gymhellion, wrth gwrs, yn Diamond, ac rydw i’n gwybod bod yna waith yn digwydd ar y ffrynt yna, a byddwn i’n licio eglurder ynglŷn â phryd a gawn ni wybod mwy am newidiadau posibl o safbwynt ColegauCymru ac yn sicr cynaladwyedd ariannol—sori, Coleg Cymraeg ddylwn i ddweud, nid ColegauCymru.
Ac, wrth gwrs, ni fyddai dim un datganiad ynglŷn â Diamond yn gyflawn heb fy mod i’n holi ynglŷn â’r argymhelliad o fod â chynlluniau gerbron i annog graddedigion i aros neu ddychwelyd i Gymru ar ôl graddio er mwyn sicrhau y gwerth gorau i economi Cymru o fuddsoddiad y trethdalwyr. A allwch chi roi diweddariad i ni o ba ystyriaethau pellach rŷch chi wedi eu rhoi i hyn, a phryd y cawn ni fwy o fanylion mewn ymateb i’r argymhelliad a oedd yn Diamond ar y mater yma?
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. I don’t think it takes us in an unexpected direction. Much of it confirms what you’ve outlined in the past, but it is good to have that confirmation, particularly as universities and students, of course, have been seeking that clarity in order to make decisions in the ensuing months.
Now, the most significant announcement here is the fact that the maximum for tuition fees is going to go up in line with inflation, and you make that announcement even though it’s something that you’ve rejected in the past, and I’d like to ask you to explain what’s changed, because, only a few months ago, you were saying that that was the policy in the Chamber, and I would like to know what has changed your mind. Because the result of this is that student debt will increase from the appallingly high levels that we’re already seeing, and we know, of course, that the interest paid on these loans is higher than what some of us pay on mortgages at the moment.
This decision is made at a time when the discussion on the whole future of these tuition fees is a very live topic, with Lord Adonis, of all people, saying that tuition fees are ‘politically dead ’, to use his own words—well, clearly not in Wales. Although we had a Labour Party manifesto some weeks ago saying that they would scrap fees, we now have a Labour Government in Wales who are consenting to see an increase in the level of fees year on year. To think that you’re happy to place that additional burden on students is disappointing to say the least. I note and share the disappointment of NUS Wales in that regard, particularly bearing in mind that the IFS have told us that debts are now so high that three quarters of graduates will never fully repay the debt. So, there are broader questions that need to be taken into account here.
So, can I ask you what consideration you gave to alternative options to placing this additional burden on students themselves? Wasn’t there some possibility that it would have been possible to use HEFCW to meet the cost of the more expensive courses instead of placing the burden on the students themselves? And can we have some clarity on when and who will have to pay these additional fees? Is it an increase that will commence as students commence their courses from 2018 onwards, or will this be payable by students who are already in the system and already engaged in their studies? So, some clarity there would be of assistance.
I welcome the commitment to a living wage in our universities, but there is some irony here, because this is one of the sectors with the highest pay gap, and, whilst it is right that we look at the level of those at the bottom of the scale, I also think that we should consider the other end of the scale, too, and that we need to do more to close that gap. I would like to hear your view on that.
You’ve previously mentioned some sort of pilot in terms of financial support to students to ensure that it’s portable and transferable within the UK, but also outwith, in the European Union and beyond. I’d be thankful for an update on that.
There is no reference to the Coleg Cymraeg Cenedlaethol here. I know that there are recommendations contained within Diamond, and I know that there is work happening on that front, but I would like some clarity on when we will hear more about any possible changes in terms of the financial sustainability of ColegauCymru—sorry, ‘Coleg Cymraeg’, I should have said, not ColegauCymru.
And, of course, no statement on Diamond would be complete without me asking about the recommendation to bring plans forward to encourage graduates to remain or to return to Wales, having graduated, to ensure that we get the best value for the Welsh economy from the taxpayers’ investment. Can you give us an update on what further consideration you’ve given to this and when we will have more detail in response to the recommendation contained within Diamond on this issue?
Thank you very much, Llyr, for those questions. With regard to setting fee levels, what I've always said consistently in this Chamber is that I will take a number of factors into consideration when addressing that point. Those factors have included the state of the Welsh Government's own finances, the impact on students, and, indeed, the state of the finances of the sector as a whole. Only earlier today, in First Minister’s questions, we had one of your colleagues talk about the challenges in Bangor, and potential job losses in Bangor. Your colleague sitting next to you, Simon Thomas, is often concerned—rightly so—about job losses in the higher education sector in his own area, and I’ve had to take a number of factors, including decisions taken across the border in England, with regard to fee levels. But what is important, I think, to remember is that fee loans are only payable after graduation, and only once graduates are earning £21,000, and they are indeed written off after 30 years. So, those people who benefit the most economically from going on to a higher education course pay the most back. Welsh students are also unique in the sense that they are eligible for up to £1,500 to be written off the balance of their loans once they start a repayment programme. That is unique to Wales, and it’s my intention to continue to do that.
But let’s be absolutely clear about the work of the NUS with regard to ‘The Pound in Your Pocket’, and the concerns that students have expressed, families have expressed, that it is the day-to-day living costs that are the largest barrier for people going on to study at higher education level and, crucially, staying in higher education. If you look at the situation across the border in England, where there are no grants available—regardless of what your background is, there is no financial help for the day-to-day living costs—it is students from a poorer background who disproportionately drop out after their first year at university. I never—I never—want to see a Welsh student who is capable of sustaining themselves academically on a HE course have to drop out because of day-to-day living costs. We are unique—unique—in the system that we are delivering for Welsh students today.
As regards the Labour manifesto, it’s not for me to defend the manifesto of the Labour Party, but the Welsh Labour manifesto in the Assembly elections last year said that Welsh students would not be put at a disadvantage and they would be better off than English students, and that manifesto commitment, along with our party’s manifesto commitment, is honoured here today. Welsh fees will still be lower at Welsh universities than those Welsh students are paying in English institutions and Welsh students are paying to attend Scottish universities. Let’s be absolutely clear about that.
Llyr, you quoted the IFS. Well, let me be clear about what the IFS has said about student finance, and I quote:
‘bringing back maintenance grants would have the advantage of allowing government to target specific students or courses that have wider benefits to society…the government’—
they were referring to Westminster—
‘should put more weight on the latter rather than the former’,
i.e., reducing fees. That’s the approach they should take to making policy. We are doing exactly what independent experts say we need to do in this country.
Incidentally, with regard to inflation linking fees, that’s exactly what your party did when you were in Government here in this National Assembly for Wales. That’s exactly what you did. [Interruption.] It’s exactly what—[Interruption.] It’s exactly what you did. [Interruption.] True, Simon. True. Very true, Simon. It’s very, very true. The fee level—[Interruption.] And I’m sure, Simon, when you were the special adviser in the Government, you did it for the very same reasons that I’m doing it today, to support the sector.
The fees—[Interruption.] The fees—[Interruption.] If I could go on to answer the rest of Llyr’s questions, the fees will apply to the entire cohort from 2018-19. With regard to the living wage, can I say that I am delighted by the announcement of Universities Wales yesterday that Wales will become the first HE sector to move to being a living-wage employer? This is really important, because, up until now, with the exception of Cardiff University and the Open University, that was not the case. This is good news for the lowest-paid workers in the sector working in institutions the length and breadth of Wales, and it is only right that we do so. We cannot advocate for a living wage for students when the people who are cleaning the lecture theatres, the halls of residence and the toilets are not treated in the same way. I am delighted—I am delighted, absolutely delighted—that Universities Wales has made progress in this area when they have not been willing to do so. But there is more to be done—there is absolutely more to be done—with regard to transparency with the higher levels of pay within the institutions, and I continue to have a very productive dialogue with Universities Wales about the importance of this issue, transparency around this issue, and I hope that I will be back in the Chamber before too long to make another positive announcement in that regard. I’ll continue to have those discussions with them.
The Member talks about the future of the coleg. As the Member will know, I removed the budget for the Coleg Cymraeg Cenedlaethol out of the Higher Education Funding Council for Wales this year to protect funding for the very important work that the college does, because I was concerned that because of the strains on HE finance, the work of the coleg might be undermined. So, we’ve taken specific steps to protect that funding in this year, and I await with interest the report of Delyth Evans that will give this Government some independent advice on the future of the coleg, and how the coleg’s role should be developed going forward.
With regard to this issue of getting people to come back to Wales, there are things outside my portfolio that we need to do. We need job opportunities for those people to come back to Wales. We need affordable housing in parts of Wales, so that people can come back and afford to buy houses and raise their families there. But our commitment to this is absolutely clear in the establishment of our interim postgraduate loan measures. Those postgraduate—. Not loans, sorry; everybody can get a loan. Those postgraduate grant measures will only be available to those people who come back to study in Wales. And that’s a commitment and an indication of how I want to be able to use public resources to incentivise those who will come back and contribute. As I said in answer to Darren Millar, we’re already working with Vaughan Gething with regard to nurses in that regard. I’m looking to explore it with regards to additional learning needs and other opportunities.
Diolch yn fawr iawn, Llyr, am y cwestiynau yna. O ran pennu lefelau ffioedd, yr hyn yr wyf bob amser wedi’i ddweud yn gyson yn y Siambr hon yw y byddaf yn cymryd nifer o ffactorau i ystyriaeth wrth fynd i'r afael â’r pwynt hwnnw. Mae’r ffactorau hynny wedi cynnwys sefyllfa cyllid Llywodraeth Cymru ei hun, yr effaith ar fyfyrwyr, ac, yn wir, sefyllfa cyllid y sector yn ei gyfanrwydd. Dim ond yn gynharach heddiw, mewn cwestiynau i'r Prif Weinidog, cawsom un o'ch cydweithwyr yn siarad am yr heriau ym Mangor, a’r posibilrwydd o golli swyddi ym Mangor. Mae eich cydweithiwr sy’n eistedd nesaf atoch chi, Simon Thomas, yn aml yn pryderu—yn briodol felly—am golledion swyddi yn y sector addysg uwch yn ei ardal ei hun, ac rwyf wedi gorfod ystyried nifer o ffactorau, gan gynnwys penderfyniadau a wnaed ar draws y ffin yn Lloegr, gyda golwg ar lefelau ffioedd. Ond yr hyn sy'n bwysig ei gofio, yn fy marn i, yw bod benthyciadau ffioedd ond yn daladwy ar ôl graddio, a dim ond pan fydd y graddedigion yn ennill £21,000, ac y cânt yn wir eu dileu ar ôl 30 mlynedd. Felly, y bobl hynny sy'n elwa fwyaf yn economaidd o fynd ymlaen i gwrs addysg uwch sy’n talu'r mwyaf yn ôl. Mae myfyrwyr o Gymru hefyd yn unigryw yn yr ystyr eu bod yn gymwys i hyd at £1,500 i gael ei ddileu oddi ar falans eu benthyciadau pan fyddant yn dechrau ar raglen ad-dalu. Mae hynny’n unigryw i Gymru, ac mae'n fwriad gennyf barhau i wneud hynny.
Ond gadewch i ni fod yn gwbl glir ynghylch gwaith yr UCM gyda golwg ar ‘Y Bunt yn Eich Poced', a'r pryderon y mae myfyrwyr wedi’u mynegi, teuluoedd wedi’u mynegi, mai’r costau byw o ddydd i ddydd yw’r rhwystr pennaf i’r rheini sy'n mynd ymlaen i astudio ar lefel addysg uwch ac, yn hollbwysig, yn aros mewn addysg uwch. Os ydych yn edrych ar y sefyllfa ar draws y ffin yn Lloegr, lle nad oes grantiau ar gael—waeth beth yw eich cefndir, nid oes unrhyw gymorth ariannol ar gyfer costau byw o ddydd i ddydd—myfyrwyr o gefndir tlotach sy'n anghymesur yn gadael ar ôl eu blwyddyn gyntaf yn y brifysgol. Nid wyf i byth—byth—eisiau gweld myfyriwr Cymraeg sy'n gallu cynnal i hunan yn academaidd ar gwrs addysg uwch yn gorfod rhoi’r gorau iddi oherwydd costau byw o ddydd i ddydd. Rydym yn unigryw—yn unigryw—yn y system yr ydym yn ei chyflwyno i fyfyrwyr o Gymru heddiw.
O ran y maniffesto Llafur, nid yw'n fater i mi i amddiffyn maniffesto’r Blaid Lafur. Ond roedd maniffesto Llafur Cymru yn etholiadau'r Cynulliad y llynedd yn dweud na fyddai myfyrwyr o Gymru yn cael eu rhoi dan anfantais ac y byddent yn well eu byd na myfyrwyr yn Lloegr, ac mae’r ymrwymiad maniffesto hwnnw, ynghyd ag ymrwymiad maniffesto ein plaid ni, yn cael ei anrhydeddu yma heddiw. Bydd ffioedd Cymru yn dal i fod yn is mewn prifysgolion yng Nghymru na'r rhai y mae myfyrwyr o Gymru yn eu talu mewn sefydliadau yn Lloegr ac y mae myfyrwyr o Gymru yn eu talu i fynychu prifysgolion yr Alban. Gadewch i ni fod yn gwbl glir ynghylch hynny.
Llyr, fe wnaethoch chi ddyfynu’r IFS. Wel, gadewch i mi fod yn glir ynghylch yr hyn y mae'r IFS wedi'i ddweud am gyllid i fyfyrwyr, a dyfynnaf:
byddai dod â grantiau cynhaliaeth yn ôl yn fantais gan y byddai’n caniatáu i’r llywodraeth dargedu myfyrwyr neu gyrsiau penodol sydd â manteision ehangach i gymdeithas ... dylai’r llywodraeth—
roeddent yn cyfeirio at San Steffan—
roi mwy o bwysau ar yr olaf yn hytrach na'r cyntaf,
h.y. lleihau ffioedd. Dyna'r dull y dylent ei gymryd wrth lunio polisïau. Rydym yn gwneud yn union yr hyn y mae’r arbenigwyr annibynnol yn dweud y mae angen i ni ei wneud yn y wlad hon.
Gyda llaw, o ran ffioedd cysylltiedig â chwyddiant, dyna'n union yr hyn a wnaeth eich plaid pan oeddech chi mewn Llywodraeth yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Dyna'n union yr hyn a wnaethoch. [Torri ar draws.] Mae'n union yr hyn—[Torri ar draws.] Mae'n union yr hyn a wnaethoch. [Torri ar draws.] Gwir, Simon. Gwir. Gwir iawn, Simon. Mae'n wir iawn, iawn. Y lefel ffi— [Torri ar draws.] Ac rwy'n siŵr, Simon, pan oeddech chi’n gynghorydd arbennig yn y Llywodraeth, gwnaethoch chi hynny am yr un rhesymau ag yr wyf fi’n ei wneud heddiw, i gefnogi'r sector.
Bydd y ffioedd— [Torri ar draws.] Bydd y ffioedd— [Torri ar draws.]Pe cawn fwrw ymlaen i ateb gweddill cwestiynau Llyr, bydd y ffioedd yn berthnasol i'r garfan gyfan o 2018-19 ymlaen. O ran y cyflog byw, a gaf i ddweud fy mod yn falch iawn o gyhoeddiad Prifysgolion Cymru ddoe mai Cymru fydd y sector addysg uwch cyntaf i fod yn gyflogwr cyflog byw? Mae hyn yn bwysig iawn, oherwydd, hyd yn hyn, ac eithrio Prifysgol Caerdydd a'r Brifysgol Agored, nid oedd hynny'n wir. Mae hyn yn newyddion da i'r gweithwyr ar y cyflogau isaf yn y sector sy'n gweithio yn y sefydliadau ar hyd a lled Cymru, ac nid yw ond yn iawn ein bod yn gwneud hynny. Ni allwn ddadlau dros gyflog byw ar gyfer myfyrwyr pan nad yw’r bobl sy'n glanhau’r darlithfeydd, y neuaddau preswyl a’r toiledau yn cael eu trin yn yr un ffordd. Rwyf wrth fy modd—rwyf wrth fy modd, wrth fy modd—bod Prifysgolion Cymru wedi gwneud cynnydd yn y maes hwn pan nad ydynt wedi bod yn barod i wneud hynny. Ond mae rhagor i'w wneud—mae rhagor i'w wneud yn ddiamod—o ran tryloywder â'r lefelau cyflog uwch yn y sefydliadau, ac rwy’n dal i gael deialog gynhyrchiol iawn â Phrifysgolion Cymru am bwysigrwydd y mater hwn, tryloywder ar y mater hwn, ac rwy’n gobeithio y byddaf yn ôl yn y Siambr cyn bo hir i wneud cyhoeddiad cadarnhaol arall yn hynny o beth. Byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda nhw.
Mae’r Aelod yn sôn am ddyfodol y coleg. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, rwyf wedi tynnu’r gyllideb ar gyfer y Coleg Cymraeg Cenedlaethol allan o Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru eleni er mwyn diogelu cyllid ar gyfer y gwaith pwysig iawn y mae’r coleg yn ei wneud, oherwydd fy mod yn poeni, yn sgil y pwysau ar gyllid AU, efallai y gallai gwaith y coleg gael ei danseilio. Felly, rydym wedi cymryd camau penodol i ddiogelu’r arian hwnnw yn y flwyddyn hon, ac rwy’n disgwyl yn eiddgar am adroddiad Delyth Evans a fydd yn rhoi cyngor annibynnol i’r Llywodraeth hon ar ddyfodol y coleg, a sut y dylai swyddogaeth y coleg gael ei datblygu yn y dyfodol.
Gyda golwg ar y mater hwn o gael pobl i ddod yn ôl i Gymru, mae pethau y tu allan i fy mhortffolio y mae angen i ni eu gwneud. Mae angen cyfleoedd swyddi fel y gall y bobl hynny ddod yn ôl i Gymru. Mae angen tai fforddiadwy mewn rhannau o Gymru, fel y gall pobl ddod yn ôl a fforddio prynu tai a magu eu teuluoedd yno. Ond mae ein hymrwymiad i hyn yn gwbl glir wrth inni sefydlu ein mesurau benthyciadau ôl-raddedig interim. Bydd y benthyciadau ôl-raddedig—. Nid benthyciadau, mae’n ddrwg gen i; gall pawb gael benthyciad. Bydd y mesurau grantiau ôl-raddedig ar gael yn unig i'r bobl hynny sy'n dod yn ôl i astudio yng Nghymru. Ac mae hynny’n ymrwymiad ac yn arwydd o sut yr wyf yn dymuno gallu defnyddio adnoddau cyhoeddus i gymell y rhai a fydd yn dod yn ôl ac yn cyfrannu. Fel y dywedais wrth ateb Darren Millar, rydym eisoes yn gweithio gyda Vaughan Gething yn hynny o beth o ran nyrsys. Rwy’n bwriadu edrych i mewn i hyn o ran anghenion dysgu ychwanegol a chyfleoedd eraill.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I welcome the parity that you’ve announced between part-time and full-time students, and between undergraduates and postgraduate students. I’d like to add my own thanks to those of the Cabinet Secretary to the National Union of Students for fighting the good fight for part-time and postgrad students for so long. I also welcome the proposal that doctoral studies should be supported. However, I fail to see how offering £1,000 per student, regardless of income, is a positive step forward. The Cabinet Secretary may say that we may be taking about a relatively small amount of money here, but that money could be spent elsewhere in the education system, such as making essential repairs to a rural school. The Welsh Government is constantly complaining that they’re not given sufficient funds, yet you can find the cash to give this handout to students from families on higher incomes. Whilst I’m not necessarily against the principle of a student loan system, I’m wary of saddling Welsh students with debt at the beginning of their careers. Graduates are now facing debts at the same level as my first mortgage. Is this really what we want for Welsh students?
I’d welcome the Cabinet Secretary’s explanation of how she is ensuring that students and graduates achieve a quality career service that will help them make the best decisions about which course to study and how much debt to incur. At the end of the day, these people are going to be saddled with an amount of debt. We need to make sure that they understand the level of debt, how long that’s going to take them to pay off, and that that’s actually a proper and worthy investment in their future before they actually incur the debt. Without quality careers advice, we risk Welsh students incurring debt for no good reason, as I said. I do believe the Cabinet Secretary has missed the opportunity to incentivise students to study those subjects such as science and engineering, which are desperately needed in our economy, by providing free tuition and means-tested grants for those subjects.
I’m also concerned about the potential inflation of student costs, which could be caused in terms of rent et cetera, as landlords and others cotton on to the fact that students have access to loans and potentially more money. We saw it happen when student loans were introduced in the 1990s. Rent for student accommodation rocketed for a start. And, so, what is the Cabinet Secretary’s assessment on inflation of costs for students, due to the measures announced today? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi cyhoeddi y caiff myfyrwyr rhan-amser ac amser llawn eu trin yr un fath, a hefyd israddedigion a myfyrwyr ôl-raddedig. Hoffwn fynegi fy niolch i hefyd, fel y gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet, i Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr am ymladd y frwydr gyfiawn ar gyfer myfyrwyr rhan-amser ac ôl-raddedig am gyfnod mor hir. Rwyf hefyd yn croesawu'r cynnig y dylid cefnogi astudiaethau doethuriaeth. Fodd bynnag, ni allaf weld sut mae cynnig £1,000 am bob myfyriwr, waeth beth yw’r incwm, yn gam cadarnhaol ymlaen. Efallai fod Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud y gallwn fod yn siarad am swm cymharol fach o arian yma, ond gellid gwario’r arian hwnnw mewn mannau eraill yn y system addysg, fel gwneud gwaith atgyweirio hanfodol i ysgol wledig. Mae Llywodraeth Cymru yn cwyno yn gyson nad ydynt yn cael digon o arian, eto gallwch ddod o hyd i'r arian i roi'r rhodd hon i fyfyrwyr o deuluoedd ar incwm uwch. Er nad wyf o reidrwydd yn erbyn yr egwyddor o system fenthyciadau i fyfyrwyr, rwy’n gochel rhag rhoi baich dyled ar fyfyrwyr Cymreig ar ddechrau eu gyrfaoedd. Mae graddedigion bellach yn wynebu dyledion sydd ar yr un lefel â fy morgais cyntaf. Ai dyma’r hyn yr ydym ei eisiau ar gyfer myfyrwyr Cymru?
Byddwn yn croesawu eglurhad gan Ysgrifennydd y Cabinet o sut mae hi'n sicrhau bod myfyrwyr a graddedigion yn llwyddo i gael gwasanaeth gyrfa o ansawdd a fydd yn eu helpu i wneud y penderfyniadau gorau ynghylch pa gwrs i'w astudio a faint o ddyled i’w hysgwyddo. Ar ddiwedd y dydd, bydd y bobl hyn yn ysgwyddo dyledion. Mae angen i ni wneud yn siŵr eu bod yn deall lefel y ddyled, pa mor hir y bydd yn ei gymryd i dalu’r ddyled, a bod hynny mewn gwirionedd yn fuddsoddiad priodol a theilwng yn eu dyfodol, cyn eu bod yn mynd i ddyled. Heb gyngor gyrfaoedd o ansawdd, rydym mewn perygl o weld myfyrwyr Cymru yn mynd i ddyled heb reswm da, fel y dywedais. Rwy’n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi colli'r cyfle i gymell myfyrwyr i astudio pynciau fel gwyddoniaeth a pheirianneg, y mae eu gwir angen yn ein heconomi, drwy ddarparu hyfforddiant am ddim a grantiau prawf modd ar gyfer y pynciau hynny.
Rwyf hefyd yn pryderu am y chwyddiant posibl i gostau myfyrwyr, o ran rhenti ac ati, wrth i landlordiaid ac eraill ddeall bod gan fyfyrwyr fenthyciadau a mwy o arian o bosib. Gwelsom hyn yn digwydd pan gyflwynwyd benthyciadau i fyfyrwyr eu yn y 1990au. Aeth y rhent ar gyfer llety myfyrwyr i’r entrychion i ddechrau. Felly, beth yw asesiad Ysgrifennydd y Cabinet am y chwyddiant o ran costau i fyfyrwyr, yn sgil y mesurau a gyhoeddwyd heddiw? Diolch.
Presiding Officer, can I thank Michelle for her question? I believe higher education is a joint endeavour, one where the individual benefits, but also we as a society benefit too. And that’s why the universal grant of £1,000, which was recommended by Diamond in his independent review, will be taken forward. This Government believes in the principle of universalism within that progressive system, and that’s why we will fulfil the recommendation by Diamond. It’s incongruous for the Member to argue on one hand that the £1,000 should not be paid, but on the other hand then talk about the issue around student debt and tuition loans. What we do know is that abolishing tuition loans, and not supporting individual student upfront costs, benefits the middle classes and the better-off more. You can’t have it both ways.
The Member is correct, though—and I should have addressed this in answer to Llyr Gruffydd, and I apologise for not doing so, Llyr—about the issue around the interest rates. I am concerned about interest rates, and how they are applied to student loans. And, as a result of that concern, I have written to the UK Government on that issue, expressed my support for a review of the interest rates, and to keep rates as low as possible. And I have made it clear to Jo Johnson, the Minister in the Westminster Government, that we need to work collectively together on this particular issue. So, I’m not forgetting about this point; this is an important point, and we are taking action to try and address this at the UK level.
The Member is also right to talk about careers advice, and I would urge everybody thinking about applying to university to look at the latest longitudinal education outcomes survey. The LEO survey will tell you what the likelihood is of what you studied leading to a job, and the rates of pay that you would get. It makes very interesting reading. And if you do so, I suspect that we will see a rush of students applying for the computer science course in Swansea, because that course leads to high levels of employment, with very good levels of wage. So, you’re right; we do need to make sure that students are getting proper careers advice before they make an application to a university. And teachers who are advising them need to be aware of the plethora of information that there is out there for students, to help them make those choices. Because undertaking a degree course is not to be taken lightly. It’s something that really does need some proper consideration, and looking at the prospects at the end is an important factor to consider.
With regard to subject-specific support, I understand that is UKIP policy. Diamond looked at subject-specific support, rather than a universal system, and he came down on the side of a universal system, and rejected the proposals for subject-specific support.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Michelle am ei chwestiwn? Rwy’n credu bod addysg uwch yn ymdrech ar y cyd, yn un lle mae’r unigolyn yn cael budd, ond hefyd lle’r ydym ni fel cymdeithas yn cael budd hefyd. A dyna pam y byddwn yn bwrw ymlaen â’r grant cyffredinol o £1,000, a gafodd ei argymell gan Diamond yn ei adolygiad annibynnol. Mae'r Llywodraeth yn credu yn yr egwyddor o roi’r un manteision i bawb o fewn y system flaengar honno, a dyna pam y byddwn yn cyflawni'r argymhelliad gan Diamond. Mae'n amhriodol fod yr Aelod yn dadlau ar y naill law na ddylai’r £1,000 gael ei dalu, ond ar y llaw arall, wedyn yn siarad am faterion ynghylch dyled myfyrwyr a benthyciadau dysgu. Yr hyn a wyddom yw bod diddymu benthyciadau dysgu, ac nid cefnogi costau cychwynnol myfyriwr unigol, yn fwy o fudd i'r dosbarth canol a'r mwyaf cefnog. Ni allwch ei chael hi bob ffordd.
Mae’r Aelod yn gywir, er hynny—a dylwn fod wedi ymdrin â hyn wrth ateb Llyr Gruffydd, ac ymddiheuraf am beidio â gwneud hynny, Llyr—am y mater ynghylch y cyfraddau llog. Rwy’n pryderu am gyfraddau llog, a sut y maent yn cael eu cymhwyso i fenthyciadau myfyrwyr. O ganlyniad i'r pryder hwnnw, rwyf wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar y mater hwnnw, ac wedi mynegi fy nghefnogaeth i adolygiad o’r cyfraddau llog a chadw’r cyfraddau mor isel â phosibl. Ac rwyf wedi egluro i Jo Johnson, y Gweinidog yn Llywodraeth San Steffan, fod angen i ni weithio gyda'n gilydd ar y mater penodol hwn. Felly, nid wyf wedi anghofio am y pwynt hwn; mae’n bwynt pwysig, ac rydym yn cymryd camau i geisio mynd i'r afael â hyn ar lefel y DU.
Mae’r Aelod hefyd yn iawn i siarad am gyngor gyrfaoedd, a byddwn yn annog pawb sy’n ystyried gwneud cais i fynd i brifysgol i edrych ar yr arolwg deilliannau addysg hydredol diweddaraf. Bydd yr arolwg hwn yn dweud wrthych beth yw’r tebygolrwydd y bydd yr hyn yr ydych yn ei astudio yn arwain at swydd, a chyfraddau cyflog y swyddi hynny. Mae'n ddiddorol iawn. Ac os ydych yn gwneud hynny, rwy’n tybio y byddwn yn gweld myfyrwyr yn rhuthro i wneud cais am le ar y cwrs cyfrifiadureg yn Abertawe, gan fod y cwrs yn arwain at lefelau uchel o gyflogaeth, gyda lefelau da iawn o gyflog. Felly, rydych chi'n iawn; mae angen i ni wneud yn siŵr bod myfyrwyr yn cael cyngor gyrfaoedd priodol cyn gwneud cais i fynd i brifysgol. Ac mae angen i’r athrawon sy'n eu cynghori fod yn ymwybodol o'r holl wybodaeth sydd yno ar gael i fyfyrwyr, i'w helpu i wneud y dewisiadau hynny. Oherwydd nid yw ymgymryd â chwrs gradd yn rhywbeth i'w gymryd yn ysgafn. Mae'n rhywbeth sydd angen ei ystyried o ddifrif, ac mae edrych ar y rhagolygon ar y diwedd yn ffactor pwysig i'w ystyried.
O ran cymorth i bynciau penodol, rwy’n deall bod hynny yn bolisi gan UKIP. Edrychodd Diamond ar gymorth i bynciau penodol, yn hytrach na system gyffredinol, a phenderfynodd ochri â’r system gyffredinol, a gwrthod y cynigion am gymorth i bynciau penodol.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet iechyd ar adroddiad interim yr adolygiad seneddol o iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy’n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
The next item is the statement by the Cabinet Secretary for health on the interim report of the parliamentary review of health and social care. I call on the Cabinet Secretary to make his statement—Vaughan Gething.
Thank you, Presiding Officer. The establishment of the parliamentary review into the long-term future of health and social care in Wales was a key commitment in ‘Taking Wales Forward’. I announced the setting up of an independent panel of experts in November 2016, and today sees the publication of its interim report. The review will conclude this December, with the publication of a final report.
Diolch i chi, Llywydd. Mae sefydlu'r adolygiad seneddol o ddyfodol hirdymor iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru yn ymrwymiad allweddol yn 'Symud Cymru Ymlaen'. Cyhoeddais y bydd panel annibynnol o arbenigwyr yn cael ei sefydlu ym mis Tachwedd 2016, a heddiw mae’r adroddiad interim yn cael ei gyhoeddi. Bydd yr adolygiad yn dod i ben ym mis Rhagfyr eleni, wrth i adroddiad terfynol gael ei gyhoeddi.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
The independent review panel is chaired by Dr Ruth Hussey, the former Chief Medical Officer for Wales, and consists of national and international experts in the field of health and social care. At the outset, I want to thank Ruth and her fellow panel members, and, indeed, everyone who has engaged with the panel, for their commitment to this important work. I also welcome the cross-party support for the review, and the nature with which opposition spokespersons, and the chair of the Health, Social Care and Sport Committee, have engaged in it. This of course comes from an initial agreement between my party and Plaid Cymru at the start of this Assembly term.
The agreed terms of reference set for the review are challenging. The panel are tasked with assessing and making recommendations on: how the health and care system might deliver improved health and well-being outcomes for people across Wales; reduce existing inequalities between certain population groups; and how best to enable the whole health and social care system to be sustainable over the next five to 10 years.
Change in the system is essential for future financial sustainability. Without effective action to reduce cost pressures, increase efficiency, or reduce the demand for services, the Health Foundation has shown that NHS spending in Wales will need to rise by an average of 3.2 per cent a year in real terms to 2030-31, just to keep pace. Cost pressures for adult social care are projected to rise even faster than for the NHS, by an average of 4.1 per cent per year.
I am pleased that the panel has responded at this still early stage of their work with an insightful interim report. Over the next few months, the review will be holding discussions across Wales, engaging with key groups, and working with stakeholders on integrated models of care. They will also look in more depth at some key issues and make clear recommendations on key issues for the final report.
The panel rightly recognises the tremendous commitment of the health and care workforce and its significant achievements. However, the case for change in how health and social care services should be organised in future could not be clearer. As the report shows, the changing make-up of the population presents a particular challenge. Wales has the largest and fastest growing proportion of older people in the UK. Whilst that is of course a source of celebration, an increasing older population with more complex health conditions and needs will also lead to a greater need for care. At the same time, the proportion of working age people will shrink, providing a smaller pool of taxpayers, informal carers and potential employees in health and care.
Despite our recent successes in recruitment, Wales—in common with many other countries—sees shortages in certain professional fields. In common with many post-industrial societies, Wales is already experiencing inequalities in health and well-being outcomes. The panel has shared the view expressed by professionals and the public alike, that healthcare is not always provided effectively based on the needs of service users. However, there are positive opportunities to be seized through the faster uptake of technologies and a more systematic approach to innovation, which could help deliver more effective care.
Many people will of course recognise this picture. What comes across clearly in this interim report is the pace at which rapidly changing social and technological factors are impacting on service provision. The report is clear that health and care will not be sustainable if traditional service configurations and ways of working are perpetuated. The report makes clear that new models of delivering health and social care are needed.
But the panel did find significant consensus amongst health and care stakeholders about what the characteristics of a future integrated health and care system should be. These are: a universal primary health service, which promotes well-being of the population; a greater emphasis on preventative care; individuals to be supported to self-manage where possible and safe; greater access to online support; wherever possible, services provided at home first or in the community, with access to hospital care only for services a hospital facility can provide; a more flexible model of home-based care and support that enables the individual to have control over when, and for how long, they use a service; a seamless co-ordination between different types of care; orientation of a care culture to focus on the outcomes the citizen wants and can achieve; and a relentless focus on quality and efficiency, with staff having a supportive and engaged working environment.
All of those above issues can be enhanced by new technology and informed by shared data and analytics. However, whilst there is of course a broad consensus on the vision, the panel reports that health and care organisations are searching for advice and practical support on how this is to be delivered consistently across our system. To address this, the panel suggests that the next steps for Wales are to identify the most promising, broad models of whole-system health and social care, drawing on international evidence, and that new models should then be used at scale to deliver whole-system transformational change.
These new models of care should include a combination of hospital, primary care, community health and social care providers. They should work in different settings, such as urban and rural, and of course take account of Welsh language needs. The panel envisages that a limited number of models could be widely trialled, developed and evaluated. The panel will set up a stakeholder forum to work with them to develop these new models and the principles that should be used to plan future service development.
Doing this work now will create momentum and an environment for progress after the review has concluded. Alongside this, the panel’s view is that new models alone will not be enough to ensure sustainable services without parallel action on a number of enablers. These are outlined in the report as areas where the panel will look to develop recommendations. They are: public dialogue; the workforce; digital and infrastructure; innovation; and, crucially, making change happen faster.
This is a strong interim report and I welcome the practical approach that the review panel intend to take to their work. I look to health and care organisations and members of the public to respond with equal vigour and work constructively with the parliamentary review over the coming months.
Mae’r panel adolygu annibynnol yn cael ei gadeirio gan Dr Ruth Hussey, cyn Brif Swyddog Meddygol Cymru, ac mae'n cynnwys arbenigwyr cenedlaethol a rhyngwladol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. I ddechrau, hoffwn ddiolch i Ruth a'i chyd-aelodau o’r panel, ac, yn wir, i bawb sydd wedi ymgysylltu â'r panel, am eu hymrwymiad i'r gwaith pwysig hwn. Rwyf hefyd yn croesawu'r gefnogaeth drawsbleidiol ar gyfer yr adolygiad, a’r modd y mae llefarwyr y gwrthbleidiau, a chadeirydd y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, wedi ymwneud ag ef. Mae hyn wrth gwrs yn dod o gytundeb cychwynnol rhwng fy mhlaid i a Phlaid Cymru ar ddechrau'r tymor Cynulliad hwn.
Mae’r cylch gorchwyl a gytunwyd ar gyfer yr adolygiad yn heriol. Rhoddwyd i’r panel y dasg o asesu a gwneud argymhellion ar: sut y gallai’r system iechyd a gofal ddarparu gwell canlyniadau iechyd a lles i bobl ledled Cymru; lleihau anghydraddoldebau sy'n bodoli rhwng grwpiau penodol o’r boblogaeth; a’r ffordd orau o alluogi system iechyd a gofal cymdeithasol gyfan i fod yn gynaliadwy dros y pump i 10 mlynedd nesaf.
Mae’n hanfodol creu newid yn y system er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol yn y dyfodol. Yn ôl y Sefydliad Iechyd, os na cheir gweithredu effeithiol i leihau pwysau costau, cynyddu effeithlonrwydd, neu leihau'r galw am wasanaethau, bydd angen i wariant y GIG yng Nghymru godi ar gyfartaledd o 3.2 y cant y flwyddyn hyd at 2030-31 mewn termau real, dim ond i allu cynnal y gwasanaeth. Rhagwelir y bydd pwysau costau ar gyfer gofal cymdeithasol i oedolion yn codi hyd yn oed yn gyflymach na’r rhai ar gyfer y GIG, ar raddfa o 4.1 y cant y flwyddyn ar gyfartaledd.
Rwy'n falch bod y panel wedi ymateb ar y cam cynnar hwn gydag adroddiad interim craff. Dros y sawl mis nesaf, bydd y panel adolygu yn cynnal trafodaethau ar draws Cymru, gan ymgysylltu â grwpiau allweddol, a gweithio gyda rhanddeiliaid ar fodelau gofal integredig. Byddant hefyd yn edrych yn fanylach ar rai materion allweddol ac yn gwneud argymhellion clir ar faterion allweddol ar gyfer yr adroddiad terfynol.
Mae'r panel yn cydnabod yn briodol ymrwymiad aruthrol y gweithlu iechyd a gofal a'i gyflawniadau arwyddocaol. Fodd bynnag, ni allai'r achos dros newid y modd y dylai gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol gael eu trefnu yn y dyfodol fod yn fwy clir. Fel y mae'r adroddiad yn dangos, mae'r newid yng nghyfansoddiad y boblogaeth yn cyflwyno her arbennig. Cymru sydd â'r gyfran fwyaf ac sy’n tyfu gyflymaf o bobl hŷn yn y DU. Er bod hynny, wrth gwrs, yn achlysur i’w ddathlu, bydd poblogaeth gynyddol hŷn gydag amodau ac anghenion iechyd mwy cymhleth hefyd yn arwain at fwy o alw am ofal. Ar yr un pryd, bydd y gyfran o bobl o oedran gweithio yn crebachu, gan ddarparu cronfa lai o drethdalwyr, gofalwyr answyddogol a darpar weithwyr ym maes iechyd a gofal.
Er gwaethaf ein llwyddiannau diweddar wrth recriwtio, mae Cymru—fel llawer o wledydd eraill —yn dioddef o brinder mewn meysydd proffesiynol penodol. Yn ogystal â llawer o gymdeithasau ôl-ddiwydiannol, mae Cymru eisoes yn wynebu anghydraddoldebau o ran canlyniadau iechyd a llesiant. Mae'r panel wedi rhannu'r farn a fynegwyd gan weithwyr proffesiynol a'r cyhoedd fel ei gilydd, nad yw gofal iechyd bob amser yn cael ei ddarparu yn effeithiol yn seiliedig ar anghenion defnyddwyr y gwasanaeth. Fodd bynnag, gellid achub ar gyfleoedd cadarnhaol drwy sicrhau bod technolegau yn cael eu mabwysiadu’n gyflymach a thrwy sicrhau ymagwedd fwy systematig tuag at arloesi, a allai helpu i ddarparu gofal mwy effeithiol.
Bydd llawer o bobl, wrth gwrs, yn cydnabod y darlun hwn. Yr hyn sydd wedi’i amlygu’n glir yn yr adroddiad interim hwn yw pa mor gyflym y mae ffactorau cymdeithasol a thechnolegol sy’n newid yn gyflym yn effeithio ar y gwasanaethau a ddarperir. Mae'r adroddiad yn glir na fydd gwasanaethau iechyd a gofal yn gynaliadwy os bydd trefniadau gwasanaeth a ffyrdd o weithio traddodiadol yn parhau. Mae'r adroddiad yn ei gwneud yn glir bod angen modelau newydd o ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol.
Ond canfu’r panel gonsensws sylweddol ymysg rhanddeiliaid iechyd a gofal o ran y nodweddion a ddylai berthyn i system iechyd a gofal integredig yn y dyfodol. Y nodweddion hyn yw: gwasanaeth iechyd sylfaenol cyffredinol, sy'n hyrwyddo llesiant y boblogaeth; mwy o bwyslais ar ofal ataliol; unigolion i gael cefnogaeth i reoli eu cyflyrau eu hunain lle bo hynny'n bosibl ac yn ddiogel; sicrhau bod mwy o gymorth ar-lein ar gael; lle bynnag y bo'n bosibl, darparu gwasanaethau yn y cartref yn gyntaf neu yn y gymuned, gan ddefnyddio gwasanaeth gofal mewn ysbyty dim ond ar gyfer gwasanaethau y gellid eu darparu gan gyfleuster ysbyty yn unig; model o ofal a chefnogaeth yn y cartref mwy hyblyg sy'n galluogi'r unigolyn i gael rheolaeth dros bryd, ac am ba hyd, y mae’n defnyddio gwasanaeth; cydgysylltiad cyson rhwng gwahanol fathau o ofal; sicrhau bod diwylliant gofal yn canolbwyntio ar y canlyniadau y mae’r dinesydd eu heisiau ac yn gallu eu cyflawni; a phwyslais di-baid ar ansawdd ac effeithlonrwydd, gan sicrhau bod gan aelodau staff amgylchedd gwaith cefnogol ac ymroddgar.
Gellir gwella pob un o'r materion uchod hynny drwy dechnoleg newydd a’u llywio gan ddata a dadansoddiadau wedi’u rhannu. Fodd bynnag, er bod yna, wrth gwrs, gonsensws eang ar y weledigaeth, mae'r panel yn adrodd bod sefydliadau iechyd a gofal yn chwilio am gyngor a chymorth ymarferol ar sut y mae hyn i’w gyflwyno’n gyson ar draws ein system. I ymdrin â hyn, mae'r panel yn awgrymu mai’r camau nesaf i Gymru yw nodi’r modelau system gyfan bras a mwyaf addawol o iechyd a gofal cymdeithasol gan dynnu ar dystiolaeth ryngwladol, ac yna y dylid defnyddio modelau newydd ar raddfa i gyflwyno newid gweddnewidiol i’r system gyfan.
Dylai'r modelau gofal newydd hyn gynnwys cyfuniad o ofal mewn ysbyty, darparwyr gofal sylfaenol a darparwyr iechyd a gofal cymdeithasol cymunedol. Dylen nhw weithio mewn gwahanol leoliadau, megis lleoliadau trefol a gwledig, ac wrth gwrs dylen nhw ystyried anghenion iaith Gymraeg. Mae'r panel yn rhagweld y gallai nifer cyfyngedig o fodelau gael eu treialu, eu datblygu a'u gwerthuso’n eang. Bydd y panel yn sefydlu fforwm rhanddeiliaid i weithio gyda nhw i ddatblygu’r modelau newydd hyn a'r egwyddorion y dylid eu defnyddio i gynllunio datblygiad y gwasanaeth yn y dyfodol.
Bydd gwneud y gwaith hwn yn awr yn creu momentwm ac amgylchedd ar gyfer cynnydd ar ôl i'r adolygiad ddod i ben. Ochr yn ochr â hyn, barn y panel yw na fydd y modelau newydd ar eu pennau eu hunain yn ddigon i sicrhau gwasanaethau cynaliadwy heb weithredu yn gyfochrog ar nifer o ddulliau galluogi. Caiff y rhain eu hamlinellu yn yr adroddiad yn feysydd lle bydd y panel yn ceisio datblygu argymhellion. Hynny yw: deialog gyhoeddus; y gweithlu; dulliau digidol a seilwaith; arloesedd; ac, yn hanfodol, ei gwneud yn bosibl i newid ddigwydd yn gyflymach.
Mae hwn yn adroddiad interim cadarn ac rwy'n croesawu'r dull gweithredu ymarferol y mae'r panel adolygu yn bwriadu ei fabwysiadu tuag at ei waith. Rwy’n galw ar sefydliadau iechyd a gofal ac aelodau o'r cyhoedd i ymateb â’r un egni, gan weithio'n adeiladol gyda’r adolygiad seneddol dros y misoedd nesaf.
I’m delighted to be able to speak to this statement and like you, Cabinet Secretary, I would like to add my thanks to Dr Ruth Hussey and to the members of the panel for their work on this. I’ve appreciated very much the open and transparent way in which the chair and the panel have engaged with me and, I know, with other Assembly Member colleagues and with the Health, Social Care and Sport Committee.
I think that this is a seminal moment for Welsh Government—for every politician, actually—for the NHS and for the care sector, and I think that the report that they have produced—the interim report—is very, very clear and lays out not just the scale of the challenge that we face, but some of the possible routes with which we might go down to solve some of those challenges. I think that there's not much in this report that none of us knew about, but sometimes you have to ask somebody on the outside to tell you the obvious, because you know it, but you've got to hear it again. I think they very carefully stated again a lot of the problems, a lot of the issues, a lot of the challenges that we all know so well. But they've done it in a very cool and dispassionate way and they’ve laid it out very clearly. So, it's the sounding board that we needed and we've had that.
I think that the report is very clear, again, on a number of things. One is that the pace of change must accelerate—that doing nothing is not an option we can afford to take, nor should we take. I was very struck by how very clearly they lay out that there are a lot of green shoots already showing within the NHS landscape—great models of innovation out there, but that somehow there is a barrier to those innovative models taking root and flourishing and being able to be transplanted to other areas and being able to gain credence throughout the whole of the NHS. So, for me, this report very clearly identified that we all know the direction of travel, but that the road map isn't clear for an awful lot of organisations with which we need to work. So, as ever, the question is: what are those barriers to improvement? I look forward to the second stage of the report. I met with Ruth Hussey this morning and she was very clear that in the second stage of the report that they want to bring out some of that detail.
Having said that, though, I think that there are some clear lessons we can start learning from now. So, Cabinet Secretary, I'd like to ask you just a few of those questions, because there's so much you could speak about on this report—it's very hard to actually discern the best bits to talk about in the time given. I think the report shows that Welsh Government has struggled to drive some good policies through. So, my first question to you is: how will you skill up your department and your officials, so they are better able to lead and persuade for change? My second question is, given the first: how will you see managing the tensions created by these decisions for Wales that the report talks about, and I can totally buy into that need? And what type of decisions do you foresee that they might be—macro, minor—and what kind of scale? And given those tensions from the first and second question: how will you engage, and take with you, local communities? Because I do note in your statement the one thing you do not mention is public engagement at any great level, and that is something that this report is really, really, really strong on, and I'm concerned that you don't mention it in your statement. I would like your assurance that public engagement and the voice of the patient, the user, and those who have yet to use the NHS will be heard in all of this.
The report identifies areas that already need work and I don't think we need to wait for a second report for the conclusion to know that we need to look at how we bring co-production into health and social care; how we transform and transfer information. I wonder if you can outline what steps you think you might be able to take already; how you might be able to support the highly fragile care sector; how you might be able to support—and I love this word—the care force: the people who give the voluntary care to all of those families at home and all of those loved ones, and what can we do now to support them? I’d be very interested to know what we might be able to do now to look at the training needs and the pay and conditions of our care force, the paid care sector, because I think that they are being left behind in the race towards trying to improve our NHS at the moment.
I was delighted to see that this report talked a lot about housing and about how our homes are going to become the place where we will receive health and social care in the future. I would like to understand, Cabinet Secretary, if you have plans to talk to your colleagues about how we can start to address some of their housing needs. For example, I know in my own constituency that of all of the houses being built, whether they’re being built privately, by the county council or by housing associations, it’s a tiny percentage that are being built to house people with disabilities, or house people with dementia, the elderly, to put in stairlifts—whatever it might take—and yet it seems to me, having read this report, we must ensure that more of our public and private housing stock is able to take care of us. I think the report is very clear about how many people are going to be able to need more and more support in their homes.
I have picked up your very, very gracious comment or nod there, Deputy Presiding Officer; I shall gabble through the last little bit, and, actually, just to ask one more thing. The leader of the opposition asked the First Minister today whether or not this would be the direction of travel. Now, I think that this is a really great cornerstone to start building a future for our NHS. I think the workforce of the NHS, I think the politicians and I think the patients are all exhausted by where we’re at, and that we need to have a clearer, brighter future. And I would like to really understand where your commitment is to taking forward this report. I’m sure that over the years we will argue about the delivery of some of it, and about whether one thing should be a priority or another. But the skeleton that has been drawn up here I think is very, very strong, and I would like to know and be reassured by you—because I don’t think we got that right answer from the First Minister—that this actually is going to be taken and used and not just left on a shelf to gather dust, as so many other reports have been in the past.
Rwyf wrth fy modd i allu siarad am y datganiad hwn ac fel chi, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ddiolch i Dr Ruth Hussey ac aelodau'r panel am eu gwaith ar hyn. Rwyf wedi gwerthfawrogi'n fawr y ffordd agored a thryloyw y mae'r cadeirydd a'r panel wedi ymgysylltu â mi ac, rwy’n gwybod, ag Aelodau’r Cynulliad eraill a'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon.
Credaf fod hwn yn foment arloesol i Lywodraeth Cymru—ar gyfer pob gwleidydd, mewn gwirionedd—i’r GIG a’r sector gofal, a chredaf fod yr adroddiad y maen nhw wedi ei gynhyrchu—yr adroddiad interim—yn glir iawn iawn, ac yn gosod nid yn unig maint yr her sy'n ein hwynebu, ond rhai o'r llwybrau posibl y gallem ni eu dilyn i ddatrys rhai o'r heriau hynny. Rwy'n credu nad oes llawer yn yr adroddiad hwn nad oedd neb ohonom yn gwybod amdano, ond weithiau mae’n rhaid i chi ofyn i rywun o’r tu allan i ddweud wrthych chi yr hyn sy'n amlwg, oherwydd eich bod yn ei wybod, ond mae'n rhaid i chi ei glywed eto. Rwy'n credu iddyn nhw nodi unwaith eto yn ofalus iawn lawer o'r problemau, llawer o'r materion, llawer o’r heriau yr ydym ni i gyd yn eu hadnabod mor dda. Ond maen nhw wedi ei wneud mewn ffordd ddigynnwrf a phwyllog iawn ac maen nhw wedi ei osod yn glir iawn. Felly, dyma’r seinfwrdd yr oedd ei angen arnom ni a dyma ni wedi cael hynny.
Credaf fod yr adroddiad yn glir iawn, unwaith eto, ar nifer o bethau. Un peth yw bod yn rhaid i gyflymder y newid gynyddu—nid yw gwneud dim yn opsiwn y gallwn fforddio ei gymryd, ac ni ddylem ni ei gymryd. Roedd yn drawiadol iawn i mi pa mor eglur yr esboniwyd bod yna eisoes lawer o weithgarwch o fewn cyfundrefn y GIG eisoes yn dwyn ffrwyth—mae yna fodelau gwych o arloesedd i’w cael yna, ond rywsut mae yna rwystr sy’n atal y modelau arloesol hynny rhag ymwreiddio a ffynnu a chael eu trawsblannu i feysydd eraill er mwyn gallu ennill hygrededd ar draws y GIG cyfan. Felly, i mi, mae'r adroddiad hwn wedi nodi'n glir iawn ein bod ni i gyd yn gwybod y cyfeiriad teithio, ond nid yw'r map ffordd yn glir i lawer iawn o sefydliadau y mae angen i ni weithio gyda nhw. Felly, fel bob amser, y cwestiwn yw: beth yw'r rhwystrau hynny i’r broses o wella? Rwy'n edrych ymlaen at ail gam yr adroddiad. Cyfarfûm â Ruth Hussey y bore yma ac roedd hi’n glir iawn eu bod nhw’n dymuno canolbwyntio ar rywfaint o'r manylion hynny yn ail gam yr adroddiad.
Wedi dweud hynny, fodd bynnag, rwy’n credu bod yna rai gwersi clir y gallwn ni ddechrau dysgu ohonyn nhw yn awr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn ofyn i chi ychydig o'r cwestiynau hynny, gan fod yna gymaint y gallech chi siarad amdano yn yr adroddiad hwn—mae'n anodd iawn, mewn gwirionedd, i ddirnad y darnau gorau i siarad amdanyn nhw yn yr amser a roddir. Rwy'n credu bod yr adroddiad yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi ei chael hi’n anodd gwthio rhai polisïau da yn eu blaenau. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i chi yw hyn: sut y byddwch chi’n rhoi rhagor o sgiliau i’ch adran a'ch swyddogion, fel bod ganddynt fwy o allu i arwain ac argyhoeddi ar gyfer newid? Fy ail gwestiwn yw, o ystyried y cyntaf: sut y byddwch chi’n mynd ati i reoli'r tensiynau a grëwyd gan y penderfyniadau hyn ar gyfer Cymru y mae’r adroddiad yn sôn amdanynt, ac rwy’n gallu deall yr angen hwnnw yn llwyr? A pha fath o benderfyniadau yr ydych chi’n rhagweld y gallen nhw fod—mawr, mân—a pha fath o raddfa? Ac o ystyried y tensiynau hynny o'r cwestiwn cyntaf a'r ail: sut y byddwch chi’n ymgysylltu â chymunedau lleol ac yn eu denu i’ch ochr chi? Gan fy mod yn sylwi mai’r un peth nad ydych yn sôn amdano yn eich datganiad yw ymgysylltu â'r cyhoedd ar unrhyw lefel sylweddol, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'r adroddiad hwn yn ei bwysleisio’n gryf iawn, iawn, iawn, ac rwy'n poeni nad ydych chi’n sôn amdano yn eich datganiad. Hoffwn i gael sicrwydd gennych chi y byddwch yn ymgysylltu â'r cyhoedd, ac y bydd llais y claf, llais y defnyddiwr, a llais y rhai nad ydynt eto wedi defnyddio'r GIG yn cael ei glywed yn hyn i gyd.
Mae'r adroddiad yn nodi meysydd sydd eisoes angen gwaith ac nid wyf yn credu bod angen i ni aros am ail adroddiad i ddod i’r casgliad bod angen i ni edrych ar sut yr ydym yn dod â chyd-gynhyrchu i iechyd a gofal cymdeithasol; sut yr ydym yn trawsnewid a throsglwyddo gwybodaeth. Tybed a wnewch chi amlinellu pa gamau yr ydych yn credu y gallech chi eu cymryd yn barod; sut y gallech chi gefnogi'r sector gofal hynod fregus; sut y gallech chi gefnogi—ac rwy’n dwlu ar yr ymadrodd hwn—y llu gofalu: y bobl sy'n rhoi gofal gwirfoddol i bob un o'r teuluoedd hynny yn y cartref ac i'r rhai hynny y maen nhw’n eu caru, a beth y gallwn ni ei wneud yn awr i'w cefnogi? Byddai gennyf ddiddordeb mawr i wybod beth y gallem ei wneud nawr i edrych ar anghenion hyfforddi a thâl ac amodau gwaith ein llu gofalu, y sector gofal cyflogedig, gan fy mod yn credu eu bod yn cael eu gadael ar ôl yn y ras i geisio gwella ein GIG ar hyn o bryd.
Roeddwn i’n falch iawn o weld bod yr adroddiad hwn yn sôn yn helaeth am dai a sut y byddwn ni’n derbyn iechyd a gofal cymdeithasol yn ein cartrefi yn y dyfodol. Hoffwn i wybod, Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych chi gynlluniau i siarad â'ch cydweithwyr am sut y gallwn ni ddechrau mynd i'r afael â rhai o’u hanghenion o ran tai. Er enghraifft, rwy’n gwybod yn fy etholaeth fy hun bod yr holl dai sy'n cael eu hadeiladu, pa un a ydyn nhw yn cael eu hadeiladu yn breifat, gan y cyngor sir neu gan gymdeithasau tai, mai canran fach iawn sy’n cael ei hadeiladu i fod yn gartref i bobl ag anableddau, neu i fod yn gartref i bobl â dementia, yr henoed, i osod lifftiau grisiau—beth bynnag y byddai angen ei wneud—ac eto mae'n ymddangos i mi, ar ôl darllen yr adroddiad hwn, bod yn rhaid i ni sicrhau bod mwy o'n stoc tai cyhoeddus a phreifat yn gallu gofalu amdanom ni. Rwy'n credu bod yr adroddiad yn glir iawn ynghylch faint o bobl yn mynd i fod ag angen mwy a mwy o gefnogaeth yn eu cartrefi.
Rwyf wedi sylwi ar eich sylw neu eich amnaid hynaws iawn, iawn yn y fan yna, Dirprwy Lywydd; fe af i’n gyflym iawn drwy'r darn bach diwethaf, ac, mewn gwirionedd, dim ond i ofyn un peth arall. Gofynnodd arweinydd yr wrthblaid i'r Prif Weinidog heddiw ai hwn fyddai cyfeiriad y daith ai peidio. Nawr, rwy’n credu bod hwn yn gonglfaen gwych ar gyfer dechrau adeiladu dyfodol ar gyfer ein GIG. Rwy'n credu bod gweithlu'r GIG, rwy'n credu bod y gwleidyddion ac rwy'n credu bod y cleifion i gyd wedi blino ar yr hyn yr ydym yn ei wneud ar hyn o bryd, a bod angen i ni gael dyfodol cliriach, mwy disglair. A byddwn wir yn hoffi deall pa ymrwymiad sydd gennych i fwrw ymlaen â’r adroddiad hwn. Rwy'n siwr y byddwn ni’n dadlau dros y blynyddoedd, ynghylch y modd o ddarparu rhannau ohono, ac ynghylch pa un a ddylai un peth neu beth arall fod yn flaenoriaeth. Ond rwy’n credu bod yr amlinelliad sydd wedi ei lunio yma yn gryf iawn, iawn, a hoffwn i wybod a chael sicrwydd gennych chi—gan nad wyf yn credu i ni gael yr ateb cywir gan y Prif Weinidog—bod hyn mewn gwirionedd yn mynd i gael ei fabwysiadu a’i ddefnyddio ac nad yw’n mynd i gael ei adael ar silff i hel llwch, fel y digwyddodd i gymaint o adroddiadau eraill yn y gorffennol.
Thank you. Cabinet Secretary.
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you for the comments and questions. And I welcome your recognition at the start that the panel have been open and transparent, but also that this has, as I said in my opening statement, come from a genuine cross-party engagement. It started as being an agreement between Welsh Labour and Plaid Cymru, but there’s been, not just from those two parties but everyone in this Chamber, the willingness to sit down and agree on the terms of reference, and the panel to undertake this particular report. So, there was a challenge that each of us accepted in starting this process, and I hope that you found the way in which the Government has engaged with each of those parties to be genuinely open as well, because this is a concern for all of us and not just for one particular party to confront. I think it really has been useful to have a genuinely independent group of national and international experts to validate the concerns, the challenges and the imperative for change that we have often debated and discussed in previous Assembly terms, and I do wonder if the Chair of the committee may tell us about his previous incarnation as an Assembly Member where similar issues have been floated.
But the challenge we now have is that the challenge is more acute. We have even more demand coming into our system. We have even more demand based on the age of the population, public health challenges, demand that is driven by the behaviour of healthcare professionals and social care professionals, but also about the reality that the money is getting tighter and tighter and tighter. So, pretending we can run the same system now in five and 10 years’ time will see all of our constituents and their interests compromised. And I welcome the recognition about the change and innovation that is already in progress.
I think the point that you started to make about the balance between having local and regional leadership and innovation that comes bottom-up, and the responsibilities of local groups, whether they’re primary care clusters, whether they’re health boards or organisations in-between, but also the point about the central guiding hand that is made in the report, but also in the previous OECD report—. And Members of this Chamber regularly ask about wanting the Government to intervene and provide a central guiding hand and direction on a whole range of issues, from what happens in a particular ward, a particular GP surgery to health board-wide challenges. We need to find a balance on making sure that central direction is provided to help unblock some of the challenges that have prevented change from taking place previously, without simply then saying that, centrally, the Government will decide everything about health and social care. And that’s the challenge that we recognised before, and, equally, it’s set out for us very clearly in the interim report. I look forward to the next stage with the models of care that should provide more answers about how we do that. But whilst we wait another five to six months for that to happen, we’ve still got business to do now about trying to improve our system. What the interim report does do, as you recognise, is that it allows us to make some of that progress now to validate the direction of travel, and to think about how we provide the additional steps, the initial progress, that we want to make, and empowering people locally as well as nationally as well.
And I do take seriously your point about public engagement. When we talk about the interim report now being used now being used to talk to stakeholders. Well, the public are the biggest group of stakeholders, and I hope now having a report that sets out again the interim nature of this report to engage on and around, not just the big ‘What do you think about health and social care?’, but here’s a report that says, ‘Here are big challenges we face; here are the drivers for change; here’s the need and imperative for change; here’s what’s working already; here’s what we still need to improve on’, and that should lead to a more informed conversation, not just incidentally as our public events take place, but a deliberate and planned way to engage with citizens as well, and that’s important, as much as it is important to talk to staff groups and to the third sector directly as well. So, I’m very clear, and I think the panel are also clear that that’s part of their mission over the summer.
But what this also has, and I turn to your reference of prudent healthcare, well, we see that already in both the social service and well-being Act, the scheme in that, but also in prudent healthcare, involving and engaging the public as citizens who make their own choices, not having choices made for them. That’s very clear and is set out in the report, but also in the work that we’re trying to do to drive it across our whole system. That also goes into your point about the care sector, where Rebecca Evans is already leading on the work we’ve regularly said we want to see in the paid care sector—to have the status of the profession raised, and that includes the training and investment we make in the workplace. I recognise what you say about housing as a key determinant in health outcomes as well as places where health and social care is delivered.
I will finish on this point, Deputy Presiding Officer, but your point about the future direction of travel—. I’m happy to confirm that the mature conversation that led to this review being started in the first place is where I want to take on from today and when the report is provided to us. Because if we think the challenges are too important to ignore, there’s a challenge for everyone in this room and beyond about how we then talk about, discuss and agree on what we’ll do next. I expect this review and the Government’s response to it to form the direction of travel for another decade or so, and to do that we should absolutely engage across party about how we want to find the greatest areas for consensus and agreement on moving forward. What I can’t do, though, what no-one in this room can do, is to say that they will accept everything and anything the report says. We have to have a sense test on what comes back about that, and we have to respond openly about what we can do and how quickly we think we can do that together. But this absolutely will be a key part of setting the direction for the future, and how each of us respond in this Chamber, including, of course, the Government.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Ac rwy’n croesawu eich cydnabyddiaeth ar y dechrau bod y panel wedi bod yn agored ac yn dryloyw, ond hefyd bod hyn wedi, fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, dod o ymgysylltiad trawsbleidiol gwirioneddol. Dechreuodd fel cytundeb rhwng Llafur Cymru a Phlaid Cymru, ond fe fu, nid yn unig gan y ddau barti ond gan bawb yn y Siambr hon, parodrwydd i eistedd i lawr a chytuno ar y cylch gorchwyl, a’r panel i ymgymryd â’r adroddiad penodol hwn. Felly, roedd yna her y gwnaeth pob un ohonom ei derbyn drwy ddechrau ar y broses hon, ac rwy’n gobeithio eich bod o’r farn bod y ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ymgysylltu â phob un o'r pleidiau hynny wedi bod yn wirioneddol agored hefyd, oherwydd mae hwn yn fater i bob un ohonom, nid dim ond i un blaid benodol fynd i'r afael ag ef. Rwy'n credu y bu’n ddefnyddiol iawn cael grŵp gwirioneddol annibynnol o arbenigwyr cenedlaethol a rhyngwladol i ddilysu'r pryderon, yr heriau a'r rheidrwydd i newid yr ydym wedi dadlau a thrafod yn eu cylch yn nhymhorau blaenorol y Cynulliad, ac rwyf yn meddwl tybed a wnaiff Cadeirydd y pwyllgor ddweud rhywfaint wrthym am ei swyddogaeth flaenorol yn Aelod Cynulliad pan grybwyllwyd materion tebyg.
Ond yr her sydd gennym erbyn hyn yw bod yr her yn fwy difrifol. Mae hyd yn oed mwy o alw ar ein system. Mae hyd yn oed mwy o alw yn sgil oedran y boblogaeth, heriau iechyd y cyhoedd, galw a gaiff ei ysgogi gan ymddygiad gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a gweithwyr gofal cymdeithasol proffesiynol, ond hefyd yn sgil y realiti bod yr arian yn prinhau o hyd. Felly, bydd esgus y gallwn gynnal yr un system sydd gennym yn awr ymhen pump a 10 mlynedd yn arwain at gyfaddawdu ar ran ein holl etholwyr a'u buddiannau. Ac rwy’n croesawu'r gydnabyddiaeth o’r newid a’r arloesi sydd eisoes ar y gweill.
Rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch ddechrau ei wneud am y cydbwysedd rhwng arweinyddiaeth ac arloesi lleol a rhanbarthol sy’n dechrau o'r gwaelod ac yn gweithio i fyny, a chyfrifoldebau grwpiau lleol, boed yn glystyrau gofal sylfaenol, yn fyrddau iechyd neu yn sefydliadau yn y canol, ond hefyd y pwynt am yr arweinyddiaeth ganolog a wneir yn yr adroddiad, ond hefyd yn yr adroddiad OECD blaenorol—. Ac mae Aelodau'r Siambr hon yn gofyn yn rheolaidd ynghylch bod eisiau i'r Llywodraeth ymyrryd a darparu arweinyddiaeth ganolog a chyfarwyddyd ar amrywiaeth gyfan o faterion, gan gynnwys yr hyn sy'n digwydd mewn ward benodol, meddygfa benodol a heriau sy’n effeithio ar y bwrdd iechyd cyfan. Mae angen i ni gael cydbwysedd o ran sicrhau y darperir cyfarwyddyd canolog i helpu i leddfu rhai o'r heriau sydd wedi atal newid rhag digwydd yn y gorffennol, heb ddweud yn syml wedyn y bydd y Llywodraeth, yn ganolog, yn penderfynu ar bopeth sy’n ymwneud ag iechyd a gofal cymdeithasol. A dyna’r her y gwnaethom ei chydnabod o'r blaen, ac, yn yr un modd, y mae wedi’i nodi ar ein cyfer yn eglur iawn yn yr adroddiad interim. Edrychaf ymlaen at y cam nesaf a'r modelau gofal a ddylai roi rhagor o atebion ynglŷn â sut yr ydym yn gwneud hynny. Ond wrth i ni aros pump, chwe mis arall i hynny ddigwydd, mae busnes i'w wneud o hyd yn awr i geisio gwella ein system. Yr hyn y mae'r adroddiad interim yn ei wneud, fel yr ydych chi’n ei gydnabod, yw ein galluogi i wneud rhywfaint o'r cynnydd hwnnw yn awr i ddilysu cyfeiriad y teithio, ac i feddwl am sut yr ydym yn darparu'r camau ychwanegol, y cynnydd cychwynnol, yr hoffem ei wneud, a grymuso pobl yn lleol ac yn genedlaethol hefyd.
Ac rwy’n derbyn o ddifrif eich pwynt ynghylch ymgysylltu â'r cyhoedd. Pan fyddwn yn sôn am yr adroddiad interim sy’n cael ei ddefnyddio erbyn hyn i siarad â rhanddeiliaid. Wel, y cyhoedd yw'r grŵp mwyaf o randdeiliaid, ac rwy’n gobeithio bod cael adroddiad yn awr sy'n amlinellu, unwaith eto, natur dros dro yr adroddiad hwn i ymgysylltu ar ac ynghylch, nid dim ond y cwestiwn mawr 'Beth yw eich barn am iechyd a gofal cymdeithasol?', ond dyma adroddiad sy'n dweud, 'Dyma’r heriau mawr yr ydym ni’n eu hwynebu; dyma’r sbardun ar gyfer newid; dyma’r angen a'r rheidrwydd i newid; dyma’r hyn sy’n gweithio eisoes; dyma’r hyn y mae angen i ni ei wella', a dylai hynny arwain at sgwrs fwy goleuedig, nid yn achlysurol yn unig wrth i’n digwyddiadau cyhoeddus gael eu cynnal, ond yn ffordd fwriadol wedi’i chynllunio o ymgysylltu â dinasyddion hefyd, ac mae hynny'n bwysig, yr un mor bwysig â siarad â grwpiau staff a'r trydydd sector yn uniongyrchol hefyd. Felly, rwy'n glir iawn, ac rwy'n credu bod y panel hefyd yn glir bod hynny'n rhan o'u cenhadaeth yn ystod yr haf.
Ond yr hyn sydd hefyd wedi’i gynnwys, ac rwy’n troi at eich cyfeiriad at ofal iechyd darbodus, wel, rydym yn gweld eisoes yn y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, y cynllun yn hynny, ond hefyd ym maes gofal iechyd darbodus, camau sy’n cynnwys ac yn ymgysylltu â'r cyhoedd fel dinasyddion sy'n gwneud eu dewisiadau eu hunain, yn hytrach na bod dewisiadau yn cael eu gwneud ar eu cyfer. Mae hynny'n glir iawn ac wedi’i nodi yn yr adroddiad, ond hefyd yn y gwaith yr ydym yn ceisio ei wneud i'w gyflwyno ar draws ein system gyfan. Mae hynny hefyd yn arwain at eich pwynt am y sector gofal, lle mae Rebecca Evans eisoes yn arwain y gwaith yr ydym wedi dweud yn gyson yr ydym yn dymuno ei weld yn y sector gofal cyflogedig—i godi statws y proffesiwn, ac mae hynny'n cynnwys yr hyfforddiant a'r buddsoddiad a wnawn yn y gweithle. Rwy’n cydnabod yr hyn yr ydych yn ei ddweud am dai fel ffactor allweddol o ran canlyniadau iechyd, yn ogystal â mannau lle y darperir iechyd a gofal cymdeithasol.
Rwyf am gloi gyda’r pwynt hwn, Dirprwy Lywydd, ond mae eich pwynt ynghylch cyfeiriad y teithio yn y dyfodol—. Rwy'n falch o gadarnhau mai’r sgwrs aeddfed a arweiniodd at ddechrau’r adolygiad hwn yn y lle cyntaf yw'r man yr wyf yn dymuno symud ymlaen ohono heddiw a phan fydd yr adroddiad yn cael ei gyflwyno i ni. Oherwydd os ydym yn credu bod yr heriau yn rhy bwysig i'w hanwybyddu, mae her i bawb yn yr ystafell hon a'r tu hwnt o ran sut yr ydym wedyn yn siarad ynghylch, yn trafod ac yn cytuno ar yr hyn y byddwn yn ei wneud nesaf. Rwy’n disgwyl y bydd yr adolygiad hwn ac ymateb y Llywodraeth iddo yn ffurfio cyfeiriad y teithio ar gyfer rhyw ddegawd arall, ac i wneud hynny, dylem ymgysylltu yn gyfan gwbl ar draws pleidiau ynghylch sut yr ydym yn dymuno dod o hyd i'r meysydd mwyaf ar gyfer consensws a chytundeb ar symud ymlaen. Yr hyn na allaf ei wneud, fodd bynnag, yr hyn na all unrhyw un yn yr ystafell hon ei wneud, yw dweud y bydd yn derbyn popeth ac unrhyw beth y dywed yr adroddiad. Mae'n rhaid i ni gynnal prawf synnwyr ar yr hyn sy’n dod yn ôl am hynny, ac mae'n rhaid i ni ymateb yn agored ynghylch yr hyn y gallwn ei wneud a pha mor gyflym yr ydym yn credu y gallwn ni wneud hynny gyda'n gilydd. Ond bydd hyn yn sicr yn rhan allweddol o osod y cyfeiriad ar gyfer y dyfodol, a sut y mae pob un ohonom yn ymateb yn y Siambr hon, gan gynnwys, wrth gwrs, y Llywodraeth.
A gaf i ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yma, ac fe wnaf innau hefyd ddefnyddio’r cyfle yma i ddiolch i Ruth Hussey a’i thîm am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud hyd yma. Rydw i’n falch iawn ein bod ni mewn sefyllfa rŵan lle rydym ni yn gallu cael y datganiad yma, ac rydw i’n falch o weld y sylw yn y wasg ac ati heddiw i’r adroddiad yma, ond mae’r Ysgrifennydd Cabinet, rydw i’n meddwl, yn iawn i’n hatgoffa ni mai cynnar ydym ni mewn difri yn y gwaith mae’r panel yn ei wneud, ac mai adroddiad interim ydy hwn.
Rydw i’n croesawu nifer o’r canfyddiadau sydd wedi cael eu dwyn i’n sylw ni—mae llawer ohonyn nhw, fel dywedodd llefarydd y Ceidwadwyr yn eithaf amlwg, ond beth sydd yn bwysig rŵan ydy beth sy’n cael ei wneud o’r canfyddiadau yma wrth i waith y panel barhau, pa fath o argymhellion fydd yn cael eu gwneud ar sail y canfyddiadau, a pha fath o fodelau fydd yn cael eu datblygu. Rydw i’n edrych ymlaen at weld hynny’n digwydd dros y misoedd nesaf, ond dyna fo.
Er mai adroddiad interim ydy hwn, rydw i’n meddwl bod rhai o’r cwestiynau yr hoffwn eu gofyn rŵan yn ymwneud â’r camau a all gael eu cymryd rŵan gan y Llywodraeth mewn difri, o ystyried yr hyn glywsom ni gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei hun, yn dweud bod yr achos dros newid yn sut mae iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu trefnu yn y dyfodol yn gwbl glir erbyn hyn. Wel, os ydy o’n glir, siawns bod yna rai camau y gall y Llywodraeth fod yn eu cymryd rŵan, heb ddisgwyl am yr adroddiad ei hun yn y pen draw.
Mae’r adroddiad, unwaith eto, yn pwysleisio gwerth integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol—mi fyddwn i’n ychwanegu at hynny fod integreiddio adrannau tai llywodraeth leol i mewn i hynny yn bwysig hefyd. Ac rydym ni’n gwybod bod yna sylweddoliad o werth integreiddio, ond bod hynny ddim yn digwydd. Felly, er bydd yr adroddiad terfynol yn rhoi rhagor o gig ar yr asgwrn, tybed a ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno nad oes rhaid inni efallai aros i’r Llywodraeth ddechrau edrych ar sut y gall y canllawiau, y ‘protocols’, y camau gweithredu i sefydliadau, er mwyn eu galluogi nhw i weithio efo’i gilydd, gael eu tynhau rhywfaint a bod y gwaith yna yn digwydd rŵan.
Ynghlwm â hyn y mae’r broblem o sefydliadau unigol yn cymryd penderfyniadau ynglŷn â’u cyllidebau, sy’n rhai synhwyrol iddyn nhw eu hunain, ond sydd weithiau yn arwain at roi pwysau ychwanegol ar gyllidebau gwasanaethau eraill. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ddechrau newid diwylliant o fewn y gwasanaethau cyhoeddus fel bod hyn yn stopio, oherwydd mae hynny’n mynd i fod yn gam pwysig tuag at wireddu’r syniad o integreiddio?
Mae’r adroddiad interim hefyd yn cefnogi llawer mwy o fuddsoddiad mewn gofal sylfaenol—‘primary care’. Rydym ni’n cytuno’n llwyr â hynny. Felly, pa newidiadau i’w adran o all yr Ysgrifennydd Cabinet eu gwneud rŵan er mwyn sicrhau ein bod ni’n dechrau meddwl mwy yn nhermau rhoi gofal sylfaenol yn gyntaf?
Ac yn olaf, mae’r adroddiad hefyd yn cydnabod gwerth technoleg. Weithiau, nid ydy technoleg, ac yn arbennig y cyflymder newid rydym ni’n ei weld mewn technoleg a’r posibiliadau newydd mewn technoleg, yn cael eu deall yn ddigon da gan reolwyr a chomisiynwyr iechyd, ac o bosib bod hynny wedi golygu nad ydy’r sylw priodol wedi cael ei roi i’r maes yma yn y gorffennol. O ystyried hynny, a ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn meddwl y dylem ni ddechrau meddwl am bobl broffesiynol ym maes IT a phobl broffesiynol ym maes technolegau eraill—y dylem ni ddechrau eu gweld nhw fel gweithwyr iechyd proffesiynol sy’n chwarae rôl gwbl allweddol mewn delifro gwasanaethau, gwneud yn siŵr bod y gwasanaethau yn gweithio a sicrhau bod technoleg yn cael ei chynnwys i’r eithaf mewn llwybrau gofal i gleifion yng Nghymru?
Mi adawaf i’r cwestiynau yn y fan yna. Adroddiad interim, ie. Cam pwysig, ond rydw i’n meddwl bod yna gamau y gall y Llywodraeth fod yn eu cymryd mor gynnar â hyn yn y broses.
May I thank the Cabinet Secretary for this statement? I, too, will take this opportunity to thank Ruth Hussey and her team for the work that they have done to date, and I’m very pleased that we are in a situation now where we can hear this statement, and I’m pleased to see the coverage in the press today for this report. But the Cabinet Secretary, I think, is right in reminding us that we are at an early stage, if truth be told, in the work that this panel is undertaking, and that this is an interim report.
I welcome many of the findings that have been brought to our attention—many of them, as the Conservative spokesperson said, are relatively obvious, but what’s important now is what is done with these findings as the work of the panel continues, and what kind of recommendations will be made based on these findings and what kind of models will be developed. I look forward to seeing that happening over the next few months.
Although it is an interim report, I do think that some of the questions that I’d like to ask refer to the steps that could be taken now by Government, if truth be told, given what we heard from the Cabinet Secretary himself, stating that the case for change in how health and social care is arranged for the future is entirely clear now. Well, if it is clear, then, surely, there are some steps that the Government could be taking now, without awaiting the final report.
The interim report, again, emphasises the value of integrating health and social care. I would also add to that that integrating local government housing services is also important. And we know that there is a realisation of the value of integration, but that doesn’t happen. So, although the final report will put more meat on the bones, as it were, I wonder whether the Cabinet Secretary would agree that we perhaps don’t have to wait to start to see how guidance and protocols and action points for organisations and institutions, to enable them to work together, could be tightened up so that the work can happen now.
Related to this is the problem of individual institutions and organisations taking decisions on their budgets, which are sensible from their own perspective, but sometimes lead to additional pressures on the budgets of other services. So, how can the Welsh Government start to encourage that culture change within public services so that this ceases, because that will be an important step towards delivering this concept of integration?
The interim report also supports far more investment in primary care. We agree entirely with that, so what changes can the Cabinet Secretary make now in order to ensure that we start to think more about putting primary care first?
And finally, the report also recognises the value of technology. On occasion, technology and particularly the pace of change that we see in technology, and the new possibilities provided for by technologies, are not sufficiently understood by managers and commissioners within the health system, and that may have meant that the appropriate attention hasn’t been given to this area in the past. Given that, does the Cabinet Secretary believe that we should now think about professionals in IT and professionals in other technologies—that we should start to consider them as professional health workers who play a central role in delivering services and ensuring that services work and ensuring that technology is included as much as possible in care pathways for patients in Wales?
I’ll leave the questions there. It is an interim report, yes. It’s an important step, but I do think that there are certain steps that the Government could be taking at this point in the process.
Thank you for the comments and questions. I too look forward to the models of care—the new models of integrated care—that the review team will bring forward to us with their final report, and I’m sure they’ll be challenging for us in a number of different ways. That’s part of the point of setting up the process. It is supposed to be challenging and difficult. It’s supposed to ask us awkward questions.
A number have come back to the points that both you and Andrew have made about delivering change and the difficulties in doing that, partly because it’s a big and complex system. Even in the private sector—I used to work in a firm that had 20-odd offices around the country—delivering change within a system where everyone was employed by the same organisation, you found that the culture was different in different offices. Delivering a single system, say for case management, was actually more difficult than you thought it would be. So, to deliver something across our health and social care sector—not just health, but health and social care—is going to be understandably difficult, but our challenge is to recognise, as I said earlier, that imperative for change and the fact that we haven’t done as much as we would have wanted to previously.
We should be honest about the fact that, even on a real evidence base, all of us are pulled in different directions by local pressures. Every time there is a significant service proposal for change, understandably, Members in every party will be put under pressure to fight local and to say that there is a different reason why change could not or should not happen. Now, we have to be prepared to recognise that, and when those new models of care are provided to us to consider, and with the suggestion and recommendation from the review panel that they are then trialled and then scaled up significantly and quickly across the country, that will be difficult for every party, not just for one in this Chamber, and for people locally in a range of different areas. But the challenge otherwise is that we go back to, ‘Well, actually, we slow the pace of change and we allow change to happen to us rather than making an informed choice about what we want to do differently’. That goes back to some of the points you then made.
I think it’s interesting your point about how we incentivise or require integration within the health system—actually, between different parts of secondary and other acute services, as well as primary care and secondary care, but also between health and social care and other partners too. Some of that is already happening. We’ve got pooled budgets coming in in the scheme in the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 from April next year in a number of services. We’ve got public services boards and regional boards already working together as partnerships and making decisions together. Some of that is about, if you like, the more genuine bottom-up approach where people are sitting together and realising that they could and should do more together, and that there’s more value to be gained by those different public sector budgets working together with decision making.
What the review also sets out for us is that, on its own, that is unlikely to be enough. So, the outcomes framework, the competencies and the key performance indicators we set for people have enough in common across different sectors to enable and require people to work together at the same time. We also have the challenge of working with the police—the most obvious non-devolved group that have a real interest in and an impact upon health and care outcomes. So, that also goes into some of the steps we’ve already taken in, for example, incentivising primary care to work differently together. We’ve required people to work together in clusters. We had points that were dependent on the quality and outcomes framework taking part, but also money that went with that. So, there was an incentive as well to say, ‘Here’s money. You get to choose how you spend it locally to meet the needs of your collective local population.’ So, some of that is already happening and the review team are positive about the work of clusters. The challenge again is: how do you then understand what local innovation looks like, and then how do you get to the point of evaluating that and deciding what to do, what to do more of, and then what to disinvest in, as well? That’s the more difficult choice that we often have to make.
Finally, just on this particular area, I’ve already required and am expecting some things to happen. We know we’ve had a challenge on working across health board boundaries. That’s why Hywel Dda and ABM are working together. They’ve had a joint planning meeting already and they’ve very sensibly and wisely agreed to my invitation to meet on a regular basis to plan services together—and the same in south-east Wales as well, with Cwm Taf, Aneurin Bevan and Cardiff and Vale. Because, actually, there are services, not just in specialist services, but in the way in which we deliver normal elective services as well, where there could and should be planning across those boundaries to make sure the services make sense. And if we can’t drive that sort of way of working into our service, then we’re unlikely to see the sort of significant change that we want to, and that you and I and everyone else in this room thinks is necessary for the future of the service.
That goes into how and why we invest in primary care, the choice that we’ve already made, but there needs to be more of that because the pressure is almost always to invest in staff and expensive services in a hospital-based setting. We need to do more to hold a line and to see that investment come into primary care and community care. I recognise the well-made points that you highlight on technology and the ability to have not just a ‘once for Wales’ approach in key systems, not just to have a system where you can transfer information between primary and secondary care and the social care sector, but also for the citizens themselves to have more control over their information and access to how to use the system. We can do that in so many different areas of our life already. You can bank online and have access to really sensitive information. Our challenge is: how do we enable a citizen to have access to their own healthcare information in a way that should help them to manage their own conditions and make more informed choices? There’s real potential there, but again, we need to be much better at meeting the expectations about how people already live their lives and I want to enable that to happen on a consistent basis across the country as well.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at y modelau gofal—y modelau newydd o ofal integredig—y bydd y tîm adolygu yn eu cyflwyno i ni yn eu hadroddiad terfynol, ac rwy'n siwr y byddant yn heriol i ni mewn nifer o ffyrdd gwahanol. Dyna ran o'r pwynt o sefydlu'r broses. Mae i fod yn heriol ac yn anodd. Mae i fod i ofyn cwestiynau lletchwith i ni.
Mae nifer wedi dod yn ôl at y pwyntiau yr ydych chi ac Andrew wedi eu gwneud ynghylch sicrhau newid a’r anawsterau yn sgil gwneud hynny, yn rhannol oherwydd ei bod yn system fawr a chymhleth. Hyd yn oed yn y sector preifat—roeddwn i’n arfer gweithio mewn cwmni â rhyw 20 o swyddfeydd ledled y wlad—wrth gyflwyno newid o fewn system lle’r oedd pawb wedi’u cyflogi gan yr un sefydliad, byddech yn gweld bod y diwylliant yn wahanol mewn gwahanol swyddfeydd. Roedd cyflwyno un system, i reoli achosion er enghraifft, yn anoddach mewn gwirionedd nag y byddech yn meddwl y byddai. Felly, bydd cyflawni rhywbeth ar draws ein sector iechyd a gofal cymdeithasol—nid iechyd yn unig, ond iechyd a gofal cymdeithasol—yn anodd, wrth reswm, ond yr her i ni yw cydnabod, fel y dywedais yn gynharach, y rheidrwydd i newid a'r ffaith nad ydym wedi gwneud cymaint ag y byddem wedi dymuno ei wneud cyn hyn.
Dylem ni fod yn onest am y ffaith, hyd yn oed ar sail tystiolaeth wirioneddol, fod pob un ohonom yn cael ein tynnu i wahanol gyfeiriadau gan bwysau lleol. Bob tro y mae cynnig gwasanaeth sylweddol ar gyfer newid, wrth reswm, bydd pwysau ar Aelodau o bob plaid i ymladd yn lleol ac i ddweud bod rheswm gwahanol pam na allai neu pam na ddylai newid ddigwydd. Nawr, mae'n rhaid i ni fod yn barod i gydnabod hynny, a phan fydd y modelau gofal newydd hynny yn cael eu cyflwyno i’w hystyried, a'r awgrym ac argymhelliad gan y panel adolygu eu bod yn wedyn yn cael eu treialu ac wedyn eu cyflwyno’n sylweddol ac yn gyflym ledled y wlad, bydd hynny’n anodd i bob plaid, nid dim ond i un yn y Siambr hon, ac i bobl leol mewn amrywiaeth o wahanol ardaloedd. Ond yr her fel arall yw ein bod yn mynd yn ôl i, 'Wel, mewn gwirionedd, rydym yn arafu cyflymdra y newid ac rydym yn caniatáu i newid ddigwydd i ni yn hytrach na gwneud dewis goleuedig am yr hyn yr ydym yn dymuno ei wneud yn wahanol'. Mae hynny'n mynd yn ôl at rai o'r pwyntiau a wnaethoch chi wedyn.
Rwy'n credu bod gennych bwynt diddorol ynghylch sut yr ydym yn cymell neu’n mynnu integreiddio yn y system iechyd—mewn gwirionedd, rhwng gwahanol rannau o'r gwasanaethau eilaidd a gwasanaethau aciwt eraill, yn ogystal â gofal sylfaenol a gofal eilaidd, ond hefyd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol a phartneriaid eraill hefyd. Mae rhywfaint o hynny eisoes yn digwydd. Mae gennym gyllidebau cyfun yn dod i mewn i’r cynllun yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 o fis Ebrill y flwyddyn nesaf mewn nifer o wasanaethau. Mae gennym fyrddau gwasanaethau cyhoeddus a byrddau rhanbarthol sydd eisoes yn cydweithio fel partneriaethau ac yn gwneud penderfyniadau ar y cyd. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud, os mynnwch chi, â’r ymagwedd o'r gwaelod i fyny fwy real, lle mae pobl yn eistedd gyda'i gilydd ac yn sylweddoli y gallent ac y dylent wneud mwy gyda'i gilydd, a bod mwy o werth i'w gael wrth i’r amryw gyllidebau hynny yn y sector cyhoeddus weithio ar y cyd â’r broses o wneud penderfyniadau.
Yr hyn y mae'r adolygiad hefyd yn ei nodi yw bod hynny, ar ei ben ei hun, yn annhebygol o fod yn ddigon. Felly, mae digon yn gyffredin yn y fframwaith canlyniadau, y cymwyseddau a'r dangosyddion perfformiad allweddol yr ydym yn eu gosod i bobl ar draws gwahanol sectorau i alluogi a gorfodi pobl i gydweithio ar yr un pryd. Mae gennym hefyd yr her o weithio gyda'r heddlu—y grŵp amlycaf sydd heb ei ddatganoli sydd â buddiant gwirioneddol mewn canlyniadau iechyd a gofal, ac sy’n effeithio arnynt. Felly, mae hynny hefyd yn cyfrannu at rai o'r camau yr ydym eisoes wedi eu cymryd wrth, er enghraifft, gymell gofal sylfaenol i gydweithio'n wahanol. Rydym wedi ei gwneud yn ofynnol i bobl weithio gyda'i gilydd mewn clystyrau. Cawsom bwyntiau a oedd yn dibynnu ar gyfraniad y fframwaith ansawdd a chanlyniadau, ond hefyd arian a oedd yn gysylltiedig â hynny. Felly, yr oedd yna gymhelliant hefyd i ddweud, 'Dyma’r arian. Cewch chi ddewis sut yr ydych yn ei wario yn lleol i ddiwallu anghenion eich poblogaeth leol.’ Felly, mae rhywfaint o hynny eisoes yn digwydd ac mae'r tîm adolygu yn gadarnhaol am waith y clystyrau. Yr her unwaith eto yw: sut ydych chi wedyn yn deall beth yw arloesi lleol, ac yna sut ydych chi'n cyrraedd y pwynt o werthuso hynny a phenderfynu beth i'w wneud, beth y dylid gwneud mwy ohono, ac yna beth i beidio â buddsoddi ynddo, hefyd? Dyna’r dewis mwy anodd y mae’n rhaid i ni ei wneud yn aml.
Yn olaf, ynglŷn â’r maes arbennig hwn, rwyf eisoes wedi gwneud gofynion, ac yn disgwyl i rai pethau ddigwydd. Rydym yn gwybod ein bod wedi cael her o ran gweithio ar draws ffiniau byrddau iechyd. Dyna pam y mae Hywel Dda ac ABM yn cydweithio. Maen nhw wedi cael cyfarfod cydgynllunio eisoes ac maen nhw wedi bod yn gall ac yn ddoeth iawn, gan dderbyn fy ngwahoddiad i gwrdd yn rheolaidd i gydgynllunio gwasanaethau—ac mae'r un peth yn wir yn y de-ddwyrain hefyd, gyda Cwm Taf, Aneurin Bevan a Chaerdydd a'r Fro. Oherwydd bod yna wasanaethau, mewn gwirionedd, nid yn unig yn y rhai arbenigol, ond yn y modd yr ydym yn darparu gwasanaethau dewisol arferol hefyd, lle y gellid ac y dylid cynllunio ar draws y ffiniau hynny er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau yn gwneud synnwyr. Ac os na allwn ni ysgogi’r math hwnnw o waith yn ein gwasanaeth, rydym yn annhebygol o weld y math o newid sylweddol yr ydym yn dymuno ei weld, ac yr ydych chi a fi a phawb arall yn yr ystafell hon yn credu ei fod yn angenrheidiol ar gyfer dyfodol y gwasanaeth.
Mae hynny’n rhan o sut a pham yr ydym yn buddsoddi mewn gofal sylfaenol, y dewis yr ydym eisoes wedi ei wneud, ond mae angen mwy o hynny gan fod y pwysau bron bob tro i fuddsoddi mewn staff a gwasanaethau drud mewn ysbytai. Mae angen i ni wneud mwy i gynnal llinell a gweld y buddsoddiad hwnnw yn dod i ofal sylfaenol a gofal yn y gymuned. Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaed yn dda gennych yn tynnu sylw at dechnoleg a'r gallu nid yn unig i gael dull ‘unwaith i Gymru’ mewn systemau allweddol, nid yn unig i gael system lle gallwch chi drosglwyddo gwybodaeth rhwng y sector gofal sylfaenol a gofal eilaidd a gofal cymdeithasol, ond hefyd i’r dinasyddion eu hunain gael mwy o reolaeth dros eu gwybodaeth a mynediad at sut i ddefnyddio'r system. Rydym eisoes yn gallu gwneud hynny mewn cynifer o wahanol elfennau o fywyd. Gallwch fancio ar-lein a chael mynediad at wybodaeth sensitif iawn. Yr her i ni yw: sut ydym ni’n galluogi dinasyddion i gael mynediad at eu gwybodaeth gofal iechyd eu hunain mewn ffordd a ddylai eu helpu i reoli eu cyflyrau eu hunain a gwneud dewisiadau mwy goleuedig? Mae potensial gwirioneddol yno, ond unwaith eto, mae angen i ni fodloni llawer yn well y disgwyliadau o ran sut y mae pobl eisoes yn byw eu bywydau ac rwy’n dymuno galluogi hynny i ddigwydd yn gyson ledled y wlad hefyd.
Cabinet Secretary, I’d just like to follow up the point on public engagement. We haven’t lacked expert analysis over the last decade or so on the challenges facing the NHS in Wales, but one of the things the system has found extremely challenging to do is engaging with communities. Llanelli is a famous case study in how not to do it, in the reshaping of services at Prince Philip Hospital, and, with all credit to the team there, they’re a case study in how to do it, in the way they then picked themselves up, drew on the clinicians and the community in coming up with a new solution, which is now being seen as a model for elsewhere.
I’ve been disturbed in recent weeks by the changes we’re seeing in primary care, where doctors’ surgeries are having to close lists or having to hand back their contracts, and the way that’s being communicated with their patients leaves some room for improvement. I met recently with the chief exec of Hywel Dda to discuss, and he fairly points out that these are privately run contracted businesses—a point that is little understood, I think, amongst the general public—and there is a limited amount that the health board can do if these private businesses aren’t willing to co-operate. It’s these doctors’ surgeries who often communicate these difficult messages by imperfect means. So, for example, a poster on the door as a notice to people that the doctor’s surgery has been closed to new patients.
So, I just wonder if the Cabinet Secretary could tell us about the next stage of work, how public engagement is going to be hard-wired into the approach that’s needed, and also whether or not the models that we’re working with are going to be reviewed as part of that, because if we do have a primary care model that relies upon private businesses, who may or may not want to co-operate with this agenda, is it time to look again at that model?
Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn fynd ar drywydd y pwynt ar ymgysylltu â'r cyhoedd. Nid ydym wedi bod yn brin o ddadansoddiad arbenigol dros y degawd diwethaf, mwy neu lai, ar yr heriau sy'n wynebu'r GIG yng Nghymru, ond un o'r pethau y mae'r system wedi ei weld yn heriol dros ben i’w wneud yw ymgysylltu â chymunedau. Mae Llanelli yn astudiaeth achos enwog ar sut i beidio â gwneud hynny, wrth ail-lunio'r gwasanaethau yn Ysbyty'r Tywysog Philip, a, gan roi clod mawr i'r tîm yno, maen nhw’n astudiaeth achos ar sut i wneud hynny, o ran y ffordd y gwnaethon nhw wedyn fynd yn ôl i’r dechrau, a gwrando ar y clinigwyr a'r gymuned wrth ddod o hyd i ateb newydd, sydd bellach yn cael ei weld fel model ar gyfer lleoedd eraill.
Rwyf wedi fy synnu’n arw yn yr wythnosau diwethaf gan y newidiadau yr ydym yn eu gweld mewn gofal sylfaenol, lle mae meddygfeydd yn gorfod cau rhestrau neu orfod rhoi eu contractau yn ôl, ac mae'r ffordd y mae hynny’n cael ei gyfleu i’r cleifion yn gadael cryn le i wella. Cefais gyfarfod yn ddiweddar â phrif weithredwr Hywel Dda i drafod, ac mae ef yn deg yn nodi mai busnesau sy’n cael eu rhedeg yn breifat yw’r rhain—pwynt nad yw wedi ei ddeall yn dda iawn, yn fy marn i, ymhlith y cyhoedd—a does dim llawer y gall y bwrdd iechyd ei wneud os nad yw’r busnesau preifat hyn yn fodlon cydweithredu. Y meddygfeydd hyn sydd yn aml yn cyfathrebu’r negeseuon anodd hyn drwy ddulliau amherffaith. Felly, er enghraifft, poster ar y drws fel rhybudd i bobl bod y feddygfa ar gau i gleifion newydd.
Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym am gam nesaf y gwaith, sut mae ymgysylltu â'r cyhoedd yn mynd i fod yn rhan annatod o’r dull sydd ei angen, a hefyd a yw’r modelau yr ydym yn gweithio â nhw yn mynd i gael eu hadolygu yn rhan o hynny, oherwydd os oes gennym ni fodel gofal sylfaenol sy'n dibynnu ar fusnesau preifat, a fyddent neu efallai na fyddent yn awyddus i gydweithredu â'r agenda hon, a yw hi'n bryd i edrych eto ar y model hwnnw?
Thank you for the question; it’s one that I’ve discussed previously with the Member for Llanelli, and not just, to be fair, in relation to his own constituency—not just with the Prince Philip Hospital where, as you recognised, there was a good example of what not to do, as well as then the way in which that was successfully achieved, and the same in Kidwelly as well, in some ways. There’s a really important message here, I think, for being able to talk to the public early enough, but in a way where they trust where the message comes from. I’ve got national responsibilities that I certainly don’t try to walk away from a contract out of. I’m quite happy to take on board those responsibilities; it’s the privilege of the job. But equally, if clinicians aren’t part of that, it makes it very difficult for people to trust the information and the imperatives for change, and we really do need a conversation that isn’t just between the health service in the shape of people who are chief executives and executive members of a board. They have a responsibility to do that, yes, but actually, local clinicians, people are used to seeing and trusting. Because otherwise I don’t think people trust the reason and the rationale.
It’s easy to understand why members of the public are instinctively suspicious and almost always think the first reason is, ‘This is about money, and you’re not prepared to spend money on the service,’ rather than it being about much, much more than money, and there are things even if we were in times of plenty in public service spending, there would be a need to change some of the ways in which we deliver care, and that’s part of the challenge that we will have. If we can’t engage our clinical communities and healthcare professionals and social care professionals in being part of that conversation, we’re unlikely to see the sort of pace and scale of the change that we are told, yet again, is absolutely critical to the future of our health and care system.
That’s why it is important, as I said in response to Angela Burns, that in the next stage, the biggest and most important group of stakeholders is the public—citizens themselves being engaged in the conversation as far as possible. I think the way this has been covered today has been helpful in that, but let’s not pretend that this will be the first item on the news agenda for the next six months. There will be a challenge about how we make sure that engagement is real and meaningful, even if we honestly accept that not every person in Wales who has an interest today will be engaged in the same way come, say, November, when the report is being written and prepared to come back to us, but that isn’t a debate that can stop then. It isn’t simply we get the report and say, ‘Right, that’s it. We’re not interested in anyone else.’ There’s got to be the constant process of engagement, and it goes back to your point about the way in which people engage in change at a local level, and often people are surprised to hear that change is required or necessary or proposed, and the first reaction is to fight against that change, and again, I understand that completely. It’s a reaction in every single community across the country.
If we don’t get clinicians engaging in a more open way to discuss and debate these issues with the public, we’re not going to see that change at all, and on your point about the primary care model, there is change already taking place. Some of you see this as a bit of a threat to the independent contractor model. Well, actually, the biggest change to that model comes from new entrants into the profession, many of whom don’t want to buy into that way of working, either because they don’t want to buy into a building and the potential liabilities of that for the future, or because they simply want to be more flexible about their career. Not every person who comes out of training to be a doctor, or any other form of healthcare profession, wants to say, ‘I’m committed to being in one community for pretty much the rest of my working life.’ We need to recognise that change and find a way to allow those different models of care to work. And to be fair, I actually think that both the Royal College of General Practitioners and the BMA are being very pragmatic about that discussion, in supporting their members who want to maintain the independent contractor model, and at the same time enabling those other members of their membership bodies to actually find different ways of working with health boards in that wider multidisciplinary team. So, I think there is genuine cause for some optimism, but that doesn’t mean to say that that makes it easy.
Diolch i chi am y cwestiwn; mae'n un yr wyf wedi ei drafod yn flaenorol gyda'r Aelod dros Lanelli, ac nid, i fod yn deg, o ran ei etholaeth ei hunan yn unig—nid ynglŷn ag Ysbyty’r Tywysog Philip yn unig, lle, fel y gwnaethoch gydnabod, yr oedd enghraifft dda o’r hyn i beidio â’i wneud, yn ogystal â'r ffordd y cafodd hynny wedyn ei gyflawni'n llwyddiannus, ac mae'r un peth yn wir yng Nghydweli hefyd, mewn rhai ffyrdd. Mae yna neges bwysig iawn yma, yn fy marn i, am fod yn gallu siarad â'r cyhoedd yn ddigon cynnar, ond mewn ffordd sy’n golygu bod ganddyn nhw ffydd yn nharddiad y neges. Mae gennyf i gyfrifoldebau cenedlaethol nad wyf yn bendant yn ceisio cerdded i ffwrdd oddi wrth gontract i’w hosgoi. Rwy'n hapus iawn i ysgwyddo’r cyfrifoldebau hynny; dyna yw braint y swydd. Ond yn yr un modd, os nad yw clinigwyr yn rhan o hynny, mae'n ei gwneud yn anodd iawn i bobl ymddiried yn y wybodaeth a'r hanfodion ar gyfer newid, ac mae gwir angen sgwrs sydd nid yn unig rhwng y gwasanaeth iechyd ar ffurf pobl sydd yn brif weithredwyr ac aelodau gweithredol o’r bwrdd. Mae ganddyn nhw gyfrifoldeb i wneud hynny, oes, ond mewn gwirionedd, clinigwyr lleol y mae pobl yn gyfarwydd â’u gweld ac yn ymddiried ynddynt. Oherwydd fel arall, nid wyf yn credu bod pobl yn ymddiried yn y rheswm a'r rhesymeg.
Mae'n hawdd deall pam mae aelodau o'r cyhoedd yn reddfol amheus a bron bob amser yn meddwl mai’r rheswm cyntaf yw, 'Mae hyn yn ymwneud ag arian, ac nid ydych yn fodlon gwario arian ar y gwasanaeth,' yn hytrach na’i fod yn ymwneud â llawer iawn mwy nag arian, ac mae yna bethau hyd yn oed pe byddem ni mewn cyfnod o ddigonedd o ran gwariant gwasanaethau cyhoeddus, byddai angen newid rhai o'r ffyrdd yr ydym yn darparu gofal, ac mae hynny'n rhan o'r her y byddwn yn ei hwynebu. Os na allwn ymgysylltu â’n cymunedau clinigol a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a gweithwyr proffesiynol gofal cymdeithasol i fod yn rhan o'r sgwrs honno, rydym yn annhebygol o weld newid ar y cyflymder a’r raddfa y dywedir wrthym, unwaith eto, sy’n gwbl hanfodol i ddyfodol ein system iechyd a gofal.
Dyna pam mae hi’n bwysig, fel y dywedais wrth ymateb i Angela Burns, yn y cam nesaf, mai’r grŵp mwyaf a phwysicaf o randdeiliaid fydd y cyhoedd—ymgysylltu dinasyddion eu hunain cymaint â phosib yn y sgwrs. Rwy'n credu bod y ffordd y mae hyn wedi ei drafod heddiw wedi bod yn ddefnyddiol yn hynny o beth, ond gadewch i ni beidio ag esgus mai hon fydd yr eitem gyntaf ar yr agenda newyddion am y chwe mis nesaf. Fe fydd her o ran sut yr ydym yn gwneud yn siwr bod ymgysylltu yn real ac yn ystyrlon, hyd yn oed os ydym yn onest yn derbyn nad yw pob person yng Nghymru sydd â budd heddiw yn ymgysylltu yn yr un ffordd pan ddaw, dyweder, mis Tachwedd, pan fydd yr adroddiad yn cael ei lunio a’i baratoi i ddod yn ôl atom ni, ond nid yw honno'n ddadl a all ddod i ben bryd hynny. Nid yw’n syml yn fater o gael yr adroddiad a dweud, 'Iawn, dyna ni. Nid oes gennym ddiddordeb mewn unrhyw un arall.’ Mae rhaid i’r ymgysylltu fod yn broses barhaus, ac mae hyn yn mynd yn ôl i’ch pwynt chi am y ffordd y mae pobl yn cymryd rhan mewn newid ar lefel leol, ac yn aml mae pobl yn synnu clywed bod newid yn ofynnol neu'n angenrheidiol neu wedi ei gynnig, a'r ymateb cyntaf yw brwydro yn erbyn y newid hwnnw, ac eto, rwy’n deall hynny’n llwyr. Mae'n ymateb a geir ym mhob un cymuned ym mhob rhan o’r wlad.
Os nad ydym yn llwyddo i gael clinigwyr i ymgysylltu mewn ffordd fwy agored i drafod a dadlau’r materion hyn gyda'r cyhoedd, nid ydym yn mynd i weld y newid hwnnw o gwbl, ac o ran eich pwynt am y model gofal sylfaenol, mae newid eisoes yn digwydd. Mae rhai ohonoch chi’n gweld hyn fel tipyn o fygythiad i'r model contractwyr annibynnol. Wel, mewn gwirionedd, mae’r newid mwyaf i'r model hwnnw yn dod oherwydd newydd ddyfodiaid i'r proffesiwn, llawer ohonynt nad ydyn nhw eisiau dilyn y ffordd honno o weithio, naill ai oherwydd nad ydyn nhw’n dymuno prynu i mewn i adeilad a rhwymedigaethau posibl hynny ar gyfer y dyfodol, neu oherwydd eu bod yn syml eisiau bod yn fwy hyblyg ynghylch eu gyrfa. Nid yw pob person sy'n dod allan o hyfforddiant i fod yn feddyg, neu unrhyw fath arall o broffesiwn gofal iechyd, yn awyddus i ddweud, 'Rwy'n ymrwymedig i fod mewn un gymuned am weddill fy mywyd gwaith fwy neu lai.’ Mae angen i ni gydnabod y newid hwnnw a dod o hyd i ffordd i ganiatáu i’r modelau gwahanol hynny o ofal weithio. Ac i fod yn deg, rwy’n credu mewn gwirionedd fod Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol a'r BMA yn bod yn ymarferol iawn ynghylch y drafodaeth honno, gan gefnogi eu haelodau sydd eisiau cynnal y model contractwyr annibynnol, ac ar yr un pryd, galluogi’r aelodau eraill hynny o’u cyrff aelodaeth i ddod o hyd mewn gwirionedd i ffyrdd gwahanol o weithio gyda byrddau iechyd yn y tîm amlddisgyblaethol ehangach hwnnw. Felly, rwyf wir yn credu bod achos am rywfaint o obaith, ond nid yw hynny'n golygu y bydd hynny'n gwneud pethau’n hawdd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I would also like to place on record my thanks to Dr Ruth Hussey and the panel for keeping me and my team regularly updated on the review’s progress. The interim report starkly lays out the challenges facing health and social care in Wales.
We are at an evolutionary moment with our health and care systems: we adapt or we perish. This is not a problem that can be solved by simply throwing money at it. As Dr Hussey correctly identifies, we have to make urgent systemic changes to the way we deliver care. We have to work smarter. We have to spend smarter. Cabinet Secretary, I welcome this interim report and the findings set out by Dr Hussey and her team. We now have a much clearer view of the challenge facing us as a nation and the challenge facing us as politicians.
I am convinced that we have to change the way we deliver health and social care in the future. It is now up to us here, in this Chamber, to convince the public of the need for change and to engage with them in designing our future health and care system. Cabinet Secretary, how do you plan to encourage as many members of the public as possible to engage with the parliamentary review?
The panel suggests that a new number of models of care could be trialled and evaluated.Cabinet Secretary, if you can answer at this stage, how long will the trials run, and how do you plan to run such trials concurrently?
Whichever new models of care we adopt, they will all rely on new technology and shared data. Cabinet Secretary, can you outline the steps your Government is taking to improve the NHS Wales Informatics Service to ensure it can adapt to future needs?
However care is delivered, we need a workforce to deliver it. We need to encourage more young people to become doctors, nurses, physios, occupational therapists and pharmacists. We also need experts in machine learning and big data, computer network specialists and programmers. Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to encourage more young people to study STEM subjects to ensure we have the workforce we need in future?
It is vital we deliver the necessary changes as quickly as possible if we are to ensure that future generations will have a health and social care system that meets their needs. Regarding our infrastructure, as has previously been mentioned, if people are to be encouraged to stay in their homes, we must make sure that, with an ageing population, new housing is built to recognise the changing needs in building regulations to accommodate disabled needs. Our infrastructure regarding public transport is, in future, also going to have to change.
I look forward to working with the parliamentary review over the coming months, to receiving the final report, and working with you, Cabinet Secretary, to deliver the recommendations made by Dr Hussey and the panel. Diolch yn fawr. Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Hoffwn i hefyd gofnodi fy niolch i Dr Ruth Hussey a'r panel am roi diweddariadau rheolaidd i mi a fy nhîm ar gynnydd yr adolygiad. Mae'r adroddiad interim yn nodi'n blaen yr heriau sy'n wynebu iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Rydym ar hyn o bryd mewn cyfnod o esblygu gyda'n systemau iechyd a gofal: rydym yn addasu neu rydym yn marw. Nid yw hon yn broblem y gellir ei datrys drwy daflu arian ati. Fel y mae Dr Hussey yn nodi’n gywir, mae'n rhaid i ni wneud newidiadau systemig brys i'r ffordd yr ydym yn darparu gofal. Mae'n rhaid i ni weithio’n gallach. Mae'n rhaid i ni wario’n gallach. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n croesawu'r adroddiad interim hwn a'r canfyddiadau a nodir gan Dr Hussey a'i thîm. Erbyn hyn mae gennym farn llawer cliriach o'r her sy'n ein hwynebu ni fel cenedl a'r her sy'n ein hwynebu ni fel gwleidyddion.
Rwy’n argyhoeddedig bod yn rhaid i ni newid y ffordd yr ydym yn darparu iechyd a gofal cymdeithasol yn y dyfodol. Ein cyfrifoldeb ni yma, yn y Siambr hon, bellach yw argyhoeddi'r cyhoedd am yr angen i newid ac i ymgysylltu â nhw wrth gynllunio ein system iechyd a gofal yn y dyfodol. Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych chi'n bwriadu annog cymaint â phosibl o aelodau'r cyhoedd i gymryd rhan yn yr adolygiad seneddol?
Mae'r panel yn awgrymu y gallai nifer newydd o fodelau gofal gael eu treialu a'u gwerthuso. Ysgrifennydd y Cabinet, os gallwch chi ateb ar hyn o bryd, pa mor hir y bydd y treialon yn weithredol, a sut ydych chi’n bwriadu cynnal treialon o'r fath ar yr un pryd?
Pa bynnag fodelau gofal newydd y byddwn yn eu mabwysiadu, byddant i gyd yn dibynnu ar dechnoleg newydd a data a rennir. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi amlinellu'r camau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i wella Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru i sicrhau y gall addasu i anghenion y dyfodol?
Sut bynnag y darperir gofal, mae angen gweithlu arnom i'w gyflawni. Mae angen i ni annog mwy o bobl ifanc i fod yn feddygon, nyrsys, ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol a fferyllwyr. Mae hefyd angen arbenigwyr mewn dysgu peirianyddol a data mawr, arbenigwyr rhwydwaith cyfrifiadurol a rhaglenwyr. Ysgrifennydd y Cabinet, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog mwy o bobl ifanc i astudio pynciau STEM er mwyn sicrhau bod gennym y gweithlu sydd ei angen arnom yn y dyfodol?
Mae'n hanfodol ein bod yn cyflawni'r newidiadau angenrheidiol cyn gynted â phosibl os ydym am sicrhau y bydd gan genedlaethau'r dyfodol system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n diwallu eu hanghenion. O ran ein seilwaith, fel y soniwyd yn flaenorol, os yw pobl yn mynd i gael eu hannog i aros yn eu cartrefi, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, gyda phoblogaeth sy’n heneiddio, bod tai newydd yn cael eu hadeiladu i gydnabod anghenion newidiol mewn rheoliadau adeiladu i ddarparu ar gyfer anghenion pobl anabl. Mae ein seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn mynd i orfod newid hefyd yn y dyfodol.
Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r adolygiad seneddol dros y misoedd nesaf, i dderbyn yr adroddiad terfynol, a gweithio gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i gyflawni'r argymhellion a nodwyd gan Dr Hussey a'r panel. Diolch yn fawr. Diolch.
Thank you for the comments and questions. I’ll do this in reverse order. Again, I recognise the points about housing, but, again, you make a point about transport and transport needs, both to specialists in hospital centres, but also physical access to local care as well and how that will be delivered, and how much will be delivered in the centres that people travel to, and how much will be in someone’s home. That is intrinsic and, I would say, also linked to the way in which we deliver telehealth and make that much more accessible and commonplace. We already have good examples of that and, again, this will add to the comments that Rhun ap Iorwerth made earlier on things we could do now. And, actually, delivering a more demanding but evidence-led approach on telehealth is one of the things I think we could do, and I’d be surprised if that doesn’t form part of the final discussion in the report and recommendations.
On your point then about education and encouraging people to study different subjects, well, of course, that is a cross-Government perspective, not just through the pre-16 curriculum and early years, which both Alun Davies and Kirsty Williams have a direct interest in, but about how we equip and encourage people, and our childcare offer and what that does to improve people’s attainment and other aspects of the future all the way through school education and beyond, where, actually, people then make different choices about what they want to do. There is something again about the curriculum for healthcare professionals. They undertake their own training. If we want people to work in a different way as part of a multidisciplinary team, they need to be trained to work in that way whilst undertaking their qualifications too. So, I recognise the points there that are being made.
On NWIS, or the NHS Wales Informatics Service, there is a challenge there, which is set out in the report, about how they adapt to future needs, and it’s more than just the points that were made by both Angela Burns and Rhun ap Iorwerth. It is also about the ability to actually think about how we actually gear that up, not just about delivering ‘once for Wales’ methods and making sure that health boards and trusts buy into that, but how it actually manages to maintain the work that is already done. Because the report recognises that much of what NWIS does is maintaining what already exists, and the space for it to develop and deliver new systems is not always easy—the ability and, if you like, the capacity and the power to do that. It poses some questions in the report about how much it’s about developing either in-house capacity or actually about working in partnership with other software developers working to a commission provided by NWIS. I think that that’s a very sensible conversation to engage in and take forward.
On your point about how long the trials will run on the new models for care, I’m not in a position to answer that. I don’t even know what the new models of care are yet. I definitely haven’t seen an advance copy of the report for five or six months’ time, I assure you of that, but, when that is provided, we’ll then have a sense from the panel itself about at what point in time they might advise us that we would need to wait to then have enough evidence to look for system-wide change in the way in which we deliver services. So, we’ll all have to wait a few more months to see what the trials will look like, let alone how long they will then run for.
On the point about engaging the public, again, this has been mentioned by previous speakers too, and I certainly recognise that we need to consider how we do that deliberately and specifically. I think calling for the public and encouraging the public to engage is one thing, not just about what we’ve done today, but in future engagement as well. I don’t think anyone seriously expects me to knock every door in the country, asking people to respond to the parliamentary review. Some people might not want to see me on their doorstep, frankly. But there is that broader point about all the different actors around our health and social care system, and how they are part of wanting people to engage as well. The third sector have a large reach, potentially, into their own support and engagement networks in ways that other organisations don’t, and they could be really important in getting the public to genuinely engage, debate, and discuss these ideas. The final thing I’ll say is that, whilst I don’t quite agree with your analogy to Darwinism and whether change will just happen to us or we’ll wither away, the point about this is that we have a choice to make. Unlike people where change happens to you in that evolutionary process, we have a real choice to make about how we choose to change our system or whether we sit back and allow change to happen to us. I absolutely believe that we should choose what to do with our future whilst we have the ability to do so, and not wait for someone else to make that change for us.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Gwnaf hyn gan ddechrau gyda’r olaf. Unwaith eto, rwy’n cydnabod y pwyntiau ynghylch tai, ond rydych yn gwneud pwynt ynghylch trafnidiaeth ac anghenion trafnidiaeth, i arbenigwyr mewn canolfannau ysbyty, ond hefyd o ran mynediad corfforol i ofal lleol a sut y cyflawnir hynny, a faint fydd yn cael ei gyflawni mewn canolfannau y mae pobl yn teithio iddynt, a faint fydd yn y cartref. Mae hynny'n hanfodol a, byddwn i’n dweud, hefyd yn gysylltiedig â'r ffordd yr ydym ni’n darparu teleiechyd a gwneud hynny yn llawer mwy hygyrch a chyffredin. Mae gennym eisoes enghreifftiau da o hynny ac, eto, bydd hyn yn ychwanegu at sylwadau Rhun ap Iorwerth yn gynharach ar y pethau y gallem ni eu gwneud ar hyn o bryd. Ac, mewn gwirionedd, mae darparu dull mwy heriol o weithredu teleiechyd, sy’n seiliedig ar dystiolaeth, yn un o'r pethau rwy’n credu y gallwn ni ei wneud, a byddwn i'n synnu os nad yw hynny'n rhan o'r drafodaeth derfynol yn yr adroddiad a'r argymhellion.
O ran eich pwynt am addysg ac annog pobl i astudio gwahanol bynciau, wel, wrth gwrs, mae hwnnw yn safbwynt a gymerir ar draws y Llywodraeth, nid dim ond drwy'r cwricwlwm cyn-16 a’r blynyddoedd cynnar, y mae gan Alun Davies a Kirsty Williams ddiddordeb uniongyrchol ynddynt. Mae’n ymwneud hefyd â’r ffordd yr ydym yn paratoi ac yn annog pobl, yn cynnig gofal plant a’r hyn y mae hynny'n ei wneud i wella cyrhaeddiad pobl ac agweddau eraill ar y dyfodol, yr holl ffordd drwy addysg yn yr ysgol a thu hwnt, lle, mewn gwirionedd, mae pobl wedyn yn gwneud dewisiadau gwahanol am yr hyn y maent yn dymuno ei wneud. Mae rhywbeth eto am y cwricwlwm ar gyfer gweithwyr gofal iechyd proffesiynol. Maent yn dilyn eu hyfforddiant eu hunain. Os ydym yn dymuno i bobl weithio mewn ffordd wahanol fel rhan o dîm amlddisgyblaethol, yna mae angen iddynt gael eu hyfforddi i weithio yn y ffordd honno wrth ymgymryd â'u cymwysterau hefyd. Felly, rwy’n cydnabod y pwyntiau sy'n cael eu gwneud yn y fan yna.
O ran NWIS, sef Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru, mae her yn y fan yna, a nodir yn yr adroddiad, ynglŷn â sut y maent yn addasu i anghenion y dyfodol, ac mae'n fwy na dim ond y pwyntiau a godwyd gan Angela Burns a Rhun ap Iorwerth. Mae hefyd yn ymwneud â'r gallu i feddwl mewn gwirionedd am sut rydym yn paratoi hynny, nid dim ond am ddarparu dulliau ‘unwaith i Gymru’ a gwneud yn siŵr bod byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd yn cefnogi hynny, ond sut y mae mewn gwirionedd yn llwyddo i gynnal y gwaith sydd wedi ei wneud eisoes. Mae’r adroddiad yn cydnabod bod llawer o'r hyn y mae NWIS yn ei wneud yn cynnal yr hyn sy'n bodoli eisoes, ac nid yw’r cyfle iddo ddatblygu a chyflwyno systemau newydd bob amser yn rhwydd—y gallu ac, os mynnwch chi, y capasiti a'r grym i wneud hynny. Mae'n gofyn rhai cwestiynau yn yr adroddiad am faint y mae'n ymwneud â datblygu naill ai gapasiti mewnol neu mewn gwirionedd yn ymwneud â gweithio mewn partneriaeth â datblygwyr meddalwedd eraill sy'n gweithio i gomisiwn a ddarperir gan NWIS. Rwy’n credu bod hynny'n sgwrs synhwyrol iawn i gymryd rhan ynddi ac i fwrw ymlaen â hi.
O ran eich pwynt am ba mor hir y bydd y treialon yn weithredol ar y modelau gofal newydd, nid wyf mewn sefyllfa i ateb hynny. Ni wn hyd yn oed beth yw’r modelau gofal newydd eto. Yn bendant nid wyf wedi gweld copi ymlaen llaw o'r adroddiad sydd i’w gyhoeddi ymhen pump neu chwe mis, rwy’n eich sicrhau chi o hynny. Ond pan gaiff ei gyflwyno, cawn ni wedyn syniad gan y panel ei hun pryd yn union y byddai angen i ni aros nes cael digon o dystiolaeth i chwilio am newid ar draws y system i’r ffordd o ddarparu gwasanaethau. Felly, bydd yn rhaid i ni i gyd aros am rai misoedd eto i weld beth fydd y treialon, heb sôn am ba hyd y byddant wedyn yn weithredol.
O ran y pwynt am ymgysylltu â'r cyhoedd, eto, soniodd siaradwyr blaenorol am hyn hefyd, ac rwy’n sicr yn cydnabod bod angen i ni ystyried sut yr ydym yn gwneud hynny yn fwriadol ac yn benodol. Rwy'n credu bod galw ar y cyhoedd ac annog y cyhoedd i gymryd rhan yn un peth, nid yn unig am yr hyn yr ydym wedi ei wneud heddiw, ond wrth ymgysylltu yn y dyfodol hefyd. Nid wyf i’n credu bod neb o ddifrif yn disgwyl i mi guro ar bob drws yn y wlad a gofyn i bobl ymateb i'r adolygiad seneddol. A dweud y gwir, ni fyddai rhai pobl eisiau fy ngweld ar garreg eu drws o bosibl. Ond mae’r pwynt ehangach hwnnw am yr holl wahanol weithredwyr yn ein system iechyd a gofal cymdeithasol, a sut maen nhw’n rhan o fod eisiau pobl i ymgysylltu hefyd. Mae gan y trydydd sector gwmpas mawr, o bosibl, yn eu rhwydweithiau cymorth ac ymgysylltu eu hunain mewn ffyrdd nad oes gan sefydliadau eraill. Gallent fod yn bwysig iawn wrth gael y cyhoedd i gymryd rhan, dadlau a thrafod y syniadau hyn. Y peth olaf y byddaf yn ei ddweud yw, er nad wyf yn cytuno’n llwyr â'ch cyfatebiaeth â Darwiniaeth ac a fydd newid yn digwydd i ni neu a fyddwn yn gwywo, y pwynt am hyn yw bod gennym ddewis i’w wneud. Yn wahanol i’r bobl lle mae newid yn digwydd iddynt yn y broses esblygu honno, mae gennym ddewis gwirioneddol i’w wneud am y ffordd yr ydym yn dewis newid ein system neu a ydym yn eistedd yn ôl a chaniatáu i newid ddigwydd i ni. Rwy'n credu’n llwyr y dylem ddewis beth i'w wneud gyda’n dyfodol tra bod y gallu gennym i wneud hynny, ac nid aros i rywun arall wneud y newid hwnnw i ni.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement and thank Dr Ruth Hussey for her hard work—her and her team—so far? Would the Cabinet Secretary agree, however, that some matters need urgent action now? We’ve heard some of them from Rhun and others, but, in particular, the recruitment and retention of junior medical staff in our hospitals. Now, once qualified, you stop being a medical student and you end up being a junior hospital doctor—everybody’s a junior hospital doctor, in other words—before you carry on further training to become a consultant surgeon, a GP, a consultant physician, or whatever. So, that’s where our doctor pool comes from. But our junior doctors are feeling unloved at the moment, and their tremendous commitment to their vocation is going unrecognised by managers in hospitals at all levels, as they cope with huge workloads, rota gaps, high-risk life-and-death decisions, and having to battle for time off for study leave and exams and even time off to get married. Now, it wasn’t like that in my day as a junior hospital doctor, admittedly some time ago now. But, Cabinet Secretary, how do we address these matters today?
A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad a diolch i Dr Ruth Hussey am ei gwaith caled—hi a'i thîm—hyd yn hyn? A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno, fodd bynnag, bod angen gweithredu ar frys ar rai materion yn awr? Rydym wedi clywed rhai ohonynt gan Rhun ac eraill, ond, yn benodol, recriwtio a chadw staff meddygol iau yn ein hysbytai. Nawr, ar ôl cymhwyso, byddwch yn peidio â bod yn fyfyriwr meddygol ac rydych chi’n mynd yn feddyg iau mewn ysbyty—bydd pawb yn feddyg iau mewn ysbyty, mewn geiriau eraill—cyn i chi barhau â hyfforddiant pellach i fod yn llawfeddyg ymgynghorol, meddyg teulu, meddyg ymgynghorol, neu beth bynnag. Felly, daw ein cronfa o feddygon o hynny. Ond mae ein meddygon iau o’r farn nad oes neb yn poeni amdanynt ar hyn o bryd, ac nid yw eu hymrwymiad aruthrol i’w galwedigaeth yn cael ei gydnabod gan reolwyr mewn ysbytai ar bob lefel, wrth iddynt ymdopi â llwythi gwaith enfawr, bylchau yn y rota, penderfyniadau risg uchel sy’n gallu golygu bod rhywun yn byw neu’n marw, ac yn gorfod brwydro am amser i ffwrdd i astudio a sefyll arholiadau a hyd yn oed amser i ffwrdd i briodi. Nawr, nid dyna oedd y sefyllfa yn fy nghyfnod i fel meddyg iau mewn ysbyty, a oedd beth amser yn ôl erbyn hyn, mae’n rhaid i mi gyfaddef. Ond, Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydym ni’n mynd i'r afael â'r materion hyn heddiw?
Thank you. To be fair, it’s an issue that is regularly raised with me by both the royal college and the BMA as well. What I think is helpful and, again, different, and partly what gives us an opportunity, is that we do have a different relationship compared to other parts of the UK. It’s a much more adversarial relationship across our border. That is a point that is regularly raised by junior doctors themselves. The challenge is how we capitalise on that and actually take proper advantage of it and encourage people to come here to work and to stay, and, equally, they don’t simply say that, because I’m not Jeremy Hunt, that means everything is fine, because there are very real challenges. The report again recognises some of the opportunities that exist about e-rostering, about giving people different choices about how to manage their own life, where people often have other responsibilities, and not just their work, as well. Again, you talked about ‘in your day’. I hesitate to say how long ago that might have been. But, in the past, people expected to work very long hours, and they accepted that that was what you had to do. Whereas, actually, now, whether there are men or women in the workforce, lots of people who acquire different responsibilities outside work—with families, in particular—make different choices. So, you don’t find doctors who are prepared to say, ‘Someone else will bring up my child while I’m in work for 80 hours a week’.
So, we do need to think properly about how we manage that, and the numbers of people we need in our workforce to make the whole system run. I recognise the point you make about the differing way in which health boards engage their junior doctors. That’s an issue that’s brought to me by stakeholders, and an issue that’s recognised within the service about improvements that they need to make as well—but also the point about study leave and how we think creatively about how we could do something around that that could make a real difference to whether people choose to stay in the profession and in this country, too, as well.
Diolch. I fod yn deg, mae'n fater sy'n cael ei godi yn rheolaidd gan y coleg brenhinol a'r BMA hefyd. Yr hyn a ystyriaf yn ddefnyddiol, ac eto, yn wahanol, ac i raddau sy’n rhoi cyfle i ni, yw bod ein perthynas ni yn wahanol o’i gymharu â rhannau eraill o'r DU. Ar draws y ffin mae'n berthynas llawer mwy gwrthwynebol. Mae hwnnw'n bwynt sy'n cael ei godi yn rheolaidd gan y meddygon iau eu hunain. Yr her yw sut yr ydym yn elwa ar hynny a chymryd mantais briodol o hynny ac yn annog pobl i ddod yma i weithio ac i aros ac, yn yr un modd, nad ydynt yn dweud hynny, gan nad Jeremy Hunt ydw i, bod popeth yn iawn, oherwydd mae heriau gwirioneddol yma. Mae'r adroddiad yn cydnabod unwaith eto rai o'r cyfleoedd sy'n bodoli o ran e-amserlennu, o ran rhoi gwahanol ddewisiadau i bobl ynghylch sut i reoli eu bywydau eu hunain, pan fydd gan bobl gyfrifoldebau eraill yn aml, ac nid eu gwaith yn unig. Unwaith eto, rydych chi’n sôn am ‘yr hen ddyddiau '. Rwyf yn petruso cyn dweud pa mor bell yn ôl oedd hynny. Ond, yn y gorffennol, roedd pobl yn disgwyl gweithio oriau hir iawn, ac roedden nhw’n derbyn mai dyna oedd yn rhaid ei wneud. Ar hyn o bryd, mewn gwirionedd, boed hynny’n golygu dynion neu ferched y gweithlu, mae llawer o bobl â gwahanol gyfrifoldebau y tu allan i'r gwaith—gyda theuluoedd, yn benodol—yn gwneud dewisiadau gwahanol. Felly, nid ydych yn dod o hyd i feddygon sy'n barod i ddweud, 'Rhywun arall fydd yn magu fy mhlentyn i tra fy mod i yn y gwaith am 80 awr yr wythnos'.
Felly, mae angen i ni ystyried yn briodol y ffordd yr ydym ni’n rheoli hynny, a nifer y bobl yr ydym ni ei hangen yn ein gweithlu i sicrhau bod yr holl system yn gweithio. Rwy’n derbyn y pwynt yr ydych chi’n ei wneud am y ffordd wahanol y mae’r byrddau iechyd yn ymgysylltu â'u meddygon iau. Mae hwnnw’n fater a gyflwynwyd imi gan randdeiliaid, ac yn fater sy'n gyfarwydd o fewn y gwasanaeth, am y gwelliannau y mae angen iddyn nhw eu gwneud hefyd—ond hefyd y pwynt am seibiant i astudio a sut y gallwn feddwl yn greadigol am sut i wneud rhywbeth a allai wneud gwahaniaeth gwirioneddol o ran pobl yn dewis aros yn y proffesiwn ac yn y wlad hon hefyd.
Thank you. Finally, Eluned Morgan.
Diolch. Yn olaf, Eluned Morgan.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I think the way we deal with our elderly population in future will be the way that we are judged as a nation, so it’s critical that we get this right. I think there are some very eminent professionals on this review board, and I’m looking forward to hearing their final recommendations. But I think one thing’s come across very clearly in this report, and in others, and that is that the current situation is unsustainable because of the demographic challenges that we are facing. So, what we need is some radical thinking. I’ve always been of the view that elderly care should form a part of an economic development strategy, as well as being a social and health strategy. Some of the ideas that we’ve been proposing in pilots in the economic development plan for rural Wales actually do that. It brings together this idea of economic development and care being part of the same thing. And I would encourage the Minister really to speak to his colleagues about how we really, comprehensively, have an all-Government approach to this; it cannot be simply in the silos of health and care. We have to extend it beyond that.
Now, over the past few months, I've also brought a group of experts to do some blue-skies thinking together on how we tackle this issue of care in Wales in the long term. And I think we're very aware that you’re firefighting, that, actually, there’s a problem now. We're trying to do some broader thinking in an atmosphere where we are able to say things that are difficult to say. And what we've done, following a discussion with the chair of the parliamentary review team, is that we’ve focused on areas where the review is not concentrating. So, despite the suggestion in the interim report that there’s a need for capital planning, it doesn't really focus on the issue of buildings and housing relating to care, although there’s an appreciation that more care will have to be done at home. And, crucially, this review doesn't look at the issue of financing care, either.
So, I think, in Wales, we should be leading, and, to do that, we need to find some answers to these difficult questions. But we will only do that if we work together on these issues, and it's got to be beyond Plaid and Labour. I'm really glad that already we’re extending beyond that, but we have to answer this cross-party or we simply won't find a solution, because these are really, really difficult conversations to have with the public.
And just finally on that point of communication, we have to appreciate that communication with the public—. You know, there are so many people who don't understand that actually you have to pay for your own care home now. They don't appreciate that. So, if we’re suggesting something different then we've got to be aware, people have got to be aware, of the current situation before we suggest other things in future.
And just finally—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Credaf mai’r ffordd yr ydym yn ymdrin â’n poblogaeth oedrannus yn y dyfodol fydd y ffordd y byddwn ni’n cael ein barnu fel cenedl, felly mae'n hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn. Rwy'n credu bod rhai arbenigwyr blaenllaw iawn ar y bwrdd adolygu hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed eu hargymhellion terfynol. Ond rwy'n credu bod un peth wedi dod i’r amlwg yn glir iawn yn yr adroddiad hwn, ac mewn rhai eraill, a hynny yw bod y sefyllfa bresennol yn anghynaladwy oherwydd yr heriau demograffig yr ydym ni’n eu hwynebu. Felly, yr hyn sydd ei angen yw rhywfaint o syniadau radicalaidd. Rwyf wastad wedi bod o'r farn y dylai gofal am yr henoed ffurfio rhan o strategaeth datblygu economaidd, yn ogystal â bod yn strategaeth gymdeithasol ac iechyd. Mae rhai o'r syniadau yr ydym wedi bod yn eu cynnig mewn cynlluniau peilot yn y cynllun datblygu economaidd ar gyfer Cymru wledig yn gwneud hynny. Mae'n dwyn ynghyd y syniad hwn o ddatblygiad economaidd a gofal yn rhan o un peth. A byddwn i’n annog y Gweinidog i siarad â'i gydweithwyr am sut y gallwn gael dull Llywodraeth gyfan o weithredu ar hyn yn gynhwysfawr; ni all fod yn gyfyngedig i faes iechyd a gofal yn unig. Mae'n rhaid i ni ei ymestyn y tu hwnt i hynny.
Nawr, yn ystod y misoedd diwethaf, rwyf hefyd wedi dod â grŵp o arbenigwyr at ei gilydd i feddwl am rywfaint o syniadau creadigol ar y modd yr ydym ni’n mynd i'r afael â mater gofal yng Nghymru yn y tymor hir. Ac rwy’n credu ein bod ni’n ymwybodol iawn eich bod yn ymladd â thân, a bod problem yn bodoli nawr, mewn gwirionedd. Rydym ni’n ceisio meddwl yn ehangach mewn awyrgylch lle gallwn ni ddweud pethau sy'n anodd eu dweud. A’r hyn yr ydym ni wedi ei wneud, yn dilyn trafodaeth gyda chadeirydd y tîm adolygu seneddol, yw canolbwyntio ar y meysydd lle nad yw'r adolygiad wedi canolbwyntio arnynt. Felly, er gwaethaf yr awgrym yn yr adroddiad interim fod angen cynllunio cyfalaf, nid yw mewn gwirionedd yn canolbwyntio ar fater adeiladau a thai sy’n ymwneud â gofal, er y cydnabyddir y bydd yn rhaid gwneud mwy o ofalu yn y cartref. Ac, yn dyngedfennol, nid yw'r adolygiad hwn yn edrych ar fater ariannu gofal, chwaith.
Felly, yn fy marn i, dylem ni, yng Nghymru, fod yn arwain. Er mwyn gwneud hynny, mae angen i ni ddod o hyd i atebion i'r cwestiynau anodd hyn. Ond dim ond trwy gydweithio ar y materion hyn y llwyddwn ni i wneud hynny, ac mae'n rhaid myn y tu hwnt i Blaid Cymru a’r Blaid Lafur. Rwy'n hynod falch ein bod ni eisoes yn ymestyn y tu hwnt i hynny. Ond mae'n rhaid i ni ateb i hyn yn drawsbleidiol neu, yn syml, ni fyddwn yn dod o hyd i ateb, oherwydd maent yn sgyrsiau anodd iawn iawn i’w cael â'r cyhoedd.
Ac yn olaf, ar y pwynt hwnnw o gyfathrebu, mae'n rhaid i ni werthfawrogi bod cyfathrebu gyda'r cyhoedd—. Wyddoch chi, mae cymaint o bobl nad ydynt yn deall bod yn rhaid i chi dalu am eich cartref gofal eich hun erbyn hyn. Nid ydyn nhw’n gwerthfawrogi hynny. Felly, os ydym yn awgrymu rhywbeth gwahanol, yna mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol, mae’n rhaid i bobl fod yn ymwybodol, o'r sefyllfa bresennol cyn i ni awgrymu pethau eraill yn y dyfodol.
Ac yn olaf—
Can you come to a question, please?
A wnewch chi ddod at gwestiwn, os gwelwch yn dda?
Just finally, on my question, there was a report this week that 32 per cent of long-term carers had not had a day off in five years. Is this something that also should be addressed?
Dim ond i gloi, o ran fy nghwestiwn i, roedd adroddiad yr wythnos hon nad oedd 32 y cant o ofalwyr hirdymor wedi cael diwrnod i ffwrdd ers pum mlynedd. A yw hyn yn rhywbeth y dylid hefyd rhoi sylw iddo?
Thank you. Cabinet Secretary.
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you for the comments and questions. Again, in the report, one of the drivers that’s recognised is the significant expansion in our older population—we both import older people who want to retire to Wales, as well as more people who've been here for a longer period of time actually just living longer. And, as I said, it's a cause for celebration, but it does come with a challenge for us. And I think it's fair to say that, in discussions, not just with the Minister, Rebecca Evans, but also with Ken Skates, there's a recognition about the economic value of the care sector, in recognising it's a big employer already, and, if we improve the working conditions and the pay of people in that sector, there’s an economic impact as well, and often for, broadly, poorer people. People who go into the care sector tend not to be people from significantly economically advantaged backgrounds—certainly into the paid care sector—and there is something about raising the status of the profession, as I said earlier in response to Angela Burns, and also what we do about how we actually help the sector in actually understanding in the future what that looks like. That's why things like market position statements are important in taking forward the scheme of the social services and well-being Act, so people can make choices and decisions about the future, whether they are small independents within the sector or larger operators as well.
The point about capital planning—this is about the health and care estate. And, by that, I don't mean people's homes—you know, where people are constructing areas to provide health and care in primary care, secondary care, and, of course, in residential care as well. But there will be a need to think about, again, about our housing quality standards, because our housing associations are not just people who provide, if you like, standard social housing that people live in. Lots of the housing they provide are care homes, and they provide lots of extra care now as well. It's a developing feature, and the challenge will be: is what's being created really what we think is going to match the needs of the population we have now and in five and 10 years, and longer as well? And that's a challenge about how people do work across, not just the Government, but partners outside Government, too, as well.
And, on your point about funding, we specifically ruled out and didn't go into the funding of the future for the health and care system. The review’s remit is significant already. To add that in again would be even more of a problem, and, actually, general taxation funds a large part of what we’re talking about. To try and then say we’ll have a different view here—actually, there are wider, UK-wide questions about the funding of public services, not just in Wales, but across the UK.
Your final point, on carers—the Minister will have something positive to say, I believe, about how we actually provide more support for carers in the here and now to make sure they do have the opportunity for respite and a proper break, because that isn't something that we should put off until five or 10 years’ time.
Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Unwaith eto, yn yr adroddiad, un o'r ffactorau sydd wedi ei gydnabod yw’r ehangu sylweddol o ran ein poblogaeth hŷn—rydym yn mewnforio pobl hŷn sydd eisiau ymddeol yng Nghymru, yn ogystal â’r ffaith bod mwy o bobl sydd wedi bod yma am gyfnod hwy o amser yn syml yn byw'n hirach. Fel y dywedais, mae'n destun dathlu, ond mae'n golygu her i ni. Ac rwy’n credu ei fod yn deg dweud, mewn trafodaethau, nid yn unig gyda'r Gweinidog, Rebecca Evans, ond hefyd gyda Ken Skates, bod cydnabyddiaeth o werth economaidd y sector gofal, gan gydnabod ei fod yn gyflogwr mawr yn barod, ac, os ydym ni’n gwella amodau gwaith a chyflog y bobl yn y sector hwnnw, mae 'na effaith economaidd hefyd, ac yn aml, yn fras, ar gyfer pobl dlotach. Mae’r bobl sy'n gweithio yn y sector gofal yn tueddu i beidio â bod yn bobl sydd â chefndir o fantais economaidd sylweddol—yn sicr y rhai sy’n gweithio i’r sector gofal cyflogedig—ac mae rhywbeth ynghylch codi statws y proffesiwn, fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i Angela Burns, a hefyd yr hyn yr ydym yn ei wneud o ran helpu'r sector i ddeall mewn gwirionedd beth fydd hyn yn y dyfodol. Dyna pam mae pethau fel datganiadau am sefyllfa’r farchnad yn bwysig o ran bwrw ymlaen â chynllun y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, fel y gall pobl wneud dewisiadau a phenderfyniadau am y dyfodol, boed yn gwmnïau bach annibynnol o fewn y sector neu’n weithredwyr mwy hefyd.
Y pwynt am gynllunio cyfalaf—mae hyn yn ymwneud â'r ystad iechyd a gofal. Nid yw hynny’n golygu cartrefi pobl—wyddoch chi, lle mae pobl yn adeiladu ardaloedd i ddarparu iechyd a gofal mewn gofal sylfaenol, gofal eilaidd, ac, wrth gwrs, mewn gofal preswyl hefyd. Ond bydd angen meddwl, unwaith eto, am ein safonau ansawdd tai, gan nad yw ein cymdeithasau tai ond yn darparu’n unig, os mynnwch chi, dai cymdeithasol safonol ar gyfer pobl i fyw ynddynt. Mae llawer o'r tai a ddarperir ganddynt yn gartrefi gofal, ac maen nhw’n darparu llawer o ofal ychwanegol erbyn hyn hefyd. Mae hon yn nodwedd sy'n datblygu, a dyma fydd yr her: ai’r hyn sy’n cael ei greu yw’r hyn y credwn, o ddifrif, sy’n mynd i ddiwallu anghenion y boblogaeth bresennol ac ymhen pump a 10 mlynedd, ac yn hwy hefyd? Ac mae honno’n her nid o ran sut mae pobl yn gweithio ar draws y Llywodraeth, ond â phartneriaid y tu allan i'r Llywodraeth hefyd.
Ar eich pwynt am ariannu, fe wnaethon ni ddiystyru hynny’n benodol ac nid aethom i fanylion ariannu yn y dyfodol ar gyfer y system iechyd a gofal. Mae cylch gorchwyl yr adolygiad eisoes yn sylweddol. Byddai ychwanegu hyn eto hyd yn oed yn fwy o broblem, ac, mewn gwirionedd, mae trethi cyffredinol yn ariannu rhan fawr o'r hyn yr ydym yn sôn amdano. Ac i geisio dweud wedyn bod gennym safbwynt gwahanol yma—mewn gwirionedd, mae cwestiynau ehangach ledled y DU am ariannu gwasanaethau cyhoeddus, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU.
Eich pwynt olaf, ar ofalwyr—bydd gan y Gweinidog rywbeth cadarnhaol i'w ddweud, rwy’n credu, am sut yr ydym yn rhoi mwy o gymorth i ofalwyr yn y presennol i sicrhau bod cyfle iddynt gael seibiant a hwnnw’n seibiant priodol, gan nad yw hynny’n rhywbeth y dylem ei ohirio am bump neu 10 mlynedd i’r dyfodol.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language on the Welsh language strategy. I call on Alun Davies as Minister to make that statement. Alun Davies.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Gweinidog y Gymraeg ac Addysg Gydol Oes ynglŷn â strategaeth y Gymraeg. Galwaf ar Alun Davies y Gweinidog i wneud y datganiad hwnnw. Alun Davies.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gweledigaeth y Llywodraeth yw cyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050: gweledigaeth glir i’n huno ni fel cenedl, a dyna beth sy’n gyrru’r strategaeth newydd.
Mae’r Gymraeg yn rhan bwysig o bwy ydym ni—p’un ai ydym ni’n siarad Cymraeg ai peidio. Mae angen i ni fod yn falch o’n dwyieithrwydd, ac mae’n amser i ni gymryd y camau nesaf ar ein taith fel cenedl ddwyieithog. Os ydym ni am weld y weledigaeth yma, a chyrraedd miliwn, mae’n rhaid i ni gymryd y camau cyntaf ar ein taith nawr. Mae heriau o'n blaenau ni, ond heb os gallwn eu hwynebu gan wybod bod sail gadarn eisoes i’r gwaith.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The Welsh Government’s vision is to reach 1 million Welsh speakers by 2050: a clear vision that brings us together as a nation, and that is what drives this new strategy.
The Welsh language is an important part of who we are, whether we speak the language or not, and we need to be proud of our bilingualism. But the time is right to take the next step in our journey as a bilingual nation. If we want to realise our vision, and reach a million, we need to take action and lay the foundations now. There are challenges ahead, but I have no doubt that we can approach them in the knowledge that a firm foundation is already in place.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae’r strategaeth newydd yn nodi 10 newid trawsnewidiol sydd angen i ni fynd i’r afael â nhw, ac mae’r rhain yn ymwneud â: chreu siaradwyr trwy ein system addysg; defnydd o’r Gymraeg yn y gweithle ac yn gymdeithasol, a thrwy wasanaethau; a chreu amodau ffafriol sy’n sicrhau seilwaith a chyd-destun i’r Gymraeg—pethau megis cefnogi economi cymunedau Cymraeg, swyddi, tai, a chefnogi’r iaith ym maes technoleg ddigidol. A gaf i fod yn glir? Nid jest creu miliwn o bobl sy’n gallu siarad Cymraeg yw’r nod, ond miliwn o bobl sy’n gallu, ac yn dewis, defnyddio’r Gymraeg.
Mae’r strategaeth yn rhoi pwyslais, yn naturiol, ar gynlluniau i gynyddu yn sylweddol nifer y siaradwyr Cymraeg newydd. Rhoddir ffocws ar gryfhau’r cyfnodau pontio rhwng y blynyddoedd cynnar i addysg statudol yn y lle cyntaf, ond hefyd ar gefnogi un continwwm addysg Gymraeg er mwyn cynnig y cyfle gorau posibl i’n pobl ifanc ddatblygu i fod yn siaradwyr Cymraeg hyderus.
Bydd gofyn am uchelgais, cefnogaeth ac arweiniad cadarn gan awdurdodau lleol, llywodraethwyr a phenaethiaid ysgolion i gyrraedd ein targed o 40 y cant o blant mewn addysg cyfrwng Cymraeg erbyn 2050. Bydd gweithrediad effeithlon o’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn allweddol i yrru’r gwaith yma. Byddaf yn gwneud datganiad pellach ynglŷn ag adolygu’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg yn ystod yr wythnosau nesaf. Rydym yn ymwybodol, wrth gwrs, y bydd hyn yn her, ond mae’n rhaid i ni wynebu heriau fel hyn i sicrhau ein gweledigaeth. Her amlwg arall fydd sicrhau digon o weithlu i wireddu’r ehangu hwn. Bydd angen gweithredu yn fwriadus i sicrhau fod digon o bobl ifanc yn dymuno dysgu, a hynny drwy’r Gymraeg.
Cyhoeddodd y Gweinidog addysg a sgiliau yr wythnos ddiwethaf ei bwriad i fuddsoddi £4.2 miliwn o’r gyllideb addysg eleni er mwyn datblygu ymhellach y gweithlu athrawon cyfredol i addysgu’r Gymraeg ac i gyflwyno addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd hyn yn cynnwys ehangu’r cynllun sabothol ac ymestyn rhaglen waith y consortia addysg. Bydd angen i ni hefyd gefnogi ein pobl ifanc ar eu taith iaith ar ôl gadael ysgol, wrth iddyn nhw fynd i addysg bellach ac uwch, ac wrth iddyn nhw ymuno â’r gweithlu. Edrychaf ymlaen at ddarllen adroddiad yr adolygiad o’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol ar y camau nesaf sydd eu hangen i symud tir yn y maes yma.
Rhoddir yr un ffocws ar gynyddu’r defnydd a wneir o’r Gymraeg. Er mwyn i’r iaith lewyrchu, mae angen mwy o siaradwyr Cymraeg newydd ac mae angen i’r rheini sy’n medru’r iaith ei defnyddio hi yn rheolaidd. Mae’r rhwydweithiau Cymraeg traddodiadol wedi galluogi cenhedloedd o bobl i ddefnyddio’r Gymraeg yn gymdeithasol. Maent hefyd wedi llwyddo i greu cyd-destun i’r iaith tu hwnt i’r gyfundrefn ysgol neu’r gwaith, a hefyd mae gyda ni reswm i fod yn ddiolchgar am eu cyfraniad pwysig. Yn ôl ffigurau 2015, mae o gwmpas 10 y cant o’r boblogaeth yn defnyddio’r Gymraeg yn rheolaidd ar hyn o bryd ac rydym eisiau gweld hynny yn cynyddu i 20 y cant erbyn 2050.
Rwy’n edrych ymlaen at gyhoeddi Papur Gwyn ym mis Awst eleni yn cyflwyno cynigion ar gyfer Bil newydd i'r iaith Gymraeg, gan sicrhau ein bod yn gweithredu yn y dull mwyaf effeithiol â phosibl er lles pobl Cymru. Er mwyn cefnogi ymdrechion i gynyddu’r nifer o siaradwyr Cymraeg a’u defnydd o’r Gymraeg, mae angen creu amodau ffafriol i hynny ddigwydd. Bydd y pwyslais newydd ar ddatblygu economaidd yn rhanbarthol yn allweddol i sicrhau fod pob rhan o Gymru, gan gynnwys cymunedau Cymraeg, yn elwa yn economaidd. Mae hynny’n allweddol i ddyfodol y cymunedau hynny.
I gefnogi hynny, cyn diwedd y mis hwn, bydd nodyn cyngor technegol 20 yn cael ei gyhoeddi, ynghyd â chanllawiau a fframwaith asesu risg i’r Gymraeg ar gyfer datblygiadau mawr, i adlewyrchu ymhellach yr angen i ystyried y Gymraeg ym maes polisi cynllunio. Wrth i natur cymdeithas newid, ac wrth i ddatblygiadau mewn technoleg ddigidol barhau yn y dyfodol, bydd angen i ni weddnewid y dirwedd ddigidol Gymraeg a rhoi pwyslais arbennig ar ddatblygu technolegau iaith.
Mae’r strategaeth hon yn nodi pwynt tyngedfennol i’r Gymraeg, felly: naill ai ein bod yn torchi llewys ac yn ymateb i’r her, neu rydym yn ildio. Ymroddiad i ymateb i’r her a geir yn y strategaeth uchelgeisiol, hirdymor hon. Rydw i’n glir iawn yn fy marn bod rhaid i Lywodraeth Cymru arwain drwy esiampl a dangos arweinyddiaeth os ydym am gyrraedd ein huchelgais. Llywydd, cychwyn y daith yn unig yw’r strategaeth. Mae gan bob un ohonom ni gyfraniad i’w wneud—yn gefnogwyr, yn ddysgwyr, ac yn siaradwyr cyson. Gallwn ni i gyd fod yn un o’r miliwn.
Presiding Officer, my statement on the Government’s Welsh language strategy today is not simply a statement for those of us who speak Welsh today. It is a statement and a policy for the whole country. I hope also that it is a policy that will unite the nation, and one that will also challenge us as a nation, and, if we succeed in meeting this challenge, it will change fundamentally who we are as a nation.
I am asking us today to subscribe to a vision that draws a line under the debates of the past. Today, I want to move beyond the conflict and confrontation that we have seen all too often over the future of the language. The Welsh language belongs to us all. It is our inheritance. It is a part of us all. This is a vision where we each share our country and share our cultures together. I want all of our children to leave school confident in not only understanding the basics of the language, but also the culture that it underpins and the history that has made us the people we are today.
I am determined, and this Government is determined, that we will succeed in this endeavour. It is an historical commitment and one that will help define all of our futures. We will provide the vision and the leadership, but we also know that no Government, no Minister and no Parliament will deliver this strategy and determine our success or otherwise. That will be determined by our country and our people—those people who use and speak the language, and learn the language, and ensure that their children are confident in the language.
In changing Wales, we will also change the United Kingdom. If we are able to create a truly bilingual nation in this family of nations, we will help make the UK as a whole a different place—a place where our language is recognised as an essential part of this British inheritance and British experience. In that way, it is also a challenge to the UK as well, and particularly a British media that all too often seeks to either ignore or ridicule our culture, and a British establishment that takes no interest in the reality of a British identity that doesn't conform to their prejudices.
Presiding Officer, in closing, I hope that this is a statement that will find a resonance across the whole country and a statement that will be the beginning of a journey that we will embark upon together. Two languages, two cultures, but one nation. Thank you very much.
The new strategy identifies 10 transformational changes we will need to drive forward. These are: creating new speakers through the education system; use of the language, in the workplace and socially, and through services; and, finally, creating favourable conditions to ensure that we have an infrastructure and context for the Welsh language, such as supporting Welsh-speaking communities and supporting the language through digital technology. And may I be clear? We don’t just want to reach a million people who can speak Welsh. We want to see a million people who can and can choose to use their Welsh language skills.
The strategy focuses, naturally, on plans to significantly increase the number of new Welsh speakers, and a focus is placed on the transition phases between the early years to statutory education in the first instance, but also on supporting a single Welsh language continuum, so that our young people have the best possible opportunity to become confident Welsh speakers.
This will require ambition, support and leadership from local authorities, governors and school headteachers to reach our target of 40 per cent of learners in Welsh-medium education by 2050. Effective delivery of the Welsh in education strategic plans will be essential to drive this work forward, and I will make a further statement regarding the review of the WESPs during the coming weeks. We are, of course, aware that this will be a challenge, but we must face such challenges to achieve our vision. Another obvious challenge will be to ensure that we have a sufficient number in the education workforce to achieve such an expansion. Purposeful action will be needed to ensure that sufficient numbers of young people wish to teach, and to teach through the medium of Welsh.
The Cabinet Secretary for Education announced last week her intention to invest £4.2 million from the education budget to further develop the teaching workforce able to teach Welsh and to introduce teaching through the medium of Welsh. This will include extending the sabbatical scheme and extending the role of the education consortia. We will also need to support our young people on their language journey after they leave school, as they move on to further and higher education, and as they join the workforce. I look forward to reading the report of the review of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol on the next steps that need to be taken in order to make progress in this area.
Similar attention will be given to increasing the use of the Welsh language. For the language to flourish, there need to be more Welsh speakers and those who are able to speak the language need to do so regularly. The traditional Welsh networks have enabled generations of people to use the language socially. They’ve also had success in creating a context for the language beyond the school or work environment, and we have reason to be thankful to them for their valuable contribution. According to 2015 figures, approximately 10 per cent of the population use Welsh regularly at present, and I want to see that increasing to 20 per cent by 2050.
I look forward to publishing a White Paper in August of this year outlining proposals for a new Welsh language Bill, to ensure that we are operating in the most effective way possible for the benefit of the people of Wales. To support efforts to increase the number of Welsh speakers and their use of the language, we need to create favourable conditions for them to do so. The new regional focus on economic development will be key to ensure that all parts of Wales, including Welsh-speaking communities, benefit from an economic perspective. That is key for the future of those communities.
To support that, before the end of this month, technical advice note 20 will be published, along with guidelines and a risk assessment framework for the Welsh language for large developments, to reflect the need to consider the Welsh language in planning policy. And, as the nature of society changes, and as developments continue in digital technology in the future, we will need to transform the Welsh language digital landscape, with particular emphasis on language technologies.
This strategy comes at an important time for the Welsh language. We either roll up our sleeves and respond to this challenge, or we give in. This strategy provides commitment to respond to this long-term and ambitious challenge. I am very clear in my mind that the Welsh Government needs to lead by example and provide leadership if we are to reach our goal. Presiding Officer, this is only the beginning of the journey. We each have a contribution to make—as supporters, learners, and regular Welsh speakers. We can all be one of the million.
Llywydd, nid yw fy natganiad heddiw ar strategaeth y Gymraeg a gyflwynir gan y Llywodraeth, yn ddatganiad i'r rhai hynny ohonom sy'n siarad Cymraeg yn unig. Mae'n ddatganiad ac yn bolisi ar gyfer y wlad gyfan. Rwy’n gobeithio hefyd bod hwn yn bolisi a fydd yn uno'r genedl, ac yn un a fydd hefyd yn ein herio fel cenedl, ac, os byddwn ni’n llwyddo i gyflawni’r her hon, bydd yn newid yn sylfaenol pwy yr ydym ni fel cenedl.
Rwy’n gofyn i ni heddiw gofleidio gweledigaeth a fydd rhoi taw ar ddadleuon y gorffennol. Heddiw, rwyf eisiau symud y tu hwnt i'r gwrthdaro a’r anghytuno a welsom ni yn rhy aml dros ddyfodol yr iaith. Mae'r Gymraeg yn eiddo i bob un ohonom. Ein hetifeddiaeth ni yw hi. Mae hi’n rhan o bob un ohonom ni. Mae hon yn weledigaeth lle mae pob un ohonom ni yn rhannu ein gwlad ac yn rhannu ein diwylliannau gyda’n gilydd. Rwyf eisiau i bob un o'n plant adael yr ysgol yn hyderus o ran nid yn unig deall Cymraeg sylfaenol, ond hefyd y diwylliant y mae hi’n sail iddo a’r hanes a’n gwnaeth ni y bobl yr ydym ni heddiw.
Rwy'n benderfynol, ac mae'r Llywodraeth hon yn benderfynol, y byddwn ni’n llwyddo yn yr ymdrech hon. Mae'n ymrwymiad hanesyddol ac yn un a fydd yn helpu i ddiffinio dyfodol pob un ohonom ni. Byddwn ni’n darparu'r weledigaeth a'r arweinyddiaeth, ond rydym ni hefyd yn gwybod na all yr un Llywodraeth, yr un Gweinidog na’r un Senedd gyflawni'r strategaeth hon a sicrhau ein llwyddiant neu fel arall. Bydd hynny'n cael ei benderfynu gan ein gwlad a'n pobl—y bobl hynny sy'n defnyddio ac yn siarad yr iaith, ac yn dysgu'r iaith, ac yn sicrhau bod eu plant yn hyderus yn yr iaith.
Wrth newid Cymru, byddwn hefyd yn newid y Deyrnas Unedig. Os gallwn ni greu cenedl wirioneddol ddwyieithog yn y teulu hwn o genhedloedd, byddwn yn helpu i wneud y DU yn gyffredinol yn lle gwahanol—yn fan lle mae cydnabyddiaeth i’n hiaith yn rhan hanfodol o’r etifeddiaeth Brydeinig a’r profiad Prydeinig. Yn hynny o beth, mae hefyd yn her i'r DU yn ogystal, ac yn enwedig y cyfryngau Prydeinig sy’n rhy aml yn ceisio naill ai anwybyddu neu wawdio ein diwylliant, a sefydliad Prydeinig nad yw’n dangos unrhyw ddiddordeb mewn realiti hunaniaeth Brydeinig nad yw’n cydymffurfio â'u rhagfarnau.
Llywydd, wrth gloi, rwy’n gobeithio y bydd hyn yn ddatganiad a fydd yn atseinio ar draws yr holl wlad ac yn ddatganiad a fydd yn dechrau taith y byddwn yn cyd-gerdded arni. Dwy iaith, dau ddiwylliant, ond un genedl. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i chi, Weinidog, am y datganiad heddiw. Y datganiad cyntaf—ac mae’n siŵr y byddwn yn cael cymaint o’r rhain, achos mae hyd a bywyd y strategaeth yn hir iawn. Mae’n rhaid imi ddweud, rwy’n licio’r neges sylfaenol, sef bod y strategaeth yma i’n huno ni yn lle ein rhannu ni, achos rydym i gyd yn gwybod am sut mae’r iaith wedi cael ei defnyddio gan bobl wahanol dros y degawdau diwethaf, ac rydym i gyd yn gobeithio gweld diwedd hynny. Rwy’n gwneud tipyn bach o arbrawf yma heddiw, Weinidog. Rwyf wedi gwneud y nodiadau yn Saesneg, ond rwy’n trio eu troi nhw i’r Gymraeg fel rwy’n siarad.
Fe hoffwn i ddechrau gyda’r gweithlu addysg. Mae hyn yn bwysig achos rydym wedi gweld cwymp yn nifer y bobl sydd yn dysgu trwy’r Gymraeg yn ddiweddar. Rydw i’n nodi’r cynllun sabothol, ac, wrth gwrs, rydw i’n gwerthfawrogi hefyd y cynllun hyfforddi gan y Mudiad Meithrin, sydd wedi cael ei nodi yn y strategaeth ei hunan. Hoffwn i wybod—efallai mae’n rhy gynnar i ofyn y cwestiwn yma—sut mae’r syniad o gael cynllun hyfforddi gan y Mudiad Meithrin yn mynd i weithio mewn lleoliadau di-Gymraeg yn y cyfnod presennol. Wrth gwrs, rydym ni i gyd yn edrych ymlaen at genedlaethau o blant ifanc, dwyieithog—plant ifanc sy’n siarad Cymraeg neu Saesneg heb feddwl am ba iaith maen nhw’n siarad. Ond rydw i’n dal yn becso am y cyfnod presennol a sut mae’r cynllun yn mynd i weithio yn ystod y cyfnod hwnnw. Achos mae’n bwysig i bobl ifanc, ifanc—yn arbennig yn y cyfnod pontio—weld neu glywed yr iaith fel rhan naturiol o’u bywydau nhw, hyd yn oed os nad yw’n brif iaith yn y lleoliad penodol hwnnw. Felly, os rydych chi’n gallu dweud rhywbeth ynglŷn â’r ymrwymiad yn ystod y tymor byr ynglŷn â hynny, buaswn yn ddiolchgar iawn.
Hefyd, ynglŷn â’r cynllun sabothol: mae hynny wedi gweithio, rydw i’n gobeithio, i’r rhai sydd wedi cael y siawns i gymryd mantais o hynny, ond rydw i dal yn becso am y rhai sydd ddim yn gallu cael eu rhyddhau o’u hysgolion—neu’r gweithlu, os mae’n berthnasol i hynny—eto, yn y cyfnod presennol. Sut mae pobl sydd yn ein hysgolion sydd eisiau cymryd mantais o unrhyw gyfle i wella, i loywi eu Cymraeg—sut maen nhw’n gallu elwa o hynny? Achos nid ydw i’n gweld bod hwn yn mynd i fod yn hawdd. Rydym ni’n gwybod, i gyd, y problemau gydag athrawon cyflenwi. Mae’r cwestiwn, wrth gwrs, yn ehangu iddyn nhw hefyd.
Rydw i’n cytuno 100 y cant nad ydym, ar ôl 16 mlwydd oed, eisiau colli’r sgiliau y mae’r bobl sydd yn dod i mewn i’r system fel plant ifanc nawr yn mynd i’w cael, gobeithio. Nid ydym ni eisiau gweld yr iaith yn mynd yn ôl i rywbeth cymdeithasol neu sy’n cael ei golli yn gyfan gwbl ar ôl 16 mlwydd oed. Felly, a ydy’n bosib i ddweud eto, yn fanwl, beth sy’n mynd i ddigwydd yn y system addysg bellach, neu ein prentisiaethau, i atgyfnerthu’r gwerth a’r pwrpas o fod yn ddwyieithog? Achos rydych chi wedi dweud ar ddechrau a diwedd eich araith am bwrpas bod yn un genedl ar hynny, ond mae yna nifer o ffyrdd mewn i hynny, a gyda’r cyfnod presennol, mae gyda ni dal y broblem o bobl sydd wedi cael, efallai, profiad gwarthus o’r iaith os ydyn nhw wedi dod lan drwy’r system Saesneg. Felly, a ydy’n bosibl i ddweud beth sydd wedi cael ei gyflenwi erbyn hyn, o edrych ar yr iaith Gymraeg fel sgil cyfathrebu hanfodol, fel rhan annatod o’r cyrsiau galwedigaethol, yn arbennig yn y sectorau fel gofal plant, gofal cymdeithasol, a lletygarwch? Nid cwestiynau newydd—rydw i’n gwybod hynny—ond hoffwn i wybod: a oes yna rhyw fath o gynnydd erbyn hyn? Hoffwn i wybod am hynny. A fyddwn ni’n clywed rhywbeth am hynny pan rydym ni’n symud ymlaen gyda’r strategaeth?
Fel y dywedais i, hoffwn i wybod am y byd gwaith. Pan rydych chi’n sôn am greu amodau ffafriol i ddewis defnyddio’r Gymraeg, dim jest i gael y sgiliau, ond i’w defnyddio nhw, wrth gwrs, mae yna gwestiwn dros safonau. Mae gyda nhw le yn y gweithlu, ond, i fi, mae yna ffordd o greu cyflenwad yn lle creu galwad, a bydd y strategaeth hon ond yn llwyddiannus os mae’n creu galwad, yn fy marn i.
Rydw i jest wedi dweud cwpwl o eiriau ar brofiad gwael pobl sydd wedi dod drwy’r system Saesneg, ac, wrth gwrs, rydym ni’n wynebu rhywbeth sydd yn digwydd yma: mae cenedlaethau newydd o bobl sydd yn ddwyieithog. Os mae hynny’n gweithio’n dda, maen nhw’n cyrraedd y gweithle, ond mae’r bobl sydd yn y swyddi uwch wedi dod trwy system wahanol ac maen nhw wedi dod trwy hynny gyda’u hagweddau sydd, efallai, ddim yn bositif ac sydd ddim yn awyddus, os cawn ni ddweud hynny, ynglŷn â’r Gymraeg. Hoffwn i glywed sut mae’r strategaeth yn mynd i osgoi sefyllfa lle rydym yn cael pobl sy’n dechrau yn y system gwaith yn ddwyieithog, ond maen nhw’n dod o hyd i bobl hŷn na nhw gydag agwedd hollol wahanol, ac efallai sydd ddim yn gwerthfawrogi’r sgiliau sydd gyda nhw maent wedi eu cael ers y crud, os yw’r strategaeth yn gweithio’n dda. Hoffwn i jest wybod a oes yna ffyrdd i osgoi unrhyw fath o wrthdaro diwylliant. Felly, a allech chi ddweud sut ydych chi’n mynd i fonitro a mesur llwyddiant y canolfannau Cymraeg i oedolion sydd gyda ni ar hyn o bryd? Rwy’n gwybod mai ‘early days’ yw hyn, ond sut ydym ni’n gallu dysgu rhywbeth o’r profiad hynny i fod yn siŵr ein bod ni’n trio dod i mewn i’r gweithle heb feichiau neu wrthdyniadau, os hoffech chi, i weithwyr neu gyflogwr, achos mae yna’n dal i fod ‘disconnect’ rhwng y rhai sy’n dechrau yn y system nawr a’r rhai sydd wedi bod drwyddo, ac efallai wedi cymryd yr hen agweddau gyda nhw. Diolch yn fawr.
Thank you, Minister, for today’s statement, the first, I assume, in a long series, because the lifespan of the strategy is very lengthy. I have to say, I do like the fundamental message that this strategy is to unite us rather than divide us, because we all know how the language has been used by various people over the past decades, and hopefully we will see an end to that. This is something of an experiment here, Minister. I’ve written my notes in English, and I’m translating them as I speak.
I would like to start with the education workforce. This is important because we have seen a decline in the number of people teaching through the medium of Welsh recently. I note the sabbatical programme, and I appreciate, of course, the Mudiad Meithrin training programme which is also set out in the strategy itself. Perhaps it's too early to ask this question, but I would like to know, how the ideal of having a training programme provided by Mudiad Meithrin is going to work in non-Welsh placements during this current period, because we all look forward to generations of bilingual children who can speak English or Welsh without even thinking about it, but I'm still concerned about this current phase and how that training is going to be provided during this phase because it is important for very young children, particularly in that transition phase, to hear the language as part of their daily lives, even if the main language of the placement is not Welsh. So, if you could tell us something about your short-term commitment in that regard I would be very grateful.
Also, in terms of the sabbatical scheme: that is going to work for those who have an opportunity to take advantage of it, but I'm still concerned about those who can't be released from their schools—or the workplace, if it applies there—in this current phase. How do people currently working in our schools who do want to take advantage of any opportunity to enhance their Welsh language skills—how can they benefit? Because I don't see that this is going to be easy. We all know of the problems with supply teaching, and the question extends to them too, of course.
I agree 100 per cent that, post-16, we don't want to see young people losing those skills that children coming into the system will attain at an early age. We don't want to see the language going back to being just a social thing, or something that is lost entirely in that post-16 sector. So, can you tell us again, in detail, what's going to happen in the FE system, or in apprenticeships, in order to reinforce the value and the purpose of being bilingual? Because you have said at the opening and closing of your address that we are building one nation, but there are a number of ways to approach that and, in this current phase we still have this problem of people who have, perhaps, had a terrible experience of the language if they have come through the English medium sector. So, can you tell us what has been provided in looking at the Welsh language as a core communication skill and an integral part of the vocational courses, particularly in courses such as social care, child care and hospitality? These aren't new questions, I know that, but I would like to know if there hasn't been any progress. I would like to hear about that. Will we hear more of that as we proceed with the strategy?
As I said, I would like to hear more about the workplace. When you talk about creating favourable conditions so that people can choose to use the Welsh language, not only that they have those skills, but they can choose to use them, well, there's a question in terms of standards. They do have a role in the workplace, but, for me, there is a way of creating supply rather than generating demand, and this strategy can only succeed if it actually creates that demand.
I have just mentioned the poor experience of people coming through the English medium sector, and, of course, I am looking here on the new generation of bilingual people. If this works well, they will get to the workplace, but those in the higher positions will have come through a different education system and they have come through with attitudes that aren’t, perhaps, positive towards the language. I would like to hear how the strategy is going to avoid a situation where we have people who enter the workplace being fully bilingual, but then they come across people who are perhaps older than them and have very different attitudes towards the language, and perhaps don’t appreciate the skills that they have developed from the very early stages, if this strategy works well. I would just like to know if there are ways and means of avoiding any culture clashes here. So, could you tell us how you’re going to monitor the success of the Welsh for adults centres that we currently have? I know it’s very early days, but how can we learn lessons from that experience in order to ensure that people can enter the workplace without the tensions for either the employee or the employer, because there is still that disconnect between those starting in that system and those who have been through previous systems, and have taken those old attitudes with them into the workplace. Thank you very much.
Liciwn i ddiolch i Suzy Davies am ei chroeso cyffredinol ar gyfer y geiriau a’r datganiad a’r strategaeth. A gaf i ddweud hyn wrth ymateb i chi, Suzy? Rydym ni yn dechrau ar daith fan hyn—taith o ddwy genhedlaeth i gyrraedd 2050, taith lle mae'n rhaid inni wneud buddsoddiadau yn gynnar, a dyna beth rwyf wedi trio ei wneud heddiw, trwy ddangos rhyw fath o ddarlun o beth rwy’n gobeithio ei wneud yn ystod y Cynulliad presennol a’r Llywodraeth yma, achos rwyf yn meddwl ei bod yn bwysig gosod targedau ddim ar gyfer 2050, a phwy bynnag sy’n Weinidog bryd hynny, ond hefyd targedau ar gyfer y Llywodraeth yma tra fy mod i yn Weinidog. Ac mae’n rhaid creu rhwydwaith a strwythur lle mae’n bosibl sicrhau atebolrwydd ar gyfer y Llywodraeth yma, y Llywodraeth bresennol, hefyd. So, rydym yn gobeithio gwneud hynny heddiw a dros yr wythnosau a’r misoedd nesaf.
Mi fydd y Mudiad Meithrin yn un o’r partneriaid pwysicaf sydd gyda ni fel rydym yn symud ymlaen i sicrhau bod gyda ni’r strwythur o grwpiau meithrin ar draws Cymru. Mi fyddwn ni’n parhau i gydweithio â nhw.
Rydych chi wedi gofyn lot fawr o gwestiynau amboutu datblygu’r gweithlu. Mae Kirsty Williams wedi comisiynu gwaith gan Delyth Evans, ac mi fydd adroddiad gweithgor Delyth Evans yn cael ei gyhoeddi yn ystod yr wythnosau nesaf. Ac mi fydd yr adroddiad hwnnw yn dechrau creu darlun o sut rydym ni yn gallu datblygu addysg bellach trwy gyfrwng y Gymraeg, sicrhau bod gennym ni gyrsiau ar ôl 16 trwy gyfrwng y Gymraeg ar gyfer pobl sydd eisiau gweithio gyda, er enghraifft, y Mudiad Meithrin, ond hefyd ddatblygu sgiliau a gwasanaethau newydd trwy gyfrwng y Gymraeg. Mi fydd gan Kirsty Williams ddatganiad i’w wneud ar hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.
Ond rydym yn gweld bod y Gymraeg—. Mae’n bwysig gweld y Gymraeg fel sgìl cyfathrebu, yn y ffordd rydych chi wedi ddisgrifio, ond hefyd mae’n rhaid bod y Gymraeg yn fwy na hynny—yn fwy na dim ond sgìl cyfathrebu rydych yn ei ddefnyddio pan fo angen yn y gwaith. Mae’r Gymraeg yn fwy na hynny. Mae’r Gymraeg yn rhan hanfodol o’n diwylliant a hanes ein cenedl ni, ac mae’n rhaid inni hefyd gydnabod gwerth y Gymraeg oherwydd beth yw hi, a ddim jest oherwydd ei bod yn sgìl yn y gweithle. Rwyf eisiau pwysleisio pwysigrwydd hynny.
Fel rhan o’r daith, mi fyddaf yn cyhoeddi Papur Gwyn yn yr Eisteddfod, ac mi fyddwn ni yn dechrau proses o drafod pa fath o strwythur deddfwriaethol sydd ei angen arnom ni dros y blynyddoedd nesaf. Roeddwn i’n glir yn fy meddwl i—ac rwy’n gobeithio y bydd Aelodau yn cytuno—bod angen gosod y weledigaeth yn gyntaf, gosod y strategaeth yn gyntaf, ac wedyn trafod sut rydym yn gweithredu y strategaeth a sut rydym ni’n cyrraedd y weledigaeth. Ac felly, roeddwn i’n glir fy mod eisiau gosod y strategaeth yma, ac wedyn cael trafodaeth amboutu’r ddeddfwriaeth a’r Bil newydd ar gyfer yr iaith Gymraeg. Mi fyddwn ni’n dechrau’r broses o drafod y Bil newydd yn yr Eisteddfod. Mi fydd hynny yn parhau i mewn i’r hydref, ac wedyn pan fyddwn ni wedi cael sgwrs genedlaethol amboutu hynny, rwy’n gobeithio y gallwn ni ddod â chynigion deddfu nôl i’r Cynulliad yma er mwyn i Aelodau gael trafod y cynigion fydd gyda ni, ac rydw i’n gobeithio gwneud hynny yn gynnar iawn yn y flwyddyn newydd.
Pan rydw i yn sôn am amodau ffafriol ar gyfer y Gymraeg, rydw i’n sôn amboutu pa fath o hawliau rydym ni eu hangen fel Cymry Cymraeg, sut rŷm ni’n gweithredu ein hawliau fel Cymry Cymraeg, a sut mae’r gwasanaethau cyhoeddus ac eraill yn gweithio y tu mewn i system statudol a fydd yn sicrhau ein hawliau fel Cymry Cymraeg. Mae’n rhaid inni gael trafodaeth felly, ac rydw i’n edrych ymlaen at hynny. Ond yn fwy na hynny—ac fe wnaf i fennu gyda’r ymateb yma—rydw i eisiau symud y pwyslais o reoleiddio i hybu a hyrwyddo, ac rydw i eisiau symud y pwyslais i drafodaeth ac i sgwrs genedlaethol amboutu’r Gymraeg sydd yn bositif, amboutu sut ydym ni’n ehangu defnydd o’r Gymraeg, a sut ydym ni’n ehangu cyrhaeddiad y Gymraeg, os ydych chi’n licio—symud i ffwrdd o’r hen drafodaethau diflas amboutu wrthdaro, fel rydych chi wedi awgrymu, a sôn am sut ydym ni’n gallu ehangu’r Gymraeg a gwneud hynny fel cenedl, a gwneud hynny yn cynnwys pob un ohonom ni. Yn aml iawn, rydym ni’n trafod strategaeth y Gymraeg dim ond yn y Gymraeg, ond mae hon yn strategaeth i Gymru, Cymry Cymraeg ac i Gymry di Gymraeg, gyda’n gilydd.
I’d like to thank Suzy Davies for her general welcome for the words and the statement and the strategy itself. May I say this in responding to you, Suzy? We are starting on a journey here—a journey over two generations to reach 2050, a journey where we have to make investment very early on, and that’s what I’ve tried to do today, by showing some sort of picture of what I hope to do over the current Assembly and this Government, because I think it is important to set targets not just for 2050, and whoever is Minister at that point, but also targets for the Government here whilst I’m Minister. And we have to create a network or a structure where it’s possible to ensure accountability for this Government—this current Government—too. So, we do hope to do that today and over the coming weeks and months.
Mudiad Meithrin will be one of the most important partners that we have as we move ahead, ensuring that we do have the framework and structure of the ‘meithrin’ groups across Wales. We will continue to collaborate with them.
You’ve asked many questions about developing the workforce. Kirsty Williams has commissioned work by Delyth Evans, and the report of that taskforce will be published over the next few weeks. And that report will start to put together that picture of how we can develop further education through the medium of Welsh by ensuring that we have post-16 courses through the medium of Welsh for those people who want to work with the Mudiad Meithrin, for example, but also to develop skills and new services through the medium of Welsh. Kirsty Williams will have a statement to make on that over the coming weeks.
But we are seeing that the Welsh language—. It is important to see the Welsh language as a communication skill, as you described, but also the Welsh language has to be more than that—more than just a communication skill that you use when you need to in the workplace. The Welsh language is more than that. It’s a vital part of our culture and history as a nation, and we also have to acknowledge the value of the Welsh language because of what it is, and not just because it’s a skill in the workplace. I do want to emphasise the importance of that.
As part of the journey, I will be publishing a White Paper in the Eisteddfod, and we will be starting a process of discussing what kind of legislative structure we need over the coming years. I was clear in my mind—and I hope that Members will agree—that we need to set out the vision first of all, we need the set out the strategy first of all, and then discuss how we implement the strategy and how we achieve that vision. And so, I was clear that I wanted to set out the strategy here, and then have the discussion about the legislation and the new Bill for the Welsh language. We will be starting that process of discussion with regard to the Bill in the Eisteddfod. That will then continue into the autumn, and then when we’ve had that national debate about that, I hope that we will be able to bring forward legislative proposals to this Assembly so that Members can discuss and debate those proposals that we have, and I hope to do that very early in the new year.
When I talk about favourable conditions for the Welsh language, then I’m talking about what kind of rights we need as Welsh speakers, how we demand our rights as Welsh speakers, and how the public services and other services work within a statutory system that will ensure and guarantee our rights as Welsh speakers. We do have to have that discussion, and I look forward to that. But more than that—and I will conclude with this response—I want to shift the emphasis from regulation to promotion and facilitation, and I want to shift the emphasis from discussion to a national debate about the Welsh language that’s positive with regard to how we expand the use of the Welsh language, how we increase achievement with regard to the Welsh language, if you like—we need to move away from these things with regard to conflict, as you’ve suggested, and talk about how we can expand the Welsh language, and do that by including all of us. Very often we discuss strategies with regard to the Welsh language only in Welsh, but this is a strategy for Wales, Welsh speakers and those who don’t speak Welsh, together.
Rydych chi wedi cyhoeddi dogfen bwysig iawn heddiw, ac mae o yn gam cychwynnol cadarnhaol ar y siwrnai i gyrraedd y targed o 1 filiwn o siaradwyr erbyn 2050. Mae’r Llywodraeth wedi adnabod themâu allweddol y bydd angen eu blaenoriaethu ar gyfer tyfu’r nifer o siaradwyr Cymraeg. Wrth gwrs, y glo mân, y rhaglen waith a’r manylion gweithredu, fydd yn bwysig wrth symud ymlaen. Mi fydd hefyd angen penderfyniad i oresgyn pa bynnag rwystrau a ddaw gerbron, a phenderfyniad ac ewyllys gwleidyddol cwbl gadarn dros gyfnod hir.
Rydw i’n dechrau drwy drafod y gymuned a’r economi ac yn falch o weld bod yna ddealltwriaeth o’r cysylltiad rhwng y Gymraeg a’r economi a chymunedau yn y ddogfen yma. Rydych chi’n nodi fel hyn: mae angen mwy na swyddi i gadw pobl yn yr ardaloedd hyn a’u denu yn ôl. Ac rydych chi’n sôn yn fan hyn am y cymunedau efo dwysedd uchel o siaradwyr Cymraeg. Rydych chi’n mynd ymlaen i ddweud: mae angen hefyd yrfaoedd da i ganiatáu i bobl symud o swydd i swydd. Yn eich datganiad prynhawn yma rydych chi wedi dweud bod angen i’r Llywodraeth arwain drwy esiampl a dangos arweiniad os ydym am gyrraedd ein huchelgais.
Mi fyddai gweld arweiniad clir, felly, o ran swyddi a’r math o swyddi o ansawdd rydym ni eisiau eu gweld yn y bröydd Cymraeg yn arwydd clir gan eich Llywodraeth chi o’ch awydd chi i ddangos y ffordd a chreu esiampl. Fe ellid bod wedi sefydlu’r awdurdod cyllid newydd yn y gorllewin, ond ni wnaed hynny. Fe wnes i awgrymu ar y pryd, pan oeddem ni’n cael y drafodaeth honno, fod angen ailedrych ar feini prawf y Llywodraeth pan ddaw hi’n fater o wneud penderfyniadau ar leoli cyrff newydd, os ydy’r Llywodraeth o ddifri am gryfhau’r cymunedau lle mae’r Gymraeg yn iaith bob dydd. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ydy: a fyddwch chi yn mynd ati’n fwriadol fel Llywodraeth i greu swyddi Llywodraeth newydd yn yr ardaloedd sydd â dwysedd uchel o siaradwyr Cymraeg? Ac a fyddwch chi’n mynd ati’n fwriadol i adleoli allan o goridor ffyniannus y de-ddwyrain pan fydd yna gyfleoedd yn codi?
I droi at y maes addysg, mae’r glo mân yn hollol bwysig yn fan hyn yn bendant, ac mae gennych chi rai targedau yn y rhaglen waith—ac nid wyf yn sôn am y strategaeth, ond y rhaglen waith, sydd yn hollbwysig—er enghraifft, cynnydd yn nifer yr athrawon cynradd sy’n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg o 2,900 i 3,100 erbyn 2021, sef 200 yn fwy; cynnydd yn nifer yr athrawon uwchradd sy’n addysgu Cymraeg o 500 i 600 erbyn 2021—100 yn fwy; a’r nifer sy’n addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg o 1,800 i 2,200 erbyn 2021, sef 400. Rŵan, nid yw’r rheini, i fi, yn swnio’n rhyw symiau mawr. Nid yw’n swnio’n gynnydd mawr. A ydy o’n ddigon, neu ai fi sydd efallai ddim yn gweld lle mae hynny’n ffitio i mewn i weddill y strategaeth?
Mae gen i gwestiwn penodol hefyd ynglŷn â’r maes addysg, sef am y cynlluniau strategol addysg Gymraeg. Mi rydym ni angen gweld y rhain yn llawer mwy uchelgeisiol os ydym ni am gyrraedd y targed, ac, ar hyn o bryd, nid ydym ni wedi gweld llawer o gynnydd. Rwy’n gwybod eich bod cytuno efo hynny. Sut fydd arian cyllideb rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn cael ei ddefnyddio i gefnogi’r cynlluniau strategol mewn addysg ac i gefnogi datblygu cyfleusterau newydd?
Rydw i’n nodi bod eich rhaglen waith yn un pedair blynedd, a’r strategaeth i’w gweithredu dros gyfnod llawer hirach na hynny, wrth gwrs. Er mwyn cynnal y momentwm yna, mi fydd angen sefydlu corff hyd braich er mwyn sicrhau cysondeb, cynnal trosolwg a chadw cyfeiriad ar ôl 2021. Mae’r sector yn sicr yn cytuno efo hynny, ac, fel rhan o’r gyllideb bresennol, fe gytunwyd i symud ymlaen efo sefydlu corff hyd braich. Fy nghwestiwn olaf i ydy: beth ydy pwrpas y bwrdd cynllunio sydd wedi cwrdd yn ddiweddar, ac a fydd hwnnw yn datblygu i fod yn gorff hyd braich—y corff yma y mae ei angen—ac os bydd o, pryd fydd hynny’n digwydd? Diolch.
You have published a very important document today, and it is a positive initial step on the journey to reach that target of 1 million Welsh speakers by 2050. The Government has identified key themes that will need to be prioritised in terms of increasing the number of Welsh speakers. Of course, the minutiae, the work programme and the action points, are what will be important as we move forward. We will also need determination to overcome any barriers that may appear, and determination and firm political will over a lengthy period of time.
I start by discussing community and economy, and I am pleased to see that there is an understanding of the relationship between the Welsh language and the economy and our communities in this document. You note that we need more than jobs to keep people in these areas and to attract them back, and you are talking here about those communities with a high percentage of Welsh speakers. You go on to say that we also need high-quality careers to allow people to move from one job to another. In your statement this afternoon, you have said that the Government needs to lead by example and show leadership if we are to achieve the ambition.
Now, seeing clear leadership in terms of jobs and the kinds of quality jobs that we want to see in Welsh-speaking areas would be a clear sign from your Government of your desire to show the way and to set an example. The Welsh Revenue Authority could have been established in west Wales, but that wasn’t done. I suggested at the time, when we had that discussion, that we needed to look again at the Government’s criteria when it comes to decisions on the location of new bodies, if the Government is serious about strengthening those communities where the Welsh language is the language of daily communication. So, my question is: will you take deliberate steps as a Government to create new governmental posts in those areas with a high percentage of Welsh speakers? And will you take action to relocate from the prosperous south-eastern corridors when opportunities arise?
In turning to education, the minutiae here, again, are very important indeed, and you do have certain targets in the work programme—and I’m not talking here of the strategy, but the work programme, which is crucial—for example, an increase in the number of primary schoolteachers who teach through the medium of Welsh from 2,900 to 3,100 by 2021, which is an additional 200; an increase in the number of secondary teachers teaching Welsh from 500 to 600, which is 100 more; and the numbers teaching through the medium of Welsh from 1,800 to 2,200 by 2021, and that’s an increase of 400. Now, to me, that doesn’t sound like a huge increase. Is it sufficient, or am I perhaps not seeing where that fits into the rest of the strategy?
I have a specific question also on education, and that is on the Welsh in education strategic plans. We do need to see these becoming far more ambitious if we’re to reach this target, and at the moment, we haven’t seen a huge amount of progress. I know that you would agree with that. So, how will the twenty-first century schools budget be used in order to support the WESPs and to support the development of new educational facilities?
I note that your work programme runs over four years and that the strategy is to be implemented over a far longer period, but in order to maintain that momentum, you will need to establish an arm’s-length body in order to ensure consistency, have an overview and to maintain direction post 2021. The sector certainly agrees with that, and, as part of the current budget, the agreement was made to establish an arm’s-length body. My final question is: what is the purpose of the planning board that’s been meeting recently? Will that develop into an arm’s-length body—this body that is required—and if that is the case, when will that happen? Thank you.
Eto, liciwn i ddiolch i lefarydd Plaid Cymru am ei chroeso cyffredin i’r strategaeth ac i’r rhaglen waith. Rydw i’n falch eich bod chi wedi canolbwyntio ar y rhaglen waith yn eich cwestiynau. Rydych chi’n iawn—pan fyddaf i’n edrych o fy nghwmpas i fan hyn ym Mae Caerdydd, a phan fyddaf i’n teithio o gwmpas Cymru a phan fyddaf i gartref ym Mlaenau Gwent, rydw i’n gweld ewyllys da i’r Gymraeg ym mhob man. Mae’n un peth sydd yn ein huno ni fel cenedl. Rydw i’n gweld ewyllys da gan gymunedau lle mae’r Gymraeg yn rhan bwysig o fywyd cymunedol, a hefyd ewyllys da mewn ardaloedd lle nad yw’r Gymraeg yn rhan o fywyd bob dydd y gymuned. Rydw i’n gweld hynny yn rhywbeth yr ydw i eisiau parhau ag ef a’i hybu dros y blynyddoedd nesaf.
Rydych chi’n iawn—rydym ni yn gwneud ymrwymiad clir i sicrhau bod gennym ni gynlluniau economaidd ar gyfer pob un rhan o Gymru, gan gynnwys cymunedau lle mae’r Gymraeg yn iaith gymunedol. Mae’n rhaid i’r Llywodraeth sicrhau ein bod ni’n buddsoddi hefyd yn y cymunedau, felly. Mi rydych chi wedi gweld polisi clir y Llywodraeth yma i symud swyddi y tu fas i Gaerdydd ac i symud swyddi i ardaloedd gwahanol yng Nghymru, ac mae hynny wedi bod yn bwyslais y mae’r Llywodraeth yma wedi ei fabwysiadu, ac mae wedi bod yn bolisi parhaol y Llywodraeth bresennol. Efallai nad yw’r cyrff i gyd yn mynd i’r lleoedd y buasech chi wedi’u dewis, ac mae hynny siŵr o fod yn wir. Ond mae’r banc datblygu wedi mynd i’r gogledd, wrth gwrs, mae trafnidiaeth wedi mynd i’r Cymoedd, ac mae’r awdurdod cyllid hefyd wedi symud. So, rydym ni wedi gweld bod hynny yn bolisi o symud swyddi i’r tu fas i Gaerdydd—buddsoddi yng Nghymru fel cenedl ac nid jest yn y brifddinas. Rwy’n credu bod hynny yn rhywbeth sydd yn hollbwysig, ac mi fydd y polisi hynny yn parhau dros gyfnod y Cynulliad yma. Rydw i’n siŵr bod y polisi hwnnw yn cynnwys y gorllewin a’r gogledd yn eu cyfanrwydd, wrth gwrs, ac mi welwch chi hynny yn digwydd dros y misoedd nesaf a’r blynyddoedd nesaf.
Pan fyddwch chi’n dod i addysg, a ydy’r targedau yn ddigon? Rwy’n credu bod y targedu yn uchelgeisiol ac yn ddigon am nawr. Mae hyn yn daith. Nid yw hi’n strategaeth bedair blynedd. Mi rydym ni wedi cyhoeddi rhaglen waith am bedair blynedd, ar gyfer hyd y Cynulliad yma, i alluogi pobl, ac i alluogi’r Llywodraeth yma i amrywio ei thargedau tra byddwn ni mewn grym yn ystod y Cynulliad yma. Gwaith Cynulliad a Senedd Cymru, wrth gwrs, yw sicrhau y cysondeb ac i sicrhau atebolrwydd y Llywodraeth yn ystod y cyfnodau sy’n dod o’n blaenau ni.
Rydych chi wedi gofyn cwestiwn penodol amboutu’r WESPs ac mi soniais i am hynny yn y datganiad. Mi fyddaf i yn gwneud datganiad dros yr wythnosau nesaf. Rydych chi’n iawn. Rydw i’n cytuno â chi ac â’ch dadansoddiad bod angen WESPs sydd yn gryf—cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg sydd yn gryf—ac yn adlewyrchu uchelgais y Llywodraeth. Mi ydych chi’n gwybod hefyd fod Aled Roberts wedi bod yn gweithio ar hyn ers rhyw chwe mis erbyn hyn, ac rydw i’n disgwyl gweld adroddiad gan Aled yn ystod yr wythnosau nesaf. Mi fyddaf i’n cyhoeddi ei adroddiad ac mi fyddaf i’n ysgrifennu at bob un awdurdod lleol yn ystod y cyfnod nesaf i ofyn iddyn nhw weithredu yn y ffordd y bydd ei hangen i gyrraedd y fath o dargedau sydd gyda ni ar gyfer pob un o’r cynlluniau gwahanol.
Pan fyddwch chi’n cwestiynu’r gyllideb ar gyfer y rhaglen adeiladu ysgolion, a gaf i ddweud hyn? Rydym ni wedi gweld lot o gwestiynau dros y dyddiau diwethaf amboutu cyllideb y Gymraeg a ble mae cyllideb y Gymraeg. Rydw i eisiau bod yn glir yn fy meddwl i, ac rydw i eisiau i Aelodau fod yn glir hefyd, nad ydym ni’n ynysu’r Gymraeg mewn un adran yn y Llywodraeth yma. Mae’r Gymraeg yn mynd i gael ei hintegreiddio i bob un o adrannau’r Llywodraeth, a phob un o weithgareddau’r Llywodraeth, a phob un o raglenni’r Llywodraeth. Felly, ein huchelgais ni ar gyfer y Gymraeg yw y bydd yn rhan ganolog o’r rhaglen adeiladu ac adnewyddu ysgolion. Nid oes un gyllideb ar gyfer ysgolion Saesneg ac un gyllideb wahanol ar gyfer ysgolion Cymraeg. Mae yna un gyllideb addysg ar gyfer system sy’n cael ei gweithredu yn y ddwy iaith, ac mi fyddwn ni’n gweithredu felly.
Rydych chi’n sôn amboutu corff hyd braich, ac rydych chi’n dweud bod yna gefnogaeth i hynny. Nid ydw i’n gweld cymaint o gefnogaeth â hynny i sefydlu cyrff cyhoeddus newydd, mae’n rhaid dweud, ond mae gennym ni’r cytundeb presennol ac rydw i’n mynd i wneud cynigion clir yn y Papur Gwyn a fydd yn symud y polisi ymlaen. Rydw i’n edrych ymlaen at gynnal y fath yna o sgwrs a thrafodaeth ar hynny dros yr wythnosau a’r misoedd nesaf.
Again, I’d like to thank the Plaid Cymru spokesperson for her general welcome for the strategy and the work programme. I’m pleased that you focused on the work programme in your questions. You’re right that, when I look around me in this place in Cardiff Bay, when I travel around Wales and when I’m at home in Blaenau Gwent, I see goodwill towards the Welsh language in all places. It’s one thing that does unite us as a nation, and I see goodwill from communities where the Welsh language is an important part of community life, and also goodwill in those communities where the Welsh language isn’t part of the community’s everyday life. I see that as something that I want to see continue and to promote over the coming years.
But you’re right—we are making a clear commitment to ensure that we have an economic plan for all parts of Wales, including those communities where the Welsh language is the community language. The Government needs to ensure that we invest also in those communities. You’ve seen a clear policy from this Government to move jobs outside of Cardiff and to move jobs into different parts of Wales, and that has been an emphasis that this Government has made and it’s been a continuous policy of the current Government. Perhaps the jobs aren’t all going to the places that you would have chosen—that’s probably true—but the development bank has gone to the north, of course, transport has gone to the Valleys, and the Welsh Revenue Authority has also moved. So, we have seen that policy of moving jobs outside of Cardiff—investing in Wales as a nation and not just in the capital city—and I think that that is vitally important. That policy will continue over the period of this current Assembly. I’m sure that that policy will include the west and the north of Wales in their entirety, of course, and you will see that happening over the coming months and coming years.
When it comes to education, are the targets sufficient? I do think that the targets are ambitious and sufficient for now. This is a journey. It’s not a four-year strategy. We’ve published a work programme for four years, for the period of this Assembly, to enable people, and to enable this Government to commit to specific targets whilst we’re in power during this Assembly. It’s the work of the Assembly, the Welsh Parliament indeed, to ensure the accountability of this Government over the coming period.
You’ve asked a specific question about the WESPs, and I spoke about the WESPs in the statement. I will be making a statement over the coming weeks. You’re right. I agree with you with regard to your analysis that we need robust WESPs that reflect the Government’s ambition. You’ll also know that Aled Roberts has been working on this for six months, and I expect to see Aled’s report over the coming weeks. I will be publishing his report and I will be writing to all local authorities over the coming period to ask them to take action in order for us to be able to achieve the targets that we have set out in the different WESPs.
But when you ask about the budget for the twenty-first century schools programme, may I say this? We’ve seen many questions being asked about the budget for the Welsh language and where the funding is. I want to be clear in my mind, and I want Members to be clear too, that we’re not isolating the Welsh language in one department of this Government. The Welsh language is going to be integrated in all departments of Government, and all Government activities, and all of the Government’s programmes. So our ambition for the Welsh language is that it will be a central part of the twenty-first century schools programme. There’s no one budget for English-medium schools and one budget for Welsh-medium schools. There’s one education budget for a system that is implemented in both languages, and we will be taking action in that vein.
You talk about an arm’s-length body, and you say that there’s support for that. I don’t see as much support for the establishment of new public bodies, I have to say, but we do have the current agreement, and I’m going to be setting out clear proposals in the White Paper that will move that policy forward. I look forward to having that kind of discussion and debate on that over the coming weeks and months.
I would like to give a warm welcome to this report as well, and the general approach that the Minister has brought to this. This is a series of measured and practical steps, I think, to go towards achieving the ultimate ambition of 1 million Welsh speakers by 2050, but I’d also like to commend him on the eloquence with which he concluded his statement about the reasons for supporting the Welsh language and embedding it in the culture of the people of Wales, even in those areas where it has long since disappeared as the everyday language of the people. I think that’s exactly the right approach to bring to this, and it’s useful, I think, to have somebody doing this job who didn’t grow up to speak Welsh at home and has learnt the language. It will be the great challenge of the future to convince the English monoglot section of the population, which is by far the greater at the moment, that this is an adventure in which we must all take part.
So, I agree with what the document says, in particular that the Government strategy can’t force individuals to use the language, and for the language to truly flourish, we’re counting on each and every one of us to embrace the idea of a bilingual Wales. So, we have to carry the people with us and go with the grain of public opinion, but also to lead it as well. I would, in this context, also like to commend Plaid Cymru’s contribution, which we debated last week, in this document, ‘Reaching the Million’, and the importance, initially at any rate, of ensuring that we retain a robust social heartland for the Welsh language in the west and in the north. But it is important for us also to have a strategy for breaking out of the traditional areas that are still largely Welsh speaking, because we don’t want to see the Welsh language largely confined to what we might call a ‘laager’ within our own country.
If we are to succeed in our ultimate objective, then we do have to convince people who don’t hear the Welsh language spoken on a daily basis at home or in their communities that this is worth making an effort to engage in. The great challenge now will come of course in WESPs, in areas that pose these greater challenges, and we must certainly do our best to avoid the kind of confrontation that we saw, sadly, in Llangennech in the last year. We must work harder in those circumstances to convince people that it’s not going to set children back to learn through the medium of Welsh.
What Simon Thomas said the other day about the value of learning another language, whether it be Welsh or any other language, is absolutely true. At school, I learned three languages—German, French and Russian—as well as Welsh, although I had to give up Welsh in order to do one of the others. We don’t do that today. I don’t know whether that has made me a more intelligent person as a result, or a more eloquent person, but it has certainly added several dimensions to my life, which I’m pleased to have. And so, there is a value in this beyond the nuts-and-bolts arguments of economics we’ve heard about, which are important, but to be honest, given that English is the lingua franca of the world generally, it’s going to be a problem for all other languages, in a sense, to compete with it in international commerce and the world of the internet. We’ve got to bring reassurance to parents that this is something that is of value to children.
We’ve seen a collapse in the teaching of modern languages generally in the United Kingdom, not just in Wales, in recent years. The British Council did a survey only two years ago that found that only 22 per cent of pupils take GCSEs in languages other than English or Welsh. That, I think, is deplorable, because languages are seen to be difficult. Well, amongst the languages that I’ve studied, Welsh is a rather less complex language to learn. Vocabulary is smaller; words are made to do more things in Welsh than in other languages; we don’t have problems of cases and conjugations and so on; and it should, with a bit of effort, be an easier language to absorb and learn than, say, a language like Russian, which I mentioned earlier on.
So, this is an important step, but what has also been said about the importance of the earliest years can’t be overestimated, and I would like to commend the work done by Mudiad Meithrin in this respect, and the ambition to see 150 new ‘cylchoedd’ for three to four-year-olds is the beacon of hope, I think, for the language, because the other interesting thing that I discovered from the Plaid Cymru report was that 18.8 per cent of three to four-year-olds were Welsh speaking in 2001. That had risen by 5 per cent to 23.3 per cent in 2011. It would be interesting to know, if we could, what the figure is now, and to what extent we’re making progress along this road. The ambition in this document of having 35 per cent is an important intermediate step, I think, and so I commend the approach that the Minister has to that.
If we are to succeed in this objective, it is in embedding the language in the earliest years when we are the most absorbent. I can tell you from my own experience that at the age of 68 it’s much more difficult to recover vocabulary, let alone learn new words, than it used to be. I think it’s important for us to realise that there is an overwhelming consensus in the Assembly behind this approach, but that consensus is not reflected to the same extent outside, and therefore we all have to play our part in bringing people on board this exercise. Certainly on behalf of my own party, I’ll say we will hope to play our part in this as well, because I think we can be useful to the Government in this respect, representing part of the community that isn’t normally associated with the adventure on which we are all now embarked.
Hoffwn innau groesawu’r adroddiad hwn hefyd, a’r ffordd gyffredinol y mae’r Gweinidog wedi ei defnyddio i fynd i’r afael â hyn. Mae’r adroddiad yn gyfres o gamau mesuredig ac ymarferol, rwy’n credu, i gyfrannu at wireddu uchelgais terfynol o fod â miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ond hoffwn hefyd ei ganmol am y ffordd huawdl y terfynodd ei ddatganiad drwy nodi’r rhesymau dros gefnogi'r Gymraeg a’i hymgorffori yn niwylliant pobl Cymru, hyd yn oed yn yr ardaloedd hynny lle mae hi wedi hen ddiflannu fel iaith feunyddiol y trigolion. Rwy'n credu mai dyna’n union yw’r ffordd o fynd i’r afael â hyn, ac mae'n ddefnyddiol, rwy’n credu, cael rhywun yn gwneud y swydd hon na chafodd ei fagu yn siarad Cymraeg gartref ac sydd wedi dysgu’r iaith. Her fawr y dyfodol fydd argyhoeddi carfan uniaith Saesneg y boblogaeth, sydd yn y mwyafrif llethol ar hyn o bryd, bod hon yn antur y mae'n rhaid i bob un ohonom ni gymryd rhan ynddi.
Felly, rwy’n cytuno â'r hyn y mae'r ddogfen yn ei dweud, yn enwedig na all strategaeth y Llywodraeth orfodi unigolion i ddefnyddio'r iaith, ac er mwyn i'r iaith wirioneddol ffynnu, rydym ni’n dibynnu ar bob un ohonom ni i gofleidio'r syniad o Gymru ddwyieithog. Felly, mae'n rhaid i ni gario'r bobl gyda ni a derbyn y farn gyhoeddus, ond hefyd arwain y farn honno. Fe hoffwn i hefyd, yn y cyd-destun hwn, ganmol cyfraniad Plaid Cymru, a drafodwyd gennym ni yr wythnos diwethaf, yn y ddogfen hon, 'Cyrraedd y Miliwn', a phwysigrwydd, i ddechrau beth bynnag, sicrhau ein bod yn diogelu cadarnle cymdeithasol y Gymraeg yn y gogledd a’r gorllewin. Ond mae'n bwysig bod gennym ni strategaeth hefyd i ledaenu o'r broydd Cymraeg traddodiadol lle mae cyfran helaeth o’r bobl yn dal i fedru’r iaith, oherwydd nid ydym ni eisiau gweld yr iaith Gymraeg yn cael ei chyfyngu i raddau helaeth i’r hyn y gallem ni eu galw'n 'amddiffynfeydd' yn ein gwlad ein hunain.
Os ydym ni am lwyddo yn ein hamcan terfynol, mae angen i ni argyhoeddi pobl nad ydyn nhw’n clywed yr iaith Gymraeg yn feunyddiol yn y cartref neu yn eu cymunedau ei bod yn werth gwneud ymdrech i fod yn rhan o hyn. Yr her fawr yn awr fydd y Cynlluniau Strategol Cymraeg mewn Addysg, mewn ardaloedd lle mae’r heriau mwy hyn yn codi, ac mae’n rhaid i ni yn sicr wneud ein gorau i osgoi'r math o wrthdaro a welsom ni, yn anffodus, yn Llangennech yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n rhaid i ni weithio'n galetach yn yr amgylchiadau hynny i argyhoeddi pobl na fydd dysgu plant drwy gyfrwng y Gymraeg yn golygu eu bod o dan anfantais.
Mae’r hyn a ddywedodd Simon Thomas y diwrnod o’r blaen am werth dysgu iaith arall, boed honno yn Gymraeg neu’n unrhyw iaith arall, yn hollol wir. Yn yr ysgol, fe ddysgais i dair iaith—Almaeneg, Ffrangeg a Rwsieg—yn ogystal â'r Gymraeg, er y bu'n rhaid i mi roi'r gorau i’r Gymraeg er mwyn gwneud un o'r lleill. Nid ydym ni’n gwneud hynny heddiw. Nid wyf yn gwybod a yw hynny wedi fy ngwneud yn berson mwy deallus o ganlyniad, neu’n berson mwy huawdl, ond mae'n sicr wedi ychwanegu sawl dimensiwn at fy mywyd yr wyf yn falch eu bod gennyf. Ac felly, mae gwerth yn hyn y tu hwnt i'r dadleuon ymarferol am economeg yr ydym ni wedi eu clywed, sy'n bwysig, ond i fod yn onest, o ystyried mai Saesneg yw lingua franca y byd yn gyffredinol, mae'n mynd i fod yn broblem i bob iaith arall, ar ryw ystyr, gystadlu â hi ym myd masnach ryngwladol ac ym myd y rhyngrwyd. Mae'n rhaid i ni roi sicrwydd i rieni bod hyn yn rhywbeth sydd o werth i blant.
Rydym ni wedi gweld lleihad mewn addysgu ieithoedd modern yn gyffredinol yn y Deyrnas Unedig, nid yn unig yng Nghymru, yn y blynyddoedd diwethaf. Cynhaliodd y Cyngor Prydeinig arolwg dim ond dwy flynedd yn ôl a chanfod mai dim ond 22 y cant o ddisgyblion sy’n astudio ieithoedd ar wahân i’r Saesneg neu’r Gymraeg ar gyfer TGAU. Mae hynny, rwy’n credu, yn druenus, oherwydd y dybiaeth yw bod ieithoedd yn anodd. Wel, ymhlith yr ieithoedd yr wyf i wedi eu hastudio, mae’r Gymraeg yn iaith llai cymhleth i’w dysgu. Mae llai o eirfa; caiff geiriau eu defnyddio i wneud mwy o bethau yn y Gymraeg nag mewn ieithoedd eraill; nid oes gennym ni broblemau gyda chyflyrau a gorfod rhedeg geiriau ac ati. Fe ddylai’r Gymraeg felly, gydag ychydig o ymdrech, fod yn haws ei chaffael a’i dysgu na, dyweder, iaith fel Rwsieg, a grybwyllais yn gynharach.
Felly, mae hwn yn gam pwysig, ond ni ellir gorbwysleisio yr hyn a ddywedwyd hefyd am bwysigrwydd y blynyddoedd cynharaf, ac fe hoffwn i ganmol y gwaith y mae’r Mudiad Meithrin wedi ei wneud yn y cyswllt hwn. Yr uchelgais i weld 150 o gylchoedd newydd i blant tair a phedair oed yw gobaith mawr yr iaith, rwy’n credu, oherwydd peth diddorol arall a ddarganfyddais yn adroddiad Plaid Cymru oedd bod 18.8 y cant o blant tair a phedair oed yn siarad Cymraeg yn 2001. Roedd hynny wedi codi 5 y cant i 23.3 y cant yn 2011. Byddai'n ddiddorol gwybod, os yw’n bosib, beth yw'r ffigur erbyn hyn, ac i ba raddau yr ydym ni’n gwneud cynnydd yn hyn o beth. Mae’r uchelgais yn y ddogfen hon o fod â 35 y cant yn gam canolradd pwysig, rwy’n credu, ac felly rwy’n cymeradwyo agwedd y Gweinidog tuag at hynny.
Os ydym ni eisiau llwyddo yn yr amcan hwn, mae’n rhaid ymwreiddio’r iaith yn y blynyddoedd cynharaf pan fo ein gallu i gaffael iaith ar ei orau. Gallaf ddweud wrthych chi o’m profiad fy hun ei bod hi’n llawer anoddach cofio geirfa pan eich bod chi’n 68 oed, heb sôn am ddysgu geiriau newydd, nag yr arferai fod. Rwy'n credu ei bod hi’n bwysig i ni sylweddoli bod yna gytundeb unfrydol bron yn y Cynulliad ynglŷn â’r ffordd hon o wneud pethau, ond ni chaiff y cytundeb hwnnw ei adlewyrchu i'r un graddau y tu allan, ac felly mae'n rhaid i bob un ohonom chwarae ein rhan wrth annog pobl i gofleidio’r ymarferiad hwn. Yn sicr ar ran fy mhlaid fy hun, rwyf am ddweud y byddwn ninnau’n gobeithio chwarae ein rhan yn hyn hefyd, oherwydd rwy’n credu y gallwn ni fod yn ddefnyddiol i’r Llywodraeth yn y cyswllt hwn, gan gynrychioli rhan o'r gymuned nad yw’n gysylltiedig fel arfer â’r antur yr ydym ni i gyd erbyn hyn wedi cychwyn arni.
I’m grateful to you for your kind remarks and for the welcome you’ve given the statement, and both the approach and the tone that we have used in moving this policy forward. You describe the strategy as an adventure. It’s certainly a journey, and it’s an exciting journey. It’s exciting because it isn’t going to be those of us in this Chamber here who will determine its success. It’s going to be the parents who take individual decisions, it’s going to be the parent who decides to use Welsh with their child to transmit the language through the generations, the parent who decides to send their child through the Welsh-medium system, the parent who helps their children doing their Welsh homework in an English-medium school, the people who change the language that they use when they’re in a rugby club, a pub or whatever it happens to be, or the people who actually make an effort to use the language on a daily basis and to ensure that future generations use the language. I hope that, in doing so, the country itself, which has been on one journey with the language, will go on another journey in a different direction with the language.
My own family moved to Tredegar at the turn of the last century, and they were entirely Welsh speaking when they moved from Aberystwyth to work in the collieries of south Wales. They lost the language and the language died like a fault line in the family before the second world war. Now, we are seeing my children—my parents’ grandchildren—learning and speaking Welsh as a first language and regaining the language. The language is reborn in the family. I hope, in the same way, we’ll be able to see that in many families and in many different parts of Wales. I know that the education Secretary shares a very similar family journey herself. I hope that, in that way, we will not simply see the language as acquiring only a skill, but that we will also win the hearts and minds of people across the country, and that we will move away from the sense of, ‘If you win, I lose’—a zero sum game that we’ve seen all too often in the past—where if we speak Welsh, then we exclude people who speak English, and a bilingual policy is Welsh speakers being forced to speak English. So, we need to move away from those sorts of contradictions, and we need to move away from that approach and that tone of debate.
In doing so, it is a journey that we will embark upon as a country. I have already been speaking, through our officials, to the local authorities across Wales on their own strategic plans for Welsh. As I said in an answer to a previous question, I will be making a statement on that, and making an announcement on that in the next few weeks, but I hope that we will reassure parents, but also inspire parents and inspire people to learn the Welsh language, to enjoy using Welsh, not to worry about getting every mutation right and every issue of grammar correct, but to enjoy using the Welsh language, to feel comfortable using the Welsh language, and to feel comfortable doing it socially as well as professionally. We start that in the early years, and I hope that the experience that parents will have, or the good experience of their child learning two languages early in life, is something that will stay with them and enrich them in their lives in a way that it has enriched me and my family in our lives.
Rwy'n ddiolchgar i chi am eich sylwadau caredig ac am y croeso a roesoch i’r datganiad, ac i’r dull a’r cywair yr ydym ni wedi eu defnyddio wrth symud y polisi hwn yn ei flaen. Rydych chi’n disgrifio'r strategaeth fel antur. Mae'n sicr yn daith, ac mae'n daith gyffrous. Mae'n daith gyffrous am nad ni yn y Siambr hon a fydd yn penderfynu ar ei llwyddiant. Y rhieni a fydd yn gwneud penderfyniadau unigol fydd yn gwneud hynny, y rhiant sy'n penderfynu defnyddio'r Gymraeg gyda'i blentyn i drosglwyddo'r iaith drwy'r cenedlaethau, y rhiant sy'n penderfynu anfon ei blentyn drwy'r system cyfrwng Cymraeg, y rhiant sy'n helpu ei blentyn i wneud ei waith cartref Cymraeg mewn ysgol cyfrwng Saesneg, y bobl sy'n newid yr iaith maen nhw’n ei defnyddio pan fyddant mewn clwb rygbi, tafarn neu ym mha le bynnag arall y byddont, neu’r bobl sydd mewn gwirionedd yn gwneud ymdrech i ddefnyddio'r iaith o ddydd i ddydd ac i sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn ei defnyddio. Gobeithiaf, wrth wneud hynny, y bydd y wlad ei hun, sydd wedi bod ar un daith gyda’r iaith, yn mynd ar daith arall i gyfeiriad gwahanol gyda'r iaith.
Symudodd fy nheulu fy hun i Dredegar ar droad y ganrif ddiwethaf, ac roedden nhw’n deulu cwbl Gymraeg eu hiaith pan symudasant o Aberystwyth i weithio ym mhyllau glo’r de. Collasant yr iaith a bu farw’r iaith yn y teulu cyn yr ail ryfel byd. Nawr, rydym ni’n gweld fy mhlant—wyrion a wyresau fy rhieni—yn dysgu ac yn siarad Cymraeg fel iaith gyntaf ac yn adennill yr iaith. Mae’r iaith wedi ei haileni yn y teulu. Rwy’n gobeithio, yn yr un modd, y byddwn ni’n gallu gweld hynny mewn llawer o deuluoedd ac mewn llawer o wahanol rannau o Gymru. Rwy’n gwybod y bu’r iaith ar daith debyg iawn yn nheulu’r Ysgrifennydd dros Addysg. Gobeithiaf, yn y ffordd honno, na fyddwn ni’n gweld yr iaith yn ddim mwy nag ennill sgil, ond y byddwn ni hefyd yn ennill calonnau a meddyliau pobl ledled y wlad, ac y byddwn yn cefnu ar y syniad, 'Os byddwch chi’n ennill, byddaf i’n colli'—gêm o naill ai ennill neu golli y gwelsom ni ormod o lawer ohoni yn y gorffennol—sy’n golygu os ydym ni’n siarad Cymraeg, yna rydym ni’n eithrio pobl sy'n siarad dim ond Saesneg, a bod polisi dwyieithog yn golygu gorfodi siaradwyr Cymraeg i siarad Saesneg. Felly, mae angen i ni gefnu ar wrthddywediadau o’r fath, ac ar yr agwedd honno a’r cywair hwnnw o drafod.
Wrth wneud hynny, mae'n daith y byddwn ni’n cychwyn arni fel gwlad. Rwyf eisoes wedi bod yn siarad, drwy ein swyddogion, gydag awdurdodau lleol Cymru ynglŷn â’u cynlluniau strategol eu hunain ar gyfer y Gymraeg. Fel y dywedais i wrth ateb cwestiwn blaenorol, byddaf yn gwneud datganiad ynglŷn â hynny, ac yn gwneud cyhoeddiad ynglŷn â hynny yn ystod yr wythnosau nesaf, ond rwy’n gobeithio y byddwn ni’n rhoi sicrwydd i rieni, ond hefyd yn ysbrydoli rhieni ac yn ysbrydoli pobl i ddysgu’r Gymraeg, i fwynhau defnyddio'r Gymraeg, i beidio â phoeni am gael pob treiglad yn iawn a phob manylyn gramadegol yn gywir, ond i fwynhau defnyddio'r Gymraeg, i deimlo'n gyfforddus yn defnyddio'r Gymraeg, ac i deimlo'n gyfforddus yn gwneud hynny yn gymdeithasol yn ogystal ag yn broffesiynol. Rydym ni’n dechrau hynny yn y blynyddoedd cynnar, ac rwy’n gobeithio y bydd y profiad y caiff rhieni, neu’r profiadau da y caiff eu plentyn o ddysgu dwy iaith yn gynnar yn ei fywyd, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda nhw ac yn cyfoethogi eu bywydau yn yr un ffordd ag y mae wedi fy nghyfoethogi i a fy nheulu yn ein bywydau ni.
Minister, can I commend you for today’s statement and the ambition behind the policy? We should be in no doubt that this is a radical cultural policy that goes against the grain of language use for a century or more, and this is not going to be an easy task, but I think it’s absolutely right that we’re aspiring to do this.
I want to focus, if I might, on the education system. You set a target of having 70 per cent of learners being able to use the language with confidence in all aspects of their lives by 2050, and you’ve set out a clear ambition for the Welsh-medium sector to be a significant part of achieving that, but it seems to me that the Welsh-medium sector alone is never going to be able to achieve growth of that scale. I also do think it’s morally wrong, if I can use such strong language, that children who are educated in the English-medium sector are denied effective use of the language. My own nine-year-old daughter is a bright kid and can’t speak a word of Welsh. Her teachers don’t speak Welsh, and there are many, many schoolchildren across Wales—. In fact, 68 per cent of seven-year-olds are in English-medium schools, and we are denying them the language of our nation, and I think that is wrong. I think this strategy must address that, not simply address the expansion of the Welsh-medium sector, which is the relatively easy bit to do, but address the much more challenging bit of having the vast majority of schools teach Welsh in a way where they are able to meet that target of using the language with confidence in all aspects of their lives. You say, rightly, in the strategy that success is dependent on developing the skills of the workforce. That is a mammoth task. So, perhaps you can tell us how, in practical terms, you intend to do that, and if you could also tell us a little bit about what the Welsh Government itself intends to do to achieve the objectives of this strategy within the Government. Diolch.
Gweinidog, a gaf i eich canmol am y datganiad heddiw ac am yr uchelgais y tu ôl i'r polisi? Ni ddylai fod gennym ni unrhyw amheuaeth fod hwn yn bolisi diwylliannol radical sy'n tynnu’n groes i’r ffordd y mae’r iaith wedi cael ei defnyddio am ganrif neu fwy, ac nid yw hyn yn mynd i fod yn orchwyl hawdd, ond rwy'n credu ei bod hi’n hollol briodol ein bod yn ceisio ymgyrraedd at wneud hynny.
Carwn ganolbwyntio, os caf i, ar y system addysg. Rydych chi’n gosod targed o gael 70 y cant o ddysgwyr yn medru defnyddio'r iaith yn hyderus ym mhob agwedd ar eu bywydau erbyn 2050, ac rydych chi wedi gosod uchelgais clir ar gyfer y sector cyfrwng Cymraeg i fod yn rhan bwysig o gyflawni hynny. Er hynny, mae'n ymddangos i mi na all y sector cyfrwng Cymraeg fyth greu’r math hwnnw o dwf ar ei ben ei hun. Rwyf hefyd yn credu ei bod hi’n foesol anghywir, os caf i ddefnyddio iaith gref o’r fath, bod plant sy'n cael eu haddysgu yn y sector cyfrwng Saesneg yn cael eu hamddifadu o allu defnyddio’r iaith yn effeithiol. Mae fy merch naw mlwydd oed fy hun yn blentyn disglair nad yw’n gallu siarad yr un gair o Gymraeg. Nid yw ei hathrawon yn siarad Cymraeg, ac mae llawer iawn o blant ysgol ledled Cymru—. Mewn gwirionedd, mae 68 y cant o’n plant saith mlwydd oed mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, ac rydym ni’n eu hamddifadu nhw o iaith ein cenedl, ac rwy’n credu bod hynny yn anghywir. Rwy'n credu bod yn rhaid i’r strategaeth hon fynd i'r afael â hynny, ac nid dim ond mynd i'r afael ag ehangu'r sector cyfrwng Cymraeg, sef y rhan gymharol hawdd ei wneud, ond mynd i'r afael â'r agwedd llawer mwy heriol o gael y mwyafrif helaeth o ysgolion i addysgu Cymraeg mewn ffordd lle mae’r plant yn gallu cyrraedd y targed hwnnw o ddefnyddio'r iaith yn hyderus ym mhob agwedd ar eu bywydau. Rydych chi’n dweud yn y strategaeth, ac yn hollol iawn hefyd, bod llwyddiant yn dibynnu ar ddatblygu sgiliau'r gweithlu. Mae honno'n orchwyl enfawr. Felly, efallai y gallwch chi ddweud wrthym ni sut, yn ymarferol, yr ydych chi’n bwriadu gwneud hynny, ac os gallwch chi hefyd ddweud ychydig wrthym ni am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru ei hun yn bwriadu ei wneud i gyflawni amcanion y strategaeth hon o fewn y Llywodraeth. Diolch.
Can I say how much I absolutely agree with the points that have been made by Lee Waters? As a Minister, you tend to visit a number of different schools and institutions. I visited a school in your constituency about six months ago. I visited my old infants school with the education Secretary. It’s always a curious experience to go back to your own school. When I started in Glanhowy infants, I think it was about 1968, 1969, something like that, the only Welsh I heard was once a year on St David’s Day, when we had an eisteddfod, where we were taught how to sing a particular song, and we sang that and then we went back to our daily lives. It was a real joy for me to spend time talking to teachers and talking to people there, where children in the foundation phase were having Welsh words introduced to them. So, they were introducing colours and numbers and introducing the concept of the language to them, in a way that would have been unthinkable when I was growing up in Tredegar. So, I hope that we’ll be able introduce more Welsh into—and the continuum of language acquisition that we’ve debated and discussed as part of the new curriculum in—the English language sector in a way that isn’t confrontational, which doesn’t create the cliff edge, which doesn’t force and compel people to get everything right in every aspect of grammar and of the language, but to be able to feel comfortable listening and learning and speaking the language, and to do so in a way that encourages language use, not discourages people by being overly aggressive on different aspects of it. So, I hope we will be able to do that.
You mentioned the workforce. It’s absolutely critical that we’re able to do that. Something like a third of teachers in Wales at the moment are able to speak Welsh, and not all of them are able to teach through the medium of Welsh or to teach Welsh as a subject. So, we do need to invest in training for teachers, to make teachers feel comfortable and able to both introduce aspects of our language as well as teach the language. But, overall, my concern is absolutely the same as yours. I do not want to create an education system where some people learn and speak and are able to use Welsh fluently and easily, and then the other half of the system is unable to understand even the basics. That tends to be what we have today, and that’s what we have got to move away from. I hope that children and young people, when they leave school at 16, will be able to speak and to use Welsh—some to a greater degree than others—but will be at least able to feel comfortable with the language, and hearing the language around them, and understanding the basics. Some will choose, of course, to go on and study at greater length, and the best of luck to them. Others will chose not to do so, and the best of luck to those as well. But, certainly, what I’m anxious to do is ensure that we have a bilingual education system where everybody is able to have the same opportunity to acquire the language and to understand the culture that underpins as well. So, the English language sector is as important and, as you say, perhaps a bit more difficult than perhaps the Welsh language sector.
The Welsh Government itself has to recognise that you can’t change the world without changing yourself. I hope that the Welsh Government itself recognises this isn’t a policy for Wales, but a policy for us, as well, as a Government. We will need to look again at how we operate as an administration to ensure that we operate bilingually as well, and not simply send missives out from Cardiff Bay or Cathays Park telling the world how they should operate. We need to do that ourselves, and that is something I’m confident that we will do.
A gaf i ddweud cymaint yr wyf i’n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau mae Lee Waters wedi eu gwneud? Pan eich bod yn Weinidog, rydych chi’n tueddu i ymweld â nifer o wahanol ysgolion a sefydliadau. Ymwelais i ag ysgol yn eich etholaeth chi tua chwe mis yn ôl. Ymwelais â fy hen ysgol fabanod gyda'r Ysgrifennydd dros addysg. Mae bob amser yn brofiad rhyfedd mynd yn ôl i’ch ysgol eich hun. Pan ddechreuais i yn ysgol fabanod Glanhywi, tua 1968, 1969, rwy’n credu, tua’r adeg honno, yr unig Gymraeg a glywais oedd unwaith y flwyddyn ar Ddydd Gŵyl Dewi, pan oeddem ni’n cael eisteddfod, pryd y dysgwyd ni sut i ganu cân arbennig, ac roeddem ni’n canu’r gân honno ac yna yn dychwelyd i’n bywydau bob dydd. Roedd yn bleser mawr treulio amser yn siarad ag athrawon ac yn siarad â phobl yno, lle’r oedd geiriau Cymraeg yn cael eu cyflwyno i blant yn y cyfnod sylfaen. Felly, roedden nhw’n cyflwyno lliwiau a rhifau ac yn cyflwyno cysyniad yr iaith iddynt, mewn modd na fyddai neb wedi ei ddychmygu pan oeddwn i yn blentyn yn Nhredegar. Felly, rwy’n gobeithio y byddwn ni’n gallu cyflwyno mwy o Gymraeg—a’r continwwm o gaffael iaith yr ydym ni wedi bod yn dadlau drosto ac wedi ei drafod yn rhan o'r cwricwlwm newydd— yn y sector Saesneg mewn modd nad yw'n ymosodol, nad yw’n gwthio rhywun at ymyl y dibyn, nad yw’n gorfodi pobl ac yn mynnu eu bod yn cael popeth yn gywir ym mhob agwedd ar ramadeg ac iaith. Mae a wnelo hyn yn hytrach â gallu teimlo'n gyfforddus wrth wrando, dysgu a siarad yr iaith, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n annog pobl i ddefnyddio'r iaith, ac nid eu llesteirio drwy fod yn rhy ymosodol ar wahanol agweddau arni. Felly, rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu gwneud hynny.
Fe soniasoch chi am y gweithlu. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gallu gwneud hynny. Mae rhywbeth fel traean o athrawon yng Nghymru ar hyn o bryd yn gallu siarad Cymraeg, ac nid yw pob un ohonyn nhw yn gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg nac addysgu Cymraeg fel pwnc. Felly, mae angen i ni fuddsoddi mewn hyfforddiant i athrawon, fel bod athrawon yn teimlo'n gyfforddus ac yn gallu cyflwyno agweddau ar ein hiaith yn ogystal ag addysgu'r iaith. Ond, yn gyffredinol, mae gennyf yr un pryder yn union â chithau. Dydw i ddim eisiau creu system addysg lle mae rhai pobl yn dysgu ac yn siarad ac yn gallu defnyddio'r Gymraeg yn rhugl ac yn rhwydd, a hanner arall y system heb fod yn deall hyd yn oed y pethau sylfaenol. Dyna sydd gennym ni heddiw i bob pwrpas, a dyna beth mae'n rhaid i ni gefnu arno. Rwy’n gobeithio y bydd plant a phobl ifanc, pan fyddant yn gadael yr ysgol yn 16 oed, yn gallu siarad a defnyddio'r Gymraeg—rhai i raddau mwy nag eraill—ond y byddant o leiaf yn gallu teimlo'n gyfforddus gyda'r iaith, a chlywed yr iaith o'u cwmpas, a deall y pethau sylfaenol. Bydd rhai yn dewis, wrth gwrs, mynd ymlaen ac astudio’n ehangach, a phob lwc iddynt. Bydd eraill yn dewis peidio â gwneud hynny, a phob lwc iddynt hwythau hefyd. Ond, yn sicr, yr hyn yr wyf i’n awyddus i’w wneud yw sicrhau bod gennym ni system addysg ddwyieithog lle mae pawb yn gallu cael yr un cyfle i gaffael yr iaith ac i ddeall y diwylliant sy'n sail iddi hefyd. Felly, mae’r sector Saesneg yr un mor bwysig, ac, fel y dywedwch chi, efallai ychydig yn fwy anodd na’r sector Cymraeg o bosib.
Mae angen i Lywodraeth Cymru ei hun gydnabod na allwch chi newid y byd heb newid eich hun. Rwy’n gobeithio bod Llywodraeth Cymru ei hun yn cydnabod nad polisi ar gyfer Cymru yn unig yw hwn, ond polisi i ni, yn ogystal, fel Llywodraeth. Bydd angen i ni edrych eto ar sut yr ydym ni’n gweithredu fel gweinyddiaeth i sicrhau ein bod ninnau’n gweithredu'n ddwyieithog hefyd, ac nid dim ond yn anfon llythyrau o Fae Caerdydd neu Barc Cathays i ddweud wrth y byd sut y dylen nhw weithredu. Mae angen i ni wneud hynny ein hunain, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn ffyddiog y byddwn ni yn ei wneud.
Rŷm ni allan o amser ar yr eitem yma, ond, os caf i gwestiynau byr a bachog, ac atebion byr hefyd, fe wnaf i ymestyn y sesiwn rhyw gymaint oherwydd ei phwysigrwydd hi. Dai Lloyd.
We are out of time on this item, but, if I can get some very brief questions, and brief responses, I will extend the session slightly because of its importance. Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Llywydd. A allaf i ddiolch i’r Gweinidog am ei ddatganiad, a hefyd ei longyfarch am ei weledigaeth? Roeddwn i eisiau dim ond canolbwyntio ar un pwynt yn nhermau hyrwyddo’r iaith Gymraeg yn gyffredinol fel rhan o’r strategaeth yma—hyrwyddo a hyrwyddo gwybodaeth am Gymru i bobl sydd efallai yn newydd i’r syniad yna. Felly, rydych chi’n dweud yn ogystal â phwysleisio bod yr iaith Gymraeg yn etifeddiaeth werthfawr i’r 3 miliwn o boblogaeth Cymru, pa un ai a ydyn nhw’n siarad yr iaith ai peidio, fel yr ydych chi’n ei ddweud—. Ond gan gofio, gan fynd yn ôl mewn hanes i’r seithfed ganrif, cyn i bawb arall fod yma, mai iaith frodorol wreiddiol ynys Prydain oedd yr Hen Gymraeg, mae’n etifeddiaeth nid jest i bobl Cymru, ond i bawb yn Lloegr hefyd ac yn rhannau o’r Alban o Gaeredin i lawr. Felly, yn gyffredinol, yn ogystal â’r angen i hyrwyddo’r Gymraeg a gwybodaeth am Gymru y tu mewn i Gymru, a allaf bwysleisio hefyd bwysigrwydd mynd â’r wybodaeth am ein hanes ni, fel cenedl ac iaith, efallai dros y ffin hefyd? Diolch yn fawr.
Thank you, Llywydd. May I thank the Minister for his statement, and congratulate him on his vision? I just wanted to focus on one point in terms of the promotion of the Welsh language as part of this strategy—promoting the language and promoting information about Wales to those who may be new to the concept. You say that, as well as emphasising that the Welsh language is an important inheritance to the 3 million Welsh population, whether they speak it or not, as you say—. But bearing in mind, going back to the seventh century, before everyone else came here, that the indigenous language of the British isles was Old Welsh, it’s an inheritance not just for the people of Wales, but for everyone in England and in parts of Scotland, from Edinburgh down. So, in addition to the need to promote the Welsh language and information about Wales within Wales, may I also emphasise the importance of taking that information about our history as a nation and our language over the border, too? Thank you.
Rwy’n cytuno â chi, Dai, ac roeddwn i eisiau gwneud ‘exactly’ y pwynt hwnnw yn fy natganiad llafar i, pan oeddwn i’n sôn amboutu’r iaith Gymraeg fel iaith Brydeinig, a’n profiad Cymraeg fel profiad Prydeinig. Mae’n hynod bwysig ein bod ni nid yn unig yn estyn mas y tu hwnt i’n ffiniau, ond ein bod ni i gyd yn cyd-ddeall ein gilydd fel Prydeinwyr, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth hollbwysig a rhywbeth mi fyddem ni’n parhau i’w bwysleisio.
I agree with you, Dai, and I wanted to make that exact same point in my oral statement, when I was talking about the Welsh language as a British language, and our Welsh experience as a British experience. It’s vitally important that we don’t just reach out over the border, but that we understand each other as people of Britain. I think that’s something that’s vital and something that we’ll continue to emphasise.
Wel, dyma ni yn cychwyn ar ein siwrnai gyda’r darn cyntaf o’r map yn ein dwylo ni. Rwy’n gwerthfawrogi tôn y Gweinidog yn sôn am yr iaith fel ffordd o uno ein cymunedau a’n diwylliannau, a hefyd fod angen ymdrech genedlaethol, nid jest polisi Llywodraeth, er mwyn llwyddo i wneud hynny. Rŷch chi wedi pwysleisio yn yr atebion pa mor gynhenid bwysig yw’r blynyddoedd cynnar o ran creu siaradwyr Cymraeg a chreu disgyblion Cymraeg yn galw am addysg Gymraeg. Yn y pwyllgor—pwyllgor yr iaith Gymraeg—cawsom ni dystiolaeth wrth Fudiad Meithrin fod angen creu dros 600 o gylchoedd meithrin dros y cyfnod er mwyn diwallu’r galw am addysg blynyddoedd cynnar yn y Gymraeg. Ac, yn y strategaeth, mae’r Llywodraeth yn sôn am 150. A allwch chi esbonio’r gwahaniaeth yn y weledigaeth rhwng y ddau safbwynt hynny yn gyntaf?
Yn fras, yn ail, rŷm ni’n ffodus iawn eich bod chi hefyd yn Weinidog sy’n gyfrifol am weithlu’r Cymoedd. A allwch chi esbonio sut mae’r strategaeth Gymraeg yn effeithio ar y trafodaethau hynny?
Well, here we are starting out on our journey with the first piece of the map in our hands. I appreciate the Minister’s tone in talking about the language as a means of uniting our communities, and that we need a national effort, not just Government policy, in order to deliver that. You’ve emphasised in your responses how inherently important the early years are in creating Welsh speakers and Welsh pupils, and enhancing demand for Welsh-medium education. In the Welsh language committee, we had evidence from Mudiad Meithrin that we need to create over 600 ‘cylchoedd meithrin’ over this period to meet the demand for early years Welsh-medium education. In the Government strategy, it mentions 150, so can you explain that disparity, first of all?
And then, generally speaking, we are very fortunate that you are also the Minister responsible for the Valleys taskforce. Can you just explain how the Welsh language strategy will impact upon those discussions?
Gwelais i’r dystiolaeth gan Fudiad Meithrin i’r pwyllgor—tystiolaeth arbennig o dda. Mi oedd honno, wrth gwrs, yn sôn am y targed 2050, ac mi fuasai’n rhaid cael 600 o gylchoedd meithrin erbyn 2050. Y rhif sydd gyda ni yw 150 ychwanegol erbyn 2031. Felly, mae gyda ni rywbeth o gwmpas 450 ar hyn o bryd, ac mae hynny’n mynd â ni lan at 500 erbyn 2031. Felly, nid ydw i’n meddwl ein bod ni’n bell i ffwrdd, achos mi fydd rhai cylchoedd, wrth gwrs, yn uno gyda’i gilydd, neu bydd rhai yn tyfu, ac felly mae’n ‘fluid’ yn y ffordd y mae’n cael ei ddatblygu. Y peth pwysig, ac rydym ni’n cyd-fynd â Mudiad Meithrin ar hyn, yw bod gan blant, yn gynnar iawn yn eu bywydau nhw, yr un cyfle i fynychu cylchoedd Cymraeg a dwyieithog ar draws y wlad, a’r cyfle i ddechrau dysgu’r Gymraeg mor gynnar â phosibl yn ystod eu haddysg nhw.
Pan fo’n dod at weithlu’r Cymoedd, rydw i eisiau sicrhau bod y Gymraeg yn rhan o fywyd y Cymoedd eto. Roedd yn ffantastig i mi yn bersonol ymweld ag Ysgol Gymraeg Bro Helyg yn fy etholaeth i a gwrando ar y plant yn siarad Cymraeg ag acen Tredegar, acen Glyn Ebwy, acen Brynmawr, a dechrau adfer yr iaith Gymraeg mewn ardal lle mae’r Gymraeg wedi bod ar goll ers canrif. A dyna lle’r ydym eisiau gweld—. Rwy’n cofio cyfarfod â chi yn Nhŷ’r Gwrhyd ym Mhontardawe lle mae gyda ni gyfle arall i adfer yr iaith Gymraeg mewn cymunedau lle mae wedi colli tir. Ac rydw i’n mawr obeithio, yn y gwaith rŷm ni’n ei wneud gyda gweithlu’r Cymoedd—rydym ni’n canolbwyntio ar yr ochr economaidd ar hyn o bryd, ond, fel rydym ni’n symud ymlaen dros y blynyddoedd nesaf, rydw i’n mawr obeithio hefyd y bydd yna bwyslais newydd ar y Gymraeg yn y Cymoedd i sicrhau bod y Cymoedd yn ardal lle mae’r Gymraeg yn gryf unwaith eto.
I saw the evidence from Mudiad Meithrin to the committee, and it was excellent evidence. They, of course, were talking about the target of 2050, and that we’d need 600 ‘cylchoedd meithrin’ by that time. The number that we have is an additional 150 by 2031. So, we have around 450 at present, and that takes us up to 500 by 2031. So, I don’t think that we’re far apart on this, because some ‘cylchoedd’ will merge, some will grow, and so it’s a fluid situation with regard to how it’s developed. The important thing, and I agree with the Mudiad Meithrin on this, is that children have, at the very early stage of their lives, the same opportunity to attend Welsh-medium ‘cylchoedd’ and bilingual ‘cylchoedd’ nationwide, so that they have the opportunity to start learning Welsh as early as possible in their education.
When it comes to the Valleys taskforce, I want to ensure that the Welsh language is part of the daily life of the Valleys once again. It was excellent for me personally to visit a school in my constituency and listen to children speaking Welsh with Tredegar, Brynmawr, and Ebbw Vale accents, and starting to regenerate the Welsh language in areas where it’s been lost for a century. And that’s where we want to see—. I remember meeting you in Tŷ’r Gwrhyd in Pontardawe, where we have another opportunity to revive the Welsh language in communities where it’s lost ground. I very much hope, in the work that we do with the Valleys taskforce—we’re focusing on the economic side at present, but, as we move forward over the coming years, I very much hope that there will be a new emphasis on the Welsh language in the Valleys to ensure that the Valleys are an area where the Welsh language is strong once again.
Ac, yn olaf, Adam Price.
Finally, Adam Price.
Mae’r strategaeth yn pwysleisio’r dimensiwn rhanbarthol o ran datblygiad economaidd a’i bwysigrwydd yn arbennig i’r bröydd Cymraeg traddodiadol, oherwydd eu tebygrwydd yn economaidd ac o ran y ddemograffeg. Eto, ar hyn o bryd mae Llywodraeth Cymru yn awgrymu map o’r rhanbarthau economaidd sy’n rhoi’r ardaloedd Cymraeg yna mewn gydag ardaloedd mwyafrifol Saesneg eu hiaith. A ydy’r Llywodraeth o blaid creu rhanbarth economaidd i’r gorllewin Cymraeg fel ein bod ni’n gallu gwireddu ar y potensial sydd yna fel sy’n cael ei amlygu yn y strategaeth?
The strategy does emphasise the regional dimension in terms of economic development, and it’s important to the traditional Welsh-speaking heartlands because of economic and demographic similarities. But, again, the Welsh Government is suggesting a map of economic regions that places those Welsh-speaking areas in with majority non-Welsh-speaking areas. Is the Government in favour of the creation of an economic region for Welsh-speaking west Wales so that we can deliver the potential that exists, as highlighted in the strategy?
Rydw i’n credu bod yn rhaid i ni fuddsoddi yn economi’r ardaloedd lle mae Cymraeg yn iaith gymunedol, ond beth nad ydw i eisiau ei wneud yw creu Gaeltacht, fel petai—creu cymuned neu ranbarth lle rydym yn creu’r Gymraeg fel, ‘Dyna le mae’r Gymraeg yn cael ei siarad’. Rydw i newydd ateb Aelod Castell Nedd amboutu’r pwysigrwydd o hybu’r Gymraeg yn y Cymoedd hefyd. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod y Gymraeg yn perthyn i bob un gymuned, lle bynnag yr ydym ni yn ein gwlad ni. Rydw i’n cydnabod bod yn rhaid i ni fuddsoddi, a dywedais i wrth ateb Sian Gwenllian fod yn rhaid i ni sicrhau bod gan y Llywodraeth gyfrifoldeb i’r cymunedau lle mae’r Gymraeg yn iaith gymunedol, a sicrhau dyfodol economaidd i’r cymunedau felly. Mae hynny’n rhywbeth yr ydw i’n gweithio arno fe gydag Ysgrifennydd yr economi, a phan fydd Ysgrifennydd yr economi yn gwneud ei ddatganiad amboutu’r polisi economaidd rhanbarthol, bydd lle i’r Gymraeg, yn integreiddieidig, fel rhan o hynny.
I think that we do have to invest in the economy of areas where the Welsh language is the community language, but what I don’t want to do is create a Gaeltacht, as it were—create a community or region where it is established that that is the area where it’s spoken. As I mentioned in response to the Member for Neath with regard to promoting the Welsh language in the Valleys, we need to ensure that the Welsh language belongs to all communities in our nation. I do acknowledge that we do have to invest, and I said in response to Sian Gwenllian that we do have to ensure that the Government is responsible to the communities where Welsh is the community language, and to ensure the economic future of those communities. That’s something I’m working on with the Cabinet Secretary for the economy, and, when he makes his statement on the regional economic policy, there will be an integral part for the Welsh language.
Diolch i’r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan yr un Gweinidog, Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, ar y wybodaeth ddiweddaraf am y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de. Unwaith eto, rydw i’n galw ar Alun Davies.
The next item is the statement by the same Minister, the Minister for Lifelong Learning and Welsh language—an update on the ministerial taskforce for the south Wales Valleys. Once again, I call on Alun Davies.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i’n falch eich bod chi’n cael y cyfle i wrando arnaf i unwaith eto. Rydw i’n falch iawn o gael y cyfle i drafod gwaith y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de. Mi fydd Aelodau yn ymwybodol ein bod ni wedi sefydlu’r tasglu blwyddyn yn ôl i weithio gyda chymunedau a busnesau ar draws Cymoedd y de i sicrhau ein bod ni’n gallu creu newid economaidd sydd yn para ar draws y rhanbarth i greu swyddi o ansawdd da sy’n agos at gartrefi pobl, gwella lefelau sgiliau, a chreu mwy o gyfoeth yn y Cymoedd.
Thank you, Llywydd. I’m pleased that you have the opportunity to listen to me again, and I’m very pleased to have this opportunity to discuss the work of the ministerial taskforce for the south Wales Valleys. Members will be aware that we set up the taskforce a year ago to work with communities and local businesses across the south Wales Valleys to ensure that we can deliver lasting economic change in the region and create good-quality jobs closer to people’s homes, improve skill levels, and bring prosperity to all in the Valleys.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I would like I would like to place on record, Deputy Presiding Officer, my gratitude to the taskforce for its work over the last 12 months. I want to thank my own colleagues in government—Ken Skates, the Cabinet Secretary for the Economy and Infrastructure, and Julie James, the Minister for Skills and Science. The membership of the taskforce has been extended over the course of the year, and new members include Fiona Jones, from the Department for Work and Pensions, and Gaynor Richards, from Neath Port Talbot Council for Voluntary Service.
The first year has been fast-paced. We have met with, talked with, and listened to people living and working in the Valleys. These conversations have been lively, insightful and challenging. They, together with the evidence the taskforce has taken over the course of the last year, have helped to shape our priorities for the future. Deputy Presiding Officer, we’re not simply creating a plan for the Valleys; it is a plan from the Valleys. We know we need to work differently to, and learn from, previous initiatives and programmes that have focused on the Valleys. This cannot and will not be another top-down approach towards regeneration and economic renewal. We will continue to work with communities across the south Wales Valleys. The taskforce will make sure that we use existing resources in a co-ordinated way and will focus on the priorities that have been identified by those communities. These priorities will be set out in ‘Our Valleys, Our Future’, our high-level plan for action, which will be published on 20 July in Ferndale.
Deputy Presiding Officer, as a result of the feedback we received from people living and working in the Valleys, we have developed the plan and the actions we will take over the coming years around three themes: good-quality jobs and the skills to do them, better public services, and the local community and environment. At the same time, the issue of transport was raised by people across the whole region, and this is something we will also address in the coming months. The need for good-quality jobs and access to skills training was a clear priority for the people and businesses with whom we have spoken. People told us that there are just not enough job opportunities within reach of their local communities and too often the jobs that are available are on zero-hours contracts or they are temporary or agency work. It is the taskforce’s ambition that by 2021 we will have closed the employment gap between the south Wales Valleys and the rest of Wales. This means helping an additional 7,000 people into work and creating thousands of new, fair, secure and sustainable jobs in the Valleys. It is timely that the Minister for Skills and Science is today setting out the Welsh Government’s new agenda for employability. This work will help to widen our efforts to support people who are out of work into jobs and create better conditions for work. The taskforce will help to ensure the new employability agenda will deliver maximum benefits for our Valleys communities.
Deputy Presiding Officer, the taskforce will also target investment to secure new strategic hubs in six areas across the Valleys. These will be areas where we seek to focus public investment in order to create new jobs and further opportunities to attract private sector investment. We will work with local communities, local authorities and businesses to ensure the focus of each hub will reflect the opportunities and demands of each area and their aspirations for the future. One of these hubs will be the new automotive technology business park for Ebbw Vale, which the economy Secretary announced last month. This will be backed with £100 million over 10 years and will support jobs and investment across the Heads of the Valleys.
We will look to maximise job opportunities in the local economy—the foundational economy—businesses we use every day and see all around us, such as retail, care and the food industry. We will also encourage and provide support for existing and potential entrepreneurs. I have seen how this can work in my own constituency and would like to see this happening across the whole of the Valleys. Each area of the Valleys is unique, but each community has a rich heritage and culture. The Valleys are also home to some of the most breathtaking but underappreciated and underused natural landscapes in Wales. We heard frequently in public meetings and discussion groups that we need to do more to celebrate and capitalise on the Valleys’ natural environment.
The taskforce will therefore explore the concept of a Valleys landscape park to help local communities build on their many natural assets, including the potential for community energy generation and tourism. We have also heard from many people about the fabric of our towns and communities and how we need to invest in the future of our Valleys towns. At the same time, people spoke with a passion about the litter and fly-tipping that disfigures too much of our local environment. All of these are issues that we will address over the coming few months.
We are launching ‘Our Valleys, Our Future’ at a time of unprecedented infrastructure investment in south Wales. The south Wales metro, the two city deals, the Welsh Government’s commitment to invest in affordable housing, and the M4 relief road, all offer opportunities for people living in the Valleys. These are opportunities that we must, and will, maximise.
I am determined the taskforce will make a real difference to Valleys communities over the course of this Assembly term. This is the beginning of a longer-term journey, which is being shaped by people working and living in the Valleys. We must now work together to turn this vision into action on the ground. Once the plan is launched, we will continue to talk with people to make sure that these actions are shaped by people living in the Valleys. Drawing on those views, we will also develop a delivery plan with targets and outcome measures. This plan will be published in the autumn. This will have a clear timetable for delivery.
We will have a structure in place to ensure there is accountability for this work. We have a cross-Government board that will ensure and provide oversight and accountability for the progress made against our commitments. It will be supported by a number of different work streams and I will be asking members of the taskforce to lead work on these different work streams.
Deputy Presiding Officer, I am excited to be part of this work in the Valleys. This is a part of Wales that is close to my heart. It is where I was born and brought up, and it’s where I represent today. The taskforce will build on the lessons learned from previous regeneration schemes, shaped by the feedback we have received from communities across the Valleys of south Wales. ‘Our Valleys, Our Future’ offers hope for a brighter future. People living and working in the Valleys deserve nothing less.
Hoffwn roi ar y cofnod, Dirprwy Lywydd, fy niolch i'r tasglu am ei waith dros y 12 mis diwethaf. Rwyf eisiau diolch i’m cyd-Aelodau yn y llywodraeth—Ken Skates, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, a Julie James, y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth. Mae aelodaeth y tasglu wedi ei ehangu yn ystod y flwyddyn, ac mae’r aelodau newydd yn cynnwys Fiona Jones, o'r Adran Gwaith a Phensiynau, a Gaynor Richards, o Gyngor Gwasanaeth Gwrifoddol Castell-nedd Port Talbot.
Mae'r flwyddyn gyntaf wedi bod yn brysur iawn. Rydym wedi cyfarfod â phobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd, ac wedi siarad â nhw, a gwrando arnynt. Mae'r sgyrsiau hyn wedi bod yn fywiog, craff a heriol. Maent, ynghyd â'r dystiolaeth y mae’r tasglu wedi ei chasglu yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, wedi helpu i lunio ein blaenoriaethau ar gyfer y dyfodol. Dirprwy Lywydd, nid dim ond creu cynllun ar gyfer y Cymoedd ydym ni; mae’n gynllun gan y Cymoedd. Rydym ni’n gwybod bod angen i ni weithio'n wahanol i fentrau a rhaglenni blaenorol sydd wedi canolbwyntio ar y Cymoedd, a dysgu oddi wrthyn nhw. Ni all hyn ac ni fydd hyn yn ffordd arall o weithio o’r brig i lawr ar adfywio ac adnewyddu economaidd. Byddwn yn parhau i weithio gyda chymunedau ledled Cymoedd y de. Bydd y tasglu yn sicrhau ei fod yn defnyddio adnoddau presennol mewn ffordd gydlynol a bydd yn canolbwyntio ar y blaenoriaethau sydd wedi eu nodi gan y cymunedau hynny. Caiff y blaenoriaethau hyn eu nodi yn 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol', ein cynllun gweithredu blaengar, a fydd yn cael ei gyhoeddi ar 20 Gorffennaf yng Nglynrhedynog.
Dirprwy Lywydd, o ganlyniad i'r sylwadau a gafwyd gan bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd, rydym ni wedi seilio’r cynllun a'r camau y byddwn yn eu cymryd dros y blynyddoedd nesaf ar dair thema: swyddi o ansawdd da a’r sgiliau i’w gwneud nhw, gwell gwasanaethau cyhoeddus, a'r gymuned a’r amgylchedd lleol. Ar yr un pryd, roedd cludiant yn rhywbeth y soniodd pobl ar draws y rhanbarth cyfan amdano, ac mae hyn yn rhywbeth y byddwn ni hefyd yn mynd i'r afael ag ef yn y misoedd nesaf. Roedd yr angen am swyddi o ansawdd da a mynediad at hyfforddiant sgiliau yn flaenoriaeth glir i'r bobl a busnesau yr ydym wedi siarad â nhw. Dywedodd pobl wrthym ni nad oedd digon o gyfleoedd gwaith o fewn cyrraedd i’w cymunedau ac yn rhy aml mae'r swyddi sydd ar gael ar gontractau dim oriau neu yn waith dros dro neu drwy asiantaeth. Uchelgais y tasglu erbyn 2021 yw y byddwn wedi cau'r bwlch cyflogaeth rhwng Cymoedd y de a gweddill Cymru. Mae hyn yn golygu helpu 7,000 o bobl ychwanegol i gael gwaith a chreu miloedd o swyddi newydd, teg, diogel a chynaliadwy yn y Cymoedd. Mae'n amserol bod y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth heddiw yn gosod agenda newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflogadwyedd. Bydd y gwaith hwn yn helpu i ehangu ein hymdrechion i gefnogi pobl sy'n ddi-waith i gael swyddi a chreu gwell amodau gwaith. Bydd y tasglu yn helpu i sicrhau bod yr agenda cyflogadwyedd newydd yn sicrhau’r manteision mwyaf posib ar gyfer ein cymunedau yn y Cymoedd.
Dirprwy Lywydd, bydd y tasglu hefyd yn targedu buddsoddiad i sicrhau canolfannau strategol newydd mewn chwe ardal yn y Cymoedd. Bydd y rhain yn ardaloedd lle’r ydym ni’n ceisio canolbwyntio buddsoddiad cyhoeddus er mwyn creu swyddi newydd a chyfleoedd pellach i ddenu buddsoddiad gan y sector preifat. Byddwn yn gweithio’n lleol gyda chymunedau, awdurdodau lleol a busnesau i sicrhau y bydd pob canolfan yn canolbwyntio ar gyfleoedd a gofynion pob ardal a'u dyheadau ar gyfer y dyfodol. Un o'r canolfannau hyn fydd y parc busnes technoleg modurol newydd ar gyfer Glynebwy, a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd yr economi y mis diwethaf. Caiff hyn ei gefnogi drwy roi £100 miliwn dros 10 mlynedd a bydd yn cefnogi swyddi a buddsoddiad ledled Blaenau'r Cymoedd.
Ein bwriad yw gwneud y mwyaf o gyfleoedd am swyddi yn yr economi leol—yr economi sylfaenol—busnesau yr ydym ni’n eu defnyddio bob dydd ac yn eu gweld yn mhob man o'n cwmpas, fel busnesau manwerthu, gofal a'r diwydiant bwyd. Byddwn hefyd yn annog ac yn darparu cymorth ar gyfer darpar entrepreneuriaid ac entrepreneuriaid presennol. Rwyf wedi gweld sut y gall hyn weithio yn fy etholaeth i ac rwyf yn awyddus i weld hyn yn digwydd ym mhob rhan o'r Cymoedd. Mae pob ardal yn y Cymoedd yn unigryw, ond mae gan bob cymuned dreftadaeth a diwylliant cyfoethog. Yn y Cymoedd hefyd mae peth o’r tirwedd naturiol mwyaf syfrdanol yng Nghymru, ond a gaiff ei ddefnyddio a’i werthfawrogi leiaf. Clywsom yn aml mewn cyfarfodydd cyhoeddus a grwpiau trafod bod angen i ni wneud mwy i glodfori a manteisio ar amgylchedd naturiol y Cymoedd .
Bydd y tasglu felly'n archwilio'r cysyniad o greu parc tirlun y Cymoedd i helpu cymunedau’r ardal i adeiladu ar yr asedau naturiol niferus sydd ganddyn nhw, gan gynnwys y potensial ar gyfer cynhyrchu ynni cymunedol a thwristiaeth. Rydym ni hefyd wedi clywed gan lawer o bobl am wead ein trefi a’n cymunedau a sut y mae angen i ni fuddsoddi yn nyfodol ein trefi yn y Cymoedd. Ar yr un pryd, roedd pobl yn sôn gydag angerdd am y sbwriel a’r tipio anghyfreithlon sy'n anharddu llawer gormod o'n hamgylchedd lleol. Mae'r rhain i gyd yn faterion y byddwn yn rhoi sylw iddynt yn ystod y misoedd nesaf.
Rydym yn lansio 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' ar adeg o fuddsoddi mewn seilwaith yn y de na welwyd ei debyg o’r blaen. Mae metro de Cymru, y ddwy fargen ddinesig, ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fuddsoddi mewn tai fforddiadwy, a ffordd liniaru'r M4, i gyd yn cynnig cyfleoedd i’r bobl sy'n byw yn y Cymoedd. Mae'r rhain yn gyfleoedd y mae'n rhaid i ni, ac y byddwn ni, yn gwneud y mwyaf ohonynt.
Rwy'n benderfynol y bydd y tasglu yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i gymunedau’r Cymoedd yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Dechrau taith fwy hirdymor yw hyn, sy'n cael ei llunio gan bobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd. Mae’n rhaid i ni yn awr weithio gyda'n gilydd i wireddu’r weledigaeth hon ar lawr gwlad. Ar ôl lansio’r cynllun, byddwn yn parhau i siarad â phobl i wneud yn siŵr bod y camau hyn yn cael eu llunio gan bobl sy'n byw yn y Cymoedd. Byddwn yn ystyried y safbwyntiau hynny, a hefyd yn datblygu cynllun cyflawni gyda thargedau a dulliau o fesur canlyniadau. Caiff y cynllun hwn ei gyhoeddi yn yr hydref a bydd ganddo amserlen glir o ran ei gyflawni.
Bydd gennym ni strwythur ar waith i sicrhau bod atebolrwydd am y gwaith hwn. Mae gennym ni fwrdd traws-Lywodraeth a fydd yn sicrhau a darparu goruchwyliaeth ac yn ein dwyn i gyfrif o ran y cynnydd a wnawn yn erbyn ein hymrwymiadau. Caiff hyn ei gefnogi gan nifer o wahanol ffrydiau gwaith a byddaf yn gofyn i aelodau o'r tasglu i arwain y gwaith ar y gwahanol ffrydiau gwaith hyn.
Dirprwy Lywydd, rwy’n edrych ymlaen i fod yn rhan o'r gwaith hwn yn y Cymoedd. Mae hon yn rhan o Gymru sy'n agos at fy nghalon. Dyma lle cefais fy ngeni a’m magu, a dyma lle’r wyf yn ei gynrychioli heddiw. Bydd y tasglu yn adeiladu ar y gwersi a ddysgwyd o gynlluniau adfywio blaenorol, gan eu cyfuno â’r sylwadau a gawsom ni gan gymunedau ar draws Cymoedd y de. Mae 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' yn cynnig gobaith am ddyfodol gwell. Nid yw pobl sy'n byw ac yn gweithio yn y Cymoedd yn haeddu dim llai.
Minister, thank you for your statement this afternoon. It does remind me of a predecessor of yours, Leighton Andrews, who was up and down on his feet on the same afternoon serving us several statements at once. I hope you don’t have the same political future as, obviously, that particular Minister had.
But I do welcome your statement. Obviously, you have put a huge amount of personal energy into this, and Government energy into it—and rightly so, in fairness. Also, your cross-Government approach—rather than looking at it from a silo point of view, thinking, ‘This is mine, and I’m just going to lead it’. Taking Cabinet Secretaries with you to many of the public meetings does give confidence that Government is looking at this in the collective.
Because I think it is fair to say that many of the Valleys communities can say that, in some instances, they might well have heard all this before, but actually, if you look at economic activity, if you look at education standards, and many of the key indicators, sadly, we haven’t seen the improvements we would all wish to see. Above all, it’s about—in the next five, 10, 15 years—building that economic activity within the Valleys, so that they do become sustainable, they do become generators of their own futures and, above all, they do become places that people generally want to live and work in as well.
I do note from your statement, Minister, that you say that next week you will be launching the high-level plan ‘Our Valleys, Our Future’, but then we have to wait until the autumn until we get the performance indicators, or how you will measure yourself, which you have touched on in the latter part of your statement. I'm just wondering: why the disconnect? Because, surely, to make it a coherent plan, you already understand what indicators you're aiming for. So, why aren't the two linked in? Because for us to have confidence that this plan is more than words on paper, we do need to be able to see the progress and measure the progress, not just as politicians, but as communities from the Valleys, as I said, so they can have confidence that you're moving in the right direction.
You've touched on, in your opening remarks, how you've been led by the communities themselves, and rightly so. I'd be keen to understand where you believe a job is local enough to be determined as being a job within a local community. You touched on that in your statement here:
‘within reach of their local communities’
are the are words that you talk of. Yet, much of the economic levers that the Welsh Government has used over the last couple of years certainly have generated levels of employment along the coastal belt here—in particular in south Wales—that have seen, obviously, many people moving out of the Valleys for those employment opportunities. So, I'd like to understand: do you see the employment window as the entire south Wales area, or are you focused very much on generating local employment within the communities themselves? And how do you succeed in doing that? Because you do touch on creating an additional 7,000 jobs in this period up to 2021, I believe you're talking of. Are those genuinely new jobs that you're looking to create—so they’re over and above what’s already in the Valleys—or are they just merely jobs that would be filling jobs that already exist, either in the public sector, the private sector or the voluntary sector? Can we genuinely be looking forward to 7,000 new job opportunities over and above what already exists within the Valleys?
You touch also on the six strategic hubs that you’re looking to develop in the Valleys. I’d be interested to understand how you’re developing that concept, what exactly they stand for—are they merely mini enterprise zones? Because you identify the one that you’ve got in Blaenau Gwent, for example, that came out of the Circuit of Wales announcement as being a model. Well, that is a themed model in that it is around the automotive sector. So, with the roll-out of the five remaining hubs that you would have left in this concept, what do you actually mean? Geographically, how will they be spread around the Valleys area? In particular, what budget lines will be allocated to create the opportunities? Obviously, in Blaenau Gwent, you’ve identified £100 million over 10 years for that particular hub. Can the other five hubs look forward to the same level of funding? Because, again, I think it’s important to understand what resource Welsh Government are putting forward into this concept. I do caution the ‘build it and they will come’ philosophy, because, actually, we’ve seen that philosophy does not work. And so, if that’s going to be the mainstay of your economic activity, please give us some meat on the bones so we can understand what we can deem a success and what the concept will deliver.
In closing, I do welcome the reference to the natural environment—[Interruption.] I hope the leader of the house is all right. I was a little concerned then that I’d have to come over and give you the kiss of life. [Interruption.] I can see the colour has come to the leader of the house’s face. Is that a hot flush?
In closing, I would congratulate the Minister for identifying the natural environment within the Valleys. As someone with a farming background, I do think this has been a massively underused resource that exists within the Valleys. I have dealt, recently, on a cross-party basis, with Hefin from Caerphilly, and the Member for Cynon Valley as well, and other Members across the Chamber, around the commons that sit on top of the Valleys—there are huge open spaces that do form an important economic facility for agriculture. But also they do play an important role in the natural environment within the Valleys, and I’d be grateful for an explanation as to how the Minister sees that natural environment playing a genuine role in the renaissance of the Valleys that we all want to see, in particular across all the Valleys.
Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Mae'n fy atgoffa o’ch rhagflaenydd Leighton Andrews, a oedd i fyny ac i lawr ar ei draed ar yr un prynhawn yn cyflwyno nifer o ddatganiadau i ni ar yr un pryd. Rwy’n gobeithio nad yw’r un dyfodol gwleidyddol yn eich disgwyl chi ag a oedd, yn amlwg, yn disgwyl y Gweinidog arbennig hwnnw,.
Ond rwyf yn croesawu eich datganiad. Yn amlwg, rydych chi wedi rhoi llawer iawn o egni personol, ac egni’r Llywodraeth i mewn i hyn—a hynny'n gwbl briodol, er tegwch i chi. Hefyd, eich dull draws-Llywodraeth—yn hytrach nag edrych arno o safbwynt unochrog, a meddwl, ‘Fi piau hwn, a fi fydd yn ei arwain.' Mae’r ffaith eich bod yn mynd ag Ysgrifenyddion y Cabinet gyda chi i lawer o'r cyfarfodydd cyhoeddus yn rhoi ffydd bod y Llywodraeth yn edrych ar hyn ar y cyd.
Gan fy mod yn credu ei bod hi’n deg dweud y gall llawer o gymunedau'r Cymoedd ddweud, mewn rhai achosion, y gallen nhw fod wedi clywed am hyn i gyd o'r blaen. Ond mewn gwirionedd, os edrychwch chi ar weithgarwch economaidd, os edrychwch chi ar safonau addysg, ac ar lawer o'r dangosyddion allweddol, yn anffodus, nid ydym ni wedi gweld y gwelliannau y byddai pob un ohonom ni yn dymuno eu gweld. Yn fwy na dim, mae a wnelo hyn â chynyddu’r gweithgarwch economaidd hwnnw—yn y pump, 10, 15 mlynedd nesaf—fel eu bod nhw yn dod yn gynaliadwy, fel eu bod nhw yn creu eu dyfodol eu hunain ac, yn anad dim, eu bod nhw yn dod yn lleoedd y mae pobl yn gyffredinol eisiau byw a gweithio ynddyn nhw hefyd.
Rwy’n sylwi o’ch datganiad, Gweinidog, eich bod yn dweud y byddwch chi’n lansio’r cynllun blaenllaw 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol' yr wythnos nesaf, ond yna mae'n rhaid i ni aros tan yr hydref tan y byddwn yn cael y dangosyddion perfformiad, neu sut y byddwch yn mesur eich hun, y soniasoch amdano yn rhan olaf eich datganiad. Meddwl oeddwn i: pam y datgysylltu? Oherwydd, does bosib, i wneud hwn yn gynllun cydlynol, rydych chi eisoes yn deall pa ddangosyddion yr ydych chi’n ceisio eu cyflawni. Felly, pam nad yw'r ddau yn gysylltiedig? Oherwydd er mwyn i ni fod yn hyderus bod y cynllun hwn yn fwy na geiriau ar bapur, mae angen i ni allu gweld y cynnydd a mesur y cynnydd, nid yn unig fel gwleidyddion, ond fel cymunedau o'r Cymoedd, fel y dywedais i, fel y gallan nhw fod yn ffyddiog eich bod chi’n symud i'r cyfeiriad cywir.
Rydych chi wedi crybwyll, yn eich sylwadau agoriadol, sut y cawsoch chi arweiniad gan y cymunedau eu hunain, a da o beth yw hynny. Byddwn yn awyddus i ddeall ble yr ydych chi’n credu bod swydd yn ddigon lleol i'w galw’n swydd sydd o fewn cymuned leol. Rydych chi’n cyffwrdd ar hynny yn eich datganiad yn y fan yma:
o fewn cyrraedd eu cymunedau lleol
yw'r geiriau yr ydych chi’n sôn amdanyn nhw. Eto i gyd, mae llawer o'r dulliau economaidd y mae Llywodraeth Cymru wedi eu defnyddio dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn sicr wedi creu cyflogaeth ar hyd y llain arfordirol hwn—yn enwedig yn y de—sydd wedi arwain, yn amlwg, at lawer o bobl yn symud allan o'r Cymoedd i fanteisio ar y cyfleoedd cyflogaeth hynny. Felly, fe hoffwn i ddeall: a ydych chi’n gweld y cyfleooedd cyflogaeth hyn fel rhai ar gyfer y de yn ei gyfanrwydd, neu a ydych chi’n canolbwyntio'n benodol ar greu swyddi lleol yn y cymunedau eu hunain? A sut ydych chi'n llwyddo i wneud hynny? Oherwydd rydych chi yn cyfeirio at greu 7,000 o swyddi ychwanegol yn y cyfnod hwn hyd at 2021, rwy’n credu eich bod yn siarad amdano. A yw'r swyddi hynny yr ydych chi’n gobeithio eu creu yn rhai gwirioneddol newydd—felly yn ychwanegol at y rhai sy’n bodoli yn y Cymoedd yn barod—neu a ydyn nhw’n ddim mwy na swyddi a fyddai’n llenwi swyddi sydd eisoes yn bodoli, naill ai yn y sector cyhoeddus, y sector preifat neu'r sector gwirfoddol? A allwn ni wir fod yn edrych ymlaen at gael 7,000 o gyfleoedd gwaith newydd yn ychwanegol at yr hyn sydd eisoes yn bodoli yn y Cymoedd?
Rydych chi’n cyffwrdd hefyd ar y chwe chanolfan strategol yr ydych chi’n awyddus i’w datblygu yn y Cymoedd. Buaswn yn hoffi deall sut yr ydych chi’n datblygu’r cysyniad hwnnw, beth yn union maen nhw’n eu cynrychioli—a ydyn nhw’n ddim mwy nac ardaloedd menter bychain? Oherwydd rydych chi’n cyfeirio at yr un sydd gennych chi ym Mlaenau Gwent, er enghraifft, a ddatblygodd o'r cyhoeddiad Cylchdaith Cymru fel model. Wel, mae hwnnw'n fodel thematig sy’n seiliedig ar y sector modurol. Felly, wrth gyflwyno'r pum canolfan y byddai gennych chi’n weddill yn y cysyniad hwn, beth ydych chi'n ei olygu mewn gwirionedd? Yn ddaearyddol, sut y cânt eu lledaenu ar draws ardal y Cymoedd? Yn arbennig, faint o gyllideb a gaiff ei neilltuo i greu'r cyfleoedd? Yn amlwg, ym Mlaenau Gwent, rydych chi wedi nodi £100 miliwn dros 10 mlynedd ar gyfer y ganolfan benodol honno. A all y pum canolfan arall ddisgwyl cael yr un faint o gyllid? Oherwydd, unwaith eto, rwy’n credu ei bod hi’n bwysig deall pa adnoddau mae Llywodraeth Cymru yn eu buddsoddi yn y cysyniad hwn. Rwyf yn rhybuddio rhag cofleidio’r athroniaeth 'adeiladwch o ac fe ddaw’r bobl', oherwydd, mewn gwirionedd, rydym ni wedi gweld nad yw’r athroniaeth honno’n gweithio. Ac felly, os mai hynny fydd sail eich gweithgaredd economaidd, rhowch rywfaint o fanylion ychwanegol fel y gallwn ni ddeall beth y gallwn ni ei ystyried fel bod yn llwyddiant a beth fydd y cysyniad yn ei gyflenwi.
Wrth gloi, rwyf yn croesawu'r cyfeiriad at yr amgylchedd naturiol—[Torri ar draws.] Rwy'n gobeithio bod arweinydd y tŷ yn iawn. Roeddwn i braidd yn bryderus y byddai'n rhaid i mi ddod draw a rhoi cusan bywyd chi. [Torri ar draws.] Gallaf weld fod wyneb arweinydd y tŷ yn goch. Ai pwl o wres yw hwnna?
Wrth gloi, carwn longyfarch y Gweinidog am gyfeirio at amgylchedd naturiol y Cymoedd. Fel rhywun sydd o gefndir amaethyddol, rwyf yn credu na wnaed hanner digon o ddefnydd o’r adnodd hwn yn y Cymoedd. Bûm yn siarad, yn ddiweddar, ar sail drawsbleidiol, gyda Hefin o Gaerffili, ac â'r Aelod dros Gwm Cynon hefyd, ac Aelodau eraill o’r Siambr, am y tiroedd comin sydd ar ben y Cymoedd—mae yna fannau agored enfawr sy’n ffurfio cyfleuster economaidd pwysig ar gyfer amaethyddiaeth. Ond maen nhw hefyd yn chwarae rhan bwysig yn amgylchedd naturiol y Cymoedd, a byddwn yn ddiolchgar am eglurhad ynghylch sut y mae'r Gweinidog yn gweld yr amgylchedd naturiol hwnnw yn chwarae rhan wirioneddol yn y dadeni yr ydym ni i gyd eisiau ei weld yn y Cymoedd, a hynny ar draws pob un o’r Cymoedd.
I’m grateful to the leader of the Welsh Conservatives for his kind words and welcome for the statement this afternoon. Can I say to him—? When the First Minister asked me to take on this responsibility of co-ordinating and leading this work, I was very, very clear in my own mind that in creating a Valleys taskforce, we don’t want to create another quango or we don’t want to create another sort of delivery machinery in its own right, but that what we needed to do was to bring together the existing functions of Government and to ensure that all parts of Government take on a responsibility for delivering in the Valleys of south Wales. The taskforce itself then brings a focus and is a catalyst for action to enable those things to happen. We certainly don’t want any further complex delivery structures, and we don’t want duplication. What we want is a clear focus on the Valleys of south Wales. So, it was very, very clear what the First Minister—and he clearly agreed that we needed a taskforce in order to drive this work, rather than delivering it itself. And so the cross-governmental working and the ambitions and objectives that we have will be delivered by Cabinet Secretaries and Ministers, and will be delivered by Welsh Government acting in order to deliver on its existing programmes, but also acting as a catalyst to enable others to deliver and bringing others together. So, I’m very, very clear—and I welcome his recognition of that—that this is something for the whole Government to deliver upon.
There have, of course, been a number of different Valleys initiatives. I remember sitting next to Robin Walker at an event before Christmas, and he was discussing the work that his father had done in the Valleys some years ago. He mentioned how much his father had enjoyed that work, and how he felt he’d needed and wanted to contribute to the economic future of the Valleys. So, we do need to learn from what we’ve done in the past, and recognise that we do need a much wider focus on the Valleys than we’ve had perhaps before.
I also agree that people who live in Valleys communities absolutely need the confidence to know that this is more than simply words, and that we will deliver on the promises and the undertakings that we are making. I want to ensure that we do have a delivery plan—a delivery plan with clear targets, with clear actions and clear timescales. For me, it is absolutely essential as a Minister that I’m held to account for the undertakings I give, both to this place and elsewhere, that people are able to hold me to account by ensuring that there’s information made publicly available to enable others to hold us to account, and that we have clear targets and clear timescales. That means that we can have a much richer debate about what we’re seeking to do, both within this Assembly term and subsequent to that. So, we will have a delivery plan published in the autumn. I will ensure that there is Government time made available for a further statement or debate to ensure that Members have the opportunity to question us on that, and I will ensure that we have all the information made public to enable that accountability to be a rich debate about how we take this area of policy forward, and not simply a more antagonistic, perhaps, sort of accountability that we see all too often.
In terms of local jobs and what that means, clearly, the south Wales metro will be a means of ensuring that we are able to enable people to move to find work where necessary, to have different opportunities for work and skills, and to receive education and services. But also, we need to ensure that we have those jobs available to them where they live as well. One of the great opportunities that I see with the development of the A465 dualling project is that we’re not simply building a bypass for the towns of the Heads of the Valleys, but we’re actually investing in a northern corridor, if you like, where we will have and we need to have an economic development plan to create and to stimulate economic development at the Heads of the Valleys, which are the areas that have benefited least, if you like, from other economic investment programmes, so that we will be able to create and stimulate local work and local economies there in the Heads of the Valleys, as well as further south.
In terms of local jobs, one of the debates that’s been taking place in this place, and that has been led by a number of different Members on many sides of the Chamber, has been the place and the role of a foundational economy in the future, and this is something that I hope we will see greater investment in over the coming years. The deep place study of Tredegar, which was published some years ago now, outlined how the foundational economy can, of course, help sustain work—it can sustain jobs—but also ensure that wealth remains within a particular community as well, and I hope that we’ll be able to learn the lessons of that and apply that approach in some of the things that we’re doing in the future. But I also hope that, through investment in transport, we will be able to reconnect the Valleys and Cardiff to ensure that we do have a single economic area where people can move for work, should they choose to do so, but where work is also available much closer to home where needed and necessary. So, it is a choice whether we travel to work, not a compulsion and not something that people are forced to do. We will create new opportunities and we will say in this programme that part of those opportunities will be public sector jobs that we want to create in the Valleys, and we’ve already started that process.
The strategic hubs themselves will be different in different places; what might work in Ebbw Vale might not work elsewhere. And so you will see a construction of a strategic hub, which reflects the ambitions of that place and reflects the needs of that area and that region. It might well be different in different places—in fact, it will be different in different places. The investment that we will generate from Welsh Government into those different strategic hubs will be different investment in different places and will take a different form. What is clear is that we will need to make that investment in a timely fashion in order to ensure that we do meet the targets and the ambitions that we set ourselves.
I know I’m testing your patience, Deputy Presiding Officer—
Rwy'n ddiolchgar i arweinydd Ceidwadwyr Cymru am ei eiriau caredig a’i groeso i'r datganiad y prynhawn yma. A gaf i ddweud wrtho—? Pan ofynodd y Prif Weinidog i mi ysgwyddo’r cyfrifoldeb o gydlynu ac arwain y gwaith hwn, roeddwn i’n glir iawn, iawn nad ydym ni, wrth greu tasglu i’r Cymoedd, eisiau creu cwango arall nac ychwaith eisiau creu math arall o beiriant cyflawni ynddo'i hun, ond yr hyn yr oedd angen i ni ei wneud oedd cyfuno swyddogaethau presennol y Llywodraeth a sicrhau bod pob rhan o'r Llywodraeth yn cymryd cyfrifoldeb dros gyflawni yng Nghymoedd y de. Mae'r tasglu ei hun wedyn yn creu pwyslais ac mae’n gatalydd ar gyfer gweithredu i alluogi’r pethau hynny i ddigwydd. Yn sicr, does dim angen unrhyw strwythurau cyflenwi cymhleth eraill arnom ni, a does arnom ni ddim eisiau dyblygu. Yr hyn yr ydym ni ei eisiau yw canolbwyntio clir ar Gymoedd y de. Felly, roedd y Prif Weinidog yn glir iawn, iawn—ac roedd yn amlwg yn cytuno bod angen tasglu arnom ni er mwyn sbarduno’r gwaith hwn yn ei flaen, yn hytrach na’i fod yn cyflawni ei hun. Ac felly bydd Gweinidogion ac Ysgrifenyddion y Cabinet yn cyflawni’r gweithio traws-lywodraethol a'r uchelgeisiau a'r amcanion sydd gennym ni, ac fe gaiff y rhain eu cyflawni gan Lywodraeth Cymru sy'n gweithredu er mwyn cyflawni ei rhaglenni presennol. Ond mae hefyd yn gweithredu fel catalydd i alluogi eraill i ddarparu ac i ddod â phobl eraill at ei gilydd. Felly, rwy’n glir iawn, iawn—ac rwy’n croesawu ei gydnabyddiaeth o hynny—fod hyn yn rhywbeth i'r Llywodraeth gyfan ei gyflawni.
Bu, wrth gwrs, nifer o wahanol fentrau ar gyfer y Cymoedd. Rwy'n cofio eistedd wrth ochr Robin Walker mewn digwyddiad cyn y Nadolig, ac roedd yn trafod y gwaith y bu ei dad yn ei wneud yn y Cymoedd rai blynyddoedd yn ôl. Soniodd am gymaint yr oedd ei dad wedi mwynhau’r gwaith hwnnw, a sut yr oedd yn teimlo fod ganddo’r awydd a’r angen i gyfrannu at ddyfodol economaidd y Cymoedd. Felly, mae angen i ni ddysgu o'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn y gorffennol, a chydnabod bod angen pwyslais llawer ehangach ar y Cymoedd na fu gennym ni erioed o’r blaen o bosib.
Rwyf hefyd yn cytuno bod angen ffydd ar y bobl sy'n byw yng nghymunedau’r Cymoedd i wybod bod hyn yn fwy na dim ond geiriau, ac y byddwn yn cyflawni’r addewidion a'r ymrwymiadau yr ydym ni yn eu gwneud. Rwyf yn awyddus i sicrhau bod gennym ni gynllun cyflawni—cynllun cyflawni gyda thargedau clir, gyda chamau gweithredu clir ac amserlenni clir. I mi, mae'n gwbl hanfodol fel Gweinidog fy mod yn cael fy nwyn i gyfrif am yr addewidion a wnaf, i'r lle hwn ac mewn mannau eraill, a bod pobl yn gallu fy nwyn i gyfrif drwy sicrhau bod gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd i alluogi pobl eraill i’n dwyn i gyfrif, a bod gennym ni dargedau clir ac amserlenni clir. Mae hynny'n golygu y gallwn ni gael dadl llawer fanylach am yr hyn yr ydym ni’n ceisio ei wneud, yn y tymor Cynulliad hwn ac wedi hynny. Felly, byddwn yn cyhoeddi cynllun cyflawni yn yr hydref. Byddaf yn sicrhau y bydd amser y Llywodraeth ar gael ar gyfer datganiad neu ddadl bellach i sicrhau bod yr Aelodau'n cael y cyfle i’n holi ni ynghylch hynny, a byddaf yn sicrhau y bydd yr holl wybodaeth ar gael yn gyhoeddus er mwyn galluogi’r atebolrwydd hwnnw i fod yn ddadl drylwyr am y ffordd yr ydym ni’n symud ymlaen â’r maes polisi hwn, ac nid dim ond math mwy gelyniaethus, efallai, o atebolrwydd a welwn ni yn llawer rhy aml.
O ran swyddi lleol a beth mae hynny'n ei olygu, yn amlwg, bydd metro de Cymru yn fodd o sicrhau ein bod yn gallu rhoi’r cyfle i bobl deithio i chwilio am waith pan fo angen, i gael cyfleoedd gwahanol am waith a sgiliau, ac i gael addysg a gwasanaethau. Ond hefyd, mae angen i ni sicrhau bod gennym ni’r swyddi hynny ar gael iddyn nhw yn y lle maen nhw’n byw ynddo hefyd. Un o'r cyfleoedd gwych a welaf yn natblygiad prosiect deuoli'r A465 yw nad ydym ni ddim ond yn adeiladu ffordd osgoi ar gyfer trefi Blaenau'r Cymoedd, ond ein bod ni mewn gwirionedd yn buddsoddi mewn coridor gogleddol, os mynnwch chi, lle bydd gennym ni, a lle mae angen i ni gael cynllun datblygu economaidd i greu ac i ysgogi datblygiad economaidd ym Mlaenau'r Cymoedd, sef yr ardaloedd sydd wedi elwa lleiaf, os mynnwch chi, ar raglenni buddsoddi economaidd eraill. Fe allwn ni felly greu ac ysgogi gwaith lleol ac economïau lleol ym Mlaenau'r Cymoedd, yn ogystal ag ymhellach i’r de.
O ran swyddi lleol, un o'r dadleuon a gafwyd yn y lle hwn, ac y bu nifer o wahanol Aelodau ar lawer ochr i'r Siambr yn arwain arni, yw lle a swyddogaeth economi sylfaenol yn y dyfodol, ac mae hyn yn rhywbeth yr wyf yn gobeithio y byddwn yn gweld mwy o fuddsoddi ynddo dros y blynyddoedd nesaf. Roedd yr astudiaeth drylwyr o Dredegar, a gyhoeddwyd rai blynyddoedd yn ôl bellach, yn amlinellu sut mae modd i’r economi sylfaenol, wrth gwrs, helpu i gynnal gwaith—fe all gynnal swyddi—ond hefyd sicrhau bod cyfoeth yn aros o fewn cymuned benodol hefyd, ac rwy’n gobeithio y gallwn ni ddysgu gwersi o hynny a chymhwyso'r dull hwnnw o wneud pethau i rai o'r pethau y byddwn ni yn eu gwneud yn y dyfodol. Ond rwyf hefyd yn gobeithio, trwy fuddsoddi mewn trafnidiaeth, y byddwn yn gallu ailgysylltu’r Cymoedd a Chaerdydd er mwyn sicrhau bod gennym ni un ardal economaidd lle y gall pobl symud ar gyfer gwaith, os dyna yw eu dewis, ond lle mae gwaith hefyd ar gael yn llawer agosach at gartref pan fo angen hynny a phan ei fod yn angenrheidiol. Felly, mae'n ddewis o ba un a ydym ni’n teithio i'r gwaith, ac nid rheidrwydd, ac nad yw’n rhywbeth y mae pobl yn cael eu gorfodi i’w wneud. Byddwn yn creu cyfleoedd newydd a byddwn yn dweud yn y rhaglen hon y bydd rhan o'r cyfleoedd hynny yn swyddi yn y sector cyhoeddus yr ydym ni yn dymuno eu creu yn y Cymoedd, ac rydym ni eisoes wedi dechrau’r broses honno.
Bydd y canolfannau strategol eu hunain yn wahanol mewn gwahanol leoedd; ni fydd yr hyn a allai weithio yng Nglynebwy o reidrwydd yn gweithio yn rhywle arall. Ac felly byddwch yn gweld adeiladu canolfan strategol, sy'n adlewyrchu uchelgais y lle hwnnw ac yn adlewyrchu anghenion yr ardal a’r rhanbarth hwnnw. Gallai fod yn wahanol mewn gwahanol leoedd—mewn gwirionedd, bydd yn wahanol mewn gwahanol leoedd. Bydd y buddsoddiad y byddwn ni’n ei gynhyrchu o Lywodraeth Cymru yn y gwahanol ganolfannau strategol yn fuddsoddi gwahanol mewn gwahanol leoedd a bydd ar ffurf wahanol. Yr hyn sy'n amlwg yw y bydd angen i ni wneud y buddsoddiad hwnnw mewn modd amserol er mwyn sicrhau ein bod yn cyrraedd y targedau a'r uchelgeisiau yr ydym ni’n eu gosod i'n hunain.
Rwy’n gwybod fy mod yn trethu eich amynedd, Dirprwy Lywydd—
Yes, you are, actually. [Laughter.]
Ydych, mi ydych chi, a dweud y gwir. [Chwerthin.]
Even without my glasses I can see—
Hyd yn oed heb fy sbectol gallaf weld—
Yes. [Laughter.] So, if you put your glasses on you can see how much my patience is being tested. So—.
Ie. [Chwerthin.] Felly, os gwisgwch chi eich sbectol fe welwch chi gymaint yr ydych chi’n trethu fy amynedd. Felly—.
Can I just answer the final question on the Valleys park? I agree very much with what’s been said about the potential of the commons and the tops of the Valleys, particularly. I’ve spoken many times with Rhianon Passmore about Cwmcarn scenic drive, I know that Dai Rees has spoken about the Afan valley at the same time and I’ve bored Dawn Bowden a number of times about the times I take my own children to Garwnant to enjoy the facilities there. The Valleys have a fantastic opportunity for us to enjoy the scenery and the landscape of the Valleys again, and to do that in a sustainable way. I hope that we will be able to use in the future programmes to sustain the commons, a Glastir sort of programme, that will enable us to work with landowners and others to support and sustain, not just biodiversity, but access to all of the landscapes of the Valleys, and to do that in a way, which, again, involves the whole of our communities.
A gaf i ddim ond ateb y cwestiwn olaf ar barc y Cymoedd? Rwyf yn cytuno’n llwyr â'r hyn a ddywedwyd ynglŷn â photensial y tiroedd comin a chopaon y Cymoedd, yn arbennig. Rwyf wedi siarad sawl gwaith gyda Rhianon Passmore am daith olygfaol Cwmcarn, gwn fod Dai Rees wedi siarad am gwm Afan ar yr un pryd ac rwyf wedi diflasu Dawn Bowden lawer gwaith am yr adegau yr wyf yn mynd â fy mhlant fy hun i Garwnant i fwynhau'r cyfleusterau yno. Mae cyfleoedd gwych yn y Cymoedd i ni fwynhau golygfeydd a thirwedd y Cymoedd unwaith eto, ac i wneud hynny mewn ffordd gynaliadwy. Rwy’n gobeithio y gallwn ni gynnwys rhyw fath o raglen Glastir yn rhaglenni’r dyfodol i gynnal y tiroedd comin, a fydd yn ein galluogi i weithio gyda thirfeddianwyr ac eraill i gefnogi a chynnal, nid dim ond bioamrywiaeth, ond mynediad at bob un o dirweddau’r Cymoedd, ac i wneud hynny mewn ffordd, sydd, unwaith eto, yn cynnwys ein holl gymunedau.
I’m encouraged to hear that this work will be different from previous initiatives and programmes that are focused on the Valleys, and it has to be different, because what has happened in the past hasn’t worked. So, it’s positive to see a commitment to doing things differently, and it’s also positive that you’ve recognised Ferndale, a community that feels very neglected.
So, I’ve started with a positive, now I will turn to the ambition to close the employment gap between the south Wales Valleys and the rest of the country. First of all, I welcome the recognition that you just stated that there are different challenges to the southern most parts of the Valleys to the northernmost reaches. It’s a fact that the further away from Cardiff you are, the greater the challenges there are. So, we need to have a clear commitment from you that the ‘closer to home’ part of your job offer will be fulfilled. We need jobs in the Valleys, not just jobs within the reach of the Valleys. So, I’d like to know how many jobs will be in the Valleys. The location of jobs is crucial, as are the skills and wage levels. There are many of us, I’m sure, in this Chamber who started off our careers working in the retail sector, so I welcome the acknowledgement of the importance of the foundational economy, but where are those additional job opportunities coming from? Care and retail jobs are already very well represented in our Valleys communities. What about other jobs? What about careers for people?
Minister, I’d also like to ask about some of the projects that you’ve listed, because, again, I’m not filled with confidence. Why? Because pre-existing schemes are mentioned as relating to this taskforce, but these are schemes that are already in the pipeline. The automotive park in Ebbw Vale has already been mentioned. It’s new, but it seems to have been created purely because the Circuit of Wales plan was rejected. Now, of course, Plaid Cymru will welcome that development in Ebbw Vale, but are there other similar solutions for other Valley locations? Where’s the big project for the Rhondda, for example? The employment rates for the Rhondda are similar to Blaenau Gwent. The claimant count is similar as well. But when Rhondda Cynon Taf is considered as a whole, the most affluent southernmost communities mask the poverty and deprivation faced by people in my constituency, and I really think you need to take account of that. Are you talking to big employers in Cardiff and elsewhere to see if they will consider the larger Valleys towns for their next expansion?
I note there is a mention of the M4 relief road. Can you outline how the new M4, and in particular your favoured black route, will help the Valleys? The Sustainable Places Research Institute at Cardiff University commissioned a report that said that the new M4 would offer very little to the Valleys, and that report focused on those Valleys closest to Newport. Minister, Plaid Cymru will not accept a situation where existing Welsh Government initiatives like the M4, which have very little to do with the Valleys, are pulled into this work. Can we instead have new projects that are for the sole purpose of giving a fair deal to the former south Wales coalfield? I and Plaid Cymru will champion any new projects that the taskforce proposes, but we want to see the proof that this is new and innovative work that will deliver results and turn around the poverty and deprivation that is still our hangover from the pit closure programme.
The leader of the Tories asked about money. Now, I’ve noticed that no budget has been talked about—no specific budget—for this work. You’ve talked about catalysts, but I very much hope that the ambition that you’ve outlined will be backed up by resources.
You’ve mentioned the metro. How much money is going to be allocated to the metro? When will we see the plan for the metro? Are you going to start the work in those points furthest away from the city? These are the questions people in the Valleys want to know. People in the Valleys will not put up with a repetition of previous initiatives that have either failed or made things worse, and neither will Plaid Cymru.
Mae’n galonogol clywed y bydd y gwaith hwn yn wahanol i fentrau a rhaglenni blaenorol sy'n canolbwyntio ar y Cymoedd, ac mae'n rhaid iddo fod yn wahanol, oherwydd nid yw’r hyn sydd wedi digwydd yn y gorffennol wedi gweithio. Felly, mae'n gadarnhaol gweld ymrwymiad i wneud pethau'n wahanol, ac mae hefyd yn gadarnhaol eich bod wedi cydnabod Glynrhedynog fel cymuned sy'n teimlo ei bod wedi ei hesgeuluso’n arw.
Felly, rwyf wedi dechrau gyda rhywbeth cadarnhaol, byddaf yn troi yn awr at yr uchelgais i gau'r bwlch cyflogaeth rhwng Cymoedd y de a gweddill y wlad. Yn gyntaf oll, croesawaf y gydnabyddiaeth yr ydych newydd ddatgan bod heriau gwahanol yn rhannau deheuol y Cymoedd o’i gymharu â’r rhannau mwyaf gogleddol. Mae'n ffaith mai’r pellaf yr ydych chi o Gaerdydd, y mwyaf yw'r heriau. Felly, mae angen i ni gael ymrwymiad clir gennych chi y bydd yr agwedd 'nes at adref' o'ch cynnig swydd yn cael ei chyflawni. Rydym ni angen swyddi yn y Cymoedd, nid dim ond swyddi o fewn cyrraedd y Cymoedd. Felly, hoffwn wybod faint o swyddi fydd yn y Cymoedd. Mae lleoliad y swyddi yn hanfodol, fel y mae'r sgiliau a’r lefelau cyflog. Rwy’n siŵr bod llawer ohonom ni yn y Siambr wedi dechrau ar ein gyrfaoedd drwy weithio yn y sector manwerthu, felly croesawaf y gydnabyddiaeth o bwysigrwydd yr economi sylfaenol, ond o ble y daw’r cyfleoedd gwaith ychwanegol hynny? Mae llawer o swyddi gofal a manwerthu eisoes yng nghymunedau’r Cymoedd. Beth am swyddi eraill? Beth am yrfaoedd i bobl?
Gweinidog, hoffwn hefyd ofyn ynghylch rhai o'r prosiectau yr ydych chi wedi eu rhestru, oherwydd, unwaith eto, nid wyf yn llawn hyder. Pam? Oherwydd dywedir bod y cynlluniau sydd eisoes yn bodoli yn berthnasol i’r tasglu hwn, ond cynlluniau sydd eisoes ar y gweill yw'r rhain. Mae'r parc modurol yng Nglynebwy eisoes wedi ei grybwyll. Mae'n newydd, ond mae'n ymddangos ei fod wedi ei greu dim ond oherwydd bod y cynllun Cylchdaith Cymru wedi’i wrthod. Nawr, wrth gwrs, mae Plaid Cymru yn croesawu'r datblygiad hwnnw yng Nglynebwy, ond a oes atebion eraill tebyg ar gyfer lleoliadau eraill yn y Cymoedd? Beth yw'r prosiect mawr ar gyfer y Rhondda, er enghraifft? Mae'r cyfraddau cyflogaeth yn y Rhondda yn debyg i’r rhai ym Mlaenau Gwent. Mae’r niferoedd sy’n hawlio budd-daliadau yn debyg hefyd. Ond wrth ystyried Rhondda Cynon Taf yn ei gyfanrwydd, mae'r cymunedau mwyaf deheuol mwyaf cefnog yn cuddio'r tlodi a’r amddifadedd a wynebir gan bobl yn fy etholaeth i, ac rwyf wir yn credu bod angen i chi roi ystyriaeth i hynny. A ydych chi’n siarad â chyflogwyr mawr yng Nghaerdydd ac mewn mannau eraill i weld a fyddant yn ystyried trefi mwy y Cymoedd y tro nesaf y byddant yn ystyried ehangu?
Nodaf fod sôn am ffordd liniaru'r M4. A allwch chi amlinellu sut y bydd yr M4 newydd, ac yn arbennig y llwybr du yr ydych chi’n ei ffafrio, yn helpu'r Cymoedd? Comisiynodd y Sefydliad Ymchwil Mannau Cynaliadwy ym Mhrifysgol Caerdydd adroddiad a oedd yn dweud mai ychydig iawn fyddai'r M4 newydd yn ei gynnig i'r Cymoedd, ac roedd yr adroddiad hwnnw’n canolbwyntio ar y Cymoedd sydd agosaf at Gasnewydd. Gweinidog, ni fydd Plaid Cymru yn derbyn sefyllfa lle caiff mentrau presennol Llywodraeth Cymru fel yr M4, sydd ag ychydig iawn i'w wneud â'r Cymoedd, eu tynnu i mewn i’r gwaith hwn. A gawn ni yn lle hynny brosiectau newydd sydd yn unswydd ar gyfer rhoi bargen deg i hen faes glo de Cymru? Byddaf i a Phlaid Cymru yn hyrwyddo unrhyw brosiectau newydd y mae'r tasglu yn eu cynnig, ond rydym ni eisiau gweld y prawf bod hwn yn waith newydd ac arloesol a fydd yn sicrhau canlyniadau ac yn rhoi terfyn ar y tlodi a'r amddifadedd sy'n dal gyda ni ers cau’r pyllau.
Holodd arweinydd y Torïaid am arian. Nawr, rwyf wedi sylwi na siaradwyd am unrhyw gyllideb—unrhyw gyllideb penodol—ar gyfer y gwaith hwn. Rydych chi wedi siarad am gatalyddion, ond rwy’n gobeithio yn fawr y caiff yr uchelgais yr ydych chi wedi ei amlinellu ei gefnogi gan adnoddau.
Rydych chi wedi crybwyll y metro. Faint o arian fydd yn cael ei ddyrannu i'r metro? Pryd y byddwn ni’n gweld y cynllun ar gyfer y metro? A ydych chi’n mynd i ddechrau ar y gwaith yn y lleoedd hynny sydd bellaf o’r ddinas? Dyma'r cwestiynau mae pobl yn y Cymoedd eisiau atebion iddyn nhw. Ni fydd pobl yn y Cymoedd yn derbyn ailadrodd mentrau blaenorol sydd naill ai wedi methu neu wedi gwneud pethau'n waeth, ac ni fydd Plaid Cymru yn derbyn hynny ychwaith.
I’m grateful to Leanne Wood for her few kind words. I get the impression that I’ve just watched a video being made. Can I say very, very gently to the leader of Plaid Cymru that she’s the only Valleys Member here who hasn’t met me to discuss this work in detail about how it affects their individual constituencies? A number of Members have come and spoken to me about these matters, and it is possible for all Members to continue these conversations about their individual constituencies on any other occasion.
Can I say that the conversation that I had with people in Ferndale two weeks ago was very instructive? They were talking about how they saw their lives. I was talking to a group of young people about how they saw their lives and how they saw their futures, and what they wanted was politicians with answers and politicians who had a commitment to spend time talking with them and listening to what they had to say, and—
Rwy'n ddiolchgar i Leanne Wood am ei hychydig eiriau caredig. Rwy'n cael yr argraff fy mod i newydd wylio fideo yn cael ei wneud. A gaf i ddweud yn dyner iawn, iawn wrth arweinydd Plaid Cymru mai hi yw’r unig Aelod yma sy’n cynrychioli’r Cymoedd sydd heb gwrdd â mi i drafod y gwaith hwn yn fanwl ynglŷn â sut y mae'n effeithio ar eu hetholaethau unigol? Mae nifer o Aelodau wedi dod ac wedi siarad â mi am y materion hyn, ac mae'n bosibl i bob Aelod barhau â’r sgyrsiau hyn am eu hetholaethau unigol ar unrhyw achlysur arall.
A gaf i ddweud y bu’r sgwrs a gefais gyda phobl yng Nglynrhedynog bythefnos yn ôl yn addysgiadol iawn? Roedden nhw’n siarad ynglŷn â sut y maen nhw’n gweld eu bywydau. Roeddwn i’n siarad â grŵp o bobl ifanc ynghylch sut yr oedden nhw’n gweld eu bywydau a sut yr oedden nhw’n gweld eu dyfodol, a'r hyn oedd ei eisiau arnyn nhw oedd gwleidyddion gydag atebion a gwleidyddion a oedd ag ymrwymiad i dreulio amser yn siarad â nhw a gwrando ar yr hyn yr oedd ganddynt i'w ddweud, ac—
What about jobs?
Beth am swyddi?
Jobs were a part of it but not the whole of it, and more time listening and less time talking would actually probably be a good lesson for the leader of Plaid Cymru. Can I say that we understand—? We understand—and it’s a good time to discuss this at the moment with Matthew Taylor’s report published today, which exposes some of the real inequalities in today’s labour market and in today’s economy. We know that a statistical overview of the Valleys won’t tell you the whole story of people’s lives in the Valleys. It won’t tell you about the difficulties faced with zero-hours contracts; they won’t talk to you about the issues of a casualised economy; they won’t talk to you about the issues of agency work, of insecurity, of being unable to plan ahead, unable to plan a family’s week or working life. People won’t talk to you about that, but the work that Mattew Taylor’s undertaken and published today I think tells us a lot about the lives of many people in the Valleys and people who I speak to on a daily and weekly basis.
Can I say this in answer to your questions? We will be ensuring that the closer to home project comes to fruition and that pilots are published and are under way in the coming weeks and months. My colleague the Minister for skills has been leading on this and she will be making an announcement of that in the coming months. We will be ensuring that these jobs are also within the Valleys region. The reason that I campaigned for the dualling of the A465, when the former Deputy First Minister was resisting it, was because what I wanted to see was an economic investment in the Valleys of south Wales. I wanted to see the dualling of that road to ensure that we were able to create a northern corridor and use that northern corridor to stimulate economic activity, to create jobs, to create work and to create careers. That is why I campaigned to ensure that we had that dualling, and when every time the then Deputy First Minister told us it wasn’t a priority for him, we made sure it was a priority, and it was a Labour Government that started to deliver on that. Let’s make that absolutely clear.
I’m surprised, also, that the Member asks questions about the metro. These announcements have already been made, of course. The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure has already made an announcement on the £750 million on the metro scheme, and has already published a timescale for that, and has already published plans for that. That’s been done on a number of occasions, and is already in the public domain. Let me say this, in terms of existing projects: clearly, we are going to maximise the benefits of those projects that exist at the moment. I was very clear, in my answer to the leader of the opposition, that we want to ensure that we act as a catalyst, yes, and that we ensure that the Valleys are the responsibility of all departments, in the same way as, as I spoke earlier about the future of the Welsh language, it isn’t simply a matter for one department and one budget line. It is integrated in and is the responsibility of all aspects of Government and all ministries and all departments. That is exactly the way in which we will progress with the Valleys, and I’ll say this, in closing: you can either come with us on this journey or not. That is a matter for you.
Roedd swyddi yn rhan o hynny, ond nid y cwbl, ac mae’n debyg y byddai mwy o amser yn gwrando a llai o amser yn siarad mewn gwirionedd yn wers dda i arweinydd Plaid Cymru. A gaf i ddweud ein bod yn deall—? Rydym yn deall–ac mae'n amser da i drafod hyn ar hyn o bryd gydag adroddiad Matthew Taylor wedi ei gyhoeddi heddiw, sy'n amlygu rhai o'r anghydraddoldebau gwirioneddol ym marchnad lafur heddiw ac yn economi heddiw. Rydym ni’n gwybod na fydd trosolwg ystadegol o’r Cymoedd yn rhoi darlun cynhwysfawr i chi o fywydau pobl yn y Cymoedd. Ni fydd yn dweud wrthych chi am yr anawsterau a wynebir gyda chontractau dim oriau; ni fyddant yn siarad â chi am broblemau economi achlysurol; ni fyddant yn siarad â chi am broblemau gwaith asiantaeth, am ansicrwydd, am fethu â chynllunio ymlaen llaw, am fethu â chynllunio wythnos eich teulu neu eich bywyd gwaith. Ni fydd pobl yn siarad â chi am hynny, ond rwy’n credu bod y gwaith y mae Matthew Taylor wedi ei wneud ac a gyhoeddwyd heddiw yn dweud llawer wrthym ni am fywydau llawer o bobl yn y Cymoedd a phobl rwy’n siarad â nhw yn ddyddiol ac yn wythnosol.
A gaf i ddweud hyn mewn ymateb i’ch cwestiynau? Byddwn yn sicrhau y bydd y prosiect nes at y cartref yn dwyn ffrwyth ac y caiff cynlluniau arbrofol eu cyhoeddi a’u rhoi ar waith yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Mae fy nghyd-Aelod y Gweinidog Sgiliau wedi bod yn arwain ar hyn a bydd yn gwneud cyhoeddiad ar hynny yn y misoedd nesaf. Byddwn yn sicrhau bod y swyddi hyn hefyd yn ardal y Cymoedd. Y rheswm pam y bûm i’n ymgyrchu dros ddeuoli'r A465, pan oedd y cyn Ddirprwy Brif Weinidog yn ei wrthwynebu, oedd oherwydd yr hyn yr oeddwn i eisiau ei weld oedd buddsoddiad economaidd yng Nghymoedd y de. Roeddwn i eisiau gweld deuoli’r ffordd honno i sicrhau ein bod yn gallu creu coridor gogleddol a defnyddi’r coridor gogleddol hwnnw i ysgogi gweithgarwch economaidd, i greu swyddi, i greu gwaith a chreu gyrfaoedd. Dyna pam y gwnes i ymgyrchu i sicrhau ein bod yn cael y ffordd ddeuol honno, a phan yr oedd y Dirprwy Brif Weinidog yn dweud wrthym ni bob tro nad oedd yn flaenoriaeth iddo, fe wnaethom ni’n siŵr ei fod yn flaenoriaeth, a Llywodraeth Lafur a ddechreuodd gyflawni ar hynny. Gadewch i ni wneud hynny’n hollol glir.
Rwy'n synnu, hefyd, bod yr Aelod yn gofyn cwestiynau am y metro. Mae'r cyhoeddiadau hyn eisoes wedi eu gwneud, wrth gwrs. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith eisoes wedi gwneud cyhoeddiad ar y £750 miliwn ar y cynllun metro, ac mae eisoes wedi cyhoeddi amserlen ar gyfer hynny, ac mae eisoes wedi cyhoeddi cynlluniau ar gyfer hynny. Mae hynny wedi ei wneud ar sawl achlysur, ac mae eisoes yn y parth cyhoeddus. Gadewch i mi ddweud hyn, o ran prosiectau presennol: yn amlwg, rydym ni’n mynd i gael cymaint â phosibl o fanteision o’r prosiectau hynny sy'n bodoli ar hyn o bryd. Roeddwn i’n glir iawn, yn fy ateb i arweinydd yr wrthblaid, ein bod yn awyddus i sicrhau ein bod yn gweithredu fel catalydd, ie, a'n bod yn sicrhau bod y Cymoedd yn gyfrifoldeb i bob adran, yn yr un ffordd ag y siaradais yn gynharach am ddyfodol y Gymraeg, gan ddweud nad yw'n fater syml ar gyfer un adran ac un ffrwd gyllideb. Mae'n cael ei integreiddio i mewn ac yn gyfrifoldeb i bob agwedd ar y Llywodraeth a'r holl weinidogaethau a phob adran. Dyna'n union sut y byddwn yn symud ymlaen gyda’r Cymoedd, ac rwyf am ddweud hyn, i gloi: gallwch naill ai ddod gyda ni ar y daith hon neu beidio. Mae hwnnw’n fater i chi.
Thanks, Minister, for your statement this afternoon. It’s good that there is a Welsh Government plan for the Valleys, but, of course, we do need to ensure that it is an effective one. There does seem to be a measure of scepticism in various sectors of the Chamber so far, and we do have a lack of detail. Of course, you are hampered by the historic problem of the relative failure, or the perceived relative failure, of previous Valleys initiatives. So, I wish you luck with this one and, of course, I think we all hope that it can yield some success, but we need to have some more detail about what you’re trying to do, and, of course, we await the delivery plan in the autumn.
Jobs are going to be crucial, as has become clear from what we’ve been debating today. Now, you’ve hinted at the creation of possibly thousands of jobs, which is a tantalising prospect, but we don’t know much about how these jobs are going to be created, so I’d be interested if you could tell us a little bit more about what tools you’ll be using in this job creation scheme. If there is going to be more relocation of public sector jobs to the Valleys, could you give us any more information about that?
One of the previous speakers also asked about interaction with the private sector. Yes, we do need to make sure that there are jobs located in the Valleys themselves, not just in the city region as a whole, so have you any more to say about that? Specifically, what tools could you use? Will there be recruitment or training grants on offer for firms employing local people? Will there be anything relating to sector-specific training? That’s another possibility. You talked about the issue of promoting tourism by promoting the natural beauty of the Valleys, which is an aspect that’s often overlooked. You’ve talked about the landscape park, for instance, so is there any more you can tell us about that, specifically, this afternoon? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Mae'n dda bod gan Lywodraeth Cymru gynllun ar gyfer y Cymoedd, ond, wrth gwrs, mae angen inni sicrhau ei fod yn un effeithiol. Mae’n ymddangos bod elfen o amheuaeth mewn gwahanol sectorau o'r Siambr hyd yn hyn, ac mae gennym ni ddiffyg manylder. Wrth gwrs, yr ydych chi’n cael eich llesteirio gan broblem hanesyddol methiant cymharol, neu fethiant cymharol tybiedig, y mentrau blaenorol yn y Cymoedd. Felly, rwy’n dymuno pob lwc i chi gyda hyn ac, wrth gwrs, rwy’n credu ein bod ni i gyd yn gobeithio y daw â pheth llwyddiant i’w ganlyn, ond mae angen i ni gael mwy o fanylion am yr hyn yr ydych chi’n ceisio ei wneud, ac, wrth gwrs, rydym ni’n aros am y cynllun cyflawni yn yr hydref.
Mae swyddi yn mynd i fod yn hanfodol, fel y mae wedi dod yn amlwg o'r hyn yr ydym ni wedi bod yn ei drafod heddiw. Nawr, rydych chi wedi awgrymu posibilrwydd o greu miloedd o swyddi, sy’n bosibilrwydd deniadol, ond nid ydym yn gwybod llawer ynglŷn â sut y caiff y swyddi hyn eu creu. Felly, tybed a allech chi ddweud ychydig bach mwy wrthym ni am y dulliau y byddwch chi’n eu defnyddio yn y cynllun hwn i greu swyddi. Os caiff mwy o swyddi yn y sector cyhoeddus eu hadleoli i'r Cymoedd, a allech chi roi rhagor o wybodaeth i ni am hynny?
Holodd un o'r siaradwyr blaenorol hefyd ynglŷn â chydweithio â'r sector preifat. Oes, mae angen i ni wneud yn siŵr y bydd swyddi yn y Cymoedd, nid dim ond yn y ddinas-ranbarth yn gyffredinol, felly a oes gennych chi ragor i'w ddweud am hynny? Yn benodol, pa ddulliau allech chi eu defnyddio? A fydd grantiau recriwtio neu hyfforddiant ar gael er mwyn i gwmnïau gyflogi pobl leol? A fydd unrhyw beth yn ymwneud â hyfforddiant ar gyfer sectorau penodol? Dyna bosibilrwydd arall. Fe soniasoch chi am hyrwyddo twristiaeth drwy hyrwyddo harddwch naturiol y Cymoedd, sef agwedd a gaiff ei hanwybyddu'n aml. Rydych chi wedi siarad am y parc tirlun, er enghraifft, felly a allwch chi ddweud unrhyw beth arall wrthym ni am hynny, yn benodol, y prynhawn yma? Diolch.
We do want to ensure that we have a number of different tools available to us to stimulate economic activity and to create work and to create jobs, and, as I said in answer to an earlier question, to create not just jobs but careers in the Valleys. We’ve outlined an approach, which is to ensure that we use not only the metro, but other travel routes as well, as spines, if you like, within the Valleys, and to ensure that we have locations along those different transport links where we can focus in on individual sites and individual places, and to create strategic hubs that can lead, in themselves, to the potential for growth and for jobs to be created in those locations in the Valleys region.
At the same time, we will be continuing to invest in the foundational economy and in local economies to ensure that we do have investment in local entrepreneurs, local businesses, local jobs and local companies. So, we will be using tools such as those in order to stimulate and create economic activity within the Valleys. Our objective is to close the gap between the Valleys and the rest of Wales over the coming years, and we will put forward a plan and a timescale as to how we see that happening.
In terms of the landscape park, this is what I believe to be a really exciting opportunity for us to appreciate and value the Valleys in a way that perhaps we haven’t always done in the past. I want it to be a regional park concept that will stretch from the British in my friend’s constituency in Torfaen across to the west and to Carmarthenshire in the west—somewhere where we can appreciate and value all the different landscapes and places within the Valleys. I spent time with my colleague, Dai Rees, at different times in the Afan valley. I know there are plans to maximise the value of that landscape there, but I also know from my own personal experience of living in the Valleys that we do want to get up on the tops in the commons to explore and to understand the history, and not just the history of industrialisation, but the history before industrialisation that we have in the Valleys and the heritage that we have available to us, and to not only ensure that we have a tourism offer, if you like, for people from elsewhere, but also for ourselves, and we can value and appreciate the places in which we live, and learn again the history of industrialisation in the Valleys.
I spent some time as a young man, and even today, up in Trefil, the quarries there—the limestone quarries above Tredegar—and also then following the tramway down Brinore into Talybont and elsewhere: the linkages that were created before we had the M4s and the railways of this world. So, I hope that we would be able to do that. I hope that that would be an exciting and transformational project and one that will not simply transform the Valleys, but the lives of people who live there.
Rydym ni’n awyddus i sicrhau bod gennym ni nifer o ddulliau gwahanol ar gael i ysgogi gweithgarwch economaidd a chreu gwaith a chreu swyddi, ac, fel y dywedais i wrth ateb cwestiwn cynharach, creu nid swyddi yn unig, ond gyrfaoedd yn y Cymoedd. Rydym ni wedi amlinellu dull gweithredu, sef sicrhau ein bod nid yn unig yn defnyddio'r metro, ond llwybrau teithio eraill hefyd, fel ffyrdd canolog, os mynnwch chi, o fewn y Cymoedd, a sicrhau bod gennym ni leoliadau ar hyd y gwahanol gysylltiadau trafnidiaeth hynny lle y gallwn ni ganolbwyntio ar safleoedd unigol a lleoedd unigol, a chreu canolfannau strategol a all arwain, ynddynt eu hunain, at y posibilrwydd o greu twf a swyddi yn y lleoliadau hynny yn ardal y Cymoedd.
Ar yr un pryd, byddwn yn parhau i fuddsoddi yn yr economi sylfaenol ac mewn economïau lleol er mwyn sicrhau y ceir buddsoddiad mewn entrepreneuriaid lleol, busnesau lleol, swyddi lleol a chwmnïau lleol. Felly, byddwn yn defnyddio dulliau o’r fath ar gyfer ysgogi a chreu gweithgaredd economaidd yn y Cymoedd. Ein nod yw cau'r bwlch rhwng y Cymoedd a gweddill Cymru dros y blynyddoedd nesaf, a byddwn yn cyflwyno cynllun ac amserlen o ran sut yr ydym ni’n gweld hynny'n digwydd.
O ran y parc tirlun, credaf fod hwn yn gyfle cyffrous iawn i ni werthfawrogi a thrysori’r Cymoedd mewn modd efallai nad ydym ni wedi ei wneud bob amser yn y gorffennol. Rwyf am iddo fod yn gysyniad parc rhanbarthol a fydd yn ymestyn o hen waith haearn The British yn etholaeth fy nghyfaill yn Nhorfaen ar draws i'r gorllewin ac i Sir Gaerfyrddin yn y gorllewin—rhywle lle y gallwn ni werthfawrogi a thrysori’r holl wahanol dirweddau a lleoedd yn y Cymoedd. Treuliais amser gyda fy nghyd-Aelod, Dai Rees, ar wahanol adegau yng Nghwm Afan. Gwn fod cynlluniau i gael y gwerth mwyaf o’r dirwedd yn y fan honno, ond mi wn hefyd o fy mhrofiad personol o fyw yn y Cymoedd ein bod eisiau mentro i’r copaon i’r tiroedd comin i archwilio a deall yr hanes, ac nid dim ond yr hanes diwydiannol, ond yr hanes cyn y cyfnod diwydiannol sydd gennym yn y Cymoedd a'r dreftadaeth sydd gennym ar gael i ni, ac nid yn unig i sicrhau bod gennym ni gynnig twristiaeth, os mynnwch chi, ar gyfer pobl o fannau eraill, ond hefyd ar ein cyfer ni ein hunain, a’n bod yn gallu gwerthfawrogi a thrysori'r mannau lle yr ydym ni’n byw, a dysgu eto hanes diwydiannol y Cymoedd.
Treuliais beth amser pan oeddwn i’n ddyn ifanc, a hyd yn oed heddiw, i fyny yn Nhrefil, yn y chwareli yno—y chwareli calchfaen uwchben Tredegar—ac yna hefyd dilyn y dramffordd i lawr Brynoer i Dalybont a mannau eraill: y cysylltiadau a grëwyd cyn bod gennym ni ffyrdd M4 a rheilffyrdd y byd hwn. Felly, rwy’n gobeithio y byddem ni’n gallu gwneud hynny. Rwy’n gobeithio y byddai hwnnw’n brosiect cyffrous a gweddnewidiol, ac yn un na fydd ddim ond yn gweddnewid y Cymoedd, ond bywydau’r bobl sy'n byw yno hefyd.
I’d like to thank the Minister for his statement today, and also to place on record my thanks to the Minister and other members of the Valleys taskforce for visiting my own constituency and carrying out a consultation exercise there.
This morning, I chaired the cross-party group on industrial communities, where our guest speaker was Dr Victoria Winckler of the Bevan Foundation. Many of the ideas that we discussed there have actually been mentioned in your statement today—for example, the importance of strategic hubs. Also, within the economy committee, we’ve taken evidence and looked at the importance of growth poles or strategic hubs to make sure that wealth and prosperity is spread across the area, particularly in light of the city deals. I would like to ask the Minister when he would be in a position to provide us with further information about the location of the other strategic hubs that have been referred to in the statement today.
I also welcome the reference to the importance of transport and infrastructure. Of course, the south Wales metro has the potential to be transformational in its impact on the south Wales Valleys, but we mustn’t forget the importance of road links as well. So many of the northern Valleys have already benefited from the dualling of the Heads of the Valleys road, with my constituency and that of my colleague Dawn Bowden being next on the list to benefit from that improvement.
I’d like to ask the Minister how he sees that tying in with the provision of public transport to link up the northern Valleys, and also to link up the different city regions as well. For example, if you take the Cynon Valley and its neighbouring constituency, Neath, with my colleague Jeremy Miles, we have tremendous links there in terms of local economies, but, by being in two separate city regions, there could be a danger that the need for that infrastructure could be overlooked. So, will that be something that the Valleys taskforce will be looking at?
Finally, I welcomed the reference to the importance of the foundational economy within your statement today as well, but I’d like to flag up the fact that social care and childcare are two areas where I feel that we could really make significant inroads in lifting up the living standards of many of our working-age population. For example, we know that Karel Williams, in his work on what Wales can be, has done a lot of work there around how social care could be used to deliver economic benefits to regions. And I think, particularly with our childcare offer that we have on the table here now in Wales, that is something else that we could look at to roll out and offer more sustainable, good-quality jobs.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw, a hefyd cofnodi fy niolch i'r Gweinidog ac aelodau eraill o dasglu’r Cymoedd am ymweld â fy etholaeth ac am gynnal ymarfer ymgynghori yno.
Y bore yma, cadeiriais y grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol, a’r siaradwraig wadd oedd y Dr Victoria Winckler o Sefydliad Bevan. Mae llawer o'r syniadau a drafodwyd gennym ni yno wedi eu crybwyll yn eich datganiad chi heddiw mewn gwirionedd—er enghraifft, pwysigrwydd canolfannau strategol. Hefyd, yn y pwyllgor economi, rydym ni wedi casglu tystiolaeth ac wedi edrych ar bwysigrwydd pegynau twf neu ganolfannau strategol i sicrhau y caiff cyfoeth a ffyniant eu lledaenu ar draws yr ardal, yn enwedig yn sgîl y bargeinion dinesig. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog pryd y bydd mewn sefyllfa i roi rhagor o wybodaeth i ni am leoliad y canolfannau strategol eraill y cyfeiriwyd atyn nhw yn y datganiad heddiw.
Rwyf hefyd yn croesawu'r cyfeiriad at bwysigrwydd trafnidiaeth a seilwaith. Wrth gwrs, mae gan fetro de Cymru y potensial i weddnewid Cymoedd y de, ond mae’n rhaid i ni beidio ag anghofio pwysigrwydd cysylltiadau ffyrdd hefyd. Felly, mae llawer o’r Cymoedd gogleddol eisoes wedi elwa ar ddeuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd, a’m hetholaeth fy hun, ac un fy nghyd-Aelod Dawn Bowden yw’r nesaf ar y rhestr i elwa ar y gwelliant hwnnw.
Hoffwn ofyn i'r Gweinidog sut y mae'n gweld hynny’n cydblethu â darparu cludiant cyhoeddus i gysylltu’r Cymoedd gogleddol, a hefyd i gysylltu’r gwahanol ddinas-ranbarthau hefyd. Er enghraifft, os meddyliwch chi am Gwm Cynon a'r etholaeth gyfagos, Castell-nedd, etholaeth fy nghyd-Aelod Jeremy Miles, mae gennym ni gysylltiadau gwych yno o ran economïau lleol. Fodd bynnag, gan eu bod mewn dwy ddinas-ranbarth wahanol, gallai fod perygl y caiff yr angen hwnnw am seilwaith ei anwybyddu. Felly, a fydd hynny’n rhywbeth y bydd tasglu’r Cymoedd yn edrych arno?
Yn olaf, roeddwn i’n croesawu'r cyfeiriad at bwysigrwydd yr economi sylfaenol yn eich datganiad heddiw hefyd, ond hoffwn dynnu sylw at y ffaith fod gofal cymdeithasol a gofal plant yn ddau faes lle yr wyf yn teimlo y gallem ni wneud cynnydd sylweddol i wella safonau byw llawer o'n poblogaeth o oedran gweithio. Er enghraifft, rydym ni’n gwybod bod Karel Williams, yn ei waith ar yr hyn y gall Cymru fod, wedi gwneud llawer o waith ynghylch sut y gallai gofal cymdeithasol sicrhau manteision economaidd i'r rhanbarthau. Ac rwy’n credu, yn enwedig o ran ein cynnig gofal plant sydd bellach ar gael gennym yng Nghymru, bod hwnnw’n rhywbeth arall y gallem ni ei ystyried i gyflwyno a chynnig mwy o swyddi cynaliadwy, o ansawdd da.
I’m grateful, again, to my friend, the Member for Cynon Valley, for her remarks. I met with the Bevan Foundation yesterday and discussed some of our ideas. I should say and put on record that I’m a former member of the board of trustees, of course, of the Bevan Foundation, and I’ve always found the Bevan Foundation a refreshing, intelligent and challenging contribution to all of our work in the Government. I always value the reports and the analysis that the Bevan Foundation provides. I also enjoy the challenge that they provide to us as well, and long may that continue.
I hope that, in terms of the strategic hubs, we’ll be able to make announcements on that next week. As part of our delivery plan, published in the autumn, we will outline then how we see each individual hub developing, and a timescale for that and how we will seek to invest in those hubs to bring life to our vision and our ambitions for those different hubs—different in different places, but we will ensure that each hub has a very clear understanding of what each hub can deliver and how we will help that hub to deliver those ambitions and over what timescale.
I agree very much with the points that have been made about transport. Transport came up time and time again during our conversations with people right across the whole of the Valleys region. That was one issue that was consistent everywhere we went, and I think sometimes we do see the metro as the answer to all of the issues around transport, and we do sometimes recognise that the need for local bus services not just connecting to metro services, but connecting to public services, is absolutely essential, and to ensure that we do have public services located in such a way as to make them accessible to people without the need for private transport and for using cars. That is absolutely essential, I think, as we go forward. I hope that we will be able to place a greater emphasis on that.
The points made about city regions and linkages are absolutely essential as well, and I would refer the Member back to my earlier answer when I spoke about not wishing to duplicate and to over-complexify the structures that we have for delivery, and that we use existing delivery structures and use the existing machinery of Government rather than creating anything new, but that we’re able to co-ordinate and understand how we better co-ordinate what we’re seeking to do.
In answer, quickly, to your final point about social care and childcare, I remember spending some time talking to parents and children at a group in Glynneath—a Flying Start group—and listening to what they were saying about the difficulties that they found, first of all in finding childcare, and then being able to work as well and wanting to return to work. It’s something that stays in my mind now. I think it’s one thing that we should be investing in, and, through the work that Carl Sargeant is leading on, I hope that we will invest in childcare and invest in training people, enabling people to work in the sector as well, to enable them both to find work but also to ensure that working parents in the Valleys are able to access high-quality childcare that’s also affordable.
Rwy'n ddiolchgar, unwaith eto, i fy nghyfaill, yr Aelod dros Gwm Cynon, am ei sylwadau. Cyfarfûm â Sefydliad Bevan ddoe ac fe drafodais rai o'n syniadau. Dylwn i ddweud a'i roi ar y cofnod fy mod, wrth gwrs, yn gyn-aelod o fwrdd ymddiriedolwyr Sefydliad Bevan, ac rwyf wedi meddwl erioed bod Sefydliad Bevan yn cyfrannu at ein holl waith yn y llywodraeth mewn modd heriol, deallus ac adfywiol. Rwyf bob amser yn gwerthfawrogi adroddiadau a dadansoddiadau Sefydliad Bevan. Rwyf hefyd yn mwynhau’r her mae’r Sefydliad yn ei rhoi i ni, a hir y pery hynny.
Gobeithiaf y byddwn ni, o ran y canolfannau strategol, yn gallu gwneud datganiadau ar hynny yr wythnos nesaf. Yn rhan o'n cynllun cyflawni, a gyhoeddir yn yr hydref, byddwn yn amlinellu sut yr ydym ni’n gweld pob canolfan unigol yn datblygu, ac amserlen ar gyfer hynny. Byddwn hefyd yn sôn am sut y byddwn ni’n ceisio buddsoddi yn y canolfannau hynny i wireddu ein gweledigaeth a'n huchelgeisiau ar gyfer y gwahanol ganolfannau hynny—a fydd yn wahanol mewn gwahanol leoedd, ond byddwn yn sicrhau bod gan bob canolfan ddealltwriaeth glir iawn o'r hyn y gall pob canolfan ei gyflawni a sut y byddwn yn helpu’r ganolfan honno i gyflawni’r uchelgeisiau hynny a thros ba gyfnod.
Cytunaf yn llwyr â'r pwyntiau a wnaethpwyd ynghylch trafnidiaeth. Crybwyllwyd trafnidiaeth dro ar ôl tro yn ystod ein sgyrsiau â phobl ar draws holl ardal y Cymoedd. Dyna oedd un peth cyffredin ym mhob man yr oeddem ni’n mynd iddo, ac rwy'n meddwl weithiau ein bod ni’n gweld y metro fel yr ateb i bob un o'r problemau sy’n ymwneud â thrafnidiaeth, ac rydym ni weithiau’n cydnabod bod yr angen am wasanaethau bws lleol, sydd nid yn unig yn cysylltu â’r gwasanaethau metro, ond hefyd â gwasanaethau cyhoeddus, yn gwbl hanfodol, ac i sicrhau bod gennym ni wasanaethau cyhoeddus wedi eu lleoli yn y fath fodd fel eu bod yn hygyrch i bobl heb yr angen am gludiant preifat a defnyddio ceir. Mae hynny'n gwbl hanfodol, rwy’n credu, wrth i ni symud ymlaen. Rwy’n gobeithio y gallwn ni roi mwy o bwyslais ar hynny.
Mae'r pwyntiau a wnaed am ddinas-ranbarthau a chysylltiadau yn gwbl hanfodol hefyd, a chyfeiriaf yr Aelod yn ôl at fy ateb cynharach pan siaradais am beidio â dymuno dyblygu a gorgymhlethu’r strwythurau sydd gennym ni ar gyfer cyflawni, a’n bod ni’n defnyddio strwythurau darparu presennol a mecanwaith presennol y Llywodraeth yn hytrach na chreu unrhyw beth newydd, ond ein bod yn gallu cydgysylltu a deall sut y byddwn ni’n cydgysylltu’n well yr hyn yr ydym ni’n ceisio ei wneud.
I roi ateb, cyflym, i’ch pwynt olaf ynglŷn â gofal cymdeithasol a gofal plant, rwy’n cofio treulio peth amser yn siarad â rhieni a phlant mewn grŵp yng Nglyn-nedd—grŵp Dechrau'n Deg—a gwrando ar yr hyn yr oedden nhw’n ei ddweud am yr anawsterau maen nhw’n eu hwynebu, yn gyntaf oll i ddod o hyd i ofal plant, ac yna gallu dychwelyd i'r gwaith ynghyd â bod eisiau dychwelyd i’r gwaith. Mae'n rhywbeth sy'n aros yn fy nhof yn awr. Rwy'n credu bod hyn yn un peth y dylem ni fod yn buddsoddi ynddo, a, drwy’r gwaith y mae Carl Sargeant yn ei arwain, rwy’n gobeithio y byddwn ni’n buddsoddi mewn gofal plant ac yn buddsoddi mewn hyfforddi pobl, gan alluogi pobl i weithio yn y sector yn ogystal, er mwyn eu galluogi i ddod o hyd i waith, ond hefyd i sicrhau bod rhieni sy'n gweithio yn y Cymoedd yn gallu cael gofal plant o ansawdd da sydd hefyd yn fforddiadwy.
Thank you very much, Minister. We have overrun on this statement, so I intend to move on to the next statement.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Rydym ni wedi treulio mwy o amser na’r hyn a neilltuwyd ar gyfer y datganiad hwn, felly rwy’n bwriadu symud ymlaen at y datganiad nesaf.
This is a statement by the Minister for Skills and Science on employability. I call on that Minister, Julie James, to introduce the statement.
Datganiad yw hwn gan y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth ar gyflogadwyedd. Rwy'n galw ar y Gweinidog, Julie James, i gyflwyno'r datganiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today I want to set out my agenda for employability. I’m delighted that this follows our discussion on the ministerial taskforce for the south Wales Valleys as supporting people into work will be a key feature of the taskforce’s work over the coming years.
Engagement with communities, which the Valleys taskforce has started, will continue. We also recognise that there is a sense of urgency to bring jobs and growth to communities across Wales that need more of both. Access to good-quality employment and employability skills is essential and I am pleased to be able to move immediately to address this. We have seen significant improvements in the employment rate in Wales over recent years. There are now over 1.4 million people in employment in Wales, an increase of 19.1 per cent since devolution. But, we also know that the rate of unemployment does still remain high in some communities across Wales. Whilst Welsh Government’s contribution to the positive overall rate of employment, supported with EU funding, should not be underestimated, we know the story is not a wholly positive one and we must do more to support the economically inactive, those who would like to work longer hours and those in insecure employment.
The theme of employability runs throughout all four developing cross-cutting strategies. Put simply, employability is not just about jobs and skills; it is about getting every aspect of Government—education, health, housing, communities, transport, rurality, childcare, regional development—working together to support people into sustainable employment. In April, Cabinet endorsed my cross-Welsh Government approach to employability, setting out our joint goal of sustaining a high rate of employment in Wales, reducing economic inactivity and increasing the number of people in good-quality employment. The challenge Cabinet has set me, and will support me to deliver, is to drive this work forward, collaboratively, to deliver a step change in our approach.
Since April I have put in place a governance structure to direct this work. I have extended the ministerial employability working group, to ensure an integrated cross-Cabinet response. I am grateful to my ministerial colleagues on the working group—the Cabinet Secretary for Communities and Children, the Minister for Social Services and Public Health and the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language—for their input to this statement today. I will use the refreshed Wales employment and skills board, which has already endorsed our employability agenda, to provide strategic direction and challenge from employers and regional skills partnerships and trade unions. To ensure a far more integrated approach, I have established a cross-Welsh Government employability board, made up of senior officials across the Government. This board has been tasked with drawing up an employability delivery plan to be published before Christmas. The plan will look closely at existing services and infrastructure, assess how well they help people to find and stay in work, and consider whether they provide value for money. As we are all aware, this will become all the more important in the years following our exit from the European Union. I will ensure we work in close partnership with our key stakeholders. We will draw up a detailed external stakeholder communications plan that will guide a period of external engagement in order to inform the employability delivery plan.
In the meantime, we are not standing still. Our new employability offer is expected to begin delivery in April 2019. This will be positioned as a single offer under the name, ‘Working Wales’, and will be underpinned by a new programme for adults, along with two new programmes that will deliver employability support to young people. Between now and then, we will reconfigure our existing programmes to enable a smooth transition, using the Valleys as a test bed to inform the new delivery approach. We will make amendments to some of our existing employability programmes, including the EU-funded ReAct, Jobs Growth Wales and Employability Skills Programme, and ensure that these are effectively aligned to enhance support for unemployed people and those who churn in and out of temporary, poorly paid employment.
We recognise that this cannot just be about support for individuals. We want to support employers to recruit and develop talent within their business, boost productivity and give local people the opportunity of better jobs closer to home. We will deliver integrated business and skills support through Business Wales by enhancing our flexible skills and employability programmes. We aim to support 100 Valleys businesses with the greatest growth potential through what we hope will be one-to-one support to create jobs, support for recruitment, delivery of tailored pre-work and in-work training, and the upskilling and development of existing staff. We are keen to promote prosperity for all so that the benefits of economic growth are shared by all those in work. We support improvements in pay and conditions for those in low-paid and insecure employment. To this end, work has begun on a Fair Work Commission, which I chair. Preliminary findings will be reported in the autumn.
We must provide individuals with clear advice and guidance. To achieve this, we want to develop a common approach to identifying the employment needs of individuals, and support a seamless referral and support process. We want to work across Government to design and trial the use of a profiling tool and management information system, so that, in future, advisers across Wales, including Careers Wales, will use the same system. Our ambition is to ensure that we reach those furthest from the labour market and provide them with a holistic package of personalised, bespoke and intensive support and mentoring, to reduce complex barriers to employment, tackle levels of economic inactivity, and deliver on our ambition of developing prosperity for all. We can only truly achieve this through better-aligned support, brought about by working effectively across Government. I therefore wish to acknowledge the commitment from the Cabinet Secretary for Communities and Children to provide community-based outreach, as outlined in his statement on developing a new approach to resilient communities. I also acknowledge the work being undertaken by the Minister for Social Services and Public Health in providing specialist employment support for people recovering from substance misuse and mental ill-health conditions.
Our work on employability must take full account of the balance that exists between devolved and non-devolved responsibilities for employability. We want to work in partnership with the Department for Work and Pensions to influence future DWP programmes and shape how DWP works within Wales in terms of joint planning of employment services and integration within our forthcoming employability delivery plan. If we are to shape a new employability agenda, we need to drive a coherent approach across Welsh Government and with our partners to address the many barriers preventing people from entering and progressing in good-quality, fair employment. This approach will benefit individuals across Wales and deliver the prosperous and secure future that we need to take Wales forward. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy’n dymuno amlinellu fy agenda i ar gyfer cyflogadwyedd. Rwy'n hynod falch fod hyn yn dilyn ein trafodaeth ni ar y tasglu gweinidogol ar gyfer Cymoedd y de gan y bydd cefnogi pobl wrth iddyn nhw geisio gwaith yn nodwedd allweddol o waith y tasglu yn ystod y blynyddoedd nesaf.
Bydd ymgysylltu â chymunedau, y mae tasglu’r Cymoedd eisoes wedi dechrau ei wneud, yn parhau. Rydym hefyd yn cydnabod bod ymdeimlad o frys wrth gael swyddi a thwf i gymunedau ledled Cymru sydd mewn angen o’r ddeubeth. Mae’r cyfle i ennill sgiliau cyflogaeth a chyflogadwyedd o ansawdd da yn hanfodol ac rwy'n falch o allu symud ymlaen i fynd i’r afael â hyn ar unwaith. Rydym wedi gweld gwelliannau sylweddol yng nghyfradd cyflogaeth yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf. Erbyn hyn mae dros 1.4 miliwn o bobl mewn gwaith yng Nghymru, sef cynnydd o 19.1 y cant ers datganoli. Ond gwyddom hefyd fod y gyfradd diweithdra yn parhau i fod yn uchel mewn rhai cymunedau ledled Cymru. Er na ddylid tanamcangyfrif cyfraniad Llywodraeth Cymru i’r gyfradd gadarnhaol o gyflogaeth yn gyffredinol, gyda chefnogaeth cyllid yr UE, rydym yn gwybod nad yw’r stori hon yn un gwbl gadarnhaol ac mae'n rhaid i ni wneud mwy i gefnogi pobl sy’n anweithgar yn economaidd, y rheini a hoffai weithio oriau ychwanegol a'r rheini mewn cyflogaeth ansicr.
Mae thema cyflogadwyedd yn llifo drwy bob un o’r pedair strategaeth drawsbynciol sy’n datblygu. Yn syml, nid mater o swyddi a sgiliau yn unig yw cyflogadwyedd; mae'n ymwneud â chael pob agwedd ar Lywodraeth—addysg, iechyd, tai, cymunedau, trafnidiaeth, natur wledig, gofal plant, datblygu rhanbarthol—i weithio gyda'i gilydd i gefnogi pobl i gael gwaith cynaliadwy. Ym mis Ebrill, cymeradwyodd y Cabinet fy null i ar draws Llywodraeth Cymru o ymdrin â chyflogadwyedd, sy’n nodi ein nod cyffredin o gynnal cyfradd uchel o gyflogaeth yng Nghymru, lleihau anweithgarwch economaidd a chynyddu nifer y bobl sydd mewn gwaith o ansawdd da. Yr her y mae’r Cabinet wedi ei rhoi i mi, ac y bydd yn fy nghefnogi i’w chyflawni, yw gyrru ymlaen â'r gwaith hwn, gan gydweithio, i gyflawni newid sylweddol yn ein dull ni o weithredu.
Ers mis Ebrill rwyf wedi sefydlu strwythur llywodraethu i gyfarwyddo'r gwaith hwn. Rwyf wedi ymestyn y gweithgor cyflogadwyedd gweinidogol, er mwyn sicrhau ymateb integredig drwy’r Cabinet. Rwy’n ddiolchgar i fy nghydweinidogion ar y gweithgor—Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol a Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes—am eu cyfraniad i'r datganiad hwn heddiw. Byddaf yn defnyddio'r Bwrdd Cyflogaeth a Sgiliau Cymru ar ei newydd wedd, sydd eisoes wedi cymeradwyo ein hagenda cyflogadwyedd, i roi cyfeiriad strategol a her o du cyflogwyr a phartneriaethau sgiliau rhanbarthol ac undebau llafur. Er mwyn sicrhau dull llawer mwy integredig, rwyf wedi sefydlu bwrdd cyflogadwyedd yn ymestyn dros Lywodraeth Cymru, sy'n cynnwys uwch swyddogion drwy holl adrannau’r Llywodraeth. Mae'r bwrdd wedi cael y dasg o lunio cynllun cyflenwi cyflogadwyedd i'w gyhoeddi cyn y Nadolig. Bydd y cynllun yn edrych yn fanwl ar wasanaethau a’r seilwaith sy’n bodoli eisoes, asesu eu gwerth wrth helpu pobl i ddod o hyd i waith a'i gadw, ac ystyried a ydynt yn rhoi gwerth am arian. Fel yr ydym yn ymwybodol i gyd, daw hyn yn bwysicach eto yn y blynyddoedd yn dilyn ein hymadawiad â’r Undeb Ewropeaidd. Byddaf yn sicrhau ein bod yn gweithio mewn partneriaeth agos â'n rhanddeiliaid allweddol. Byddwn yn llunio cynllun cyfathrebu manwl â rhanddeiliaid allanol a fydd yn llywio cyfnod o ymgysylltu allanol i gyfarwyddo'r cynllun cyflenwi cyflogadwyedd.
Yn y cyfamser, nid ydym yn sefyll yn yr unfan. Disgwylir y bydd ein cynnig cyflogadwyedd newydd yn dechrau cael ei gyflwyno ym mis Ebrill 2019. Bydd hyn yn sefyll fel cynnig unigol dan yr enw, 'Cymru ar Waith', a bydd rhaglen newydd i oedolion yn sylfaen iddo, ynghyd â dwy raglen newydd a fydd yn rhoi cefnogaeth cyflogadwyedd i bobl ifanc. Rhwng nawr a’r pryd hwnnw, byddwn yn ad-drefnu ein rhaglenni presennol i ganiatáu trawsnewidiad llyfn, gan ddefnyddio'r Cymoedd yn ardal brawf i drwytho'r dull cyflenwi newydd. Byddwn yn gwneud newidiadau i rai o'n rhaglenni cyflogadwyedd presennol, gan gynnwys ReAct a ariennir gan yr UE, Twf Swyddi Cymru a’r Rhaglen Sgiliau Cyflogadwyedd, a sicrhau bod y rhain yn cydsefyll yn effeithiol i wella cymorth i bobl ddi-waith a'r rhai sydd byth a hefyd mewn cyflogaeth dros dro, sy’n talu’n wael.
Rydym yn cydnabod na all hyn fod yn fater yn unig o gymorth i unigolion. Rydym am gefnogi cyflogwyr i recriwtio a datblygu talent o fewn eu busnes, i roi hwb i gynhyrchiant a chyfle i bobl leol gael swyddi gwell ac agosach at eu cartref. Byddwn yn darparu cymorth busnes a chefnogi sgiliau integredig trwy Fusnes Cymru wrth wella ein rhagleni sgiliau hyblyg a chyflogadwyedd. Ein nod yw cefnogi 100 o fusnesau yn y Cymoedd sydd â'r potensial mwyaf ar gyfer twf, drwy gyfrwng yr hyn yr ydym yn ei obeithio fydd yn gymorth unigol i greu swyddi, cymorth ar gyfer recriwtio, cyflwyno hyfforddiant arbennig rhag-waith ac mewn gwaith, ac uwchsgilio a datblygu’r staff presennol. Rydym yn awyddus i hyrwyddo ffyniant i bawb fel bod manteision twf economaidd yn cael eu rhannu gan bawb sydd â gwaith. Rydym yn cefnogi gwelliannau i dâl ac amodau ar gyfer y rhai mewn cyflogaeth tâl isel ac ansicr. I'r diben hwn, mae gwaith wedi dechrau ar Gomisiwn Gwaith Teg, yr wyf i’n ei gadeirio. Adroddir am ganfyddiadau rhagarweiniol yn yr hydref.
Mae'n rhaid i ni roi cyngor ac arweiniad clir i unigolion. I gyflawni hyn, rydym yn awyddus i ddatblygu dull cyffredin o nodi anghenion cyflogaeth unigolion, a chefnogi proses atgyfeirio a chymorth ddi-dor. Rydym yn awyddus i weithio ledled y Llywodraeth i ddylunio a threialu'r defnydd o adnodd proffilio a system wybodaeth rheoli, fel y bydd cynghorwyr ledled Cymru, gan gynnwys Gyrfa Cymru, yn defnyddio'r un system yn y dyfodol. Ein huchelgais yw sicrhau ein bod yn cyrraedd y rheini sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur ac yn rhoi iddyn nhw becyn cyfannol o gymorth a mentora personol, pwrpasol a dwys. Rydym hefyd yn dymuno lleihau’r rhwystrau cymhleth ar gyflogaeth, mynd i'r afael â lefelau anweithgarwch economaidd, a chyflawni ein huchelgais o ddatblygu ffyniant i bawb. Ni allwn gyflawni hyn mewn gwirionedd ond drwy gymorth sy’n fwy cydnaws, a ddaw yn sgil gweithio'n effeithiol ledled y Llywodraeth. Felly, carwn gydnabod yr ymrwymiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i ddarparu allgymorth yn y gymuned, fel yr amlinellwyd yn ei ddatganiad ar ddatblygu dull newydd o ymdrin â chymunedau cydnerth. Rwyf hefyd yn cydnabod y gwaith sy'n cael ei wneud gan Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol o ran darparu cymorth cyflogaeth arbenigol i bobl sy'n gwella yn dilyn camddefnyddio sylweddau a chyflyrau o afiechyd meddwl.
Mae'n rhaid i'n gwaith ar gyflogadwyedd roi ystyriaeth lawn i’r cydbwysedd sy'n bodoli rhwng cyfrifoldebau ar gyfer cyflogadwyedd sydd wedi’u datganoli a’r rhai heb eu datganoli. Rydym yn dymuno gweithio mewn partneriaeth â'r Adran Gwaith a Phensiynau i ddylanwadu ar raglenni’r DWP yn y dyfodol a sut mae’r DWP yn gweithio yng Nghymru o ran cynllunio gwasanaethau cyflogaeth ar y cyd ac integreiddio o fewn ein cynllun cyflawni cyflogadwyedd arfaethedig. Os ydym eisiau llunio agenda gyflogadwyedd newydd, mae angen i ni ysgogi dull cydlynol ar draws Llywodraeth Cymru ac â'n partneriaid o fynd i'r afael â'r aml rwystrau sy’n atal pobl rhag cael gafael ar waith teg o ansawdd da a gwneud cynnydd ynddo. Bydd y dull hwn o fudd i unigolion ledled Cymru ac yn sicrhau'r dyfodol llewyrchus a diogel sydd ei angen i ni symud Cymru ymlaen. Diolch.
I thank the Minister for her statement. The Minister says that the Welsh Government wants to support employers to recruit and develop talents within their businesses, boost productivity, and give local people the opportunity of better jobs closer to home. According to a Lloyds Bank report in December last year, 28 per cent of Welsh firms have experienced difficulties when taking on new skilled staff over the last six months. So, can I ask the Minister how she plans to strengthen ties with business communities to ensure that the right skills required by the employers are delivered in Wales? Can she also confirm that Working Wales will address the gender imbalance in our workforce where there's a lot of imbalance already?
The Minister said she wishes to develop a common approach in identifying the employment needs of individuals. Estyn recently said that learning disability students need more help from colleges to identify their needs for employability. They recommended that colleges set individual learning plans and design programmes that challenge pupils more. How will her strategy address the needs and improve the prospects of students with learning disabilities and abilities?
The statement mentioned Careers Wales. The Minister will be aware that secondary school pupils in parts of Wales are being told that there’ll be no work experience for them, because Careers Wales is unable to carry out health and safety checks for work placements. How will the Minister address this issue of work placements, which is vital in preparing young people for the world of work? The Cardiff School of Education recently said that it was a national disgrace that children were not given the chance to get out of poverty due to a lack of careers advice. How will these proposals increase careers advice capacity in Wales?
Since Brexit, it is vital for each Welsh child to be equipped with more than one skill to serve, prosper, and contribute to our nation, and it's only the Conservatives—look at their ideas and how they going to do it. Deputy Presiding Officer, I welcome the Minister’s statement and look forward to her reply now.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Dywed y Gweinidog fod Llywodraeth Cymru yn dymuno cefnogi cyflogwyr i recriwtio a datblygu doniau o fewn eu busnesau, rhoi hwb i gynhyrchiant, a rhoi cyfle am swyddi gwell i bobl leol yn agosach i’w cartrefi. Yn ôl adroddiad gan Fanc Lloyds ym mis Rhagfyr y llynedd, mae 28 y cant o gwmnïau yng Nghymru wedi cael anawsterau wrth gyflogi staff medrus newydd yn ystod y chwe mis diwethaf. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog sut y mae'n bwriadu cryfhau’r cysylltiadau â chymunedau busnes i sicrhau bod y sgiliau cywir sy'n ofynnol gan y cyflogwyr yn cael eu darparu yng Nghymru? A fyddai modd iddi hefyd gadarnhau y bydd Cymru ar Waith yn mynd i'r afael â'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau yn ein gweithlu lle mae llawer o anghydbwysedd yn bodoli’n barod?
Dywedodd y Gweinidog ei bod yn dymuno datblygu dull cyffredin o nodi anghenion cyflogaeth unigolion. Dywedodd Estyn yn ddiweddar fod angen mwy o gymorth ar fyfyrwyr anabledd dysgu gan golegau i nodi eu hanghenion ar gyfer cyflogadwyedd. Roedden nhw’n argymell bod colegau yn pennu cynlluniau dysgu unigol ac yn dylunio rhaglenni sy'n fwy heriol i ddisgyblion. Sut fydd ei strategaeth hi yn mynd i'r afael â’r anghenion ac yn gwella’r rhagolygon ar gyfer myfyrwyr ag anableddau a galluoedd o ran dysgu?
Roedd y datganiad yn crybwyll Gyrfa Cymru. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod disgyblion ysgolion uwchradd mewn rhannau o Gymru yn cael gwybod na fydd yna unrhyw brofiad gwaith ar eu cyfer, gan fod Gyrfa Cymru yn methu â chynnal gwiriadau iechyd a diogelwch ar gyfer lleoliadau gwaith. Sut y bydd y Gweinidog yn mynd i'r afael â'r mater hwn o leoliadau gwaith, sy'n hanfodol wrth baratoi pobl ifanc ar gyfer y byd gwaith? Dywedodd Ysgol Addysg Caerdydd yn ddiweddar ei bod yn warth cenedlaethol nad yw plant yn cael y cyfle i oresgyn tlodi oherwydd diffyg cyngor gyrfaoedd. Sut wnaiff y cynigion hyn gynyddu capasiti’r cyngor gyrfaoedd sydd ar gael yng Nghymru?
Ers Brexit, mae'n hanfodol i bob plentyn yng Nghymru feddu ar fwy nag un sgìl i wasanaethu, ffynnu, a chyfrannu at ein cenedl, a dim ond y Ceidwadwyr—edrychwch ar eu syniadau nhw a sut y byddan nhw’n gwneud hynny. Dirprwy Lywydd, rwy’n croesawu datganiad y Gweinidog ac yn edrych ymlaen at ei hateb yn awr.
Well, thank you for that series of questions. In terms of developing skills appropriate for business and business delivery, the Member will be aware that we've established the three regional skills partnerships across Wales. They’re in their third year now. This year, they will produce their annual reports detailing labour market information and intelligence in their area, and outlining the skills needed by the employers in that area. And, this year, we will fund skills development in those areas according to the regional development plans. So, it's very much driven by businesses in those areas, and it's very much something that we take very seriously. So, we've addressed that by establishing and strengthening the regional skills partnerships. And, as I mentioned in the statement, we've also reconfigured the Wales employment and skills board in order to have better representation from those regional skills partnerships to take an all-Wales overview, and that's very much driven by the employers and trade unions working together in that board with a delivery agent. So, we're working very hard to address that agenda, and we certainly acknowledge it.
Similarly, with gender issues, the Member will know that it's been a soapbox of mine for quite some time. We are looking to make sure that we get the right information out to young women and young men about non-traditional industries for them—so, in particular, care for young men, and engineering and STEM for young women, because, if you look at the gender distribution, they're the other way around. And we’re making sure that we get the right careers advice out there to both the young people themselves and also to the parents and grandparents—the opinion formers, in other words—of those young children, and we’ll be working very hard with people already in the industry to provide role models and guidance in that regard.
In terms of disability and diversity, we’ll be working very hard with our employers to make sure that they become disability-confident employers, and that actually they understand that it’s not all that difficult to employ somebody who has disabilities, and so on. We will be pushing this agenda as part of what I was talking about in terms of getting businesses ready for growth and opportunity, and that will be very much part of what we’re helping them to look at.
In terms of Careers Wales, if the Member has a specific school that’s having a problem with work experience issues, I’d be very grateful if he’d write to me about it. There’s a great deal of misinformation around about what health and safety checks are actually required to put young people into workplaces. Most workplaces taking work experience children already have the health and safety checks in place, so, if the Member has a specific issue with that, I’d be very grateful if he’d write to me.
In terms of capacity, Careers Wales has recently transferred from the education portfolio of my colleague the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language to myself. The reason for that is to more closely align it with business support and the needs of the economy. So, forthcoming announcements will be made about how we’re increasing capacity for growth in that sector.
Wel, diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. O ran datblygu sgiliau priodol ar gyfer busnes a chyflenwi busnes, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi sefydlu tair partneriaeth sgiliau ranbarthol ledled Cymru. Maen nhw ar eu trydedd flwyddyn erbyn hyn. Eleni, byddant yn cynhyrchu eu hadroddiadau blynyddol yn manylu ar wybodaeth a deallusrwydd am y farchnad lafur yn eu hardal, ac yn amlinellu'r sgiliau y mae eu hangen ar y cyflogwyr yn yr ardal honno. Ac, eleni, byddwn yn ariannu datblygiad sgiliau yn yr ardaloedd hynny yn ôl y cynlluniau datblygu rhanbarthol. Felly, caiff ei arwain i raddau helaeth gan fusnesau yn yr ardaloedd hynny, ac mae’n rhywbeth yr ydym yn ei gymryd o ddifrif calon. Rydym wedi mynd i'r afael â hynny drwy sefydlu a chryfhau partneriaethau sgiliau rhanbarthol. Ac, fel y crybwyllais yn y datganiad, rydym wedi ailgyflunio bwrdd cyflogaeth a sgiliau Cymru er mwyn cael cynrychiolaeth well o’r partneriaethau sgiliau rhanbarthol hynny ar gyfer cael golwg dros Gymru gyfan, ac mae hynny'n cael ei yrru i raddau helaeth gan y cyflogwyr a’r undebau llafur yn gweithio gyda'i gilydd yn y bwrdd hwnnw gydag asiant cyflwyno. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn i fynd i'r afael â’r agenda honno, ac rydym yn cydnabod hynny’n sicr.
Yn yr un modd, ar faterion yn ymwneud â rhyw, bydd yr Aelod yn gwybod bod hynny wedi bod yn destun pregeth gennyf i ers cryn amser. Rydym yn ceisio gwneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r wybodaeth gywir i ferched ifanc a dynion ifanc ynglŷn â diwydiannau nad ydynt wedi eu hystyried yn addas ar eu cyfer yn draddodiadol—felly, yn benodol, meysydd fel gofal i ddynion ifanc, a meysydd fel peirianneg a Gwyddoniaeth, Technoleg, Peirianneg a Mathemateg i ferched ifanc, oherwydd, os edrychwch ar y dosbarthiad rhyw, fel arall y maen nhw. Ac rydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn rhoi’r cyngor gyrfaoedd cywir allan yno er mwyn y bobl ifanc eu hunain a hefyd er mwyn y rhieni a’r neiniau a’r teidiau—y rhai sy’n ffurfio barn, mewn geiriau eraill—y plant ifanc hynny. A byddwn yn gweithio'n galed iawn gyda phobl sydd eisoes yn y diwydiant fel eu bod yn esiampl ac yn rhoi arweiniad yn hynny o beth.
O ran anabledd ac amrywiaeth, byddwn yn gweithio'n galed iawn gyda'n cyflogwyr i wneud yn siŵr eu bod yn dod yn gyflogwyr hyderus wrth ymdrin ag anabledd, a’u bod mewn gwirionedd yn deall nad yw mor anodd â hynny gyflogi rhywun sy’n anabl, ac yn y blaen. Byddwn yn gwthio’r agenda hon fel rhan o'r hyn yr oeddwn yn sôn amdano o ran paratoi busnesau at dwf a chyfle, a bydd hynny'n rhan fawr o'r hyn yr ydym yn eu helpu i’w ystyried.
O ran Gyrfa Cymru, os oes gan yr Aelod ysgol benodol sydd â phroblem gyda materion sy’n ymwneud â phrofiad gwaith, byddwn yn ddiolchgar iawn iddo pe byddai’n ysgrifennu ataf i ynglŷn â hynny. Mae 'na lawer iawn o wybodaeth anghywir yn bodoli ynghylch pa wiriadau iechyd a diogelwch sy’n angenrheidiol mewn gwirionedd i roi pobl ifanc yn y gweithle. Mae gan y rhan fwyaf o weithleoedd sy’n cymryd plant ar brofiad gwaith y gwiriadau iechyd a diogelwch yn eu lle yn barod, felly, os oes gan yr Aelod fater penodol ynglŷn â hynny, byddwn yn ddiolchgar iawn pe byddai’n ysgrifennu ataf.
O ran capasiti, cafodd Gyrfa Cymru ei drosglwyddo yn ddiweddar o bortffolio addysg fy nghydweithiwr Gweinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i fy mhortffolio i. Y rheswm am hynny yw ei fod yn cydfynd yn well â chymorth busnes ac anghenion yr economi. Felly, gwneir cyhoeddiadau eto am sut yr ydym yn cynyddu’r capasiti ar gyfer twf yn y sector hwnnw.
Can I thank you for your statement this afternoon? Certainly, we welcome the move towards a much more streamlined support environment, and that’s something I’ve previously indicated to you after previous statements. Can I also welcome the continued emphasis on a truly cross-government approach, which I think is essential? We’ve heard these words being said in the past, but I am hoping—and I’m sure the proof will be in the pudding—that we will see that cultural shift happening in essence now as the new proposals are rolled out.
Now, of course it’s welcome that employment levels have risen in Wales, as you say. But, as you also acknowledge, in-work poverty, underemployment, zero-hours contracts and other factors, of course, remain a significant cause for concern. We’ve been clear that we want to see skills being aligned with skills shortages in the economy and provision being available to people of all ages across Wales so that everyone has the same opportunity to upskill and reskill as people’s working lives become longer, of course, and more uncertain in these uncertain times.
Speaking of which, funding is key. You tell us in your statement about the holistic package of personalised, bespoke, and intensive support and mentoring. That doesn’t come cheap, and a lot of this in the past has been funded through European funding. When I raised that with you a few months ago you were quite bullish in saying that promises were made and the money will come. I don’t detect the same level of confidence at the moment generally, as well as in this statement, and I’m just wondering whether you could tell us a little bit about how you intend to fund the new provision. Will it reflect current levels, or are you anticipating an increased investment from somewhere, given maybe, some would say, the increased ambition that’s reflected in your statement? Or how do you see that playing out?
Now, the new offer is expected now to begin in April 2019 rather than April 2018, and clearly some will be disappointed that we’re maybe not getting to where we would like to be as quickly as we would like to. I’m sure you share that to a degree, but maybe you could explain to us why you think that we need to wait until then, really, before we can see work in Wales being rolled out more broadly.
You mention that you want to use the Valleys as a test bed to inform the new delivery approach, and that makes perfect sense. It’s always good to pilot and trial, although I would say that, in contrast, the childcare offer is being piloted and trialled in a number of places in a number of different contexts. I’m just wondering whether you are considering or looking at potential pilots or similar in, let’s say, rural areas in comparison to Valleys areas, so that a broader number of lessons can be learned in terms of enacting much of this.
You tell us that the Welsh Government employability board will draw up the plan, and the Wales employment and skills board will provide strategic direction. Could you tell us who’s tasked with delivering this, then, at the end of the day, and also how you’ll be holding them accountable for the delivery? I have to say there are references in your statement to a number of boards, taskforces, working groups, commissions, and, for a sector that’s perceived to be quite complex and multi layered, I don’t know whether that maybe tells us something as well. But, generally, can I thank you for your statement? We’ll continue, I’m sure, to support the direction you’re moving in, but we need to be sure that it’s being done properly, in a timely manner, and in a sustainable way, particularly in the financial sense.
A gaf i ddiolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma? Yn sicr, rydym yn croesawu'r symudiad tuag at gefnogaeth lawer symlach, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi ei nodi yn flaenorol i chi yn dilyn datganiadau blaenorol. A gaf i hefyd groesawu'r pwyslais parhaus ar ddull gwirioneddol draws-lywodraethol, yr wyf i yn ei ystyried yn hanfodol? Clywsom y geiriau hyn yn cael eu dweud yn y gorffennol, ond rwy’n gobeithio—ac rwy'n siŵr y daw hyn yn amlwg—y byddwn yn gweld y newid diwylliannol hwnnw’n digwydd yn awr yn ei hanfod wrth i’r cynigion newydd gael eu cyflwyno.
Nawr, mae croeso wrth gwrs i’r ffaith fod lefelau cyflogaeth wedi codi yng Nghymru, fel y dywedwch chi. Ond, fel yr ydych hefyd yn ei gydnabod, mae tlodi mewn gwaith, tangyflogaeth, contractau dim oriau a ffactorau eraill, wrth gwrs, yn parhau i fod yn achos pryder sylweddol. Rydym wedi egluro ein bod yn awyddus i weld sgiliau yn cael eu halinio â’r prinder sgiliau yn yr economi a bod y ddarpariaeth ohonynt ar gael i bobl o bob oed ledled Cymru fel bod yr un cyfle ar gael i bawb wella eu sgiliau a dysgu sgiliau newydd wrth i fywydau gwaith pobl ymestyn, wrth gwrs, a bod yn fwy ansicr yn y cyfnod ansicr hwn.
Ac wrth siarad am hynny, mae cyllid yn allweddol. Rydych chi’n dweud wrthym yn eich datganiad am y pecyn cyfannol personol, pwrpasol, a chymorth dwys a mentora. Nid yw’r rhain yn bethau rhad, a chafodd llawer o’r rhain eu hariannu drwy gyllid Ewropeaidd yn y gorffennol. Pan godais i hynny gyda chi rai misoedd yn ôl roeddech chi’n eithaf hyderus wrth i chi ddweud bod addewidion wedi eu rhoi a byddai’r arian yn dod. Nid wyf yn gweld yr un hyder ar hyn o bryd yn gyffredinol, yn ogystal ag yn y datganiad hwn. Tybed a allech ddweud ychydig wrthym am sut yr ydych yn bwriadu ariannu'r ddarpariaeth newydd? A fydd hynny’n adlewyrchu lefelau presennol, neu a ydych yn rhagweld y daw mwy o fuddsoddiad o rywle, o ystyried efallai, byddai rhai yn dweud, yr uchelgais cynyddol sy'n cael ei adlewyrchu yn eich datganiad? Neu sut ydych chi'n gweld y bydd hynny’n cael ei gyflawni?
Nawr, mae disgwyl y bydd y cynnig newydd yn dechrau ym mis Ebrill 2019 yn hytrach na mis Ebrill 2018. Mae'n amlwg y bydd rhai yn siomedig oherwydd nad ydym efallai yn cyrraedd y fan yr hoffem fod ynddi mor gyflym ag y byddem ni’n ei hoffi. Rwy'n siŵr eich bod o’r un farn â hynny i raddau, ond efallai y gallech egluro inni pam eich bod yn credu bod angen i ni aros tan hynny, mewn gwirionedd, cyn y gallwn weld gwaith yn cael ei gyflwyno’n fwy eang yng Nghymru.
Rydych yn sôn eich bod yn awyddus i ddefnyddio'r Cymoedd yn ardal brawf i lywio'r dull cyflenwi newydd, ac mae hynny'n gwneud synnwyr perffaith. Peth da bob amser yw treialu ac arbrofi, er y byddwn i’n dweud bod, mewn cyferbyniad, y cynnig gofal plant yn cael ei dreialu a'i roi ar brawf mewn llawer man mewn llawer o wahanol gyd-destunau. Tybed a ydych chi’n ystyried neu'n edrych ar gynlluniau peilot posibl neu bethau tebyg mewn, ddywedwn ni, ardaloedd gwledig o’u cymharu ag ardaloedd y Cymoedd, fel y gellir dysgu nifer ehangach o wersi o ran deddfu ar lawer o hyn.
Rydych chi’n dweud wrthym y bydd bwrdd cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru yn llunio’r cynllun, ac y bydd bwrdd cyflogaeth a sgiliau Cymru yn rhoi cyfeiriad strategol. A wnewch chi ddweud wrthym pwy sy'n gyfrifol am gyflawni hyn, felly, ar ddiwedd y dydd, a hefyd sut y byddwch yn eu dal yn atebol am gyflawni? Rhaid i mi ddweud eich bod yn cyfeirio yn eich datganiad at nifer o fyrddau, tasgluoedd, gweithgorau, comisiynau, ac, ynglŷn â sector sy'n cael ei hystyried yn eithaf cymhleth ac aml haenog, rwy’n amau a yw hynny efallai yn dweud rhywbeth wrthym ni hefyd. Ond, yn gyffredinol, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad? Byddwn yn parhau, rwy'n siŵr, i gefnogi'r cyfeiriad yr ydych yn symud iddo, ond mae’n rhaid inni fod yn siŵr y caiff hynny ei wneud yn iawn, mewn modd amserol, ac mewn ffordd gynaliadwy, yn yr ystyr ariannol yn benodol.
Thank you very much for that, Llyr. In terms of the governance issues, I’ll just address that first. I appreciate that I did mention a large number of boards and so on, but we’ll be providing Members with a sort of pictogram of what we’re talking about, and you’ll see that actually it’s a lot simpler. Because what we’re really talking about is a single board across Government for the employability programmes, with a ministerial board to match that, and the external Wales employment and skills board as the external reference, and then we’ll have an engagement plan for stakeholders. So, actually, it’s a simpler framework, really, although there’s a bewildering number of boards and so on, I quite agree. So, we’ll set that out. The statement doesn’t say this, but I’ll just say for clarity that the Wales employment and skills board will then report into the council for economic development, so that you complete the circle of responsibility.
In terms of the delivery, therefore, that’s the governance structure. That’s how we’ll hold it to account. We’ve deliberately made it cross-Government. It will be delivered as it’s delivered now, but with people reporting through a cross-Government structure. The purpose of the officials’ group is to look at impact, budget, structure, what programmes work, what don’t, and so on, and make recommendations accordingly to both the ministerial cross-Government board and to the external partners as appropriate.
The idea of that, obviously, is, if you think of it as a jigsaw, we think that some of the pieces are probably overlapping. We think that there are probably gaps. The picture is not as clear as we’d like it to be—if you follow my analogy that far. The idea is to actually make the jigsaw join together in a more coherent fashion. Then, just to mix my metaphors, for an individual, what we’re looking for is a clear and consistent pathway on their journey through. So, no matter where you start on that pathway, and people obviously will start in very different places—so, if you’re young, you will start at the end of compulsory schooling; if you’re older and retraining or you’ve been out of work for some time, you’ll start at different places, but, actually, the programmes make a coherent pathway. So, if, for example, colleagues in my colleague Rebecca Evans’s department are looking to help somebody with substance misuse or ill-health problems that are preventing their employment, once those problems are sorted or on the way to being sorted, they can be appropriately passed on to the next part of their journey, rather than completing that and then looking themselves for something else to go on to.
So that’s—. So, I’m building up to the reason why it’s taking so long, because these things are easy to say but actually very complex to deliver. We also deliver these programmes through a number of other partners like local authorities and third sector organisations and so on, and the idea is to corral them into a seamless organisation. We’re starting with the Welsh Government programmes directly funded first, and then moving on. Colleagues have been most helpful around the Cabinet table in assisting with that.
Then, what we’re looking at is also running the ESF-funded and the RDF-funded programmes to their end. We’ve worked very hard with WEFO to widen the edges of those programmes, but nevertheless there are strict lines within which you have to operate. So, the ultimate vision, if you like, is that an individual requiring help or a business requiring help will have a single portal to go to—the skills gateway for individuals or businesses—and that the wiring of the system behind there will not be visible to those people, they will simply get the support they need. However, we do want to make the most of our European funding, so we want to run those programmes to the end, and April 2019 is therefore the point at which that funding ceases. That’s not to say that we won’t start the integration of the programmes on the way, but the final end of those programmes will see the full launch of the new programme. However, there will be bridge funding in between to make sure that people don’t fall into the gaps. So, it’s a sort of staggered start, which is why I’m saying that in the autumn we’ll be bringing back an actual delivery plan for Members to actually see the timeline associated with that, because I do appreciate that that’s quite complex.
I think the last thing you talked about was just this aligning skills issue. As I said to Mohammad Asghar, that’s very much centred around our strategy for regional skills—that’s regional support to businesses and regional support to get the skills they need. So, we are expecting employers to contribute to that in terms of making it transparent what those needs are. Again, if you’re aware of specific instances where you think that isn’t happening, I’d be very grateful to know about it.
Diolch yn fawr iawn am hynny, Llyr. O ran y materion llywodraethu, cyfeiriaf at hynny yn gyntaf. Rwy’n sylweddoli fy mod wedi crybwyll nifer fawr o fyrddau ac ati, ond byddwn yn rhoi rhyw fath o ddarlun i’r Aelodau o'r hyn yr ydym yn ei siarad amdano, ac fe welwch ei bod mewn gwirionedd yn llawer symlach. Oherwydd yr hyn yr ydym yn siarad amdano mewn gwirionedd yw bwrdd unigol ar draws y Llywodraeth ar gyfer y rhaglenni cyflogadwyedd, gyda bwrdd gweinidogol i gyd-fynd â hynny, a’r bwrdd cyflogaeth a sgiliau Cymru allanol yn gyfeirnod allanol, ac yna bydd gennym gynllun ymgysylltu ar gyfer y rhanddeiliaid. Felly, mewn gwirionedd, mae hwn yn fframwaith symlach, a dweud y gwir, er y ceir nifer dirifedi o fyrddau ac yn y blaen, rwy’n cytuno’n hollol. Felly, byddwn yn mynegi hynny. Nid yw'r datganiad yn dweud hyn, ond byddaf i, er eglurder, yn dweud y bydd bwrdd cyflogaeth a sgiliau Cymru yn adrodd i Gyngor Datblygu'r Economi, er mwyn i chi gwblhau’r cylch cyfrifoldeb.
O ran y cyflwyno, felly, hwnnw yw’r strwythur llywodraethu. Dyna sut y byddwn yn ei ddal i gyfrif. Rydym wedi gwneud hynny ar draws y Llywodraeth yn fwriadol. Caiff ei gyflwyno fel y mae’n cael ei gyflwyno ar hyn o bryd, ond gyda phobl yn adrodd trwy strwythur ar draws y Llywodraeth. Pwrpas y grŵp swyddogion yw edrych ar effaith, cyllideb, strwythur, pa raglenni sy’n gweithio a’r rhai nad ydynt yn gweithio, ac yn y blaen, a gwneud argymhellion yn unol â hynny i’r bwrdd gweinidogol ar draws y Llywodraeth ac i'r partneriaid allanol fel y bo hynny'n briodol.
Y syniad ynglŷn â hynny, mae’n amlwg, yw, os ydych chi’n ystyried y peth fel jig-so, rydym yn ystyried bod rhai o'r darnau yn gorgyffwrdd fwy na thebyg. Rydym o’r farn fod bylchau fwy na thebyg. Nid yw'r darlun mor glir ag yr hoffem iddo fod—os ydych yn dilyn fy nghyffelybiaeth hyd yn hyn. Y syniad mewn gwirionedd yw rhoi’r jig-so at ei gilydd mewn ffordd sy’n cydlynu’n well. Yna, ddim ond i gymysgu fy nhrosiadau, i unigolyn, yr hyn yr ydym yn chwilio amdano yw llwybr clir a chyson drwy’r daith. Felly, ni waeth o ble yr ydych yn cychwyn ar y llwybr, a bydd pobl yn amlwg yn cychwyn o fannau gwahanol iawn—felly, os ydych chi'n ifanc, byddwch yn cychwyn ar ddiwedd addysg orfodol; os ydych yn hŷn ac yn ailhyfforddi neu os ydych wedi bod allan o waith am beth amser, byddwch yn cychwyn mewn mannau gwahanol, ond, mewn gwirionedd, mae'r rhaglenni yn ffurfio llwybr cydlynol. Felly, er enghraifft, os bydd cydweithwyr yn adran Rebecca Evans fy nghydweithwraig yn ceisio rhoi cymorth i rywun sy'n camddefnyddio sylweddau neu rywun â phroblemau afiechyd sy'n atal eu cyflogaeth, pan gaiff y problemau hynny eu datrys neu ar y ffordd i’w datrys, byddant yn cael eu trosglwyddo’n briodol i'r rhan nesaf o’u taith, yn hytrach na chwblhau hynny ac yna chwilio ar eu liwt eu hunain am rywbeth arall i fynd ymlaen ato.
Felly dyna—. Felly, rwy'n arwain yn raddol at y rheswm pam ei bod yn cymryd cymaint o amser, gan fod y pethau hyn yn hawdd eu dweud ond mewn gwirionedd yn gymhleth iawn eu cyflawni. Rydym hefyd yn darparu’r rhaglenni hyn drwy nifer o bartneriaid eraill fel awdurdodau lleol a sefydliadau trydydd sector ac yn y blaen, a'r syniad yw eu corlannu’n sefydliad di-dor. Rydym yn dechrau gyda rhaglenni Llywodraeth Cymru a gaiff eu hariannu’n uniongyrchol yn gyntaf, a symud ymlaen wedi hynny. Mae cydweithwyr wedi bod o gymorth mawr o gwmpas bwrdd y Cabinet yn helpu gyda hynny.
Yna, yr hyn yr ydym yn ei ystyried hefyd yw rhedeg y rhaglenni a ariennir gan Gronfa Gymdeithasol Ewrop a’r rhai a ariennir gan Gronfa Datblygu Rhanbarthol hyd eu cyflawni. Rydym wedi gweithio'n galed iawn gyda Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru i ehangu ymylon y rhaglenni hynny. Serch hynny mae llinellau llym y mae'n rhaid i chi weithredu oddi mewn iddyn nhw. Felly, y weledigaeth derfynol, os mynnwch chi, yw y bydd gan unigolyn sy’n gofyn am gymorth neu fusnes sy'n gofyn am gymorth yr un porth i fynd ato—y porth sgiliau ar gyfer unigolion neu fusnesau—ac ni fydd gwifrau’r system y tu ôl i hynny’n weledig i'r rhai hynny. Yn syml, byddant yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Eto i gyd, rydym yn awyddus i wneud y gorau o'n cyllid Ewropeaidd, felly rydym am redeg y rhaglenni hynny hyd y byddant wedi’u cyflawni. Ym mis Ebrill 2019 y daw’r cyllid hwnnw i ben. Nid yw hynny'n golygu na fyddwn yn dechrau integreiddio rhaglenni ar hyd y daith, ond bydd y cyflawniad terfynol i’w weld yn lansiad llawn y rhaglen newydd. Er hynny, bydd cyllid pontio rhwng nawr a hynny er mwyn sicrhau nad yw pobl yn syrthio trwy’r bylchau. Felly, mae’n rhyw fath o gychwyn tameidiog, a dyna pam yr wyf i’n dweud y byddwn ni yn dod â chynllun cyflenwi gwirioneddol yn ei ôl yn yr hydref fel y gall yr Aelodau weld y llinell amser sy'n gysylltiedig â hynny, gan fy mod yn sylweddoli mai peth eithaf cymhleth yw hynny.
Rwy'n credu mai’r peth olaf y gwnaethoch chi ei drafod oedd yr union fater hwn ynglŷn ag alinio’r sgiliau. Fel y dywedais wrth Mohammad Asghar, mae hynny’n canolbwyntio i raddau helaeth ar ein strategaeth ar gyfer sgiliau ranbarthol—sef cymorth rhanbarthol i fusnesau a chymorth rhanbarthol i gael y sgiliau sydd eu hangen arnynt. Felly, rydym yn disgwyl i gyflogwyr gyfrannu at hynny a gwneud yr anghenion hynny yn dryloyw. Ac eto, os ydych yn ymwybodol o enghreifftiau penodol lle y credwch chi nad yw hynny'n digwydd, byddwn yn ddiolchgar iawn i gael gwybod am y peth.
Two brief questions, Minister. Firstly, obviously, the focus of the programme is on getting people into work. One of the challenges we face is improving terms and conditions and promotion and progression through the workforce when you're in work. What level of focus will the programme be able to give to supporting progression in that sense?
Secondly, you indicate that you’ll be providing advice to employers on recruitment and skills through Business Wales. Obviously, most of our companies are small businesses and you'll be aware of reservations that small businesses have about the extent to which Business Wales serves their needs, which I know the Cabinet Secretary’s already working on. What reassurance can you give that that level of support will meet the particular needs of the small and medium-sized sector?
Dau gwestiwn byr, Gweinidog. Yn gyntaf, yn amlwg, pwyslais y rhaglen yw cael pobl mewn gwaith. Un o'r heriau yr ydym yn eu hwynebu yw gwella telerau ac amodau a dyrchafiad a datblygu drwy'r gweithlu pan fyddwch mewn gwaith. Faint o bwyslais all y rhaglen ei roi ar gefnogi datblygu yn yr ystyr hwnnw?
Yn ail, rydych yn mynegi y byddwch yn darparu cyngor i gyflogwyr ar recriwtio a sgiliau drwy Busnes Cymru. Yn amlwg, busnesau bach yw’r rhan fwyaf o'n cwmnïau, a byddwch yn ymwybodol o’r amheuon sydd gan fusnesau bach o ran y graddau y mae Busnes Cymru yn diwallu eu hanghenion nhw, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gweithio ar hynny eisoes. Pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd y lefel honno o gefnogaeth yn diwallu anghenion penodol y sector bach a chanolig?
In terms of the fair work and progression programme, the First Minister has asked me to chair stage 1 of the fair work piece and that is around how we make sure that we use leverage from Welsh Government funding to its best advantage. So, what we’re looking to do is establish an agreed definition of ‘fair work’, including the progression elements of that, and then make sure that we leverage that with everybody that we support. So, my colleague the Cabinet Secretary for Education, has only today announced that the quid pro quo for the tuition fee offer is that universities become fair-wage employers. That's very much part of the same piece, really—that we’re starting to use the leverage that Welsh Government funding brings to lever in some of those better working conditions. But the first piece of work will be to establish a common agreement across employers, trade unions, delivery partners and the Government in the Fair Work Commission to make sure that we all agree on that and then to take forward the delivery. So, that's the first piece of that.
In terms of the support—and actually I realise that I didn't quite answer Llyr Gruffydd’s question either about some of the pilots—we are looking to support SMEs, we are looking to do pilots outside of the Valleys area, where there are specific conditions that we want to see how it works. So the answer is ‘yes’; we will be doing that. And what we'll be looking to do is: I mentioned in my statement that we’ll be looking for the 100 businesses that show the most growth potential, and they can be any size. Indeed, we anticipate that many of them will be very small—under five employees. And, obviously, what we’re trying to do is lever the much-needed jobs in, but by using indigenous firms and assisting them with the business support they need to grow. Many of them will be foundational economy firms and some of them won't be. What we're hoping to do is get a good mix from those high-potential growth firms.
O ran y rhaglen gwaith teg a datblygiad, mae'r Prif Weinidog wedi gofyn i mi gadeirio cam 1 o'r darn gwaith teg ac mae hynny’n ymwneud â sut yr ydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn manteisio i’r eithaf o gyllid Llywodraeth Cymru. Felly, yr hyn yr ydym yn bwriadu ei wneud yw sefydlu diffiniad unfarn o 'waith teg', yn cynnwys yr elfennau datblygu sydd yn hynny, ac yna gwneud yn siŵr ein bod yn defnyddio hynny gyda phawb yr ydym yn eu cefnogi. Felly, mae fy nghydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, wedi dweud heddiw mai’r ad-daliad cymwys am y cynnig ffioedd dysgu yw bod prifysgolion yn dod yn gyflogwyr cyflog teg. Mae hynny'n sicr yn damaid o'r un darn, mewn gwirionedd—ein bod yn dechrau defnyddio'r fantais a ddaw o gyllid Llywodraeth Cymru i ysgogi rhai o’r amodau gwaith gwell hynny. Ond y darn cyntaf o waith fydd sefydlu cytundeb cyffredin ymysg cyflogwyr, undebau llafur, partneriaid cyflenwi a Llywodraeth yn y Comisiwn Gwaith Teg i wneud yn siŵr ein bod i gyd yn cytuno ar hynny, ac yna symud ymlaen â'r cyflenwi. Felly, dyna yw’r darn cyntaf o hynny.
O ran y gefnogaeth—ac mewn gwirionedd rwyf yn sylweddoli na wnes i lwyr ateb cwestiwn Llyr Gruffydd chwaith am rai o'r cynlluniau arweiniol—rydym yn golygu cefnogi busnesau bach a chanolig, rydym yn ceisio gweithredu cynlluniau arweiniol y tu allan i ardal y Cymoedd, lle ceir amodau penodol yr ydym yn awyddus i weld sut mae'n gweithio. Felly yr ateb yw 'byddwn'; byddwn yn gwneud hynny. A’r hyn y byddwn yn bwriadu ei wneud yw hyn: cyfeiriais yn fy natganiad y byddwn yn chwilio am y 100 busnes sy'n dangos y twf dichonadwy mwyaf, a gallai’r rheini fod o unrhyw faint. Yn wir, rydym yn rhagweld y bydd llawer ohonynt yn fach iawn—llai na phump o weithwyr. Ac, yn amlwg, yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yw ysgogi’r swyddi y mae mawr angen amdanynt, ond drwy ddefnyddio cwmnïau cynhenid a'u cynorthwyo gyda’r cymorth busnes sydd ei angen arnynt er mwyn tyfu. Bydd llawer ohonyn nhw’n gwmnïau economi sylfaenol a bydd rhai ohonyn nhw fel arall. Yr hyn yr ydym yn gobeithio ei wneud yw cael cymysgedd dda o’r cwmnïau hynny sydd â photensial twf uchel.
Thank you for your statement, Minister. I agree with you that there’s an urgency for jobs and growth to be brought to communities across Wales. However, I note that the Minister sets out the support that she’s giving to businesses in the Valleys, but other regions of Wales, such as north Wales, are conspicuous only by their absence from the Minister’s statement. True, the Valleys of Wales need help, but they're not the only community in Wales that needs it. I’m disappointed that focussed support for other regions of Wales, which have hitherto been neglected, such as my own, are not mentioned in the Minister’s statement.
I welcome the rise in employment in Wales. However, we must treat these statistics with caution. Simply because more people are employed does not mean that they are substantially better off than they were. Zero-hours contracts and low wages are prevalent across Wales, exacerbated by the seasonal nature of many of the economies across Wales, including in my own constituency. If workers aren't on zero hours, they may be on minimal hours only. It is vital that businesses are encouraged to bring higher-paid, secure work into Wales. The Minister’s efforts to support people getting into work will be futile if there’s no work for people to go to.
Your statement includes a number of objectives and ambitions, but no information about how, in a practical context, you will bring all this to fruition. Please explain how, in real terms, you will be using the Wales employment and skills Board, the ministerial working group and governmental departments to improve employability in Wales. In reality, the only way that Welsh Government could actually create jobs is to create some in the public sector, something that Labour Governments in Cardiff and London have become adept at doing over the years to cover their own failures. But it is private sector that delivers and creates jobs. Welsh Government can encourage the creation of those jobs by providing a tax, regulatory and economic environment that will enable businesses, preferably home-grown ones, to thrive in a community that can provide them with the workers they need to do so. So, I would ask whether the employability delivery plan created by the Welsh Government employability board will encompass plans to incentivise and encourage investment from businesses into Wales. You state that you will work with key stakeholders. Can you indicate who these stakeholders are, and whether you’ll be working with some of the SMEs that form the backbone of the job-providing businesses in Wales?
Turning to the Working Wales employability offer, please can the Minister tell us what forms of support will be offered in the new offer that aren’t already being offered? I note that there are a number of different employability programmes, including ReAct, Jobs Growth Wales et cetera. Has the Minister considered whether these programmes should be merged to provide a single authoritative and consolidated programme for Wales that is well understood by users? To what extent are you working with organisations such as the Recruitment and Employment Confederation, the Association of Chief Police Officers and their members to identify employability issues in Wales and investigate working in partnership with them to get more people in Wales into work?
You state that you want to work across Government to design and trial a profiling tool and management information system for advisers across Wales. So, please could you give us an idea of how much such a project will cost, what its specifications will be and what its scope will be and what advantages you see the system having that justify the outlay of the potentially high cost of the new system? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Rwy’n cytuno â chi bod yna frys i ddod â swyddi a thwf i gymunedau ledled Cymru. Fodd bynnag, rwy’n nodi bod y Gweinidog yn amlinellu'r gefnogaeth y mae hi'n ei rhoi i fusnesau yn y Cymoedd, ond mae rhanbarthau eraill o Gymru, fel y gogledd, yn amlwg yn unig oherwydd eu habsenoldeb o ddatganiad y Gweinidog. Ydy, mae’n wir bod angen cymorth ar y Cymoedd, ond nid y nhw yw’r unig gymuned yng Nghymru sydd mewn angen. Rwyf wedi fy siomi nad yw’r gefnogaeth wedi ei chanolbwyntio ar ranbarthau eraill o Gymru fel fy un i, sydd wedi eu hesgeuluso hyd yma, ac nad ydynt wedi eu crybwyll yn natganiad y Gweinidog.
Rwy'n croesawu'r cynnydd mewn cyflogaeth yng Nghymru. Serch hynny, mae'n rhaid i ni drin yr ystadegau hyn yn ofalus. Nid yw’r ffaith bod mwy o bobl yn cael eu cyflogi yn golygu eu bod yn sylweddol well eu byd nag yr oeddent. Mae contractau dim oriau a chyflogau isel yn frith ledled Cymru, wedi ei ddwysáu gan natur dymhorol llawer o'r economïau ledled Cymru, gan gynnwys yn fy etholaeth i fy hun. Os nad yw gweithwyr ar ddim oriau, gallen nhw fod ar oriau bach iawn yn unig. Mae'n hanfodol fod busnesau yn cael eu hannog i ddod â gwaith sy’n talu’n well a gwaith diogel i Gymru. Yn ofer yr ymdrecha’r Gweinidog i gefnogi pobl i gael gwaith os nad oes gwaith i’w gael i bobl fynd iddo.
Mae eich datganiad yn cynnwys nifer o amcanion ac uchelgeisiau, ond nid oes unrhyw wybodaeth ynglŷn â sut, mewn cyd-destun ymarferol, y byddwch yn dod â hyn i gyd i ddwyn ffrwyth. Esboniwch sut, os gwelwch chi’n dda, mewn termau gwirioneddol, y byddwch yn defnyddio Bwrdd cyflogaeth a sgiliau Cymru, y gweithgor gweinidogol ac adrannau llywodraethol i wella cyflogadwyedd yng Nghymru. Mewn gwirionedd, yr unig ffordd y gallai Llywodraeth Cymru greu swyddi yn wir yw creu rhai yn y sector cyhoeddus, rhywbeth y mae Llywodraethau Llafur yng Nghaerdydd a Llundain wedi ei feistroli dros y blynyddoedd er mwyn cuddio eu methiannau eu hunain. Ond y sector preifat sy'n darparu ac yn creu swyddi. Gall Llywodraeth Cymru annog creu’r swyddi hynny drwy ddarparu amgylchedd dreth, rheoleiddio ac economaidd a fydd yn galluogi busnesau, yn ddelfrydol y busnesau cynhenid, i ffynnu mewn cymuned sy’n gallu darparu’r gweithwyr sydd eu hangen arnynt i wneud fel hynny. Felly, rwy’n holi a fydd y cynllun cyflenwi cyflogadwyedd a grëwyd gan fwrdd cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru yn cynnwys cynlluniau i gymell ac annog buddsoddiad gan fusnesau i Gymru. Rydych yn datgan y byddwch yn gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol. A wnewch chi nodi pwy yw’r rhanddeiliaid hyn, ac a fyddwch yn gweithio gyda rhai o'r busnesau bach a chanolig sy'n ffurfio asgwrn cefn y busnesau sy'n darparu swyddi yng Nghymru?
Gan droi at gynnig cyflogadwyedd Cymru ar Waith, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym pa fathau o gymorth fydd yn cael eu cynnig yn y cynnig newydd nad ydynt yn cael eu cynnig yn barod? Nodaf fod nifer o wahanol raglenni cyflogadwyedd, gan gynnwys ReAct, Twf Swyddi Cymru ac ati. A yw'r Gweinidog wedi ystyried a ddylid cyfuno'r rhaglenni hyn i ddarparu rhaglen awdurdodol a chyfunol ar gyfer Cymru a gaiff ei deall yn iawn gan ddefnyddwyr? I ba raddau yr ydych yn gweithio gyda sefydliadau fel y Cydffederasiwn Recriwtio a Chyflogaeth, Cymdeithas Prif Swyddogion yr Heddlu a'u haelodau i nodi materion cyflogadwyedd yng Nghymru ac i ymchwilio i weithio mewn partneriaeth â nhw i gael mwy o bobl yng Nghymru mewn gwaith?
Rydych chi’n nodi eich bod yn awyddus i weithio ar draws y Llywodraeth i ddylunio a threialu adnodd proffilio a system wybodaeth rheoli i ymgynghorwyr ledled Cymru. Felly, a wnewch chi roi syniad i ni o gost prosiect o'r fath, beth fydd ei manylion a beth fydd ei chwmpas a pha fanteision a welwch chi yn y system honno a fyddai’n cyfiawnhau gwario cost fawr ddichonol y system newydd ? Diolch.
Thank you for that series of questions. I think I have actually addressed almost all of them already, but I’ll just reiterate. The Valleys taskforce is just mentioned as being the pilot test bed for some of the pieces of work that we’re doing. As I already indicated to other Members, it’s not the only place that we’ll be doing it and we have to start somewhere. Obviously, the communities of north Wales also have similar problems, and we will of course be addressing employability across the whole of Wales.
In terms of zero hours and so on, I’ve very much addressed that in terms of what we’re doing on the Fair Work Commission. That has representation from the Confederation of British Industry, the Federation of Small Businesses, trade unions and a whole series of other people and the Government on it, and WESB is, for example, currently chaired by Scott Waddington, who is the chair of Brains. So, I don’t think that we can accept any criticism that we’re looking only at the public sector—far from it. In fact, the regional skills partnerships are all chaired by employers as well, and they all sit on it, and they have three seats each—the chair of the regional skills partnership and two of the primary employers that they bring with them. So, that’s just not the situation at all. And, actually, I wasn’t talking about creating jobs in the public sector. The Member will realise that, in my statement, we’re talking about supporting the firms, for example, that have the highest growth potential and also, of course, we are extending our business offer in terms of indigenous companies to help them with their supply chains in Wales and so on. So, I’m not too sure where that impression was created.
In terms of the wider group of stakeholders, of course, we have a whole series of stakeholders. We have business organisations and SMEs from all over Wales, we have big business from all over Wales, we also have a number of delivery partners and stakeholders in terms of third sector partners who deliver employability programmes on our behalf and support small businesses on our behalf, and we have a range of advisers in terms of businesses right across Wales.
I think the last point was about whether the programme is new or not. There are a number of new programmes, but what we’re really talking about is making sure, as I explained to Llyr Gruffydd earlier, that this jigsaw fits together, that we don’t have overlapping pieces, that there aren’t any gaps and that it makes a coherent picture that everybody can understand.
Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Rwy'n credu fy mod wedi mynd i'r afael â bron pob un ohonyn nhw yn barod, ond soniaf amdanynt eto. Mae tasglu’r Cymoedd yn cael ei grybwyll yn unig fel ardal brawf arweiniol ar gyfer rhai o'r darnau o waith yr ydym yn eu gwneud. Fel y dywedais eisoes wrth yr Aelodau eraill, nid dyma'r unig le y byddwn yn gwneud hyn ac mae’n rhaid i ni ddechrau yn rhywle. Yn amlwg, mae gan gymunedau’r gogledd broblemau tebyg, a byddwn wrth gwrs yn mynd i'r afael â chyflogadwyedd ledled Cymru gyfan.
O ran dim oriau ac yn y blaen, rwyf wedi mynd i'r afael â hynny i raddau helaeth iawn, o ran yr hyn yr ydym yn ei wneud ar y Comisiwn Gwaith Teg. Mae gan hwnnw gynrychiolaeth o Gydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach, undebau llafur a chyfres lawn o bobl eraill a’r Llywodraeth arno, ac mae Bwrdd Cyflogaeth Sgiliau Cymru, er enghraifft, yn cael ei gadeirio ar hyn o bryd gan Scott Waddington, sef cadeirydd Brains. Felly, nid wyf yn credu y gallwn dderbyn unrhyw feirniadaeth am ein bod yn edrych ar y sector cyhoeddus yn unig—dim o’r fath beth. Yn wir, mae'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i gyd yn cael eu cadeirio gan gyflogwyr hefyd, ac maen nhw i gyd yn eistedd arno, ac mae ganddyn nhw dair sedd bob un—cadeirydd y bartneriaeth sgiliau rhanbarthol a dau o'r cyflogwyr sylfaenol sydd yn dod gyda nhw. Felly, nid dyna’r sefyllfa o gwbl. Ac, mewn gwirionedd, nid oeddwn yn siarad am greu swyddi yn y sector cyhoeddus. Bydd yr Aelod yn sylweddoli ein bod, yn fy natganiad, yn sôn am gefnogi'r cwmnïau, er enghraifft, sydd â’r potensial twf gorau a hefyd, wrth gwrs, rydym yn ymestyn ein cynnig busnes o ran cwmnïau cynhenid er mwyn eu helpu gyda'u cadwyni cyflenwi yng Nghymru ac yn y blaen. Felly, nid wyf i’n rhy siŵr ymhle y crëwyd yr argraff honno.
O ran y grŵp ehangach o randdeiliaid, wrth gwrs, mae gennym ni gyfres lawn o randdeiliaid. Mae gennym ni sefydliadau busnes a busnesau bach a chanolig o bob rhan o Gymru, mae gennym ni fusnesau mawr o bob rhan o Gymru, mae gennym ni hefyd nifer o bartneriaid cyflenwi a rhanddeiliaid o ran partneriaid y trydydd sector sy'n cyflwyno rhaglenni cyflogadwyedd ar ein rhan ac yn cefnogi busnesau bach ar ein rhan , ac mae gennym ni amrywiaeth o gynghorwyr o ran busnesau ledled Cymru.
Rwy’n credu bod y pwynt olaf yn ymwneud ag a yw'r rhaglen yn newydd ai peidio. Mae nifer o raglenni newydd, ond yr hyn yr ydym yn sôn amdano mewn gwirionedd yw sicrhau, fel yr eglurais i Llyr Gruffydd yn gynharach, fod y jig-so hwn yn ffitio gyda'i gilydd, nad oes gennym ni ddarnau sy'n gorgyffwrdd, nad oes unrhyw fylchau, a’i fod yn gwneud darlun cydlynol y gall pawb ei ddeall.
Finally, Hannah Blythyn.
Yn olaf, Hannah Blythyn.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you, Minister, for this update today on what is not only a key aspect of Welsh Government policy but also something that is absolutely key if we’re going to achieve prosperity and security for our people, our communities and, ultimately, our economy. I welcome the across-Government approach that you outline in your statement and the recognition that the employability strategy needs to be cross-cutting because we know that work and access to work do not function in isolation, that there are a number of other factors that need to be in place, such as decent schools, housing and transport and support networks, which also play a pivotal part. Other colleagues have touched on the pilot of Better Jobs, Closer to Home. So, can I ask, in that vein, am I assuming that it will also align with the new economic strategy and the regional approach of that? Because a political and personal priority of mine is that young people in particular in my region, if they don’t wish to move away, should be able to access opportunity on their doorstep. In line with that, one of the things that’s been raised with me regularly on a local level is the number of young people, perhaps school leavers and college leavers, who perhaps aren’t that well equipped for the world of work, who don’t have the knowledge of what their responsibilities are, what their rights are. So, perhaps, if we are looking at an across-Government approach, is there an opportunity to see how that can be aligned with the new curriculum to make sure we are giving our young people the tools they need to succeed?
One very final quick point, because I know we’re pressed for time: I think transport is absolutely key in looking at services and infrastructure, as you say in the employability delivery plan. Because in a recent event I held earlier this year on looking at the economic challenges for the region, transport came up time and time again. Just to quote, ‘It’s very prohibitive for young people who can’t afford to drive to get to work.’ And also, ‘There needs to be an integrated transport system.’ So, I’d hope perhaps that could be something that could be considered as part of looking at things like big projects in the pipeline, such as the north-east Wales metro.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi, Gweinidog, am y diweddariad hwn heddiw ar yr hyn nad yw’n unig yn agwedd allweddol o bolisi Llywodraeth Cymru, ond hefyd yn rhywbeth sy'n gwbl allweddol os ydym yn mynd i wireddu ffyniant a diogelwch ein pobl, ein cymunedau ac, yn y pen draw, ein heconomi. Rwy'n croesawu'r dull gweithredu ledled Llywodraeth yr ydych chi’n ei amlinellu yn eich datganiad a'r gydnabyddiaeth fod angen i'r strategaeth cyflogadwyedd fod yn drawsbynciol gan y gwyddom nad yw gwaith a mynediad at waith yn gweithredu ar eu pennau eu hunain, fod yna nifer o ffactorau eraill y mae angen iddynt fod ar waith, fel ysgolion addas, tai a thrafnidiaeth a rhwydweithiau cefnogaeth, sydd hefyd yn chwarae rhan allweddol. Mae cydweithwyr eraill wedi crybwyll y cynllun arweiniol Swyddi Gwell, yn nes Adref. Felly, a gaf i ofyn, yn yr un cywair, a wyf i'n iawn i dybio y bydd yn cydsefyll â'r strategaeth economaidd newydd a dull rhanbarthol hynny? Mae’n flaenoriaeth wleidyddol a phersonol i mi y dylai pobl ifanc, yn enwedig yn fy rhanbarth i, os nad ydynt yn dymuno symud i ffwrdd, fod â’r hawl i gael cyfle ar garreg eu drws. Yn unol â hynny, un o'r pethau sydd wedi ei godi gyda mi yn rheolaidd ar lefel leol yw nifer y bobl ifanc, efallai’r rhai sy'n gadael yr ysgol a'r rhai sy'n gadael y coleg, nad ydynt efallai wedi eu paratoi yn dda ar gyfer y byd gwaith, nad oes ganddyn nhw’r wybodaeth o’r hyn yw eu cyfrifoldebau, na beth yw eu hawliau. Felly, efallai, os ydym yn edrych ar ddull o weithredu ar draws y Llywodraeth, a oes cyfle i weld sut y gellir trefnu hynny yn unol â'r cwricwlwm newydd i sicrhau ein bod yn rhoi’r adnoddau sydd eu hangen arnynt i’n pobl ifanc lwyddo?
Un pwynt olaf cyflym iawn, gan fy mod yn gwybod mai prin yw ein hamser: rwyf o’r farn fod trafnidiaeth yn gwbl allweddol wrth edrych ar wasanaethau a seilwaith, fel y dywedwch yn y cynllun darparu cyflogadwyedd. Oherwydd mewn digwyddiad diweddar a gynhaliwyd gennyf yn gynharach eleni oedd yn ar edrych ar yr heriau economaidd i’r rhanbarth, cododd cludiant ei ben dro ar ôl tro. Dim ond i ddyfynnu, ‘Mae'n anodd iawn i bobl ifanc nad ydynt yn gallu fforddio gyrru fynd i'r gwaith.’ A hefyd, ‘Mae angen cael system drafnidiaeth integredig.’ Felly, byddwn i'n gobeithio efallai y gallai hynny fod yn rhywbeth y gellid ei ystyried fel rhan o edrych ar bethau fel prosiectau mawr sydd ar y gweill, fel metro’r gogledd-ddwyrain.
Thank you for that. I think the Member makes an enormous number of good points there. One of the things we’ll be looking to do is make sure that we can address individual requirements for particular support and make sure that people can access the jobs and skills they need in the area where they want them to do that. What we’re trying to do is basically get a programme that’s coherent all the way through. So, talking about the regional skills partnership and the North Wales Economic Ambition Board in north Wales, for example—they are tasked with sorting out what the labour market intelligence is telling them about the firms in that region, and what their skills requirements are. We will fund those skills requirements according to that information. The plans are due to come out in the autumn. Indeed, I think I’m coming up in the second week of September to launch that one for them. That will drive some of the investment that we make, both in our work-based learning practitioners and in our FE colleges in terms of the skills that they produce for that ecosystem.
The other flip side of that is to make sure that the businesses with growth potential get the support that they need and that we can make sure that careers advisers in schools—and, actually, for adults as well out in the community—understand the skills necessary to fit the needs of those employers with a growth potential. So, that’s very much part of the regionalisation agenda. The Cabinet Secretary for economy and myself have been working very hard to make sure that they align together, and indeed will align together with the local government reorganisation arrangements as well, so that we don’t have non-coherent overlaps and so on. So, that’s the plan.
Then, in terms of the rest of it, you’re absolutely right; we want to address that in a number of ways, sometimes with a big transport project, sometimes with just working hard with bus companies and so on to align timetables. My colleague David Rees here is often talking about the earliest and late buses to communities and what we can do about that. And sometimes, actually, with targeted programmes. So, for example, in some of the areas that I’ve gone on public consultation there’s a huge problem with people getting a driving licence. They simply can’t afford to buy the driving lessons and so on. Well, it may well be that we decide that that’s one of the things we need to address, either on an individual basis, if we’ve got somebody with high skills but transport problems, or actually on a community basis, if we identify a number of people who’ve got the same problem. It’s something we did last year, for example, where the haulage association came to us and said they had a big shortage of heavy goods vehicle drivers. So, we put on a special course, and I think 140-something people, as a result, got good paid employment.
So, it is about this wraparound and getting the right information to the right people, both on the business side and on the individual side and marrying them together, and also targeting business support at those high-growth firms so that we can get the growth to match up.
Then sometimes it is about stimulating growth in areas where there hasn’t been any or where perhaps there is a dearth of jobs, and that’s why the Valleys is one of the target areas. But as I said in response to a number of other Members, this certainly isn’t the only area, and I’m very grateful if any Members want to highlight any issues in their particular area or region too.
Diolch i chi am hynny. Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud llawer iawn o bwyntiau da yn y fan honno. Un o'r pethau y byddwn yn gobeithio eu gwneud yw sicrhau ein bod yn ymdrin â gofynion unigol am gymorth penodol a sicrhau ei bod yn bosibl i bobl ennill y swyddi a’r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw yn y fro y maen nhw’n dymuno gwneud hynny. Yr hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yn ei hanfod yn cael rhaglen sy'n gydlynol drwyddi draw. Felly, gan siarad am y bartneriaeth sgiliau rhanbarthol a Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru yn y gogledd, er enghraifft—mae’r dasg ganddyn nhw o roi trefn ar yr hyn y mae'r wybodaeth am y farchnad lafur yn ei ddweud wrthyn nhw am y cwmnïau yn y rhanbarth hwnnw, a beth yw eu gofynion o ran sgiliau. Byddwn yn ariannu’r gofynion sgiliau hynny yn ôl yr wybodaeth honno. Mae'r cynlluniau i’w cyhoeddi yn yr hydref. Yn wir, rwy’n credu y byddaf yn dod i fyny yn ystod ail wythnos mis Medi i lansio hwnnw iddyn nhw. Bydd hynny’n gyrru peth o'r buddsoddiad yr ydym yn ei wneud, gyda’n hymarferwyr dysgu wrth y gwaith ac yn ein colegau addysg bellach o ran y sgiliau y maen nhw’n eu meithrin ar gyfer yr ecosystem honno.
Ochr arall y geiniog honno yw sicrhau bod y busnesau sydd â photensial twf yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ac y gallwn ninnau wneud yn siŵr fod ymgynghorwyr gyrfaoedd mewn ysgolion—ac, mewn gwirionedd, oedolion o’r tu allan yno yn y gymuned hefyd, mewn gwirionedd—yn deall y sgiliau sy’n angenrheidiol i ddiwallu anghenion y cyflogwyr hynny sydd â’r potensial i dyfu. Felly, mae honno'n rhan fawr o’r agenda ranbartholi. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a minnau wedi bod yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siwr eu bod yn gydnaws, ac yn wir y byddant yn gydnaws â'r trefniadau i ad-drefnu llywodraeth leol hefyd, fel na fydd yna unrhyw orgyffwrdd nad ydyw’n gydlyniad synhwyrol ac yn y blaen. Felly, dyna’r cynllun.
Yna, o ran y gweddill, rydych yn llygad eich lle; rydym am fynd i'r afael â hynny mewn nifer o ffyrdd, weithiau gyda phrosiect trafnidiaeth mawr, weithiau wrth wneud dim mwy na gweithio'n galed gyda chwmnïau bysiau ac yn y blaen i ddyfeisio amserlenni sy’n cydweddu. Mae fy nghydweithiwr David Rees yn y fan hon yn aml yn sôn am y bysiau cynharaf a’r hwyraf sydd i gymunedau a'r hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â hynny. Ac weithiau, mewn gwirionedd, gyda rhaglenni wedi eu targedu. Felly, er enghraifft, yn rhai o'r ardaloedd yr wyf i wedi mynd i ymgynghoriad cyhoeddus ynddyn nhw, mae yna drafferth enfawr wrth i bobl gael trwydded yrru. Yn syml ni allant fforddio talu am wersi gyrru ac yn y blaen. Wel, mae'n ddigon posibl y byddwn yn penderfynu bod hynny'n un o'r pethau sydd angen i ni fynd i'r afael ag ef, naill ai ar sail unigolion, os oes rhywun â sgiliau uchel ond mae problemau trafnidiaeth ganddo, neu mewn gwirionedd ar sail gymunedol, os byddwn yn nodi nifer o bobl sydd â’r un broblem ganddyn nhw. Mae'n rhywbeth a wnaethom ni y llynedd, er enghraifft, pan ddaeth y gymdeithas cludo atom a dweud bod prinder mawr o yrwyr cerbydau nwyddau trwm ganddyn nhw. Felly, trefnwyd cwrs arbennig, a chredaf fod rhywbeth fel 140 o bobl, o ganlyniad i hynny, wedi ennill cyflogaeth sy’n talu’n dda.
Felly, mae'n ymwneud â’r pethau hollgwmpasog hyn a chael y wybodaeth iawn i'r bobl iawn, naill ai ar yr ochr fusnes neu ar yr ochr unigol a’u priodi â’i gilydd, a hefyd â thargedu cymorth busnes at y cwmnïau twf uchel hynny fel y gallwn gael y twf cyfatebol.
Yna, weithiau mae'n ymwneud ag ysgogi twf mewn ardaloedd lle nad oes unrhyw dwf wedi bod neu mewn man lle ceir prinder swyddi o bosib, a dyna pam mae'r Cymoedd yn un o'r ardaloedd targed. Ond fel y dywedais wrth ymateb i nifer o’r Aelodau eraill, nid hwn yn sicr yw'r unig faes, a byddaf yn ddiolchgar iawn pe byddai unrhyw Aelodau yn awyddus i dynnu sylw at unrhyw faterion yn eu bro neu ranbarth penodol hefyd.
Thank you very much, Minister. Before we move to the Stage 3 debate on the Trade Union (Wales) Bill I will suspend proceedings for 10 minutes. The bell will be rung five minutes before we reconvene, but I would urge Members to return to the Chamber promptly please. We stand adjourned for 10 minutes.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Cyn i ni symud at y ddadl Cyfnod 3 ar y Mesur Undebau Llafur (Cymru) byddaf yn atal y cyfarfod am 10 munud. Bydd y gloch yn cael ei chanu bum munud cyn i ni ailymgynnull, ond byddwn yn cymell yr Aelodau i ddychwelyd i'r Siambr yn brydlon os gwelwch yn dda. Mae gohiriad o 10 munud.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:43.
Plenary was suspended at 18:43.
Ailymgynullodd y Cynulliad am 18:53, gyda’r Llywydd yn y Gadair.
The Assembly reconvened at 18:53, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni felly yn cyrraedd Cyfnod 3 ar Fil yr Undebau Llafur (Cymru).
That brings us to our Stage 3 proceedings on the Trade Union (Wales) Bill.
Grŵp 1: Cyfyngu ar Ddidynnu Taliadau Tanysgrifio i Undebau o Gyflogau yn y Sector Cyhoeddus (Gwelliant 1)
Group 1: Restriction on Deduction of Union Subscriptions from Wages in Public Sector (Amendment 1)
Mae’r grŵp cyntaf o welliannau ar gyfyngu ar ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau o gyflogau yn y sector cyhoeddus. Gwelliant 1 yw’r prif welliant, a’r unig welliant yn y grŵp hwn, ac rwy’n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y gwelliant a siarad amdano—Janet Finch-Saunders.
The first group of amendments relates to restriction on the deduction of union subscription from wages in the public sector. Amendment 1 is the lead amendment, and only amendment in this group, and I call on Janet Finch-Saunders to move the amendment and speak to the amendment—Janet Finch-Saunders.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 1 (Janet Finch-Saunders) moved.
Diolch, Llywydd. I move amendment 1. This amendment refers to restrictions on the deduction of union subscriptions from wages by employers. The UK Government has modernised the relationship between trade unions and their members. [Interruption.] Oh, yes, they have. [Interruption.] This amendment aims to give public sector workers the opportunity to make their payments through direct debit, and discourages the blanket use of check-off. By moving to reduce the use of check-off, the UK Government has brought greater transparency to employees. This makes it easier for them to choose whether or not to pay subscriptions and which union to join—it’s called choice.
As the UK legislation stands, nurses, teachers and civil servants are prevented from automatically paying trade union subscriptions from their wages. However, this Welsh Labour Government’s Bill seeks to encourage and retain this practice, which is now thoroughly outdated and quite unnecessary.
Llywydd, in the twenty-first century, public resources should not be used to support the collection of trade union subscriptions. The collection—[Interruption.] The collection of subscriptions should be undertaken by the trade unions directly and, indeed, many across the UK have switched already, with Unite, GMB, the Public and Commercial Services Union, Fire Brigades Union, and the University and College Union all urging their members to switch to direct debit. Further, many employees are routinely misled on the terms of joining a trade union when doing so via check-off. For example, the absence of information about the optional political levy. By ending this practice and encouraging payment through direct debit, employers are not only guaranteed easier transparency and ease in terms of choosing whether or not to pay subscriptions, but they are able to enjoy the full protection of the direct debit guarantee, which includes advance notification of any changes to the direct debit, and the ability to cancel it at any time. I move.
Diolch, Lywydd. Cynigiaf welliant 1. Mae'r gwelliant hwn yn cyfeirio at gyfyngiadau ar gyflogwyr o ran didynnu tanysgrifiadau undeb o gyflogau. Mae Llywodraeth y DU wedi moderneiddio’r berthynas rhwng undebau llafur a'u haelodau. [Torri ar draws.] O, ydyn, maen nhw. [Torri ar draws.] Mae'r gwelliant hwn yn anelu at roi cyfle i weithwyr y sector cyhoeddus i wneud eu taliadau drwy ddebyd uniongyrchol, ac yn annog peidio â didynnu’r holl daliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres. Drwy symud i leihau'r defnydd o ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres, mae Llywodraeth y DU wedi dod â mwy o dryloywder i weithwyr. Mae hyn yn ei gwneud yn haws iddynt ddewis p'un ai talu tanysgrifiadau ai peidio a pha undeb i ymuno ag ef—dewis yw hynny.
Mae deddfwriaeth bresennol y DU yn atal nyrsys, athrawon a gweision sifil rhag talu tanysgrifiadau undeb llafur yn awtomatig o'u cyflogau. Fodd bynnag, bwriad Bil y Llywodraeth Lafur Cymru hon yw annog a chadw’r arfer hwn, sydd bellach yn hollol hen-ffasiwn ac yn eithaf diangen.
Llywydd, yn yr unfed ganrif ar hugain, ni ddylid defnyddio adnoddau cyhoeddus i gynnal y broses o gasglu tanysgrifiadau undeb llafur. Mae casglu—[Torri ar draws.] Mae casglu tanysgrifiadau’n rhywbeth y dylai’r undebau llafur ei wneud yn uniongyrchol ac, yn wir, mae llawer ledled y DU wedi newid yn barod; mae Unite, GMB, Undeb y Gwasanaethau Cyhoeddus a Masnachol, Undeb y Brigadau Tân, ac Undeb y Prifysgolion a Cholegau i gyd yn annog eu haelodau i newid i ddebyd uniongyrchol. Bellach, mae llawer o weithwyr yn cael eu camarwain fel mater o drefn ar delerau ymuno ag undeb llafur wrth wneud hynny drwy ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres. Er enghraifft, diffyg gwybodaeth am yr ardoll wleidyddol ddewisol. Drwy ddiweddu’r arfer hwn ac annog taliadau drwy ddebyd uniongyrchol, nid yn unig y mae cyflogwyr yn ei chael yn haws o ran tryloywder ac o ran dewis p'un ai talu tanysgrifiadau ai peidio, ond maent yn cael eu diogelu’n llawn gan y warant debyd uniongyrchol, sy'n cynnwys hysbysiad ymlaen llaw o unrhyw newidiadau i'r debyd uniongyrchol, a'r gallu i’w ganslo ar unrhyw adeg. Rwy’n cynnig.
So, here we go again: same old Tories, fighting yesterday’s battles, with yesterday’s arguments, on yesterday’s issues, oblivious to the fact that the world has moved on from the anti-union rhetoric of the 1970s and the 1980s. It’s ironic, is it not, that on the day that Theresa May makes a desperate plea to other parties to help her out of the almighty mess that she’s made of Brexit through a monumental misjudgement in calling a general election, coupled with her gross overestimation of herself and her gross underestimation of Jeremy Corbyn and the Labour Party, the Welsh Tories are back here creating division and attacking workers’ representatives? It would appear that the general election result has done nothing to temper their in-built prejudice as they continue to support attacks on working people in Wales and those who support them.
Llywydd, as a trade union official, I spent most of my working life fighting attacks on workers’ rights and anti-trade union legislation. Being elected to this Assembly will not change that. I will continue to fight any attempts to try to turn the clock back on those rights. So, once again, I welcome the opportunity to speak in support of the progressive approach of Welsh Government in seeking to ensure that our public services here in Wales, and the dedicated, hard-working people who deliver those services, are not subjected to the vindictive and small-minded restrictions imposed by the UK Tory Government’s Trade Union Act 2016. I warmly congratulate the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford, in bringing forward the Trade Union (Wales) Bill, which I shall be supporting. I shall be opposing each of the amendments submitted in the name of Janet Finch-Saunders, including this first amendment, which would have the effect of imposing restrictions on employers’ DOCAS—deduction of contributions at source—arrangements. I’ll talk in more detail on that specific proposal in a while, but, for now, I have a few general observations that I want to make.
What the Tories really don’t like about the Trade Union (Wales) Bill is that it is a reflection of how successful social partnership working is here in Wales. It is a total anathema to them that Government and employers are able to both recognise and evidence the success of social partnership with trade unions in the delivery of key public services. If anything came out of the series of recent tragic events across the country, it is the amazing dedication of our public service staff in responding to those events, helping others, even when in doing so they exposed themselves to risk. With the possible exception of the Prime Minister, Conservative Ministers were actually quick in coming out to praise the work of those wonderful men and women, but they don’t see the irony of doing so at the same time as they’re seeking to undermine their rights at work.
Both the Equality, Local Government and Communities Committee and the Constitutional and Legislative Affairs Committee have given their support to this Bill, but it also has widespread support from outside the National Assembly. The Workforce Partnership Council and the council for economic development provide invaluable forums for Welsh Government and employers to engage with trade unions across a wide range of Government policies and wider social and economic issues. Employers’ representatives from a range of bodies, including the Confederation of British Industry, the Federation of Small Businesses, the Welsh Local Government Association and NHS Wales, come together as equal partners with trade unions and Welsh Government Ministers to work in social partnership.
The head of the WLGA, in giving evidence to the Equality, Local Government and Communities Committee, said:
‘The WLGA has supported and embraced the concept of social partnership…we firmly recognise as employers that engaging with the workforce through the recognised trades unions played a significant part in ensuring that service continuity has been at the heart of some difficult decisions’.
So, all sides are able to recognise the benefit of a joint approach in negotiating agreements, addressing challenges, and resolving disagreements before they become disputes. So, everybody else gets it, but the Tories don’t.
It’s the approach of inclusivity and mutual respect involving trade unions that the Tories seem unwilling or unable to grasp. Or is it because they just don’t understand trade unions and they have an ingrained and ill-informed prejudice against them? Most likely, all of the above.
But let’s come back to the specifics of this first amendment. Its impact would be to make it more difficult for employers to provide DOCAS—deduction of contributions at source. I say that because the vast majority of employers in the public sector want to be able to have the ability to agree constructive check-off agreements with their recognised trade unions. But, of course, the real intention of the Tories is not to penalise employers, but to put barriers in the way of recruitment and retention of members by trade unions, making it more difficult for unions to collect their subscriptions. Necessary? No. Vindictive? Yes.
I’ve heard Tories argue that check-off operates in the public sector without the knowledge of individual trade union members. How ridiculous. That is absolute and total nonsense. Every individual member has to sign a membership form for the particular union that they are joining, so they are fully aware of which union they are joining. And as part of that application, they have to individually authorise any deduction from their pay, just as they would have to do for any other non-statutory deduction, such as, for example, a charity or a credit union.
But as I’ve said, it is often the employer who is supportive of such agreements. For instance, Flintshire County Council, again in evidence to the equality committee, said:
‘This is a beneficial business arrangement for all three parties. There is no practical reason to discontinue with the arrangement.’
And then the Tories say, as Janet Finch-Saunders said in her opening remarks, ‘What about the cost to the taxpayer of DOCAS arrangements?’ Well, in this day and age of modern automated pay systems, the cost of DOCAS arrangements is minimal, particularly when operated alongside similar deduction arrangements for things like childcare schemes, cycle-to-work schemes, credit union contributions, and charitable deductions. I don’t hear Tories clamouring for charges to apply to these. Well, let me tell the ill-informed that most unions in the public sector actually pay for the provision of this service. In NHS Wales, for example, this is around 2 per cent of all subscriptions collected—a significant amount of income generation for the employer.
Llywydd, this amendment serves no useful purpose, other than to attempt to frustrate union organisation, as a vindictive act against working people who choose to join a trade union, and I ask every Member to vote against it.
Felly, dyma ni eto: yr un hen Dorïaid, yn ymladd brwydrau ddoe, gyda dadleuon ddoe, ar faterion ddoe, yn ddall at y ffaith bod y byd wedi symud ymlaen o rethreg gwrth-undeb yr 1970au a'r 1980au. Onid yw'n eironig, ar y diwrnod y mae Theresa May yn gwneud ple anobeithiol i bleidiau eraill i’w helpu allan o'r llanastr ofnadwy y mae hi wedi’i wneud o Brexit drwy gamsyniad affwysol i alw etholiad cyffredinol, ynghyd â'i goramcangyfrif enbyd ohoni ei hun a'i thanamcangyfrif enbyd o Jeremy Corbyn a'r Blaid Lafur, bod Torïaid Cymru yn ôl yma yn creu rhaniadau ac yn ymosod ar gynrychiolwyr gweithwyr? Mae'n ymddangos nad yw canlyniad yr etholiad cyffredinol wedi gwneud dim i dymheru eu rhagfarn reddfol wrth iddynt barhau i gefnogi ymosodiadau ar bobl sy'n gweithio yng Nghymru a'r rheini sy'n eu cefnogi.
Llywydd, fel swyddog undeb llafur, treuliais y rhan fwyaf o fy mywyd gweithio yn ymladd ymosodiadau ar hawliau gweithwyr a deddfwriaeth gwrth-undebau llafur. Ni fydd cael fy ethol i'r Cynulliad hwn yn newid hynny. Byddaf yn parhau i frwydro yn erbyn unrhyw ymgais i geisio troi'r cloc yn ôl ar yr hawliau hynny. Felly, unwaith eto, rwy’n croesawu'r cyfle i siarad o blaid dull blaengar Llywodraeth Cymru o geisio sicrhau nad yw ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru, a’r bobl ymroddedig sy’n gweithio'n galed i ddarparu’r gwasanaethau hynny, yn ddarostyngedig i'r cyfyngiadau dialgar a bychanfrydig a osodwyd gan Ddeddf Undebau Llafur 2016 Llywodraeth Dorïaidd y DU. Rwy'n llongyfarch yn gynnes Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford, am gyflwyno Bil yr Undebau Llafur (Cymru), y byddaf yn ei gefnogi. Byddaf yn gwrthwynebu pob un o'r gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Janet Finch-Saunders, gan gynnwys y gwelliant cyntaf hwn, a fyddai'n cael yr effaith o osod cyfyngiadau ar drefniadau DOCAS cyflogwyr—sef didynnu cyfraniadau yn y ffynhonnell. Fe siaradaf yn fanylach am y cynnig penodol hwnnw yn y man, ond, am nawr, mae gen i ychydig o sylwadau cyffredinol yr hoffwn eu gwneud.
Yr hyn nad yw’r Torïaid wir yn ei hoffi am y Bil Undebau Llafur (Cymru) yw ei fod yn adlewyrchiad o ba mor llwyddiannus yw gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru. Mae'n anathema llwyr iddynt bod y Llywodraeth a chyflogwyr yn gallu cydnabod llwyddiant partneriaethau cymdeithasol ag undebau llafur i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus allweddol, a dangos tystiolaeth o hynny. Os daeth unrhyw beth allan o'r gyfres o ddigwyddiadau trasig diweddar ledled y wlad, ymroddiad rhyfeddol ein staff gwasanaeth cyhoeddus oedd hwnnw, i ymateb i'r digwyddiadau hynny, i helpu eraill, hyd yn oed pan oedd gwneud hynny’n golygu risg iddyn nhw eu hunain. Ac eithrio’r Prif Weinidog, o bosibl, daeth Gweinidogion Ceidwadol allan yn gyflym i ganmol gwaith y dynion a’r menywod rhyfeddol hynny, ond nid ydynt yn gweld yr eironi o wneud hynny ar yr un pryd ag y maen nhw'n ceisio tanseilio eu hawliau yn y gwaith.
Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi rhoi eu cefnogaeth i'r Bil hwn, ond mae ganddo hefyd gefnogaeth eang o’r tu allan i'r Cynulliad Cenedlaethol. Mae Cyngor Partneriaeth y Gweithlu a'r cyngor datblygu economaidd yn darparu fforymau amhrisiadwy i Lywodraeth Cymru a chyflogwyr i ymgysylltu ag undebau llafur ar draws ystod eang o bolisïau Llywodraeth a materion cymdeithasol ac economaidd ehangach. Mae cynrychiolwyr cyflogwyr o amrywiaeth o gyrff, gan gynnwys Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, y Ffederasiwn Busnesau Bach, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a GIG Cymru, yn dod ynghyd fel partneriaid cyfartal gydag undebau llafur a Gweinidogion Llywodraeth Cymru i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol.
Wrth roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, dywedodd pennaeth CLlLC:
‘Mae CLlLC wedi cefnogi a chofleidio'r cysyniad o bartneriaeth gymdeithasol...rydym yn cydnabod yn gadarn fel cyflogwyr bod ymgysylltu â'r gweithlu drwy'r undebau llafur cydnabyddedig yn chwarae rhan sylweddol wrth sicrhau bod parhad y gwasanaeth wedi bod wrth wraidd rhai penderfyniadau anodd’.
Felly, mae pob ochr yn gallu cydnabod budd ymagwedd ar y cyd wrth negodi cytundebau, ymdrin â heriau, a datrys anghytundebau cyn iddynt ddod yn anghydfodau. Felly, mae pawb arall yn deall hyn, heblaw’r Torïaid.
Yr ymagwedd o gynhwysiant a pharch at ei gilydd wrth ymwneud ag undebau llafur yw’r hyn y mae’r Torïaid yn ymddangos yn anfodlon neu'n analluog i’w deall. Neu a yw hyn oherwydd nad ydynt yn deall undebau llafur a bod ganddynt ragfarn gynhenid ac anwybodus yn eu herbyn? Yn ôl pob tebyg, pob un o'r uchod.
Ond gadewch inni ddod yn ôl at fanylion y gwelliant cyntaf hwn. Ei effaith fyddai ei gwneud yn anoddach i gyflogwyr ddarparu DOCAS—didynnu cyfraniadau yn y ffynhonnell. Rwy’n dweud hynny oherwydd mae’r mwyafrif helaeth o gyflogwyr yn y sector cyhoeddus eisiau gallu bod â’r gallu i gytuno ar gytundebau adeiladol ar gyfer didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres gyda'u hundebau llafur cydnabyddedig. Ond, wrth gwrs, nid gwir fwriad y Torïaid yw cosbi cyflogwyr, ond rhwystro undebau llafur rhag recriwtio a chadw aelodau, i’w gwneud yn anoddach i undebau gasglu eu tanysgrifiadau. Angenrheidiol? Nac ydy. Dialgar? Ydy.
Rwyf wedi clywed Torïaid yn dadlau bod didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres ar waith yn y sector cyhoeddus yn ddiarwybod i aelodau unigol o undebau llafur. Am hurt. Mae hynny'n nonsens llwyr a chyfan gwbl. Mae’n rhaid i bob aelod unigol arwyddo ffurflen aelodaeth ar gyfer yr undeb penodol y maen nhw’n ymuno ag ef, fel eu bod yn gwbl ymwybodol o ba undeb y maen nhw’n ymuno ag ef. Ac yn rhan o'r cais, mae’n rhaid iddynt awdurdodi unrhyw ddidyniad o'u cyflog yn unigol, yn union fel y byddai'n rhaid iddynt ei wneud ar gyfer unrhyw ddidyniad anstatudol arall, fel, er enghraifft, elusen neu undeb credyd.
Ond fel yr wyf wedi’i ddweud, yn aml y cyflogwr sy'n gefnogol i gytundebau o'r fath. Er enghraifft, dywedodd Cyngor Sir y Fflint, unwaith eto mewn tystiolaeth i'r pwyllgor cydraddoldeb:
‘Mae hwn yn drefniant busnes sy’n fuddiol i bob un o’r tri pharti. Does dim rheswm ymarferol i roi’r gorau i ddefnyddio’r trefniant.’
Ac yna mae’r Torïaid yn dweud, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders yn ei sylwadau agoriadol, ‘Beth am gost trefniadau DOCAS i'r trethdalwr?’ Wel, yn yr oes sydd ohoni o systemau cyflog awtomataidd modern, mae cost trefniadau DOCAS yn fach iawn, yn enwedig wrth ei gweithredu ochr yn ochr â threfniadau didyniadau tebyg ar gyfer pethau fel cynlluniau gofal plant, cynlluniau beicio i'r gwaith, cyfraniadau undebau credyd, a didyniadau elusennol. Dydw i ddim yn clywed y Torïaid yn galw am godi tâl ar y rhain. Wel, gadewch imi ddweud wrth yr anwybodus bod y rhan fwyaf o undebau yn y sector cyhoeddus yn talu am ddarparu’r gwasanaeth hwn. Yn GIG Cymru, er enghraifft, mae hyn yn tua 2 y cant o'r holl danysgrifiadau a gesglir—sy’n cynhyrchu incwm sylweddol i'r cyflogwr.
Llywydd, does dim diben defnyddiol i’r gwelliant hwn, ar wahân i geisio rhwystro trefn undebau, fel gweithred ddialgar yn erbyn pobl sy'n gweithio sy'n dewis ymuno ag undeb llafur, ac rwy’n gofyn i bob Aelod bleidleisio yn ei erbyn.
We had extensive scrutiny of the Welsh Government’s Trade Union (Wales) Bill on the equality and local government committee earlier this year. Janet is moving the amendments today. I was interested to hear Janet’s comments on the Bill at the time, and I think it is sometimes good when there is a dissenting voice at the committee stage, because it does test the Government’s arguments. However, after hearing all the evidence, I was broadly supportive of the principles of the Bill in retaining the status quo in industrial relations in the public sector in Wales, and we in UKIP are today supporting the Bill. The amendments, in our view, largely seek to derail the Bill, so we will be voting against this particular amendment and, indeed, all of the amendments. Thank you.
Cawsom graffu helaeth ar Fil Undebau Llafur (Cymru) Llywodraeth Cymru ar y pwyllgor cydraddoldeb a llywodraeth leol yn gynharach eleni. Janet sy’n cynnig y gwelliannau heddiw. Diddorol oedd clywed sylwadau Janet am y Bil ar y pryd, ac rwy'n meddwl ei bod weithiau'n dda cael llais anghydffurfiol yn ystod y cyfnod pwyllgor, oherwydd mae hynny’n rhoi prawf ar ddadleuon y Llywodraeth. Fodd bynnag, ar ôl clywed yr holl dystiolaeth, roeddwn ar y cyfan yn gefnogol i egwyddorion y Bil o gadw pethau fel y maent mewn cysylltiadau diwydiannol yn y sector cyhoeddus yng Nghymru, ac rydyn ni yn UKIP heddiw’n cefnogi'r Bil. Prif ddiben y diwygiadau, yn ein barn ni, yw ceisio andwyo’r Bil, felly byddwn yn pleidleisio yn erbyn y gwelliant arbennig hwn ac, yn wir, pob un o'r gwelliannau. Diolch.
I’ll be very brief—just simply to say it’s interesting that UKIP is not convinced by the Conservatives’ arguments. I think simply peddling the arguments out for a third serving doesn’t improve on them. This is such a cheap and simple process—deducting wages from source—as my colleague, Dawn Bowden has already said. This is no different than deducting the charitable donation or repayment of a loan for a bicycle or whatever it might be, and it’s all done by machine—it doesn’t cost anything. So, clearly the trade unions are making a charitable contribution to their employers. We had no evidence from any of the witnesses who we received evidence from, as part of the Equality, Local Government and Communities Committee scrutiny of this, and, in fact, the NHS employers organisation pointed out that it enabled employers to understand the number of members in any one union and to gain an understanding of the relative trade union membership across the organisation.
So, it seems to me that it both provides transparency and ease of transfer of the money. There’s nothing wrong with direct debit, but the reason why the trade unions are urging members to transfer to direct debit is because, in other parts of the UK, all members will be obliged to do that. So, it’s very difficult to see how, in Wales, we need to do that in our public sector when everybody, including all the employers, seem to be perfectly content to deduct union subs from source.
Byddaf yn gryno iawn—dim ond i ddweud yn syml ei bod yn ddiddorol nad yw UKIP wedi eu hargyhoeddi gan ddadleuon y Ceidwadwyr. Nid wyf yn credu bod ailadrodd y dadleuon am y trydydd tro yn gwella dim arnynt. Mae hon yn broses mor rhad a syml—didynnu cyflogau o'r ffynhonnell—fel y mae fy nghydweithiwr, Dawn Bowden, eisoes wedi’i ddweud. Nid yw hyn yn ddim gwahanol na didynnu'r rhodd elusennol neu ad-daliad benthyciad am feic neu beth bynnag y gallai fod, a pheiriant sy’n gwneud y cyfan—nid yw'n costio dim. Felly, yn amlwg mae’r undebau llafur yn gwneud cyfraniad elusennol i'w cyflogwyr. Ni chawsom ddim tystiolaeth gan neb o'r tystion y cawsom dystiolaeth ganddynt, wrth i’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau graffu ar hyn, ac, a dweud y gwir, dywedodd sefydliad cyflogwyr y GIG ei fod yn galluogi cyflogwyr i ddeall nifer yr aelodau mewn unrhyw un undeb a chael gwybod am aelodaeth gymharol o’r undeb llafur ar draws y sefydliad.
Felly, mae'n ymddangos i mi ei fod yn darparu tryloywder ac yn ei gwneud yn haws trosglwyddo'r arian. Does dim byd o'i le ar ddebyd uniongyrchol, ond y rheswm pam mae’r undebau llafur yn annog aelodau i newid i ddebyd uniongyrchol yw oherwydd, mewn rhannau eraill o'r DU, bydd yn rhaid i bob aelod wneud hynny. Felly, mae'n anodd iawn gweld sut, yng Nghymru, y mae angen inni wneud hynny yn ein sector cyhoeddus pan fo pawb, gan gynnwys yr holl gyflogwyr, yn ymddangos yn gwbl fodlon i ddidynnu tanysgrifiadau undeb o'r ffynhonnell.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.
Diolch yn fawr, Llywydd, and thank you for the chance to contribute in this, the latest round in this Government’s determination, and the determination of other Members of this Assembly, to resist the unwarranted intrusion of the UK Government into devolved responsibilities and to prevent their determination to foist their views of industrial relations onto this Assembly and onto the social partnership model, which has been so carefully crafted here in the devolution era.
The evidence from social partners on this group of amendments is absolutely clear: that putting limitation on check-off is unnecessary, that the cost to the public purse is negligible and that it unjustifiably singles out trade union membership subscriptions from other forms of payroll deductions. As you’ve heard from Dawn Bowden and others, apparently there is no difficulty for the Conservative Party in using this form of paying for sport club membership, from making donations to charity, for taking advantage of cycle-to-work schemes or for making subscriptions to a credit union. Uniquely, apparently, trade union membership is to be singled out as not to be available for this form of activity.
Llywydd, I first joined a trade union when I was 17 years old, so it’s going to be nearly 50 years before too long. In that time, I have paid trade union subscriptions in cash; I have written a cheque; I have taken advantage of payroll deductions, and, these days, I pay by direct debit. There is no inhibition whatsoever on trade union members in taking other forms of making their subscriptions. What this would do would be to place limits on their ability to use payroll deduction and for no good reason at all. Employers are not compelled to make payroll deduction available, neither are they compelled to provide it at no cost, and neither are trade unionists compelled to pay their subscriptions by this method. The amendment sets out to solve a problem that simply doesn’t exist.
This afternoon, Llywydd, I will rely regularly on the report that this Assembly’s Equality, Local Government and Communities Committee provided at the end of Stage 1—a report supported by seven of the eight members of that committee and which was the result of very careful evidence-taking that the committee brought together to scrutinise the Government’s proposal. This is what the committee said in relation to the deduction of trade union subscriptions:
‘we believe that the provisions in the 2016 Act’—
the UK Act—
‘which seek to restrict check-off services are unnecessary and unwarranted. They also single out trade union subscriptions from other payments made by employers on behalf of employees. We see no valid reason to apply the provisions to devolved Welsh authorities in Wales. By destabilising the social partnership, the provisions may have an adverse impact on the effective delivery of public services in Wales.’
Members should reject this proposal.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch am y cyfle i gyfrannu yn hwn, y cylch diweddaraf ym mhenderfyniad y Llywodraeth hon, a phenderfyniad Aelodau eraill y Cynulliad hwn, i wrthsefyll ymyrraeth ddieisiau Llywodraeth y DU â chyfrifoldebau datganoledig ac i atal eu penderfyniad i orfodi eu barn nhw am gysylltiadau diwydiannol ar y Cynulliad hwn ac ar y model partneriaeth gymdeithasol, sydd wedi cael ei saernïo mor ofalus yma yn y cyfnod datganoli.
Mae'r dystiolaeth gan bartneriaid cymdeithasol ar y grŵp hwn o welliannau’n gwbl glir: bod cyfyngu ar ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres yn ddiangen, bod y gost i bwrs y wlad yn ddibwys a'i fod yn gwahaniaethu heb gyfiawnhad rhwng tanysgrifiadau aelodaeth o undeb llafur a mathau eraill o ddidyniadau cyflogres. Fel yr ydych wedi’i glywed gan Dawn Bowden ac eraill, mae'n debyg nad oes dim anhawster i'r Blaid Geidwadol ddefnyddio'r math hwn o dalu ar gyfer aelodaeth o glwb chwaraeon, gwneud rhoddion i elusen, manteisio ar gynlluniau beicio i'r gwaith nac ar gyfer gwneud tanysgrifiadau i undeb credyd. Yn unigryw, mae'n debyg, dylid neilltuo aelodaeth o undeb llafur fel rhywbeth na fydd ar gael ar gyfer y math hwn o weithgaredd.
Llywydd, ymunais ag undeb llafur am y tro cyntaf pan oeddwn yn 17 mlwydd oed, felly bydd bron yn 50 mlynedd cyn bo hir. Yn y cyfnod hwnnw, rwyf wedi talu tanysgrifiadau undeb llafur mewn arian parod; rwyf wedi ysgrifennu siec; rwyf wedi manteisio ar ddidyniadau cyflogres, ac, y dyddiau hyn, rwy’n talu drwy ddebyd uniongyrchol. Nid oes dim byd o gwbl yn atal aelodau undebau llafur rhag gwneud eu tanysgrifiadau mewn ffyrdd eraill. Beth fyddai hyn yn ei wneud fyddai gosod cyfyngiadau ar eu gallu i ddefnyddio didyniadau cyflogres, a heb reswm da o gwbl. Nid yw cyflogwyr yn cael eu gorfodi i gynnig didyniadau cyflogres, na’u gorfodi i’w ddarparu heb gost, ac nid yw undebwyr llafur yn cael eu gorfodi i dalu eu tanysgrifiadau drwy'r dull hwn. Mae'r gwelliant yn ceisio datrys problem nad yw’n bodoli.
Y prynhawn yma, Llywydd, byddaf yn dibynnu’n rheolaidd ar yr adroddiad a ddarparodd Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y Cynulliad hwn ar ddiwedd Cyfnod 1—adroddiad a gefnogir gan saith o'r wyth aelod o'r pwyllgor hwnnw ac a luniwyd ar ôl proses ofalus iawn o gasglu tystiolaeth gan y pwyllgor i graffu ar gynnig y Llywodraeth. Dyma beth ddywedodd y pwyllgor ynglŷn â didynnu tanysgrifiadau undeb llafur:
‘rydym yn credu bod darpariaethau Deddf 2016’—
Deddf y DU—
‘sy'n ceisio cyfyngu ar wasanaethau didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres yn ddiangen ac yn ddireswm. Maent hefyd yn gwahaniaethu rhwng tanysgrifiadau undeb llafur a thaliadau eraill a wneir gan gyflogwyr ar ran gweithwyr. Ni welwn ddim rheswm dilys i gymhwyso’r darpariaethau i awdurdodau datganoledig Cymru yng Nghymru. Drwy ansefydlogi'r bartneriaeth gymdeithasol, gallai’r darpariaethau gael effaith andwyol ar ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn effeithiol yng Nghymru.’
Dylai Aelodau wrthod y cynnig hwn.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i’r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Thank you. I think it’s fair to say it will be obvious to many that Labour cannot support any changes to the Bill for fear of upsetting their union paymasters. The 2017 election campaign is clear evidence of this, with £4 million out of £4.5 million in campaign donations in May coming directly from the unions. That’s 91 per cent, and I would call on those Members here today to declare the same interests that you did at committee stage. Let the people out there know just how you’ve done well out of the Labour unions.
Llywydd, the Welsh Government’s explanatory memorandum suggests that the cost of check-off is minimal and is unhelpfully accompanied by an unrelated table detailing the cost savings for the 40 per cent threshold. In reality, however, the annual cost to the UK taxpayer to help fund union payment is not insignificant. In March, as part of the House of Lords secondary legislation scrutiny committee on the draft Trade Union (Deduction of Union Subscriptions from Wages in the Public Sector) Regulations 2017, the Cabinet Office stated that the current cost to the public sector for the provision of check-off services is in the region of £12.5 million per year. At present, trade unions only provide an estimated £2.74 million for this service, so there is an additional uncollected cost to the taxpayer of £9.7 million per year. Now, if we take 5 per cent of this cost as coming from Wales, this is a cost to the Welsh public purse of £485,000 per year—almost £0.5 million.
This is a significant amount of money, but, again, those who have had large donations during election time might not think so, and something not acknowledged by either the Cabinet Secretary or many of those who gave evidence on this matter. Further, the UK Government has accepted the principle of allowing check-off to continue where the union meets the cost and where there is an agreement with the employer to do so. This seeks to allow a public sector employer to make deductions from its workers’ wages in respect of trade union subscriptions only if those workers have the option to pay their trade union subscriptions by other means, or if arrangements have been made for the union to make reasonable payments to the employer in respect of the making of the deductions.
This Bill undermines modern, flexible working patterns and harks back to an age of trade union manipulation, cynically underpinned by their links to the Labour Party. So, in conclusion, Llywydd, this amendment seeks only to ensure full transparency for employees, flexibility and protection in terms of paying subscriptions, and to make savings in the region of £0.5 million to the public purse in Wales, and I encourage and urge all Members to support it.
Diolch. Rwy'n meddwl ei bod yn deg dweud y bydd yn amlwg i lawer na all Llafur gefnogi unrhyw newidiadau i'r Bil rhag ofn iddynt dramgwyddo eu meistri undeb. Mae ymgyrch etholiadol 2017 yn dystiolaeth glir o hyn; daeth £4 miliwn o £4.5 miliwn o roddion ymgyrchu ym mis Mai yn uniongyrchol gan yr undebau. Mae hynny’n 91 y cant, a byddwn yn galw ar yr Aelodau hynny yma heddiw i ddatgan yr un buddiannau ag a wnaethoch yn ystod y cyfnod pwyllgor. Gadewch i'r bobl allan yna wybod yn union sut yr ydych wedi gwneud yn dda ar gefn yr undebau Llafur.
Llywydd, mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru’n awgrymu bod cost didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres yn fach iawn ac yn nodi gyda hi, yn annefnyddiol, tabl anghysylltiedig sy’n rhoi manylion yr arbedion costau ar gyfer y trothwy 40 y cant. Mewn gwirionedd, fodd bynnag, nid yw’r gost flynyddol i drethdalwyr y DU am helpu i ariannu taliadau i undebau’n un ddibwys. Ym mis Mawrth, fel rhan o bwyllgor craffu ar is-ddeddfwriaeth Tŷ'r Arglwyddi ar y Rheoliadau Undebau Llafur (Didynnu Tanysgrifiadau Undebau o Gyflogau yn y Sector Cyhoeddus) 2017 drafft, dywedodd Swyddfa'r Cabinet fod y gost bresennol i'r sector cyhoeddus am ddarparu gwasanaethau didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres tua £12.5 miliwn y flwyddyn. Ar hyn o bryd, dim ond tua £2.74 miliwn y mae undebau llafur yn ei ddarparu am y gwasanaeth hwn, felly mae cost ychwanegol heb ei chasglu i'r trethdalwr o £9.7 miliwn y flwyddyn. Nawr, os ydym yn cymryd bod 5 y cant o'r gost hon yn dod o Gymru, mae hyn yn costio £485,000 y flwyddyn i bwrs cyhoeddus Cymru—bron i £0.5 miliwn.
Mae hwn yn swm sylweddol o arian, ond, unwaith eto, efallai na fydd y rheini sydd wedi cael rhoddion mawr yn ystod adeg yr etholiad yn meddwl hynny, ac mae’n rhywbeth na chafodd ei gydnabod gan Ysgrifennydd y Cabinet na gan lawer o'r rhai a roddodd dystiolaeth ar y mater hwn. Ymhellach, mae Llywodraeth y DU wedi derbyn yr egwyddor o ganiatáu i ddidynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres barhau os yw’r undeb yn talu’r gost ac os ceir cytundeb â’r cyflogwr i wneud hynny. Y bwriad yw caniatáu i gyflogwr yn y sector cyhoeddus wneud didyniadau o gyflog ei weithwyr i dalu tanysgrifiadau undeb llafur, ond dim ond os yw’r gweithwyr hynny’n cael dewis talu eu tanysgrifiadau undeb llafur drwy ddulliau eraill, neu os oes trefniadau wedi’u gwneud i'r undeb i wneud taliadau rhesymol i'r cyflogwr am wneud y didyniadau.
Mae'r Bil yn tanseilio patrymau gweithio modern, hyblyg ac yn mynd yn ôl i oes o gam-drin undebau llafur, wedi’i ategu’n sinigaidd gan eu cysylltiadau â'r Blaid Lafur. Felly, i gloi, Llywydd, unig ddiben y gwelliant hwn yw sicrhau tryloywder llawn i weithwyr, hyblygrwydd a diogelwch o ran talu tanysgrifiadau, ac arbed tua £0.5 miliwn i'r pwrs cyhoeddus yng Nghymru, ac rwy’n annog ac yn cymell yr holl Aelodau i'w gefnogi.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Symudwn, felly, i bleidlais electronig ar welliant 1. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 43 yn erbyn. Ac, felly, fe wrthodwyd gwelliant 1.
The question is that amendment 1 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We will move to an electronic vote on amendment 1. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 43 against. And, therefore, amendment 1 is not agreed.
Gwrthodwyd gwelliant 1: O blaid 12, Yn erbyn 43, Ymatal 0.
Amendment 1 not agreed: For 12, Against 43, Abstain 0.
Canlyniad y bleidlais ar welliant 1.
Result of the vote on amendment 1.
Grŵp 2: Gofynion Cyhoeddi o ran Amser Cyfleuster (Gwelliant 2)
Group 2: Publication Requirements in relation to Facility Time (Amendment 2)
Mae’r grŵp nesaf o welliannau, grŵp 2, yn ymwneud â gofynion cyhoeddi o ran amser cyfleuster. Gwelliant 2 yw’r prif welliant—yr unig welliant y grŵp hwn—ac rydw i’n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y gwelliant a siarad amdano. Janet Finch-Saunders.
The next group of amendments, group 2, relates to publication requirements in relation to facility time. Amendment 2 is the lead and only amendment in this group, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the amendment. Janet Finch-Saunders.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 2 (Janet Finch-Saunders) moved.
I move amendment 2 in my name, but when I do so, I do it on behalf, actually, of the Welsh Conservative group here today. This amendment refers to the powers to require the publication of information on facility time and to impose requirements on public sector employers in relation to paid facility time. To clarify, this amendment does not seek to remove or stop facility time, or the benefits it is purported to bring. And I have real concerns in relation to how this has been misrepresented in the explanatory memorandum. Facility time may indeed result in a reduction in employment tribunals, a reduction in days lost to workplace injury and illness, and a reduction in dismissals and early exits, and we do not dispute that. And we're not stopping facility time or time spent by an organisation's staff on trade union duties and activities during working hours. What we are aiming to promote here is a culture of openness and transparency in relation to how much staff time is spent in this area. There are several reasons for doing so and a number of benefits.
During evidence sessions, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government noted his belief that successful use of facility time means that there are savings to the employer and to the Treasury, therefore, as a result of a reduction in employment tribunals. Yet, without further scrutiny, further evidence and transparency, we are unable to back this up in a quantifiable manner. Of course, there must also be a balance with the use of taxpayers’ money, and without knowing how many working hours are being spent on facility time, it is impossible to be able to assess the true value of it. What Government passes legislation when they cannot evidence their own argument?
Yes, this is an agreement entered into voluntarily between employers and unions, but the role is paid in so much as it is undertaken during paid working hours. So, questions to need answering as to why the Welsh Labour Government is so reluctant to ask public organisations to publish this information. Llywydd, this information is not private; any one of us could request it by freedom of information at any time, yet a Government—the Welsh Labour Government—fails to even do this. However, the Freedom of Information Act 2000 requires every public authority to have a publication scheme and, crucially, to publish information proactively.
The key point here is openness, transparency and accountability to the public, our electorate, as to how public money is spent. Why, then, the reluctance with regard to facility time? Surely, this would be less of a burden to provide than multiple freedom of information requests. The indicative cost for such publication given in the regulatory impact assessment is £171,000—almost a third of the cost of check-off—yet here the Cabinet Secretary has decided the cost is simply not worth it, despite the inherent increase in transparency and openness it would bring. All we are asking for here is provisions for public sector bodies to publish this information clearly and to act quite clearly in the public interest and in line with the intentions of the Freedom of Information Act. I move.
Cynigiaf welliant 2 yn fy enw i, ond wrth wneud hynny, rwy’n ei wneud ar ran, mewn gwirionedd, grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yma heddiw. Mae'r gwelliant hwn yn cyfeirio at y pwerau i fynnu y cyhoeddir gwybodaeth am amser cyfleuster ac i osod gofynion ar gyflogwyr yn y sector cyhoeddus o ran amser cyfleuster â thâl. I egluro, nid yw’r gwelliant hwn yn ceisio dileu nac atal amser cyfleuster, na’r manteision yr honnir y mae’n eu creu. Ac mae gennyf bryderon gwirioneddol ynghylch sut y mae hyn wedi cael ei gamliwio yn y memorandwm esboniadol. Mae’n wir y gallai amser cyfleuster arwain at lai o dribiwnlysoedd cyflogaeth, colli llai o ddyddiau i anaf a salwch yn y gweithle, a llai o ddiswyddiadau ac ymadawiadau cynnar, ac nid ydym yn herio hynny. Ac nid ydym yn atal amser cyfleuster nac amser y mae staff sefydliad yn ei dreulio ar ddyletswyddau a gweithgareddau undeb llafur yn ystod oriau gwaith. Yr hyn yr ydym yn anelu at ei hybu yma yw diwylliant o fod yn agored ac yn dryloyw o ran faint o amser staff sy’n cael ei dreulio yn y maes hwn. Mae nifer o resymau dros wneud hynny a nifer o fuddion.
Yn ystod y sesiynau tystiolaeth, nododd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ei gred bod defnyddio amser cyfleuster yn llwyddiannus yn golygu arbedion i'r cyflogwr ac i'r Trysorlys, felly, o ganlyniad i lai o dribiwnlysoedd cyflogaeth. Eto i gyd, heb ragor o graffu, rhagor o dystiolaeth a thryloywder, ni allwn ategu hyn mewn modd mesuradwy. Wrth gwrs, mae'n rhaid hefyd taro cydbwysedd â defnyddio arian trethdalwyr, a heb wybod faint o oriau gwaith sy’n cael eu treulio ar amser cyfleuster, does dim modd asesu ei wir werth. Pa Lywodraeth sy’n pasio deddfwriaeth heb allu darparu tystiolaeth i ategu eu dadl eu hunain?
Ydy, mae hwn yn gytundeb a wneir yn wirfoddol rhwng cyflogwyr ac undebau, ond mae'r swydd yn un â thâl o ran y ffaith ei bod yn cael ei gwneud yn ystod oriau gwaith â thâl. Felly, mae angen ateb cwestiynau ynghylch pam mae Llywodraeth Lafur Cymru mor amharod i ofyn i gyrff cyhoeddus gyhoeddi’r wybodaeth hon. Llywydd, nid yw'r wybodaeth hon yn breifat; gallai unrhyw un ohonom ofyn amdani drwy wneud cais rhyddid gwybodaeth ar unrhyw adeg, ac eto mae Llywodraeth—y Llywodraeth Lafur yng Nghymru—yn methu â gwneud hyn hyd yn oed. Fodd bynnag, mae Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000 yn mynnu bod gan bob awdurdod cyhoeddus gynllun cyhoeddi ac, yn hollbwysig, eu bod yn cyhoeddi gwybodaeth yn rhagweithiol.
Y pwynt allweddol yma yw bod yn agored, yn dryloyw ac yn atebol i'r cyhoedd, ein hetholwyr, ynghylch sut y caiff arian cyhoeddus ei wario. Pam, felly, yr amharodrwydd o ran amser cyfleuster? Yn sicr, byddai’n llai o faich darparu hyn nag amryfal geisiadau rhyddid gwybodaeth. Cost ddangosol cyhoeddi o'r fath a roddir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol yw £171,000—bron i draean cost didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres—ac eto yma mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi penderfynu nad yw’n werth talu’r gost, er gwaethaf y cynnydd cynhenid o ran tryloywder a bod yn agored y byddai’n ei achosi. Yr unig beth yr ydym yn gofyn amdano yma yw darpariaethau i gyrff y sector cyhoeddus gyhoeddi’r wybodaeth hon yn glir ac i weithredu’n eithaf clir er budd y cyhoedd ac yn unol â bwriadau'r Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth. Rwy’n cynnig.
I'm guessing the Tories will be happy that I'm not going to repeat all of the information I made in the last—[Interruption.] But there are some common themes, and, fundamentally, those are the opposition of employers to what is contained in the Tories' UK legislation and in this amendment and the complete lack of understanding by the Tories of what unions do and how they work. And the most important aspect of this amendment, I think, is to focus on the benefits of facility time and not get bogged down in the costly kind of reporting procedures that are being proposed.
Following publication of the UK Government's initial proposals for its Trade Union Bill in 2016, Warwick University's business school undertook research into facility time in the public services across the UK, and the conclusion of their research was that the presence of workplace representatives who rely on facility time to perform their duties is associated with higher workplace performance. Therefore, conversely, reducing facility time is likely to have detrimental effects.
And commenting on the Westminster Government's own data, the University's Professor of human resource management stated:
‘Overall, the evidence suggests that both full and part-time workplace…representatives help improve performance in the public sector and that managers widely recognise this to be the case.’
The proposed legislation to limit the amount of time that representatives can spend on their representative duties appears unnecessary and may reduce workplace performance in the public sector.
Now, I’ve already referred to the significant benefits of social partnership arrangements here in Wales. It should be recognised that, in addition to lay official involvement, a significant amount of work undertaken in partnership working comes from paid officials of the trade unions, at no cost to the public purse. These officials invest union resources in work that is integral to the official delivery of, and changes to, public services in Wales—something, again, the Welsh Conservatives are seemingly unable to grasp. But, of course, it goes well beyond that. At workplace level, the public service employers understand what, clearly, the Tories don’t. Former WLGA leader Bob Wellington commented:
‘Facility time enables councils to consult and negotiate with trade union officials representing the workforce, and therefore actually saves considerable time and resources’.
It is therefore
‘essential in our view, and very much in the interests of council tax payers to see it maintained.’
The Welsh NHS Confederation and NHS employers have said:
‘Trade union representatives provide a vital role in developing and working with NHS workplace policies and procedures. They support staff and their members with mediation and navigation through policies and workplace issues which supports the smooth running of the service.’
Rwy'n dyfalu y bydd y Torïaid yn hapus nad wyf yn mynd i ailadrodd yr holl wybodaeth a roddais y tro diwethaf—[Torri ar draws.] Ond ceir rhai themâu cyffredin, ac, yn y bôn, y rheini yw gwrthwynebiad cyflogwyr i'r hyn a geir yn neddfwriaeth y Torïaid ar gyfer y DU ac yn y gwelliant hwn a diffyg dealltwriaeth llwyr y Torïaid o'r hyn y mae undebau yn ei wneud a sut y maent yn gweithio. A'r agwedd bwysicaf ar y gwelliant hwn, rwy’n meddwl, yw canolbwyntio ar fanteision amser cyfleuster a pheidio â boddi yn y math costus o weithdrefnau adrodd sy'n cael eu cynnig.
Ar ôl i Lywodraeth y DU gyhoeddi eu cynigion cychwynnol ar gyfer eu Bil Undebau Llafur yn 2016, cynhaliodd ysgol fusnes Prifysgol Warwick ymchwil i amser cyfleuster yn y gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU, a chasgliad eu hymchwil oedd bod presenoldeb cynrychiolwyr yn y gweithle sy'n dibynnu ar amser cyfleuster i gyflawni eu dyletswyddau yn gysylltiedig â pherfformiad uwch yn y gweithle. Felly, i'r gwrthwyneb, mae lleihau amser cyfleuster yn debygol o gael effeithiau andwyol.
Ac wrth roi sylwadau am ddata Llywodraeth San Steffan ei hun, dywedodd Athro rheoli adnoddau dynol y Brifysgol:
‘Yn gyffredinol, mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod cynrychiolwyr...gweithle amser llawn a rhan-amser yn helpu i wella perfformiad yn y sector cyhoeddus a bod rheolwyr ar y cyfan yn cydnabod bod hyn yn wir.’
Mae'r ddeddfwriaeth arfaethedig i gyfyngu ar faint o amser y caiff cynrychiolwyr ei dreulio ar eu dyletswyddau cynrychioliadol yn ymddangos yn ddiangen a gallai leihau perfformiad yn y gweithle yn y sector cyhoeddus.
Nawr, rwyf eisoes wedi cyfeirio at fanteision sylweddol trefniadau partneriaeth gymdeithasol yma yng Nghymru. Dylid cydnabod, yn ogystal â chynnwys swyddogion lleyg, bod swm sylweddol o’r gwaith a wneir mewn gwaith partneriaeth yn cael ei wneud gan swyddogion cyflogedig undebau llafur, heb ddim cost i'r pwrs cyhoeddus. Mae'r swyddogion hyn yn buddsoddi adnoddau undeb mewn gwaith sy'n rhan annatod o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn swyddogol, a gwneud newidiadau iddynt, yng Nghymru—rhywbeth, unwaith eto, y mae’n ymddangos na all y Ceidwadwyr Cymreig ei amgyffred. Ond, wrth gwrs, mae'n mynd ymhell y tu hwnt i hynny. Ar lefel y gweithle, mae cyflogwyr y gwasanaethau cyhoeddus yn deall yr hyn, yn amlwg, nad yw'r Torïaid. Dywedodd cyn-arweinydd CLlLC Bob Wellington:
‘Mae amser cyfleuster yn galluogi cynghorau i ymgynghori a thrafod â swyddogion undebau llafur sy'n cynrychioli’r gweithlu, ac felly a dweud y gwir mae’n arbed llawer o amser ac adnoddau.’
Felly, mae'n
‘hanfodol yn ein barn ni, ac yn sicr er budd talwyr y dreth gyngor, y caiff ei gadw.’
Mae Conffederasiwn GIG Cymru a chyflogwyr y GIG wedi dweud:
‘Mae cynrychiolwyr undebau llafur yn darparu rôl hanfodol o ddatblygu polisïau a gweithdrefnau’r GIG yn y gweithle a gweithio gyda hwy. Maent yn cefnogi staff a'u haelodau â materion cyfryngu ac yn llywio drwy bolisïau a materion yn y gweithle sy'n ei gwneud yn haws cynnal y gwasanaeth yn esmwyth.’
Will the Member give way? If all this is as positive as she describes, why not just publish the information so the public can see how much of this time is given?
A wnaiff yr Aelod ildio? Os yw hyn i gyd mor gadarnhaol ag y mae'n ei ddweud, pam na wnaiff gyhoeddi'r wybodaeth fel y gall y cyhoedd weld faint o'r amser hwn sy’n cael ei roi?
It’s bureaucratic nonsense and unnecessary. The facility time itself, as research has shown, provides the public, the council tax payers, with benefits and savings through the work that they do.
If the Tories were able to set aside for a moment their anti-trade union prejudice and talk to public service trade unions, they might begin to get some understanding of what they do, and learn that most lay representatives will spend the majority of their time working with the employer to jointly tackle workplace issues as well as supporting health and safety, training, and management of change initiatives. A lot of this work they do in their own time, in addition to any facility time given by the employer.
The unwarranted reporting requirements that would result if this amendment is passed would carry with them another unnecessary cost, but would also be a distraction from the important work undertaken by accredited and trained trade union representatives working with their employer to address workplace challenges and build good industrial relations, which, in turn, reduces the likelihood of disputes and days lost through industrial action, again demonstrating that such arrangements are actually a cost benefit to most employers. For these reasons, Llywydd, I shall be voting against this amendment.
Mae'n nonsens biwrocrataidd ac yn ddiangen. Mae'r amser cyfleuster ei hun, fel y mae ymchwil wedi’i ddangos, yn darparu i'r cyhoedd, i dalwyr y dreth gyngor, manteision ac arbedion drwy'r gwaith a wnânt.
Pe gallai’r Torïaid anghofio am eiliad am eu rhagfarn gwrth-undebau llafur a siarad ag undebau llafur y gwasanaethau cyhoeddus, efallai y byddent yn dechrau cael rhywfaint o ddealltwriaeth o'r hyn y maent yn ei wneud, a dysgu y bydd y rhan fwyaf o gynrychiolwyr lleyg yn treulio'r rhan fwyaf o'u hamser yn gweithio gyda'r cyflogwr i ymdrin ar y cyd â materion yn y gweithle yn ogystal â chefnogi mentrau iechyd a diogelwch, hyfforddiant, a rheoli newid. Maent yn gwneud llawer o'r gwaith hwn yn eu hamser eu hunain, yn ogystal ag unrhyw amser cyfleuster a roddir gan y cyflogwr.
Byddai’r gofynion adrodd diangen a fyddai'n ymddangos pe câi’r gwelliant hwn ei basio yn golygu cost ddiangen arall, ond byddent hefyd yn tynnu sylw oddi wrth y gwaith pwysig a wneir gan gynrychiolwyr undebau llafur achrededig a hyfforddedig sy’n gweithio gyda'u cyflogwyr i ymdrin â heriau yn y gweithle ac adeiladu cysylltiadau diwydiannol da, sydd, yn ei dro, yn lleihau'r tebygolrwydd o anghydfod a cholli diwrnodau drwy weithredu diwydiannol, sydd unwaith eto’n dangos bod trefniadau o'r fath wir yn arbed costau i'r rhan fwyaf o gyflogwyr. Am y rhesymau hyn, Llywydd, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y gwelliant hwn.
One reason that strike action in the public sector in Wales is comparatively rare—and I will make a very rare comparison with England here, because I don’t usually do that. But we have seen in the last few years high-profile disputes in England within the public sector, like the one the junior doctors staged, and it was bitter and it was vitriolic. We haven’t had that here in Wales, and we haven’t had that in Wales because we have the social partnership that has just been described. That works extremely well, and I for one am really proud that we do operate under a social partnership, and a partnership that is clearly understood between those working in the public sector and for the public bodies.
Both sides—the employers and the trade unions—understand that that actually is to the benefit of all. Facility time—that is, let’s be clear, the time permitted to employees for carrying out trade union duties—is crucial in the success of that partnership. I don’t know, actually, where Janet Finch-Saunders was, but she certainly didn’t hear the evidence in the same way that I heard it, and that others heard it, when it was given to us at committee stage. We heard time and time again both from the employee and the employer about the benefit of that facility time. We also heard, as she must have, that very often that time is actually given free of charge, and some of the reasons have already been alluded to by full-time trade union officers, but also by people who actually represent their colleagues in their own time, not in their work time. And I’d like to ask you how you think you might account for that under your freedom of information. We heard evidence from the Welsh NHS Confederation and NHS Wales employees. In their evidence to committee, and I’ll quote:
‘Facilities time provides significant benefits to industrial relations, as well as providing savings and benefits to the organisation and the service as a whole.’
And it would be extremely difficult, wouldn’t it, to quantify that. I think it’s a very odd situation for the Conservatives to propose that we add in more red tape. That’s what they usually call it, don’t they? Anything you have to account for is red tape. But facility time is actually used to keep people safe in work. It’s also used to make sure that the terms and conditions, on both sides, for the employee and the employer, are to the satisfaction of both. The only conclusion that I can reach is that Janet Finch-Saunders has put forward these amendments today driven on pure ideology, because it certainly wasn’t driven in any way at all by any of the evidence that we were given. And, when we talk about a cost, there is a cost that was put forward to actually reporting on facility time, and the Wales Trades Union Congress did point out that disapplying the 2016 Act provision requiring all Welsh public employers to report on facility time would save money. And they did put a cost of £170,700 in reporting costs. You all know, because you tell us very often from that side of the Chamber, that red tape costs money. This red tape will also cost money, and all it will do is destroy everything that we have built up over the years in Wales in those social partnerships. It is pure ideology, absolutely nothing else.
Un rheswm pam mae gweithredu streic yn y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gymharol brin—a gwnaf gymhariaeth brin iawn â Lloegr yma, oherwydd nid wyf fel arfer yn gwneud hynny. Ond rydym wedi gweld yn y blynyddoedd diwethaf anghydfodau uchel eu proffil yn Lloegr o fewn y sector cyhoeddus, fel un y meddygon iau, ac roedd yn chwerw ac yn ddeifiol. Nid yw hynny wedi digwydd yma yng Nghymru, ac nid yw wedi digwydd yng Nghymru gan fod gennym y bartneriaeth gymdeithasol sydd newydd gael ei disgrifio. Mae’n gweithio'n arbennig o dda, ac rwyf fi, o leiaf, yn falch iawn ein bod yn gweithredu o dan bartneriaeth gymdeithasol, a phartneriaeth sy'n cael ei deall yn glir gan y rheini sy'n gweithio yn y sector cyhoeddus ac i'r cyrff cyhoeddus.
Mae’r ddwy ochr—y cyflogwyr a'r undebau llafur—yn deall bod hynny mewn gwirionedd er budd pawb. Mae amser cyfleuster—hynny yw, dewch inni fod yn glir, yr amser a ganiateir i weithwyr i gyflawni dyletswyddau undeb llafur—yn hanfodol i lwyddiant y bartneriaeth. Nid wyf yn gwybod, a dweud y gwir, ble'r oedd Janet Finch-Saunders, ond yn sicr ni chlywodd y dystiolaeth yn yr un ffordd â mi, ac eraill, pan gafodd ei rhoi inni yn ystod y cyfnod pwyllgor. Clywsom dro ar ôl tro gan weithwyr a gan gyflogwyr am fudd yr amser cyfleuster. Clywsom hefyd, fel y mae’n rhaid bod hithau wedi’i glywed, bod yr amser hwnnw’n aml iawn yn cael ei roi’n rhad ac am ddim, ac mae rhai o'r rhesymau eisoes wedi cael eu crybwyll gan swyddogion undebau llafur amser llawn, ond hefyd gan bobl sy’n cynrychioli eu cydweithwyr yn eu hamser eu hunain, nid yn eu hamser gwaith. A hoffwn ofyn ichi sut yr ydych yn meddwl y gallech gyfrif am hynny o dan eich rhyddid gwybodaeth. Clywsom dystiolaeth gan weithwyr Conffederasiwn GIG Cymru a GIG Cymru. Yn eu tystiolaeth i'r pwyllgor, a dyfynnaf:
‘Mae amser cyfleuster yn darparu buddion sylweddol i gysylltiadau diwydiannol, yn ogystal â darparu arbedion a manteision i'r sefydliad a'r gwasanaeth yn ei gyfanrwydd.’
A byddai'n anodd iawn, oni fyddai, i fesur hynny. Rwy'n meddwl ei bod yn sefyllfa od iawn bod y Ceidwadwyr yn cynnig ein bod yn ychwanegu mwy o dâp coch. Dyna beth maen nhw’n arfer yn ei alw, ie? Unrhyw bryd y mae'n rhaid ichi roi cyfrif am rywbeth, biwrocratiaeth ydyw. Ond mae amser cyfleuster yn cael ei ddefnyddio i gadw pobl yn ddiogel yn y gwaith. Mae'n cael ei ddefnyddio hefyd i wneud yn siŵr bod y telerau ac amodau, ar y ddwy ochr, i’r gweithiwr a'r cyflogwr, yn foddhaol i’r naill a'r llall. Yr unig gasgliad y gallaf ei gyrraedd yw bod Janet Finch-Saunders wedi cyflwyno’r gwelliannau hyn heddiw ar sail ideoleg bur, oherwydd yn sicr nid oedd yn seiliedig mewn unrhyw ffordd o gwbl ar ddim o'r dystiolaeth a roddwyd inni. A, pan fyddwn yn sôn am gost, cafodd cost ei chyflwyno am lunio adroddiadau ar amser cyfleuster, a nododd Cyngres Undebau Llafur Cymru y byddai datgymhwyso darpariaeth Deddf 2016 sy’n ei gwneud yn ofynnol i bob cyflogwr cyhoeddus yng Nghymru i lunio adroddiad ar amser cyfleuster yn arbed arian. A gwnaethant roi cost o £170,700 ar gyfer costau llunio adroddiadau. Rydych i gyd yn gwybod, oherwydd rydych yn dweud wrthym yn aml iawn o'r ochr honno i'r Siambr, bod biwrocratiaeth yn costio arian. Bydd y fiwrocratiaeth hon hefyd yn costio arian, a’r oll y bydd yn ei wneud yw dinistrio popeth yr ydym wedi’i ddatblygu dros y blynyddoedd yng Nghymru yn y partneriaethau cymdeithasol hyn. Ideoleg bur ydyw, dim byd arall o gwbl.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.
Diolch, Llywydd. So, the Conservative party here tells us that they are all in favour of facility time—they’re just simple seekers after truth; it’s simply a matter of wanting to record how much facility time is being taken and the costs of it. But what they fail to tell you completely, Llywydd, is that they are not interested at all in reporting to the public what the benefits of facility time are. All they want is a one-sided account in which everything is articulated as a cost, and all the things that those employers who turned up to the committee set out as the advantages for employers from facility time, all of that goes unreported altogether. This is not just a simple wish to put information into the public domain. It is a deliberate attempt to provide a biased, one-sided account of what is a bargain, a bargain in which facility time is provided in order that employers are able to make sure that their businesses run effectively, and that trade unions are able to carry out their legitimate work. The committee of the Assembly said:
‘we are in no doubt that facility time is a prudent investment in public services and we believe it should be viewed as such.’
And if you make a prudent investment then not only will you want to account for the costs of that investment, but you will want to account for the return on that investment as well. This amendment entirely ignores that. UK Ministers, when they were putting their Trade Union Bill through, were at least candid enough to say that the reason for wanting to report on facility time was so that it could be borne down on in the future, and that it could be reduced. That’s what all this is about. It’s that attack on the work that trade unions do, disguised as simply a seeking for information. The amendment doesn’t deserve to be supported, and I hope Members here will vote against it this afternoon.
Diolch, Llywydd. Felly, mae’r blaid Geidwadol yma’n dweud wrthym eu bod i gyd o blaid amser cyfleuster—dim ond chwilio am y gwir y maent; mae'n fater syml o fod eisiau cofnodi faint o amser cyfleuster sy’n cael ei gymryd a’i gostau. Ond yr hyn y maent yn methu â’i ddweud yn llawn wrthych, Llywydd, yw nad oes ganddynt ddiddordeb o gwbl mewn dweud wrth y cyhoedd beth yw manteision amser cyfleuster. Yr oll yr hoffent ei gael yw adroddiad unochrog sy’n mynegi popeth fel cost, gan hepgor yn llwyr yr holl bethau a nododd y cyflogwyr hynny a fu yn y pwyllgor fel manteision amser cyfleuster i gyflogwyr. Nid dim ond dymuniad syml i roi gwybodaeth i'r cyhoedd yw hyn. Mae'n ymgais fwriadol i ddarparu cyfrif rhagfarnllyd, unochrog o'r hyn sy’n fargen, bargen lle darperir amser cyfleuster fel y gall cyflogwyr wneud yn siŵr bod eu busnesau’n cael eu cynnal yn effeithiol, a bod undebau llafur yn gallu yn cyflawni eu gwaith cyfreithlon. Dywedodd pwyllgor y Cynulliad:
‘nid ydym mewn unrhyw amheuaeth bod amser cyfleuster yn fuddsoddiad doeth mewn gwasanaethau cyhoeddus ac rydym yn credu y dylid ei ystyried fel y cyfryw.’
Ac os ydych chi’n gwneud buddsoddiad doeth, nid yn unig y byddwch am roi cyfrif am gostau’r buddsoddiad hwnnw, ond byddwch hefyd am roi cyfrif am yr adenillion ar y buddsoddiad. Mae'r gwelliant hwn yn anwybyddu hynny’n llwyr. Roedd Gweinidogion y DU, wrth basio eu Bil Undebau Llafur nhw, o leiaf yn ddigon gonest i ddweud mai’r rheswm dros fod eisiau adrodd ar amser cyfleuster oedd fel y gellid canolbwyntio arno yn y dyfodol, ac y gellid ei leihau. Dyna beth yw perwyl hyn i gyd. Yr ymosodiad hwnnw ar waith undebau llafur, o dan gochl cais syml am wybodaeth. Nid yw'r gwelliant yn haeddu cael ei gefnogi, ac rwy’n gobeithio y bydd Aelodau yma’n pleidleisio yn ei erbyn y prynhawn yma.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i’r ddadl.
I call Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Thank you, Llywydd. Well, do you know what? We decided to do your work for you, Cabinet Secretary. And so, therefore, we put in a Welsh Conservative freedom of information request in order to bring some openness, transparency, and accountability to our argument and to proceedings here in the National Assembly for Wales. Out of the 28 public bodies able to respond in full, 63 officers were on full-time facility time, working a total of 2,459 hours per week. Out of the 26 public bodies able to respond, 272 officers are also employed part time, and 15 out of 22 authorities pay for their full-time officers on union facility time, equating to 33 officers. We have a right to know this. Our members of the public, our electorate, have a right to know that too. Days lost to strike action impede the economy, and there is no disputing that. The Trade Union Act 2016 introduced by the UK Government was introduced because of a 77 per cent increase in working days lost due to industrial action, from 440,000 days in 2013 to 788,000 in 2014. In 2015, Wales had the fourth highest amount of working days lost out of the UK regions, with six per 1,000 employees. So much for your partnership working and the touchy-feely approach that you have. Days lost to strike action rose again across the UK in 2016. Up to 31 October 2016, 281,000 days were lost to strike action, an increase of 65 per cent. It has been estimated that the Trade Union Act’s 2016 provisions will save 1.5 million working hours a year and boost the UK economy by over £100 million over the next 10 years.
Llywydd, by extending the requirements to publish information on the time and money spent on facility time, requirements that already currently apply to the civil service and to the wider public sector, we can ensure greater transparency and openness with this amendment. Fundamentally, we believe it is right that the Government monitor this practice to ensure it is a sensible use of taxpayers’ money, and that this will ensure that levels of facility time remain appropriate. I will clarify once more: we are not seeking to remove it. A freedom of information request found—[Interruption.]
Diolch, Llywydd. Wel, wyddoch chi beth? Rydym wedi penderfynu gwneud eich gwaith ar eich rhan, Ysgrifennydd y Cabinet. Ac felly, gwnaethom gais rhyddid gwybodaeth gan y Ceidwadwyr Cymreig i ddod â rhywfaint o onestrwydd, tryloywder, ac atebolrwydd i'n dadl ac i’r trafodion yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. O'r 28 o gyrff cyhoeddus a allai ymateb yn llawn, roedd 63 o swyddogion ar amser cyfleuster llawn-amser, yn gweithio cyfanswm o 2,459 awr yr wythnos. O'r 26 o gyrff cyhoeddus a allai ymateb, mae 272 o swyddogion hefyd wedi’u cyflogi’n rhan-amser, ac mae 15 o’r 22 awdurdod yn talu am eu swyddogion amser llawn ar amser cyfleuster undebau, sy'n cyfateb i 33 o swyddogion. Mae gennym hawl i wybod hyn. Mae gan ein haelodau o'r cyhoedd, ein hetholwyr, hawl i wybod hynny hefyd. Mae colli diwrnodau i weithredu streic yn llesteirio’r economi, ac nid oes dadlau â hynny. Cyflwynwyd Deddf Undebau Llafur 2016 gan Lywodraeth y DU oherwydd cynnydd 77 y cant mewn colli diwrnodau gwaith oherwydd gweithredu diwydiannol, o 440,000 o ddiwrnodau yn 2013 i 788,000 yn 2014. Yn 2015, Cymru oedd â'r bedwaredd nifer uchaf o ddyddiau gwaith wedi’u colli o ranbarthau'r DU, gyda chwech fesul pob 1,000 o weithwyr. Dyna ddangos gwerth eich gwaith partneriaeth a'r ymagwedd ysgafndroed sydd gennych. Cafodd mwy o ddiwrnodau eu colli i weithredu streic eto ledled y DU yn 2016. Hyd at 31 Hydref 2016, collwyd 281,000 o ddiwrnodau i weithredu streic, sef cynnydd o 65 y cant. Yr amcangyfrif yw y bydd darpariaethau Deddf Undebau Llafur 2016 yn arbed 1.5 miliwn o oriau gwaith y flwyddyn ac yn rhoi hwb gwerth dros £100 miliwn i economi'r DU dros y 10 mlynedd nesaf.
Llywydd, drwy ymestyn y gofynion i gyhoeddi gwybodaeth am yr amser a'r arian a wariwyd ar amser cyfleuster, gofynion sydd eisoes yn berthnasol ar hyn o bryd i'r gwasanaeth sifil ac i'r sector cyhoeddus ehangach, gallwn sicrhau mwy o dryloywder a gonestrwydd gyda'r gwelliant hwn. Yn y bôn, rydym yn credu ei bod yn iawn bod y Llywodraeth yn monitro’r arfer hwn i sicrhau ei fod yn ddefnydd synhwyrol o arian y trethdalwyr, ac y bydd hyn yn sicrhau bod lefelau amser cyfleuster yn parhau i fod yn briodol. Rwy’n mynd i egluro unwaith eto: nid ydym yn ceisio ei ddileu. Canfu cais rhyddid gwybodaeth—[Torri ar draws.]
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Allow the Member to continue, please—. Oh—
Gadewch i'r Aelod barhau, os gwelwch yn dda—. O—
A clear—. No, I want to carry on.
Yn glir—. Na, rwyf am barhau.
No, she’s not taking an intervention.
Na, nid yw hi'n derbyn ymyriad.
Our freedom of information request clearly highlighted the need for more transparency in this regard. So, whilst this amendment does not dispute the value of facility time, I think it’s fair and justified to be calling for this to be published. It is critical that transparency and openness are ingrained across the Welsh public sector—it’s critical that they are ingrained in any workings of this Assembly for Wales—to ensure that facility time works for union members, works for public sector delivery, and, fundamentally, works to ensure cost-effectiveness across our public services.
Roedd ein cais rhyddid gwybodaeth yn dangos yn glir bod angen mwy o dryloywder yn hyn o beth. Felly, er nad yw’r gwelliant hwn yn dadlau gwerth amser cyfleuster, rwy'n meddwl ei bod yn deg ac yn gyfiawn ein bod yn galw am gyhoeddi hyn. Mae'n hanfodol bod tryloywder a gonestrwydd yn gynhenid yn sector cyhoeddus Cymru—mae’n hanfodol eu bod yn gynhenid yn unrhyw waith a wnaiff y Cynulliad Cymru hwn—i sicrhau bod amser cyfleuster yn gweithio ar gyfer aelodau undeb, yn gweithio ar gyfer cyflenwi yn y sector cyhoeddus, ac, yn y bôn, yn gweithio i sicrhau cost-effeithiolrwydd ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Symudwn i bleidlais electronig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 43 yn erbyn, ac felly fe wrthodwyd gwelliant 2.
The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] We’ll proceed to an electronic vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, and 43 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Gwrthodwyd gwelliant 2: O blaid 12, Yn erbyn 43, Ymatal 0.
Amendment 2 not agreed: For 12, Against 43, Abstain 0.
Canlyniad y bleidlais ar welliant 2.
Result of the vote on amendment 2.
Grŵp 3: Gofyniad ynghylch Pleidlais gan Undeb Llafur Cyn Gweithredu a Dileu Diffiniadau o Awdurdodau Datganoledig Cymreig (Gwelliannau 3, 4, 5)
Group 3: Requirement relating to Ballot Before Action by Trade Union and Removing Definitions of Devolved Welsh Authorities (Amendments 3, 4, 5)
Grŵp 3—mae’r grŵp nesaf o welliannau yn ymwneud â gofyniad ynghylch pleidlais gan undeb llafur cyn gweithredu a dileu diffiniadau o awdurdodau datganoledig Cymreig. Gwelliant 3 yw’r prif welliant yn y grŵp hwn, ac rydw i’n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant yma ac am welliannau eraill yn y grŵp. Janet Finch-Saunders.
Group 3, the next group, relates to the requirement relating to ballot before action by trade union and removing definitions of devolved Welsh authorities. Amendment 3 is the lead amendment in this group, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group. Janet Finch-Saunders.
Cynigiwyd gwelliant 3 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 3 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you, Llywydd. I move amendment 3. This amendment, of course, refers to the 40 per cent ballot threshold for industrial action affecting important public services. We recognise the importance of trade unions as valuable institutions in British society and know that many dedicated trade unionists have a strong history of working hard to represent their members, campaigning for improved safety at work and giving support to their members when it’s needed. However, I believe it is only fair that the rights of unions are balanced with the rights of hard-working taxpayers who rely on key public services on a day-to-day basis—[Interruption.]
Diolch, Llywydd. Rwy’n cynnig gwelliant 3. Mae'r gwelliant hwn, wrth gwrs, yn cyfeirio at y trothwy pleidlais o 40 y cant ar gyfer gweithredu diwydiannol sy’n effeithio ar wasanaethau cyhoeddus pwysig. Rydym yn cydnabod pwysigrwydd undebau llafur fel sefydliadau gwerthfawr yng nghymdeithas Prydain ac yn gwybod bod gan lawer o undebwyr llafur ymroddedig hanes cryf o weithio’n galed i gynrychioli eu haelodau, ymgyrchu am well diogelwch yn y gwaith a rhoi cefnogaeth i'w haelodau pan fo ei angen. Fodd bynnag, credaf nad yw ond yn deg ein bod yn cydbwyso hawliau undebau â hawliau trethdalwyr gweithgar sy'n dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus allweddol o ddydd i ddydd—[Torri ar draws.]
This isn’t a pantomime. This is the National Assembly for Wales undertaking a proper discussion and debate regarding a piece of legislation it may be about to pass. Janet Finch-Saunders.
Nid pantomeim yw hwn. Cynulliad Cenedlaethol Cymru yw hwn, yn cynnal trafodaeth a dadl briodol ynglŷn â darn o ddeddfwriaeth y gallai fod ar fin ei basio. Janet Finch-Saunders.
Thank you. With strikes having such a high impact on the normal lives of such a large group of people, it is sensible that strikes, when necessary, are backed up with an appropriate level of support from those involved. The UK Government’s Trade Union Act 2016 sought to create workable legislation that is fit for purpose in our modern, fluid economic market. What we do not want to see is a small minority of union members disrupting the lives of millions of commuters, parents, workers and employers at short notice, and without clear support from the union members—a situation that has the potential to give unions a bad name in the eyes of the public.
Wales currently has 30 per cent of its workforce with trade union membership. This is far in excess of the UK average of 21 per cent and higher than that of England and Scotland. As such, the impact of trade union ballots will have more far-reaching consequences to this country, and we do need to consider the impact of this Bill on the everyday lives of people across Wales and the ability to deliver much-needed public services. The UK Government’s department for business, energy, innovation and skills data has found that the combined days lost in the sectors of public administration, defence, education, health and social work have accounted for the vast majority of days lost every year since 2008. These sectors remain at the forefront of our security, our well-being and our development, and therefore strike action must be equitable and democratic. As it stands, the Welsh Labour Government’s Bill proposals are neither of those things. As the law stands, the UK Government Act will provide tougher ballot thresholds that will reduce industrial action in important public services like transport, health and education by 35 per cent, saving 1.5 million working hours a year from strike action. Furthermore, the measures in the UK Government legislation will also provide a £10 million boost to the Welsh economy over 10 years. It will protect hundreds of thousands of people across Wales from the effects of undemocratic strike action. This amendment, therefore, will ensure that if strikes do go ahead, it will only be as a result of a clear, democratic mandate and decisions from union members, thanks to the introduction of tougher ballot thresholds.
Diolch. Gan fod streiciau’n cael effaith mor fawr ar fywydau arferol grŵp mor fawr o bobl, mae'n synhwyrol bod streiciau, pan fo angen, yn cael eu hategu gan lefel briodol o gefnogaeth gan y rhai dan sylw. Ceisiodd Deddf Undebau Llafur Llywodraeth y DU yn 2016 greu deddfwriaeth ymarferol sy'n addas at ei diben yn ein marchnad economaidd fodern, hylifol. Yr hyn nad ydym am ei weld yw lleiafrif bach o aelodau undeb yn amharu ar fywydau miliynau o gymudwyr, rhieni, gweithwyr a chyflogwyr ar fyr rybudd, a heb gefnogaeth glir gan aelodau’r undeb—sefyllfa sydd â'r potensial i roi enw drwg i undebau yng ngolwg y cyhoedd.
Ar hyn o bryd mae 30 y cant o weithlu Cymru’n aelodau o undeb llafur. Mae hyn yn llawer mwy na chyfartaledd y DU, sef 21 y cant, ac yn uwch nag yn Lloegr a'r Alban. Fel y cyfryw, bydd effaith pleidleisiau undebau llafur yn creu goblygiadau mwy pellgyrhaeddol i'r wlad hon, ac mae angen inni ystyried effaith y Bil hwn ar fywydau bob dydd pobl ledled Cymru a'r gallu i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus mawr eu hangen. Mae adran Llywodraeth y DU ar gyfer data busnes, egni, arloesi a sgiliau wedi canfod bod y dyddiau cyfunol a gollir yn sectorau gweinyddiaeth gyhoeddus, amddiffyn, addysg, iechyd a gwaith cymdeithasol wedi cyfrif am y mwyafrif helaeth o ddyddiau a gollir bob blwyddyn ers 2008. Mae'r sectorau hyn yn parhau i fod ar flaen y gad o ran ein diogelwch, ein lles a'n datblygiad, ac felly mae’n rhaid i weithredu streic fod yn deg ac yn ddemocrataidd. Fel y mae, nid yw cynigion Bil Llywodraeth Llafur Cymru yr un o'r pethau hynny. Fel y saif y gyfraith, bydd Deddf Llywodraeth y DU yn rhoi trothwyon pleidleisio llymach a fydd yn lleihau gweithredu diwydiannol mewn gwasanaethau cyhoeddus pwysig fel trafnidiaeth, iechyd ac addysg 35 y cant, gan arbed 1.5 miliwn o oriau gwaith y flwyddyn rhag streic. Ar ben hynny, bydd y mesurau yn neddfwriaeth Llywodraeth y DU hefyd yn darparu hwb o £10 miliwn i economi Cymru dros 10 mlynedd. Bydd yn diogelu cannoedd o filoedd o bobl ledled Cymru rhag effeithiau streic annemocrataidd. Bydd y gwelliant hwn, felly, yn sicrhau, os bydd streiciau’n digwydd, y bydd hynny o ganlyniad i fandad clir, democrataidd a phenderfyniadau gan aelodau undeb, diolch i gyflwyno trothwyon pleidleisio llymach.
Well, if I remarked in the debates on the two previous groups of amendments that the Tories just don’t get it, never has that been more true than in respect of these amendments on balloting. Maybe some of the Welsh Conservatives were brought up influenced by the Thatcher philosophy surrounding trade unions. You remember those nasty trade unions dominated by the unrepresentative barons whose only aim in life was to call out their members on strike for no good reason at the drop of a hat, all with a total disregard to the views of their members. Well, let me tell the Tories something that might interest them. Trade unions are simply organisations made up of workers coming together to protect their interests at work. And something else that might interest Janet Finch-Saunders is that those workers are also taxpayers. So, when the Tories attack trade unions, they are not attacking the union barons, they’re attacking ordinary working people who are doing nothing more than coming together in common cause.
Of course, trade unions are also amongst the most democratic organisations in the country. Let’s just look at how they elect their leaders. Trade union general secretaries are elected for set periods by one-member-one-vote ballots amongst their entire membership. And on the issues central to this amendment, balloting on industrial action involves every member of the union affected.
Amongst the uninformed Tory ranks, there is, of course, a myth perpetuated that trade unions actively seek to take their members out on strike. But it’s a complete fantasy to suggest that trade unions welcome calling strike action. I can tell you absolutely, from all my years, both as a lay activist and a full-time trade union officer, that I and other trade union colleagues would consider a failure if we ever had to resort to calling a formal industrial action ballot—a failure because all the work we did, day in and day out, working with employers to resolve difficulties, as outlined earlier, would not have worked. Industrial action is always, always the last resort.
Let’s then talk about the ballots themselves. If this amendment is passed, it would put in place a regime of ballot thresholds that don’t apply in any other democratic situation that I’m aware of anywhere in the UK outside of the Westminster Government’s Trade Union Act. And I challenge the proposer of this amendment to identify one.
Wel, os soniais yn y dadleuon am y ddau grŵp blaenorol o welliannau nad yw’r Torïaid yn ei deall hi, nid yw hynny erioed wedi bod yn fwy gwir nag ynglŷn â'r gwelliannau hyn ar bleidleisio. Efallai y cafodd rhai o'r Ceidwadwyr Cymreig eu magu dan ddylanwad athroniaeth Thatcher o gwmpas undebau llafur. Rydych yn cofio’r undebau llafur cas hynny wedi’u dominyddu gan y barwniaid anghynrychioliadol ag un nod yn unig mewn bywyd, sef galw eu haelodau ar streic heb reswm da ar fyr rybudd, a hynny i gyd gan ddiystyru barn eu haelodau’n llwyr. Wel, gadewch imi ddweud wrth y Torïaid rhywbeth a allai fod o ddiddordeb iddynt. Yr oll yw undebau llafur yw sefydliadau lle mae gweithwyr yn dod at ei gilydd i amddiffyn eu buddiannau yn y gwaith. A rhywbeth arall a allai fod o ddiddordeb i Janet Finch-Saunders yw bod y gweithwyr hynny hefyd yn drethdalwyr. Felly, pan fydd y Torïaid yn ymosod ar undebau llafur, nid ydynt yn ymosod ar farwniaid yr undebau, maent yn ymosod ar bobl gyffredin sy'n gweithio ac sydd ddim yn gwneud dim mwy na dod at ei gilydd mewn achos cyffredin.
Wrth gwrs, mae undebau llafur hefyd ymysg y cyrff mwyaf democrataidd yn y wlad. Dewch inni edrych ar sut y maent yn ethol eu harweinwyr. Mae ysgrifenyddion cyffredinol undebau llafur yn cael eu hethol am gyfnodau penodol gan bleidleisiau un aelod un bleidlais ymhlith eu haelodaeth gyfan. Ac ar y materion sy’n ganolog i'r gwelliant hwn, mae pleidleisiau ar weithredu diwydiannol yn cynnwys pob aelod o'r undeb yr effeithir arno.
Ymhlith rhengoedd anwybodus y Torïaid, wrth gwrs, mae myth yn parhau bod undebau llafur yn mynd ati i berswadio eu haelodau i fynd ar streic. Ond ffantasi llwyr yw awgrymu bod undebau llafur yn croesawu galw streic. Gallaf ddweud wrthych yn bendant, o fy holl flynyddoedd, a hynny fel ymgyrchydd lleyg ac fel swyddog undeb llafur llawn-amser, y byddwn i a chyd-aelodau o undebau llafur yn ystyried mai methiant fyddai troi at alw pleidlais ffurfiol am weithredu diwydiannol ar unrhyw adeg—methiant oherwydd na fyddai’r holl waith a wnaethom, ddydd ar ôl dydd, i weithio gyda chyflogwyr i ddatrys anawsterau, fel yr amlinellwyd yn gynharach, wedi gweithio. Gweithredu diwydiannol bob amser, bob amser yw’r dewis olaf.
Dewch inni yna sôn am y pleidleisiau eu hunain. Os caiff y gwelliant hwn ei basio, byddai'n sefydlu cyfundrefn o drothwyon pleidleisio nad ydynt yn berthnasol mewn unrhyw sefyllfa ddemocrataidd arall yr wyf yn ymwybodol ohoni yn unman yn y DU y tu allan i Ddeddf Undebau Llafur Llywodraeth San Steffan. Ac rwy’n herio cynigydd y gwelliant hwn i enwi un.
Mike Hedges a gododd—
Mike Hedges rose—
It certainly didn’t apply to the—
Yn sicr nid oedd yn berthnasol i’r—
Are you giving way?
A ydych yn ildio?
I beg your pardon; sorry.
Mae'n ddrwg gen i; mae'n ddrwg gen i.
Do you find it ironic that somebody who got 34.7 per cent of the vote in an election wants a 40 per cent ballot threshold?
Ydych chi'n ei chael yn eironig bod rhywun a gafodd 34.7 y cant o'r bleidlais mewn etholiad eisiau gweld trothwy pleidlais o 40 y cant?
I absolutely agree with you, and it was the very point I was just coming on to, Mike. Thank you very much.
The ballot thresholds, as we know, certainly didn’t apply in the EU referendum, which was without doubt the single most important issue that we have voted on in this country in our lifetime. And however close the margin in that referendum, and whatever the turnout, we all agreed that we must abide by the majority of those who voted. We did not say that the result should be invalidated by setting some arbitrary and spurious threshold, but that is what the UK Tories’ trade union Act does for workers balloting for industrial action. And that is what is being proposed in this amendment.
As I said when we debated this issue previously, we could take those dual standards a step further and observe that not a single Conservative Member would have been elected to this Chamber if the same threshold in the UK Act proposed in this amendment had applied to their election. And yes, the same would have applied to all other Members, as well as councillor colleagues who were elected back in May. Before June’s general election, there were only 25 Tory MPs that would have made it into Westminster on that threshold. Now, I confess to the fact that I haven’t checked to see that analysis of the general election on 8 June, but I’m hazarding a guess it won’t have improved much since then. The hypocrisy in this amendment, therefore, is quite breathtaking.
I commented earlier that most trade union organisers would consider it a failure if they had to resort to an industrial action ballot, but let’s go on to explore what happens with such ballots if a trade union does go down that route. All unions have vigorous procedures for approving any action arising from an industrial action ballot. They have to produce an inordinate amount of information to the employer about every member to be balloted, and once they get a result this requires a detailed analysis of the numbers of members who voted, alongside the majorities for or against. Every member gets the opportunity to participate in that ballot. It is their democratic right to choose to be part of that ballot or not, as is their wish. A factor on turnout is always that one of the difficulties is of the antiquated restrictions on methods imposed by previous Tory Governments in terms of how trade unions can ballot their members. But no trade union would ever embark on a programme of industrial action without the confidence that they are able to deliver it. What in fact normally happens under such circumstances is that a ‘yes’ vote for industrial action focuses the minds of all sides in any dispute on an agreed outcome, which, of course, should be the aim of any negotiations. What an arbitrary and potentially unachievable threshold would do is lessen the incentive for one of the parties to reach a negotiated settlement, which anyone with even a basic understanding would recognise as being counterproductive to healthy and constructive industrial relations.
Of course, I am a lifelong and committed trade unionist, so perhaps people would say, ‘Well, Dawn Bowden would say that, wouldn’t she?’ Well, okay, Llywydd, Members don’t need to just take my word for it. The UK Government’s regulatory policy committee deemed that these plans were not fit for purpose. The Chartered Institute of Personnel and Development called the UK Government’s proposals under its trade union Act ‘an outdated response’. It went on to conclude that Governments and employers building a better dialogue with their workforces was a better approach than draconian legislation imposing ballot thresholds. Peter Cheese, chief executive of the CIPD said
‘It’s time to start talking about prevention rather than cure when it comes to strike action and the public sector’s workforce challenges in particular. Taxpayers’ interests are best served by an efficient, engaged and productive public sector workforce.’
We need to see more consultation and ongoing dialogue and engagement with the workforce, rather than the introduction of mechanisms that reflect the industrial relations challenges of the 1980s. To jump straight to legislation and strike activity, without considering this, appears to be a significant step back. Of course, we already recognise that here in Wales we have avoided disputes—despite what Janet Finch-Saunders has said—we have avoided disputes in the public sector here through the working of social partnership in bodies like the council for economic renewal, the workforce partnership council, and the Wales Social Partners Unit. Why is it, then, that the Tories are unable to grasp what everyone else can: the need for a constructive and equal partnership framework for the conduct of industrial relations in our devolved public services? Are they just so blinded by an anti-trade-union prejudice that they will not listen to what all industrial relations professionals are telling them? Well, Llywydd, I know where I stand on this issue, and I’ll be voting against these amendments.
Rwy’n cytuno’n llwyr â chi, a dyna’r union bwynt yr oeddwn yn dod ato, Mike. Diolch yn fawr iawn.
Nid oedd y trothwyon pleidleisio, fel y gwyddom, yn sicr yn berthnasol yn refferendwm yr UE, sef heb os yr un mater pwysicaf yr ydym wedi pleidleisio arno yn y wlad hon yn ystod ein hoes. A pha bynnag mor agos oedd canlyniad y refferendwm hwnnw, a beth bynnag oedd y nifer a bleidleisiodd, gwnaethom i gyd gytuno bod rhaid inni ochri â’r mwyafrif o'r rhai a bleidleisiodd. Wnaethon ni ddim dweud y dylai'r canlyniad gael ei wneud yn annilys drwy osod rhyw drothwy mympwyol a di-sail, ond dyna y mae Deddf undeb llafur Torïaid y DU yn ei wneud i weithwyr sy’n cynnal pleidlais ar gyfer gweithredu diwydiannol. A dyna beth sy'n cael ei gynnig yn y gwelliant hwn.
Fel y dywedais pan fuom yn trafod y mater hwn o'r blaen, gallem fynd â’r safonau dwbl hynny gam ymhellach ac arsylwi na fyddai un Aelod Ceidwadol wedi cael ei ethol i'r Siambr hon pe byddai’r un trothwy yn Neddf y DU a gynigir yn y gwelliant hwn wedi bod yn berthnasol i’w hetholiad. A byddai, byddai'r un peth wedi bod yn wir am yr holl Aelodau eraill, yn ogystal â’r cynghorwyr a etholwyd yn ôl ym mis Mai. Cyn etholiad cyffredinol mis Mehefin, dim ond 25 o Aelodau Seneddol Torïaidd a fyddai wedi cyrraedd San Steffan yn unol â’r trothwy hwnnw. Nawr, rwy’n cyfaddef nad wyf wedi archwilio’r dadansoddiad hwnnw o'r etholiad cyffredinol ar 8 Mehefin, ond rwy'n barod i fentro na fydd wedi gwella llawer ers hynny. Mae'r rhagrith yn y gwelliant hwn, felly, yn eithaf syfrdanol.
Dywedais yn gynharach y byddai'r rhan fwyaf o drefnwyr yr undebau llafur yn ei ystyried yn fethiant pe byddai'n rhaid iddynt droi at bleidlais ar weithredu diwydiannol, ond gadewch inni fynd ymlaen i archwilio'r hyn sy'n digwydd gyda phleidleisiau o'r fath os aiff undeb llafur i lawr y llwybr hwnnw. Mae gan bob undeb weithdrefnau cadarn ar gyfer cymeradwyo unrhyw gamau sy'n codi o bleidlais ar weithredu diwydiannol. Mae’n rhaid iddynt gynhyrchu toreth o wybodaeth i'r cyflogwr am bob aelod a gaiff bleidlais, ac unwaith y maent yn cael y canlyniad, mae angen dadansoddiad manwl o nifer yr aelodau a bleidleisiodd, ynghyd â’r mwyafrif o blaid neu yn erbyn. Mae pob aelod yn cael y cyfle i gymryd rhan yn y bleidlais. Mae ganddynt hawl ddemocrataidd i ddewis bod yn rhan o'r pleidleisio neu beidio, yn ôl eu dymuniad. Un ffactor sydd bob amser yn effeithio ar y nifer sy’n pleidleisio yw mai un o'r anawsterau yw’r cyfyngiadau hen ffasiwn ar y dulliau a bennwyd gan Lywodraethau Torïaidd blaenorol o ran sut y gall undebau llafur ganfod barn eu haelodau. Ond ni fyddai unrhyw undeb llafur byth yn cychwyn ar raglen o weithredu diwydiannol heb yr hyder y gallant ei chyflawni. Yr hyn sy’n digwydd fel arfer mewn gwirionedd o dan amgylchiadau o'r fath yw bod pleidlais 'ie' ar gyfer gweithredu diwydiannol yn canolbwyntio meddyliau pob ochr mewn unrhyw anghydfod ar ganlyniad y cytunir arno, a dyna, wrth gwrs, ddylai fod nod unrhyw drafodaethau. Yr oll y byddai trothwy mympwyol a allai fod yn anghyraeddadwy’n ei wneud yw lleihau'r cymhelliad i un o'r partïon i negodi cytundeb; byddai unrhyw un sydd â hyd yn oed dealltwriaeth sylfaenol yn gweld y byddai hynny’n wrthgynhyrchiol i gysylltiadau diwydiannol iach ac adeiladol.
Wrth gwrs, rwyf wedi bod yn undebwr llafur ymroddedig drwy gydol fy oes, felly efallai y byddai pobl yn dweud, ‘Wel, byddai Dawn Bowden yn dweud hynny, oni fyddai?’ Wel, iawn, Llywydd, does dim angen i Aelodau gymryd fy ngair i am hynny. Penderfynodd pwyllgor polisi rheoleiddio Llywodraeth y DU nad oedd y cynlluniau hyn yn addas i'r pwrpas. Galwodd y Sefydliad Siartredig Personél a Datblygu gynigion Llywodraeth y DU o dan ei Deddf undebau llafur yn ‘ymateb hen-ffasiwn’. Aeth ymlaen i ddod i'r casgliad y byddai’n well i Lywodraethau a chyflogwyr adeiladu gwell deialog â'u gweithluoedd yn hytrach na bod deddfwriaeth lem yn pennu trothwyon pleidleisio. Meddai Peter Cheese, prif weithredwr y CIPD
‘Mae'n amser dechrau sôn am atal yn hytrach na gwella o ran gweithredu streic a heriau gweithlu'r sector cyhoeddus yn benodol. Yr hyn sydd orau i fuddiannau trethdalwyr yw gweithlu effeithlon, brwdfrydig a chynhyrchiol yn y sector cyhoeddus.’
Mae angen inni weld mwy o ymgynghori a deialog ac ymgysylltu parhaus â'r gweithlu, yn hytrach na chyflwyno mecanweithiau sy'n adlewyrchu heriau cysylltiadau diwydiannol yr 1980au. Mae neidio’n syth at ddeddfwriaeth a gweithgarwch streic, heb ystyried hyn, yn edrych fel cam mawr yn ôl. Wrth gwrs, rydym eisoes yn cydnabod, yma yng Nghymru, ein bod wedi osgoi anghydfodau—er gwaethaf yr hyn a ddywedodd Janet Finch-Saunders—rydym wedi osgoi anghydfodau yn y sector cyhoeddus yma drwy waith partneriaeth gymdeithasol mewn cyrff fel y cyngor adnewyddu'r economi, y cyngor partneriaeth gweithlu, ac Uned Partneriaid Cymdeithasol Cymru. Pam, felly, mae’r Torïaid yn methu ag amgyffred yr hyn a all pawb arall: bod angen fframwaith partneriaeth adeiladol a chyfartal er mwyn cynnal cysylltiadau diwydiannol yn ein gwasanaethau cyhoeddus datganoledig? A ydynt wedi’u dallu gymaint gan ragfarn gwrth-undebau llafur fel nad ydynt yn fodlon gwrando ar yr hyn y mae’r holl weithwyr proffesiynol cysylltiadau diwydiannol yn ei ddweud wrthynt? Wel, Llywydd, rwy’n gwybod lle’r wyf fi’n sefyll ar y mater hwn, a byddaf i’n pleidleisio yn erbyn y gwelliannau hyn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.
Diolch yn fawr, Llywydd. Well, in introducing this group of amendments, we heard the authentic voice of the Welsh Conservative Party. On the one hand: trade unions needing to be held down and tied up in complex rules and high thresholds to make sure that they do not wreak havoc in the lives of hard-working taxpayers. It’s exactly that sort of distinction—that setting of one group against another—that we are determined to resist in this Bill. Here in Wales, we have developed a social partnership model in which we recognise that the interests of trade unionists are identical to the interests of those people who rely on public services. That’s why we reject this sort of amendment.
Mike Hedges said that it was ironic that someone who themselves arrived in this place on a ballot that would certainly not have met the text set out in this amendment—it was ironic that it should be put forward in that way. I think it’s a bit worse than that, Mike. I think it’s deeply distasteful to hear people make an appeal to democracy and setting up standards that they themselves could not possibly aspire to meet. That’s true of many people in this room; it absolutely is. If the rules that this amendment sets out applied to you, you would not be a Member of this National Assembly. So, where’s democracy in that, I wonder? That’s why we need to reject this group of amendments. We need to reject it as well because of the conclusion that the committee came to: that, actually, when you introduce a spirit of confrontation into industrial relations, when you pit one side against another, then what you do is you make the risk that things will end up in industrial action rather than being resolved around the table—you make that risk more, not less. Here’s what the committee said:
‘We heard about the very real danger that the additional threshold would lead to heightened industrial tensions and have the inadvertent effect of increasing the likelihood and duration of industrial action.’
That’s what these amendments would do. Far from protecting the public, they would increase the risk that we would be unable to conduct industrial relations in the successful way that we have achieved here in Wales. As with the other groups so far, these amendments deserve to be defeated.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wel, wrth gyflwyno’r grŵp hwn o welliannau, clywsom lais go iawn Plaid Geidwadol Cymru. Ar y naill law: mae angen dal undebau llafur i lawr a’u clymu mewn rheolau cymhleth a throthwyon uchel i wneud yn siŵr nad ydynt yn achosi anhrefn ym mywydau trethdalwyr sy'n gweithio'n galed. Dyna’r union fath o wahaniaethu—gosod un grŵp yn erbyn y llall—yr ydym yn benderfynol i’w wrthsefyll yn y Bil hwn. Yma yng Nghymru, rydym wedi datblygu model partneriaeth gymdeithasol lle’r ydym yn cydnabod bod buddiannau undebwyr llafur yn union yr un fath â buddiannau'r bobl hynny sy'n dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus. Dyna pam yr ydym yn gwrthod y math hwn o welliant.
Dywedodd Mike Hedges ei bod yn eironig bod rhywun sydd ei hun wedi cyrraedd y lle hwn ar bleidlais a fyddai’n bendant wedi methu â bodloni’r testun a nodir yn y gwelliant hwn—roedd yn eironig bod hyn wedi’i gyflwyno yn y ffordd honno. Rwy'n meddwl ei fod ychydig yn waeth na hynny, Mike. Rwy'n meddwl mai annymunol iawn yw clywed pobl yn gwneud apêl i ddemocratiaeth ac yn sefydlu safonau y byddai’n gwbl amhosibl iddyn nhw eu hunain eu bodloni. Mae hynny'n wir am lawer o bobl yn yr ystafell hon; mae’n gwbl sicr. Pe byddai’r rheolau a nodir yn y gwelliant hwn yn berthnasol i chi, fyddech chi ddim yn Aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol hwn. Felly, ble mae’r ddemocratiaeth yn hynny, tybed? Dyna pam mae angen inni wrthod y grŵp hwn o welliannau. Mae angen inni ei wrthod hefyd oherwydd casgliad y pwyllgor: sef, a dweud y gwir, pan fyddwch yn cyflwyno ysbryd o wrthdaro i mewn i gysylltiadau diwydiannol, pan fyddwch yn troi un ochr yn erbyn y llall, beth yr ydych yn ei wneud yw gwneud y risg y bydd pethau’n arwain at weithredu diwydiannol yn hytrach na chael eu datrys o gwmpas y bwrdd—rydych yn gwneud y risg hwnnw’n fwy, nid yn llai. Dyma beth a ddywedodd y pwyllgor:
‘Clywsom am y perygl gwirioneddol y byddai’r trothwy ychwanegol yn arwain at fwy o densiwn diwydiannol ac yn cael yr effaith anfwriadol o gynyddu tebygolrwydd a hyd y gweithredu diwydiannol.’
Dyna beth fyddai’r gwelliannau hyn yn ei wneud. Yn hytrach nag amddiffyn y cyhoedd, byddent yn cynyddu'r risg y byddem yn methu â chynnal cysylltiadau diwydiannol yn y modd llwyddiannus yr ydym wedi ei gyflawni yma yng Nghymru. Fel y grwpiau eraill hyd yn hyn, mae’r gwelliannau hyn yn haeddu cael eu trechu.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i’r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Thank you. I’d just like to say to the Cabinet Secretary: if your social partnership has been so successful, why does Wales have the lowest pay, employment and prosperity levels in the whole of Britain? In its briefing for the original UK Government Bill, the House of Commons library found that, in 2015, Wales had the fourth highest amount of working days lost out of the UK regions—six per 1,000 employees. And as I stated earlier, estimations from the department for business, energy, innovation and skills indicate that the current UK Government Act provisions will save over 1.5 million working hours per year, boosting the UK economy by £100 million. It just baffles me why you would not want to see that success.
The CBI has also noted that the introduction of strike ballot thresholds does not contradict any UK-ratified International Labour Organization conventions, or undermine any EU rights. This is about ensuring the employee voice is democratically heard in industrial disputes. Too often, we see strikes go ahead on very low turnout, or with the support of a small proportion of the workforce. In 2014 thousands of schools were closed following a ballot that achieved a turnout of 27 per cent. In relation to political elections, voting to take part in strike action and voting in a general election or Assembly election are completely different. Everyone can vote for their MP or AM, while strikes affect everyone but the majority of those members of the public affected by strikes have no opportunity or no say to vote on whether the strike should take place. It is only fair that strikes should happen on a decent turnout.
Now, interestingly enough, the turnout at this year’s snap election was 68.7 per cent, well above the threshold that we are suggesting here. Llywydd, I don’t expect to see support from across the Chamber, given the exceptional amount of funding provided to certain parties by trade unions. However, I would hope to see Members rise above their own interests and such matters to vote in favour of fair and democratic strike action, which we believe is in the interest of all involved.
Diolch. Hoffwn ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet: os yw eich partneriaeth gymdeithasol wedi bod mor llwyddiannus, pam mae gan Gymru’r lefelau cyflog, cyflogaeth a ffyniant isaf ym Mhrydain gyfan? Yn eu briff ar gyfer Bil gwreiddiol Llywodraeth y DU, canfu llyfrgell Tŷ'r Cyffredin, yn 2015, fod gan Gymru’r pedwerydd swm uchaf o ddyddiau gwaith a gollwyd o blith rhanbarthau’r DU—chwech i bob 1,000 o weithwyr. Ac fel y dywedais yn gynharach, mae amcangyfrifon o'r adran ar gyfer busnes, egni, arloesi a sgiliau’n dangos y bydd darpariaethau presennol Deddf Llywodraeth y DU yn arbed dros 1.5 miliwn o oriau gwaith y flwyddyn, gan roi hwb o £100 miliwn i economi'r DU. Mae’n benbleth imi na fyddech am weld y llwyddiant hwnnw.
Mae'r CBI hefyd wedi nodi nad yw cyflwyno trothwyon pleidlais streic yn mynd yn groes i ddim o gonfensiynau’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol a gymeradwywyd gan y DU, nac yn tanseilio dim o hawliau’r Undeb Ewropeaidd. Mae hyn yn fater o sicrhau bod llais gweithwyr yn cael ei glywed yn ddemocrataidd mewn anghydfodau diwydiannol. Yn rhy aml, rydym yn gweld streiciau’n digwydd ar ôl nifer isel iawn o bleidleisiau, neu gyda chefnogaeth cyfran fechan o'r gweithlu. Yn 2014 caewyd miloedd o ysgolion ar ôl pleidlais lle pleidleisiodd 27 y cant o’r aelodau cymwys. O ran etholiadau gwleidyddol, mae pleidleisio i gymryd rhan mewn streic a phleidleisio mewn etholiad cyffredinol neu etholiad y Cynulliad yn gwbl wahanol. Gall pawb bleidleisio dros eu AS neu AC, ond mae streiciau’n effeithio ar bawb, ond nid yw’r rhan fwyaf o’r aelodau hynny o'r cyhoedd y bydd streiciau’n effeithio arnynt yn cael unrhyw gyfle na llais i bleidleisio ynghylch pa un a ddylai'r streic ddigwydd. Nid yw ond yn deg y dylai streiciau ddigwydd dim ond pan geir canran sylweddol yn pleidleisio.
Nawr, yn ddiddorol ddigon, roedd y nifer a bleidleisiodd yn yr etholiad disymwth eleni yn 68.7 y cant, sy’n llawer uwch na'r trothwy yr ydym yn ei awgrymu yma. Llywydd, nid wyf yn disgwyl gweld cefnogaeth ar draws y Siambr, o ystyried y swm eithriadol o arian a ddarperir i rai pleidiau gan undebau llafur. Fodd bynnag, byddwn yn gobeithio gweld Aelodau’n codi uwchben eu buddiannau eu hunain a materion o'r fath i bleidleisio o blaid streicio teg a democrataidd, rhywbeth y credwn ei fod er budd pawb dan sylw.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad]. Symudwn felly i bleidlais electronig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 43 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.
The question is that amendment 3 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] We’ll proceed to an electronic vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, and 43 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.
Gwrthodwyd gwelliant 3: O blaid 12, Yn erbyn 43, Ymatal 0.
Amendment 3 not agreed: For 12, Against 43, Abstain 0.
Canlyniad y bleidlais ar welliant 3.
Result of the vote on amendment 3.
Gwelliant 4—Janet Finch-Saunders.
Amendment 4—Janet Finch-Saunders.
I withdraw. [Interruption.]
Rwy'n tynnu'n ôl. [Torri ar draws.]
Ni chynigiwyd gwelliant 4 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 4 (Janet Finch-Saunders) not moved.
Gwelliant 5.
Amendment 5.
I withdraw. [Interruption.]
Rwy'n tynnu'n ôl. [Torri ar draws.]
Ni chynigiwyd gwelliant 5 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 5 (Janet Finch-Saunders) not moved.
Okay, okay, calm down.
Iawn, iawn, ymdawelwch.
Grŵp 4: Gwaharddiad ar Ddefnyddio Gweithwyr Dros Dro i Gymryd Lle Staff yn Ystod Gweithredu Diwydiannol (Gwelliannau 6, 7)
Group 4: Prohibition on Using Temporary Workers to Cover Industrial Action (Amendments 6, 7)
Felly, y grŵp nesaf o welliannau yw grŵp 4. Mae’r grŵp yma’n ymwneud â’r gwaharddiad ar ddefnyddio gweithwyr dros dro i gymryd lle staff yn ystod gweithredu diwydiannol. Gwelliant 6 yw’r prif welliant yn y grŵp yma ac rwy’n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y prif welliant ac i siarad am y gwelliant yma ac am y gwelliannau eraill yn y grŵp—Janet Finch-Saunders.
Therefore, the next group of amendments is group 4. This group relates to prohibition on using temporary workers to cover industrial action. Amendment 6 is the lead amendment in this group and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the lead amendment and the other amendment in the group—Janet Finch-Saunders.
Cynigiwyd gwelliant 6 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 6 (Janet Finch-Saunders) moved.
Thank you. I move amendment 6. This amendment seeks to allow employers the freedom to employ agency workers to cover strike action. I’ve already discussed the significant impact on daily life to many members of the public that strikes can cause: having to take a day off work to look after children if a school is closed, for example.
Further to amendment 3, clearly, we do only want to see strikes occurring as a result of clear democratic decisions and we want to tackle the disproportionate impact that any strike could have. The UK Government intends to remove regulation 7 from the conduct regulations to ensure that, while strike action remains a viable and effective option in such a situation if it gains the appropriate support, it will not have a negative impact on the economy and day-to-day lives of our hard-working members of the public.
This amendment seeks to give the recruitment sector the opportunity to help public organisations and employers to limit the impact to the wider economy and society of strike action by ensuring that services can continue to operate to some extent. I move.
Diolch. Rwy’n cynnig gwelliant 6. Bwriad y gwelliant hwn yw rhoi’r rhyddid i gyflogwyr gyflogi gweithwyr asiantaeth yn ystod streic. Rwyf eisoes wedi trafod yr effaith sylweddol ar fywyd bob dydd i lawer o aelodau o'r cyhoedd y gall streiciau ei hachosi: gorfod cymryd diwrnod i ffwrdd o'r gwaith i ofalu am blant os bydd ysgol yn cau, er enghraifft.
I ddilyn gwelliant 3, yn amlwg, nid ydym am weld streiciau’n digwydd heb benderfyniadau democrataidd clir ac rydym am ymdrin â’r effaith anghymesur y gallai unrhyw streic ei chael. Mae Llywodraeth y DU yn bwriadu dileu rheoliad 7 o'r rheoliadau ymddygiad i sicrhau, er bod streic yn parhau i fod yn opsiwn ymarferol ac effeithiol mewn sefyllfa o'r fath os caiff y gefnogaeth briodol, na fydd yn cael effaith negyddol ar yr economi a bywydau dyddiol ein haelodau gweithgar o'r cyhoedd.
Bwriad y gwelliant hwn yw rhoi cyfle i’r sector recriwtio i helpu sefydliadau cyhoeddus a chyflogwyr i leihau effaith streic ar yr economi a chymdeithas ehangach drwy sicrhau y gall gwasanaethau barhau i weithredu i ryw raddau. Rwy’n cynnig.
So, once again, we’re faced with an amendment proposed that is about as predictable as it is ill-conceived, much like the previous three amendments. As I’ve said before, Llywydd, no trade union or its members lightly or enthusiastically embrace the need to take industrial action, but what you can be equally certain of is that no trade union official or member wants any dispute to drag on unnecessarily, and nor, of course, does any employer want that.
Llywydd, for trade unions, strike action, as I’ve said, is always the last resort. It’s a mechanism that more often than not will bring home to an employer that they are faced with a very real issue that they need to work with the trade unions to address. A protracted dispute will, of course, adversely affect an employer’s business, but it’s equally in the interest of the trade unions to address the issue in dispute as speedily as possible. It is neither in the interest of the union or its members to have members facing the financial hardship, which inevitably arises through loss of earnings whilst on strike. It is this mutual and equal interest that drives both parties to move towards settlement as soon as possible.
Where this balance is distorted, as would be the case if this amendment were to be passed, the incentive for an early resolution of the dispute would be removed, i.e. the dispute is not impacting on the employer, so the employer is less likely to engage constructively with the union to find a resolution to the dispute, which then turns into a protracted war of attrition.
What every employment relations professional understands, and what the Tories evidently don’t, is that in almost every case, there ultimately has to be a settlement of the dispute and a key component of any settlement was to always be how the parties intend working together in the future. This, of course, becomes much more of a challenge where a dispute has been a protracted one, as would inevitably be the consequence of the use of agency workers to strike break. So, from a basic industrial relations perspective, the amendment is just crazy, but there are further reasons for which I will be opposing it today.
The World Employment Confederation has recommended that agency workers should not be used to replace striking workers and in the UK, the Recruitment and Employment Confederation, which represents agency employers said, in respect of the UK Government’s proposals in this area,
‘we are not convinced that putting agencies and temporary workers into the middle of difficult industrial relations situations is a good idea for agencies, workers or their clients’.
Finally, there are real concerns that putting inexperienced agency workers, in far greater numbers, into roles usually performed by a well-trained, experienced and professional workforce could seriously compromise both health and safety and standards of service. So, for the final time today, Llywydd, I will observe that we have a Tory party, driven by anti-trade-union prejudice, proposing legislation which flies in the face of opinion of professionals in the employment-relations field, and, therefore, I shall be voting against these amendments, along with the others submitted in the name of Janet Finch-Saunders.
Felly, unwaith eto, rydym yn wynebu gwelliant arfaethedig sydd tua’r un mor rhagweladwy ag y mae’n annoeth, yn debyg iawn i'r tri gwelliant blaenorol. Fel yr wyf wedi’i ddweud o'r blaen, Llywydd, does dim undeb llafur na’i aelodau’n cofleidio'n ysgafn nac yn frwdfrydig yr angen i weithredu'n ddiwydiannol, ond gallwch fod yr un mor sicr nad yw unrhyw swyddog nac aelod o undeb llafur am i unrhyw anghydfod lusgo ymlaen yn ddiangen, ac nid yw unrhyw gyflogwr yn dymuno hynny ychwaith, wrth gwrs.
Llywydd, i undebau llafur, streic, fel yr wyf wedi’i dweud, yw’r dewis olaf bob amser. Mae'n fecanwaith a fydd, yn amlach na pheidio, yn rhoi’r neges i gyflogwr ei fod yn wynebu mater o bwys y mae angen iddo weithio gyda'r undebau llafur i’w unioni. Bydd anghydfod maith, wrth gwrs, yn cael effaith andwyol ar fusnes y cyflogwr, ond mae hefyd er budd yr undebau llafur i ddatrys mater yr anghydfod cyn gynted ag y bo modd. Nid yw er lles yr undeb na’i aelodau bod yr aelodau'n wynebu caledi ariannol, sydd yn anochel yn digwydd drwy golli enillion tra ar streic. Y buddiant cyfartal hwn i'r ddau barti sy'n eu gyrru i symud tuag at setliad cyn gynted ag y bo modd.
Byddai ystumio’r cydbwysedd hwn, fel y byddai’n digwydd pe câi’r gwelliant hwn ei basio, yn dileu’r cymhelliad i ddatrys yr anghydfod yn gynnar, h.y. nid yw’r anghydfod yn effeithio ar y cyflogwr, felly mae'r cyflogwr yn llai tebygol o ymgysylltu’n adeiladol â’r undeb i ddatrys yr anghydfod, sydd yna’n troi’n rhyfel athreuliol maith.
Yr hyn y mae pob gweithiwr proffesiynol ym maes cysylltiadau cyflogaeth yn ei ddeall, a'r hyn y mae'n amlwg nad yw’r Torïaid, yw, bron ym mhob achos, bod rhaid datrys yr anghydfod yn y pen draw ac mai rhan allweddol o unrhyw setliad bob amser fyddai sut y mae’r partïon yn bwriadu gweithio gyda'i gilydd yn y dyfodol. Mae hyn, wrth gwrs, yn dod yn llawer mwy o her os yw’r anghydfod wedi bod yn un hir, fel y byddai’n digwydd yn anochel o ganlyniad i ddefnyddio gweithwyr asiantaeth i dorri streic. Felly, o safbwynt cysylltiadau diwydiannol sylfaenol, mae'r gwelliant yn gwbl hurt, ond mae rhesymau pellach pam y byddaf yn ei wrthwynebu heddiw.
Mae Cydffederasiwn Cyflogaeth Byd wedi argymell na ddylid defnyddio gweithwyr asiantaeth i gymryd lle gweithwyr sydd ar streic ac yn y DU, dywedodd y Cydffederasiwn Recriwtio a Chyflogi, sy'n cynrychioli cyflogwyr asiantaeth, ynglŷn â chynigion Llywodraeth y DU yn y maes hwn,
‘nid ydym yn argyhoeddedig bod rhoi asiantaethau a gweithwyr dros dro yng nghanol sefyllfaoedd cysylltiadau diwydiannol anodd yn syniad da i asiantaethau, gweithwyr na’u cleientiaid’.
Yn olaf, ceir pryderon gwirioneddol y gallai rhoi gweithwyr asiantaeth amhrofiadol, a llawer mwy ohonynt, mewn swyddi a gyflawnir fel arfer gan weithlu profiadol, proffesiynol sydd wedi'u hyfforddi'n dda fod yn berygl difrifol i iechyd a diogelwch ac i safonau gwasanaeth. Felly, am y tro olaf heddiw, Llywydd, byddaf yn nodi bod gennym blaid Dorïaidd, wedi’i gyrru gan ragfarn gwrth-undebau-llafur, yn cynnig deddfwriaeth sy'n mynd yn groes i farn gweithwyr proffesiynol ym maes cysylltiadau cyflogaeth, ac felly, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y gwelliannau hyn, ynghyd â'r rhai eraill a gyflwynwyd yn enw Janet Finch-Saunders.
Gair cyffredinol cyn manylu ar grŵp 4: mae Plaid Cymru yn cefnogi’r Bil yma a gyflwynwyd gan Lafur, ond rydym yn dymuno nodi na wnaeth Llywodraethau Blair na Brown gymryd y cyfle i ddileu nifer o fesurau Thatcher—mesurau sy’n parhau i danseilio hawliau gweithwyr hyd heddiw. Mae’n bwysig cofio hynna rwy’n meddwl.
I symud at grŵp 4, mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y gwelliannau yma sydd wedi cael eu cyflwyno yn enw Janet Finch-Saunders. Roeddwn yn falch o gefnogi gwelliant gan y Llywodraeth yn ystod Cyfnod 2 y Bil yma a oedd yn sicrhau y byddai gwaharddiad ar ddefnyddio gweithwyr dros dro i gymryd lle staff yn ystod gweithredu diwydiannol. Yn aml, bydd gweithwyr asiantaeth ddim yn gyfarwydd â’r gweithdrefnau a ddefnyddir mewn gweithleoedd, sydd felly yn codi pryderon ynghylch diogelwch ac ansawdd y gwasanaeth sy’n cael ei ddarparu i’r cyhoedd. Mi all defnyddio gweithwyr asiantaeth i gymryd lle gweithwyr ar streic niweidio’r berthynas rhwng y streicwyr a’r cyflogwyr, a rhwng y streicwyr a’r gweithwyr asiantaeth hefyd.
Mae cynigion Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi denu beirniadaeth gref o fewn y sector asiantaethau ei hun, fel y clywsom ni gan Dawn Bowden, efo pennaeth polisi y Cydffederasiwn Recriwtio a Chyflogaeth yn amheus iawn o osod gweithwyr asiantaeth a gweithwyr dros dro yng nghanol sefyllfaoedd diwydiannol anodd, ac yn cynghori, yn wir, nad oedd hynny’n fanteisiol i aelodau’r gynghrair ei hun. Un ddadl yn unig ydy honno dros wrthod y gwelliannau yma.
I’d like to make a few general comments before going into detail on group 4. Plaid Cymru is supportive of this Bill introduced by Labour, but we wish to note that the Blair or Brown Governments didn’t take the opportunitiy to scrap many of those policies introduced by Thatcher—measures that continue to undermine the rights of workers to this day. It’s important that we bear that in mind I think.
In moving to group 4, Plaid Cymru will be voting against these amendments introduced in the name of Janet Finch-Saunders. I was pleased to support a Government amendment during Stage 2 proceedings on this Bill that would ensure that there would be a prohibition on using temporary workers to cover staff during industrial action. Often, agency staff won’t be familiar with the procedures in workplaces, and that raises concerns about safety and the quality of the service provided to the public. Using agency staff to replace people taking part in industrial action can damage the relationship between the employees and the employers, and between the employees and the agency staff as well.
The proposals of the UK Government have been strongly criticised from within the agency sector itself, as we heard from Dawn Bowden, with the head of policy for the Recruitment and Employment Confederation very suspicious of placing temporary and agency workers into difficult industrial relations situations, and advising, indeed, that that wasn’t beneficial to members of the alliance. That’s just one argument for rejecting these amendments.
I want to use some quotes here from the Association of Teachers and Lecturers union. I want to use them particularly because they’re not party affiliated, so that the obvious can’t come back from the other side. And they actually do state in their evidence that the use of agency workers in the public sector comes at an extremely high risk, and that it undermines the right of hard-working, taxpaying workers to exercise their right to withdraw their labour after fulfilling all the obligations that are already in place, and I think that is something that really hasn’t been spelt out here today. It almost seems that the Conservatives are trying to give the impression that people can just go on strike, and that people do just go on strike. They seem to also have forgotten a point that was made just now by my colleague Dawn Bowden: that the strike action costs those people who are employed within those industries, that they are losing their wages, and that people don’t want to come to the table, withdrawing their labour—which they have every right to do, having gone through due procedure—just simply on a whim.
It’s also worth noting that the majority of people who do deliver excellent services in the workplace that is the public sector are women, and it is women who will be disproportionately affected by the changes that are proposed by this trade union Bill. It’s also worth noting that the Government’s own Regulatory Policy Committee deemed the measures not fit for purpose, and that no full impact assessment of the trade union Bill had been made. I think it’s worth noting those things.
And I would ask the Cabinet Secretary, because there has been some confusion on the understanding of the words ‘agency workers’, to clarify for the record that we’re not talking about not allowing existing agency workers who already are used within the public sector—mostly, it has to be said, within the health sector—from coming into work like they would have under normal circumstances, but we are talking about, here, agency workers who are brought in for the specific purpose of breaking a strike.
Hoffwn ddefnyddio rhai dyfyniadau yma gan undeb Cymdeithas yr Athrawon a’r Darlithwyr. Hoffwn eu defnyddio yn arbennig am nad ydynt yn gysylltiedig â phlaid, fel na all yr amlwg ddod yn ôl o'r ochr arall. Ac maent yn dweud yn eu tystiolaeth bod defnyddio gweithwyr asiantaeth yn y sector cyhoeddus yn achosi risg uchel iawn, a'i fod yn tanseilio hawl gweithwyr gweithgar sy’n talu trethi i arfer eu hawl i dynnu eu llafur yn ôl ar ôl cyflawni’r holl rwymedigaethau sydd eisoes yn eu lle, ac rwy’n meddwl bod hynny’n rhywbeth sydd ddim wir wedi cael ei egluro’n iawn yma heddiw. Mae'n ymddangos bron bod y Ceidwadwyr yn ceisio rhoi'r argraff ei bod yn hawdd i bobl fynd ar streic, a bod pobl yn mynd ar streic yn hawdd. Mae'n ymddangos eu bod hefyd wedi anghofio pwynt y mae fy nghydweithiwr Dawn Bowden newydd ei wneud: bod y streic yn gostus i’r bobl hynny sy'n cael eu cyflogi yn y diwydiannau hynny, eu bod yn colli eu cyflogau, ac nad yw pobl yn dymuno dod at y bwrdd, a thynnu eu llafur yn ôl—rhywbeth y mae ganddynt bob hawl i’w wneud, ar ôl mynd drwy weithdrefn briodol—ar fympwy.
Mae hefyd yn werth nodi mai menywod yw’r rhan fwyaf o bobl sy’n darparu gwasanaethau ardderchog yng ngweithle’r sector cyhoeddus, ac mai menywod a fydd yn teimlo effaith anghymesur gan y newidiadau a gynigir yn y Bil undebau llafur hwn. Mae hefyd yn werth nodi bod Pwyllgor Polisi Rheoleiddio y Llywodraeth ei hun wedi barnu nad oedd y mesurau’n addas i'w diben, ac nad oedd asesiad effaith llawn o'r Bil undebau llafur wedi ei gynnal. Rwy'n credu ei bod hi’n werth nodi’r pethau hynny.
Ac rwyf yn gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet, gan y bu rhywfaint o ddryswch o ran deall y geiriau ‘gweithwyr asiantaeth’, egluro er mwyn y cofnod nad ydym yn sôn am beidio â chaniatáu i weithwyr asiantaeth presennol sydd eisoes yn cael eu defnyddio o fewn y sector cyhoeddus—yn bennaf, mae'n rhaid dweud, o fewn y sector iechyd—rhag dod i mewn i’r gwaith fel y byddent wedi ei wneud o dan amgylchiadau arferol, ond rydym yn sôn, yn y fan yma, am ddod â gweithwyr asiantaeth i mewn at y diben penodol o dorri streic.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.
Diolch, Llywydd. I was very grateful to the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee for allowing the committee, during its Stage 1 evidence taking, to take views from contributors on the consultation that the Government had carried out at that time on the use of agency workers, and for the very clear support that the committee gave in their Stage 1 report for an amendment to be brought forward at Stage 2 to make it clear that here in Wales the circumstances that appertain today in which it is not possible to use agency workers to break strike action—that that would continue to be the position here in Wales.
Let me, for the record, clear up the point that Joyce Watson raised: the provisions of this Bill will not affect arrangements such as nurse bank arrangements, where nurses and healthcare support workers provide temporary cover as a result of staff absences, shortages or short-term unfilled vacancies. Those people are not agency workers, and they would not be affected by this provision.
Let me be clear as well, Llywydd, that I do not agree with the proposition that the mover of this amendment put to the Assembly in opening this group of amendments. I believe that what I heard Janet Finch-Saunders say was that by passing this group of amendments, the Assembly would be offering freedom to employers to utilise agency workers during strike action. Now, let me be clear that were these amendments to be passed, it would remove section 2, a key part of the Bill. It would fly in the face of the consultation that was carried out. It would overturn the clear view of the committee at Stage 2, but it would not allow Welsh authorities to use agency workers to cover industrial action. And that is because, while the UK Government consulted on removing regulation 7 of the Conduct of Employment Businesses and Employment Agency Regulations 2003, they have not acted on that consultation. So, I do think it's very important for the mover to clear up this matter for the benefit of the Assembly this afternoon.
If these amendments were passed, the state of the law would remain as it has been for a number of decades, because regulation 7 still remains in place. So, the effect of passing these amendments would not be, I believe, to provide freedom to employers to use agency workers in the case of strike action here in Wales. The status quo would prevail—the status quo that has been sufficient for successive Conservative Governments at Westminster, and the status quo that our consultation here in Wales showed that trade unions and employers were keen to see preserved.
Diolch, Llywydd. Roeddwn i’n ddiolchgar iawn i Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am ganiatáu i'r pwyllgor, wrth iddynt gasglu tystiolaeth yn ystod Cyfnod 1, gymryd safbwyntiau gan gyfranwyr ar yr ymgynghoriad yr oedd y Llywodraeth wedi’i gynnal ar y pryd ar ddefnyddio gweithwyr asiantaeth, ac am y gefnogaeth glir iawn a roddodd y pwyllgor yn eu hadroddiad Cyfnod 1 i gyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 2 i’w gwneud yn glir, yma yng Nghymru, y byddai’r amgylchiadau sy'n bodoli heddiw lle nad yw'n bosibl defnyddio gweithwyr asiantaeth i dorri streic—y byddai’r sefyllfa honno'n parhau yma yng Nghymru.
Gadewch imi, ar gyfer y cofnod, glirio’r pwynt a gododd Joyce Watson: ni fydd darpariaethau'r Bil hwn yn effeithio ar drefniadau fel trefniadau banc nyrsio, lle mae nyrsys a gweithwyr cymorth gofal iechyd yn darparu gwasanaeth dros dro o ganlyniad i absenoldebau staff, prinder staff neu swyddi gwag tymor byr. Nid gweithwyr asiantaeth yw’r bobl hynny, ac ni fyddai’r ddarpariaeth hon yn effeithio arnynt.
Gadewch imi fod yn glir hefyd, Llywydd, nad wyf yn cytuno â'r gosodiad a roddodd cynigydd y gwelliant hwn i'r Cynulliad wrth agor y grŵp hwn o welliannau. Rwy’n credu mai’r hyn a glywais Janet Finch-Saunders yn ei ddweud oedd y byddai’r Cynulliad, drwy basio’r grŵp hwn o welliannau, yn cynnig rhyddid i gyflogwyr i ddefnyddio gweithwyr asiantaeth yn ystod streic. Nawr, gadewch imi fod yn glir, pe byddai’r gwelliannau hyn yn cael eu pasio, byddai'n dileu adran 2, rhan allweddol o'r Bil. Byddai'n mynd yn groes i'r ymgynghoriad a gynhaliwyd. Byddai'n gwrthdroi barn glir y pwyllgor yng Nghyfnod 2, ond ni fyddai'n caniatáu i awdurdodau Cymru ddefnyddio gweithwyr asiantaeth o ganlyniad i weithredu diwydiannol. Ac mae hynny oherwydd, er bod Llywodraeth y DU wedi ymgynghori ar gael gwared ar reoliad 7 Rheoliadau Ymddygiad Busnesau Cyflogaeth ac Asiantaethau Cyflogaeth 2003, nid ydynt wedi gweithredu ar yr ymgynghoriad hwnnw. Felly, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn bod y cynigydd yn egluro’r mater hwn er budd y Cynulliad y prynhawn yma.
Pe câi’r newidiadau hyn eu pasio, byddai safbwynt y gyfraith yn aros fel y mae wedi bod ers nifer o ddegawdau, gan fod rheoliad 7 yn dal i fod ar waith. Felly, ni fyddai pasio’r gwelliannau hyn, yn fy marn i, yn rhoi’r rhyddid i gyflogwyr ddefnyddio gweithwyr asiantaeth yn ystod streic yma yng Nghymru. Byddai'r sefyllfa bresennol yn parhau—y sefyllfa bresennol sydd wedi bod yn ddigon da i Lywodraethau Ceidwadol olynol yn San Steffan, a'r sefyllfa bresennol y dangosodd ein hymgynghoriad yma yng Nghymru bod undebau llafur a chyflogwyr yn awyddus i’w weld yn cael ei chadw.
Ac i ymateb i’r ddadl, Janet Finch-Saunders.
And to respond to the debate, Janet Finch-Saunders.
Thank you. Of course, it remains that there are sectors in which industrial action has a wider impact on members of the public that is disproportionate and unfair. Strikes can prevent people from getting to work and earning their own living and prevent businesses from managing their workforces effectively. For instance, strikes in important public services such as education will mean some parents of school-age children will need to look after their children rather than go to work because some schools would simply not be able to fulfil their duty of care to their pupils during the strike. This would also have a negative impact on some employers of the parents affected, whose workforce and productivity would be affected. Similarly, if postal workers were to strike, individuals and employers reliant on postal services would be placed at a disadvantage due to the resulting large backlog of deliveries. This Bill, unamended, will deny the recruitment sector the opportunity to help employers limit the impact on the wider economy and society of strike action by ensuring that businesses can continue to operate to some extent.
The UK Government has consulted a wide range of stakeholders, including employment agencies, employment businesses, employers, labour providers, trade bodies, employees, individuals who use the recruitment sector to find work, and the public, all of whom are affected by industrial action. This feedback is currently being analysed and will be considered in the context of wider industrial relations legislation and interests. A modern, dynamic—
Diolch. Wrth gwrs, mae'n dal i fod yn wir bod gweithredu diwydiannol mewn rhai sectorau yn cael effaith ehangach ar aelodau o'r cyhoedd sydd yn anghymesur ac yn annheg. Gall streiciau atal pobl rhag cyrraedd y gwaith ac ennill eu bywoliaeth eu hunain ac atal busnesau rhag rheoli eu gweithluoedd yn effeithiol. Er enghraifft, bydd streiciau mewn gwasanaethau cyhoeddus pwysig fel addysg yn golygu bod angen i rieni rhai plant oedran ysgol ofalu am eu plant yn hytrach na mynd i'r gwaith oherwydd y byddai’n amhosibl i rai ysgolion gyflawni eu dyletswydd gofal tuag at eu disgyblion yn ystod y streic. Byddai hyn hefyd yn cael effaith negyddol ar rai o gyflogwyr y rhieni yr effeithir arnynt, effaith ar eu gweithlu a’u cynhyrchiant. Yn yr un modd, pe byddai gweithwyr post yn mynd ar streic, byddai unigolion a chyflogwyr sy'n dibynnu ar wasanaethau post yn cael eu rhoi o dan anfantais oherwydd yr ôl-groniad mawr o ddanfoniadau a fyddai’n digwydd. Bydd y Bil hwn, heb ei ddiwygio, yn gwrthod y cyfle i’r sector recriwtio i helpu cyflogwyr i gyfyngu ar effaith streic ar yr economi a’r gymdeithas ehangach drwy sicrhau y gall busnesau barhau i weithredu i ryw raddau.
Mae Llywodraeth y DU wedi ymgynghori ag ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys asiantaethau cyflogaeth, busnesau cyflogaeth, cyflogwyr, darparwyr llafur, cyrff masnach, gweithwyr, unigolion sy'n defnyddio'r sector recriwtio i ddod o hyd i waith, a'r cyhoedd; mae gweithredu diwydiannol yn effeithio ar y rhain i gyd. Mae'r adborth hwn yn cael ei ddadansoddi ar hyn o bryd a chaiff ei ystyried yng nghyd-destun deddfwriaeth a buddiannau ehangach cysylltiadau diwydiannol. Rhywbeth modern, dynamig—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No. Sorry, Dawn—yes, whoever. A modern, dynamic workforce needs flexibility to drive economic change. The UK Act is mindful of this. The Welsh version shifts focus away from value for money and back into the trade unions. I move.
Na wnaf. Mae'n ddrwg gennyf, Dawn—ie, pwy bynnag. Mae angen hyblygrwydd ar weithlu modern, dynamig i sbarduno newid economaidd. Mae Deddf y DU yn ystyried hyn. Mae fersiwn Cymru’n symud y pwyslais oddi wrth werth am arian ac yn ôl i mewn i'r undebau llafur. Rwy’n cynnig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 6? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Symudwn i bleidlais electronig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 6.
The question is that amendment 6 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] We'll proceed to an electronic vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, and 42 against. Therefore, amendment 6 is not agreed.
Gwrthodwyd gwelliant 6: O blaid 12, Yn erbyn 42, Ymatal 0.
Amendment 6 not agreed: For 12, Against 42, Abstain 0.
Canlyniad y bleidlais ar welliant 6.
Result of the vote on amendment 6.
Gwelliant 7, Janet Finch-Saunders.
Amendment 7, Janet Finch-Saunders.
Not moved.
Heb ei gynnig.
Ni chynigiwyd gwelliant 7 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 7 (Janet Finch-Saunders) not moved.
Grŵp 5: Dod i Rym (Gwelliant 8)
Group 5: Coming into Force (Amendment 8)
Y grŵp nesaf, a’r grŵp olaf, o welliannau yw’r un sy’n ymwneud â dod i rym. Gwelliant 8 yw’r prif welliant a’r unig welliant yn y grŵp, ac rwy’n galw ar Janet Finch-Saunders i gynnig y gwelliant ac i siarad amdano.
The next group, and the final group, of amendments is the amendment relating to coming into force. Amendment 8 is the lead and only amendment in this group, and I call on Janet Finch-Saunders to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 8 (Janet Finch-Saunders).
Amendment 8 (Janet Finch-Saunders) moved.
Diolch, Llywydd. I move amendment 8. Our final amendment seeks to ensure that a full analysis of the true impact of this Bill will be undertaken before it is brought into effect. In essence, by undertaking an assessment of the impact of the UK Government's Trade Union Act, the Welsh Government and the National Assembly for Wales will be able to make a more informed judgment on the impact that this Bill would have, rather than bringing it forward with no in-depth analysis just for the sake of pushing through legislation.
The Welsh Conservatives are in favour of legislative review in other areas, notably recently in the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Act 2017, and the Landfill Disposals Tax (Wales) Bill. In this instance, many provisions of the Trade Union Act 2016 only came into force in March 2017, and therefore it is important that the National Assembly for Wales is provided equally with the chance of assessment before its own legislation is taken forward. Thank you.
Diolch, Llywydd. Rwy’n cynnig gwelliant 8. Bwriad ein gwelliant olaf yw sicrhau y cynhelir dadansoddiad llawn o wir effaith y Bil hwn cyn iddo ddod i rym. Yn ei hanfod, drwy gynnal asesiad o effaith Deddf Undebau Llafur Llywodraeth y DU, bydd Llywodraeth Cymru a Chynulliad Cenedlaethol Cymru yn gallu gwneud dyfarniad mwy gwybodus am yr effaith y byddai'r Bil hwn yn ei chael, yn hytrach na’i gyflwyno heb ddadansoddiad manwl dim ond er mwyn gwthio deddfwriaeth drwodd.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig o blaid adolygu deddfwriaethol mewn meysydd eraill, yn arbennig yn ddiweddar yn Neddf Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) 2017, a’r Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru). Yn yr achos hwn, dim ond ym mis Mawrth 2017 y daeth llawer o ddarpariaethau Deddf Undebau Llafur 2016 i rym, ac felly mae'n bwysig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn cael yr un cyfle i asesu cyn datblygu ei ddeddfwriaeth ei hun. Diolch.
Mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn gwelliant 8 yng ngrŵp 5, sydd wedi cael ei gyflwyno gan Janet Finch-Saunders, oherwydd mae o’n cyfyngu’r Llywodraeth rhag cychwyn y Bil tan i asesiad effaith gael ei gyflawni a’i adrodd yn ôl i’r Cynulliad. Ymgais gwbl amlwg ydy hwn gan y Ceidwadwyr i rwystro’r Bil rhag pasio cyn y bydd Deddf Cymru yn weithredol. O dan y model pwerau sydd gennym ni ar hyn o bryd, mae hawl gan y Cynulliad i basio’r Bil sydd gerbron y Cynulliad heddiw, ond pan fydd Deddf Cymru’n weithredol, mi fydd y model pwerau newydd yn golygu na fydd gan y Cynulliad hwn y pwerau i wneud hynny oherwydd bydd cysylltiadau diwydiannol yn fater sydd dan reolaeth San Steffan.
Pan bleidleisiodd Plaid Cymru yn erbyn Bil Cymru ym mis Ionawr o’r flwyddyn yma, fe wnaethom ni hynny oherwydd ein bod ni o’r farn y buasai’r Ddeddf honno yn dwyn grym o’r Cynulliad. Yn anffodus, mae’r ffaith ein bod ni’n gorfod pasio’r Bil undebau llafur cyn i’r Ddeddf honno ddod yn weithredol yn profi ein bod ni’n iawn yn hynny o beth. Felly, mi fydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn y gwelliant yma heddiw, ac mi fyddwn ni’n pleidleisio yn erbyn ac yn gwrthwynebu unrhyw ymgais yn y dyfodol gan y Ceidwadwyr yn San Steffan i ddwyn rhagor o bwerau oddi wrth ein Senedd genedlaethol ni.
Plaid Cymru will be voting against amendment 8 in group 5, which has been tabled in the name of Janet Finch-Saunders, because it does restrict the Government from introducing the Bill until an impact assessment has been completed and reported back to the Assembly. This is an entirely transparent attempt by the Conservatives to prevent the Bill from passing before the Wales Act is enacted. Under the current powers model, the Assembly has the right to pass the Bill before the Assembly today, but when the Wales Act comes into force, the new powers model will mean that the Assembly won’t have the powers to do that, because industrial relations will be a matter reserved to Westminster.
When Plaid Cymru voted against the Wales Bill in January of this year, we did so because we were of the view that that legislation would roll back powers from this Assembly. Unfortunately, the fact that we are having to pass this trade union Bill before that Act comes into force proves that we were right in that regard. Therefore, Plaid Cymru will vote against this amendment, and we will vote against and oppose any future attempt by the Conservatives in Westminster to take more powers from our national Parliament.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.
So, Llywydd, the mover of the amendment says that there’s been no in-depth analysis that lies behind this Bill. Let me just remind Members here of the whole debate that took place in the last Assembly; the efforts that the First Minister made to persuade UK Ministers not to press ahead by trespassing into devolved responsibilities; the LCM that was passed here on the floor of this Assembly, seeking to deny the UK Government the power to act in areas for which they have no responsibility. Let me remind Members here of the manifesto commitments of more than one party here in this Assembly, both at the National Assembly elections a year ago and at the recent general election.
We’ve heard the usual Tory attempt this afternoon, Llywydd, to imply that somehow the motivation behind this Bill is simply the relationship between my party and the trade union movement, a relationship of which we are immensely proud. But what actually lies behind the Bill is the manifesto commitments that we stood on, that were endorsed by people here in Wales, that are shared by more than one party in this Assembly, and which give us the democratic mandate and the authority to put this Bill before the National Assembly. What about the evidence from the public consultation on agency workers? What about the consistent evidence provided to the committee during its Stage 1 consideration? What about the information set out in the explanatory memorandum and the regulatory impact assessment provided and revised ahead of the Stage 3 debate? And more than all of that, Llywydd, what about the evidence of how industrial relations have been successfully conducted here in Wales?
It takes a lot of gall to be a Conservative Member of this Assembly when you ae prepared to argue that the record of industrial relations here in Wales—no firefighters on strike; no teachers on strike; no nurses on strike; no doctors on strike; no physiotherapists on strike; no occupational therapists on strike, all those people that their party have succeeded in driving into industrial action in England and our record here in Wales provides every bit of evidence that any reasonable person would need to show that the approach we have taken here in Wales not only is the right one, but it is the successful one as well. Llywydd, I have tried, during this afternoon, to respond to the substance of the amendments put in front of the Assembly in previous groups, but let me say, for this group, it is simply an attempt to wreck the Bill. It’s simply an attempt by the back door to make sure that the things that have been argued for on this side, by others in the Assembly, consistently supported during the passage of this Bill—at the last minute, there will be an attempt to overturn all of that by a device that is transparent to anybody who cares to look at it. It’s a final attempt to try and make sure that we are unable to carry on doing things here in Wales in the way that this Assembly has endorsed and that trade unionists and employers have come in front of the Assembly to tell us has been one of the successes of the devolution era. Let’s defeat this amendment as well and get this Bill onto the statute book.
Felly, Llywydd, mae cynigydd y gwelliant yn dweud na fu dim dadansoddiad manwl y tu ôl i’r Bil hwn. Gadewch imi atgoffa’r Aelodau yn y fan yma am y ddadl gyfan a gynhaliwyd yn y Cynulliad diwethaf; yr ymdrechion a wnaeth y Prif Weinidog i berswadio Gweinidogion y DU i beidio â bwrw ymlaen drwy dresmasu ar gyfrifoldebau datganoledig; y cynnig cydsyniad deddfwriaethol a basiwyd yma ar lawr y Cynulliad hwn, i geisio gwrthod grym i Lywodraeth y DU i weithredu mewn meysydd nad oes ganddi unrhyw gyfrifoldeb drostynt. Gadewch imi atgoffa’r Aelodau yn y fan yma am ymrwymiadau maniffesto mwy nag un blaid yma yn y Cynulliad hwn, yn etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol flwyddyn yn ôl ac yn yr etholiad cyffredinol diweddar.
Rydym wedi clywed yr ymgais arferol gan y Torïaid y prynhawn yma, Llywydd, i awgrymu rywsut mai’r cymhelliant y tu ôl i’r Bil hwn, yn syml, yw’r berthynas rhwng fy mhlaid i a'r mudiad undebau llafur, perthynas yr ydym yn falch iawn ohoni. Ond yr hyn sydd y tu ôl i'r Bil mewn gwirionedd yw'r ymrwymiadau maniffesto y gwnaethom sefyll arnynt, a gafodd eu cymeradwyo gan bobl yma yng Nghymru, a rennir gan fwy nag un blaid yn y Cynulliad hwn, ac sy’n rhoi’r mandad democrataidd a'r awdurdod inni i roi’r Bil hwn gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Beth am dystiolaeth yr ymgynghoriad cyhoeddus ar weithwyr asiantaeth? Beth am y dystiolaeth gyson a ddarparwyd i'r pwyllgor yn ystod Cyfnod 1? Beth am yr wybodaeth a nodir yn y memorandwm esboniadol a'r asesiad o effaith rheoleiddiol a ddarparwyd ac a ddiwygiwyd cyn y ddadl Cyfnod 3? Ac yn fwy na hynny i gyd, Llywydd, beth am y dystiolaeth o sut y mae cysylltiadau diwydiannol wedi cael eu cynnal yn llwyddiannus yma yng Nghymru?
Mae'n cymryd llawer o hyfdra i fod yn Aelod Ceidwadol o'r Cynulliad hwn gan fod yn barod i ddadlau bod hanes cysylltiadau diwydiannol yma yng Nghymru—dim diffoddwyr tân ar streic; dim athrawon ar streic; dim nyrsys ar streic; dim meddygon ar streic; dim ffisiotherapyddion ar streic; dim therapyddion galwedigaethol ar streic, yr holl bobl hynny y mae eu plaid wedi llwyddo i’w sbarduno i weithredu diwydiannol yn Lloegr ac mae ein hanes ni yma yng Nghymru yn darparu pob darn o dystiolaeth y byddai ei hangen ar unrhyw berson rhesymol i ddangos nid yn unig mai’r dull yr ydym wedi’i ddefnyddio yma yng Nghymru yw'r un cywir, ond mai hwn yw'r un llwyddiannus hefyd. Llywydd, rwyf wedi ceisio, yn ystod y prynhawn yma, ymateb i sylwedd y gwelliannau a roddwyd gerbron y Cynulliad mewn grwpiau blaenorol, ond gadewch imi ddweud, o ran y grŵp hwn, nid yw’n ddim mwy nag ymgais i ddifetha’r Bil. Yn syml, ymgais drwy’r drws cefn i wneud yn siŵr bod y pethau yr ydym wedi dadlau o’u plaid ar yr ochr hon, gydag eraill yn y Cynulliad, gyda chefnogaeth gyson yn ystod hynt y Bil—ar y funud olaf, bydd ymgais i wrthdroi hynny i gyd â dyfais sy'n dryloyw i unrhyw un a ddymunai edrych arni. Mae'n ymgais olaf i geisio sicrhau na allwn barhau i wneud pethau yma yng Nghymru yn y modd y mae’r Cynulliad hwn wedi’i gymeradwyo ac y mae undebwyr llafur a chyflogwyr wedi dod gerbron y Cynulliad i ddweud wrthym mai dyma un o lwyddiannau'r cyfnod datganoli. Gadewch inni drechu’r gwelliant hwn hefyd, a rhoi’r Bil hwn ar y llyfr statud.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i’r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. Many of the answers, of course, from the Cabinet Secretary and those giving evidence at Stages 1 and 2 of this Bill were simply not sufficiently evidence-based for us to make an independent assessment of the impact of this Bill. For example, going back to amendment 1, we were told continually that the cost for check-off was minimal, without anyone being able to provide an actual figure. Yet we know from the Cabinet Office analysis that it costs a net £9.7 million annually across the UK, which equates to around £0.5 million here in Wales. Further, the explanatory memorandum brought forward by the Welsh Government—. So, there is definitely scope for further analysis in relation to the costings and impact of this Bill and the UK Act. Review and scrutiny are essential to making good legislation, both in analysing that which is already in practice, and in better informing that which we are looking to make.
Given the rush to push through this particular Bill, I do think we need to pause and consider the long-term impacts here, and an assessment of the UK Act is essential to this. Further, this will allow for complete clarity in terms of legislative competence, something which I and my colleagues on these benches feel we do not yet have. It is fair to say there has been some ambiguity in this area. As the UK Bill made its way through the Westminster Parliament, the Welsh Government contested that some of its provisions should not extend to devolved public services, and vowed to bring forward its own legislation to disapply those provisions in Wales at the earliest opportunity—as if that is the main priority for this Welsh Government when you consider the health of our health service, the poor standards in our education—which is where we are now.
The UK Government has continued to argue that trade union law is non-devolved, and so it is highly likely that a third piece of Welsh legislation is going to end up in the Supreme Court via a UK Government referral. This represents an expensive waste of taxpayers’ money for legislation that is unnecessary, regressive and represents little more than a Welsh Government vanity project. What a shame to see thousands of pounds of taxpayers’ money used on a court case over competence, just to realise how incompetent the Welsh Labour Government is because we were in such a rush to pass this Bill. Llywydd, the UK Government’s Trade Union Act 2016 demonstrates the forward-thinking nature of the rest of the UK. In this context, Wales simply cannot be seen as going backwards.
I can tell you now, it doesn’t take gall to be a Welsh Conservative; it takes honesty, courage, conviction, principle and morals. I am extremely proud to be a Welsh Conservative, and I’m extremely proud to challenge and scrutinise this legislation, and I would do so any time, any place, and again. Thank you.
Diolch, Llywydd. Nid oedd llawer o'r atebion, wrth gwrs, gan yr Ysgrifennydd Cabinet a'r rheini a roddodd dystiolaeth yng Nghyfnodau 1 a 2 y Bil hwn, yn syml, yn seiliedig ar ddigon o dystiolaeth inni wneud asesiad annibynnol o effaith y Bil hwn. Er enghraifft, i fynd yn ôl at welliant 1, dywedwyd wrthym yn barhaus bod cost didynnu taliadau tanysgrifio i undebau drwy’r gyflogres yn fach iawn, heb i neb allu darparu ffigur pendant. Ac eto rydym yn gwybod o ddadansoddiad Swyddfa'r Cabinet ei fod yn costio £9.7 miliwn net yn flynyddol ledled y DU, sy'n cyfateb i tua £0.5 miliwn yma yng Nghymru. Hefyd, mae'r memorandwm esboniadol a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru—. Felly, ceir cwmpas yn sicr ar gyfer dadansoddiad pellach o ran costau ac effaith y Bil hwn a Deddf y DU. Mae adolygu a chraffu yn hanfodol i greu deddfwriaeth dda, o ran dadansoddi’r hyn sydd eisoes ar waith, ac o ran rhoi gwell sail i’r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud.
O ystyried y rhuthr i wthio’r Bil penodol hwn drwodd, rwy’n meddwl bod angen inni oedi ac ystyried yr effeithiau hirdymor yn y fan yma, ac mae asesu Deddf y DU yn hanfodol i hyn. Ymhellach, bydd hyn yn caniatáu eglurder llwyr o ran cymhwysedd deddfwriaethol, rhywbeth nad wyf fi na fy nghydweithwyr ar y meinciau hyn yn teimlo ei fod gennym eto. Mae'n deg i ddweud y bu rhywfaint o amwysedd yn y maes hwn. Wrth i Fil y DU wneud ei ffordd drwy Senedd San Steffan, honnodd Llywodraeth Cymru na ddylai rhai o'i ddarpariaethau ymestyn i wasanaethau cyhoeddus datganoledig, gan addo cyflwyno ei deddfwriaeth ei hun i ddatgymhwyso'r darpariaethau hynny yng Nghymru cyn gynted a phosibl—fel pe byddai hynny’n brif flaenoriaeth i’r Llywodraeth Cymru hon pan eich bod yn ystyried sefyllfa ein gwasanaeth iechyd, y safonau gwael yn ein haddysg—sef lle'r ydym ni ar hyn o bryd.
Mae Llywodraeth y DU wedi parhau i ddadlau nad yw cyfraith undebau llafur wedi’i datganoli, ac felly mae'n debygol iawn y bydd trydydd darn o ddeddfwriaeth o Gymru yn cyrraedd y Goruchaf Lys drwy atgyfeiriad gan Lywodraeth y DU. Mae hyn yn wastraff drud o arian trethdalwyr ar gyfer deddfwriaeth sy'n ddiangen, yn hen-ffasiwn ac yn ddim mwy na phrosiect balchder i Lywodraeth Cymru. Mae’n drueni gweld miloedd o bunnoedd o arian trethdalwyr yn cael ei ddefnyddio ar achos llys dros gymhwysedd, dim ond i sylweddoli pa mor ddi-glem yw Llywodraeth Lafur Cymru oherwydd inni fod ar gymaint o frys i basio'r Bil hwn. Llywydd, mae Deddf Undebau Llafur 2016 Llywodraeth y DU yn dangos natur flaengar gweddill y DU. Yn y cyd-destun hwn, ni ellir gweld Cymru fel bod yn mynd tuag yn ôl.
Gallaf ddweud wrthych yn awr, nid yw'n cymryd hyfdra i fod yn Geidwadwr Cymreig; mae'n cymryd gonestrwydd, dewrder, argyhoeddiad, egwyddor a moesau. Rwy'n hynod falch o fod yn Geidwadwr Cymreig, ac rwy'n hynod o falch i herio’r ddeddfwriaeth hon a chraffu arni, a byddwn yn gwneud hynny ar unrhyw bryd, mewn unrhyw le, ac unwaith eto. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Symudwn i bleidlais electronig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 8.
The question is that amendment 8 be agreed. Does any Member object? [Objection.] We’ll proceed to an electronic vote. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 42 against. Therefore, amendment 8 is not agreed.
Gwrthodwyd gwelliant 8: O blaid 12, Yn erbyn 42, Ymatal 0.
Amendment 8 not agreed: For 12, Against 42, Abstain 0.
Canlyniad y bleidlais ar welliant 8.
Result of the vote on amendment 8.
Rydym felly wedi dod i ddiwedd ystyriaeth cyfnod 3 o Fil yr Undebau Llafur (Cymru) ac rydw i’n datgan y bernir bod pob adran o’r Bil a phob Atodlen wedi eu derbyn. Daw hynny â thrafodion Cyfnod 3 i ben a thrafodion y dydd i ben.
We have therefore reached the end of our stage 3 consideration of the Trade Union (Wales) Bill, and I declare that all sections of, and Schedules to, the Bill are deemed agreed. That brings the Stage 3 proceedings and today’s proceedings to a close.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
All sections of the Bill deemed agreed.
Daeth y cyfarfod i ben am 20:20.
The meeting ended at 20:20.