Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/04/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, ac, o dan Reol Sefydlog 12.58, rwyf wedi cael gwybod y bydd arweinydd y tŷ, Jane Hutt, yn ateb y cwestiynau heddiw ar ran yr Ysgrifennydd Cabinet. Cwestiwn 1, Simon Thomas.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs. Under Standing Order 12.58, I have received notification that the leader of the house, Jane Hutt, will answer questions today on behalf of the Cabinet Secretary. Question 1, Simon Thomas.

Anifeiliaid Egsotig

Exotic Animals

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am lesiant anifeiliaid egsotig yng Nghymru? OAQ(5)0128(ERA)[W]

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the well-being of exotic animals in Wales? OAQ(5)0128(ERA)[W]

The welfare of all kept animals is covered by the Animal Welfare Act 2006, which has been in place for 10 years. The codes of practice on companion animals and livestock are under review, and the introduction of any new codes, including for exotic animals, will be considered in 2017-18.

Mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006, sydd wedi bod ar waith ers 10 mlynedd, yn cwmpasu lles pob anifail a gedwir. Mae’r codau ymarfer ar gyfer anifeiliaid anwes a da byw yn cael eu hadolygu, a bydd unrhyw godau newydd, gan gynnwys ar gyfer anifeiliaid egsotig, yn cael eu hystyried yn 2017-18.

Diolch am yr ateb, Gweinidog, ond y broblem gyda’r sefyllfa bresennol yw ei bod hi’n caniatáu, er enghraifft, i bobl gadw mwncïod mewn tai cyffredin, ac mae hefyd yn caniatáu i syrcasau gydag anifeiliaid egsotig byw, sy’n perfformio gyda’r anifeiliaid yna, i ymweld â Chymru. Felly, rydym wedi bod yn disgwyl ers rhai misoedd, os nad blwyddyn neu ddwy, i’r Llywodraeth weithredu ar y meysydd yma. Fedrwch chi, os gwelwch yn dda, roi y sicrwydd yna y bydd camau yn cael eu cymryd nawr gan y Llywodraeth i ddelio gyda phroblemau iechyd a lles anifeiliaid egsotig yng Nghymru?

Thank you for that response, Minister, but the problem with the current situation is that it allows people, for example, to keep monkeys in ordinary houses, and it also allows circuses with live exotic animals, and which perform with those animals, to visit Wales. We have been waiting for some months, if not a year or two, for the Government to take action in this area. So, can you give us an assurance that steps will now be taken by Government to deal with the health and welfare problems of exotic animals in Wales?

I thank Simon Thomas for that question. Officials have met with representatives from the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals Cymru to discuss the briefing document calling for a ban on exotic pets, and further meetings are going to take place on that. We’re talking about mobile animal exhibits as well, and a scoping exercise under the partnership delivery project is also being undertaken to gather information from local authorities on MAEs currently active in the area. And the results of that exercise are due to be presented very shortly, this month in fact. And, also, there’s going to be a consultation that officials are working on, on establishing a licensing or registration scheme in Wales, and this is due to be launched before the summer recess.

Diolch i Simon Thomas am ei gwestiwn. Mae swyddogion wedi cyfarfod â chynrychiolwyr o’r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yng Nghymru i drafod y ddogfen friffio sy’n galw am waharddiad ar anifeiliaid anwes egsotig, a bydd rhagor o gyfarfodydd yn cael eu cynnal mewn perthynas â hynny. Rydym hefyd yn sôn am arddangosfeydd symudol o anifeiliaid, ac mae ymarfer cwmpasu ar waith o dan brosiect cyflawni’r bartneriaeth i gasglu gwybodaeth gan awdurdodau lleol ynglŷn ag arddangosfeydd symudol o anifeiliaid sy’n weithredol yn yr ardaloedd hynny ar hyn o bryd. A bydd canlyniadau’r ymarfer hwnnw’n cael eu cyflwyno cyn bo hir, y mis hwn, mewn gwirionedd. Mae swyddogion hefyd yn gweithio ar ymgynghoriad ar sefydlu cynllun trwyddedu neu gofrestru yng Nghymru, a bydd yn cael ei lansio cyn toriad yr haf.

I remain unconvinced of the merits of people keeping exotic animals as pets, especially primates, or those animals who have to eat other live animals in order to feed. Many people are unable to effectively look after these animals, and either let them loose into the wild, which causes problems, or end up banned from keeping pets. Will the Minister consider setting up a task and finish group to look into the creation of a register of people banned from keeping pets?

Nid wyf wedi fy argyhoeddi o rinweddau cadw anifeiliaid egsotig fel anifeiliaid anwes, yn enwedig primatiaid, neu anifeiliaid sy’n gorfod bwyta anifeiliaid byw eraill er mwyn bwydo. Mae llawer o bobl yn methu gofalu am yr anifeiliaid hyn yn effeithiol, a naill ai’n eu gadael yn rhydd, sy’n achosi problemau, neu’n cael eu gwahardd yn y pen draw rhag cadw anifeiliaid anwes. A wnaiff y Gweinidog ystyried sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i ymchwilio’r syniad o greu cofrestr o bobl sydd wedi eu gwahardd rhag cadw anifeiliaid anwes?

It’s interesting and important to record as well that the keeping of certain species of wild animals is controlled by the Dangerous Wild Animals Act 1976, and the owners of these species are required to be licensed by their local authority under the Act. The creation of an animal abuse register is being considered, but the effectiveness of its existence as a deterrent in either future, further abusive actions taking place, or in terms of prevention of animals being owned by a former abuser, will require mechanisms, and a clear, cross-sector agency approach. So, officials are exploring what engagement with others would be required and have noted the RSPCA’s call for the establishment of a task and finish group.

Mae’n ddiddorol ac yn bwysig cofnodi hefyd fod cadw rhai rhywogaethau o anifeiliaid gwyllt yn cael ei reoli gan Ddeddf Anifeiliaid Gwyllt Peryglus 1976, ac mae’n ofynnol i berchnogion y rhywogaethau hyn gael eu trwyddedu gan eu hawdurdod lleol o dan y Ddeddf. Mae’r posibilrwydd o greu cofrestr cam-drin anifeiliaid yn cael ei ystyried, ond er mwyn sicrhau effeithiolrwydd ei bodolaeth fel ataliad naill ai i atal cam-drin pellach rhag digwydd, neu o ran atal camdrinwyr blaenorol rhag cadw anifeiliaid, bydd angen mecanweithiau ac ymagwedd asiantaethol glir ar draws y sectorau. Felly, mae swyddogion yn archwilio pa ymgysylltiad ag eraill fyddai ei angen, ac maent wedi nodi galwad yr RSPCA am sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen.

Well, as you indicated, leader of the house, it isn’t just exotic animals, but wildlife that comes into this, including our domestic wildlife that find themselves sometimes being cared for by people whose interventions come with the best interests, but perhaps not the best welfare information. I know that Welsh Government has started to look at this, but I’m wondering whether there is any progress on the regulation of wildlife sanctuaries and wildlife hospitals, and whether there’s any indication of whether you might be looking at the courses that are run for vets, or continuing professional development for vets actually, to upskill them to have a wider range of knowledge, not just in exotic species, but in our own domestic wildlife species as well?

Wel, fel y dywedoch, arweinydd y tŷ, nid yw hyn yn ymwneud ag anifeiliaid egsotig yn unig, ond mae bywyd gwyllt yn rhan o hyn hefyd, gan gynnwys ein bywyd gwyllt domestig sydd weithiau’n cael gofal gan bobl sy’n ymyrryd gyda’r bwriadau gorau, ond efallai nad yw’r wybodaeth orau ganddynt ynglŷn â lles. Gwn fod Llywodraeth Cymru wedi dechrau edrych ar hyn, ond tybed a oes unrhyw gynnydd wedi’i wneud ar reoleiddio llochesau bywyd gwyllt ac ysbytai bywyd gwyllt, a thybed a allwch roi unrhyw syniad a fyddwch yn edrych ar y cyrsiau sy’n cael eu cynnig i filfeddygon, neu ddatblygiad proffesiynol parhaus ar gyfer milfeddygon, mewn gwirionedd, i’w huwchsgilio fel eu bod yn meddu ar ystod ehangach o wybodaeth, nid yn unig am rywogaethau egsotig, ond am rywogaethau bywyd gwyllt domestig hefyd?

That is another extension of the concerns that are raised, particularly in relation to animal welfare. I will certainly ask the Cabinet Secretary to respond to you, particularly in relation to those wildlife hospitals and other settings that you describe.

Dyna ychwanegiad arall at y pryderon a godwyd, yn enwedig mewn perthynas â lles anifeiliaid. Yn sicr, byddaf yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i chi, yn enwedig mewn perthynas â’r ysbytai bywyd gwyllt a’r lleoliadau eraill a ddisgrifiwyd gennych.

Bwyd Iach

Healthy Food

2. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i hyrwyddo’r broses o gynhyrchu bwyd iachach? OAQ(5)0122(ERA)

2. What is the Welsh Government doing to help promote the production of healthier food? OAQ(5)0122(ERA)

The Welsh Government’s small business research initiative, supporting health and nutrition projects, is further seeking to develop innovative projects that will significantly improve the nutritional composition of food and drink available to children. Projects can compete for a share of up to £1 million for these developments.

Mae menter ymchwil busnesau bach Llywodraeth Cymru, sy’n cefnogi prosiectau iechyd a maeth, yn ceisio datblygu prosiectau arloesol a fydd yn gwneud gwelliannau sylweddol i gyfansoddiad maethol bwyd a diod sydd ar gael i blant. Gall prosiectau gystadlu am gyfran o hyd at £1 filiwn ar gyfer y datblygiadau hyn.

I thank you for that answer, and this is really, really good news, because we all know that, by the age of 11, 40 per cent of children are obese in Wales, or they’re overweight, and that is a very, very unhealthy state for children to arrive at in such an early age. You did mention the £1 million funding from Welsh Government and Innovate UK, and that it will be open to companies and research organisations, to help them find that innovation in producing this food. But, I will ask, leader of the house, how do food innovators in Wales apply for that funding, and what is the criteria that will be needed to meet and qualify for that funding?

Diolch am eich ateb, ac mae hyn yn newyddion da iawn, gan y gwyddom fod 40 y cant o blant Cymru yn ordew neu’n rhy drwm erbyn iddynt gyrraedd 11 oed, ac mae hwnnw’n gyflwr afiach iawn i blant fod ynddo ar oedran mor ifanc. Fe sonioch am yr £1 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru ac Innovate UK, ac y bydd ar gael i gwmnïau a sefydliadau ymchwil, i’w helpu i ddod o hyd i arloesedd o’r fath wrth gynhyrchu’r bwyd hwn. Ond a gaf fi ofyn, arweinydd y tŷ, sut y bydd arloeswyr bwyd yng Nghymru yn gwneud cais am yr arian hwnnw, a beth yw’r meini prawf y bydd angen eu bodloni er mwyn bod yn gymwys i gael yr arian hwnnw?

Well, tackling obesity, as Joyce Watson says, is a key priority—a key priority for the Welsh Government—and supporting people to access a healthy, balanced diet is crucial to this. And, last month, I spoke on behalf of the Cabinet Secretary at the Blas Cymru/Taste Wales event. That was the first ever national and international trade event and conference for the food and drink industry. And it was at that event that we invited businesses and organisations across the industry to submit proposals for this £1 million development. And, of course, this was encouraging them to develop innovative solutions to improve the nutritional composition, for example, of school meals, whilst driving down costs.

So, just a couple more words on the criteria. We’re suggesting innovative solutions could improve nutritional composition of food and drink available to children, drive down the cost of nutritious food and drink for families, schools and local authorities across Wales, increase the variety of healthy and nutritious food and drink available to children in all settings, reduce the prevalence of obese children and adults in Wales, and improve the health and well-being of children through to adult. And this small business research initiative is there to support and enable the responses from the food and drink industry to meet this challenge.

Wel, mae mynd i’r afael â gordewdra, fel y dywed Joyce Watson, yn flaenoriaeth allweddol—yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru—ac mae cynorthwyo pobl i gael deiet iach a chytbwys yn hollbwysig yn hynny o beth. A’r mis diwethaf, bûm yn siarad ar ran Ysgrifennydd y Cabinet yn y digwyddiad Blas Cymru/Taste Wales. Hwnnw oedd y digwyddiad a’r gynhadledd fasnach genedlaethol a rhyngwladol gyntaf ar gyfer y diwydiant bwyd a diod. Ac yn y digwyddiad hwnnw, gwahoddwyd busnesau a sefydliadau ar draws y diwydiant i gyflwyno cynigion ar gyfer y datblygiad £1 miliwn hwn. Ac wrth gwrs, roedd hyn yn eu hannog i ddatblygu atebion arloesol i wella cyfansoddiad maethol prydau ysgol, er enghraifft, gan gadw costau’n isel.

Felly, gair neu ddau am y meini prawf. Rydym yn awgrymu y gallai atebion arloesol wella cyfansoddiad maethol bwyd a diod sydd ar gael i blant, lleihau cost bwyd a diod maethlon i deuluoedd, ysgolion ac awdurdodau lleol ledled Cymru, cynyddu’r amrywiaeth o fwyd a diod iach a maethlon sydd ar gael i blant ym mhob lleoliad, lleihau nifer y plant ac oedolion gordew yng Nghymru, a gwella iechyd a lles plant ac oedolion. A diben y fenter ymchwil busnesau bach hon yw cefnogi a galluogi ymatebion gan y diwydiant bwyd a diod i wynebu’r her hon.

A ydy arweinydd y tŷ yn ymwybodol o adroddiad y Mental Health Foundation, ‘Food for thought’, sy’n edrych ar y cysylltiad rhwng maeth a iechyd meddwl? Rŵan, rwy’n credu y gall y math o strategaeth ar ordewdra rydym ni’n galw amdani drwy’r Bil iechyd y cyhoedd—.

A ydw i’n iawn i gario ymlaen? Mi wnaf i ddechrau o’r dechrau.

Is the leader of the house aware of the report of the Mental Health Foundation, ‘Food for thought’, which looks at the link between nutrition and mental health? Now, I believe that the kind of strategy on obesity that we’re calling for through the public health Bill—.

Am I okay to continue? I will start again.

Diolch, diolch. Symud ymlaen.

Thank you. No, please move on.

Rwy’n credu y gall y math o strategaeth gordewdra rydym ni’n galw amdani drwy’r Bil iechyd y cyhoedd hybu iechyd meddwl, yn ogystal ag iechyd corfforol. Ond, a ydy arweinydd y tŷ yn credu y dylai hynny fod yn ystyriaeth fel rhan o strategaeth fwyd y Llywodraeth, yn ogystal ag yn rhan o strategaethau ym maes iechyd?

I believe that the kind of obesity strategy that we’re calling for through the public health Bill could promote mental health, as well as physical health. But, does the leader of the house believe that that should be a consideration as part of the Government’s food strategy, in addition to being part of strategies in the sphere of health?

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. As you’re aware, and you’ve drawn attention to these links, in terms of the evidence, in terms of mental health needs and impacts. As you know, at the Stage 2 scrutiny of the Public Health (Wales) Bill, amendments were tabled to place a duty on the Welsh Ministers to prepare and publish a national obesity strategy. And, although those amendments fell, the Minister for Social Services and Public Health gave a commitment to consider a national obesity strategy further, with a view to bringing forward amendments at Stage 3 on this issue. It’s also important to recognise that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 places a well-being duty on public bodies, and the importance of health impact assessments, to consider how, systematically, we can ensure decisions and plans can contribute to reducing obesity and increasing physical activity levels.

Diolch yn fawr, Rhun ap Iorwerth. Fel y gwyddoch, ac rydych wedi tynnu sylw at y cysylltiadau hyn, o ran y dystiolaeth, mewn perthynas ag anghenion ac effeithiau iechyd meddwl. Fel y gwyddoch, yn ystod Cyfnod 2 y gwaith craffu ar Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), cyflwynwyd gwelliannau i osod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i baratoi a chyhoeddi strategaeth ordewdra genedlaethol. Ac er bod y gwelliannau hynny wedi’u gwrthod, ymrwymodd Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i roi rhagor o ystyriaeth i’r strategaeth ordewdra genedlaethol, gyda’r bwriad o gyflwyno gwelliannau yng Nghyfnod 3 mewn perthynas â’r mater hwn. Mae’n bwysig cydnabod hefyd fod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus o ran lles, yn ogystal â phwysigrwydd asesiadau o’r effaith ar iechyd, er mwyn ystyried sut y gallwn sicrhau, yn systematig, fod penderfyniadau a chynlluniau’n cyfrannu at leihau gordewdra a chynyddu lefelau gweithgarwch corfforol.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, David Melding.

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservatives spokesperson, David Melding.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cabinet Secretary, yesterday, the Institute of Welsh Affairs published its report on funding renewable energy projects in Wales—here in the Neuadd, I’m pleased to say—and it identified the difficulty in raising capital, or particular difficulty in Wales. And I’d like to ask you will the Welsh Government be taking note of the recommendations of this report and responding to them positively.

Diolch yn fawr, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ddoe, cyhoeddodd y Sefydliad Materion Cymreig eu hadroddiad ar ariannu prosiectau ynni adnewyddadwy yng Nghymru—yma yn y Neuadd, rwy’n falch o ddweud—ac roedd yn nodi’r anhawster i godi cyfalaf, neu’r anhawster penodol yng Nghymru. A hoffwn ofyn i chi a fydd Llywodraeth Cymru yn nodi argymhellion yr adroddiad hwn ac yn ymateb iddynt yn gadarnhaol.

We certainly welcome the IWA’s contribution to what is the transformation of Wales’s energy system. We’re already delivering on many of the areas that were highlighted in the report, and we look forward to working with the IWA to further develop their ideas to benefit Wales.

Yn sicr, rydym yn croesawu cyfraniad y Sefydliad Materion Cymreig i drawsnewid system ynni Cymru. Rydym eisoes yn cyflawni mewn nifer o’r meysydd a gafodd sylw yn yr adroddiad, ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gyda’r Sefydliad Materion Cymreig i ddatblygu eu syniadau ymhellach er budd Cymru.

Cabinet Secretary, the report urges the Welsh Government to use its levers ambitiously right across the scope of its activity to develop a sustainable energy strategy and, although the UK Government has a role to play as well, to focus on what the Welsh Government can do in terms of business rates, but also the public sector, which is a big purchaser of energy, and that we need to use our levers very, very effectively. Will you be urging your Cabinet colleagues to look at this in a holistic way?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r adroddiad yn annog Llywodraeth Cymru i ddefnyddio ei dulliau’n uchelgeisiol yn ei holl weithgaredd er mwyn datblygu strategaeth ynni cynaliadwy, ac er bod gan Lywodraeth y DU rôl i’w chwarae hefyd, i ganolbwyntio ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud o ran ardrethi busnes, ond hefyd y sector cyhoeddus, sy’n brynwr ynni mawr, a bod angen i ni ddefnyddio ein dulliau mewn modd effeithiol iawn. A wnewch chi annog eich cyd-Aelodau yn y Cabinet i ystyried hyn mewn modd cyfannol?

We will, of course, and this is a cross-Government issue. We have begun to explore options providing further access, for example, to low-cost finance and equity solutions, using Welsh Government funds to leverage any further financial investment in order to remove barriers to capital, which you mentioned earlier on. I will say though, of course, that the greatest barrier to further deployment of renewable energy is the lack of a suitable funding support mechanism at the UK level.

Gwnawn, wrth gwrs, ac mae hwn yn fater traws-Lywodraethol. Rydym wedi dechrau archwilio opsiynau sy’n darparu rhagor o fynediad, er enghraifft, at gyllid cost isel ac atebion ecwiti, a defnyddio arian Llywodraeth Cymru i ysgogi unrhyw fuddsoddiad ariannol pellach er mwyn cael gwared ar y rhwystrau i gyfalaf a grybwyllwyd gennych yn gynharach. Er hynny, hoffwn ddweud, wrth gwrs, mai’r rhwystr mwyaf i ddefnydd pellach o ynni adnewyddadwy yw diffyg mecanwaith cymorth cyllid addas ar lefel y DU.

I’ve been nice to you so far, but I note that barb. [Laughter.] In an attempt to move us back on to consensus, or a consensus, the report says that, to encourage more community-owned schemes, we need to look at greater use of co-operatives to attract funding. The Welsh Government talks big in this area and has a lot of support across the Assembly in doing that, but I hope that you will pick up that part of the report most enthusiastically because there is a great degree of empowerment that could go on, and using that model in terms of its general ability for regeneration and not just for renewable energy is a key way of perhaps addressing some of the shortfall in attracting funding that we’ve traditionally suffered from.

Rwyf wedi bod yn garedig gyda chi hyd yn hyn, ond nodaf eich sylw pryfoclyd. [Chwerthin.] Mewn ymgais i gyrraedd consensws, yn ôl yr adroddiad, er mwyn annog rhagor o gynlluniau sy’n eiddo i’r gymuned, mae angen inni ystyried rhagor o ddefnydd o fentrau cydweithredol er mwyn denu cyllid. Mae siarad mawr gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn ac mae’n cael llawer o gefnogaeth ar draws y Cynulliad yn hynny o beth, ond gobeithiaf y byddwch yn rhoi sylw brwdfrydig iawn i’r rhan honno o’r adroddiad, gan y gellid cael cryn dipyn o rymuso, ac mae defnyddio’r model hwnnw o ran ei allu cyffredinol i adfywio, ac nid ar gyfer ynni adnewyddadwy yn unig, yn ffordd allweddol o fynd i’r afael, efallai, â pheth o’r diffyg rydym wedi’i wynebu, yn draddodiadol, o ran denu cyllid.

Yes, and, David Melding, of course, you are acknowledging that that’s within the grain of the direction in which the Welsh Government would want to take us, and we’ll look with interest at those recommendations around the co-operative model. We invested £35 million by the end of the last financial year on energy projects and, indeed, £5 million in the local energy fund, separately providing direct loans to some of the community projects most at risk. So, it’s clearly important to look at that recommendation in terms of the way forward.

Ie, ac wrth gwrs, David Melding, rydych yn cydnabod bod hynny’n mynd i’r cyfeiriad yr hoffai Llywodraeth Cymru inni fynd iddo, a byddwn yn edrych gyda diddordeb ar yr argymhellion sy’n ymwneud â’r model cydweithredol. Buddsoddwyd £35 miliwn gennym mewn prosiectau ynni erbyn diwedd y flwyddyn ariannol ddiwethaf, ac yn wir, buddsoddwyd £5 miliwn yn y gronfa ynni lleol, gan ddarparu benthyciadau uniongyrchol ar wahân ar gyfer rhai o’r prosiectau cymunedol sy’n wynebu’r perygl mwyaf. Felly, mae’n amlwg ei bod yn bwysig ystyried yr argymhelliad hwnnw wrth symud ymlaen.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Thank you, Llywydd. I’m sure the leader of the house is aware that the biggest headache for many farmers in Wales at the minute is the vexed issue of bovine TB. This is a vitally important issue in the context of the Brexit negotiations because it’s possible that the EU might use the TB situation in Wales as some kind of justification for banning exports of beef and other meats. I wonder if, therefore, she can give us any idea of when the current consideration of the result of the consultation on the refreshed TB eradication consultation will be published.

Diolch, Llywydd. Rwy’n siŵr fod arweinydd y tŷ yn ymwybodol mai’r cur pen mwyaf i lawer o ffermwyr yng Nghymru ar hyn o bryd yw problem flinderus TB buchol. Mae hwn yn fater hanfodol bwysig yng nghyd-destun trafodaethau Brexit gan ei bod yn bosibl y gallai’r UE ddefnyddio’r sefyllfa TB yng Nghymru fel rhyw fath o gyfiawnhad dros wahardd allforio cig eidion a chigoedd eraill. Tybed, felly, a all roi unrhyw syniad inni pryd y bydd yr ystyriaeth bresennol o ganlyniad yr ymgynghoriad ar yr ymgynghoriad diwygiedig ar ddileu TB yn cael ei chyhoeddi.

The consultation on the TB eradication programme—the refreshed programme—closed on 10 January. The Cabinet Secretary is currently considering the responses, and I’m sure that Neil Hamilton will be as pleased as the Cabinet Secretary to hear that there were a significant number of representations—993—a large number of which were from farmers.

Daeth yr ymgynghoriad ar y rhaglen i ddileu TB—y rhaglen ddiwygiedig—i ben ar 10 Ionawr. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried yr ymatebion ar hyn o bryd, ac rwy’n siŵr y bydd Neil Hamilton mor falch ag Ysgrifennydd y Cabinet o glywed ein bod wedi derbyn nifer sylweddol o sylwadau—993—a daeth nifer fawr ohonynt gan ffermwyr.

Indeed. I was wondering though whether we could have any idea of how long the Cabinet Secretary is likely to take before she’s able to announce what proposals the Government might have. There are a number of relatively uncontroversial things that it would be helpful to have some advance indication on. For example, many farmers are worried that, whatever testing regime emerges from this, it is practical and takes account of the facts of life of being a livestock farmer. Tests that fall at inconvenient times, such as when the harvests are occurring or when cattle are calving, would be very, very difficult. Also, there’s another issue that ought to be borne in mind, namely that there is currently a county parish holding rationalisation programme going on, and many farmers are concerned that this would add further complications to what’s already a very complicated situation, if that’s not taken account of in the Cabinet Secretary’s decisions.

Yn wir. Fodd bynnag, tybed a allem gael unrhyw syniad faint o amser y mae’n debygol y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gymryd cyn y gall gyhoeddi’r cynigion a allai fod gan y Llywodraeth. Byddai’n ddefnyddiol cael rhywfaint o syniad ymlaen llaw ynglŷn â nifer o bethau cymharol annadleuol. Er enghraifft, mae llawer o ffermwyr yn bryderus y dylai unrhyw drefn brofi a fydd yn deillio o hyn fod yn ymarferol ac ystyried ffeithiau bywyd bod yn ffermwr da byw. Byddai cynnal profion ar adegau anghyfleus, megis yn ystod y cynhaeaf neu pan fo gwartheg yn lloia, yn anodd dros ben. Hefyd, mater arall y dylid ei gofio yw bod rhaglen resymoli sir, plwyf a daliad yn mynd rhagddi ar hyn o bryd, ac mae llawer o ffermwyr yn pryderu y bydd hyn yn cymhlethu sefyllfa sydd eisoes yn gymhleth iawn, os nad yw penderfyniadau Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried hynny.

A statement on the refreshed TB eradication programme will be made in early May, but I think it’s also important and relevant to note that new incidences of bovine TB in Wales are at a 10-year low. Progress has been made, with over 95 per cent of Wales’s herds now being TB free.

Gwneir datganiad ar y rhaglen ddiwygiedig i ddileu TB ddechrau mis Mai, ond credaf hefyd ei bod yn bwysig ac yn berthnasol nodi bod achosion newydd o TB buchol yng Nghymru ar y lefelau isaf ers 10 mlynedd. Mae cynnydd wedi’i wneud, gan nad oes TB bellach mewn dros 95 y cant o fuchesi Cymru.

Perhaps unrelated to the consultation that is going on at the moment, can I draw attention to a problem with the testing regime as it is at the minute? A strict liability regime is applied to the testing of cattle. If you fail to test within the 60-day window, then you automatically are fined, in effect. But very often we find cases—it’s possible that the leader of the house may have had constituency cases in her postbag along these lines—where a test has had to be abandoned because cattle become agitated, or even violent, and it’s unsafe in health and safety terms for the testing to continue. In those circumstances it’s possible, indeed highly likely, that the retesting can’t take place within the window and the farmer will automatically therefore attract penalties, even though it will be for something that is actually beyond his control. So, what I’m asking is: can there be some flexibility introduced into the testing regime, so that where events beyond the farmer’s control prevent compliance, he will not then attract penalties or there will be some mitigation?

Efallai nad yw hyn yn gysylltiedig â’r ymgynghoriad sy’n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond a gaf fi dynnu sylw at broblem gyda’r drefn brofi fel y mae ar hyn o bryd? Mae trefn atebolrwydd gaeth iawn ynghlwm wrth y broses o brofi gwartheg. Os nad ydych yn profi o fewn y cyfnod o 60 diwrnod, cewch ddirwy awtomatig, i bob pwrpas. Ond yn aml iawn, rydym yn gweld achosion—efallai fod arweinydd y tŷ wedi cael llythyrau ynglŷn ag achosion tebyg yn ei hetholaeth—lle y bu’n rhaid rhoi’r gorau i brawf gan fod gwartheg wedi cynhyrfu, neu droi’n ffyrnig hyd yn oed, a byddai parhau â’r profion wedi bod yn anniogel o ran iechyd a diogelwch. O dan yr amgylchiadau hynny, mae’n bosibl, neu’n debygol iawn yn wir, na ellir ailbrofi o fewn y cyfnod dynodedig a bydd y ffermwr felly’n cael cosbau awtomatig, er eu bod yn gosbau am rywbeth sydd y tu hwnt i’w reolaeth mewn gwirionedd. Felly, yr hyn rwy’n ei ofyn yw: a ellir darparu rhywfaint o hyblygrwydd yn y drefn brofi, fel na fydd ffermwyr yn cael eu cosbi neu fod y cosbau’n cael eu lliniaru os bydd digwyddiadau y tu hwnt i’w rheolaeth yn eu hatal rhag cydymffurfio?

Well, the controls and testing regimes are a crucial part of the TB eradication programme in preventing onward transmission of disease, but of course now, as part of the project to examine the TB situation at a more local level, we have a dedicated TB epidemiologist and a team of vets looking at the disease across the country and working through that in terms of the issues that are raised, of course, in terms of those affected.

Wel, mae’r rheolaethau a’r trefniadau profi yn rhan hanfodol o’r rhaglen i ddileu TB ac atal y clefyd rhag cael ei drosglwyddo, ond bellach, wrth gwrs, fel rhan o’r prosiect i ystyried y sefyllfa TB ar lefel fwy lleol, mae gennym epidemiolegydd TB penodedig a thîm o filfeddygon yn edrych ar y clefyd ledled y wlad ac yn gweithio ar y materion sy’n codi, wrth gwrs, o ran y rhai yr effeithir arnynt.

Llefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.

Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Thank you, Presiding Officer. Leader of the house, yesterday the National Assembly agreed that one of the responses to the decision to leave the European Union should be the introduction of a continuation Wales Bill in order to uphold Wales’s constitution and convert into Welsh law all European legislation related to devolved policy areas. It’s true we voted 9-6, which is more like a rugby score than a vote of the Assembly, but nevertheless it was a majority. What is the Government’s view now on this proposal, and does the Government recognise the importance in particular of enshrining EU environmental law into Welsh law in order to protect public health and the economy as well as the environment?

Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, cytunodd y Cynulliad Cenedlaethol ddoe mai un ffordd y dylid ymateb i’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yw drwy gyflwyno Bil parhad Cymru er mwyn cynnal cyfansoddiad Cymru a throi’r holl ddeddfwriaeth Ewropeaidd sy’n berthnasol i feysydd polisi datganoledig yn ddeddfau Cymreig. Mae’n wir ein bod wedi pleidleisio 9-6, sy’n debycach i sgôr rygbi na phleidlais y Cynulliad, ond serch hynny roedd yn fwyafrif. Beth yw barn y Llywodraeth bellach ar y cynnig hwn, ac a yw’r Llywodraeth yn cydnabod pwysigrwydd ymgorffori cyfraith amgylcheddol yr UE, yn enwedig, yng nghyfraith Cymru er mwyn diogelu iechyd y cyhoedd a’r economi yn ogystal â’r amgylchedd?

Well, I’m glad to have the opportunity to follow up from that debate, Simon Thomas, to say we’ve been absolutely clear that we will not tolerate a power grab from Whitehall, and it’s unacceptable for the UK Government to take powers currently exercised by the EU over devolved areas. Of course, this is crucial to the point you raise in terms of agriculture and the environment.

Wel, rwy’n falch o gael y cyfle i ddilyn ymlaen o’r ddadl honno, Simon Thomas, ac i ddweud ein bod wedi bod yn gwbl glir na fyddwn yn goddef i Whitehall fachu’r pwerau hynny, a’i bod yn annerbyniol i Lywodraeth y DU gymryd pwerau sy’n cael eu harfer gan yr UE ar hyn o bryd yn y meysydd datganoledig. Wrth gwrs, mae hyn yn hollbwysig i’r pwynt a wnaethoch ynglŷn ag amaethyddiaeth a’r amgylchedd.

I thank the Minister for that statement and I look forward to seeing very firm proposals from the Welsh Government to ensure that that does indeed take place. In particular, I want us not to rely on the UK Government to represent our interests here in Wales, and looking at air pollution in particular as an area, we are already hearing of some extreme measures—some would say ‘extreme measures’, some would say ‘necessary measures’—for dealing with air pollution. Sadiq Khan, the Mayor of London, is introducing a higher rate of congestion charge for very polluting vehicles; the Prime Minister has hinted at a scrappage scheme to ensure that diesel car owners are not blamed for the previous Labour Government’s mistake over promoting diesel cars, to declare an interest. So, what input now is the Welsh Government having into ensuring that the interests of the people of Wales are represented in terms of public health and social justice in UK Government proposals around a UK-wide pollution plan, bearing in mind there are 6,000 premature deaths from air pollution in Wales a year?

Diolch i’r Gweinidog am y datganiad ac edrychaf ymlaen at weld cynigion cadarn iawn gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod hynny’n digwydd. Yn benodol, rwy’n awyddus i ni beidio â dibynnu ar Lywodraeth y DU i gynrychioli ein buddiannau yma yng Nghymru, a chan ystyried llygredd aer yn benodol fel maes, rydym eisoes yn clywed am fesurau eithafol—byddai rhai’n eu galw’n ‘fesurau eithafol’ ac eraill yn eu galw’n ‘fesurau angenrheidiol’—ar gyfer mynd i’r afael â llygredd aer. Mae Sadiq Khan, Maer Llundain, yn cyflwyno cyfradd uwch o dâl atal tagfeydd ar gyfer cerbydau llygredd uchel; mae’r Prif Weinidog wedi awgrymu cynllun sgrapio i sicrhau nad yw perchnogion ceir diesel yn dioddef o ganlyniad i gamgymeriad y Llywodraeth Lafur flaenorol yn hyrwyddo ceir diesel, i ddatgan buddiant. Felly, pa fewnbwn sydd gan Lywodraeth Cymru yn awr i sicrhau bod buddiannau pobl Cymru yn cael eu cynrychioli mewn perthynas ag iechyd y cyhoedd a chyfiawnder cymdeithasol yng nghynigion Llywodraeth y DU ar gynllun llygredd ar gyfer y DU gyfan, gan gofio bod llygredd aer yn arwain at 6,000 o farwolaethau cyn pryd yng Nghymru bob blwyddyn?

We are firmly committed as a Welsh Government to improving air quality across Wales. We support and provide guidance to help local authorities fulfil their responsibilities, particularly in terms of reviewing local air quality, with regular assessments and monitoring. But you will be aware, of course, that the Cabinet Secretary undertook a public consultation in Wales on how local air quality and noise management can be improved, and, in fact, in response to that the Cabinet Secretary published a written statement on 30 March. Our next steps have to be taken forward in terms of issuing new statutory guidance to local authorities, new guidance to local health boards, and launching by 24 April—and this is important to your question—a joint consultation with the other UK administrations on a new air quality plan to achieve the EU nitrogen dioxide limit values for Wales and the rest of the UK within the shortest possible time.

Rydym ni fel Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo’n gadarn i wella ansawdd aer ledled Cymru. Rydym yn cynorthwyo, ac yn darparu canllawiau i helpu awdurdodau lleol i gyflawni eu cyfrifoldebau, yn enwedig o ran adolygu ansawdd aer lleol, gydag asesiadau a monitro rheolaidd. Ond fe fyddwch yn gwybod, wrth gwrs, fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnal ymgynghoriad cyhoeddus yng Nghymru ar sut y gellir gwella ansawdd aer a rheolaeth sŵn yn lleol, ac yn wir, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ysgrifenedig mewn ymateb i hynny ar 30 Mawrth. Mae’n rhaid bwrw ymlaen â’n camau nesaf a chyhoeddi canllawiau statudol newydd i awdurdodau lleol, canllawiau newydd i fyrddau iechyd lleol, a lansio, erbyn 24 Ebrill—ac mae hyn yn bwysig i’ch cwestiwn—ymgynghoriad ar y cyd â gweinyddiaethau eraill y DU ar gynllun ansawdd aer newydd i gydymffurfio â therfynau nitrogen deuocsid yr UE ar gyfer Cymru a gweddill y DU o fewn yr amser byrraf posibl.

I thank her for referring to that consultation, due to begin on 24 April. I look forward to seeing how that works out between the different devolved administrations. There is, however, as we are talking about nitrogen oxide emissions, one very big polluter here in Wales—Aberthaw power station—which has already been found to be in breach of EU law and putting out double the amount of toxic nitrogen oxides from 2008 to 2011. We are still awaiting a programme to set out how emissions will be reduced at Aberthaw, and this is the responsibility of the licensing authority, Natural Resources Wales.

On 8 March, the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs responded to me on questions around Aberthaw, saying that she expected to meet with Natural Resources Wales on 15 March to discuss whether there had been a proper proposal from the owners of Aberthaw setting out how they will reduce the emissions from that power station. She also said she’d be happy to provide an update after that meeting. I appreciate, of course, she can’t be here, but are you, standing in for the Cabinet Secretary, in a position to inform us and the public of Wales now whether there is a programme in place for Aberthaw power station to reduce these harmful emissions?

Diolch am gyfeirio at yr ymgynghoriad hwnnw, sydd i fod i ddechrau ar 24 Ebrill. Rwy’n edrych ymlaen at weld sut y bydd hynny’n gweithio rhwng y gwahanol weinyddiaethau datganoledig. Fodd bynnag, gan ein bod yn sôn am allyriadau nitrogen ocsid, gwelwyd bod un llygrwr mawr iawn yma yng Nghymru—gosaf bŵer Aberddawan—eisoes yn tramgwyddo cyfraith yr UE gan allyrru dwbl yr ocsidau nitrogen gwenwynig a ganiateir rhwng 2008 a 2011. Rydym yn dal i aros am raglen i nodi sut y bydd allyriadau’n cael eu lleihau yn Aberddawan, a chyfrifoldeb yr awdurdod trwyddedu, Cyfoeth Naturiol Cymru, yw hynny.

Ar 8 Mawrth, cefais ymateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i gwestiynau am Aberddawan, a ddywedai ei bod yn disgwyl cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru ar 15 Mawrth i drafod a fu cynnig priodol gan berchnogion Aberddawan i nodi sut y byddant yn lleihau’r allyriadau yn yr orsaf bŵer honno. Dywedodd hefyd y byddai’n fwy na pharod i ddarparu’r wybodaeth ddiweddaraf ar ôl y cyfarfod hwnnw. Rwy’n sylweddoli wrth gwrs nad yw’n gallu bod yma heddiw, ond a ydych chi, wrth ddirprwyo dros Ysgrifennydd y Cabinet, mewn sefyllfa ar hyn o bryd i roi gwybod i ni a’r cyhoedd yng Nghymru a oes rhaglen ar waith i leihau’r allyriadau niweidiol hyn yng ngorsaf bŵer Aberddawan?

I’m pleased to report an update on behalf of the Cabinet Secretary that, on 1 April, Natural Resources Wales concluded the Aberthaw environmental permit modification exercise, with the issue of a new environmental permit for Aberthaw. This new permit contains a lower nitrogen oxide emissions limit, in line with the judgment of the Court of Justice of the EU. Aberthaw must now comply with the new nitrogen oxide emissions limit. Officials will continue to monitor the situation. Any changes to Aberthaw’s coal supplies and operational regime, of course, are commercial matters for RWE.

Rwy’n falch o allu rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf ar ran Ysgrifennydd y Cabinet fod Cyfoeth Naturiol Cymru, ar 1 Ebrill, wedi cwblhau’r ymarfer i addasu trwydded amgylcheddol Aberddawan, ac wedi rhoi trwydded amgylcheddol newydd i Aberddawan. Mae’r drwydded newydd hon yn cynnwys terfyn is ar gyfer allyriadau nitrogen ocsid, yn unol â dyfarniad Llys Cyfiawnder yr UE. Mae’n rhaid i Aberddawan gydymffurfio yn awr â’r terfyn allyriadau nitrogen ocsid newydd. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro’r sefyllfa. Mae unrhyw newidiadau i gyflenwadau glo a threfn weithredu Aberddawan, wrth gwrs, yn faterion masnachol ar gyfer RWE.

Tlodi Tanwydd

Fuel Poverty

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu pobl sy’n byw mewn tlodi tanwydd yng Ngogledd Cymru? OAQ(5)0124(ERA)

3. How is the Welsh Government helping people in fuel poverty in North Wales? OAQ(5)0124(ERA)

Our key programme for tackling fuel poverty, Welsh Government Warm Homes, includes the Nest and Arbed schemes. Since 2011, we have invested over £217 million to improve the energy efficiency of over 39,000 homes across Wales. Over 9,000 of these homes were in north Wales.

Mae ein rhaglen allweddol ar gyfer trechu tlodi tanwydd, Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, yn cynnwys cynlluniau Nyth ac Arbed. Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £217 miliwn er mwyn gwella effeithlonrwydd ynni dros 39,000 o gartrefi ledled Cymru. Roedd dros 9,000 o’r cartrefi hyn yng ngogledd Cymru.

Thank you for that. It takes me back to a decade when we were convincing your previous colleagues in Welsh Government that a fuel poverty strategy includes energy efficiency but is a social justice issue. Age Cymru have said that many of the mechanisms and measures combined within the Welsh Government’s 2010 fuel poverty strategy are out of date and no longer applicable, saying that the time is right for the Welsh Government to refresh its fuel poverty strategy.

At both the Fuel Poverty Awareness Day cross-border north Wales conference in February and the Wales annual fuel poverty conference, we heard that, whilst the Welsh Government’s investment in energy efficiency schemes through its Warm Homes programme is commendable, we need a step change in ambition and the scale of resources earmarked. How, therefore, will the Welsh Government engage with the Wales Fuel Poverty Coalition, most of whose members you already work with in different contexts, over their statement that we drastically need a new fuel poverty strategy in Wales?

Diolch. Mae’n mynd â mi yn ôl i ddegawd pan oeddem yn ceisio argyhoeddi eich cyd-Aelodau blaenorol yn Llywodraeth Cymru fod strategaeth tlodi tanwydd yn cynnwys effeithlonrwydd ynni ond mae’n fater o gyfiawnder cymdeithasol. Mae Age Cymru wedi dweud bod llawer o’r mecanweithiau a’r mesurau a oedd wedi’u cyfuno yn strategaeth tlodi tanwydd 2010 Llywodraeth Cymru wedi dyddio ac nad ydynt yn berthnasol mwyach, gan ddweud ei bod yn bryd i Lywodraeth Cymru adnewyddu ei strategaeth tlodi tanwydd.

Clywsom yng nghynhadledd drawsffiniol gogledd Cymru ar Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd ym mis Chwefror ac yng nghynhadledd flynyddol Cymru ar dlodi tanwydd, er y dylid canmol buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn cynlluniau effeithlonrwydd ynni drwy ei rhaglen Cartrefi Clyd, fod angen newid sylweddol arnom o ran uchelgais a graddau’r adnoddau a glustnodwyd. Sut felly y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â Chynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, gan eich bod eisoes yn cydweithio â’r rhan fwyaf o’i haelodau mewn gwahanol gyd-destunau, ynglŷn â’u datganiad fod gwir angen strategaeth tlodi tanwydd newydd arnom yng Nghymru?

Since 2011, we’ve invested over £217 million in Welsh Government Warm Homes to improve over 39,000 homes. The important point about this, Mark Isherwood, is that, in households on low incomes or living in the most deprived areas of Wales, improving the energy efficiency of low-income homes delivers multiple benefits. It helps to tackle and prevent ill health, reduces carbon emissions, creates jobs and energy and improves educational attainment. A recent report by Public Health Wales estimated that investing in insulation and heating also, to address cold and damp housing, can have a huge impact. We know that the most effective way in which we can tackle fuel poverty in the long term is to improve the energy efficiency of homes, and we’re doing this effectively through Welsh Government Warm Homes.

Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £217 miliwn yn rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru er mwyn gwella dros 39,000 o gartrefi. Y pwynt pwysig yn hyn o beth, Mark Isherwood, yw bod gwella effeithlonrwydd ynni aelwydydd incwm isel, neu bobl sy’n byw yn ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, yn creu nifer o fanteision. Mae’n helpu i atal a mynd i’r afael ag afiechyd, mae’n lleihau allyriadau carbon, mae’n creu swyddi ac ynni ac yn gwella cyrhaeddiad addysgol. Awgrymodd adroddiad diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru y gallai buddsoddi mewn inswleiddio a gwresogi, er mwyn mynd i’r afael â thai oer a llaith, gael effaith enfawr hefyd. Gwyddom mai’r ffordd fwyaf effeithiol o fynd i’r afael â thlodi tanwydd yn y tymor hir yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi, ac rydym yn gwneud hynny’n effeithiol drwy raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru.

Welsh households in fuel poverty are currently being asked to pay from their own pocket to subsidise windfarms and solar parks so that landowners can profit—£300 on an annual bill may not sound much to you on a Cabinet Secretary’s salary, but it’s a great deal of money for a low-income family. When are you going to give poor households a break and abandon subsidising these white elephants?

Gofynnir i gartrefi yng Nghymru sy’n dioddef o dlodi tanwydd dalu o’u pocedi eu hunain ar hyn o bryd i roi cymhorthdal i ffermydd gwynt a pharciau solar fel bod tirfeddianwyr yn elwa—efallai nad yw £300 ar fil blynyddol yn swnio’n llawer i chi ar gyflog Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae’n llawer iawn o arian i deulu incwm isel. Pryd ydych chi’n mynd i roi chwarae teg i aelwydydd tlawd a rhoi’r gorau i roi cymorthdaliadau i’r eliffantod gwyn hyn?

In terms of our Warm Homes programme, the most important scheme that you should draw your constituents on low incomes’ attention to is the Nest scheme, which actually delivered estimated average energy bill savings of over £400 per household. Let me go back to the issue of how we tackle fuel poverty. The most recent data indicate that fuel poverty in all households has reduced from 29 per cent in 2012 to 23 per cent in 2016—a reduction of 6 per cent in just four years—and we’re levering in up to £24 million of EU funding. Now, I wonder if you’re going to be supporting us in trying to ensure that we get that funding replaced when we Brexit, because it is quite clear that EU funding has also helped tackle fuel poverty in Wales.

O ran ein rhaglen Cartrefi Clyd, y cynllun pwysicaf y dylech dynnu sylw eich etholwyr ar incwm isel ato yw’r cynllun Nyth, sydd wedi sicrhau arbedion amcangyfrifedig o dros £400 y cartref ar fil ynni cyfartalog. Gadewch i mi ddychwelyd at y cwestiwn ynglŷn â sut yr awn i’r afael â thlodi tanwydd. Mae’r data diweddaraf yn dangos bod tlodi tanwydd ym mhob cartref wedi gostwng o 29 y cant yn 2012 i 23 y cant yn 2016—gostyngiad o 6 y cant mewn pedair blynedd yn unig—ac rydym yn denu hyd at £24 miliwn o gyllid yr UE. Nawr, tybed a fyddwch yn ein cefnogi wrth inni geisio sicrhau ein bod yn cael cyllid yn lle’r cyllid hwnnw pan fyddwn yn gadael yr UE, gan ei bod yn gwbl glir fod cyllid yr UE hefyd wedi helpu i fynd i’r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru.

Datblygu’r Sector Amaethyddiaeth

Developing the Agricultural Sector

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu’r sector amaethyddiaeth yng Nghymru? OAQ(5)0127(ERA)

4. Will the Cabinet Secretary outline the Welsh Government’s priorities for developing the agricultural sector in Wales? OAQ(5)0127(ERA)

Agriculture is a vital industry to Wales and a crucial backbone of the Welsh rural economy and environment. We’re working in partnership with stakeholders to secure a prosperous and resilient agricultural sector.

Mae amaethyddiaeth yn ddiwydiant hanfodol i Gymru ac yn asgwrn cefn i economi ac amgylchedd gwledig Cymru. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid i sicrhau bod y sector amaethyddol yn ffyniannus ac yn gadarn.

Thank you, leader of the house. In answer to Neil Hamilton’s question earlier, you said that a large percentage of herds are currently TB free. This is little consolation for farmers I met with recently in Dingestow, a TB hotspot in my constituency. They’re concerned that whilst the statistics point to a decline in the number of herds affected by the disease over time, this can be attributed to a falling number of herds and, consequently, larger herds, thus masking the true extent of the TB problem in Wales. Will the Welsh Government look again at the way these data are collected so we can gain a true picture of the number of animals affected by TB in Wales, and then we can get on with the job of tackling the dreadful disease that is afflicting wildlife and livestock across Wales?

Diolch, arweinydd y tŷ. Mewn ateb i gwestiwn cynharach gan Neil Hamilton, fe ddywedoch nad oes TB mewn canran fawr o’r buchesi ar hyn o bryd. Nid yw hyn yn fawr o gysur i ffermwyr y cyfarfûm â hwy’n ddiweddar yn Llanddingad, ardal yn fy etholaeth â phroblem TB. Er bod yr ystadegau’n dangos gostyngiad dros amser yn nifer y buchesi yr effeithiwyd arnynt gan y clefyd, maent yn pryderu y gellid priodoli hyn i ostyngiad yn nifer y buchesi, a’r buchesi mwy o faint o ganlyniad i hynny, sydd yn ei dro yn celu gwir raddau’r broblem TB yng Nghymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried y ffordd y mae’r data’n cael ei gasglu er mwyn sicrhau ein bod yn cael darlun cywir o nifer yr anifeiliaid yr effeithir arnynt gan TB yng Nghymru, ac yna gallwn fwrw ymlaen â’r gwaith o fynd i’r afael â’r clefyd ofnadwy hwn sy’n effeithio ar fywyd gwyllt a da byw ledled Cymru?

Yes, well, I’m sure Nick Ramsay would also have been pleased to hear the significant number of representations to the consultation, particularly from farmers, and I’m sure from the farmers in your constituency as well.

If I can just, perhaps, say a bit more about the project that is being undertaken, including the TB epidemiologist and team of vets looking at disease across the country, because you may be aware that we’ve identified areas in Wales that fall into three categories based on the level of disease in each area—high, intermediate and low—so that we can have a more targeted approach to tackling disease in different areas. With that more regional approach it does enable us to apply different controls in different areas, depending on the disease situation and the risk in those areas, which, of course, does start to address some of those issues. And you know, we have to look at—. When the measures that we’re consulting on are put in place, the low TB area could be the first TB-free area of Wales, and then one of the immediate benefits, of course, to the families in the low TB areas would be that pre-movement testing would no longer be required. So, there is, you know—. I think, wait until the response from the Cabinet Secretary comes out, because many of those points might be answered.

Ie, wel, rwy’n siŵr y byddai Nick Ramsay wedi bod yn falch hefyd o glywed am y nifer sylweddol o sylwadau i’r ymgynghoriad, yn enwedig gan ffermwyr, a ffermwyr yn eich etholaeth chi, rwy’n siŵr.

Os caf ddweud ychydig yn rhagor, efallai, ynglŷn â’r prosiect sy’n mynd rhagddo, gan gynnwys yr epidemiolegydd TB a’r tîm o filfeddygon sy’n edrych ar glefydau ledled y wlad, oherwydd efallai eich bod yn ymwybodol ein bod wedi nodi ardaloedd yng Nghymru sy’n perthyn i dri chategori yn seiliedig ar lefel y clefyd ym mhob ardal—uchel, canolig ac isel—er mwyn inni allu cael dull wedi’i dargedu’n well o fynd i’r afael â’r clefyd mewn gwahanol ardaloedd. Mae’r ymagwedd fwy rhanbarthol honno yn ein galluogi i osod mesurau rheoli gwahanol mewn ardaloedd gwahanol, yn dibynnu ar y sefyllfa o ran y clefyd a’r risg yn yr ardaloedd hynny, sy’n ddechrau, wrth gwrs, o ran mynd i’r afael â rhai o’r materion hynny. Ac fel y gwyddoch, mae’n rhaid i ni edrych ar—. Pan fydd y mesurau rydym yn ymgynghori arnynt yn cael eu rhoi ar waith, gallai’r ardal TB isel fod yn ardal gyntaf Cymru heb TB, ac un o’r manteision cyntaf, wrth gwrs, i’r teuluoedd yn yr ardaloedd TB isel fyddai cael gwared ar yr angen am brofion cyn symud. Felly, mae yna, wyddoch chi—. Credaf y dylid aros am ymateb Ysgrifennydd y Cabinet, gan y gallai llawer o’r pwyntiau hynny gael eu hateb.

Mae Bil diddymu arfaethedig Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn bygwth datgymalu setliad cyfansoddiadol Cymru yn llwyr, gan gynnwys pwerau Llywodraeth Cymru dros faterion sydd wedi eu datganoli, fel amaethyddiaeth. Yn dilyn y bleidlais ddoe, yma, ar y ddadl ar danio erthygl 50, mae’r ffordd yn glir ar gyfer Bil parhad yr Undeb Ewropeaidd i Gymru. A ydych yn cytuno bod Bil parhad yn angenrheidiol er mwyn sicrhau mai Llywodraeth Cymru fydd efo’r pwerau i ddatblygu’r sector amaethyddiaeth yng Nghymru, fel sy’n gallu digwydd ar hyn o bryd o dan ein setliad datganoledig? A ydych chi hefyd yn cytuno y byddai Bil parhad yn rhwystro’r Torïaid yn San Steffan rhag dwyn pwerau oddi wrth ein Senedd cenedlaethol ni?

The UK Government’s proposed great repeal Bill threatens to undo the constitutional settlement of Wales entirely, including Welsh Government powers over issues that are devolved, such as agriculture. Following the vote yesterday in this place on the debate on triggering article 50, the road ahead is clear for an EU continuation Bill for Wales. Do you agree that a continuation Bill is necessary in order to ensure that the Welsh Government will have the powers to develop the agricultural sector in Wales, as can happen at the moment under our current devolved settlement? Do you also agree that a continuation Bill would prevent the Tories in Westminster from undertaking a power grab from our national Parliament?

Well, I’m glad I had the opportunity to respond earlier on to Simon Thomas that we’re absolutely clear: we won’t tolerate that power grab from Whitehall. Also, I feel we have, between us, with our ‘Securing Wales’ Future’, put forward a very clear and workable approach to developing any, for example, UK- wide frameworks that might be needed in terms of devolved areas. We have said, and I think the First Minister said yesterday, that our preferred option remains a UK repeal Bill that properly recognises and protects the devolution settlement. We will forcefully argue this in bilateral discussions with the UK Government and in the Joint Ministerial Committee, but we have also been considering the issue: we abstained yesterday on your amendment and we continue to give it consideration in terms of the continuation Bill proposal.

Wel, rwy’n falch fy mod wedi cael cyfle i ateb Simon Thomas yn gynharach ein bod yn hollol glir: ni fyddwn yn gadael i Whitehall fachu’r pwerau hynny. Teimlaf hefyd ein bod, rhyngom, yn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, wedi cyflwyno ymagwedd glir ac ymarferol iawn tuag at ddatblygu unrhyw fframweithiau ar gyfer y DU gyfan, er enghraifft, a allai fod yn angenrheidiol mewn perthynas â’r meysydd datganoledig. Rydym wedi dweud, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi dweud ddoe, mai ein dewis delfrydol fyddai Bil diddymu ar gyfer y DU sy’n cydnabod yn briodol ac yn diogelu’r setliad datganoli. Byddwn yn dadlau hyn yn gryf mewn trafodaethau dwyochrog â Llywodraeth y DU ac yn y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, ond rydym hefyd wedi bod yn ystyried y mater: fe wnaethom ymatal ar eich gwelliant ddoe ac rydym yn parhau i’w ystyried mewn perthynas â’r cynnig ar y Bil parhad.

Gwasanaethau Dŵr

Water Services

5. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cynnal â Severn Trent ynghylch gwasanaethau dŵr yng Nghymru? OAQ(5)0125(ERA)[W]

5. What discussions has the Cabinet Secretary held with Severn Trent regarding water services in Wales? OAQ(5)0125(ERA)[W]

The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs has met with Severn Trent Water, following the acquisition of Dee Valley Water, to discuss the Welsh Government’s expectations regarding the new licence, job security, customer bills, and how the process will move forward now that the acquisition is complete.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi cyfarfod gyda Severn Trent Water, wedi iddynt gaffael Dŵr Dyffryn Dyfrdwy, i drafod disgwyliadau Llywodraeth Cymru o ran y drwydded newydd, sicrwydd swyddi, biliau cwsmeriaid, a sut y bydd y broses yn mynd rhagddi gan fod y broses gaffael wedi’i chwblhau bellach.

Diolch i chi am yr ymateb hwnnw, oherwydd yn flaenorol, wrth gwrs, roedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwrthod ymateb, oherwydd ei bod hi’n gofidio, efallai, y byddai’n gorfod bod yn ymwneud â rhyw benderfyniadau ynglŷn â dyfodol y diwydiant dŵr. Mi gyfeirioch chi at swyddi—a gaf i ofyn pa sicrwydd mae hi, felly, wedi’i dderbyn yn ei thrafodaethau y bydd lefel y swyddi a oedd yn flaenorol yn Nŵr Dyffryn Dyfrdwy yn cael ei chynnal o dan y trefniant newydd?

Thank you for that response, because previously, of course, the Cabinet Secretary refused to respond, perhaps because she was concerned that she would be involved with some future decision on the future of the water industry. You referred to jobs—can I ask you what assurances she’s received in her negotiations that the level of jobs that were once in Dee Valley Water will be maintained in the new arrangements?

The Cabinet Secretary has met, and did meet, with Severn Trent Water twice, and I recall that she reported on this to press the need for a transition that runs smoothly and benefits Wales, because we recognise the uncertainty for those affected by the acquisition of Dee Valley Water. She’s met with them to discuss how to align the Welsh Government’s policy in relation to the water industry, but also to look at implications in terms of how to protect the local workforce, local jobs, the community and customers.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â Severn Trent Water ddwywaith, a chofiaf ei bod wedi adrodd ar hyn er mwyn pwysleisio’r angen am gyfnod pontio rhwydd sydd o fudd i Gymru, gan ein bod yn ymwybodol o ansicrwydd y rhai yr effeithir arnynt o ganlyniad i gaffael Dŵr Dyffryn Dyfrdwy. Mae wedi cyfarfod â hwy i drafod sut y dylid cysoni polisi Llywodraeth Cymru â’r diwydiant dŵr, ond hefyd er mwyn ystyried y goblygiadau o ran sut i ddiogelu’r gweithlu lleol, swyddi lleol, y gymuned a’r cwsmeriaid.

Leader of the house, a constituent has raised an issue with me in regard to damage to properties in the Llandinam area of my constituency, which they believe is caused by Severn Trent’s abstraction operations in the area. Can I ask you what role Natural Resources Wales has in ensuring that Severn Trent take responsibility for their actions in regard to ensuring that the activities they undertake aren’t affecting the environment?

Can I also ask, taking into account the reports that a number of properties have raised with me in regard to significant sinkage to fields and cracking and subsidence of properties, if I supplied either you or the Cabinet Secretary with that relevant information, would you commit to raising this matter with Natural Resources Wales?

Arweinydd y tŷ, mae etholwr wedi tynnu fy sylw at ddifrod i eiddo yn ardal Llandinam yn fy etholaeth y credant iddo gael ei achosi gan weithgarwch echdynnu Severn Trent yn yr ardal. A gaf fi ofyn i chi pa rôl sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn sicrhau bod Severn Trent yn derbyn cyfrifoldeb am eu gweithredoedd ac yn sicrhau nad yw’r gweithgareddau y maent yn eu cyflawni yn effeithio ar yr amgylchedd?

A gaf fi ofyn hefyd, o ystyried yr adroddiadau a gefais gan nifer o wahanol berchnogion eiddo ynglŷn â suddiant sylweddol mewn caeau, craciau mewn eiddo ac ymsuddiant eiddo, pe bawn yn rhoi’r wybodaeth berthnasol i chi neu Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech yn ymrwymo i drafod y mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru?

I think that example—. The Cabinet Secretary, her officials and Natural Resources Wales need all examples, as, indeed, the one that you cite this afternoon. It is important to note that Severn Trent have been active members of the Wales water forum since its establishment, and do engage regularly, through that forum, with Welsh Government and, indeed, the regulators.

Credaf fod yr enghraifft honno—. Mae angen pob enghraifft ar Ysgrifennydd y Cabinet, ei swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru, gan gynnwys yr un a grybwyllwyd gennych y prynhawn yma. Mae’n bwysig nodi bod Severn Trent wedi bod yn aelodau gweithgar o fforwm dŵr Cymru ers iddo gael ei sefydlu, ac maent yn ymgysylltu’n rheolaidd, drwy’r fforwm, gyda Llywodraeth Cymru, ac yn wir, gyda’r rheoleiddwyr.

Allforio Anifeiliaid Byw

Export of Live Animals

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am safbwynt Llywodraeth Cymru o ran allforio anifeiliaid byw i gael eu lladd? OAQ(5)0130(ERA)

6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government’s position regarding the export of live animals for slaughter? OAQ(5)0130(ERA)

The Welsh Government recognises live animal exports for slaughter are of concern. We have legislation to protect animal welfare during transport and would prefer animals to be slaughtered close to their point of production, and consider a trade in meat to be preferable to the long-distance transport of animals.

Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod allforio anifeiliaid byw i gael eu lladd yn peri pryder. Mae gennym ddeddfwriaeth ar waith i ddiogelu lles anifeiliaid wrth eu cludo a byddai’n well gennym pe bai anifeiliaid yn cael eu lladd yn agos at eu man cynhyrchu, ac rydym yn ystyried bod masnachu cig yn well na chludo anifeiliaid yn bell.

It’s a pity that I didn’t hear a clear proposal or support to ban live exports there, leader of the house. Thousands of live animals are being exported to the European Union and beyond, sometimes to countries where animal welfare standards are very low or non-existent. I also note that your Government has chosen not to make it mandatory for slaughterhouses to install closed-circuit television to ensure compliance with welfare standards. How can you claim that animal welfare in Wales is safe in Labour’s hands if profit means more to you than welfare, which I presume is what lies at the basis of your answer?

Mae’n drueni na chlywais gynnig clir neu gefnogaeth i wahardd allforio byw yn eich sylwadau, arweinydd y tŷ. Mae miloedd o anifeiliaid byw yn cael eu hallforio i’r Undeb Ewropeaidd a thu hwnt, weithiau i wledydd lle y mae safonau lles anifeiliaid yn isel iawn, os ydynt yn bodoli o gwbl. Nodaf hefyd fod eich Llywodraeth wedi dewis peidio â’i gwneud yn orfodol i ladd-dai osod systemau teledu cylch cyfyng er mwyn sicrhau cydymffurfiaeth â safonau lles. Sut y gallwch honni bod lles anifeiliaid yng Nghymru yn ddiogel yn nwylo Llafur os yw elw’n golygu mwy i chi na lles, gan y tybiaf mai hynny sydd wrth wraidd eich ateb?

The Welsh Government is—. If you want Government to actually listen to you, I think you listen to the answers that are given you, and also look at the law as well. The Welsh Government would prefer for animals, as I said, to be slaughtered as close as practicable to their point of production, and, as I said, consider a trade in meat and meat products to be preferable to the long-distance transport of animals to slaughter, but the live export trade is, however, a lawful trade. Now, how do we address that? The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs has agreed a new partnership structure between the Welsh Government and heads of trading standards, with more effective enforcement actions on key animal health and welfare matters, which will include welfare during transport.

Mae Llywodraeth Cymru’n—. Os ydych yn awyddus i’r Llywodraeth wrando arnoch, credaf y dylech wrando ar yr atebion a roddir i chi, yn ogystal ag edrych ar y gyfraith. Fel y dywedais, byddai’n well gan Lywodraeth Cymru pe bai anifeiliaid yn cael eu lladd mor agos ag sy’n ymarferol bosibl at eu man cynhyrchu, ac fel y dywedais, rydym yn ystyried bod masnachu cig a chynnyrch cig yn well na chludo anifeiliaid yn bell i gael eu lladd, ond mae’r fasnach allforio byw, fodd bynnag, yn fasnach gyfreithlon. Nawr, sut rydym yn mynd i’r afael â hynny? Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi cytuno ar strwythur partneriaeth newydd rhwng Llywodraeth Cymru a phenaethiaid safonau masnach, gyda chamau gorfodi mwy effeithiol ar gyfer materion allweddol yn ymwneud ag iechyd a lles anifeiliaid, gan gynnwys eu lles wrth gael eu cludo.

Leader of the house, obviously, as you just pointed out, the export of live animals under very specific conditions and stringent animal health protections is a lawful practice, but one thing that would help add value to livestock here in Wales would be to have a very strong processing sector. The cattle sector, for example, has very limited capacity and is concentrated in very few hands. In particular, we’ve already seen redundancies at the large site in Merthyr. What assessment has the Welsh Government made of the strength of the processing sector here in Wales and how potentially it could support the agricultural community in adding value to livestock here in Wales, rather than having to export the primary product for others to add value to it?

Arweinydd y tŷ, yn amlwg, fel y dywedoch, mae allforio anifeiliaid byw o dan amodau penodol iawn ac amddiffyniadau iechyd anifeiliaid llym yn arfer cyfreithlon, ond un peth a fyddai’n gymorth wrth ychwanegu gwerth at dda byw yma yng Nghymru fyddai sicrhau bod gennym sector prosesu cadarn iawn. Mae gallu’r sector gwartheg, er enghraifft, yn gyfyngedig iawn ac mae wedi ei grynhoi mewn ychydig iawn o ddwylo. Yn benodol, rydym eisoes wedi gweld diswyddiadau ar y safle mawr ym Merthyr Tudful. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o gryfder y sector prosesu yma yng Nghymru, a sut y gallai gefnogi’r gymuned amaethyddol, o bosibl, drwy ychwanegu gwerth at dda byw yma yng Nghymru, yn hytrach na gorfod allforio’r cynnyrch sylfaenol er mwyn i eraill ychwanegu gwerth ato?

That is a helpful question, because I think it follows up my point about what the Cabinet Secretary is doing in terms of establishing that new partnership structure with those who are responsible for effective enforcement actions, the heads of trading standards. And also to recognise that the Animal and Plant Health Agency undertakes risk-based inspections of livestock destined for export at their point of departure, and local authorities conduct inspections under the Welfare of Animals (Transport) (Wales) Order 2007, and they’re responsible, as I said, for enforcement and prosecution where breaches are identified—but, clearly, strengthening the process is vital in terms of addressing this issue.

Mae hwnnw’n gwestiwn defnyddiol, oherwydd credaf ei fod yn ategu fy mhwynt ynglŷn â’r hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei wneud o ran sefydlu’r strwythur partneriaeth newydd hwnnw gyda’r rhai sy’n gyfrifol am gamau gorfodi effeithiol, sef penaethiaid y safonau masnach. Ac i gydnabod hefyd fod yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn cynnal archwiliadau ar sail risg o dda byw y bwriedir eu hallforio yn eu man cychwyn, a bod awdurdodau lleol yn cynnal archwiliadau o dan Orchymyn Lles Anifeiliaid (Cludo) (Cymru) 2007, a’u bod yn gyfrifol, fel y dywedais, am orfodi ac erlyn lle y nodir tramgwydd—ond yn amlwg, mae cryfhau’r broses yn hanfodol er mwyn mynd i’r afael â’r mater hwn.

Cymorthdaliadau Ffermio’r UE

EU Farming Subsidies

7. Pa gynlluniau wrth gefn sydd ar waith i fynd i’r afael â’r posibilrwydd na fydd gan Lywodraeth y DU weithdrefnau yn eu lle i barhau â chymorthdaliadau ffermio’r UE ar ôl gadael yr UE? OAQ(5)0126(ERA)

7. What contingencies are in place to deal with the potential of there being no replacement of EU farming subsidies from the UK government after Brexit? OAQ(5)0126(ERA)

There’s a clear need for the UK Government to provide the long-term commitment to replace the vital EU funding that currently comes to Wales. However, we are working with stakeholders on possible post-Brexit scenarios, and our engagement with the round table is a critical part of this work.

Mae’n amlwg fod angen i Lywodraeth y DU roi ymrwymiad hirdymor i sicrhau cyllid yn lle’r cyllid hanfodol sy’n dod o’r UE i Gymru ar hyn o bryd. Fodd bynnag, rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid ar senarios ôl-Brexit posibl, ac mae ein hymgysylltiad â’r trafodaethau o amgylch y bwrdd yn rhan hanfodol o’r gwaith hwn.

I’m sure the leader of the house will be aware that this is a major food security issue, that any Government needs to be able to guarantee everybody access to fresh, unadulterated food. There are many issues involved here, not just the food miles that might be required to deliver food if we saw the collapse of our agricultural industry—the well-being of citizens, which would have a huge impact on NHS budgets. So, I just wondered what specifically is being done to ensure the resilience of rural communities in light of the fact that most farmers rely on up to 80 per cent of their income from the current basic payments.

Rwy’n siŵr y bydd arweinydd y tŷ’n ymwybodol fod hwn yn fater pwysig sy’n ymwneud â diogelu’r cyflenwad bwyd, a bod angen i unrhyw Lywodraeth allu sicrhau bod pawb yn gallu cael mynediad at fwyd ffres a naturiol. Mae llawer o faterion yn codi yn hyn o beth, nid yn unig y milltiroedd bwyd a allai fod yn angenrheidiol er mwyn cyflenwi bwyd pe bai ein diwydiant amaethyddol yn methu—lles dinasyddion, a fyddai’n cael effaith enfawr ar gyllidebau’r GIG. Felly, tybed beth yn benodol sy’n cael ei wneud i sicrhau cydnerthedd cymunedau gwledig o ystyried y ffaith fod y rhan fwyaf o ffermwyr yn dibynnu ar y taliadau sylfaenol presennol am hyd at 80 y cant o’u hincwm.

I thank Jenny Rathbone for that question, because it is important, food security is important to us in Wales, and I think I’ve mentioned that round table discussions are a key engagement—key stakeholders working together to submit a proposal to the rural development plan as part of the co-operation and supply chain development scheme, which will build on, for example, the work of Horticulture Wales, which is very important. I think the recognition that diversification opportunities can allow additional family members to engage in the farming business, providing greater security for the future of family businesses, which, of course, is going to come as a result of that approach—. But it is important, I think, to recognise that the Cabinet Secretary has given a boost to rural communities with the £223 million boost in terms of the opportunities for the rural development programme, which will help to address those issues.

Diolch i Jenny Rathbone am ei chwestiwn, oherwydd mae’n bwysig, mae diogelu’r cyflenwad bwyd yn bwysig i ni yng Nghymru, a chredaf fy mod wedi crybwyll bod trafodaethau o gwmpas y bwrdd yn ymgysylltiad allweddol—rhanddeiliaid allweddol yn gweithio gyda’i gilydd i gyflwyno cynnig i’r cynllun datblygu gwledig fel rhan o’r cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio, a fydd yn adeiladu, er enghraifft, ar waith pwysig iawn Garddwriaeth Cymru. Credaf fod cydnabod y gall cyfleoedd i arallgyfeirio ganiatáu i aelodau ychwanegol o’r teulu ymgymryd â’r busnes ffermio, gan roi mwy o ddiogelwch i ddyfodol busnesau teuluol, a ddaw, wrth gwrs, yn sgil yr ymagwedd honno—. Ond credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi rhoi hwb i gymunedau gwledig gyda’r hwb o £223 miliwn o ran cyfleoedd ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig, a fydd yn gymorth i fynd i’r afael â’r materion hynny.

Plaid Cymru’s entire approach to the exiting of the European Union is to make sure that no-one in Wales is worse off than they were before. Now, the agricultural industry could be one of the big losers in any post-Brexit settlement. In 2014-15, direct payments from EU funding accounted for an average of 81 per cent of net farm profit for all farm types in Wales. The UK Government has confirmed that funding for agriculture will continue at its current level until 2020 and, following that, farmers in Wales will have no certainty that there will be a replacement of EU farming subsidies. Plaid Cymru believes that the UK Government owes the agricultural sector the same level of funding, post leaving the EU, as is currently delivered under the common agricultural policy, as was promised by those people who campaigned to leave the European Union. Future funding must be delivered through the block grant, and the Welsh Government must also commit to using this funding to support agriculture and the rural economy. Can the Cabinet Secretary give assurances that, as well as representing the interests of Wales’s farmers as strongly as possible in negotiations with her Westminster counterparts, the department has begun working on a comprehensive plan covering the various eventualities regarding funding to ensure that we have a secure future for farming in Wales?

Ymagwedd Plaid Cymru tuag at adael yr Undeb Ewropeaidd yw sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn waeth eu byd nag yr oeddent o’r blaen. Nawr, gallai’r diwydiant amaethyddol fod yn un o’r meysydd sy’n colli fwyaf mewn unrhyw setliad ôl-Brexit. Yn 2014-15, taliadau uniongyrchol o gyllid yr UE oedd 81 y cant ar gyfartaledd o’r elw net ar gyfer pob math o fferm yng Nghymru. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd cyllid ar gyfer amaethyddiaeth yn parhau ar ei lefel bresennol tan 2020, ac wedi hynny, ni fydd gan ffermwyr yng Nghymru unrhyw sicrwydd y daw arian yn lle cymorthdaliadau ffermio’r UE. Cred Plaid Cymru y dylai Llywodraeth y DU roi’r un lefel o gyllid i’r sector amaethyddol ar ôl inni adael yr UE ag sy’n cael ei ddarparu ar hyn o bryd o dan y polisi amaethyddol cyffredin, ac fel yr addawyd gan y bobl a fu’n ymgyrchu dros adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae’n rhaid darparu cyllid yn y dyfodol drwy’r grant bloc, ac mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ymrwymo i ddefnyddio’r arian hwn i gefnogi amaethyddiaeth a’r economi wledig. A all Ysgrifennydd Cabinet roi sicrwydd, yn ogystal â chynrychioli buddiannau ffermwyr Cymru mor gadarn â phosibl mewn trafodaethau â’i chymheiriaid cyfatebol yn San Steffan, fod yr adran wedi dechrau gweithio ar gynllun cynhwysfawr sy’n cwmpasu’r gwahanol bosibiliadau cyllido i sicrhau bod gennym ddyfodol diogel i ffermio yng Nghymru?

I thank Leanne Wood for that question, because it also brings us back to important points of discussion in recent days and weeks. The First Minister, indeed, has also expressed his significant concern that we still have no long-term commitment from the UK Government to replace the vital funding that currently comes to Wales from the EU. Can I also say that it was good to see Paul Davies, the Conservative shadow agriculture secretary, fighting to get the best Brexit deal for farming? So, we can work together on this.

But it is very important, in terms of the leader of Plaid Cymru’s points, and very much expressed in our White Paper, that we not only fight for assurance about the funding that will follow 2020, but also that we are working, as I said, to ensure that we have future prospects for our agriculture sector in Wales. That is where we are getting a great deal of support, and I think that’s been very clearly recognised from farming unions and other stakeholders.

Diolch i Leanne Wood am ei chwestiwn, gan ei fod yn mynd â ni’n ôl at bwyntiau pwysig sydd wedi cael eu trafod dros y dyddiau a’r wythnosau diwethaf. Yn wir, mae’r Prif Weinidog hefyd wedi mynegi ei bryderon ein bod yn dal i fod heb gael unrhyw ymrwymiad hirdymor gan Lywodraeth y DU i sicrhau cyllid yn lle’r cyllid hanfodol sy’n dod i Gymru ar hyn o bryd o’r Undeb Ewropeaidd. A gaf fi ddweud hefyd ei bod yn braf gweld Paul Davies, ysgrifennydd yr wrthblaid dros amaethyddiaeth ar ran y Ceidwadwyr, yn ymladd i sicrhau’r fargen orau ar gyfer ffermio yn sgil Brexit? Felly, gallwn weithio gyda’n gilydd ar hyn.

Ond mewn perthynas â phwyntiau arweinydd Plaid Cymru, ac fel y mynegwyd yn gadarn yn ein Papur Gwyn, mae’n bwysig iawn ein bod nid yn unig yn ymladd am sicrwydd ynglŷn â’r cyllid a fydd yn dilyn 2020, ond ein bod hefyd yn gweithio, fel y dywedais, i sicrhau bod gennym ragolygon ar gyfer ein sector amaethyddiaeth yng Nghymru yn y dyfodol. Rydym yn derbyn llawer iawn o gefnogaeth yn hynny o beth, a chredaf fod undebau ffermio a rhanddeiliaid eraill wedi cydnabod hynny’n glir iawn.

I’m grateful to the leader of the house for those very kind comments. Now, farming subsidies are, of course, essential to support farmers, and are crucial for the sustainability of the agricultural industry. And, Llywydd, I should declare an interest, given that my parents-in-law run a dairy farm. Now, given the importance of these payments, can you therefore tell us what specific research the Welsh Government has carried out since the referendum result regarding the current levels of subsidies received by farmers across Wales?

Diolch i arweinydd y tŷ am y sylwadau caredig iawn hynny. Nawr, mae cymorthdaliadau ffermio, wrth gwrs, yn hanfodol i gefnogi ffermwyr, ac yn hanfodol i gynaliadwyedd y diwydiant amaeth. A dylwn ddatgan buddiant, Llywydd, gan fod fy rhieni yng nghyfraith yn rhedeg fferm laeth. Nawr, o ystyried pwysigrwydd y taliadau hyn, a allwch ddweud wrthym felly pa ymchwil penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi’i gyflawni ers canlyniad y refferendwm ynglŷn â lefelau presennol y cymorthdaliadau i ffermwyr ledled Cymru?

Well, clarity on future funding arrangements is a key issue that’s been raised at the Brexit round table meetings and workshops, which started straight after the outcome of the referendum. I think, in terms of resilience for the post-EU transition period, this is crucial for farmers, food producers, landowners and all those who live in our communities. The schemes that we’re looking at, of course, are farm business grants, Glastir Advanced, the food business investment scheme, co-operation and supply chain development, Glastir Woodland Creation, and the rural community development fund. That’s why, also, in terms of resilience and this period of transition, the Cabinet Secretary has fully committed the remaining EU element of the rural development fund. But what we need is more than the guarantee, and that’s where I now challenge you, the Welsh Conservatives and the shadow agriculture Secretary, to ensure that your voice, as well as our voice, is heard very clearly, and that that voice is clearly heard in the UK Government and we get those commitments for our farmers in Wales.

Wel, mae eglurder ynglŷn â threfniadau ariannu yn y dyfodol yn fater allweddol sydd wedi cael ei godi yn y cyfarfodydd trafod a’r gweithdai Brexit, a ddechreuodd yn syth ar ôl canlyniad y refferendwm. O ran cydnerthedd ar gyfer y cyfnod pontio ar ôl gadael yr UE, credaf fod hyn yn hanfodol i ffermwyr, cynhyrchwyr bwyd, tirfeddianwyr a phawb sy’n byw yn ein cymunedau. Y cynlluniau rydym yn eu hystyried, wrth gwrs, yw’r grantiau busnes i ffermydd, Glastir Uwch, y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd, datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio, Glastir – Creu Coetir, a’r gronfa datblygu cymunedau gwledig. Dyna pam, hefyd, o ran cydnerthedd a’r cyfnod pontio hwn, fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo’r elfen UE sy’n weddill yn y gronfa datblygu gwledig yn llwyr. Ond rydym angen mwy na’r warant, a dyna ble rwyf yn eich herio chi yn awr, y Ceidwadwyr Cymreig ac Ysgrifennydd amaethyddiaeth yr wrthblaid, i sicrhau bod eich llais, yn ogystal â’n llais ninnau, yn cael ei glywed yn glir iawn, a bod y llais hwnnw’n cael ei glywed yn glir iawn yn Llywodraeth y DU a’n bod yn sicrhau’r ymrwymiadau hynny ar gyfer ein ffermwyr yng Nghymru.

Beiciau Modur oddi ar y Ffyrdd

Off-road Motorcycling

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am effaith amgylcheddol defnyddio beiciau modur yn anghyfreithlon oddi ar y ffyrdd yng Nghymru? OAQ(5)0129(ERA)

8. Will the Cabinet Secretary make a statement about the environmental impact of illegal off-road motorcycling in Wales? OAQ(5)0129(ERA)

Illegal and irresponsible vehicular use off-road can have a detrimental impact on the natural environment, as well as on the enjoyment and safety of other users, land managers, and local communities in Wales.

Gall defnyddio cerbydau’n anghyfreithlon ac yn anghyfrifol oddi ar y ffyrdd gael effaith niweidiol ar yr amgylchedd naturiol, yn ogystal ag ar fwynhad a diogelwch defnyddwyr eraill, rheolwyr tir, a chymunedau lleol yng Nghymru.

Yes. Thank you for the answer and your acknowledgement of the problem. Is there anything—? Given that the problem seems to be getting worse in some areas, are there any measures that the Welsh Government could take to assist in tackling it?

Iawn. Diolch am eich ateb ac am gydnabod y broblem. A oes unrhyw beth—? Gan fod y broblem i’w gweld yn gwaethygu mewn rhai ardaloedd, a oes unrhyw gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i helpu i fynd i’r afael â hyn?

A joint operation between Natural Resources Wales and South Wales Police in November resulted in 22 motorcyclists being pulled up in the operation across known hotspots across Wales. The police, in partnership with Natural Resources Wales, are working closely to target people illegally riding scrambler bikes on publicly accessible land.

Arweiniodd ymgyrch ar y cyd rhwng Cyfoeth Naturiol Cymru a Heddlu De Cymru ym mis Tachwedd at ddal 22 o feicwyr modur yn rhan o’r ymgyrch mewn mannau ledled Cymru lle y gwyddys bod hyn yn digwydd yn aml. Mae’r heddlu’n cydweithio’n agos â Cyfoeth Naturiol Cymru i dargedu pobl sy’n defnyddio beiciau sgramblo yn anghyfreithlon ar dir sy’n agored i’r cyhoedd.

Ac, yn olaf, cwestiwn 9, Rhun ap Iorwerth.

And, finally, question 9, Rhun ap Iorwerth.

Allyriadau Carbon

Carbon Emissions

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau allyriadau carbon? OAQ(5)0123(ERA)[W]

9. What steps is the Welsh Government taking to reduce carbon emissions? OAQ(5)0123(ERA)[W]

The Environment (Wales) Act 2016 sets a legal target of reducing emissions by at least 80 per cent by 2050. We’re currently developing regulations to establish interim targets and initial carbon budgets, which will to help to drive the transition to a low-carbon economy.

Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn nodi targed cyfreithiol i leihau allyriadau 80 y cant fan lleiaf erbyn 2050. Ar hyn o bryd, rydym yn datblygu rheoliadau i sefydlu targedau interim a chyllidebau carbon cychwynnol a fydd yn gymorth i ysgogi’r newid i economi carbon isel.

Diolch. Rydw i’n credu bod yna sgôp go iawn i greu delwedd ryngwladol i Gymru fel gwlad sydd yn wirioneddol hybu ceir trydan a cherbydau trydan. Un maes lle rydw i’n meddwl y gall Lywodraeth Cymru annog hyn ydy drwy strategaeth i gyfnewid y fflyd bresennol o gerbydau cyhoeddus i rai sydd yn sero allyriadau—o faniau cyngor, faniau byrddau iechyd i drafnidiaeth cyhoeddus, hyd yn oed. Mae llynges Prydain newydd gyhoeddi buddsoddiad mewn fflyd o faniau trydan a’r isadeiledd gwefru ac ati sydd ei angen i gefnogi hynny. Dim ond 48 o gerbydau i ddechrau, ond mae o yn ddechrau. Rydw i’n bwriadu ailgyflwyno cynnig deddfwriaethol i’r perwyl yma, ac rwy’n gobeithio y cawn ni gyfle i drafod hyn. Ond a ydy arweinydd y tŷ yn cytuno bod yna le i Lywodraeth Cymru fod yn flaengar yn y fan yma o ran gyrru’r newid tuag at gerbydau sero allyriadau?

Thank you. I believe that there’s real scope to create an international image for Wales as a nation that is truly promoting electric cars and vehicles, and one area where I believe the Welsh Government can encourage this is through a strategy to exchange the current fleet of public vehicles to one that is zero emissions—from council vans to health board vans to public transport, even. The British navy has just announced an investment in a fleet of electric vans and the charging infrastructure required to support that. It’s only 48 vehicles initially, but it is a start. I intend to resubmit a legislative proposal to this end, and I hope we’ll have an opportunity to discuss this. But does the leader of the house agree with me that there is scope for the Welsh Government to be innovative here in terms of driving this change towards zero-emissions vehicles?

Well, I think this is a very interesting legislative proposal that we may see exhumed in a debate in due course. I would want to make a very positive response at this stage to what you are proposing, and particularly look at how others have achieved this—others in the public sector, particularly—not just across UK, but further afield.

Wel, credaf fod hwn yn gynnig deddfwriaethol diddorol iawn, ac efallai y bydd yn cael ei atgyfodi mewn dadl maes o law. Hoffwn roi ymateb cadarnhaol iawn ar y cam hwn i’r hyn rydych yn ei gynnig, ac edrych yn benodol ar sut y mae eraill wedi cyflawni hyn—eraill yn y sector cyhoeddus, yn enwedig—nid ledled y DU yn unig, ond y tu hwnt hefyd.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant. Y cwestiwn cyntaf—Rhun ap Iorwerth.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Communities and Children, and the first question is from Rhun ap Iorwerth.

Pobl Fyddar

Deaf People

1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn gallu ei gynnig i sicrhau bod pobl fyddar yn cael yr addasiadau perthnasol i’w cartrefi? OAQ(5)0130(CC)[W]

1. What support can the Welsh Government offer to ensure that deaf people received the relevant adaptations to their homes? OAQ(5)0130(CC)[W]

I thank the Member for Ynys Môn for his question. The Welsh Government is committed to supporting people to live independently and safely in their own homes. The commitment is supported by funding for equipment and adaptations where appropriate.

Diolch i’r Aelod dros Ynys Môn am ei gwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynorthwyo pobl i fyw’n annibynnol ac yn ddiogel yn eu cartrefi eu hunain. Cefnogir yr ymrwymiad gan gyllid ar gyfer offer ac addasiadau lle y bo’n briodol.

Mewn cyfarfod diweddar efo Action on Hearing Loss, mi glywais i stori am ddynes fyddar efo arwydd ar ei drws ffrynt yn dweud ‘Mae’n ddrwg gen i, ond gan na allaf i glywed y gloch rwy’n cadw’r drws ar agor, felly dewch i mewn.’ Nid yw hynny, yn amlwg, yn dderbyniol. Beth oedd ei angen, wrth gwrs, ar y ddynes yna oedd cymorth i gael y dechnoleg angenrheidiol i’w hysbysu hi pan oedd rhywun wrth y drws er mwyn ei chadw ei hun yn ddiogel. Mae’r elusen yn nodi bod y gwariant ar offer i gefnogi pobl sydd wedi colli eu clyw wedi mwy na haneru yn y bedair blynedd hyd at 2014-15. Mae yna wahaniaethau mawr hefyd yn faint sy’n cael ei wario o ardal i ardal. Gan bod hwn yn eich portffolio chi, a ydych chi’n cytuno bod angen strategaeth i geisio sicrhau yn y dyfodol bod arian yn mynd yn ôl i’r bobl sydd ei angen o er mwyn helpu’r rhai fel y ddynes yma a oedd mewn peryg, mewn difri, oherwydd diffyg buddsoddiad yn yr offer angenrheidiol?

At a recent meeting with Action on Hearing Loss, I heard a story about a deaf woman who had a sign on her front door saying, ‘I’m sorry but as I can’t hear the bell I am keeping the door open, so do come in’. Now, clearly that’s not acceptable. What she needed, of course, was assistance in getting the necessary technology to inform her when someone was at the door, to keep her safe. The charity notes that the expenditure on equipment to support people who have lost their hearing has more than halved over the four years up to 2014-15 and there is a huge difference in what’s spent from one area to another. As this is within your portfolio, do you agree that we need a strategy to try to ensure, in future, that funding is provided to those people who need it, to help people such as this woman who are at risk because of a lack on investment in the necessary equipment?

I think it’s irrelevant where the funding stream comes from, whether that be through social services or through the disabled facilities grant or otherwise in this portfolio. I think what’s really important is that we focus on the individual and their needs, and it’s something that, if the Member would wish to write to me on this specifically, I’d be happy to take up on his behalf.

Credaf ei bod yn amherthnasol o ble y daw’r ffrwd gyllido, boed hynny drwy wasanaethau cymdeithasol neu drwy’r grant cyfleusterau i’r anabl neu fel arall yn y portffolio hwn. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni ganolbwyntio ar yr unigolyn a’u hanghenion, ac os hoffai’r Aelod ysgrifennu ataf yn benodol ynglŷn â hyn, mae’n rhywbeth y byddwn yn fwy na pharod i fynd ar ei drywydd ar ei ran.

Can I declare an interest, as my sister is profoundly deaf? Can I just follow on from the point that Rhun ap Iorwerth made? For someone who is deaf, light fulfils the same role as sound does for those of us who can hear. What is being done to ensure that deaf people have a flashing light fire alarm—as a sound fire alarm will have no use to them whatsoever—and, leading on from what Rhun ap Iorwerth said, flashing light doorbells so that they can press the doorbell and it flashes in the house? Because, again, sound makes no difference, and I agree with Rhun ap Iorwerth entirely, we can’t have people leaving their front door open because they can’t hear people knocking it.

A gaf fi ddatgan buddiant, gan fod fy chwaer yn hollol fyddar? A gaf fi ategu’r pwynt a wnaeth Rhun ap Iorwerth? I rywun sy’n fyddar, mae golau’n cyflawni’r un swyddogaeth ag y mae sain yn ei chyflawni i’r rhai ohonom sy’n gallu clywed. Beth sy’n cael ei wneud i sicrhau bod gan bobl fyddar larymau tân sy’n fflachio golau—gan na fydd larwm tân sain o unrhyw ddefnydd iddynt o gwbl—a chan ategu’r hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth, clychau drysau sy’n fflachio golau fel y gallant bwyso ar gloch y drws ac mae’n fflachio yn y tŷ? Oherwydd, unwaith eto, nid yw sain yn gwneud unrhyw wahaniaeth, ac rwy’n cytuno’n llwyr â Rhun ap Iorwerth na ddylai pobl adael drws eu tai ar agor am na allant glywed pobl yn curo arno.

These are very simple technological opportunities that we can roll out across Wales. A new health and social services integrated framework for action for people who are deaf or are living with hearing loss was published in February, building on our continued investment in assistive equipment and technology. My colleague Rebecca Evans, the Minister for social services, has responded for the integrated care fund. It is something that I’ve taken note of in terms of the comments made by Members today.

Mae’r rhain yn gyfleoedd technolegol syml iawn a gallwn eu cyflwyno ledled Cymru. Cyhoeddwyd fframwaith gweithredu iechyd a gwasanaethau cymdeithasol integredig newydd ym mis Chwefror ar gyfer pobl sy’n fyddar neu sy’n colli eu clyw, gan adeiladu ar ein buddsoddiad parhaus mewn offer a thechnolegau cynorthwyol. Mae fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, y Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol, wedi ymateb ar gyfer y gronfa gofal integredig. Mae’n rhywbeth rwyf wedi ei nodi mewn perthynas â’r sylwadau a wnaed gan Aelodau heddiw.

I’ll just declare that close family members have received local authority funded adaptations to their homes, and it’s enabled independent living and it’s actually reduced costs on statutory services. In the context of the budget cuts to equipment for deaf people made by some local authorities, and some even indicating they’re moving away from funding equipment despite the fact it does actually save funding for statutory services, what guidance does or will the Welsh Government issue to local authorities on what adaptations or equipment they should be providing as a minimum?

Rwyf am ddatgan bod aelodau agos o’r teulu wedi gwneud addasiadau i’w cartrefi gan ddefnyddio arian yr awdurdod lleol, ac mae hynny wedi eu galluogi i fyw’n annibynnol ac wedi lleihau costau am wasanaethau statudol, mewn gwirionedd. Yng nghyd-destun y toriadau y mae rhai awdurdodau lleol wedi eu gwneud i’r gyllideb ar gyfer offer i bobl fyddar, gyda rhai yn nodi eu bod yn rhoi’r gorau i ariannu offer er ei fod yn arbed arian i’r gwasanaethau statudol mewn gwirionedd, pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cyhoeddi, neu’n mynd i’w cyhoeddi i awdurdodau lleol ynglŷn â pha addasiadau neu offer y dylid eu darparu fel gofyniad sylfaenol?

There is already guidance issued to authorities. I will have a conversation with my ministerial colleague on this very specific issue. This Government is very keen that we move into an early intervention and prevention opportunity, which saves issues, as the Member alludes to, such as long-term health impacts and moving people into adapted properties that actually wouldn’t be necessary if we were to do some small interventions early on. It could save lots of money for the services in the long term. I will have a conversation with my colleague.

Mae canllawiau eisoes wedi mynd at yr awdurdodau. Byddaf yn cael sgwrs gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog, ynglŷn â’r mater penodol hwn. Mae’r Llywodraeth yn awyddus iawn i ni symud tuag at atal ac ymyrryd yn gynnar, gan fod hynny’n atal problemau, fel y nododd yr Aelod, megis effeithiau iechyd hirdymor a symud pobl i mewn i eiddo a addaswyd, na fyddai’n angenrheidiol, mewn gwirionedd, pe baem yn gwneud rhywfaint o ymyriadau bychain yn gynnar. Gallai arbed llawer o arian i’r gwasanaethau yn y tymor hir. Byddaf yn cael sgwrs gyda fy nghyd-Aelod.

Tynnwyd cwestiwn 2 [OAQ(5)0138(CC)] yn ôl.

Question 2 [OAQ(5)0138(CC)] is withdrawn.

Credyd Cynhwysol

Universal Credit

3. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o effaith Credyd Cynhwysol yng Nghymru? OAQ(5)0133(CC)

3. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact of Universal Credit in Wales? OAQ(5)0133(CC)

I thank the Member for Newport West for her question. We have comprehensively assessed the impact of the UK Government’s welfare reforms, including universal credit. This assessment covers a range of impacts, including the number of households affected, impacts on income and work incentives and wider impacts associated with a single monthly household payment paid directly to claimants.

Diolch i’r Aelod dros Orllewin Casnewydd am ei chwestiwn. Rydym wedi cwblhau asesiad cynhwysfawr o effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU, gan gynnwys credyd cynhwysol. Mae’r asesiad hwn yn cwmpasu ystod o effeithiau, gan gynnwys nifer yr aelwydydd yr effeithir arnynt, effeithiau ar gymelliadau incwm a gwaith ac effeithiau ehangach sy’n gysylltiedig ag un taliad misol i aelwydydd a delir yn uniongyrchol i’r hawlwyr.

Thank you, Cabinet Secretary. Universal credit has huge implications for families across Wales, pushing more children into poverty and hitting 18 to 21-year-olds hard. Recently, I hosted an event to launch the innovative research by Cardiff Metropolitan University in partnership with Community Housing Cymru and the Oak Foundation on the implications of the universal credit. The research was undertaken by tenants and is the first of its kind in Wales. One of the findings highlighted the complex, jargon-filled written communications from Government departments and housing associations, which often can be difficult to read and understand. What steps can the Welsh Government take to ensure housing associations, local authorities and others explain coherently and clearly at all times to their tenants?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae gan gredyd cynhwysol oblygiadau enfawr i deuluoedd ledled Cymru, gan ei fod gwthio mwy o blant i mewn i dlodi ac yn taro rhai rhwng 18 a 21 oed yn galed. Yn ddiweddar, cynhaliais ddigwyddiad i lansio’r ymchwil arloesol gan Brifysgol Metropolitan Caerdydd mewn partneriaeth â Cartrefi Cymunedol Cymru a Sefydliad Oak ar oblygiadau’r credyd cynhwysol. Cyflawnwyd yr ymchwil gan denantiaid, a dyma’r gwaith ymchwil cyntaf o’i fath yng Nghymru. Tynnodd un o’r canfyddiadau sylw at yr ohebiaeth ysgrifenedig gymhleth a llawn jargon gan adrannau’r Llywodraeth a chymdeithasau tai, sy’n aml yn gallu bod yn anodd ei darllen a’i deall. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod cymdeithasau tai, awdurdodau lleol ac eraill yn egluro pethau’n ddealladwy ac yn eglur i’w tenantiaid bob amser?

I thank the Member for a very serious question. Generally, single 18 to 21-year-olds with no children will not be entitled to help with their housing costs when universal credit, from 1 April—this week—comes into force. There are a number of exemptions, including those who are disabled or unable to live at home with their parents. There are approximately 1,000 people affected in Wales, but this does not take into account the extensive exemptions that may apply. This is a very harsh implementation of the credit reform. We do not support this; this is a UK Government intervention. We are very concerned that the number of young people displaced in our communities will increase through this, and I have asked my team to look at this with some urgency.

Diolch i’r Aelod am gwestiwn difrifol iawn. Fel y cyfryw, ni fydd unigolion sengl rhwng 18 a 21 oed sydd heb blant yn gymwys i gael cymorth gyda’u costau tai pan ddaw credyd cynhwysol i rym, o 1 Ebrill ymlaen—yr wythnos hon. Ceir sawl eithriad, gan gynnwys pobl sy’n anabl neu bobl nad ydynt yn gallu byw gartref gyda’u rhieni. Effeithir ar oddeutu 1,000 o bobl yng Nghymru, ond nid yw hyn yn cynnwys y nifer helaeth o eithriadau a allai fod yn ymgeisio. Dyma weithredu diwygiadau credyd mewn modd llym iawn. Nid ydym yn cefnogi hyn; mae’n ymyriad gan Lywodraeth y DU. Rydym yn bryderus iawn y bydd nifer y bobl ifanc sy’n cael eu dadleoli yn ein cymunedau yn cynyddu drwy hyn, ac rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar hyn ar fyrder.

Cabinet Secretary, a Department for Work and Pensions study found that those on universal credit were 8 per cent more likely to have found a job within 270 days than those who had claimed under jobseeker’s allowance. So, there are aspects of this new scheme that really are working. I do hope you have the grace to acknowledge that.

Ysgrifennydd y Cabinet, canfu un o astudiaethau’r Adran Gwaith a Phensiynau fod y bobl sydd ar gredyd cynhwysol 8 y cant yn fwy tebygol o ddod o hyd i swydd o fewn 270 diwrnod na’r bobl a oedd wedi hawlio lwfans ceisio gwaith. Felly, mae rhai agweddau ar y cynllun newydd hwn sy’n bendant yn gweithio. Gobeithio y byddwch cystal â chydnabod hynny.

Statistics, statistics, statistics. What worries me is what’s actually happening on the ground in our communities, when I and you will see your postbag filled with people experiencing difficulty with universal credit and the credit reform. It was rolled out first of all in Flintshire in my own constituency, actually, so I’ve seen an increase in pressures there. But I can’t see anybody in this room, irrespective of politics—. The fact that 18 to 21-year-olds now will be having the removal of any housing benefit claim—what happens to those young people? Where do they go for their housing solutions? People will be put on the streets. A thousand young people in Wales are being committed to things that shouldn’t be happening to very young people in our communities.

Ystadegau, ystadegau, ystadegau. Yr hyn sy’n fy mhoeni yw beth sy’n digwydd ar lawr gwlad yn ein cymunedau, pan fyddwch chi a minnau’n derbyn llu o lythyrau gan bobl sy’n cael trafferth gyda chredyd cynhwysol a diwygio credyd. Fe’i cyflwynwyd gyntaf yn Sir y Fflint yn fy etholaeth i, felly rwyf wedi gweld cynnydd yn y pwysau yno. Ond ni allaf weld unrhyw un yn yr ystafell hon, waeth beth fo’u gwleidyddiaeth—. Mae’r ffaith y bydd pobl rhwng 18 a 21 oed bellach yn colli unrhyw hawl i fudd-dal tai—beth sy’n digwydd i’r bobl ifanc hynny? Ble y gallant gael atebion tai? Bydd pobl yn cael eu rhoi ar y strydoedd. Mae mil o bobl ifanc yng Nghymru yn gorfod wynebu pethau na ddylai fod yn digwydd i bobl ifanc iawn yn ein cymunedau.

I’m very pleased to hear your strong words on the awfulness, really, of what the UK Government is trying to do to 18 to 21-year-olds, and it’s something that, as you know, lots of organisations supporting young people are absolutely up in arms about and are campaigning against. I welcome what you’ve said about talking to your officials, but will you, working across Government, make the most forceful possible representations to the UK Government to tell them that they’ve made a mistake on this, that it will lead to homelessness for young people, and ask them to think again?

Rwy’n falch iawn o glywed eich geiriau cryfion ynglŷn â pha mor ofnadwy, mewn gwirionedd, yw’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ceisio’i wneud i bobl rhwng 18 a 21 oed, ac fel y gwyddoch, mae llawer o sefydliadau sy’n cefnogi pobl ifanc yn gandryll ac yn ymgyrchu yn erbyn hyn. Croesawaf yr hyn a ddywedoch ynglŷn â siarad â’ch swyddogion, ond a wnewch chi, gan weithio ar draws y Llywodraeth, gyflwyno sylwadau mor rymus â phosibl i Lywodraeth y DU i ddweud wrthynt eu bod wedi gwneud camgymeriad yn hyn o beth, ac y bydd hyn yn arwain at ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc, a gofyn iddynt ailfeddwl?

Indeed, and the Member is right to raise this issue, as many others have. I’ve already met with Shelter Cymru this morning on this very issue. This is of grave concern to us, and we’re looking at some very quick responses to the potential issue of homelessness for young people. We cannot allow young people to be introduced to the streets of Wales. It is fundamentally wrong by the UK Government.

Yn wir, ac mae’r Aelod, fel nifer o bobl eraill, yn iawn i grybwyll y mater hwn. Rwyf eisoes wedi cyfarfod â Shelter Cymru y bore yma ynglŷn â’r mater hwn. Mae’n peri cryn bryder i ni, ac rydym yn edrych ar ymatebion cyflym iawn i broblem bosibl digartrefedd ymhlith pobl ifanc. Ni allwn ganiatáu i bobl ifanc gael eu rhoi ar strydoedd Cymru. Mae’n gwbl anghywir ar ran Llywodraeth y DU.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Jenkins.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Bethan Jenkins.

I recently met with ‘The Big Issue’ and street vendors in Cardiff, and, as politicians and citizens alike, we can do more to help those who are sleeping rough, such as promoting the StreetLink scheme, which allows anyone to call or send an online alert about the location of someone they see sleeping rough, so authorities will then locate them and offer them that support. The expansion of schemes like this, however, illustrates that the number of people sleeping rough in Wales has jumped significantly, and Shelter Cymru has recorded a 63 per cent rise in people needing their service, and this is something that I think we need to tackle and to understand. I want to try and learn about those experiences myself, so I agreed, when I was there—. I don’t know how they managed to influence me, but I said that I would go out and become a ‘The Big Issue’ street vendor so that I could see how many I could sell, in competition with some of the ‘The Big Issue’ sellers. And I wondered, Cabinet Secretary, if you would like to join me one day—anywhere in Wales; it doesn’t have to be Cardiff, in the spirit of the all-Wales approach that we have—to come and sell ‘The Big Issue’ with me, to see how they operate and to see how they are making a living on the streets.

Cyfarfûm yn ddiweddar â ‘The Big Issue’ a gwerthwyr stryd yng Nghaerdydd, ac fel gwleidyddion a dinasyddion, gallwn wneud mwy i helpu pobl sy’n cysgu ar y stryd, megis hyrwyddo’r cynllun StreetLink, sy’n caniatáu i unrhyw un ffonio neu anfon rhybudd ar-lein yn nodi lleoliad unrhyw un a welant yn cysgu ar y stryd, fel y gall awdurdodau ddod o hyd iddynt a chynnig y gefnogaeth honno iddynt. Mae twf cynlluniau fel hyn, fodd bynnag, yn dangos bod nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd yng Nghymru wedi codi’n sylweddol, ac mae Shelter Cymru wedi cofnodi cynnydd o 63 y cant yn nifer y bobl sydd angen eu gwasanaeth, a chredaf y dylem geisio deall a mynd i’r afael â hyn. Rwyf am geisio dysgu am y profiadau hynny fy hun, felly cytunais, pan oeddwn yno—. Nid wyf yn gwybod sut y gwnaethant lwyddo i ddylanwadu arnaf, ond dywedais y byddwn yn dod yn un o werthwyr stryd ‘The Big Issue’ er mwyn i mi weld sawl copi y gallwn ei werthu, mewn cystadleuaeth â rhai o werthwyr eraill ‘The Big Issue’. A thybed os hoffech ymuno â mi rhyw ddiwrnod, Ysgrifennydd y Cabinet—unrhyw le yng Nghymru; nid oes rhaid gwneud hyn yng Nghaerdydd, yn ysbryd ein hymagwedd Cymru gyfan—i ddod i werthu ‘The Big Issue’ gyda mi, i weld sut y maent yn gweithredu, ac i weld sut y maent yn gwneud bywoliaeth ar y strydoedd.

Well, the Member may be very surprised, but I would be delighted to join the Member in Cardiff or wherever, to come along with you. I think it’s really important that we experience the real living experience of people who are working or have found themselves on the streets. The other evening, the Member might be pleased to know that I spent 10 minutes sitting in ‘Chippy Alley’ in Cardiff, talking to a young person who was homeless. They were stark conversations we had, about the influence of what is happening to her life, and the vulnerability of her. I think I would be more than happy to come out with you and talk to people in the communities in the area you represent, too.

Wel, efallai y bydd hyn yn syndod i’r Aelod, ond byddwn yn fwy na pharod i ymuno â’r Aelod yng Nghaerdydd neu ble bynnag, i ddod gyda chi. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall profiadau’r bobl sy’n gweithio neu sydd allan ar y strydoedd. Ychydig nosweithiau yn ôl, efallai y bydd yr Aelod yn falch o glywed fy mod wedi treulio 10 munud yn eistedd yn ‘Chippy Alley’ yng Nghaerdydd, yn siarad â pherson ifanc a oedd yn ddigartref. Cawsom sgyrsiau llwm iawn, ynglŷn â dylanwad yr hyn sy’n digwydd i’w bywyd, a pha mor agored yw hi i niwed. Rwy’n fwy na pharod i ddod gyda chi i siarad â phobl yn y cymunedau yn yr ardal rydych yn ei chynrychioli, hefyd.

Thank you very much, and I look forward to going undercover and seeing how many we sell and how many we can—. Well, we’ll have a competition, shall we? Let’s see. But to go back to the serious issue, there are of course other ways in which you and your Government can help solve this particular problem, as opposed to just selling ‘The Big Issue’. Placing duties on local authorities to prevent homelessness has improved matters, but has not stemmed the growth in rough sleepers. Is it now time, do you think, to update your homelessness strategy to include a national approach to tackling rough sleeping, getting people off the street and into accommodation, so if there are other issues—such as mental health problems—that can be addressed, we can make sure that they are, and that we don’t have a propensity of people rough sleeping in Wales?

Diolch yn fawr iawn, ac edrychaf ymlaen at weithio dan gudd a gweld faint a werthwn a faint y gallwn—. Wel, beth am gael cystadleuaeth? Cawn weld. Ond i ddychwelyd at y mater difrifol dan sylw, mae ffyrdd eraill, wrth gwrs, y gallwch chi a’ch Llywodraeth helpu i ddatrys y broblem benodol hon, yn hytrach na gwerthu ‘The Big Issue’. Mae gosod dyletswyddau ar awdurdodau lleol i atal digartrefedd wedi gwella’r sefyllfa, ond nid yw wedi atal y cynnydd yn nifer y bobl sy’n cysgu ar y stryd. Yn eich barn chi, a yw’n bryd diweddaru eich strategaeth ddigartrefedd i gynnwys dull cenedlaethol o fynd i’r afael â chysgu ar y stryd, a dod â phobl oddi ar y stryd ac i mewn i lety, felly os oes pethau eraill—megis problemau iechyd meddwl—gellir mynd i’r afael â hwy, gallwn wneud yn siŵr o hynny, a gwneud yn siŵr nad oes tuedd gynyddol o bobl yn cysgu ar y stryd yng Nghymru?

I think when we introduced the legislation around homelessness, we had a fantastic response in terms of a reduction in the numbers, and I pay tribute to local authorities who have been dealing with that. I spoke to Shelter Cymru this morning, and they are very impressed at the pace of the success we’ve had, but I also acknowledge the fact that there have been some other interventions that have happened here that have caused a different dynamic of street homelessness and rough sleepers out there. If you walk through the cities now, you’ll see a younger cohort of individuals being there. The implementation of the 18 to 21-year-old housing benefit cuts this week will increase that. So, there is some work, and I met with the First Minister, also, yesterday, to talk about youth homelessness and the fact that we have to have some urgent pieces of work looking at how we get direct intervention, and it might be by working from the non-traditional way that we provide support. But I’ve already visited some areas where there are some clever interventions about supporting people and housing solutions as well, which I’m really interested in.

Pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth ar ddigartrefedd, cawsom ymateb gwych o ran lleihad yn y niferoedd, ac rwy’n talu teyrnged i’r awdurdodau lleol sydd wedi bod yn ymwneud â hynny. Siaradais gyda Shelter Cymru y bore yma, ac roeddent yn hapus iawn ynglŷn â pha mor gyflym y digwyddodd y llwyddiant hwn, ond rwyf hefyd yn cydnabod y ffaith fod ymyriadau eraill wedi digwydd yma sydd wedi creu dynamig gwahanol o ddigartrefedd a phobl sy’n cysgu ar y stryd. Os cerddwch drwy’r dinasoedd yn awr, fe welwch garfan iau o unigolion yno. Bydd gweithredu toriadau i’r budd-dal tai ar gyfer pobl rhwng 18 a 21 oed yr wythnos hon yn cynyddu hynny. Felly, mae rhywfaint o waith i’w wneud, a chyfarfûm â’r Prif Weinidog ddoe hefyd i siarad am ddigartrefedd ymhlith pobl ifanc a’r ffaith fod yn rhaid i ni weithio ar fyrder i edrych ar sut y gallwn sicrhau ymyrraeth uniongyrchol, a allai gynnwys gweithio o’r ffordd anhraddodiadol rydym yn darparu cefnogaeth. Ond rwyf eisoes wedi ymweld â rhai ardaloedd lle y ceir ymyriadau dyfeisgar i gynorthwyo pobl ac atebion tai hefyd, ac mae hynny o ddiddordeb mawr i mi.

I certainly concur with the questions earlier about the housing cap. I think that’s a ticking time bomb and something that we have to be campaigning against. But one of the many problems people face when forced into rough sleeping is that, currently, they’re not considered to be in priority need. In the past you’ve rejected phasing out priority need, and defended that decision. And I quote, you’ve stated:

The right balance must be struck between the rights of the applicant and the duties and the burdens that we place on local authorities.’

But as you will know, all the research shows that homelessness itself imposes a bigger cost to public services than preventing homelessness in the first place. Even conservative states in the US have grasped this, and here in the UK, Crisis have modelled the financial impact of homelessness and found that in every scenario, the savings for public services outweighed the cost of preventing homelessness by a magnitude of 3:1 over just one year. And for some scenarios where you assume additional costs, such as frequent arrests and use of mental health services and their facilities, the savings could be as high as 20:1. So, would you, therefore, accept that ending priority need and adopting a housing first policy would save public funding in the long term, and agree to look at this matter again as a matter of urgency?

Rwy’n sicr yn cytuno â’r cwestiynau yn gynharach ynglŷn â’r cap tai. Credaf ei fod yn fom sy’n tician ac yn rhywbeth y dylem fod yn ymgyrchu yn ei erbyn. Ond un o’r nifer o broblemau y mae pobl yn eu hwynebu pan gânt eu gorfodi i gysgu ar y stryd yw nad ydynt, ar hyn o bryd, yn cael eu hystyried yn bobl ag angen blaenoriaethol. Yn y gorffennol, rydych wedi gwrthod dirwyn angen blaenoriaethol i ben, ac wedi amddiffyn y penderfyniad hwnnw. Rydych wedi datgan, ac rwy’n dyfynnu:

‘bod yn rhaid sicrhau’r cydbwysedd cywir rhwng hawliau’r ymgeisydd a’r dyletswyddau a’r beichiau a roddwn ar awdurdodau lleol.’

Ond fel y gwyddoch, dengys yr holl ymchwil fod digartrefedd ei hun yn arwain at fwy o gost i wasanaethau cyhoeddus nag y mae atal digartrefedd yn y lle cyntaf. Mae hyd yn oed taleithiau ceidwadol yr Unol Daleithiau wedi deall hyn, ac yma yn y DU, mae Crisis wedi modelu effaith ariannol digartrefedd ac wedi nodi, ym mhob senario, fod yr arbedion i’r gwasanaethau cyhoeddus yn gorbwyso cost atal digartrefedd drwy gymhareb o 3:1 dros un flwyddyn yn unig. Ac ar gyfer ambell i senario lle rydych yn ystyried costau ychwanegol, megis arestio dro ar ôl tro a’r defnydd o wasanaethau iechyd meddwl a’u cyfleusterau, gallai’r arbedion fod mor uchel ag 20:1. Felly, a wnewch chi dderbyn y byddai dirwyn angen blaenoriaethol i ben a mabwysiadu polisi tai yn gyntaf yn arbed arian cyhoeddus yn y tymor hir, a chytuno i ailystyried y mater hwn ar fyrder?

As I said earlier on, I think when we introduced the legislation, we were at a point in time where we believed it was the right thing to do. We’ve seen those interventions being very positive. I think now is the time to refresh policy and have a review about what we’re doing in terms of intervention. The evidence is on our streets. We can see people that are homeless and rough sleeping, and, therefore, there must be something out of kilter between the legislation and the implementation. I’m very happy to look at that, and, in addition to Shelter, I met with Crisis as well yesterday. So, I’ve met with a host of organisations that deal with homelessness, because I think this should be a priority for the Government.

Fel y dywedais yn gynharach, pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth hon gennym, credaf ein bod ar bwynt mewn amser pan oeddem yn credu mai dyna oedd y peth iawn i’w wneud. Rydym wedi gweld yr ymyriadau hynny’n bod yn gadarnhaol iawn. Credaf ei bod yn bryd adnewyddu’r polisi yn awr a chynnal adolygiad o’r hyn rydym yn ei wneud o ran ymyrraeth. Mae’r dystiolaeth ar ein strydoedd. Rydym yn gallu gweld pobl sy’n ddigartref a phobl yn cysgu ar y stryd, ac felly, mae’n amlwg fod rhywbeth o’i le rhwng y ddeddfwriaeth a’i gweithrediad. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar hynny, ac i gyfarfod â Shelter yn ogystal, cyfarfûm â Crisis ddoe hefyd. Felly, rwyf wedi cyfarfod â llu o sefydliadau sy’n ymdrin â digartrefedd, gan fy mod o’r farn y dylai hon fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Welsh Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. I previously highlighted to you the Young Foundation’s ‘Valuing Places’ report, funded by Welsh Government, and based on research in three areas, including your own home town, and they said that establishing local networks should be a priority. In your foreword to the Welsh Government’s information advice action plan, you say that strong and well-integrated advice services have an important role to play in promoting the well-being and prosperity essential to building resilient communities, and, of course, that’s absolutely correct. Based on the recommendations received from the National Advice Network, your plan states that local and regional networks will be key contributors to both the Welsh Government publication of its independent advice needs analysis and the national advice network, although the first was published in March 2017, and the second working group established in 2017-18. How, therefore, will you accommodate this when your plan also says that working with and encouraging the development of local regional networks won’t happen until 2018 onwards?

Diolch, Llywydd. Rwyf eisoes wedi tynnu eich sylw at adroddiad ‘Valuing Places’ gan yr Young Foundation, a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru, ac sy’n seiliedig ar waith ymchwil mewn tair ardal, gan gynnwys eich tref enedigol eich hun, ac roeddent yn dweud y dylai’r broses o sefydlu rhwydweithiau lleol fod yn flaenoriaeth. Yn eich rhagair i gynllun gweithredu gwybodaeth a chyngor Llywodraeth Cymru, dywedwch fod rôl bwysig i wasanaethau cynghori cryf ac integredig ei chwarae yn hyrwyddo’r lles a’r ffyniant sy’n hanfodol i greu cymunedau cryf, ac wrth gwrs, mae hynny’n gwbl gywir. Yn seiliedig ar argymhellion y Rhwydwaith Cynghori Cenedlaethol, mae eich cynllun yn nodi y bydd rhwydweithiau lleol a rhanbarthol yn brif gyfranwyr yng nghyhoeddiad Llywodraeth Cymru o’i dadansoddiad annibynnol o anghenion cyngor a’r rhwydwaith cyngor cenedlaethol, er bod y cyntaf wedi cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth 2017 a’r ail weithgor wedi’i sefydlu yn 2017-18. Sut, felly, y byddwch yn darparu ar gyfer hyn gan fod eich cynllun hefyd yn dweud na fydd cydweithio ac annog datblygu rhwydweithiau lleol rhanbarthol yn digwydd tan 2018?

Well, we’ve already started engaging with communities with regard to our longer term vision on the way to have resilient communities. My team have been talking to all the Communities First clusters and their team managers, and with local authorities. We’ve already started work with some organisations around Children First zones, and looking at what that looks like for making sure we get feedback from the communities, as opposed to directly down from organisations like ourselves. So, while the proposals may suggest 2018 in terms of timeline, actually, we’ve started that process already.

Wel, rydym eisoes wedi dechrau ymgysylltu â chymunedau mewn perthynas â’n gweledigaeth ar gyfer y tymor hwy ar y ffordd o gael cymunedau cryf. Mae fy nhîm wedi bod yn siarad â holl glystyrau Cymunedau yn Gyntaf a’u rheolwyr tîm, a chydag awdurdodau lleol. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio gyda rhai sefydliadau ar barthau Rhoi Plant yn Gyntaf, ac rydym yn ystyried hynny er mwyn sicrhau ein bod yn cael adborth gan y gymuned, yn hytrach na’n uniongyrchol gan sefydliadau fel ni ein hunain. Felly, er bod y cynigion yn awgrymu 2018 o ran yr amserlen, mewn gwirionedd rydym wedi dechrau’r broses honno eisoes.

Okay. Well, one of the local organisations I’ve referred to you, which is delivering an internationally developed, world-class service, is the Eagle House Youth Development Community Interest Company, working in Snowdonia, based on Anglesey, and their young achievers programme, helping to tackle offending by supporting young people upfront. They’ve run two successful contracts with job centres, and continue to deliver across north Wales for them. They’ve also been contacted by local education authorities across north Wales to provide residential behavioural development courses for schools, but they’re still fighting to get their work with prolific offenders, and reducing the offending, off the ground, even with the support of the police offender management unit and probation, and they ask for a meeting with you. Now, I fully appreciate your response, when you said that you provide funding directly to the youth offending teams via local authorities, and it’s for them to commission that service directly from Eagle House. But I ask you again: will you engage directly with them to see for yourself how effective this sort of local network intervention is? And I know you can’t force local authorities, but you can certainly highlight good practice that they may wish to consider. Will you do so?

Iawn. Wel, un o’r sefydliadau lleol rwyf wedi eu cyfeirio atoch, sy’n darparu gwasanaeth o’r radd flaenaf a ddatblygwyd ar sail ryngwladol, yw Cwmni Buddiannau Cymunedol Datblygu Ieuenctid Eagle House, sy’n gweithio yn Eryri ac wedi’u lleoli ar Ynys Môn, a’u rhaglen ar gyfer cyflawnwyr ifanc, sy’n helpu i fynd i’r afael â throseddu drwy gefnogi pobl ifanc ymlaen llaw. Maent wedi cyflawni dau gontract llwyddiannus gyda chanolfannau gwaith, ac yn parhau i ddarparu ar eu cyfer ledled gogledd Cymru. Mae awdurdodau addysg lleol ledled gogledd Cymru wedi cysylltu â hwy hefyd i ddarparu cyrsiau preswyl ar ddatblygu ymddygiad i ysgolion, ond maent yn dal i frwydro i gael gwynt dan adain eu gwaith gyda throseddwyr cyson a lleihau’r troseddu, hyd yn oed gyda chefnogaeth uned rheoli troseddwyr yr heddlu a’r gwasanaeth prawf, ac maent yn awyddus i gael cyfarfod gyda chi. Nawr, rwy’n gwerthfawrogi eich ymateb, pan ddywedoch eich bod yn darparu cyllid uniongyrchol i’r timau troseddau ieuenctid drwy’r awdurdodau lleol, ac mai eu cyfrifoldeb hwy yw comisiynu’r gwasanaeth hwnnw’n uniongyrchol gan Eagle House. Ond gofynnaf i chi eto: a wnewch chi ymgysylltu’n uniongyrchol â hwy i weld â’ch llygaid eich hun pa mor effeithiol yw’r math hwn o ymyrraeth rhwydwaith lleol? A gwn na allwch orfodi awdurdodau lleol, ond yn sicr, gallwch dynnu eu sylw at arferion da y gallent fod eisiau eu hystyried. A wnewch chi hynny?

Well, I would hope that local authorities were able to get into that space of intervention and support for businesses that can demonstrate they’re having a positive impact. I actually visited Flintshire, who are working with the Youth Justice Board on an enhanced case management programme, which has a massive impact on the reduction of reoffending in a very prolific area of reoffenders. We’ve had some great success there. I’m sure that my team will have heard your question and will talk to the Youth Justice Board accordingly to see if they are able to meet with, I think you say, the Eagle House organisation.

Wel, byddwn yn gobeithio bod awdurdodau lleol yn gallu sicrhau ymyrraeth a chefnogaeth ar gyfer busnesau sy’n gallu dangos eu bod yn cael effaith gadarnhaol. Bûm yn ymweld â Sir y Fflint, sy’n gweithio gyda’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid ar raglen reoli achosion uwch, sy’n cael effaith enfawr ar leihau cyfraddau aildroseddu mewn ardal â nifer uchel o droseddwyr cyson. Rydym wedi cael cryn lwyddiant yno. Rwy’n siŵr y bydd fy nhîm wedi clywed eich cwestiwn, ac y byddant yn siarad â’r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid yn unol â hynny i weld a allant gyfarfod â sefydliad Eagle House, fel y dywedoch, rwy’n credu.

Eagle House, yes. Thank you. I would emphasise that they’re a company, but they’re non-profit and are a community interest organisation.

My final question relates to the National Citizen Service operating in England and Northern Ireland, benefiting the personal development of young people, their life experiences and the strengths that employers look for in young people. Three hundred thousand young people have taken part in this programme across England and Northern Ireland, with excellent outcomes. You wrote to the MP for the Vale of Clwyd, Dr James Davies, highlighting the fact that the Welsh Government was receiving £60 million of consequential moneys to include running a National Citizen Service, that a previous pilot project was positive in some respects, and that you promised to work with the UK Government Minister to see what might be developed, based on the National Citizen Service and existing Welsh schemes. Could you provide us with an update on where the Welsh Government are up to with that?

Eagle House, ie. Diolch. Dylwn bwysleisio eu bod yn gwmni, ond maent yn sefydliad nad yw’n gwneud elw ac yn sefydliad buddiannau cymunedol.

Mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud â’r Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol sy’n gweithredu yn Lloegr ac yng Ngogledd Iwerddon, ac sy’n gwella datblygiad personol pobl ifanc, eu profiadau bywyd a’r cryfderau y mae cyflogwyr yn chwilio amdanynt mewn pobl ifanc. Mae 300,000 o bobl ifanc wedi cymryd rhan yn y rhaglen ledled Lloegr a Gogledd Iwerddon, gyda chanlyniadau rhagorol. Fe ysgrifenoch at yr AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies, yn tynnu sylw at y ffaith fod Llywodraeth Cymru yn cael £60 miliwn o arian canlyniadol i gynnwys rhedeg Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol, fod prosiect peilot blaenorol wedi bod yn gadarnhaol mewn rhai ffyrdd, a’ch bod yn ymrwymo i weithio gyda Gweinidog Llywodraeth y DU i weld beth y gellid ei ddatblygu, yn seiliedig ar y Gwasanaeth Dinasyddion Cenedlaethol a chynlluniau sy’n bodoli eisoes yng Nghymru. A wnewch chi roi diweddariad inni ynglŷn â ble y mae Llywodraeth Cymru arni yn hynny o beth?

We’re still in discussions with the UK Government. I’ve had several conversations, and many exchanges, with the UK Government Ministers on this very issue, about the principles of a scheme here in Wales. Now, we already run a volunteering scheme, and much other support, for young people in Wales. And my question to the Minister in the UK was how this would add value to our contribution already. What will that additionality bring to it? The Minister was positive. He said that he would seek to address some of the issues financially. To date, he hasn’t been able to secure any additional funding for us. But my team are in correspondence; I saw a note this week from interventions between the two departments.

Rydym yn parhau i drafod gyda Llywodraeth y DU. Rwyf wedi cael sawl sgwrs, a sawl dadl, gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â’r mater hwn, ynglŷn ag egwyddorion cynllun o’r fath yng Nghymru. Nawr, rydym eisoes yn gweithredu cynllun gwirfoddoli, a sawl math arall o gefnogaeth, ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru. A fy nghwestiwn i Weinidog y DU oedd sut y byddai hyn yn ychwanegu gwerth at ein cyfraniad eisoes. Beth fydd hynny’n ei ychwanegu? Roedd y Gweinidog yn gadarnhaol. Dywedodd y byddai’n ceisio mynd i’r afael â rhai o’r materion ariannol. Hyd yn hyn, nid yw wedi llwyddo i sicrhau unrhyw gyllid ychwanegol ar ein cyfer. Ond mae fy nhîm yn gohebu; gwelais nodyn yr wythnos hon yn sgil ymyriadau rhwng y ddwy adran.

Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. I was going to ask you today, Minister, some questions relating to housing and, in particular, the Welsh Government’s involvement in stimulating housing supply. I know that there have been efforts to increase the use of publicly owned land for housing supply. Could you update us on these efforts, also on the operation of the housing supply taskforce, which was set up in 2013?

Diolch, Llywydd. Roeddwn am ofyn rhai cwestiynau i chi heddiw, Gweinidog, ynglŷn â thai, ac yn benodol, ynglŷn ag ymwneud Llywodraeth Cymru yn y broses o ysgogi’r cyflenwad tai. Gwn fod ymdrechion wedi’u gwneud i gynyddu’r defnydd o dir cyhoeddus ar gyfer y cyflenwad tai. A wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â’r ymdrechion hyn, a hefyd ar weithgarwch tasglu’r cyflenwad tai, a sefydlwyd yn 2013?

I think we’ve had great success in delivering more homes for communities across Wales. We exceeded our target in the last term of Government, with over 11,000, working in partnership with the housing sector. This year, we’ve just signed a compact between the housing sector and local authorities. Our proposals to introduce the end of the right to buy will help ensure that investment made by these organisations will be planning for the long term, with more delivery—20,000 more units over this term of Government, supported, very kindly, by the finance Minister.

Credaf ein bod wedi cael cryn lwyddiant yn darparu mwy o gartrefi i gymunedau ledled Cymru. Fe wnaethom ragori ar ein targed yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, gyda thros 11,000, gan weithio mewn partneriaeth â’r sector tai. Eleni, rydym newydd arwyddo compact rhwng y sector tai ac awdurdodau lleol. Bydd ein cynigion i ddirwyn yr hawl i brynu i ben yn gymorth i sicrhau bod y buddsoddiad a wneir gan y sefydliadau hyn yn cynllunio ar gyfer y tymor hir, gyda rhagor o gyflenwad—20,000 yn rhagor o unedau dros dymor y Llywodraeth hon, gyda chefnogaeth garedig iawn y Gweinidog cyllid.

Yes, thanks for your answer, Minister. I know that you have the Bill going through to safeguard the social housing stock, as you see it, which is your approach. But I’m looking at the other end of it today—increasing the actual supply, which you are enlightening me as to the efforts that you’re making. Now, another possible area where this could be improved is by the release of brownfield sites. Is your department involved in this area, and are there any initiatives to help release brownfield sites, such as the compilation of toxicology reports?

Ie, diolch am eich ateb, Gweinidog. Gwn fod gennych Fil ar y gweill i ddiogelu’r stoc dai cymdeithasol, fel rydych chi’n ei weld, a dyna yw eich dull o weithredu. Ond rwy’n edrych ar y pen arall heddiw—cynyddu’r cyflenwad gwirioneddol, ac rydych wedi fy ngoleuo ynglŷn â’r ymdrechion rydych yn eu gwneud. Nawr, man posibl arall lle y gellid gwella hyn yw drwy ryddhau safleoedd tir llwyd. A yw eich adran yn ymwneud â’r maes hwn, ac a oes unrhyw gynlluniau ar waith i helpu gyda’r broses o ryddhau safleoedd tir llwyd, megis llunio adroddiadau tocsicoleg?

Well, there are two areas. My team are already in discussion with Ken Skates, and his department, looking at what land we own as Government. We are also having discussions with the health portfolio, to see, again, whether there is any potential for land usage and stock to be installed there. We’ve just launched a £20 million innovation programme for housing schemes. We’re not short of innovation in Wales, and there are many schemes going through that look at land use, and not just ours, but registered social landlords and others, to use as a catalyst for growth.

So, I think, over the next 12 months, Wales is an exciting place to do business in the housing field. And what we’re seeking to do is something new. If you do the same, you get the same. We’re looking at innovation and doing something different. And things like the universal credit, tackling issues for 18 to 21-year-olds, which we talked about earlier on, are things we’re going to have to address and mitigate with our housing solutions here in Wales.

Wel, ceir dau faes gwahanol. Mae fy nhîm eisoes yn cynnal trafodaethau gyda Ken Skates a’i adran i edrych ar ba dir sy’n eiddo i ni fel Llywodraeth. Rydym hefyd yn trafod â’r portffolio iechyd i weld, unwaith eto, a oes unrhyw botensial ar gyfer defnyddio tir a gosod stoc yno. Rydym newydd lansio rhaglen arloesi gwerth £20 miliwn ar gyfer cynlluniau tai. Nid yw arloesedd yn brin yng Nghymru, ac mae llawer o gynlluniau ar waith i edrych ar y defnydd tir, ac nid ein defnydd ni yn unig, ond landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac eraill, i’w ddefnyddio fel catalydd ar gyfer twf.

Felly, dros y 12 mis nesaf, credaf y bydd Cymru’n lle cyffrous i gyflawni busnes ym maes tai. Ac mae’r hyn rydym yn ceisio’i wneud yn rhywbeth newydd. Os ydych yn gwneud yr un peth, fe gewch yr un peth. Rydym yn edrych ar arloesi a gwneud rhywbeth gwahanol. Ac mae pethau fel y credyd cynhwysol a mynd i’r afael â phroblemau rhai rhwng 18 a 21 oed y buom yn eu trafod yn gynharach, yn bethau y bydd yn rhaid inni fynd i’r afael â hwy a’u lliniaru gyda’n hatebion tai yma yng Nghymru.

Yes, I appreciate there are problems in that area. If we keep to the housing supply angle, which you’ve been articulating, another area is bringing into the housing supply empty homes. I know you’ve had some success with the Houses into Homes scheme. The latest figures I’ve seen indicate that there are around 23,000 empty houses currently in Wales. That’s your figure, by the way. So, is the Government’s Houses into Homes scheme likely to release many more of these empty properties and assist in converting them into residences?

Ie, rwy’n cydnabod bod problemau yn hynny o beth. Os arhoswn gyda’r cyflenwad tai, fel rydych wedi bod yn ei ddweud, maes arall yw dod â thai gwag i mewn i’r cyflenwad tai. Gwn eich bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant gyda’r cynllun Troi Tai’n Gartrefi. Mae’r ffigurau diweddaraf a welais yn dangos bod oddeutu 23,000 o dai gwag yng Nghymru ar hyn o bryd. Eich ffigur chi yw hwnnw, gyda llaw. Felly, a yw’n debygol y bydd cynllun Troi Tai’n Gartrefi y Llywodraeth yn rhyddhau llawer o’r adeiladau gwag hyn ac yn helpu i’w troi’n eiddo preswyl?

There are two parts, again, where they will continue with that programme—very successful—but there’s still more to do. I think, again, rather than always building new properties, what we could do is make some interventions of using older properties, if we’re able to make sure that they’re energy efficient and they’re suitable for accommodation. It’s something I’ve asked my team to look at in terms of direct intervention around homes that are empty in our communities that we see.

Mae dwy ran, unwaith eto, lle y byddant yn parhau â’r rhaglen honno—llwyddiannus iawn—ond mae rhagor i’w wneud o hyd. Unwaith eto, yn hytrach nag adeiladu eiddo newydd drwy’r amser, credaf mai’r hyn y gallem ei wneud yw ymyrryd a defnyddio eiddo hŷn, os oes modd inni sicrhau eu bod yn effeithlon o ran ynni ac yn addas i gael eu defnyddio fel llety. Rwyf wedi gofyn i fy nhîm edrych ar hyn mewn perthynas ag ymyrraeth uniongyrchol yn ymwneud â chartrefi gwag yn ein cymunedau.

Adfywio yng Ngorllewin De Cymru

Regeneration in South Wales West

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer adfywio yng Ngorllewin De Cymru? OAQ(5)0137(CC)

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government plans for regeneration in South Wales West? OAQ(5)0137(CC)

I thank the Member for his question. We are currently developing proposals for a new capital regeneration programme. This will complement other strategic investments already under way and build on the success of earlier schemes.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Ar hyn o bryd rydym yn datblygu cynigion ar gyfer raglen adfywio cyfalaf newydd. Bydd yn ategu buddsoddiadau strategol eraill sydd eisoes ar y gweill ac yn adeiladu ar lwyddiant cynlluniau cynharach.

Thank you very much for that answer. The high street in Swansea is clearly a key gateway to the city for visitors as they arrive by train at Swansea’s high street station—the clue’s in the title. It’s benefited from Vibrant and Viable Places funding, over recent years, however not every building in the high street is in pristine condition. The Palace Theatre is a grade II listed building, which has been empty for years and is falling into disrepair. People have been waiting many years for any sign of action. Can I ask you, Cabinet Secretary, what actions you are taking in conjunction with the City and County of Swansea to try and resolve this frustrating situation?

Diolch yn fawr am eich ateb. Mae’n amlwg fod stryd fawr Abertawe yn borth allweddol i’r ddinas ar gyfer ymwelwyr wrth iddynt ddod ar y trên a chyrraedd gorsaf stryd fawr Abertawe—mae’r cliw yn yr enw. Maent wedi elwa ar gyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid dros y blynyddoedd diwethaf, ond nid yw pob adeilad ar y stryd fawr mewn cyflwr gwych. Mae Theatr y Palas yn adeilad rhestredig gradd II sydd wedi bod yn wag ers blynyddoedd ac yn dadfeilio. Mae pobl wedi bod yn aros ers blynyddoedd lawer am ryw arwydd o weithredu. A gaf fi ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rydych yn eu cymryd ar y cyd â Dinas a Sir Abertawe i geisio datrys y sefyllfa rwystredig hon?

I think that Swansea city council has done a fantastic job in terms of the way that they’re starting to regenerate their community, and £11.76 million has been issued to Swansea council from the Welsh Government in terms of partnership. Public and private investment, totalling around £69 million up to 2017, will be invested in that community, and we are actually seeing a difference in the high street vista. I know where the train station is because, when you come out of the train station and turn right, my plaque is on the side of the wall, when I opened it with regard to Vibrant and Viable Places, so I am familiar with the area.

What’s important here is that we have community intervention, looking at what’s good for the community and how we can make sure that that involvement is continued, but well done, Swansea council.

Rwy’n credu bod Cyngor Dinas Abertawe wedi gwneud gwaith gwych yn y ffordd y maent yn dechrau adfywio eu cymuned, ac mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £11.76 miliwn i gyngor Abertawe fel rhan o’r bartneriaeth. Hyd at 2017, bydd cyfanswm o oddeutu £69 miliwn i gyd o fuddsoddiad cyhoeddus a phreifat yn mynd i’r gymuned honno, ac rydym yn gweld gwahaniaeth mewn gwirionedd yn ymddangosiad y stryd fawr. Rwy’n gwybod ble mae’r orsaf drenau oherwydd, pan fyddwch yn dod allan o’r orsaf drenau ac yn troi i’r dde, mae fy mhlac ar ochr y wal, pan agorais y lle yn rhan o Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, felly rwy’n gyfarwydd â’r ardal.

Yr hyn sy’n bwysig yma yw bod gennym ymyrraeth gymunedol, yn edrych ar yr hyn sy’n dda i’r gymuned a sut y gallwn wneud yn siŵr fod y cyfranogiad hwnnw’n parhau, ond da iawn, Cyngor Abertawe.

Cabinet Secretary, Vibrant and Viable Places, as projects in Port Talbot, has seen the regeneration of areas of my town, and you’ve seen for yourself some of the work in the Green Park area. These have been an attractive vision for the local people and for future investors. The announcement two weeks ago by the Ministry of Justice of the siting of a new prison in Baglan, which is less than a mile away from these targeted regeneration projects, could—and I say ‘could’—reverse the positive impact of these projects. I understand that the land being considered by the Ministry of Justice is Welsh Government-owned land. When asked by the MoJ if it would sell the land, will the Welsh Government say, ‘No’ and keep its focus on targeted regeneration in Port Talbot?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, fel prosiectau ym Mhort Talbot, wedi adfywio rhannau o fy nhref, ac rydych wedi gweld rhywfaint o’r gwaith yn ardal y Parc Gwyrdd drosoch eich hun. Mae’r rhain wedi bod yn weledigaeth atyniadol i’r bobl leol ac i fuddsoddwyr yn y dyfodol. Byddai’r cyhoeddiad a wnaed gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder bythefnos yn ôl ynglŷn â lleoli carchar newydd ym Maglan, sy’n llai na milltir i ffwrdd o’r prosiectau adfywio hyn sydd wedi’u targedu, yn gallu—ac rwy’n dweud ‘gallu’—gwrthdroi effaith gadarnhaol y prosiectau hyn. Deallaf fod y tir sydd dan ystyriaeth gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn eiddo i Lywodraeth Cymru. Pan fydd y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn gofyn a fyddai’n gwerthu’r tir, a fydd Llywodraeth Cymru yn dweud, ‘Na’ ac yn cadw ei ffocws ar adfywio wedi’i dargedu ym Mhort Talbot?

I’m grateful for the Member’s acknowledgment of the investment that we’ve made in his constituency, and I’ve been around with him on some of those visits. Again, that is another area that has been dramatically turned around by the Government’s investment.

The matter of the prison is a matter for the MoJ. The planning system is as appropriate as it is for any other system, whether that be a prison or a high-street shop. The land is open to offers by any organisation, and if the MoJ wishes to pursue that, it will be a matter for the MoJ and we will treat that accordingly, under the planning terms and conditions.

Diolch i’r Aelod am gydnabod y buddsoddiad rydym wedi’i wneud yn ei etholaeth, ac rwyf wedi bod o gwmpas gydag ef ar rai o’r ymweliadau hynny. Unwaith eto, mae honno’n ardal arall sydd wedi cael ei thrawsnewid yn ddramatig gan fuddsoddiad y Llywodraeth.

Mater i’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yw’r carchar. Mae’r system gynllunio mor briodol ag ydyw ar gyfer unrhyw system arall, boed yn garchar neu’n siop stryd fawr. Mae’r tir yn agored i gynigion gan unrhyw sefydliad, ac os yw’r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn dymuno dilyn y trywydd hwnnw, mater iddynt hwy fydd hynny a byddwn yn ei drin yn unol â hynny o dan y telerau ac amodau cynllunio.

Cabinet Secretary, I’m familiar with ‘buddleia towers’ as well and I can’t say that I’m over-impressed by Swansea council’s intervention there. But the city deal is better news for Swansea. Perhaps regrettably, it doesn’t address traditional infrastructure or metros, focusing instead on digital highways as drivers for innovation and regeneration. As a result, I’m wondering whether it might not be for Welsh Government, at a strategic level, to kick start an examination of how to improve Swansea’s air quality, examining it within a regional transport plan compatible with the aims of the city deal. Would the Welsh Government look at this so that ideas like monorails and trams and electric taxis and LPG buses don’t disappear from your line of sight just because no-one can agree whether it’s the transport portfolio, the regeneration portfolio or the communities portfolio that takes responsibility for this?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n gyfarwydd â ‘buddleia towers’ hefyd ac ni allaf ddweud bod ymyrraeth cyngor Abertawe yn y fan honno wedi creu argraff hynod o fawr arnaf. Ond mae’r fargen ddinesig yn newyddion gwell i Abertawe. Yn anffodus efallai, nid yw’n mynd i’r afael â’r seilwaith traddodiadol neu fetro, gan ganolbwyntio yn hytrach ar briffyrdd digidol yn sbardun i arloesi ac adfywio. O ganlyniad, tybed a allai Llywodraeth Cymru, ar lefel strategol, fynd ati i archwilio sut i wella ansawdd aer Abertawe, gan ei archwilio o fewn cynllun trafnidiaeth rhanbarthol sy’n gydnaws ag amcanion y fargen ddinesig. A fyddai Llywodraeth Cymru yn edrych ar hyn fel nad yw syniadau fel trenau un gledren a thramiau a thacsis trydan a bysiau LPG yn diflannu o’ch golwg yn syml am nad oes neb yn gallu cytuno ai’r portffolio trafnidiaeth, y portffolio adfywio neu’r portffolio cymunedau sydd â’r cyfrifoldeb am hyn?

We’ve got a very joined-up Government and we’ve got a very joined-up community in terms of our interventions with local authorities too. I think the Swansea bay city deal is fantastic for that area and, again, it will be about integrated transport solutions and opportunities of employment. The metro concept is a principle of how communities can be joined up even if they’re not directly affected by the metro. And there is the new franchise condition: how do we make sure that buses or trams, or whatever that may look like for the future, are planned for? I’m sure that the Swansea bay city deal will have that vision as we move forward. It’s got a great team around that provision, with all authorities signed up to that. I hope that that will go from strength to strength post May.

Mae gennym Lywodraeth gydgysylltiedig iawn ac mae gennym gymuned gydgysylltiedig iawn o ran ein hymyriadau ag awdurdodau lleol hefyd. Rwy’n credu bod bargen ddinesig bae Abertawe yn wych ar gyfer yr ardal ac unwaith eto, bydd yn ymwneud ag atebion trafnidiaeth integredig a chyfleoedd cyflogaeth. Mae’r cysyniad metro yn egwyddor o sut y gellir cydgysylltu cymunedau, hyd yn oed os nad ydynt yn cael eu heffeithio’n uniongyrchol gan y metro. Ac yna ceir yr amod masnachfraint newydd: sut rydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn cynllunio ar gyfer bysiau neu dramiau, neu sut olwg bynnag fydd ar hynny yn y dyfodol? Rwy’n siŵr y bydd gan fargen ddinesig Bae Abertawe y weledigaeth honno wrth i ni symud ymlaen. Mae ganddi dîm gwych o gwmpas y ddarpariaeth honno, gyda’r holl awdurdodau yn ymrwymo i hynny. Rwy’n gobeithio y bydd yn mynd o nerth i nerth ar ôl mis Mai.

Y Gymuned Sipsiwn a Theithwyr

Gypsy and Traveller Communities

5. Pa gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer y gymuned Sipsiwn a Theithwyr yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0135(ERA)[W]

5. What support is available for Gypsy and Traveller communities in Mid and West Wales? OAQ(5)0135(ERA)[W]

The Welsh Government has commissioned the Travelling Ahead project at Tros Gynnal Plant to deliver a new pan-Wales advice and advocacy service. This service will support Gypsy, Roma and Traveller communities to better understand their rights, get good-quality advice and advocacy support, address inequalities, and tackle discrimination.

Mae Llywodraeth Cymru wedi comisiynu prosiect Teithio Ymlaen yn Tros Gynnal Plant i ddarparu gwasanaeth cyngor ac eiriolaeth newydd ar gyfer Cymru gyfan. Bydd y gwasanaeth hwn yn rhoi cymorth i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr i ddeall eu hawliau yn well, i gael cyngor a chymorth eiriolaeth o ansawdd da, ac i fynd i’r afael ag anghydraddoldebau a threchu gwahaniaethu.

I thank the Cabinet Secretary for his reply and can I particularly thank him for his officials who attended a meeting with me on the Gypsy site in Kingsmoor near Kilgettty on Friday. My thanks also to Ruby Price who hosted us in her home for a couple of hours where we discussed Tros Gynnal Plant, the Travelling Ahead project and other needs to support Gypsy and Traveller sites in Pembrokeshire. Can I ask two particular questions arising from that? One of the things that was clear from that discussion is that Gypsy and Traveller communities do build up trust with those who are able to speak on their behalf or intervene or work with them, and the Unity project has done a lot to achieve that in Pembrokeshire. How can we achieve and ensure that what’s been learnt in the Unity project, and the skills that have been built up with individuals there, are transferred in some way to the new project of Travelling Ahead, Tros Gynnal Plant as well, so that there isn’t a loss of confidence? Because, as he will know, in community development that can take two or three years to build back up if you lose it at that stage.

The second question is around the facilities at Kingsmoor in particular. I understand that Pembrokeshire County Council are looking to have a planning application and come to the Welsh Government for a capital fund to expand that site. I hope that he will work with Pembrokeshire, or his officials at least, to ensure that the people on that site do get a fair deal and the best possible opportunity to bid through Pembrokeshire for the money that might be available from Welsh Government.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb ac a gaf fi ddiolch yn arbennig iddo am ei swyddogion a fynychodd gyfarfod â mi ar y safle Sipsiwn yn Kingsmoor ger Cilgeti ddydd Gwener. Hoffwn ddiolch hefyd i Ruby Price a’n croesawodd ni i’w chartref am awr neu ddwy lle y buom yn trafod Tros Gynnal Plant, prosiect Teithio Ymlaen ac anghenion eraill i gefnogi safleoedd Sipsiwn a Theithwyr yn Sir Benfro. A gaf fi ofyn dau gwestiwn penodol sy’n deillio o hynny? Un o’r pethau a oedd yn glir o’r drafodaeth honno oedd bod cymunedau Sipsiwn a Theithwyr yn meithrin ymddiriedaeth yn y rhai sy’n gallu siarad ar eu rhan, neu ymyrryd neu weithio gyda hwy, ac mae’r prosiect Undod wedi gwneud llawer i gyflawni hynny yn Sir Benfro. Sut y gallwn gyflawni a sicrhau bod yr hyn a ddysgwyd yn y prosiect Undod, a’r sgiliau sydd wedi cael eu datblygu gydag unigolion yno, yn cael eu trosglwyddo mewn rhyw ffordd i brosiect newydd Teithio Ymlaen, Tros Gynnal Plant hefyd, fel nad oes hyder yn cael ei golli? Oherwydd, fel y bydd yn gwybod, ym maes datblygu cymunedol, gall gymryd dwy neu dair blynedd i ailfeithrin hyder os ydych yn ei golli ar y cam hwnnw.

Mae’r ail gwestiwn yn ymwneud â’r cyfleusterau yn Kingsmoor yn benodol. Deallaf fod Cyngor Sir Penfro yn ystyried cael cais cynllunio a dod at Lywodraeth Cymru am gyllid cyfalaf i ehangu’r safle hwnnw. Rwy’n gobeithio y bydd ef yn gweithio gyda Sir Benfro, neu ei swyddogion o leiaf, er mwyn sicrhau bod y bobl ar y safle hwnnw’n cael tegwch a’r cyfle gorau posibl i wneud cais drwy Sir Benfro am yr arian a allai fod ar gael gan Lywodraeth Cymru.

I thank the Member for his question. I am aware of the Unity project and I’m grateful for the acknowledgement of my official. I did say that he would come with you and he did, and I’m pleased that it was a successful meeting. I too am concerned about the sharing of good practice and the community cohesion that is built up through a programme like this. It is disappointing to say that while, long term, the Big Lottery was coming to an end, the local authority were aware of that programme coming to an end and could have submitted a bid to Welsh Government to carry on the good work of the Unity project, but failed to do so, which is regrettable. In terms of the capital spend that the Member alludes to, I’m not aware of a bid coming through, but of course I heard the Member’s comments.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Rwy’n ymwybodol o’r prosiect Undod ac rwy’n ddiolchgar iddo am gydnabod fy swyddog. Dywedais y byddai’n dod gyda chi ac fe wnaeth, ac rwy’n falch ei fod wedi bod yn gyfarfod llwyddiannus. Rwyf innau hefyd yn awyddus i rannu arferion da a’r cydlyniant cymunedol sy’n cael ei ddatblygu drwy raglen fel hon. Mae’n drueni dweud, er bod y Loteri Fawr yn dod i ben yn y tymor hir, roedd yr awdurdod lleol yn ymwybodol fod y rhaglen honno’n dod i ben a byddent wedi gallu cyflwyno cais i Lywodraeth Cymru i barhau â gwaith da y prosiect Undod, ond methodd wneud hynny, sy’n anffodus. O ran y gwariant cyfalaf y mae’r Aelod yn cyfeirio ato, nid wyf yn ymwybodol fod cais ar y ffordd, ond wrth gwrs rwyf wedi clywed sylwadau’r Aelod.

Can I add my voice to Simon Thomas’s expressions about the Unity project? It was indeed an excellent project and it did work to help bring young Gypsies and Travellers here to the Senedd for the cross-party group on Gypsies and Travellers. They’re uncertain how they’ll be able to come in the future. So, can I ask the Cabinet Secretary if he can think of something that can replace the Unity project in giving the support to enable the young people to come here to see where their democracy is?

A gaf fi ychwanegu fy llais at sylwadau Simon Thomas am y prosiect Undod? Roedd yn brosiect ardderchog yn wir ac fe weithiodd i helpu i ddod â Sipsiwn a Theithwyr ifanc yma i’r Senedd ar gyfer y grŵp trawsbleidiol ar Sipsiwn a Theithwyr. Maent yn ansicr sut y byddant yn gallu dod yn y dyfodol. Felly, a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw’n gallu meddwl am rywbeth a fyddai’n gallu cymryd lle’r prosiect Undod i roi cymorth i alluogi’r bobl ifanc i ddod yma i weld ble mae eu democratiaeth?

Of course. Julie Morgan has championed the rights of the Gypsy/Traveller community for a long time. Welsh Government has funded a Travelling Ahead advice and advocacy service, operating from 1 April to March 2020. The staff who run the programme will be well known to many mid and west Wales community members, which should support the effectiveness of the service. I will give some further thought to that. I’ve also met with the younger community here at the Assembly, and it was a great visionary opportunity to understand what the impacts are for this community. I will give that some further thought.

Wrth gwrs. Mae Julie Morgan wedi bod yn hyrwyddo hawliau’r gymuned Sipsiwn/Teithwyr ers amser hir. Mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu gwasanaeth cyngor ac eiriolaeth Teithio Ymlaen, sy’n gweithredu o 1 Ebrill hyd at fis Mawrth 2020. Bydd y staff sy’n cyflwyno’r rhaglen yn gyfarwydd i lawer o aelodau o gymunedau canolbarth a gorllewin Cymru, a dylai hynny gefnogi effeithiolrwydd y gwasanaeth. Byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny. Rwyf hefyd wedi cyfarfod â’r gymuned iau yma yn y Cynulliad, ac roedd yn gyfle gwych, llawn gweledigaeth i ddeall beth yw’r effeithiau ar y gymuned hon. Byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny.

Cartrefi Newydd i’w Rhentu

New Homes for Rent

6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am adeiladu cartrefi newydd i’w rhentu gan gynghorau Cymru? OAQ(5)0128(CC)

6. Will the Cabinet Secretary provide an update on the building of new homes for rent by Welsh councils? OAQ(5)0128(CC)

Thank you for the question. Local authorities have committed to deliver 1,000 new council homes under our new housing pact with the Welsh Local Government Association and Community Housing Cymru.

Diolch am y cwestiwn. Mae awdurdodau lleol wedi ymrwymo i ddarparu 1,000 o gartrefi cyngor newydd o dan ein cytundeb tai newydd gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a Chartrefi Cymunedol Cymru.

Thank you for that response, Cabinet Secretary. In the period between 1945 and 1979—the social-democrat period of British history—a large number of council homes were built. When Britain was governed by those well-known left-wing politicians, Winston Churchill, Harold MacMillan and Stanley Baldwin, Britain built millions of council houses and flats. In the period since then virtually no houses have been built and the actual number has reduced due to the right to buy. Will the Minister join me in congratulating Swansea council on commencing to build council houses at Milford Way and Birchgrove in Swansea?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn y cyfnod rhwng 1945 a 1979—cyfnod democrataidd-gymdeithasol hanes Prydain—cafodd nifer fawr o dai cyngor eu hadeiladu. Pan oedd yn cael ei llywodraethu gan y gwleidyddion adain chwith adnabyddus hynny, Winston Churchill, Harold MacMillan a Stanley Baldwin, adeiladodd Prydain filiynau o dai cyngor a fflatiau. Yn y cyfnod ers hynny nid oes fawr o dai wedi cael eu hadeiladu ac mae’r nifer wirioneddol wedi gostwng oherwydd yr hawl i brynu. A wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch cyngor Abertawe ar fynd ati i adeiladu tai cyngor yn Ffordd Milford a Gellifedw yn Abertawe?

Twice in a day, Mike Hedges. Congratulations to Swansea. It’s great to see the local authority building new council properties. Indeed, in my own authority also in Flintshire, with Hannah Blythyn, we’ve got some successful council properties and people living in there already. We are now starting to see the benefit of the housing revenue account subsidy exit with new council homes being built. I’m pleased that Swansea and other authorities are using their vision to ensure that we can make a long-term investment for the social housing stock that’s needed for the future.

Ddwywaith mewn diwrnod, Mike Hedges. Llongyfarchiadau i Abertawe. Mae’n wych gweld yr awdurdod lleol yn adeiladu tai cyngor newydd. Yn wir, yn fy awdurdod fy hun yn Sir y Fflint hefyd, gyda Hannah Blythyn, mae gennym dai cyngor llwyddiannus a phobl yn byw ynddynt eisoes. Rydym bellach yn dechrau gweld y budd o ddod allan o system gymhorthdal ​​y cyfrif refeniw tai gyda chartrefi cyngor newydd yn cael eu hadeiladu. Rwy’n falch fod Abertawe ac awdurdodau eraill yn defnyddio eu gweledigaeth i sicrhau ein bod yn gallu gwneud buddsoddiad hirdymor yn y stoc tai cymdeithasol sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol.

Mae Plaid Cymru yn cefnogi pob ymdrech i gynyddu’r stoc tai cymdeithasol hefyd ac, wrth gwrs, mae sir Gâr yn gyngor sydd wedi bod ar flaen y gad yn y maes yma. Un cyfyngiad a allai effeithio ar y gallu i adeiladu mwy o dai cymdeithasol ydy penderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ailddosbarthu cymdeithasau tai fel cyrff cyhoeddus, a thrwy hynny gyfyngu ar argaeledd cyllid yn y dyfodol. A fedrwch chi ein diweddaru ni ar beth y mae’r Llywodraeth yn ei wneud er mwyn datrys y broblem yma?

Plaid Cymru supports all efforts to increase the social housing stock too and, of course, Carmarthenshire has been a council that’s been in the vanguard in this area. One restriction that could impact on the ability to build more social housing is the decision of the Office for National Statistics to re-allocate housing associations as public bodies, thereby restricting the availability of funding for the future. So, can you give us an update on what the Government is doing in order to resolve this problem?

We are in discussions with the housing associations in terms of how we will manage this process. I am confident that we will be able to resolve the issue either through legislation or otherwise.

Rydym mewn trafodaethau gyda’r cymdeithasau tai ynglŷn â sut y byddwn yn rheoli’r broses hon. Rwy’n hyderus y gallwn ddatrys y mater naill ai drwy ddeddfwriaeth neu fel arall.

Twice for Suzy Davies as well, Cabinet Secretary. Swansea council’s local development plan has already been delayed, and the new date of March has passed and we’re still no nearer being absolutely sure about what this vision that you mentioned looks like, and the innovation that the council can bring to its plan to bring new rental properties into the housing stock. Now, I’ve raised the point a number of times—with you, as it happens—so now I feel entitled to ask: what progress has Welsh Government made in speaking to the houses in multiple occupation sector about converting excess capacity into new, longer term homes? And can I ask, therefore, what advice Welsh Government has given to councils about acquiring those centrally located properties themselves to bring them into the councils’ social housing stock to complement new build?

Ddwywaith i Suzy Davies hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cynllun datblygu lleol Cyngor Abertawe eisoes wedi cael ei ohirio, ac mae dyddiad newydd mis Mawrth wedi mynd heibio ac nid ydym fymryn yn agosach at fod yn hollol siŵr sut y mae’r weledigaeth hon a grybwyllwyd gennych yn edrych, a’r arloesedd y gall y cyngor ei gynnig i’w gynllun i ddod ag eiddo rhent newydd i’r stoc dai. Nawr, rwyf wedi crybwyll y pwynt sawl gwaith—wrthych chi, fel y mae’n digwydd—felly rwy’n teimlo bod gennyf hawl i ofyn yn awr: pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud yn siarad â’r sector tai amlfeddiannaeth ynglŷn â throi capasiti dros ben yn gartrefi newydd hirdymor? Ac a gaf fi ofyn, felly, pa gyngor y mae Llywodraeth Cymru wedi’i roi i gynghorau ynglŷn â chaffael eiddo sydd wedi’i leoli’n ganolog eu hunain er mwyn dod ag ef i mewn i stoc tai cymdeithasol y cynghorau yn ychwanegol at adeiladau newydd?

Well, I think this, from an earlier question, is about what housing solutions are fit for the future and what their needs are. I haven’t got an issue with using HMOs if they’re appropriate for new housing solutions. I did visit, with Julie James and Mike Hedges actually, in Swansea, looking at HMO provision. Suzy, you would have been more than welcome, but I wasn’t familiar with your diary engagements. The fact of the matter is, what we’ve got to do is be innovative and look at all options for Wales. I think the HMO sector—. Because there have been developments of more student accommodation in block form, HMOs now are moving out of that system; therefore, there is an opportunity for us to use them.

Wel, rwy’n credu bod hyn, o gwestiwn cynharach, yn ymwneud â pha atebion tai sy’n addas ar gyfer y dyfodol a beth yw eu hanghenion. Nid oes gennyf broblem gyda defnyddio tai amlfeddiannaeth os ydynt yn addas ar gyfer atebion tai newydd. Ymwelais ag Abertawe, gyda Julie James a Mike Hedges mewn gwirionedd, i edrych ar y ddarpariaeth tai amlfeddiannaeth. Suzy, byddai croeso wedi bod i chi, ond nid oeddwn yn gwybod a oedd lle gennych yn eich dyddiadur. Y ffaith amdani yw, yr hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yw bod yn arloesol ac edrych ar yr holl opsiynau i Gymru. Rwy’n credu bod y sector tai amlfeddiannaeth—. Oherwydd bod mwy o adeiladau llety myfyrwyr wedi cael eu datblygu ar ffurf bloc, mae tai amlfeddiannaeth bellach yn symud allan o’r system honno; felly, mae cyfle i ni eu defnyddio.

Gofal Plant am Ddim

Free Childcare

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ymestyn yr hawl i gael gofal plant am ddim? OAQ(5)0129(CC)

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government’s commitment to extend entitlements to free childcare? OAQ(5)0129(CC)

Our childcare offer aims to provide working parents of three and four-year-olds with 30 hours of Government-funded education and childcare for up to 48 weeks a year. We will begin piloting the offer in specific areas of seven local authorities from September of this year.

Mae ein cynnig gofal plant yn anelu at ddarparu 30 awr o addysg a gofal plant wedi’i ariannu gan y Llywodraeth am hyd at 48 wythnos y flwyddyn i rieni plant tair a phedair oed. Byddwn yn dechrau treialu’r cynnig mewn ardaloedd penodol mewn saith awdurdod lleol o fis Medi eleni ymlaen.

I’m well aware of the pilots, and I want to thank the Government for making the statement about those very recently, but I am concerned—very concerned indeed—at the National Day Nurseries Association’s comments this week regarding the capacity of the private sector who want to work with the Government, as you will know, to achieve the delivery of this very important commitment. I am concerned about the capacity of the sector to meet those demands, and the fact that there’s no plan currently between the private sector and the Government in order to work that capacity up over the next few years so that you can meet this challenging commitment. What work are you doing behind the scenes in order to make sure that there is capacity so that you can deliver on this important promise?

Rwy’n ymwybodol iawn o’r cynlluniau peilot, a hoffwn ddiolch i’r Llywodraeth am wneud y datganiad am y rheini’n ddiweddar iawn, ond rwy’n bryderus—yn bryderus iawn yn wir—ynghylch sylwadau’r Gymdeithas Genedlaethol Meithrinfeydd Dydd yr wythnos hon ynglŷn â gallu’r sector preifat sydd eisiau gweithio gyda’r Llywodraeth, fel y gwyddoch, i gyflawni’r ymrwymiad hollbwysig hwn. Rwy’n pryderu am allu’r sector i fodloni’r gofynion hynny, a’r ffaith nad oes unrhyw gynllun ar hyn o bryd rhwng y sector preifat a’r Llywodraeth i gynyddu’r gallu hwnnw dros y blynyddoedd nesaf fel y gallwch gyflawni’r ymrwymiad heriol hwn. Pa waith rydych chi’n ei wneud y tu ôl i’r llenni er mwyn gwneud yn siŵr fod y gallu gennych i gyflawni’r addewid pwysig hwn?

Well, I also read your press release, and I also read the comments in the newspaper. The comment says,

30 hours of free childcare scheme may not be possible’

which doesn’t mean it isn’t possible. The fact is that the NDNA are part of the working group moving this forward. It surprised me also that they made comments in the media as opposed to coming to talk to us.

May I say that the working group is working well? The private sector is not the only option in terms of the delivery of this model, and therefore we have many options moving forward. The pilots will give us a better sense of delivery, but I’m confident that we’ll be able to deliver the most comprehensive childcare programme in the UK by this Government by the end of this term of government.

Wel, fe ddarllenais innau hefyd eich datganiad i’r wasg, a darllenais y sylwadau yn y papur newydd. Mae’r sylw’n dweud,

Efallai na fydd y cynllun i gynnig 30 awr o ofal plant am ddim yn bosibl

ac nid yw hynny’n golygu nad yw’n bosibl. Y ffaith yw bod y Gymdeithas Genedlaethol Meithrinfeydd Dydd yn rhan o’r gweithgor sy’n bwrw ymlaen â’r cynllun hwn. Cefais fy synnu hefyd eu bod yn gwneud sylwadau yn y cyfryngau yn hytrach na dod i siarad gyda ni.

A gaf fi ddweud bod y gweithgor yn gweithio’n dda? Nid y sector preifat yw’r unig opsiwn ar gyfer cyflwyno’r model hwn, ac felly mae gennym lawer o opsiynau wrth symud ymlaen. Bydd y cynlluniau peilot yn rhoi gwell syniad o’r ddarpariaeth i ni, ond rwy’n hyderus y byddwn yn gallu cyflawni’r rhaglen gofal plant fwyaf cynhwysfawr yn y DU gan y Llywodraeth hon erbyn diwedd y tymor llywodraeth hwn.

The Welsh Government’s commitment to extend entitlements to free childcare will, of necessity, lead to an increase in the number of childcare providers across Wales. This creates an opportunity for us to consider the positive community impacts that could arise from the growth in employment within this sector. What consideration has the Cabinet Secretary given to embedding the principles of the foundational economy into the childcare delivery offer and raising the social ask of providers in order to further benefit communities?

Bydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ymestyn yr hawl i ofal plant am ddim o reidrwydd yn arwain at gynnydd yn nifer y darparwyr gofal plant ledled Cymru. Mae hyn yn creu cyfle i ni ystyried yr effeithiau cymunedol cadarnhaol a allai ddeillio o’r cynnydd mewn cyflogaeth yn y sector hwn. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i roi i ymgorffori egwyddorion yr economi sylfaenol yn y cynnig i ddarparu gofal plant a chynyddu’r galw ar ddarparwyr i gynnig atebion cymdeithasol er budd pellach i gymunedau?

This is a great question in terms of the childcare plus agenda, making sure that this is not just about childcare and warehousing of children in some shape or form, but actually building an economy and the opportunity for the childcare sector to grow, but also the issues of procurement, food processing, retail distribution, transport—all of those things that feature around this one specific piece of work. It is something I’m working with my Cabinet colleagues on, and indeed the sector, which surprised me even more when I read the comments in the newspapers this week.

Mae hwn yn gwestiwn mawr mewn perthynas â’r agenda gofal plant ychwanegol, a gwneud yn siŵr nad yw hyn yn ymwneud yn unig â gofal plant a rhoi plant mewn warysau mewn rhyw ffordd neu’i gilydd, ond yn hytrach ei fod yn ymwneud ag adeiladu economi a’r cyfle i’r sector gofal plant dyfu, ond hefyd materion sy’n ymwneud â chaffael, prosesu bwyd, dosbarthiad manwerthu, cludiant—yr holl bethau sy’n rhan o’r gwaith penodol hwn. Mae’n rhywbeth rwy’n gweithio gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet arno, ac yn wir y sector, a dyna pam y synnais hyd yn oed yn fwy pan ddarllenais y sylwadau yn y papurau newydd yr wythnos hon.

Of course, quality is as important as quantity, and we know that falling behind early, particularly in cognitive development, can have long-lasting effects for children, particularly in later childhood, and indeed in later life. I’ve pressed you previously about the early years childcare and play workforce plan, and you indicated it would be available in the spring. Well, here we are, and I was just wondering whether you could give us an update as to when we’re likely to see it, and whether its publication is now, in fact, imminent.

Wrth gwrs, mae ansawdd yr un mor bwysig â maint, ac rydym yn gwybod bod llithro ar ôl yn gynnar, yn arbennig o ran datblygiad gwybyddol, yn gallu effeithio ar blant am amser hir, yn enwedig yn ddiweddarach yn eu plentyndod, ac yn wir yn ddiweddarach mewn bywyd. Rwyf wedi pwyso arnoch o’r blaen ynglŷn â’r cynllun ar gyfer y gweithlu blynyddoedd cynnar, gofal plant a chwarae, ac fe ddywedoch y byddai ar gael yn y gwanwyn. Wel, dyma ni, ac roeddwn yn meddwl tybed a allech roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â phryd rydym yn debygol o’i weld, ac a yw ar fin cael ei gyhoeddi mewn gwirionedd?

That work plan is being worked upon by ourselves, but also the commissioners as well. We’ve asked them to come in to talk to us about future planning. I think it’s only right that we do that.

We shouldn’t not acknowledge that this is going to be a huge challenge for the sector as a whole—to make sure we’ve got capacity within the system to deal with all these young people coming through. I agree—on the total childcare programme that we’ve been running, the two areas that have been most prominent are quality and flexibility, and it’s very wide ranging in that context, but we are working towards that. Delivery will be started in September, but I will give a more definitive answer to the Member when I’ve got some more details that I can give him.

Mae’r cynllun gwaith hwnnw’n cael ei ddatblygu gennym ni, a chan y comisiynwyr hefyd. Rydym wedi gofyn iddynt ddod i siarad â ni ynglŷn â chynlluniau ar gyfer y dyfodol. Nid yw ond yn iawn ein bod yn gwneud hynny yn fy marn i.

Ni ddylem beidio â chydnabod y bydd hon yn her enfawr i’r sector yn ei gyfanrwydd—gwneud yn siŵr fod gennym y gallu yn y system i ymdopi â’r holl bobl ifanc hyn sy’n dod drwyddi. Rwy’n cytuno—o ran y rhaglen gofal plant gyfan y buom yn ei chyflwyno, y ddau faes sydd wedi bod yn fwyaf amlwg yw ansawdd a hyblygrwydd, ac mae’n eang iawn yn y cyd-destun hwnnw, ond rydym yn gweithio tuag at hynny. Bydd y broses o gyflwyno yn cychwyn ym mis Medi, ond byddaf yn rhoi ateb mwy pendant i’r Aelod pan fydd gennyf ragor o fanylion y gallaf eu rhoi iddo.

Hawliadau a Hawliau plant

Children’s Rights and Entitlements

8. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cael â gweinidogion cyfatebol yng Ngogledd Iwerddon a’r Alban ynghylch hawliadau a hawliau plant? OAQ(5)0136(CC)

8. What discussions has the Cabinet Secretary had with counterparts in Northern Ireland and Scotland in relation to children’s rights and entitlements? OAQ(5)0136(CC)

I thank the Member for her question. My officials meet regularly with colleagues in Northern Ireland, Scotland and England to discuss children’s rights and the implementation of the United Nations Convention on the Rights of the Child. These discussions include taking forward the 2016 recommendations made by the UN Committee on the Rights of the Child in full.

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Mae fy swyddogion yn cyfarfod yn rheolaidd â chymheiriaid yng Ngogledd Iwerddon, yr Alban a Lloegr i drafod hawliau plant a gweithrediad Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. Mae’r trafodaethau hyn yn cynnwys bwrw ymlaen yn llawn ag argymhellion 2016 a wnaed gan Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn.

I thank the Cabinet Secretary for that response. Is he aware of the survey commissioned by the Northern Ireland Commissioner for Children and Young People that showed that 63 per cent of people in Northern Ireland now support children being legally protected from hitting, smacking, and indeed any type of assault? Is he also aware that Scottish MSP John Finnie is due to lodge a Member Bill in the Scottish Parliament in the next few weeks to abolish the defence of justifiable assault in relation to the physical punishment of children in Scotland? Does the Cabinet Secretary agree that it is very useful for us in Wales, and for the Welsh Government, to look at what is happening in other countries in relation to the physical punishment of children and our own proposed plans?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw. A yw’n ymwybodol o’r arolwg a gomisiynwyd gan Gomisiynydd Plant a Phobl Ifanc Gogledd Iwerddon a oedd yn dangos bod 63 y cant o bobl yng Ngogledd Iwerddon bellach yn cefnogi gwarchod plant yn gyfreithiol rhag taro, smacio, ac unrhyw fath o ymosodiad yn wir? A yw hefyd yn ymwybodol fod yr Aelod o Senedd yr Alban, John Finnie, i fod i gyflwyno Bil Aelod yn Senedd yr Alban yn ystod yr wythnosau nesaf i ddiddymu’r amddiffyniad o ymosodiad cyfiawnadwy mewn perthynas â chosbi plant yn gorfforol yn yr Alban? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod yn ddefnyddiol iawn i ni yng Nghymru, ac i Lywodraeth Cymru, edrych ar yr hyn sy’n digwydd mewn gwledydd eraill mewn perthynas â chosbi plant yn gorfforol a’n cynlluniau arfaethedig ein hunain?

Indeed, and the Member’s right to raise this. Promoting positive parenting in Wales is critically important, and learning from other nations is part of our approach, but we must recognise that solutions introduced by other countries are based on their own specific legal jurisdictions. Any legislation we take forward will be tailored to Wales, but the Member can rest assured that we will be introducing this legislation.

Yn wir, ac mae’r Aelod yn iawn i dynnu sylw at hyn. Mae hyrwyddo rhianta cadarnhaol yng Nghymru yn hollbwysig, ac mae dysgu gan wledydd eraill yn rhan o’n dull gweithredu, ond mae’n rhaid i ni gydnabod bod atebion a gyflwynwyd gan wledydd eraill yn seiliedig ar eu hawdurdodaethau cyfreithiol penodol eu hunain. Bydd unrhyw ddeddfwriaeth y byddwn yn bwrw ymlaen â hi’n cael ei theilwra ar gyfer Cymru, ond gall yr Aelod fod yn sicr y byddwn yn cyflwyno’r ddeddfwriaeth hon.

Cabinet Secretary, I think it’s very important in this area that our expectations and ambitions are constantly increasing, and that’s a good thing. Of course, we’ve contributed a children’s commissioner and the first play strategy, and in fairness to the Government here, taken on the foundation phase. But we do need to look at other jurisdictions as well to make sure that we really are still at the cutting edge.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn yn y maes hwn fod ein disgwyliadau a’n huchelgeisiau’n codi’n gyson, ac mae hynny’n beth da. Wrth gwrs, rydym wedi cyfrannu comisiynydd plant a’r strategaeth chwarae gyntaf, ac er tegwch i’r Llywodraeth yn y fan hon, rydym wedi mabwysiadu’r cyfnod sylfaen. Ond mae angen i ni edrych ar awdurdodaethau eraill yn ogystal i wneud yn siŵr ein bod o ddifrif yn parhau i fod ar flaen y gad.

I agree with the Member. Part of my team and some members of the Government support mechanisms have been on a trip to the States only last week to look at interventions that are looking at adverse childhood experiences. I know that other colleagues have been across the world as well, looking at interventions that are very positive for our young people. We shouldn’t be shy of adopting those policies. I only wish there was something closer to home, in England, that could have positive effects here in Wales.

Rwy’n cytuno â’r Aelod. Mae rhan o fy nhîm a rhai aelodau o fecanweithiau cymorth y Llywodraeth wedi bod ar daith i’r Unol Daleithiau yr wythnos diwethaf i weld ymyriadau’n edrych ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Gwn fod cyd-Aelodau eraill wedi bod ar draws y byd hefyd, yn edrych ar ymyriadau sy’n gadarnhaol iawn ar gyfer ein pobl ifanc. Ni ddylem gilio rhag mabwysiadu’r polisïau hynny. Mae’n drueni nad oes rhywbeth yn nes at gartref, yn Lloegr, a allai gael effeithiau cadarnhaol yma yng Nghymru.

Cymunedau yn Gyntaf

Communities First

9. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am drefniadau pontio ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf? OAQ(5)0134(CC)

9. Will the Cabinet Secretary make a statement on transitional arrangements for Communities First? OAQ(5)0134(CC)

I have announced a 12-month transitional period for Communities First to mitigate some of the impacts of the decision. Transition and strategy guidance has been issued to fully support the lead delivery bodies, who are currently submitting outline transition plans.

Rwyf wedi cyhoeddi cyfnod pontio o 12 mis ar gyfer Cymunedau yn Gyntaf i liniaru rhai o effeithiau’r penderfyniad. Mae canllawiau pontio a strategaeth wedi cael eu cyhoeddi i roi cefnogaeth lawn i’r cyrff cyflawni arweiniol sydd ar hyn o bryd yn cyflwyno cynlluniau pontio amlinellol.

The Cabinet Secretary will have received a letter from Caerphilly county borough councillor Ken James, the cabinet member for regeneration. I’d like to just draw his attention to this statement from Councillor James that says that Caerphilly council, as the lead body, are having trouble delivering their detailed plan because we’ve entered the pre-election period, which means they cannot adhere to their formal consultation and decision-making processes in order to develop and agree their proposals. Would therefore the Cabinet Secretary agree to a degree of flexibility for lead bodies when delivering their detailed plans?

Bydd Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn llythyr gan gynghorydd bwrdeistref sirol Caerffili, Ken James, yr aelod cabinet dros adfywio. Hoffwn dynnu ei sylw at y datganiad hwn gan y Cynghorydd James sy’n dweud bod cyngor Caerffili, fel y corff arweiniol, yn cael trafferth cyflawni eu cynllun manwl oherwydd ein bod bellach yn y cyfnod cyn yr etholiad, sy’n golygu na allant gadw at eu prosesau ffurfiol ar gyfer ymgynghori a gwneud penderfyniadau er mwyn datblygu a chytuno eu cynigion. Felly, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno i rywfaint o hyblygrwydd ar gyfer cyrff arweiniol wrth iddynt gyflwyno eu cynlluniau manwl?

As always, as the Member raises it with me, as well as Dawn Bowden and his other colleagues, I’m very interested in your views on this and how we can have a smoother transition for the people employed in the communities on the ground. I’m very interested in making sure that my team work closely with Caerphilly and other associations, and I’ve asked them to have a conversation with them directly to make sure that we can find a way through this proposal.

Fel bob amser, gan fod yr Aelod wedi dwyn y mater i fy sylw, yn ogystal â Dawn Bowden a’i gyd-Aelodau eraill, mae gennyf ddiddordeb mawr yn eich barn ar hyn a sut y gallwn sicrhau pontio llyfnach i’r bobl a gyflogir yn y cymunedau ar lawr gwlad. Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwneud yn siŵr fod fy nhîm yn gweithio’n agos gyda Chaerffili a chymdeithasau eraill, ac rwyf wedi gofyn iddynt gael sgwrs gyda hwy yn uniongyrchol i wneud yn siŵr ein bod yn gallu dod o hyd i ffordd drwy’r cynnig hwn.

Cabinet Secretary, in your statement on 14 February on your new approach to building resilient communities, you announced a new £12 million a year grant to support those who live away from the labour market. Could the Cabinet Secretary provide more details on this scheme, when it will be launched, who it will be targeted to or at, what objectives have been set, and how will they be achieved? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich datganiad ar 14 Chwefror ar eich dull newydd o adeiladu cymunedau cryf, fe gyhoeddoch grant newydd o £12 miliwn y flwyddyn i gefnogi’r rhai sy’n byw i ffwrdd oddi wrth y farchnad lafur. A allai Ysgrifennydd y Cabinet ddarparu mwy o fanylion am y cynllun hwn, pryd y bydd yn cael ei lansio, at bwy y bydd yn cael ei anelu, pa amcanion sydd wedi’u pennu, a sut y byddant yn cael eu cyflawni? Diolch.

Well, these aren’t new schemes. Lift and Communities for Work and the PaCE programme weren’t available in all of the clusters. We are making sure Lift and Communities for Work will be available in all the 52 former Communities First clusters, investing £12 million, as the Member said, about taking people who are very hard to reach from the market into employment. That isn’t always about an employability programme, but maybe about confidence building or otherwise giving people confidence to move into that plan. I’m also talking with Julie James in terms of her employability pathway to make sure that these very specific programmes in communities add value to the longer term intervention of lifelong learning. So, I’m more than happy to write to the Member with details of these schemes, but they aren’t new; we’re just increasing the capacity within the sector.

Wel, nid yw’r rhain yn gynlluniau newydd. Nid oedd Esgyn a Cymunedau am Waith a’r rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth ar gael ym mhob un o’r clystyrau. Rydym yn gwneud yn siŵr y bydd Esgyn a Cymunedau am Waith ar gael ym mhob un o 52 clwstwr blaenorol Cymunedau yn Gyntaf, gan fuddsoddi £12 miliwn, fel y dywedodd yr Aelod, er mwyn mynd â phobl sy’n anodd iawn eu cyrraedd i mewn i’r farchnad waith. Nid yw hynny bob amser yn ymwneud â rhaglen gyflogadwyedd, ond efallai â meithrin hyder neu fel arall, â rhoi hyder i bobl symud at y cynllun hwnnw. Rwyf hefyd yn siarad â Julie James ynglŷn â’i llwybr cyflogadwyedd i wneud yn siŵr fod y rhaglenni penodol iawn hyn mewn cymunedau yn ychwanegu gwerth at ymyrraeth hirdymor dysgu gydol oes. Felly, rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda manylion y cynlluniau hyn, ond nid ydynt yn newydd; nid ydym ond yn cynyddu’r gallu o fewn y sector.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

3. 3. Datganiadau 90 Eiliad
3. 3. 90-second Statements

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiadau 90 eiliad. Ann Jones.

The next item on our agenda is the 90-second statements. Ann Jones.

Diolch, Llywydd. In just an hour’s time, the Wales women’s football team will walk out onto the pitch to play a friendly against Northern Ireland. As part of that squad, Jess Fishlock will become the first Welsh footballer to receive 100 caps, marking a most memorable milestone for this talented midfielder. No player, man or woman, has ever played a century of games for Wales, and I’m sure it’ll be a special occasion for her, and one, I think, we should recognise here at the Assembly.

Jess made her Wales debut against Switzerland back in 2006. Recently turning 30, Jess has no plans to bring her international career to a close, and retains a burning ambition to represent her country at the finals of a major tournament. I’m sure that the team will do Jess proud today and Jess will play her part, and I hope that Jess can realise her ambitions to lead the Wales women’s football team into a major tournament. I’m sure we wish her well on this remarkable achievement. Diolch.

Diolch, Lywydd. Mewn awr yn unig, bydd tîm pêl-droed menywod Cymru yn cerdded ar y cae i chwarae gêm gyfeillgar yn erbyn Gogledd Iwerddon. Fel rhan o’r garfan honno, Jess Fishlock fydd y bêl-droedwraig gyntaf o Gymru i gael 100 o gapiau, sy’n nodi carreg filltir hynod gofiadwy i’r chwaraewraig canol cae dalentog. Nid oes yr un chwaraewr, dyn neu fenyw, erioed wedi chwarae cant o gemau dros Gymru, ac rwy’n siŵr y bydd yn achlysur arbennig iddi, ac yn un, rwy’n credu, y dylem ei gydnabod yma yn y Cynulliad.

Chwaraeodd Jess ei gêm gyntaf dros Gymru yn erbyn y Swistir yn ôl yn 2006. Ar ôl troi’n 30 yn ddiweddar, nid oes gan Jess unrhyw gynlluniau i ddod â’i gyrfa ryngwladol i ben, ac mae ganddi uchelgais danllyd o hyd i gynrychioli ei gwlad yn rowndiau terfynol pencampwriaeth fawr. Rwy’n siŵr y bydd y tîm yn gwneud eu gorau dros Jess heddiw ac y bydd Jess yn chwarae ei rhan, ac rwy’n gobeithio y gall wireddu ei huchelgais i arwain tîm pêl-droed menywod Cymru i mewn i bencampwriaeth fawr. Rwy’n siŵr ein bod yn dymuno’n dda iddi ar y gamp ryfeddol hon. Diolch.

Diolch, Llywydd. Ganed Henry Richard yn Nhregaron ar 3 Ebrill 1812. Yn weinidog yr Annibynwyr, roedd yn ffigur blaenllaw yn rhengoedd y Rhyddfrydwyr Cymreig. Ym 1868, etholwyd ef yn Aelod Seneddol bwrdeistref Merthyr Tudful a bu’n gwasanaethu yno am 20 mlynedd. Roedd yr etholaeth bryd hynny yn cynnwys fy nhre enedigol innau, Aberdâr.

Cofir Henry Richard yn bennaf fel hyrwyddwr achos heddwch a chyd-ddealltwriaeth rhyngwladol, ac fel ysgrifennydd y gymdeithas heddwch am 40 mlynedd. Ei brif lwyddiant oedd gweithio i sicrhau cymod yng nghytundeb Paris, y cytundeb â ddaeth a rhyfel Crimea i ben, gan datgan am y tro cyntaf yn rhyngwladol bod modd cymodi yn lle mynd i ryfel. Fe’i galwyd, o’r herwydd, yn apostol heddwch.

Fe’i gofir yn awr ar ffurf cerflun urddasol ar sgwâr Tregaron, ac yn enw ysgol newydd pob oedran yr ardal. Dyma ei ddatganiad ar y cerflun:

Cedwais dri pheth mewn cof yn barhaus:—peidio anghofio iaith fy ngwlad; a phobl ac achos fy ngwlad; a pheidio esgeuluso unrhyw gyfle i amddiffyn cymeriad a hyrwyddo buddiannau fy ngwlad. Gorwedd fy ngobeithion am ddifodiant y gyfundrefn ryfel yn argyhoeddiad barhaus y bobl, yn hytrach nag ym mholisïau cabinet a thrafodaethau senedd.’

Da, beth bynnag, i’w gofio yn ein Senedd ni heddiw.

Thank you, Llywydd. Henry Richard was born in Tregaron on 3 April in 1812. He was an Independent minister and was a prominent figure in the Welsh Liberal movement. In 1868, he was elected Member of Parliament for the constituency of Merthyr and he served there for 20 years. The constituency, at that time, included the town of my birth, Aberdare.

Henry Richard is mainly remembered as a promoter of the cause of peace and arbitration and as secretary of the peace society for 40 years. His main success was working to ensure a declaration in the Paris treaty, which brought the Crimean war to an end, declaring for the first time internationally that arbitration was available instead of war. He was therefore called the apostle of peace.

There is now a statue in his memory on the square in Tregaron, and a new, all-age school is named after him in the area. This is his statement on the statue:

I have always been mindful of three things:—not to forget the language of my country; and the people and cause of my country; and to neglect no opportunity of defending the character and promoting the interests of my country. My hope for the abatement of the war system lies in permanent conviction of the people, rather than the policies of cabinets or the discussions of parliaments.’

We should bear this in mind in our own Senedd today.

Diolch, Llywydd. Three and a half thousand people have now signed the petition to this Assembly calling for us to protect live music venues in Wales. That petition was started by the conductor and composer, Richard Vaughan. The problem is that there are two proposals to develop in Wales’s most famous live music street, Womanby Street, and the developments pose a threat to the music venues because of the weak planning laws we have in Wales. In England, there is the agent of change principle, which means that new developments need to accommodate existing live music venues and not the other way around. It’s time to think about what we can do, and people from all political parties need to stand up and protect the live music venues in Wales. The proposals for Womanby Street should be rejected unless there are cast-iron guarantees that the existing live music premises will not be affected. Our Senedd needs to listen to the thousands of people who have taken the time to sign the petition, because we need a change in planning law, and I call upon everybody present to ensure that we change the law here in Wales and protect our live music venues. Diolch.

Diolch, Lywydd. Mae tair mil a hanner o bobl bellach wedi llofnodi’r ddeiseb i’r Cynulliad hwn yn galw arnom i ddiogelu lleoliadau cerddoriaeth fyw yng Nghymru. Dechreuwyd y ddeiseb honno gan yr arweinydd a’r cyfansoddwr, Richard Vaughan. Y broblem yw bod dau gynnig i ddatblygu yn stryd cerddoriaeth fyw enwocaf Cymru, Stryd Womanby, ac mae’r datblygiadau yn fygythiad i’r lleoliadau cerddoriaeth oherwydd y deddfau cynllunio gwan sydd gennym yng Nghymru. Yn Lloegr, mae ganddynt egwyddor o asiant dros newid, sy’n golygu bod angen i ddatblygiadau newydd addasu i leoliadau cerddoriaeth fyw sy’n bodoli eisoes ac nid y ffordd arall. Mae’n amser i ni feddwl am yr hyn y gallwn ei wneud, ac mae angen i bobl o bob plaid wleidyddol fynd ati i amddiffyn lleoliadau cerddoriaeth fyw yng Nghymru. Dylai’r cynigion ar gyfer Stryd Womanby gael eu gwrthod oni bai bod gwarantau cadarn na fydd y safleoedd cerddoriaeth fyw presennol yn cael eu heffeithio. Mae angen i’n Senedd wrando ar y miloedd o bobl sydd wedi rhoi amser i arwyddo’r ddeiseb, oherwydd mae angen newid yn y gyfraith gynllunio, ac rwy’n galw ar bawb sy’n bresennol i sicrhau ein bod yn newid y gyfraith yma yng Nghymru ac yn amddiffyn ein lleoliadau cerddoriaeth fyw. Diolch.

4. 4. Cynnig i Ddiwygio Rheol Sefydlog 12 mewn perthynas â Chwestiynau Amserol
4. 4. Motion to Amend Standing Order 12 in relation to Topical Questions

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 12 mewn perthynas â chwestiynau amserol. Rydw i’n galw ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig—Paul Davies.

The next item on our agenda is the motion to amend Standing Order 12 in relation to topical questions. I call on a member of the Business Committee to move the motion—Paul Davies.

Cynnig NDM6287 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:

1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheol Sefydlog 12—Cwestiynau Amserol a Chwestiynau Brys’ a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Mawrth 2017.

2. Yn cymeradwyo’r cynnig i adolygu Rheolau Sefydlog 11 a 12, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.

Motion NDM6287 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 33.2:

1. Considers the Report of the Business Committee ‘Amending Standing Orders: Standing Order 12—Topical Questions and Urgent Questions’ laid in the Table Office on 29 March 2017.

2. Approves the proposal to revise Standing Orders 11 and 12, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. 5. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod
5. 5. Debate on a Member's Legislative Proposal

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r ddadl ar gynigion deddfwriaethol Aelod unigol, ac rwy’n galw ar Simon Thomas i wneud y cynnig.

The next item on our agenda is the debate on a Member’s legislative proposal, and I call on Simon Thomas to move the motion.

Cynnig NDM6227 Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar leihau gwastraff.

2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai lleihau gwastraff drwy roi gofyniad ar gynhyrchwyr a manwerthwyr bwyd mewn cysylltiad â phecynnu bwyd.

Motion NDM6227 Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes a proposal for a Bill on waste reduction.

2. Notes that the purpose of the Bill would be to reduce waste through placing requirements on food producers and retailers in respect of packaging.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I want to propose that the Assembly notes the proposal for a waste reduction Bill in Wales, and the purpose of the proposed legislation would be to reduce waste, and in two particular ways: to address the need for a deposit-return scheme in Wales and to address the need to either ban, or at least have a levy on, polystyrene packaging in Wales.

The context for this proposal is that further waste reduction is needed if we are to reach the Welsh Government’s target to reduce waste by 70 per cent by 2025, and, to reach zero waste by 2050, a significant pace of change is needed. Plaid Cymru would also like to bring the zero-waste target forward to 2030 and, as stated already by the Welsh Government, Wales can, and should, become Europe’s best recycling nation. We are fourth, to be fair, but we can do even better.

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf am gynnig bod y Cynulliad yn nodi’r cynnig ar gyfer Bil lleihau gwastraff yng Nghymru, a diben y ddeddfwriaeth arfaethedig fyddai lleihau gwastraff, ac mewn dwy ffordd arbennig: mynd i’r afael â’r angen am gynllun dychwelyd blaendal yng Nghymru a mynd i’r afael â’r angen naill ai i wahardd, neu gael ardoll ar ddeunydd pacio polystyren yng Nghymru.

Y cyd-destun ar gyfer y cynnig hwn yw bod angen lleihau gwastraff pellach os ydym am gyrraedd targed Llywodraeth Cymru i leihau gwastraff 70 y cant erbyn 2025, ac i fod yn ddiwastraff erbyn 2050, mae angen cyflymu’r newid yn sylweddol. Byddai Plaid Cymru hefyd yn hoffi symud y targed diwastraff ymlaen i 2030 ac fel y nodwyd eisoes gan Lywodraeth Cymru, gall Cymru, ac fe ddylai Cymru, fod y wlad orau yn Ewrop am ailgylchu. Rydym yn bedwerydd, i fod yn deg, ond gallwn wneud hyd yn oed yn well.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Wales’s recycling rate has doubled over the last decade, from just under 30 per cent in 2006-07 to over 60 per cent in 2015-16. However, not everyone recycles, and there are also local authorities that are significantly behind the pace of change. The current 58 per cent target of Welsh Government was not met by Newport, Torfaen, and Blaenau Gwent in 2015 and 2016. I believe, therefore, that a deposit-return scheme, through which customers pay a small additional charge for cans and bottles and are paid back when they return the empties, will incentivise people who do not already recycle and, indeed, will introduce an element of resource saving into our economy. This scheme should be available for plastic cans and bottles as well as metal ones and glass ones. As well as increasing collection rates, deposit schemes provide a higher quality of material, which can then be refilled or recycled. Deposit schemes could also save local authorities money in the long-term through lowering the amount of household waste to be managed, reducing the need for sorting and disposal facilities, such as incinerators and landfill, and reducing the need for street cleaning.

It’s a particular concern that the marine environment around Wales is being very much degraded by the amount of plastics in our environment. The Marine Conservation Society has a petition before the Assembly currently and is supporting a journey by a clipper around the coast of Britain in August, which will be calling in Cardiff sometime in the month of August, called the Sea Dragon, and the purpose of the Sea Dragon is to collate data on plastic in our marine environment. This is citizen science at its very best, in co-ordination with universities. And any of us—

Mae cyfradd ailgylchu Cymru wedi dyblu dros y degawd diwethaf, o ychydig o dan 30 y cant yn 2006-07 i dros 60 y cant yn 2015-16. Fodd bynnag, nid yw pawb yn ailgylchu, ac mae yna awdurdodau lleol hefyd sydd ar ei hôl hi’n sylweddol o ran cyflymder y newid. Ni lwyddodd Casnewydd, Torfaen, na Blaenau Gwent i gyrraedd targed presennol Llywodraeth Cymru o 58 y cant yn 2015 na 2016. Credaf, felly, y bydd cynllun dychwelyd blaendal, lle y mae cwsmeriaid yn talu tâl ychwanegol bychan am ganiau a photeli sy’n cael ei ad-dalu pan fyddant yn eu dychwelyd yn wag, yn cymell pobl nad ydynt eisoes yn ailgylchu ac yn wir, yn cyflwyno elfen o arbed adnoddau i’n heconomi. Dylai’r cynllun hwn fod ar gael ar gyfer caniau a photeli plastig yn ogystal â rhai metel a gwydr. Yn ogystal â chynyddu cyfraddau casglu, mae cynlluniau blaendal yn cynnig deunyddiau o safon uwch y gellir eu hail-lenwi neu eu hailgylchu. Gallai cynlluniau blaendal arbed arian i awdurdodau lleol hefyd yn y tymor hir drwy leihau gwastraff y cartref sydd angen ei reoli, a lleihau’r angen am gyfleusterau didoli a gwaredu, megis llosgyddion a thirlenwi, a lleihau’r angen i lanhau strydoedd.

Mae’n bryder arbennig fod yr amgylchedd morol o amgylch Cymru yn dirywio’n fawr iawn o ganlyniad i’r holl blastig yn ein hamgylchedd. Mae gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol ddeiseb ger bron y Cynulliad ar hyn o bryd ac mae’n cefnogi taith ar long hwyliau o’r enw Sea Dragon o amgylch arfordir Prydain ym mis Awst, a fydd yn galw yng Nghaerdydd rywbryd ym mis Awst, a phwrpas Sea Dragon yw casglu data ar blastig yn ein hamgylchedd morol. Dyma wyddoniaeth y dinesydd ar ei gorau, mewn cydgysylltiad â phrifysgolion. Ac mae unrhyw un ohonom—

Can I just—[Inaudible.]

A gaf fi—[Anghlywadwy.]

Just as species champion for the grey seals, all 43 of my new friends now in Worm’s Head would surely back such a proposal.

Fel hyrwyddwr rhywogaethau ar ran y morlo llwyd, byddai pob un o’r 43 o ffrindiau newydd sydd gennyf bellach ym Mhen Pyrod yn sicr yn cefnogi cynnig o’r fath.

I’m sure they would, but I would say to Dai Lloyd that they’re not necessarily his friends, because I think they travel a long distance, and they’re probably as much Irish and Breton friends as they are Welsh friends. But it just shows the marine environment is there to be protected. And I think if anyone has undertaken a beach clean—and perhaps Dai Lloyd would like to consider a beach clean—they will know how many bits of plastic and returns from bottles are picked up at that stage.

Now, Germany’s deposit-return scheme is the most successful in the world. That’s been in place since 2003. A charge of 25 euro cent is applied to all drink containers apart from milk and fruit and vegetable juices. As a result, 98.5 per cent of refillable bottles are returned by consumers, and this is the point: the quality of recovered material is good enough to guarantee that an old bottle will become a new bottle. So, though we succeed in recycling at the moment, the advantage of a deposit-return scheme is the saving of resource, as well, and less waste. This has also helped to remove 1 billion to 2 billion one-way containers from Germany’s bins and streets.

It’s also the trend that is increasingly growing. I didn’t want to bring rubbish into the Chamber, Deputy Presiding Officer, and I did have to prepare this last night—myself, personally—but, if you buy some trendy beer or hipster ale these days, you’ll find that it often has a 10 cent refund for any state or territory—this is for international sales in Australia and the United States. So, this is the trend that’s already happening—we need only to follow that trend, and, as they say, work with it.

However, not everything can be recycled, and to reach zero waste—or reuse, indeed—we will eventually need to ensure that all packaging used in Wales is recyclable. One of the main causes of litter is, in fact, polystyrene packaging, which is not recyclable and cannot be reused, as it’s often used for food packaging, of course. Whilst other more environmentally friendly materials can be used, many cafes, shops, and fast-food outlets use polystyrene packaging for drinks and takeaways because it’s cheaper. Figures from the Bevan Foundation demonstrated that an online wholesaler offered 500 large polystyrene burger boxes for £21.12, whereas the biodegradable burger boxes are sold at £44.48 for 500.

So, there’s little incentive currently for retailers to use environmentally friendly alternatives, which include biodegradable containers, refillable containers, and even edible containers, which are now possible. It may not be possible or necessary to follow many states and cities in the USA and ban polystyrene packaging in Wales, although I am personally tempted to think along those lines, but we can look closer to home at our own successful single-use carrier bag charge, introduced by the Welsh Government in October 2011. According to a review commissioned by the Welsh Government and published in March 2016, between the introduction of the 5p charge in 2011 and 2014, there was an estimated 70 per cent reduction in the use of single-use carrier bags in Wales. So, a similar charge on polystyrene food and drink containers could be paid by the retailer or passed on to the consumer and lead to a similar decline in use.

It’s very interesting that, when the Cabinet Secretary for Finance and Local Government came to the Finance Committee in Newport last week—I think it was last week, or it might have been the week before; I can’t remember exactly when now—he talked about using the new powers in the Wales Act 2017 to introduce innovative taxes. And, of course, one of the proposals from the Bevan Foundation and others is a polystyrene charge in Wales, as just such an innovative tax.

So, many stakeholders, from the marine and environmental sectors to people like the Bevan Foundation, are calling for a tax on polystyrene to reduce its use, or even to drive out its use with more environmentally friendly alternatives. I think such legislation could deal with and help reduce waste enormously in Wales, but, more importantly, put us at the forefront of thinking in a European context.

Rwy’n siŵr y byddent, ond carwn ddweud wrth Dai Lloyd nad ydynt yn ffrindiau iddo o reidrwydd, oherwydd credaf eu bod yn teithio pellter hir, ac maent yn llawn cymaint o ffrindiau Gwyddelig a Llydewig ag o ffrindiau Cymreig yn ôl pob tebyg. Ond mae’n dangos bod yr amgylchedd morol yno i gael ei ddiogelu. Ac os oes unrhyw un wedi mynd ati i lanhau traeth—ac efallai y byddai Dai Lloyd eisiau ystyried glanhau traeth—rwy’n credu y byddant yn gwybod faint o ddarnau o blastig a photeli gwag sy’n cael eu codi ar yr adeg honno.

Nawr, cynllun dychwelyd blaendal yr Almaen yw’r un mwyaf llwyddiannus yn y byd. Mae hwnnw wedi bod ar waith ers 2003. Caiff tâl o 25 sent ewro ei ychwanegu at bob cynhwysydd diod ar wahân i laeth a sudd ffrwythau a llysiau. O ganlyniad, mae 98.5 y cant o boteli y gellir eu hail-lenwi yn cael eu dychwelyd gan ddefnyddwyr, a dyma’r pwynt: mae ansawdd y deunydd a adferir yn ddigon da i sicrhau y bydd hen botel yn dod yn botel newydd. Felly, er ein bod yn llwyddo i ailgylchu ar hyn o bryd, mantais cynllun dychwelyd blaendal yw arbed adnoddau yn ogystal, a llai o wastraff. Mae hyn hefyd wedi helpu i gael gwared ar 1 biliwn i 2 biliwn o gynwysyddion untro o finiau a strydoedd yr Almaen.

Mae hefyd yn duedd sy’n tyfu’n gynyddol. Nid oeddwn eisiau dod â sbwriel i mewn i’r Siambr, Dirprwy Lywydd, a bu’n rhaid i mi baratoi hyn neithiwr—fy hun, yn bersonol—ond os ydych yn prynu cwrw ffasiynol neu gwrw hipster y dyddiau hyn, fe welwch ei fod yn aml yn rhoi ad-daliad o 10 sent i unrhyw wladwriaeth neu diriogaeth—mae hyn ar gyfer gwerthiant rhyngwladol yn Awstralia a’r Unol Daleithiau. Felly, mae’n duedd sy’n digwydd eisoes—nid oes ond angen i ni ddilyn y tuedd hwnnw a mynd gyda’r llif fel petai.

Fodd bynnag, ni ellir ailgylchu popeth, ac i fod yn ddiwastraff—neu i ailddefnyddio, yn wir—bydd angen i ni, yn y pen draw, sicrhau bod yr holl ddeunydd pacio a ddefnyddir yng Nghymru yn ailgylchadwy. Un o brif achosion sbwriel, mewn gwirionedd, yw deunydd pacio polystyren nad yw’n ailgylchadwy ac na ellir ei ailddefnyddio, gan ei fod yn aml yn cael ei ddefnyddio ar gyfer pacio bwyd, wrth gwrs. Er y gellid defnyddio deunyddiau eraill sy’n ecogyfeillgar, mae llawer o gaffis, siopau, a sefydliadau bwyd brys yn defnyddio deunydd pacio polystyren ar gyfer diodydd a chludfwyd am ei fod yn rhatach. Dangosodd ffigurau gan Sefydliad Bevan fod cyfanwerthwr ar-lein yn cynnig 500 o flychau byrgyrs polystyren mawr am £21.12, tra bod 500 o flychau byrgyrs biobydradwy yn cael eu gwerthu am £44.48.

Felly, nid oes llawer o gymhelliant ar hyn o bryd i fanwerthwyr ddefnyddio dulliau amgen ecogyfeillgar, sy’n cynnwys cynwysyddion biobydradwy, cynwysyddion y gellir eu hail-lenwi, a hyd yn oed cynwysyddion bwytadwy, sydd bellach yn bosibl. Efallai na fydd yn bosibl nac yn angenrheidiol inni ddilyn nifer o daleithiau a dinasoedd yn yr Unol Daleithiau a gwahardd deunydd pacio polystyren yng Nghymru, er fy mod yn cael fy nhemtio’n bersonol i feddwl ar hyd y llinellau hynny, ond gallwn edrych yn agosach at gartref ar ein cynllun llwyddiannus i godi tâl am fagiau siopa untro a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ym mis Hydref 2011. Yn ôl arolwg a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2016, rhwng cyflwyno’r tâl o 5c yn 2011 a 2014, gwelwyd 70 y cant amcangyfrifedig o ostyngiad yn y defnydd o fagiau siopa untro yng Nghymru. Felly, gallai’r manwerthwr dalu tâl tebyg am gynwysyddion bwyd a diod polystyren neu gellid ei drosglwyddo i’r defnyddiwr ac arwain at ostyngiad tebyg yn y defnydd ohonynt.

Pan ddaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i’r Pwyllgor Cyllid yng Nghasnewydd yr wythnos diwethaf—credaf mai’r wythnos diwethaf oedd hi, neu gallai fod wedi bod yr wythnos cynt; ni allaf gofio yn union pryd yn awr—mae’n ddiddorol iawn ei fod wedi sôn am ddefnyddio’r pwerau newydd yn Neddf Cymru 2017 i gyflwyno trethi arloesol. Ac wrth gwrs, un o’r argymhellion gan Sefydliad Bevan ac eraill yw tâl polystyren yng Nghymru, fel treth yr un mor arloesol.

Felly, mae llawer o randdeiliaid, o’r sectorau morol ac amgylcheddol i bobl fel Sefydliad Bevan, yn galw am dreth ar bolystyren i leihau ei ddefnydd, neu hyd yn oed i roi diwedd ar ei ddefnydd drwy ddefnyddio dewisiadau eraill sy’n fwy ecogyfeillgar. Rwy’n credu y gallai deddfwriaeth o’r fath fynd i’r afael â’r mater a helpu’n aruthrol i leihau gwastraff yng Nghymru, ond yn bwysicach, gallai ein rhoi ar flaen y gad yng nghyd-destun y meddylfryd Ewropeaidd.

I support this excellent proposal, and I think there are many other things we might consider doing as well. First, just to correct Simon, we are, I understand, the third best in the world for recycling, after Germany and Taiwan, so we need to celebrate that.

I was wondering whether we would have the competency, for example, to outlaw contracts that the supermarkets are making with some of their farming suppliers to force them to plough vegetables back into the land if they don’t meet the cosmetic appearances that consumers apparently demand in supermarkets, because that seems to me absolutely criminal.

I support your polystyrene tax, but I feel that there’s also more that we need to do to clarify for the citizen what plastics are recyclable and what are not, because I’ve had some debate with constituents about whether the black trays that are used invariably in processed foods—are they recyclable or not? If they’re not, let’s stop using them and use another coloured tray or one that’s made of a slightly different material, because it ought to be perfectly possible to recycle plastics if they’re not adulterated. Therefore, I think that the polystyrene tax should be extended to any plastics that are not recyclable, so that we force companies to recycle, because the cost in terms of the environment is just absolutely huge.

Most plastic packaging material is lost after one use—it’s not recycled. Once it becomes waste, it’s disposed of as municipal waste and about 30 per cent of it gets lost into the oceans, with the impact on Dai Lloyd’s friends but also on the ocean generally. We do face a situation where we could actually have more plastic in the ocean than fish, and that is a pretty scary prospect. So, I think that Europe is beginning to look at this, because, obviously, not all of Europe is doing as well as either Germany or Wales. The European Parliament has recently approved something called the Bonafè report, which is aimed at moving the EU towards a circular economy, with an 80 per cent recycling target for packaging waste. So, we want to be ahead of the curve in that respect, rather than following on.

So, I think that those are particularly good things that we could be doing, but I think it is also about changing behaviour, particularly the fact that a third of all food never actually reaches the table—that tells us that there’s something wrong about the way we respect food. But I think that we should also be thinking of following the excellent example of Germany with the closed substance cycle and waste management Act, which they passed in 1996, as you’ve already referred to, because it really does help to embed the ‘reduce, reuse, recycle’ concept, which we should all be following.

Rwy’n cefnogi’r cynnig ardderchog hwn, ac rwy’n credu bod llawer o bethau eraill y gallwn ystyried eu gwneud yn ogystal. Yn gyntaf, i gywiro Simon, rwy’n deall mai ni yw’r drydedd wlad orau yn y byd am ailgylchu, ar ôl yr Almaen a Taiwan, felly mae angen i ni ddathlu hynny.

Roeddwn yn meddwl tybed a fyddai gennym y cymhwysedd, er enghraifft, i wahardd cytundebau y mae’r archfarchnadoedd yn eu llunio gyda rhai o’u cyflenwyr ffermio i’w gorfodi i aredig llysiau yn ôl i mewn i’r tir os nad ydynt yn cyd-fynd â’r olwg gosmetig y mae defnyddwyr, ymddengys, yn galw amdani mewn archfarchnadoedd, oherwydd mae hynny’n ymddangos i mi yn hollol warthus.

Rwy’n cefnogi eich treth bolystyren, ond rwy’n teimlo bod yna ragor sydd angen i ni ei wneud i egluro i’r dinesydd pa blastig sy’n ailgylchadwy a pha blastig nad yw’n ailgylchadwy, oherwydd rwyf wedi cael trafodaeth gydag etholwyr ynglŷn ag a yw’r cynwysyddion duon sy’n cael eu defnyddio’n ddieithriad gyda bwydydd wedi’u prosesu—a ydynt yn ailgylchadwy ai peidio? Os nad ydynt, gadewch i ni roi’r gorau i’w defnyddio a defnyddio cynhwysydd lliw arall neu un sydd wedi cael ei wneud o ddeunydd ychydig yn wahanol, oherwydd dylai fod yn berffaith bosibl ailgylchu plastig os nad yw wedi’i ddifwyno. Felly, credaf y dylid ymestyn y dreth bolystyren i gynnwys unrhyw blastig nad yw’n ailgylchadwy, fel ein bod yn gorfodi cwmnïau i ailgylchu, oherwydd mae’r gost o ran yr amgylchedd yn hollol enfawr.

Mae’r rhan fwyaf o ddeunydd pacio plastig yn cael ei golli ar ôl cael ei ddefnyddio unwaith—nid yw’n cael ei ailgylchu. Pan ddaw’n wastraff, caiff ei waredu fel gwastraff trefol ac mae tua 30 y cant ohono yn cael ei golli i’r cefnforoedd, gydag effaith ar ffrindiau Dai Lloyd, a hefyd ar y môr yn gyffredinol. Rydym yn wynebu sefyllfa lle y gallem, mewn gwirionedd, gael mwy o blastig yn y môr nag o bysgod, ac mae hwnnw’n bosibilrwydd eithaf brawychus. Felly, rwy’n credu bod Ewrop yn dechrau edrych ar hyn, oherwydd, yn amlwg, nid yw pob gwlad yn Ewrop yn gwneud cystal â’r Almaen neu Gymru. Yn ddiweddar, mae Senedd Ewrop wedi cymeradwyo rhywbeth o’r enw adroddiad Bonafè, sy’n anelu i symud yr UE tuag at economi gylchol, gyda tharged ailgylchu o 80 y cant ar gyfer gwastraff deunydd pacio. Felly, rydym eisiau bod ar flaen y gad yn hynny o beth, yn hytrach na dilyn eraill.

Felly, rwy’n credu bod y rheini’n bethau arbennig o dda y gallem fod yn eu gwneud, ond credaf ei fod yn ymwneud hefyd â newid ymddygiad, yn enwedig y ffaith nad yw traean o’r holl fwyd byth yn cyrraedd y bwrdd, mewn gwirionedd—mae hynny’n dweud wrthym fod rhywbeth o’i le ar y ffordd rydym yn parchu bwyd. Ond rwy’n credu y dylem hefyd ystyried dilyn esiampl ardderchog yr Almaen gyda’r Ddeddf cylch sylweddau caeëdig a rheoli gwastraff, a basiwyd ym 1996, fel y dywedoch eisoes, gan ei bod yn help mawr i ymgorffori’r cysyniad ‘arbed, ailddefnyddio, ailgylchu’ y dylem i gyd fod yn ei ddilyn.

Are you coming to a conclusion, please?

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

So, I think if we want to be a zero-waste nation by 2050 or by 2030, then we should be really, I hope, considering this legislation.

Felly, os ydym am fod yn genedl ddiwastraff erbyn 2050 neu erbyn 2030, yna rwy’n credu y dylem fod, gobeithio, yn ystyried y ddeddfwriaeth hon.

Mae’n bwysig bod y Cynulliad yn parhau â’r gwaith da o daclo gwastraff, mater sy’n effeithio arnom ni i gyd. Mae arfordir, moroedd a thraethau Cymru yn gynefinoedd sy’n cael eu niweidio yn sylweddol gan wastraff, ac wrth gefnogi Simon Thomas heddiw rwyf am sôn am effaith gwastraff ar gynefinoedd morol, a sôn am effaith polystyren yn benodol.

Yn dilyn y dreth ar fagiau a gafodd ei chyflwyno yn 2011, cafwyd gostyngiad nodedig yn y nifer o fagiau plastig sy’n cael eu canfod ar draethau o gwmpas Cymru. Ond yn ôl arolwg traethau 2016, pan arolygwyd 28 o draethau yng Nghymru, roedd cynnydd o 16 y cant ers y flwyddyn flaenorol yn y nifer o eitemau gwastraff a ganfuwyd. Plastig a pholystyren ydy’r prif eitemau gwastraff a ganfuwyd ar draethau y Deyrnas Unedig ac, wrth gwrs, fel rydym wedi ei glywed, mae polystyren yn broblem amgylcheddol aruthrol oherwydd nad ydy o ddim yn ddeunydd sy’n dirywio efo amser, ac nid ydym yn gwybod faint o amser mae’n ei gymryd i bydru. Yn y cyfamser, mae safleoedd tirlenwi yn ogystal â’n moroedd ni yn llenwi efo fo. Mae polystyren yn waeth na phlastigion oherwydd mae yna dystiolaeth gynyddol bod cemegau ynddo fo sy’n gallu achosi canser, yn ogystal â’r ffaith ei fod hefyd yn niweidio a dinistrio bywyd gwyllt a bywyd môr.

Ddoe, fe ges i, digwydd bod, lythyr gan gynghorydd sir sy’n byw wrth ymyl ysgol yn Arfon, a dyma mae hi’n ei ddweud:

Yn ein ardal ni, gwelwn ddisgyblion ysgol yn ymweld â siopau bwyd amser cinio ac yn dympio’r boscys polysterene dros y cloddiau, yn y coed a glannau afonydd, ar diroedd gwyrdd, ar hyd llwybrau ac ar ochr y ffyrdd. Mae’n ofnadwy ac mae’n broblem sy’n gwaethygu. Yn sicr mae gwaith i’w wneud i addysgu plant i gael gwared o’u sbwriel mewn modd cyfrifol, ac wrth gwrs mae’n frwydr barhaus i sicrhau digon o finiau ac ati. Serch hynny, rwyf o’r farn y byddai’n help mawr i leihau deunydd pacio yn enwedig deunydd pacio bwyd.’

Mae hi’n mynd ymlaen, y cynghorydd sir yma, i ddweud:

Tybed a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried rhoi treth ar bolysterene? Mae’r dreth ar fagiau plastig wedi bod yn llwyddiant ysgubol: yn wir mor llwyddiannus fel bod gwledydd eraill y DG wedi mabwysiadu’r un polisi! Beth am i Gymru arwain y ffordd unwaith eto, a chreu Cymru sy’n rhydd o bolysterene? Diolch yn fawr am ddarllen fy llythyr a gobeithio bydd cyfle i chi siarad ar fy rhan a gofyn i’r Llywodraeth ystyried fy nghais.’

Yn amlwg, mae yna fwy o drafod i’w wneud: treth, lefi, gwahardd—pa un ydy’r dull gorau o gyrraedd y nod? Ond yn sicr, mi fyddai lleihau’r gwastraff pecynnu ar nwyddau yn gwneud llawer iawn i leihau’r gwastraff sy’n cael ei luchio, gyda chymaint ohono fo yn anochel yn diweddu ar ein traethau a’n moroedd, lle mae’n gallu cymryd blynyddoedd lawer i ddatgymalu. Felly, diolch am gael cyfrannu at y ddadl. Diolch i Simon am ddod â’r mater gerbron, ac ymlaen efo’r ymdrechion i daclo gwastraff.

It’s important that the Assembly continues with the good work of tackling waste. It’s an issue that affects us all. The seas, coastlines and beaches of Wales are habitats that are seriously damaged by waste and, in supporting Simon Thomas today, I want to mention the impact of waste on marine habitats and the impact of polystyrene particularly.

Following the plastic bag tax, introduced in 2011, there was a notable reduction in the number of plastic bags found on beaches around Wales, but according to the beach survey of 2016, when 28 Welsh beaches were surveyed, there was an increase of 16 per cent since the previous year in the number of items of waste found. Plastic and polystyrene are the main items found on beaches in the UK, and as we’ve heard, polystyrene is a huge environmental problem because it isn’t a material that biodegrades over time, and we don’t know how long it takes to biodegrade. In the meantime, landfill sites, as well as our seas, are filling with polystyrene. Polystyrene is worse than plastics, because there is increasing evidence that chemicals in polystyrene can be carcinogenic as well as damaging and being harmful to our wildlife and marine life.

By way of coincidence, yesterday I received a letter from a county councillor living near a school in Arfon, and this is what she says:

In our area, we see pupils visiting food shops at lunchtime and dumping their polystyrene containers in the woods and on riverbanks, on greenfield sites, along paths and on our pavements. It’s terrible and it’s a problem that’s increasing. Certainly, there is work to be done to educate children to dispose of their litter in a responsible way. Of course, it’s an ongoing battle to ensure a sufficient number of bins and so on. Despite that, I am of the view that it would be of great assistance to reduce packaging, particularly food packaging.

She goes on, this councillor, to say:

I wonder whether the Welsh Government would consider taxing polystyrene. The tax on plastic bags has been a sweeping success. So successful, indeed, that other nations in the UK have adopted the same policy. What about Wales leading the way once again, creating a Wales which is free of polystyrene? Thank you for reading my letter. I hope you’ll have an opportunity to speak up on my behalf and ask the Government to consider my request.

Clearly, there’s more discussion to be had: a tax, a levy, a prohibition—which is the best approach of reaching our aim? But certainly, reducing the packaging waste in terms of goods would do a great deal to reduce the waste that is disposed of, with so much inevitably finishing up on our beaches and in our seas, where it can take many, many years to biodegrade. So, thank you for the opportunity to contribute to the debate. Thank you to Simon for bringing this issue forward, and on with the attempts to tackle the issue of waste.

Could I just say that the Welsh Conservative group has no objection in principle to what Simon is intending to do, or would do if he got the opportunity to introduce a Bill here? However, we do think the practicalities play very heavily and need to be fully considered, and, in fairness, he did refer to them in his speech.

But we do start from the concept of the circular economy. I think we’re much more aware, now, of the impact we have in terms of how we wrap our products and how we consume the goods that we rely on so much. As many people have said, you’ve only got to walk on a beach anywhere, really, in the world, now, to realise the impact. I think, in the last 20 years or so, there’s been a huge shift, also, in public support and the demand the public have for policies that effectively meet these environmental demands.

I think we should remember that Wales does have a good suite of recycling polices at the moment, and we start from a high base. Whatever we do, we obviously want to preserve those achievements. I think any deposit scheme, in particular, would have to be very carefully thought through, so that we would be convinced that it really would take us a lot further than we can get just with the existing policies.

Some of the issues that have been raised with me—I don’t think they’re insuperable, but they obviously will need to be addressed. The existing infrastructure could be affected by a poorly designed scheme. You can end up with a clumsy policy that encourages people to make extra journeys to the supermarket, or whatever, to return bottles and other items. So, I think that needs to be considered. Also, many people, especially vulnerable people, have their groceries delivered—how that is incorporated into any deposit scheme. As I said, I don’t think they are insuperable, but they are knotty problems and they need to be addressed. I also think that the implications of any radical shift from kerbside, which has been hugely successful, to bring-to-store schemes, or whatever model is suggested, needs careful thought.

On food packaging, I think Wales and the UK need to get our act together, and I think a lot of us have just been depressed, on occasion, by the sheer quantity of material wrapping essential goods. That can’t be a great model and we need to move away from it. I’ve heard stories of outraged German consumers just tearing superfluous packaging off their products before they get to the till. I’m not recommending that, but I do think it shows you that there is a public mood for going even further here. So, we wish him well and we will look at anything that eventually comes to us very seriously.

A gaf fi ddweud nad oes gan grŵp y Ceidwadwyr Cymreig unrhyw wrthwynebiad mewn egwyddor i’r hyn y mae Simon yn bwriadu ei wneud, neu y byddai’n ei wneud pe bai’n cael cyfle i gyflwyno Bil yma? Fodd bynnag, rydym yn credu bod yr elfennau ymarferol yn chwarae rhan fawr iawn ac mae angen eu hystyried yn llawn, ac er tegwch, fe gyfeiriodd atynt yn ei araith.

Ond rydym yn dechrau o’r cysyniad o economi gylchol. Rwy’n credu ein bod yn llawer mwy ymwybodol bellach o’r effaith rydym yn ei chael o ran sut rydym yn lapio ein cynnyrch a sut rydym yn defnyddio’r nwyddau y dibynnwn gymaint arnynt. Fel y mae llawer o bobl wedi dweud, nid oes ond yn rhaid i chi gerdded ar draeth yn unrhyw le yn y byd yn awr, mewn gwirionedd, i sylweddoli’r effaith. Rwy’n credu bod newid enfawr wedi bod hefyd yn ystod yr 20 mlynedd neu fwy diwethaf, o ran cefnogaeth y cyhoedd a galwadau’r cyhoedd am bolisïau sy’n bodloni’r gofynion amgylcheddol hyn yn effeithiol.

Rwy’n credu y dylem gofio bod gan Gymru gyfres dda o bolisïau ailgylchu ar hyn o bryd, ac rydym yn dechrau o sylfaen uchel. Beth bynnag a wnawn, mae’n amlwg ein bod yn awyddus i ddiogelu’r cyflawniadau hynny. Rwy’n credu y byddai’n rhaid meddwl yn ofalus iawn am unrhyw gynllun blaendal, yn benodol, er mwyn inni allu bod yn argyhoeddedig y byddai’n mynd â ni gryn dipyn yn bellach nag sy’n bosibl gyda’r polisïau sy’n bodoli’n barod yn unig.

Mae rhai o’r materion a ddaeth i fy sylw—nid wyf yn credu eu bod yn anorchfygol, ond yn amlwg bydd angen mynd i’r afael â hwy. Gallai cynllun wedi’i gynllunio’n wael effeithio ar y seilwaith presennol. Gallwch gael polisi trwsgl yn y pen draw sy’n annog pobl i fynd ar deithiau ychwanegol i’r archfarchnad, neu beth bynnag, i ddychwelyd poteli ac eitemau eraill. Felly, credaf fod angen ystyried hynny. Hefyd, mae llawer o bobl, yn enwedig pobl agored i niwed, yn cael eu nwyddau wedi’u dosbarthu i’w cartref—sut y mae ymgorffori hynny mewn cynllun blaendal? Fel y dywedais, nid wyf yn credu eu bod yn anorchfygol, ond maent yn broblemau dyrys ac mae angen rhoi sylw iddynt. Rwyf hefyd yn credu bod angen rhoi ystyriaeth ofalus i oblygiadau unrhyw newid radical o gasglu o ymyl y ffordd, sydd wedi bod yn hynod lwyddiannus, i gynlluniau dychwelyd i’r siop, neu ba fodel bynnag a awgrymir.

O ran deunydd pacio bwyd, rwy’n credu bod angen i Gymru a’r DU gael trefn ar bethau, ac rwy’n credu bod llawer ohonom ar brydiau wedi cael ein digalonni gan yr holl ddeunydd sy’n lapio nwyddau hanfodol. Ni all fod yn fodel gwych ac mae angen i ni symud oddi wrtho. Rwyf wedi clywed straeon am ddefnyddwyr blin yn yr Almaen yn rhwygo deunydd pacio diangen oddi ar eu cynnyrch cyn iddynt gyrraedd y til. Nid wyf yn argymell hynny, ond rwy’n credu ei fod yn dangos i chi fod yna awydd ymhlith y cyhoedd i fynd gam ymhellach hyd yn oed yn hyn o beth. Felly, rydym yn dymuno’n dda iddo, a byddwn yn edrych o ddifrif ar unrhyw beth a ddaw atom yn y pen draw.

I congratulate Simon on bringing this legislative proposal forward, aiming to reduce waste through placing additional requirements on food producers and retailers. It builds on the good work already undertaken by the Welsh Government and this Assembly to tackle an issue that affects us all, and we all do have a responsibility to tackle not least the islands of waste now growing in our oceans and choking marine life.

Wales has been at the forefront in the UK of proposing and then implementing legislation to support waste reduction, from the ‘Towards Zero Waste’ strategy, ambitiously aiming for a zero-waste nation by 2050, to the waste Measure, which introduced, as many other Members have remarked upon, the single carrier bag charge, followed, four years subsequently, by England. The carrier bag charge is an example of a great waste reduction success story for beaches here in Wales, with a significant reduction in the number of carrier bags found—lower than any other year since 2011. But even so, packaging waste is still a problem in our oceans and on our shorelines.

Like others here, I’ve joined in with people of all ages at beach clean-ups, and results from the Marine Conservation Society’s Great British Beach Clean 2016 revealed that, of the 28 Welsh beaches surveyed in September 2016, on average 607 pieces of litter were found per 100 metre stretch. That is still an increase of 16 per cent from 2015. Alongside plastic and polystyrene pieces, much of the litter on our beaches is packaging—the packaging of items such as crisps, sandwiches, sweets, lolly wrappers, and so much more. It not only causes an eyesore for residents and those tourists visiting our many fantastic beaches, but it poses a threat to our marine wildlife and to our commercial fisheries as it takes years to degrade.

Wales has made good progress on waste reduction, but should always be more ambitious in looking at how we can reduce waste. Some of Simon Thomas’s proposals, supported by the Marine Conservation Society and many others, are worthy of further consideration, and by extending producers’ responsibilities we could reduce the amount of packaging on food and other items, ensuring a significant step is made in reducing the amount of packaging that gets thrown away—waste that, one way or another, inevitably washes up on our beaches and in our seas. So, there will be many practical issues to work through in the proposal, I’ve got no doubt. David Melding has referred to a few now, and Simon Thomas himself acknowledged that there would be some difficulties to work through, but they are not unsurmountable in any way. So, I do support Simon’s legislative proposal in principle today, and in spirit, and I’m sure we can get the letter right if this were to come forward as well, and I urge other Members to consider doing so as well.

Rwy’n llongyfarch Simon ar gyflwyno’r cynnig deddfwriaethol hwn, gyda’r nod o leihau gwastraff drwy osod gofynion ychwanegol ar gynhyrchwyr bwyd a manwerthwyr. Mae’n adeiladu ar y gwaith da a wnaed eisoes gan Lywodraeth Cymru a’r Cynulliad hwn i fynd i’r afael â mater sy’n effeithio ar bob un ohonom, ac mae gan bawb ohonom gyfrifoldeb i fynd i’r afael, yn enwedig, â’r ynysoedd o wastraff sydd bellach yn tyfu yn ein cefnforoedd ac yn lladd bywyd morol.

Mae Cymru wedi bod ar flaen y gad yn y DU yn argymell ac yna’n gweithredu deddfwriaeth i gefnogi lleihau gwastraff, o’r strategaeth ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, sy’n anelu’n uchelgeisiol at fod yn genedl ddiwastraff erbyn 2050, i’r Bil gwastraff, a gyflwynodd, fel y mae llawer o Aelodau eraill wedi dweud, y tâl am fagiau siopa untro, a dilynwyd yr esiampl honno gan Loegr bedair blynedd yn ddiweddarach. Mae’r tâl am fagiau siopa untro yn enghraifft o stori lwyddiant sydd wedi arwain at leihau gwastraff ar draethau yma yng Nghymru, gyda gostyngiad sylweddol yn nifer y bagiau siopa y daethpwyd o hyd iddynt—yn is nag unrhyw flwyddyn arall ers 2011. Ond wedi dweud hynny, mae gwastraff deunydd pacio yn dal i fod yn broblem yn ein moroedd ac ar ein glannau.

Fel eraill yma, rwyf wedi ymuno â phobl o bob oed i lanhau traethau, ac roedd canlyniadau o ddigwyddiad Glanhau Traethau Prydain 2016 y Gymdeithas Cadwraeth Forol yn dangos, o’r 28 o draethau Cymru a arolygwyd ym mis Medi 2016, fod cyfartaledd o 607 darn o sbwriel wedi cael eu canfod bob 100 metr. Mae hynny’n dal i fod yn gynnydd o 16 y cant ers 2015. Ochr yn ochr â darnau plastig a pholystyren, deunydd pacio yw llawer o’r sbwriel ar ein traethau—deunydd pacio eitemau fel creision, brechdanau, losin, deunydd lapio lolis, a llawer iawn mwy. Nid yn unig y mae’n edrych yn hyll i drigolion a’r twristiaid sy’n ymweld â’n traethau gwych niferus, ond mae’n fygythiad i’n bywyd gwyllt morol ac i’n pysgodfeydd masnachol gan ei fod yn cymryd blynyddoedd i bydru.

Mae Cymru wedi gwneud cynnydd da ar leihau gwastraff, ond dylem bob amser fod yn fwy uchelgeisiol wrth edrych ar sut y gallwn leihau gwastraff. Mae’n werth rhoi ystyriaeth bellach i rai o gynigion Simon Thomas, a gefnogir gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol a llawer o rai eraill, a thrwy ymestyn cyfrifoldebau cynhyrchwyr gallem leihau faint o ddeunydd pacio a geir ar fwyd ac eitemau eraill, gan sicrhau cam sylweddol ymlaen o ran lleihau’r deunydd pacio sy’n cael ei daflu—gwastraff sydd, yn anochel, mewn un ffordd neu’r llall, yn cyrraedd ein traethau a’n moroedd. Felly, nid oes gennyf amheuaeth y bydd nifer o faterion ymarferol i’w datrys yn y cynnig. Mae David Melding wedi cyfeirio at rai ohonynt yn awr, ac mae Simon Thomas ei hun wedi cydnabod y byddai rhai anawsterau i’w datrys, ond nid ydynt yn anorchfygol mewn unrhyw ffordd. Felly, rwy’n cefnogi cynnig deddfwriaethol Simon mewn egwyddor heddiw, ac mewn ysbryd, ac rwy’n siŵr y gallwn gael y manylion yn gywir hefyd pe bai hwn yn cael ei gyflwyno, ac rwy’n annog yr Aelodau eraill i ystyried gwneud hynny hefyd.

Thank you very much. I now call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Simon Thomas, and everyone, for taking part in the debate today. The debate has given the Welsh Government the opportunity to update—in fact, the update has been fed back and expressed by Members today. But I think it is important to remind ourselves and put on the record that we published our waste strategy for Wales, ‘Towards Zero Waste’, back in 2010, outlining the actions we must all take if we are to reach our ambition of becoming a high-recycling nation by 2025 and a zero-waste nation by 2050. Our strategy is a pathway towards a so-called circular economy, which all Members have commented on today. That circular economy is one in which we keep resources in use for as long as possible, extract the maximum value from them whilst in use, then recover and regenerate products and materials at the end of the service life. Welsh Government published its waste prevention programme in December 2013. The waste prevention programme supports ‘Towards Zero Waste’ by describing the outcomes, policies, targets and work programme to address waste prevention in Wales.

Tackling waste is a big success story for Wales, and one that we should all be proud of. We have the highest municipal recycling rates in the UK and, according to an independent study, the second highest rates in Europe, and the third highest in the world. Now, in 2017, the Welsh Government has set its course to be the world leader in municipal recycling. The overall economic benefits to the Welsh economy of our waste strategy are enormous. For example, research carried out by the Ellen MacArthur Foundation projects benefits to Wales of achieving a circular economy of over £2 billion each year.

On food and drink packaging, it’s important to be clear that one of the primary purposes of the packaging is to protect the product from damage and wastage, including extending its shelf life. ‘Towards Zero Waste’ is currently being evaluated and will be refreshed to increase opportunities for the private and public sector to maximise financial, social and environmental benefits as a result of adopting changes in practices under the banner of a circular economy and resource efficiency. We will consult on the revisions to the waste strategy in a formal consultation in 2018. As part of the consultation process, the Welsh Government will have a comprehensive engagement with food producers, retailers and other stakeholders in respect of extended producer responsibility. This means making sure that they take a greater financial responsibility for the collection and management of waste that results from the products and packaging.

Recently there’s been significant interest following the media coverage on litter, plastic bottle recycling and recycling of coffee cups. The Welsh Government has a programme of work in place to tackle specifically these issues. For example, for many years funding has been provided by Welsh Government for the Waste and Resources Action Programme, WRAP, to work with the food industry and grocery retailers to reduce excess packaging. WRAP Cymru has also worked with the food service industry to deliver packaging waste prevention and increase recycling.

We’re about to commission a study to research options in relation to outcomes related to resource efficiency, including waste prevention, reuse and recycling, and to reduce litter under an extended producer responsibility approach. As part of this study, we will consider how a deposit-return scheme might impact on existing local authority schemes used to collect and manage the waste we produce in Wales. We must also take into account the associated environmental, financial, social, cultural and well-being impact on the people of Wales when making our decisions under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. We will examine this research as part of our review and update of our waste strategy, ‘Towards Zero Waste’.

Simon Thomas, in bringing this forward today for debate, and Members, have spoken powerfully about the adverse impacts of waste, particularly on the marine environment, but also about the opportunities for Wales to continue to lead the way in its waste strategy policy. In considering this legislative proposal, as I’ve already said, we have a waste strategy and waste prevention programme in place for Wales, but we’re also committed to delivering approaches to address waste packaging. Any Bill brought forward now would need to be assessed for Assembly legislative competence under the provisions of the Wales Act 2017. Legislation regarding products is a complex area, and until we know in detail what might be proposed under the proposed Bill, we can’t be sure whether it is within the legislative competence of the National Assembly or not. On this basis, the Government will be abstaining on this proposal, but we commend the intentions of the outcomes the proposal for a Bill seeks to address, in relation to waste production, as it resonates with the strides that we’ve made through our waste strategy, ‘Towards Zero Waste’, and in our pathway to achieving a more circular economy in Wales.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr, Simon Thomas, ac i bawb, am gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Mae’r ddadl wedi rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru roi’r newyddion diweddaraf—yn wir, mae’r newyddion diweddaraf wedi cael ei fwydo’n ôl a’i fynegi gan yr Aelodau heddiw. Ond rwy’n credu ei bod yn bwysig atgoffa ein hunain a chofnodi ein bod wedi cyhoeddi ein strategaeth wastraff ar gyfer Cymru, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, yn ôl yn 2010, yn amlinellu’r camau y mae’n rhaid i bawb ohonom eu cymryd os ydym am gyrraedd ein huchelgais o fod yn genedl sy’n ailgylchu’n dda erbyn 2025 ac yn genedl ddiwastraff erbyn 2050. Mae ein strategaeth yn llwybr tuag at economi gylchol fel y’i gelwir, ac mae pob Aelod wedi gwneud sylwadau arni heddiw. Mae’r economi gylchol honno’n un lle rydym yn parhau i ddefnyddio adnoddau cyn hired ag y bo modd, yn cael y gwerth mwyaf posibl ohonynt tra’u bod yn cael eu defnyddio, ac yna’n adfer ac adfywio cynhyrchion a deunyddiau ar ddiwedd oes eu gwasanaeth. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei rhaglen atal gwastraff ym mis Rhagfyr 2013. Mae’r rhaglen atal gwastraff yn cefnogi ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’ drwy ddisgrifio’r canlyniadau, y polisïau, y targedau a’r rhaglen waith ar gyfer mynd ati i atal gwastraff yng Nghymru.

Mae mynd i’r afael â gwastraff yn stori lwyddiant fawr i Gymru, ac yn un y dylai pawb ohonom fod yn falch ohoni. Gennym ni y mae’r cyfraddau ailgylchu trefol uchaf yn y DU ac yn ôl astudiaeth annibynnol, y cyfraddau uchaf ond un yn Ewrop, a’r uchaf ond dau yn y byd. Nawr, yn 2017, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi ei hamcan i fod yn arweinydd byd mewn ailgylchu trefol. Mae manteision economaidd cyffredinol ein strategaeth wastraff i economi Cymru yn enfawr. Er enghraifft, mae ymchwil a wnaed gan Sefydliad Ellen MacArthur yn rhagweld manteision o dros £2 biliwn bob blwyddyn i Gymru o gyflawni economi gylchol.

O ran deunydd pacio bwyd a diod, mae’n bwysig bod yn glir mai un o brif ddibenion deunydd pacio yw diogelu’r cynnyrch rhag difrod a gwastraff, gan gynnwys ymestyn ei oes silff. Mae ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’ yn cael ei werthuso ar hyn o bryd a bydd yn cael ei adnewyddu i gynyddu cyfleoedd ar gyfer y sector preifat a’r sector cyhoeddus i uchafu manteision ariannol, cymdeithasol ac amgylcheddol o ganlyniad i fabwysiadu newidiadau mewn arferion o dan faner yr economi gylchol a defnyddio adnoddau’n effeithlon. Byddwn yn ymgynghori ar y diwygiadau i’r strategaeth wastraff mewn ymgynghoriad ffurfiol yn 2018. Yn rhan o’r broses ymgynghori, bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu’n drylwyr â chynhyrchwyr bwyd, manwerthwyr a rhanddeiliaid eraill mewn perthynas ag ymestyn cyfrifoldeb y cynhyrchydd. Mae hyn yn golygu gwneud yn siŵr eu bod yn ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb ariannol am gasglu a rheoli gwastraff sy’n deillio o’r cynnyrch a’r deunydd pacio.

Yn ddiweddar mae cryn ddiddordeb wedi bod yn dilyn y sylw yn y cyfryngau i sbwriel, ailgylchu poteli plastig ac ailgylchu cwpanau coffi. Mae gan Lywodraeth Cymru raglen waith ar gyfer mynd i’r afael â’r materion hyn yn benodol. Er enghraifft, ers nifer o flynyddoedd mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid ar gyfer Rhaglen Weithredu’r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau, WRAP, i weithio gyda’r diwydiant bwyd a siopau bwyd i leihau deunydd pacio diangen. Mae WRAP Cymru hefyd wedi gweithio gyda’r diwydiant gwasanaeth bwyd i atal deunydd pacio gwastraffus a chynyddu ailgylchu.

Rydym ar fin comisiynu astudiaeth i ymchwilio i opsiynau’n ymwneud â chanlyniadau sy’n gysylltiedig â defnyddio adnoddau’n effeithiol, gan gynnwys atal gwastraff, ailddefnyddio ac ailgylchu, a lleihau sbwriel drwy ddull o ymestyn cyfrifoldeb y cynhyrchydd. Fel rhan o’r astudiaeth hon, byddwn yn ystyried sut y gallai cynllun dychwelyd blaendal effeithio ar gynlluniau presennol awdurdodau lleol ar gyfer casglu a rheoli’r gwastraff rydym yn ei gynhyrchu yng Nghymru. Mae’n rhaid i ni hefyd ystyried yr effaith gysylltiedig ar bobl Cymru yn amgylcheddol, ariannol, cymdeithasol, diwylliannol ac o ran llesiant wrth wneud ein penderfyniadau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Byddwn yn archwilio’r gwaith ymchwil hwn wrth adolygu a diweddaru ein strategaeth wastraff, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’.

Mae Simon Thomas, wrth gyflwyno’r ddadl hon heddiw, a’r Aelodau, wedi siarad yn rymus am effeithiau niweidiol gwastraff, yn enwedig ar yr amgylchedd morol, ond hefyd am y cyfleoedd sydd i Gymru barhau i arwain gyda’i pholisi a’i strategaeth wastraff. Wrth ystyried y cynnig deddfwriaethol hwn, fel rwyf eisoes wedi dweud, mae gennym strategaeth wastraff a rhaglen atal gwastraff ar waith yng Nghymru, ond rydym hefyd yn ymrwymedig i gyflwyno dulliau o fynd i’r afael â gwastraff deunydd pacio. Byddai angen i unrhyw Fil a fyddai’n cael ei gyflwyno yn awr gael ei asesu o ran cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad o dan ddarpariaethau Deddf Cymru 2017. Mae deddfwriaeth ynglŷn â chynhyrchion yn faes cymhleth, a hyd nes y byddwn yn gwybod yn union beth allai gael ei gynnig o dan y Bil arfaethedig, ni allwn fod yn sicr a yw o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol ai peidio. Oherwydd hynny, bydd y Llywodraeth yn ymatal ar y cynnig hwn, ond rydym yn cymeradwyo bwriadau’r canlyniadau y mae’r cynnig am Fil yn ceisio mynd i’r afael â hwy mewn perthynas â chynhyrchu gwastraff, gan eu bod yn cyd-fynd â’r camau rydym wedi eu rhoi ar waith drwy ein strategaeth wastraff, ‘Tuag at Ddyfodol Diwastraff’, ac yn ein llwybr tuag at sicrhau economi fwy cylchol yng Nghymru.

Thank you. I call on Simon Thomas to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf ddiolch i bawb a fu’n cyfrannu at y ddadl, ac yn arbennig i’r Gweinidog, sydd newydd gadarnhau bod y Llywodraeth yn dal i gadw dan ystyriaeth yr angen am gynllun ad-dalu blaendal tu mewn i Gymru?

Wrth wraidd y ddadl yma, canol y ddadl fel petai, yw’r economi gylchog roedd David Melding a sawl Aelod arall yn sôn amdano, ac mae’n rhaid pwysleisio, yn y cyd-destun hwnnw, fod ailgylchu rhywbeth y mae modd ei ailddefnyddio yn gyntaf yn wastraff. Mae’n wastraff ynni, mae’n wastraff adnoddau, ac mae’n wastraff cludiant hefyd yn aml iawn. Felly, fe ddylem ni, wrth symud at Gymru dim gwastraff, sicrhau ein bod ni’n ailddefnyddio cymaint ag sy’n bosib. A dyna beth yw pwrpas y Bil yma, a’r cynnig yma: i leihau ar hynny. Ac mi ddylem ni hefyd fod yn cydweithio tuag at amcan lle nad oes modd defnyddio pecynnau yng Nghymru nad oes modd eu hailddefnyddio, eu hailgylchu neu eu compostio. Dyna ddylai fod y nod. Ac er bod yna rai rhwystrau, fel roedd Jane Hutt yn sôn amdanynt, ar y llwybr, mae modd i ni oresgyn y rheini, rwy’n meddwl, gyda’r ewyllys a gyda ychydig bach o ddychymyg.

Y pwynt olaf, os caf ei wneud, yw hyn: pwy byddai wedi meddwl pum neu 10 mlynedd yn ôl y byddai 5c—jest 5c—yn newid y ffordd y mae pobl yn defnyddio bagiau plastig? Pe bai ailgylchu yn ddigon ynddo’i hun, ni fyddem yn gweld cymaint o wastraff morol ag yr ydym yn ei weld ar hyn o bryd ar hyd ein traethau, ac hefyd yn ein hamgylchedd ni. Felly, os yw 5c yn gallu gwneud hynny ar gyfer bagiau plastig, mae treth ar bolystyren a chynllun blaendal hefyd yn gallu gwneud gwahaniaeth.

Thank you, Presiding Officer. May I thank everyone who’s contributed to the debate and particularly thank the Minister, who’s just confirmed that the Government is still keeping in mind the need of a deposit-return scheme in Wales?

At the heart of this debate is the circular economy that David Melding and many other Members have mentioned. We must emphasise, in that context, that recycling something that can be reused is a waste of energy, a waste of resources and a waste of transportation very often. So, in moving towards a waste-free Wales, we should ensure that we reuse as much as possible, and that’s the purpose of this legislative proposal, to reduce that. We should also be collaborating towards an objective where we can’t use packaging in Wales that can’t be reused, recycled or composted. That should be the aim. And although there are some barriers, as Jane Hutt mentioned, in terms of doing that, we can overcome those problems with the right will and with some imagination.

And the final point, if I may, is this: who would have thought, five or 10 years ago, that just 5p would change the way in which people use plastic bags? If recycling were enough in and of itself, we wouldn’t see so much waste in our seas as we do at present, and on our beaches and in our environments. If 5p can do that for plastic bags, then a tax on polystyrene and a deposit-return scheme can also make a difference.

Thank you very much. The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] You object. Therefore, we will defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi’r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Felly, byddwn yn gohirio’r bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 6. Datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar Benodiadau Gweinidogion: Gwrandawiadau cyn penodi gan Bwyllgorau'r Cynulliad
6. 6. Statement by the Chair of the Finance Committee on Ministerial Appointments: Pre-Appointment Hearings by Assembly Committees

Item 6 on our agenda is a statement by the Chair of the Finance Committee on ministerial appointments: pre-appointment hearings by Assembly committees, and I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas, to move the statement.

Eitem 6 ar ein hagenda yw datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid ar benodiadau gweinidogol: gwrandawiadau cyn penodi gan bwyllgorau’r Cynulliad, a galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas, i gynnig y datganiad.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dyma’r tro olaf y byddwch chi’n clywed gen i y prynhawn yma—cyn y Pasg, hyd yn oed. Ond, serch hynny, rwy’n falch o wneud y datganiad yma ar ran y Pwyllgor Cyllid yn sôn am ein profiad ni o gynnal gwrandawiad cyn penodi ar benodiad gweinidogol, ar gyfer y broses o recriwtio cadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n croesawu’r cyfle i roi gwybodaeth i’r Cynulliad, a bydd hyn, gobeithio, yn helpu i wella’r weithdrefn hon yn y dyfodol ac yn rhoi cyngor hefyd i bwyllgorau eraill.

Mae llawer ohonom yn y Cynulliad wedi bod yn galw am wrandawiadau cyn penodi ers peth amser. Daeth yr awgrym i gynnal gwrandawiad ar gyfer yr achos recriwtio hwn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. Ac, yn mynd yn ôl, yn 2012, pan oedd yntau, Ysgrifennydd y Cabinet, yn Gadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fe ysgrifennodd e erthygl i’r Sefydliad Materion Cymreig, y dyfynnaf ohoni:

one significant way in which the Senedd now lags behind developments elsewhere in accountability and openness lies in the appointment of key public officials’.

Mae’n werth nodi, felly, fod y gwrandawiad cyntaf o’r math hwn, a gynhaliwyd gan bwyllgor Tŷ’r Cyffredin, wedi digwydd yn ôl yn 2008, felly rydym bron i 10 mlynedd y tu ôl i San Steffan, ac nid wyf yn hapus â hynny. Rwy’n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cymryd y camau cyntaf i symud y Cynulliad i’r un drefn â chyrff seneddol eraill.

Roeddem yn croesawu’r cyfle i fod yn rhan o’r broses o benodi cadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru, ac rydym yn gobeithio y bydd y profiad hwn yn gosod cynsail ar gyfer prosesau recriwtio yn y dyfodol. Cynhaliwyd y gwrandawiad gan y pwyllgor ar 16 Chwefror, a’i brif bwrpas oedd rhoi sicrwydd i ni fel Aelodau, ac fel pwyllgor, ynghylch addasrwydd ymgeisydd a ffefrir Llywodraeth Cymru ar gyfer y swydd. Roedd hefyd yn gosod yr ymgeisydd mewn sefyllfa o graffu seneddol mewn lleoliad cyhoeddus, sy’n rhywbeth y mae angen i’r sawl a benodir i swydd ar y lefel hon fod yn barod ar ei gyfer.

Roedd y pwyllgor mewn sefyllfa dda i gynnal y gwrandawiad hwn, o ystyried ein gwaith craffu ar amrywiol ddeddfwriaeth treth, a’n diddordeb yn sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru. Roeddem yn falch o’r cyfle i gymryd rhan yn y weithdrefn hon, er i ni nodi nad oes unrhyw ganllawiau penodol ar waith yn y Cynulliad ar gyfer gwrandawiadau o’r math hwn ar hyn o bryd. Gan fod amser yn brin y tro hwn, defnyddion ni ganllawiau San Steffan fel sail, a gweithio i gytuno ar set o egwyddorion cyffredinol y byddem yn cadw atynt ar gyfer y gwrandawiad penodol hwn.

Wrth symud ymlaen, yn seiliedig ar ein profiad ni, byddwn yn awgrymu yn gryf fod set o ganllawiau ffurfiol yn cael eu sefydlu ar gyfer gwrandawiadau cyn penodi yn y dyfodol, er mwyn darparu dull mwy strategol. Dylai’r canllawiau nodi’r egwyddorion i’w cytuno gan y Cynulliad a Llywodraeth Cymru, gan ddefnyddio gweithdrefnau arfer gorau mewn seneddau eraill, a gellid gweld y broses yma fel rhan o ddatblygu protocolau rhwng y Cynulliad a Llywodraeth Cymru. Dylid ystyried y camau hyn fel rhan o’r gwaith cyffredinol sydd yn cael ei wneud i gytuno’r protocolau, fel rwyf newydd ei ddweud.

Yn seiliedig ar brofiad y Pwyllgor Cyllid, rwyf yn credu y dylai’r canllawiau gwmpasu nifer o feysydd. Yn gyntaf, sut y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet neu’r Gweinidog priodol yn ymgorffori barn y pwyllgor? Er fy mod yn cefnogi’r syniad o gynnal gwrandawiadau cyn penodi, rhaid i ni sicrhau nad yw’n dod yn ymarfer ticio bocsys, a bod barn pwyllgor yn cael y sylw dyledus gan y Llywodraeth. Byddai hyn yn sicrhau bod y pwyllgorau yn deall eu rôl yn y broses.

Nid oeddem wedi gweld y wybodaeth a gyflwynodd yr ymgeisydd wrth wneud ei chais. Yn fy marn i, roedd y wybodaeth a gawsom ymlaen llaw yn bitw. Mae angen i bwyllgorau ddeall pam y mae Gweinidog, neu Ysgrifennydd y Cabinet, yn ffafrio’r ymgeisydd, a pham y credir ei fod ef neu hi yn addas ar gyfer y swydd. Byddai’n ddefnyddiol pe gellid darparu datganiad i’r pwyllgor priodol. Gyda dim ond cyfnod byr o amser, a gwybodaeth gyfyngedig ar gael, byddai datganiad yn hwyluso cwestiynu mwy effeithiol a pherthnasol.

Ar yr achlysur hwn, cytunodd y pwyllgor i adrodd o dan embargo i Ysgrifennydd y Cabinet o fewn 24 awr i’r gwrandawiad, ac i gyhoeddi adroddiad dwyieithog o fewn dau ddiwrnod. Yn yr achos hwn, roedd amser yn syth ar ôl y cyfarfod er mwyn i’r pwyllgor gael trafodaeth fer, ond nid o reidrwydd ddigon o amser i Aelodau ystyried unrhyw bryderon yn fanwl iawn. Nid oedd yn bosibl i’r pwyllgor ddod i farn unfrydol ar y mater, a mynegwyd yr anghytuno barn mewn adroddiad mwyafrifol. Mae’n bosibl, gyda mwy o amser a chyfle i drafod y pryderon hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet, y byddai’r pwyllgor wedi dod i gasgliad cytûn.

Byddwn yn argymell, felly, ar gyfer gwrandawiadau yn y dyfodol, y dylid diwygio’r amserlenni adrodd hyn i ganiatáu amser ar gyfer ystyriaeth briodol gan y pwyllgor, tra’n bod yn ymwybodol o achosi oedi yn y broses recriwtio. Pe byddai gwrandawiadau cyn penodi yn dod yn rhan arferol o’r broses recriwtio, byddwn yn awgrymu bod amser adrodd ychwanegol yn cael ei gynnwys, felly, yn yr amserlenni. Wrth ddweud hyn, rwy’n nodi na fu cadarnhad gan y Llywodraeth o’r penodiad tan wythnos diwethaf, oherwydd gwiriadau diogelwch lefel uchel.

Wrth i ni barhau i dyfu fel Senedd, bydd gwrandawiadau cyn penodi fel hyn yn gwella ein henw da fel deddfwrfa aeddfed. Ar hyn o bryd, mae gwrandawiadau o’r fath yn cael eu cynnal mewn gwahanol ddeddfwrfeydd, gan gynnwys San Steffan, Senedd yr Alban a Senedd Ewrop, yn ogystal ag yn yr Unol Daleithiau a Chanada. Mae’r canllawiau a ddilynir ym mhob Senedd yn amrywio. Fodd bynnag, mae gan bob sefydliad restr o benodiadau cyhoeddus sydd yn destun gwrandawiad cyn penodi. Credaf y byddai rhestr o’r math hwn yn ychwanegiad gwerthfawr i ganllawiau’r Cynulliad. Mae’r dull hwn yn dangos enghraifft glir o arfer gorau. Fodd bynnag, fel gydag unrhyw weithdrefn newydd, mae lle i wella. Os gall Llywodraeth Cymru a’r Cynulliad weithio gyda’i gilydd i wneud y broses hon yn effeithiol a chynhyrchiol, nid oes rheswm pam na allai Cymru fod yn wlad y mae Seneddau eraill yn edrych arni fel enghraifft o arfer da.

Drwy weithio gyda’n gilydd ar ganllawiau a sefydlu gweithdrefnau effeithiol, mae gennym gyfle i arwain y ffordd o ran cryfhau tryloywder ac atebolrwydd penodiadau gweinidogol. Gallwn ddysgu o arfer gorau mewn Seneddau eraill i ffurfio ein gweithdrefn ein hunain sy’n rhoi hyder i’r cyhoedd yn y penderfyniadau a wneir gan Lywodraeth Cymru ac Aelodau yn y Siambr hon. Byddwn yn croesawu, felly, cwestiynau a sylwadau gan Aelodau eraill.

Thank you, Deputy Presiding Officer. This is the last time you’ll hear from me this afternoon—before Easter even. Despite that, I am pleased to make this statement here today on behalf of the Finance Committee, talking of our experience of holding a pre-appointment hearing on a ministerial appointment, which we undertook as part of the process for recruiting the chair of the Welsh Revenue Authority. I welcome the opportunity to inform the Assembly, which will hopefully help to improve this procedure in future, and give advice to other committees.

Many of us in the Assembly have been calling for pre-appointment hearings for some time. The suggestion to hold a hearing for this recruitment was made by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. And, back in 2012, when he was the Chair of the Health and Social Care Committee, he wrote an article for the Institute of Welsh Affairs, from which I will quote:

un ffordd arwyddocaol y mae’r Senedd yn awr yn llusgo ar ôl datblygiadau mewn mannau eraill o ran atebolrwydd a thryloywder yw’r modd y mae’n penodi swyddogion cyhoeddus allweddol.

It’s worth noting, therefore, that the first hearing of this type, undertaken by a House of Commons committee, took place back in 2008. So, we are nearly 10 years behind Westminster, and I’m not happy about that. I’m pleased that the Cabinet Secretary has taken the first steps to bring the Assembly in line with other parliamentary bodies.

We welcome the opportunity to be involved in the process of appointing the chair of the WRA, and we hope this experience will set a precedent for future recruitment processes. The hearing was held by the committee on 16 February, and its main purpose was to reassure us as Members, and as a committee, of the suitability of the Welsh Government’s preferred candidate for the post. It also gave the candidate exposure to parliamentary scrutiny in a public setting, which is something that an appointee to a post at this level needs to be prepared for.

The committee was well placed to carry out this hearing, given our scrutiny of various pieces of tax legislation, and our interest in the establishment of the WRA. We were pleased with the opportunity to participate in this procedure, although we noted that there is currently no specific guidance in place in the Assembly for this kind of hearing. As time was limited on this occasion, we used the Westminster guidance as a basis, and worked to agree a set of overarching principles that we would adhere to for this particular hearing.

Going forward, based on our experience, I would strongly suggest that a set of formal guidelines be established for future pre-appointment hearings, to provide a more strategic approach. The guidance should set out principles that can be agreed by both the Assembly and the Welsh Government, drawing on best practice procedures in other parliaments. We can see these processes as part of the development of a protocol between the Assembly and Welsh Government. We should consider this as part of the general work being undertaken to agree protocols, as I have just said.

Based on the Finance Committee’s experience, I believe the guidance should cover a number of areas. First of all, how will the appropriate Cabinet Secretary or Minister incorporate the views of the committee? Whilst I am an advocate of holding pre-appointment hearings, we must ensure it does not become a tick-box exercise, and that the committee’s view is given due regard by the Government. This would ensure that committees understand their role in the process.

We did not see the information submitted by the candidate in making her application. And, in my opinion, the information we were given in advance was most insufficient. Committees need to understand why the Minister, or Cabinet Secretary, believes the candidate is preferred, and why they are believed to be suitable for the post. It would be helpful if a statement could be provided for the appropriate committee. With only a short period of time, and limited information available, a statement would facilitate more effective and relevant questioning.

On this occasion, we agreed to report under embargo to the Cabinet Secretary within 24 hours of the hearing, and to publish a bilingual report within 48 hours. In this case, there was time immediately after the meeting for the committee to have a brief discussion, but not necessarily enough time for Members to consider any concerns in any great detail. It was not possible for the committee to reach a unanimous opinion, and the issue of the disagreement was noted in a majority report. It is possible that, with more time and an opportunity to discuss these concerns with the Cabinet Secretary, the committee would have come to a unanimous conclusion.

I would recommend, therefore, that for future hearings, these reporting deadlines should be revised to allow time for proper consideration by the committee, while being mindful of causing delays to the recruitment process. Should pre-appointment hearings become a routine part of the recruitment process, I would suggest that additional reporting time be factored into the timescales. In saying this, I note that the Government did not confirm the appointment until last week, due to high-level security checks.

As we continue to grow as a Parliament, pre-appointment hearings of this nature will enhance our reputation as a mature legislature. At present, such hearings are held in various legislatures, including Westminster, the Scottish and European Parliaments, as well as in the US and Canada. The guidance adhered to in each Parliament varies. However, each institution does have a list of public appointments that are subject to a pre-appointment hearing. I believe that a list of this nature would be a valuable addition to the Assembly’s guidance. This approach shows a clear example of best practice. However, as with any new procedure, there are areas for improvement. If the Welsh Government and the Assembly can work together to make this process efficient and productive, there is no reason why Wales could not become a country that other Parliaments look to as an example of best practice.

By working together on guidelines and establishing effective procedures, we have an opportunity to lead the way in strengthening the transparency and accountability of ministerial appointments. We can learn from best practice in other Parliaments to form our own procedure that gives the public confidence in the decisions made by the Welsh Government and Members in this Chamber. I welcome questions and comments from other Members.

Ar ran Steffan Lewis, sy’n aelod o’r pwyllgor, a gaf fi ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid am y datganiad heddiw ac am drafod y cyfle pwysig, rwy’n meddwl, sydd o’n blaenau ni i wella nid yn unig tryloywder y penodiadau gweinidogol, ond hefyd gallu’r Cynulliad i ddal y Llywodraeth i gyfrif? Mae’n ddatganiad amserol iawn mewn difrif, o ystyried bod y Cynulliad yn prysur aeddfedu fel deddfwrfa. Mae yna ddigon o dystiolaeth o hynny—prin bod yr inc yn sych ar y Ddeddf trethi Cymreig gyntaf a gafodd ei phasio yn y Siambr yma ddoe.

Yn fy marn i, byddai cyflwyno gwrandawiadau cyn penodi yn cefnogi’r datblygiad ehangach yma o aeddfedu, ac, fel soniodd y Cadeirydd, mi fyddai’n symud Cynulliad Cenedlaethol Cymru tuag at yr un drefn â llawer iawn o ddeddfwrfeydd eraill ar draws y byd. Felly, rwy’n croesawu’r cynnig yma i fwrw ymlaen efo’r gwaith o lunio canllawiau ffurfiol ar gyfer cynnal gwrandawiadau cyn penodi. Rwy’n gobeithio’n fawr y bydd y Llywodraeth yn cytuno i weithio efo’r pwyllgorau perthnasol yn y fenter yma—y fenter a fydd yn datblygu peirianwaith y Cynulliad, rwy’n meddwl, er budd ein democratiaeth, ac rwy’n edrych ymlaen at glywed safbwynt y Llywodraeth ar hyn.

Rwy’n cytuno efo sylwadau’r Cadeirydd hefyd fod angen sicrhau i drefniadau ar gyfer gwrandawiadau cyn penodi fod yn llawer mwy na dim ond ymarfer ticio bocsys. Mae hyn yn bwysig oherwydd mae potensial y gwrandawiadau yma i wella gallu’r Cynulliad i graffu ar benderfyniadau’r Llywodraeth yn ddibynnol ar y pwyllgor perthnasol yn meddu ar y wybodaeth briodol er mwyn gwneud y penderfyniadau cywir. Felly, mi liciwn i ategu galwad y Cadeirydd bod pwyllgorau’n derbyn gwybodaeth am ymgeiswyr, gan gynnwys esboniad y Llywodraeth em eu dewis nhw mewn da bryd er mwyn galluogi cwestiynu mwy effeithiol. Wrth gwrs, mae’n rhaid hefyd sicrhau bod y Llywodraeth yn cymryd barn pwyllgor am ymgeiswyr o ddifrif. Rwy’n cydnabod bod y gwaith ar y trefniadau eto i’w ddechrau yn iawn, ond a ydy’r pwyllgor wedi derbyn unrhyw gynigion ar y pwerau y bydd eu hangen ar bwyllgorau i sicrhau bod eu barn nhw yn derbyn sylw dyledus gan y Llywodraeth?

I gloi, rwy’n deall bod trefniadau San Steffan yn cynnig feto i rai pwyllgorau ar benodiadau penodol, tra, ar gyfer penodiadau eraill, mae yna adroddiad yn cael ei baratoi neu bleidlais ymgynghorol yn unig yn cael ei chynnal. A ydy’r Cadeirydd yn credu ei bod hi’n werth ystyried y math yma o ddull gweithredu wrth ddylunio canllawiau’r Cynulliad a bod angen, efallai, amrywio pŵer pwyllgor a dylanwad y pwyllgor yn ôl y penodiad sydd dan sylw?

On behalf of Steffan Lewis, who is a member of the committee, may I thank the Finance Committee Chair for his statement today and for discussing the important opportunity we have in terms of improving not only the transparency of ministerial appointments, but also the Assembly’s ability to hold the Government to account? It’s a very timely statement, if truth be told, given that the Assembly is fast maturing as a legislature. There is sufficient evidence of that—the ink is barely dry on the first piece of Welsh taxation legislation passed in this Chamber yesterday.

In my view, introducing pre-appointment hearings would support that broader development and support the maturing of the institution, and, as the Chair said, it would move the National Assembly for Wales towards the same kind of regimes as those adopted in many other legislatures across the world. So, I welcome this proposal of drawing up formal guidelines or a protocol for pre-appointment hearings. I very much hope that the Government will agree to work with the relevant committees in this undertaking, which would develop the Assembly machinery for the benefit of democracy. I look forward to hearing the Government’s views on this.

I agree with the Chair’s comments about ensuring that any arrangements for pre-appointment hearings must be far more than a box-ticking exercise. This is important because the potential of these hearings to enhance the Assembly’s ability to scrutinise Government decisions is reliant on the appropriate committee having the relevant information so that the correct decisions can be made. So, I would like to endorse the Chair’s call that committees should receive information about candidates, including an explanation from Government as to why they were chosen, in good time in order to enable more effective questioning. Of course, we must also ensure that the Government takes the committee’s view on candidates in earnest. I acknowledge that the work is yet to start properly in this area, but has the committee received any proposals on the powers that will be required for committees to ensure that their views are given due attention by Government?

To conclude, I understand that arrangements in Westminster provide a veto for certain committees on specific appointments, whilst, for other appointments, a report is prepared or a consultative vote is taken. Does the Chair believe that it’s worth considering that kind of approach in drawing up guidelines for the Assembly and that we would perhaps need to vary the powers and influence of any committee according to the appointment in question?

Diolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiynau ac am ei groeso cyffredinol i’r broses yma, datblygiad y broses a’r angen am ganllawiau mwy ffurfiol, efallai, i bawb ddeall ym mha ffordd y mae’r pwyllgorau yn gweithredu gyda’r Llywodraeth.

A gaf fi jest ddweud i ddechrau fy mod i’n teimlo bod y pwyllgor wedi cael, yn y pen draw, y cyfle i asesu’r ymgeisydd a’r cyfle yn sicr i ddal yr ymgeisydd i gyfrif mewn lle cyhoeddus, lle’r oedd hi yn cael ei chwestiynu mewn ffordd drwyadl iawn? Rwy’n meddwl bod hyn yn gwbl briodol. Felly, mae’r broses yna yn amlwg yn rhywbeth y mae’r pwyllgor fel arfer yn ei wneud ac y byddem ni yn gallu ei wneud.

Ond rwy’n credu bod Rhun ap Iorwerth wedi codi nifer o bwyntiau sydd angen eu deall a’u cael mewn canllawiau ffurfiol. Er enghraifft, pa bwerau? Nid oedd gennym ni feto y tro yma yn sicr, ond pe bai’r pwyllgor wedi adrodd yn anffafriol unfrydol yn erbyn ymgeisydd, a gwneud hynny ar sail gadarn, ac yn esbonio pam, mae’n siŵr gen i y byddai’r Ysgrifennydd Cabinet wedi gorfod ail-ystyried o ddifrif ym mha ffordd yr oedd e’n bwrw ymlaen â’r penodiad. Ond mae yn gwestiwn sy’n codi: a ddylai fod y canllawiau yn rhoi feto penodol yn nwylo rhai pwyllgorau? Mae hynny yn rhywbeth y bydd yn rhaid trafod, rwyf yn meddwl, rhwng y Cynulliad a’r Llywodraeth. Mae yn drafodaeth yn y Cynulliad, achos er taw’r Pwyllgor Cyllid a gafodd y cyfle i wneud y gwrandawiad cyn penodi cyntaf, mi fydd hwn yn rhywbeth y bydd pwyllgorau eraill â diddordeb ynddo, ac rydw i’n awgrymu ei fod yn rhywbeth y bydd fforwm y Cadeiryddion yn gallu edrych arno fe yn y lle hwn hefyd wrth ddatblygu hynny maes o law.

I thank Rhun ap Iorwerth for his questions and for his general welcome for this process, the development of the process and the need for more formal guidance, perhaps, so that everyone can understand how committees operate with Government.

May I just say, first of all, that I feel that the committee ultimately did have an opportunity to assess the candidate and an opportunity to hold the candidate to account in a public forum, where she was questioned in a very thorough manner? I think that’s entirely appropriate, and, therefore, that process is clearly one that committees do and one that we could do ourselves.

Rhun ap Iorwerth raised a number of points that we need to understand and which need to be included in formal guidelines. For example, what powers? We had no veto on this occasion, certainly, but if the committee had been unanimous in reporting unfavourably against a candidate, and had done that on a robust basis, explaining why, then I’m sure that the Cabinet Secretary would have had to reconsider just how he was going to proceed with that appointment. But it is a question that arises—whether the guidance should put a specific veto in the hands of some committees. That is something that would need to be negotiated between the Assembly and the Government. It is a discussion in the Assembly, because, although it’s the Finance Committee that had the opportunity to carry out this first pre-appointment hearing, this will be something that other committees will be interested in, and I would suggest that it is something that the Chairs’ forum should look at in this place as we develop that in due time.

I welcome the chairman’s statement this afternoon. This is something that we had in our manifesto at the Assembly election last year—rejected by the people of Wales, hence the Government’s sitting on this bench here. But I do think there’s a wider issue here that, with the increasing number of appointments and the stature that has been highlighted previously by the Plaid Cymru speaker of the increased powers and responsibilities of this institution, a good way for people to actually understand how much of the actions are taken on their behalf—pre-legislative scrutiny and pre-appointment scrutiny are a vital part of the way that the public get informed about the roles people are undertaking on their behalf. You’re quite right, Chair, to point out that, in many legislatures around the globe, this is common practice, and surely we should embrace that and welcome that. In your statement you did touch on the tax authority’s, the revenue authority’s, appointment of a chair and how the individual came before you. Surely, that is something that is welcomed and, ultimately, should be expanded across the areas of public appointments so that Members in this institution and the public at large can really understand what these roles entail, how they’re undertaken, and, ultimately, drive another level of accountability through. That, ultimately, has to be good for public service delivery. So, from these benches, we certainly will be supporting any increase in the ability to bring appointments forward.

It was many years ago when the commissioners—the children’s commissioner and the older people’s commissioner—were appointed and we believed that those shouldn’t be a Government appointment, they should be an Assembly appointment. Surely, that is good practice and, sadly, that hasn’t come to fruition, albeit I do welcome the moves from the Government when they do include other parties in that appointment process. But, surely, we should formalise that more so that it is the institution that makes that appointment. So, I welcome your statement this afternoon, chairman of the Finance Committee, but I do hope that, through your experiences and the points that you make in your statement, they can be taken forward now to expand the opportunity for scrutiny committees in this Assembly to actually—I was going to use the word ‘interrogate’ but that sounds more frightening—scrutinise chairmen and, in my view, special advisers as well, on their appointments because, equally, in the modern Government—and this is not just in this Government here; it’s Governments across the United Kingdom—the role of special advisers is an increasingly important role and has an important bearing on the way Government works, yet how many people actually understand or know the names of those individuals and, surely, that’s an important part of Government and an important part of scrutiny that should come into the public domain as well then. So, I Invite your comments on that particular aspect as well.

Croesawaf ddatganiad y cadeirydd y prynhawn yma. Mae hwn yn rhywbeth a oedd gennym yn ein maniffesto yn etholiad y Cynulliad y flwyddyn ddiwethaf—cafodd ei wrthod gan bobl Cymru, a dyna pam mai’r Llywodraeth hon sy’n eistedd ar y fainc yma. Ond rwy’n credu bod mater ehangach yma, gyda nifer cynyddol yr apwyntiadau a statws pwerau a chyfrifoldebau cynyddol y sefydliad hwn y tynnodd siaradwr Plaid Cymru sylw atynt yn flaenorol, mae’n ffordd dda i bobl ddeall faint o’r camau gweithredu a gymerir ar eu rhan mewn gwirionedd—mae craffu cyn deddfu a chyn penodi yn rhan hanfodol o’r ffordd y mae’r cyhoedd yn cael gwybod am y rolau y mae pobl yn eu cyflawni ar eu rhan. Rydych yn hollol gywir i nodi, Gadeirydd, fod hwn yn arfer cyffredin mewn llawer o ddeddfwrfeydd o gwmpas y byd, ac yn sicr dylem gofleidio hynny a chroesawu hynny. Yn eich datganiad fe wnaethoch grybwyll penodiad cadeirydd yr awdurdod treth, yr awdurdod cyllid, a sut y daeth yr unigolyn ger eich bron. Yn sicr, mae hynny’n rhywbeth sy’n cael ei groesawu ac yn y pen draw, dylid ei ehangu ar draws yr holl feysydd penodiadau cyhoeddus fel y gall yr Aelodau yn y sefydliad hwn a’r cyhoedd yn gyffredinol ddeall beth y mae’r rolau hyn yn galw amdano, sut y cânt eu cyflawni, ac ysgogi lefel arall o atebolrwydd yn y pen draw. Mae’n rhaid bod hynny’n dda o ran y modd y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu darparu yn y pen draw. Felly, o’r meinciau hyn, byddwn yn sicr yn cefnogi unrhyw gynnydd yn y gallu i gyflwyno penodiadau.

Nifer o flynyddoedd yn ôl, pan gafodd y comisiynwyr—y comisiynydd plant a’r comisiynydd pobl hŷn—eu penodi, roeddem yn credu na ddylai’r rheini fod yn benodiadau gan y Llywodraeth, ac y dylent fod yn benodiadau gan y Cynulliad. Yn sicr, mae hwnnw’n arfer da ac yn anffodus, nid yw wedi digwydd, er fy mod yn croesawu’r camau gan y Llywodraeth pan fyddant yn cynnwys pleidiau eraill yn y broses benodi honno. Ond yn sicr, dylem ffurfioli hynny’n well fel mai’r sefydliad sy’n gwneud y penodiad hwnnw. Felly, rwy’n croesawu eich datganiad y prynhawn yma, cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ond rwy’n gobeithio, drwy eich profiadau a’r pwyntiau rydych yn eu gwneud yn eich datganiad, y gellir bwrw ymlaen â hwy yn awr i gynyddu’r cyfle i bwyllgorau craffu yn y Cynulliad hwn i—roeddwn am ddefnyddio’r gair ‘cwestiynu’ ond mae hynny’n swnio’n fwy brawychus—i graffu ar gadeiryddion, ac yn fy marn i, ar gynghorwyr arbennig yn ogystal, ar eu penodiadau, oherwydd i’r un graddau, yn y Llywodraeth fodern—ac nid y Llywodraeth hon yn unig; mae’n wir mewn Llywodraethau ar draws y Deyrnas Unedig—mae rôl cynghorwyr arbennig yn un gynyddol bwysig ac mae ganddi ddylanwad pwysig ar y ffordd y mae Llywodraeth yn gweithio, ac eto faint o bobl mewn gwirionedd sy’n deall ac yn gwybod enwau’r unigolion hynny ac yn sicr, mae hynny’n rhan bwysig o Lywodraeth ac yn rhan bwysig o’r gwaith craffu a ddylai ddod yn gyhoeddus wedyn hefyd. Felly, rwy’n gwahodd eich sylwadau ar yr agwedd benodol honno hefyd.

I thank Andrew R.T. Davies and I was with him all the way until he mentioned special advisers, with my own history there. But it’s a fair point. It’s something that can be explored in that regard. I think the fundamental point that you were making, which I absolutely agree with, is that this is a good way of opening up the issue to the public and to show the public and demonstrate to the public how these appointments are made, who is responsible for what, and, indeed, to give them an opportunity and a flavour of how the scrutiny will be ongoing, because this is a pre-appointment—in this case, a pre-appointment of the chair of the Welsh Revenue Authority. I’m sure that the Finance Committee will have—now that she’s been confirmed as the chair—her back as the chair to give formal scrutiny about the work that she’s undertaken, the governance of the Welsh Revenue Authority, and their, of course, corporate plan and ongoing work on behalf of the Welsh taxpayer. So, it’s an important signal of how we intend to do that work when we do a pre-appointment appointment like this.

I don’t think—to be fair, the Member wasn’t suggesting, and I don’t think we should go to the more partisan approach to some of these appointments. If you’re looking at how Trump’s appointments are being made at the moment, it tends to be very partisan. It does engage the public, however. It’s public and it gets people engaged; there’s no doubt about that. But I hope that in this institution, at least, we can use what we have, which is one of the best things that this institution has, which is our committee work and the cross-party work we do on committees and the ways we work together, to try and explore and scrutinise Government appointments and Government actions. I think that’s the tool that we use to make these public pre-appointment hearings as successful as possible.

If anyone is interested in this, I would strongly recommend that they actually watch the video of the appointment, because I think it’s a far better reflection on the scrutiny and the questioning that was done than the oral transcript of the questions asked and the questions replied, because it is by getting somebody before a committee, by looking them in the eyes, and asking them questions, that you make a judgment—it might be wrong, it might be right, but at least you make a judgment—as to whether they have the right level of skills and have learned from previous experience that they would bring to bear in this regard.

I think Andrew R.T. Davies’s question has just given me an opportunity to say one thing, as well, for clarity for everyone: we have three different ways of making appointments by which committees can be involved at the moment. I think it’s important to say that. So, we have Assembly appointments themselves: so, the Finance Committee, for example, will be, in due time, appointing a new Auditor General for Wales. That’s not a Government appointment; that’s an Assembly appointment through the Finance Committee. The public services ombudsman is handled in a similar way.

Then, as the Member said, we have the commissioners’ appointments, which are Government appointments, but which have Assembly involvement, and representatives of different parties are involved in the appointment process. And then we have this new thing, which is the first time we’ve done this, which is a Government appointment by which the Assembly has a pre-appointment hearing and can give the public verdict on the favoured candidate of the Welsh Government.

I think we’ll need to keep all three going forward, because we need that mix of scrutiny. It’s a bit confusing, sometimes, but I think we’ll need to keep that mix of scrutiny. But what’s very important is that it’s done in public and people have that chance to see that we are exercising our democratic role as a parliament to hold Government appointees to account—and maybe, in time, that may include special advisers.

Diolch i Andrew R.T. Davies ac roeddwn yn cytuno ag ef ar bopeth nes iddo grybwyll cynghorwyr arbennig, gyda fy hanes fy hun yn hynny o beth. Ond mae’n bwynt teg. Mae’n rhywbeth y gellir ei archwilio o ran hynny. Rwy’n credu mai’r pwynt sylfaenol roeddech yn ei wneud, ac rwy’n cytuno’n llwyr, yw bod hon yn ffordd dda o agor y mater i’r cyhoedd ac i ddangos i’r cyhoedd sut y mae’r penodiadau hyn yn cael eu gwneud, pwy sy’n gyfrifol am beth, ac yn wir, i roi cyfle a blas iddynt o sut y bydd y gwaith craffu yn barhaus, am fod hyn yn digwydd cyn penodi—yn yr achos hwn, proses cyn penodi cadeirydd Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n siŵr y bydd y Pwyllgor Cyllid—gan ei bod wedi cael ei chadarnhau fel cadeirydd bellach—yn ei chael hi’n ôl fel cadeirydd i graffu’n ffurfiol ar y gwaith y mae hi wedi’i gyflawni, y ffordd y mae Awdurdod Cyllid Cymru yn cael ei lywodraethu, ac wrth gwrs, eu cynllun corfforaethol a’u gwaith parhaus ar ran trethdalwyr Cymru. Felly, mae’n arwydd pwysig o sut rydym yn bwriadu gwneud y gwaith hwnnw pan fyddwn yn gwneud penodiad cyn penodi fel hyn.

Nid wyf yn credu—i fod yn deg, nid oedd yr Aelod yn awgrymu, ac nid wyf yn credu y dylem fabwysiadu’r agwedd fwy pleidiol tuag at rai o’r penodiadau hyn. Os edrychwch ar sut y mae penodiadau Trump yn cael eu gwneud ar hyn o bryd, mae’n tueddu i fod yn bleidiol iawn. Mae’n cynnwys y cyhoedd, fodd bynnag. Mae’n gyhoeddus ac mae’n ymgysylltu â phobl; nid oes amheuaeth am hynny. Ond rwy’n gobeithio, yn y sefydliad hwn o leiaf, y gallwn ddefnyddio’r hyn sydd gennym, sy’n un o’r pethau gorau sydd gan y sefydliad hwn, sef ein gwaith pwyllgor a’r gwaith trawsbleidiol a wnawn ar bwyllgorau a’r ffyrdd rydym yn gweithio gyda’n gilydd, i geisio archwilio a chraffu penodiadau’r Llywodraeth a gweithredoedd y Llywodraeth. Rwy’n credu mai dyna’r offeryn a ddefnyddiwn i wneud y gwrandawiadau cyn penodi cyhoeddus hyn mor llwyddiannus â phosibl.

Os oes gan unrhyw un ddiddordeb yn hyn, byddwn yn argymell yn gryf eu bod, mewn gwirionedd, yn gwylio fideo’r penodiad, oherwydd rwy’n credu ei fod yn adlewyrchiad llawer gwell o’r craffu a’r cwestiynu a wnaed na’r trawsgrifiad llafar o’r cwestiynau a ofynnwyd a’r cwestiynau a atebwyd, gan mai drwy gael rhywun ger bron pwyllgor, drwy edrych i’w llygaid, a gofyn cwestiynau iddynt, y byddwch yn ffurfio barn—gallai fod yn anghywir, gallai fod yn gywir, ond o leiaf rydych yn ffurfio barn—ynglŷn ag a oes ganddynt y lefel gywir o sgiliau ac a ydynt wedi dysgu rhywbeth o brofiad blaenorol y byddent yn gallu ei ddefnyddio yn hyn o beth.

Rwy’n credu bod cwestiwn Andrew R.T. Davies wedi rhoi cyfle i mi ddweud un peth hefyd er eglurder i bawb: mae gennym dair ffordd wahanol o wneud penodiadau sy’n cynnwys pwyllgorau ar hyn o bryd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig dweud hynny. Felly, mae gennym apwyntiadau’r Cynulliad eu hunain: felly, bydd y Pwyllgor Cyllid, er enghraifft, maes o law, yn penodi Archwilydd Cyffredinol newydd i Gymru. Nid yw hwnnw’n benodiad Llywodraeth; mae’n benodiad Cynulliad drwy’r Pwyllgor Cyllid. Mae swydd yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus yn cael ei thrin mewn ffordd debyg.

Yna, fel y dywedodd yr Aelod, mae gennym benodiadau’r comisiynwyr, sy’n benodiadau Llywodraeth, ond gydag ymwneud y Cynulliad, ac mae cynrychiolwyr o wahanol bleidiau yn cael eu cynnwys yn y broses benodi. Ac yna mae gennym rywbeth newydd, a dyma’r tro cyntaf i ni wneud hyn, sef penodiad gan y Llywodraeth gyda gwrandawiad cyn penodi i’r Cynulliad, sy’n gallu rhoi barn y cyhoedd ar yr ymgeisydd a ffafrir gan Lywodraeth Cymru.

Rwy’n credu y bydd angen i ni gadw pob un o’r tair ffordd wrth symud ymlaen, oherwydd rydym angen y cymysgedd hwnnw o graffu. Mae ychydig yn ddryslyd weithiau, ond rwy’n credu y bydd angen i ni gadw’r cymysgedd hwnnw o graffu. Ond yr hyn sy’n bwysig iawn yw ei fod yn cael ei wneud yn gyhoeddus a bod pobl yn cael cyfle i weld ein bod yn arfer ein swyddogaeth ddemocrataidd fel senedd i ddwyn y rhai a benodir gan y Llywodraeth i gyfrif—ac efallai, ymhen amser, y bydd hynny’n cynnwys cynghorwyr arbennig.

7. 7. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Y Pedwerydd Chwyldro Diwydiannol
7. 7. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): The Fourth Industrial Revolution

We now move on to item 7, which is a debate by individual Members under Standing Order 11 21, and I call on Lee Waters to move the motion. Lee.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 7, sef dadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11 21, a galwaf ar Lee Waters i gynnig y cynnig. Lee.

Cynnig NDM6260 Lee Waters, Jeremy Miles, Hefin David, Vikki Howells, David Melding

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod yr hyn a elwir yn ‘bedwerydd chwyldro diwydiannol’ yn cynnig heriau a chyfleoedd i economi Cymru.

2. Yn nodi bod risg i tua 700,000 o swyddi yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf o ganlyniad i awtomatiaeth.

3. Yn credu bod gan Gymru arbenigedd eisoes sy’n rhoi mantais gystadleuol mewn diwydiannau twf sy’n dod i’r amlwg.

4. Yn cydnabod bod angen inni, er mwyn manteisio ar y diwydiannau newydd hyn, ganolbwyntio ar ddulliau cyflym, hyblyg sy’n addasu’n rhwydd i amgylchiadau sydd wedi newid.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailedrych ar Strategaeth Arloesi Cymru gyda’r bwriad o sicrhau ei bod yn adlewyrchu maint a chwmpas yr amhariad rydym yn ei wynebu, ac yn ymrwymo i adolygiad strategol o gyfleoedd mewn sectorau newydd twf uchel, lle mae gan Gymru’r potensial i sicrhau ei bod yn dominyddu’r farchnad yn gynnar fel rhan o’i gwaith ar ddatblygu strategaeth economaidd newydd.

Motion NDM6260 Lee Waters, Jeremy Miles, Hefin David, Vikki Howells, David Melding

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the commonly-termed ‘fourth industrial revolution’ presents both challenges and opportunities to Wales’ economy.

2. Notes that an estimated 700,000 jobs are at risk in Wales over the next two decades as a result of automation.

3. Believes that Wales has existing expertise that offers competitive advantage in emerging growth industries.

4. Recognises that, to capitalise on these emerging industries, we need to focus on rapid, agile approaches which adapt easily to changed circumstances.

5. Calls on the Welsh Government to revisit the Innovation Wales Strategy with a view to ensuring it reflects the scale and scope of the disruption we face, and commits to a strategic review of opportunities in emerging, high-growth sectors, where Wales has the potential to establish early market dominance as part of its work on developing a new economic strategy.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I’m delighted to have tabled this debate today, along with my colleagues Hefin David, Vikki Howells, Jeremy Miles, and my friend David Melding—genuinely delighted. Just as we pressed last month that we must do all that we can to bolster the so-called foundational economy, we must also look at the external trends that are set to change our lives and our economies.

We’re in the early stages of a fourth industrial revolution, marked by our ability to combine digital technologies with physical and biological systems. Just as the first industrial revolution was brought about through our ability to harness steam power, the second by our capacity to generate electrical power, driving mass production, and the third industrial revolution was prompted by the development of electronics and computers, this fourth industrial revolution sees machines, data and algorithms becoming embedded into every aspect of our lives.

Our money is increasingly virtual; our homes are becoming smarter. Technology now controls our kettles, our boilers, even our ability to park. The healthcare we receive is set to be transformed beyond recognition as the ability to know your own personal genome becomes ever more affordable. Whilst we’ve become accustomed to our factories having machines where once there were workers, this automation will continue apace.

Technology has crept into our lives with stealth, to the point that it is now near impossible to imagine a world without it. The pace of change is phenomenal. Things I grew up with—floppy disks, cassettes, video tapes—are now meaningless. And, more so, their replacements—DVDs and CDs—are also already obsolete in a generation. Spotify and Netflix are now intuitive for younger generations, and both are driven by big data, which is not just a high-tech phenomenon; it is everywhere and it is shaping everything.

Our assumptions of what is possible are constantly being challenged. Just this week, we heard of Elon Musk’s ability to reuse a rocket. As he said:

It’s the difference between having airplanes that you threw away after every flight, versus reusing them multiple times’.

If the same implications hold true for space travel as air travel has had in our daily lives, they are huge. How soon before driverless cars, wireless electricity, 3D printing, and even space travel are as mundane as Netflix and e-mail?

There is much going on behind the scenes that we aren’t yet aware of. Change isn’t just happening in one industry, as in previous industrial revolutions, it’s happening simultaneously across multiple sectors, and this poses new challenges. The Bank of England’s own methodology suggests that within 20 years—20 years—as many as 700,000 jobs might be at risk in Wales from automation. Computers and algorithms can gather data from far wider sources to make calculated judgments on anything from tax returns to cancer treatments. I’d recommend listening on iPlayer, which itself didn’t exist 10 years ago, to Radio 4’s ‘The Public Philosopher’, which held an eye-opening debate on this very issue. What was stark was the total disbelief by the vast majority of the audience that any robot could do their job better than them, and the audible shock when they realised the possibility that they could. One example that stood out was the GP who’d listened as half the audience revealed they’d rather receive a diagnosis from a robot than a human, and one in four jobs in Wales is at risk like this.

Let’s be clear: this impact is gendered. The World Bank recently warned that, for every three male jobs lost, one will be gained. For women, the situation is far worse. They will lose five jobs to automation for every one job that is gained. Governments, business, and global institutions are struggling to keep up with the pace of chance, which is hardly surprising—this is unsettling. It’s our role, as policy makers, to prepare for that, and right now we’re doing a terrible job at it. To this end, I’ll be hosting a round table in June with some of Wales’s biggest employers across the public and private sector to discuss how we can brace ourselves for this common challenge, and I am delighted that both the Cabinet Secretary and the future generations commissioner have agreed to join. But, as well as preparing for the challenges, we must also be seizing the opportunities.

At a recent meeting I hosted with the manufacturers’ organisation EEF in my constituency with businesses, one manufacturer revealed to me that automation within his company had not only boosted productivity, it had enabled their company to take on more staff. So, automation needn’t always be seen as a threat to jobs, but as a tool for growth. And technological advances have the potential to create new sectors, which will spur new jobs. This is a hugely exciting time. Julie James, as the Minister responsible for data, recently attended a round table I hosted on the potential for precision agriculture in Wales. Now, precision farming isn’t simply about agriculture, and the fourth industrial revolution will not respect departmental boundaries. A whole new industry is being driven by our ability to collect and analyse data at speeds that were previously unimaginable. But Wales has a short amount of time to capitalise on the generations of knowledge that we’ve built up in farming, and apply these emerging technologies to grow an industry that has global potential. And to understand where these opportunities are—where our domain expertise, our USP, can offer us clear, competitive advantage—an immediate and urgent strategic review is needed.

Robotics and automation, cybersecurity, big data, the codification of money, the financial markets and genomics, are widely predicted as the key industries emerging from the fourth industrial revolution. And that’s what we should focus on. For too long, we’ve focused on conventional approaches, too concerned about not upsetting the apple cart. I still, for the life of me, do not understand how we can have nine priority sectors, because, when everything is a priority, nothing is a priority. And I applaud the focus that has been brought to bear on Wales’s apprenticeship scheme, and we must do the same to our entire economic strategy, enabling the most efficient targeting of scarce resources. And there must be clear guidance on what this new industrial landscape demands in terms of approach, and this will require a deft hand, charting a difficult path through providing patient, goal-orientated finance and support, setting a long-term goal for which we’ll provide long-term support, but combined with an experimental approach to reach that goal. And let us be clear, Dirprwy Lywydd: we will fail along the way, and that’s okay. We must be open about it in order to learn from it. If we think back to many of the inventions I spoke of at the beginning of my speech—the iPhone, space travel, driverless technology—the origins of each of these can be traced back to long-term, patient Government finance.

Ostensibly, this blueprint, this difficult course, is what the ‘Innovation Wales’ strategy has set out to do. But, speaking frankly, this is a strategy that is only remarkable in its lack of ambition, and it urgently needs revision. I don’t want to look back in 20 years’ time and think, ‘I wish we’d done more’. I don’t think any of us do. So, let our challenge be today—and this is a challenge; it’s not a criticism—that we redouble our efforts to address the hurdles and embrace the opportunities, and that we do it fast. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o fod wedi cyflwyno’r ddadl hon heddiw gyda fy nghyd-Aelodau Hefin David, Vikki Howells, Jeremy Miles, a fy nghyfaill David Melding—yn wirioneddol falch. Yn union fel y buom yn pwysleisio fis diwethaf fod yn rhaid i ni wneud popeth a allwn i hybu’r hyn a elwir yn economi sylfaenol, mae’n rhaid i ni hefyd edrych ar y tueddiadau allanol sy’n debygol o newid ein bywydau a’n heconomïau.

Rydym yng nghamau cynnar pedwerydd chwyldro diwydiannol, a nodweddir gan ein gallu i gyfuno technolegau digidol â systemau ffisegol a biolegol. Yn union fel y daeth y chwyldro diwydiannol cyntaf yn sgil ein gallu i harneisio pŵer stêm, yr ail yn sgil ein gallu i gynhyrchu pŵer trydanol, gan ysgogi masgynhyrchu, ac fel yr ysgogwyd y trydydd chwyldro diwydiannol yn sgil datblygu electroneg a chyfrifiaduron, bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn gweld peiriannau, data ac algorithmau yn cael eu hymgorffori ym mhob agwedd ar ein bywydau.

Mae ein harian yn gynyddol rithwir; mae ein cartrefi yn fwyfwy clyfar. Mae technoleg bellach yn rheoli ein tegellau, ein boeleri, ein gallu i barcio hyd yn oed. Mae’r gofal iechyd a gawn ar fin cael ei drawsnewid yn ddirfawr wrth i’r gallu i adnabod eich genom personol ddod yn fwyfwy fforddiadwy. Er ein bod wedi dod i arfer â pheiriannau yn ein ffatrïoedd lle roedd gweithwyr ar un adeg, bydd yr awtomatiaeth hon yn mynd rhagddi ar frys.

Mae technoleg wedi sleifio i mewn i’n bywydau’n llechwraidd, i’r graddau ei bod bellach bron yn amhosibl dychmygu byd hebddi. Mae cyflymder y newid yn aruthrol. Mae pethau y cefais fy magu gyda hwy—disgiau hyblyg, casetiau, tapiau fideo—bellach yn ddiystyr. Ac yn fwy felly, mae’r pethau a gymerodd eu lle—DVDs a chrynoddisgiau—eisoes yn ddarfodedig hefyd o fewn cenhedlaeth. Mae Spotify a Netflix yn awr yn bethau greddfol i genedlaethau iau, ac mae’r ddau’n cael eu cynnal gan ddata mawr nad yw ond yn ffenomen sy’n perthyn i uwch-dechnoleg; mae ym mhobman ac mae’n siapio popeth.

Mae ein rhagdybiaethau ynglŷn â’r hyn sy’n bosibl yn cael eu herio’n gyson. Yr wythnos hon, clywsom am allu Elon Musk i ailddefnyddio roced. Fel y dywedodd:

Mae fel y gwahaniaeth rhwng cael awyrennau rydych yn cael gwared arnynt ar ôl pob taith awyr, a’u hailddefnyddio sawl gwaith.

Os yw goblygiadau teithiau gofod yr un fath â goblygiadau teithiau awyr yn ein bywydau bob dydd, maent yn enfawr. Pa mor fuan y bydd ceir diyrrwr, trydan di-wifr, argraffu 3D, a hyd yn oed teithiau gofod mor gyffredin â Netflix ac e-bost?

Mae llawer yn digwydd y tu ôl i’r llenni nad ydym yn ymwybodol ohono hyd yma. Nid mewn un diwydiant yn unig y mae newid yn digwydd, fel mewn chwyldroadau diwydiannol blaenorol, mae’n digwydd ar draws nifer o sectorau ar yr un pryd, ac mae hyn yn creu heriau newydd. Mae methodoleg Banc Lloegr yn awgrymu y gallai cymaint â 700,000 o swyddi fod mewn perygl o gael eu hawtomeiddio yng Nghymru o fewn 20 mlynedd—20 mlynedd. Gall cyfrifiaduron ac algorithmau gasglu data o ffynonellau llawer ehangach i wneud penderfyniadau cytbwys ar unrhyw beth o ffurflenni treth i driniaethau canser. Byddwn yn argymell gwrando ar iPlayer, nad oedd yn bodoli ei hun 10 mlynedd yn ôl, ar raglen Radio 4, ‘The Public Philosopher’, a gynhaliodd drafodaeth a oedd yn agoriad llygad ar yr union fater hwn. Yr hyn a oedd yn amlwg iawn oedd anghrediniaeth lwyr y mwyafrif helaeth o’r gynulleidfa y gallai unrhyw robot wneud eu swydd yn well na hwy, a’r sioc glywadwy wrth iddynt sylweddoli’r posibilrwydd y gallent. Un enghraifft nodedig oedd y meddyg teulu a oedd wedi gwrando wrth i hanner y gynulleidfa ddatgelu y byddai’n well ganddynt dderbyn diagnosis gan robot na chan fod dynol, ac mae un o bob pedair swydd yng Nghymru mewn perygl o’r fath.

Gadewch i ni fod yn glir: mae’r effaith hon yn amrywio rhwng y rhywiau. Yn ddiweddar, rhybuddiodd Banc y Byd, am bob tair swydd a gaiff eu colli gan ddynion, bydd un yn cael ei hennill. I fenywod, mae’r sefyllfa’n llawer gwaeth. Byddant yn colli pum swydd o ganlyniad i awtomatiaeth am bob swydd a gaiff ei hennill. Mae llywodraethau, busnesau, a sefydliadau byd-eang yn cael trafferth dal i fyny gyda chyflymder y newid, ac nid yw hynny’n syndod—mae hyn yn gythryblus. Ein rôl ni fel llunwyr polisi yw paratoi ar ei gyfer, ac ar hyn o bryd nid ydym yn gwneud hynny’n dda o gwbl. I’r perwyl hwn, byddaf yn cynnal cyfarfod o gwmpas y bwrdd ym mis Mehefin gyda rhai o gyflogwyr mwyaf Cymru ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat i drafod sut y gallwn ymbaratoi ar gyfer yr her gyffredin hon, ac rwy’n falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet a chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol wedi cytuno i ymuno â ni. Ond yn ogystal â pharatoi ar gyfer yr heriau, mae’n rhaid i ni fachu ar y cyfleoedd hefyd.

Mewn cyfarfod diweddar a gynhaliais ar y cyd â’r sefydliad gweithgynhyrchwyr EEF yn fy etholaeth gyda busnesau, dywedodd un gwneuthurwr wrthyf fod awtomatiaeth yn ei gwmni wedi rhoi hwb i gynhyrchiant a hefyd wedi galluogi ei gwmni i gyflogi mwy o staff. Felly, nid oes angen edrych ar awtomatiaeth fel bygythiad i swyddi bob amser, ond fel offeryn twf. Ac mae gan ddatblygiadau technolegol y potensial i greu sectorau newydd a fydd yn sbarduno swyddi newydd. Mae hwn yn gyfnod hynod gyffrous. Yn ddiweddar, mynychodd Julie James, fel y Gweinidog sy’n gyfrifol am ddata, drafodaeth o amgylch y bwrdd a gynhaliais ar botensial amaethyddiaeth fanwl yng Nghymru. Nawr, nid ymwneud ag amaethyddiaeth syml y mae ffermio manwl, ac ni fydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn parchu ffiniau adrannol. Mae diwydiant newydd sbon yn cael ei yrru gan ein gallu i gasglu a dadansoddi data ar gyflymder a oedd yn annirnadwy o’r blaen. Ond mae gan Gymru gyfnod byr o amser i fanteisio ar y cenedlaethau o wybodaeth a ddatblygwyd gennym ym maes ffermio, a chymhwyso’r technolegau hyn sy’n dod i’r amlwg i dyfu diwydiant sydd â photensial byd-eang. Ac er mwyn deall ble y mae’r cyfleoedd hyn—lle y gall ein harbenigedd pwnc, ein pwynt gwerthu unigryw, gynnig mantais glir, gystadleuol i ni—mae angen adolygiad strategol brys ar unwaith.

Rhagwelir yn eang mai roboteg ac awtomatiaeth, seiberddiogelwch, data mawr, codeiddio arian, y marchnadoedd ariannol a genomeg yw’r diwydiannau allweddol sy’n deillio o’r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Ac ar hynny y dylem ganolbwyntio. Ers gormod o amser, rydym wedi canolbwyntio ar ddulliau confensiynol, gan bryderu gormod ynglŷn ag osgoi troi’r drol. Ni allaf ddeall yn fy myw sut y gallwn gael naw sector blaenoriaeth, oherwydd pan fo popeth yn flaenoriaeth, nid oes dim yn flaenoriaeth. Ac rwy’n canmol y ffocws a roddwyd ar gynllun prentisiaeth Cymru, ac mae’n rhaid i ni wneud yr un peth i’n strategaeth economaidd gyfan, gan alluogi’r ffyrdd mwyaf effeithlon o dargedu adnoddau prin. Ac mae’n rhaid cael canllawiau clir ynglŷn â’r hyn y mae’r dirwedd ddiwydiannol newydd hon yn galw amdano o ran dull gweithredu, a bydd hyn yn galw am law fedrus i lywio llwybr anodd drwy ddarparu cyllid a chymorth amyneddgar sy’n canolbwyntio ar amcan penodol, gan osod amcan hirdymor y byddwn yn darparu cefnogaeth hirdymor ar ei gyfer, ond wedi’i gyfuno â dull arbrofol ar gyfer cyrraedd yr amcan hwnnw. A gadewch i ni fod yn glir, Dirprwy Lywydd: byddwn yn methu ar y ffordd, ac mae hynny’n iawn. Mae’n rhaid i ni fod yn agored ynglŷn â’r peth er mwyn dysgu oddi wrtho. Os meddyliwn am nifer o’r dyfeisiadau y siaradais amdanynt ar gychwyn fy araith—yr iPhone, teithiau gofod, technoleg ceir diyrrwr—gellir olrhain tarddiad pob un o’r rhain yn ôl i gyllid hirdymor ac amyneddgar y Llywodraeth.

Yn ôl pob golwg, y glasbrint hwn, y llwybr anodd hwn, yw’r hyn y mae strategaeth ‘Arloesi Cymru’ yn anelu i’w wneud. Ond â siarad yn onest, yr hyn sy’n gwneud y strategaeth hon yn rhyfeddol yw ei diffyg uchelgais, ac mae angen ei hadolygu ar frys. Nid wyf eisiau edrych yn ôl mewn 20 mlynedd a meddwl, ‘Mae’n drueni na fyddem wedi gwneud rhagor’. Nid wyf yn credu bod neb ohonom eisiau gwneud hynny. Felly, gadewch i ni ei gwneud yn her heddiw—a her yw hon; nid beirniadaeth—ein bod yn dyblu ein hymdrechion i fynd i’r afael â’r rhwystrau a chroesawu’r cyfleoedd, a’n bod yn ei wneud yn gyflym. Diolch.

Rydw i’n falch i gefnogi’r cynnig sydd wedi cael ei roi gerbron y prynhawn yma. Fel y soniwyd, mae olwynion y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn barod yn troi. Mae gan ddatblygiadau technolegol megis deallusrwydd artiffisial a cherbydau ymreolaethol y potensial i ddadleoli swyddi traddodiadol, gydag arwyddocâd sylweddol i swyddi mewn sectorau pwysig i ni yng Nghymru, fel gweithgynhyrchu a phrosesu, fel yr ydym newydd ei glywed.

Rydw i’n cyfaddef bod nifer y swyddi a all gael eu dadleoli gan awtomatiaeth yn peri gofid ar yr arwyneb. Fel mae’r cynnig yn sôn, mae 700,000 o swyddi yng Nghymru o dan fygythiad awtomatiaeth, ac mae pobl sy’n ennill llai na £30,000 y flwyddyn yn fwy tebygol o golli eu swyddi na rhai ar gyflogau uchel. Fel y trafodom yn y Siambr hon yn ddiweddar, mae 40 y cant o bobl Cymru wedi’u cyflogi yn yr economi sylfaenol—mewn swyddi gweithgynhyrchu a phrosesu ar gyfer deunyddiau sylfaenol—ac y mae’r mwyafrif o’r swyddi hyn o dan fygythiad awtomatiaeth.

Wrth inni wynebu’r chwyldro diwydiannol nesaf, mae dau opsiwn gennym: i frwydro yn ei erbyn fel y gwnaeth y Ludiaid i’w peiriannau cotwm yn y ddeunawfed ganrif, neu gallwn arloesi er mwyn goroesi, a gwneud Cymru’n economi sy’n buddio o’r datblygiadau yma. Ond mae yna dri pheth sydd yn angenrheidiol i wneud hyn. Yn bennaf oll, mae’n rhaid sicrhau ein bod ni’n edrych i amddiffyn gweithwyr, a sicrhau bod ganddyn nhw’r cyfle gorau i wneud y gorau o’r datblygiadau yma. Mae’n rhaid sicrhau bod y system addysg yn datblygu’r gweithlu gyda’r sgiliau angenrheidiol i weithio gyda pheiriannau newydd. Mae’n rhaid hefyd sicrhau bod cyfleoedd addysgu gydol oes ar gael i gefnogi’r rhai sydd yn y swyddi sydd o dan fygythiad awtomatiaeth yn awr.

Oherwydd y niferoedd o bobl sydd gennym wedi’u cyflogi yn y sectorau yma, mae gennym botensial i symud gyda’r datblygiadau a hwyluso arbenigedd ynddynt. Ond i wneud hyn mae angen buddsoddiad a chymorth ar gwmnïau er mwyn datblygu’r seilwaith a’r sgiliau angenrheidiol. Fel y mae Fforwm Economaidd y Byd yn barod wedi ei ddweud, mae’n rhaid i lywodraethau gydweithio â busnesau er mwyn datblygu’r un arloesedd yn y sector preifat drwy ddatblygu sgiliau’r gweithlu a rhwydweithiau rhannu arfer da o ran arloesi. Ar hyn o bryd, gall busnesau gymryd mantais o gronfeydd megis SMART Cymru a SMART Innovation, sy’n cynnig grantiau i ddatblygu arloesedd, ond mae’r cronfeydd hyn wedi’u hariannu yn rhannol gan y gronfa datblygu rhanbarthol Ewropeaidd hyd at 2020. Wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, rhaid inni edrych ar barhad y cronfeydd angenrheidiol yma sy’n sicrhau bod cwmnïau yn gallu symud gyda’r amseroedd.

Yn olaf, rhaid sicrhau bod ein busnesau yn ymwybodol o’r datblygiadau yma, a sicrhau bod y cyfarpar ganddynt sy’n symud gyda’r amseroedd, yn hytrach na chael eu gadael ar ôl. Fel y mae ymchwil sefydliad gweithgynhyrchwyr yr EEF wedi sôn, dim ond 42 y cant o gwmnïau gweithgynhyrchu sydd yn ymwybodol o’r newidiadau posib a all ddod o awtomatiaeth, a dim ond 11 y cant yn credu bod y Deyrnas Unedig yn barod amdano. Rhaid i ni yng Nghymru, felly, ddangos y ffordd drwy fuddsoddi mewn datblygu sgiliau’r gweithlu, buddsoddi mewn arloesedd a sicrhau bod ein busnesau wedi’u paratoi am y newidiadau yma.

Felly, wrth inni edrych tuag at orwel y pedwerydd chwyldro diwydiannol, mae’n werth peidio â chwympo i mewn i’r trap o besimistiaeth ac ofni dyfodol dystopiaidd. Drwy gynllunio a gweithio gyda’r datblygiadau, yn hytrach nag yn eu herbyn, a thrwy weithio gyda gweithwyr a busnes, gall Cymru fod ar flaen y newidiadau hyn a dangos y ffordd i weddill y byd. Diolch yn fawr.

I’m pleased to support the motion that has been put forward today. As has been mentioned, the wheels of the fourth industrial revolution are already in motion. Technological developments such as artificial intelligence and driverless cars have the potential to displace traditional jobs, which has considerable significance for jobs in important sectors here in Wales, such as manufacturing and processing, as we’ve just heard.

I concede that the number of jobs that could be displaced through automation is an ostensible cause for concern. As the motion states, 700,000 jobs in Wales are threatened by automation, and those earning less than £30,000 are more likely to lose their jobs than higher earners. As we discussed in the Chamber recently, 40 per cent of people in Wales are employed in the foundational economy—in manufacturing and processing roles for basic materials—and the majority of these jobs are under threat from automation.

As we face the next industrial revolution, we have two options: to fight against it, as the Luddites fought against the cotton machines of the eighteenth century, or we can innovate to survive, and make the Welsh economy one that benefits from these developments. But there are three things that are necessary to do this. Above all, we must ensure that we look to protect workers and ensure that they have the best chance to make the most of these developments. We must ensure that the education system develops a workforce with the necessary skills to work with new machinery. We must also ensure that lifelong learning opportunities are available to support those who are in roles threatened by automation.

Due to the numbers of people we have employed in these sectors, we have the potential to move with these developments and facilitate expertise in these fields. However, to do this, we need investment and support for companies to develop the necessary infrastructure and skills. As the World Economic Forum has already said, governments must work together to develop business and innovation in the private sector through the development of workforce skills and networks for sharing good practice in the field of innovation. Currently, businesses can take advantage of funds such as SMART and SMART Innovation, which offer grants to develop innovation, but these funds are partly funded through the European regional development fund until 2020. As we leave the European Union, we have to look at the continuation of these vital funds to ensure that companies are able to move with the times.

Finally, we must ensure that businesses are aware of these developments and ensure that they have the equipment to move with the times rather than being left behind. As the manufacturing research organisation EEF has said, only 42 per cent of manufacturing companies are aware of the possible changes that may emanate from automation, and only 11 per cent believe that the United Kingdom is ready for them. We must therefore show the way in Wales by investing in workforce skills development, investing in innovation, and ensuring that our businesses are prepared for these changes.

So, as we look towards the horizon of the fourth industrial revolution, we should not fall into the trap of being pessimistic and fearing a dystopian future. By planning and working with these developments, rather than against them, and by working with employees and businesses, Wales can be at the forefront of these changes, and can light the way for the rest of the world. Thank you very much.

Today’s debate marks a change in focus from that on the foundational economy a few weeks ago, but it is an area that we must equally get right if we are to craft the Welsh economy of the future. For my contribution, I’d like to focus on the scale of the challenge automation could represent, the opportunities we have to rise to this challenge, and the skills our workforce will need in order to do so. As the motion reminds us, an estimated 700,000 jobs in Wales are at risk through automation, a figure all the more staggering when set against the fact that the number of people in employment in Wales stood at a little over 1.4 million in December 2016. This means that automation could threaten 1 in every 2 Welsh jobs.

Automation does indeed cast a long shadow. This is particularly true for sectors such as manufacturing; 11.6 per cent of the Welsh workforce works in this sector, higher than England, Scotland or Northern Ireland. The northern Valleys have a disproportionate number of people employed in manufacturing. Automation clearly moulds the shape of any future industrial strategy. An article by academics from the Massachusetts Institute of Technology and Boston University says we may already be too late. Noting the fourfold increase in robots in western Europe and the US over a 15-year period, the article says automation has already impacted on jobs and wages.

Yet secondly, as the motion recognises, here in Wales we have the expertise, skills and resources to enable us to take a lead amongst these emerging industries. Professor Klaus Schwab, founder of the World Economic Forum, has suggested that our management of natural resources will be a key manifestation of the fourth industrial revolution. In a previous debate, we explored the potential of the blue economy provided by the waters all around us, and I spoke about the opportunities to the Welsh economy inherent in the marine renewables sector. The evidence from tidal lagoons is particularly persuasive: six lagoons, many around the Welsh coast, representing a £40 billion investment, creating 6,500 long-term jobs, generating nearly £3 billion of GVA annually; businesses in Wales, and in the northern Valleys in particular, benefiting from an enhanced supply chain.

I have already mentioned the importance of manufacturing as an employer in the Valleys. It is not too great a jump to see that this is an area where productivity, and work, could be enhanced by learning the lessons of the future. Just as our approach must be rapid and more agile, companies succeeding in the fourth industrial revolution may need to be smaller and more flexible. Not only could companies operate more closely to their customer base, for example, here in Wales, but manufacturing could become more sustainable in high-wage countries.

Cheap labour, it has been said, won’t be cheap. Instead of fewer employees, companies will need what have been described as different employees, with different skills. This is the third point I wish to cover. I am glad that education and skills were central to the last ‘Innovation Wales’ strategy. I hope they would retain their place in any refreshed document; in particular, that there would be consideration of adult learning and upskilling. We know these are key to ensuring automation doesn’t lead to job losses.

I had a useful discussion with Colegau Cymru on Monday about skills and apprenticeships. This could be a great chance to strengthen our FE sector. The ‘Innovation Wales’ strategy spoke of integrating innovation into all aspects of the curriculum. We must give our children and young people the skills of the future.

I would like to briefly offer my congratulations to Optimus Primate. This was a team of year 9 students from Ysgol Gyfun Rhydywaun in my constituency, who recently won the Tomorrow’s Engineers EEP Robotics Challenge. They built, programmed and controlled Lego robots. They also developed their own solution to a scientific problem set by NASA and Lego Education. These are the workers of the future, of the fourth industrial revolution, and it is encouraging to see they are developing the skills they will need right now.

To close, I would like to note that the first industrial revolution was marked by significant socioeconomic changes and a staggering increase in poverty. We must ensure that, like the pupils of Ysgol Gyfun Rhydywaun, the current and future Welsh workforce develop the necessary skills so that they can make a success of this fourth industrial revolution.

Mae dadl heddiw yn nodi newid yn y ffocws o’r un ar yr economi sylfaenol ychydig wythnosau’n ôl, ond mae’n faes y mae’n rhaid i ni ei gael yr un mor gywir os ydym am saernïo economi Cymru ar gyfer y dyfodol. Yn fy nghyfraniad, hoffwn ganolbwyntio ar raddfa’r her y gallai awtomatiaeth ei chynrychioli, y cyfleoedd sydd gennym i ymateb i’r her hon, a’r sgiliau fydd eu hangen ar ein gweithlu i wneud hynny. Fel y mae’r cynnig yn ein hatgoffa, amcangyfrifir bod 700,000 o swyddi yng Nghymru mewn perygl o gael eu hawtomeiddio, ffigur sy’n ymddangos hyd yn oed yn fwy syfrdanol o’i osod yn erbyn y ffaith fod nifer y bobl mewn gwaith yng Nghymru ychydig dros 1.4 miliwn ym mis Rhagfyr 2016. Mae hyn yn golygu y gallai awtomatiaeth fygwth 1 o bob 2 swydd yng Nghymru.

Mae awtomatiaeth yn bendant yn taflu cysgod hir. Mae hyn yn arbennig o wir mewn perthynas â sectorau fel gweithgynhyrchu; mae 11.6 y cant o weithlu Cymru yn gweithio yn y sector hwn, nifer uwch nag yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon. Mae nifer anghymesur o bobl y Cymoedd gogleddol yn cael eu cyflogi yn y diwydiant gweithgynhyrchu. Mae’n amlwg fod awtomatiaeth yn mowldio siâp unrhyw strategaeth ddiwydiannol yn y dyfodol. Mae erthygl gan academyddion o Sefydliad Technoleg Massachusetts a Phrifysgol Boston yn dweud efallai ein bod eisoes yn rhy hwyr. Gan nodi’r cynnydd bedair gwaith drosodd o robotiaid yng ngorllewin Ewrop a’r Unol Daleithiau dros gyfnod o 15 mlynedd, mae’r erthygl yn dweud bod awtomatiaeth eisoes wedi effeithio ar swyddi a chyflogau.

Eto i gyd yn ail, fel y mae’r cynnig yn cydnabod, yma yng Nghymru, mae gennym yr arbenigedd, y sgiliau a’r adnoddau i’n galluogi i arwain yn y diwydiannau hyn sy’n dod i’r amlwg. Mae’r Athro Klaus Schwab, sefydlydd Fforwm Economaidd y Byd, wedi awgrymu y bydd y modd y byddwn yn rheoli adnoddau naturiol yn fynegiant allweddol o’r pedwerydd chwyldro diwydiannol. Mewn dadl flaenorol, archwiliasom botensial yr economi las a ddarperir gan y dyfroedd o’n cwmpas, a siaradais am y cyfleoedd i economi Cymru sy’n gynhenid yn y sector ynni adnewyddadwy morol. Mae tystiolaeth y môr-lynnoedd llanw yn arbennig o argyhoeddiadol: chwe morlyn, a sawl un ohonynt o gwmpas arfordir Cymru, yn cynrychioli buddsoddiad o £40 biliwn, yn creu 6,500 o swyddi hirdymor, yn cynhyrchu bron i £3 biliwn o werth ychwanegol gros yn flynyddol; busnesau yng Nghymru, ac yn y Cymoedd gogleddol yn arbennig, yn elwa o gadwyn gyflenwi well.

Rwyf eisoes wedi sôn am bwysigrwydd gweithgynhyrchu fel cyflogwr yn y Cymoedd. Nid yw’n ormod o naid i weld bod hwn yn faes lle y gellid gwella cynhyrchiant, a gwaith, drwy ddysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Yn union fel y mae’n rhaid i’n dull gweithredu fod yn gyflym ac yn fwy ystwyth, efallai y bydd angen i gwmnïau llwyddiannus yn y pedwerydd chwyldro diwydiannol fod yn llai o faint ac yn fwy hyblyg. Nid yn unig y gallai cwmnïau weithredu’n agosach at eu sylfaen gwsmeriaid, er enghraifft, yma yng Nghymru, ond gallai gweithgynhyrchu ddod yn fwy cynaliadwy mewn gwledydd lle y mae cyflogau’n uchel.

Mae wedi’i ddweud na fydd llafur rhad yn rhad. Yn hytrach na llai o weithwyr, bydd cwmnïau angen yr hyn a ddisgrifiwyd fel gwahanol weithwyr, gyda sgiliau gwahanol. Dyma’r trydydd pwynt y carwn roi sylw iddo. Rwy’n falch fod addysg a sgiliau yn ganolog i’r strategaeth ‘Arloesi Cymru’ ddiwethaf. Rwy’n gobeithio y byddent yn cadw eu lle mewn unrhyw fersiwn newydd ar y ddogfen; yn benodol, y byddai dysgu oedolion ac uwchsgilio yn cael eu hystyried. Rydym yn gwybod bod y rhain yn allweddol i sicrhau nad yw awtomatiaeth yn arwain at golli swyddi.

Cefais drafodaeth ddefnyddiol gyda Colegau Cymru ddydd Llun am sgiliau a phrentisiaethau. Gallai fod yn gyfle gwych i gryfhau ein sector addysg bellach. Soniai’r strategaeth ‘Arloesi Cymru’ am integreiddio arloesi ym mhob agwedd ar y cwricwlwm. Rhaid i ni roi sgiliau ar gyfer y dyfodol i’n plant a’n pobl ifanc.

Hoffwn yn fyr gynnig fy llongyfarchiadau i Optimus Primate. Dyma dîm o fyfyrwyr blwyddyn 9 o Ysgol Gyfun Rhydywaun yn fy etholaeth, a enillodd Her Peirianwyr Yfory EEP Robotics yn ddiweddar. Maent wedi adeiladu, rhaglennu a rheoli robotiaid Lego. Hefyd, maent wedi datblygu eu hateb eu hunain i broblem wyddonol a osodwyd gan NASA a Lego Education. Dyma weithwyr y dyfodol, gweithwyr y pedwerydd chwyldro diwydiannol, ac mae’n galonogol gweld eu bod yn datblygu’r sgiliau y bydd eu hangen arnynt, ac yn gwneud hynny yn awr.

I gloi, hoffwn nodi mai’r hyn a nodweddai’r chwyldro diwydiannol cyntaf oedd y newidiadau economaidd-gymdeithasol sylweddol a chynnydd syfrdanol mewn tlodi. Rhaid inni sicrhau bod y gweithlu yng Nghymru ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, fel disgyblion Ysgol Gyfun Rhydywaun, yn datblygu’r sgiliau angenrheidiol er mwyn llwyddo yn pedwerydd chwyldro diwydiannol.

Thank you, Deputy Presiding Officer, for your indulgence in calling me. Can I congratulate Lee Waters in proposing this motion? I think it’s very insightful, and just the sort of thing that we need to discuss more, really, anticipating and allowing ideas to flourish.

I think the period between 1945 and 1980 was probably what will be viewed by historians as the great age of the blue-collar worker, with incredible gains in terms of income and worth and equality. A lot of that started to break down in the 1970s. It was really a remarkably exceptional time, but since then we’ve seen a series of forces affect those who are in what we would perhaps normally call the more traditional parts of the economy.

These factors are well known, but let me just repeat what you’ve heard: the digital revolution, the decline of traditional industries through competition elsewhere, the shift to a less unequal global economy. But this has been achieved largely at the expense of the traditional sectors in the mature economies. The decline in global poverty is absolutely astonishing if you look at the latest figures and see the advances that have been made in Asia, in Africa and in South America in particular.

But it has pressed very hard on our economic situation. Added to that, we obviously have this revolution in automation. I think these trends explain to some extent phenomena like Brexit and even President Trump’s victory, because they’ve been matched by a general loss of faith in the governing classes, post the financial crisis, which is why we really need to earn our own privileged position and justify it by coming up with some answers and anticipating things and perhaps suggesting some key innovations in public policy ourselves.

At the moment, it is definitely the case that our workforce is divided, roughly speaking, between those highly skilled and adaptable who perhaps embrace the challenges of not only possibly having 10 jobs in a working life but three different careers within that working life, and then the other half who look back with nostalgia on the stability of traditional employment. We need to be aware of those people and equip them for the change.

I think this explains why some people have called for universal income, for instance, as a response to this more divided world and also a response to automation. If you can’t get a job, at least you can get the dignity of a working income. But I think we need to be very careful indeed about moving away from seeing work as a central organising force in most people’s lives. I’d much prefer to see a radical reassessment of what’s a reasonable working week than to say that lots of people just won’t be able to work 37.5 hours or more and will not be economically active.

So, I do think there’s going to be some profound changes there. I’m reminded—I think is was Sir Henry Mackworth of the Gnoll in Neath who first came up with the idea of a structured working week. Most industrial workers until then would have most of the time been working in some rural occupation and then increasingly shifted over to that. That was a huge innovation. It had advantages and disadvantages, very certainly—but it’s that sort of imagination.

Skills and innovation are clearly key to generating confidence, entrepreneurship and adaptability. We need to be much better at looking at those who do feel left behind, because they are capable of upskilling and, when they get confidence, they will also get an appetite for doing that. We really need to focus on that.

Finally, we need to recognise, as well as the great innovations that will come—and we could be in a position to take advantage of those gaps and fill them—but also we need to recognise the value of work in the community, volunteering and citizens’ work. I think we need a whole re-examination of what we want from citizens. Just as we expect citizens to work on juries, perhaps we should expect them to do some equivalent political service and help us with our own inquiries here or to look at particularly difficult issues of public policy and pay them for that. I mean, why not?

We need to look at what people can do, what citizens can do, and really think and earn our position in Welsh society at the moment, and come up with some of the answers. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd, am ganiatáu i mi gael fy ngalw. A gaf fi longyfarch Lee Waters am gynnig y cynnig hwn? Rwy’n credu ei fod yn gynnig craff iawn, a’r math o beth yn union sydd angen i ni drafod mwy arno, mewn gwirionedd, gan ddisgwyl a gadael i syniadau ffynnu.

Rwy’n meddwl yn ôl pob tebyg y bydd y cyfnod rhwng 1945 a 1980 yn cael ei ystyried gan haneswyr fel oes fawr y gweithiwr coler las, gydag enillion anhygoel o ran incwm a gwerth a chydraddoldeb. Dechreuodd llawer o hynny chwalu yn y 1970au. Roedd yn gyfnod eithriadol dros ben, ond ers hynny gwelsom gyfres o rymoedd yn effeithio ar y bobl yn yr hyn y byddem fel arfer yn eu galw efallai yn rhannau mwy traddodiadol o’r economi.

Mae’r ffactorau hyn yn hysbys i bawb, ond gadewch i mi ailadrodd yr hyn a glywoch: y chwyldro digidol, dirywiad y diwydiannau traddodiadol drwy gystadleuaeth mewn mannau eraill, y newid i economi fyd-eang lai anghyfartal. Ond cyflawnwyd hyn i raddau helaeth ar draul y sectorau traddodiadol yn yr economïau aeddfed. Mae’r gostyngiad mewn tlodi byd-eang yn gwbl syfrdanol os edrychwch ar y ffigurau diweddaraf a gweld y datblygiadau a wnaed yn Asia, yn Affrica ac yn Ne America yn arbennig.

Ond fe bwysodd yn galed iawn ar ein sefyllfa economaidd. Yn ychwanegol at hynny, mae’n amlwg fod gennym y chwyldro hwn mewn awtomatiaeth. Rwy’n credu bod y tueddiadau hyn yn egluro ffenomena fel Brexit i ryw raddau a buddugoliaeth yr Arlywydd Trump hyd yn oed, am eu bod wedi cyd-redeg â cholli ffydd yn gyffredinol yn y dosbarthiadau sy’n rheoli, ar ôl yr argyfwng ariannol, a dyna pam y mae’n rhaid i ni ennill ein statws breintiedig ein hunain a’i gyfiawnhau drwy gynnig atebion a rhagweld pethau ac efallai awgrymu newidiadau allweddol mewn polisi cyhoeddus ein hunain.

Ar hyn o bryd, mae’n bendant yn wir fod ein gweithlu’n rhanedig, a siarad yn fras, rhwng y rhai medrus a hyblyg sydd efallai’n croesawu’r heriau, nid yn unig o gael 10 swydd mewn bywyd gwaith o bosibl, ond tair gyrfa wahanol o fewn bywyd gwaith, a’r hanner arall sy’n edrych yn ôl yn hiraethus ar sefydlogrwydd cyflogaeth draddodiadol. Mae angen i ni fod yn ymwybodol o’r bobl hynny a’u paratoi ar gyfer y newid.

Rwy’n credu bod hyn yn egluro pam y mae rhai pobl wedi galw am incwm cyffredinol, er enghraifft, fel ymateb i’r byd mwy rhanedig hwn a hefyd am ymateb i awtomatiaeth. Os na allwch gael swydd, o leiaf gallwch gael urddas incwm gwaith. Ond rwy’n credu bod angen i ni fod yn ofalus tu hwnt ynglŷn â symud o weld gwaith fel grym trefniadol canolog ym mywydau’r rhan fwyaf o bobl. Byddai’n llawer gwell gennyf weld ailasesiad radical o’r hyn sy’n wythnos waith resymol na dweud na fydd llawer o bobl yn gallu gweithio 37.5 awr neu fwy ac na fyddant yn economaidd weithgar.

Felly, rwy’n credu bod newidiadau mawr yn mynd i fod yn hynny o beth. Caf fy atgoffa—credaf mai Syr Henry Mackworth o’r Gnoll yng Nghastell-nedd a gafodd y syniad o wythnos waith strwythuredig am y tro cyntaf. Byddai’r rhan fwyaf o weithwyr diwydiannol tan hynny wedi bod yn gweithio mewn galwedigaeth wledig o ryw fath am y rhan fwyaf o’r amser ac wedi symud yn gynyddol tuag at hynny wedyn. Roedd hwnnw’n newid enfawr. Roedd iddo fanteision ac anfanteision, yn sicr—ond y math hwnnw o ddychymyg ydoedd.

Mae sgiliau ac arloesi yn amlwg yn allweddol er mwyn creu hyder, entrepreneuriaeth a’r gallu i addasu. Mae angen i ni fod yn llawer gwell am edrych ar y rhai sy’n teimlo eu bod wedi’u gadael ar ôl, oherwydd fe allant wella’u sgiliau a phan fyddant yn cael hyder, byddant hefyd yn magu awydd i wneud hynny. Mae gwir angen inni ganolbwyntio ar hynny.

Yn olaf, yn ogystal â’r datblygiadau arloesol mawr a fydd yn dod—a gallem fod mewn sefyllfa i fanteisio ar y bylchau hynny a’u llenwi—mae angen i ni hefyd gydnabod gwerth gwaith yn y gymuned, gwirfoddoli a gwaith dinasyddion. Rwy’n credu bod angen ailedrych yn drwyadl ar yr hyn yr ydym ei eisiau gan ddinasyddion. Yn union fel y disgwyliwn i ddinasyddion weithio ar reithgorau, efallai y dylem ddisgwyl iddynt wneud rhywfaint o wasanaeth gwleidyddol cyfatebol a’n helpu gyda’n hymholiadau yma neu edrych ar faterion arbennig o anodd polisi cyhoeddus a’u talu am wneud hynny. Hynny yw, pam ddim?

Mae angen inni edrych ar yr hyn y gall pobl ei wneud, yr hyn y gall dinasyddion ei wneud, a meddwl o ddifrif ac ennill ein statws yn y gymdeithas Gymreig ar hyn o bryd, a chynnig rhai o’r atebion. Diolch.

Can I thank Lee Waters for bringing forward this important debate today? These debates are a valuable opportunity to look at the bigger picture and also, occasionally, to scan the far horizons of an issue, which I hope to do in these remarks.

The advance of technology presents opportunities for our economy, and that’s doubtless. The city deal for the Swansea bay city region is predicated on supporting my region to become an internet coast with serious investment in our digital capacity. The recent economic forum I hosted in Neath looked forward to some of these economic and work opportunities, and—as we’ve heard this afternoon—how we can equip ourselves for those opportunities. But it also recognised some of the challenges that lie ahead.

One of the challenges—as we’ve heard from many speakers—is the potential that automation has to eliminate jobs in all parts of our economy. And not all people doing the sorts of jobs we will lose are going to be able to take advantage of the new jobs that are created, and that is a reality that we need to address. Generally speaking, technology is cheaper for business than labour. Some of the extra profit which that creates for a business may be passed on in lower costs to the consumer, but much of it, obviously, accrues to the business owner.

The challenge for our society is how we capture some of that surplus value from technology and harness it for the public good, not solely as financial return. Why do we need to do this? Well, because with every job lost to automation we may lose a wage which sustains a household and which is spent in the local economy and, of course, which generates tax revenue. Bill Gates recently advocated a robot tax—a levy on technology to fund public services. This has been, unsurprisingly, attacked as unworkable in some quarters, but it’s not hard to see that even if it did work, this would make up only a fraction of the lost value that we potentially face in the wider economy from lost wages, again, spent in local shops, not to mention the heavy potential individual costs. So, we may need to think bolder, and I think David Melding has acknowledged some of these points already in his contribution and I thank him for pointing out the role of Henry Mackworth from Neath.

But we may need to look again at how work is distributed in a future economy. Previous periods of automation led to a reduction down to a five-day working week. Will there come a time when a three- or four-day working week becomes the norm, or perhaps longer periods spent in statutory education, delaying the start of working life? All of which we should reflect upon. But for many, of course, involuntary early retirement or reluctant part-time work already means this, and their experience will tell you that this means more or less the same outgoings for less pay. Most people need to work for the basics. So, the fundamental challenge is how we harness technology to drive down the cost of everyday basics, for housing, energy, transport and food, which form a large proportion of most people’s monthly outgoings. How do we use technology to help us reuse and maintain our assets, as we heard in an earlier debate, rather than discard or even recycle, so that a decent life is sustainable with less work?

Governments have a major role to incentivise developments in these sectors and in devising an innovation policy that defines high-value activities not just in terms of economic growth, but also in terms of more affordable living. Others—less optimistic of a sustainable model—have called, again, as David Melding mentioned, for a universal basic income, paid to all, regardless of work, to help with the costs of sustenance. At the moment, I can see many more obstacles than opportunities, but it’s right that we should explore and pilot some of these options. In my opinion, any new system of support should reflect the principle of contribution, and yet an expectation of contribution solely through work can no longer apply in that environment. So, maybe the time has come to devise a means of accrediting individuals for the unpaid caring; the civic activity; the volunteering; the charity work that so many people do and upon which our society fundamentally depends. We fail to value that kind of work in our economy, as we fail to value what we might call the economy of personal relations—those jobs where care, empathy, and the human connection are all; jobs in health, well-being, social care and so on; areas where there is ongoing demand and which tackle some of the most enduring features of our modern world—changing family structures, mental ill health, living longer, independence and physical inactivity. So, in a rational world they’d offer growth in employment, and in a compassionate world growth in decent, properly paid employment. Perhaps the main legacy we should hope for from automation will be the rediscovery of time to connect, of a communal impulse, where technology removes back-breaking work, where it’s driven down the cost of living, and where it enables a more mutually supportive sustainable way of living. Perhaps that’s a vision that we can all embrace.

Hoffwn ddiolch i Lee Waters am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw. Mae’r trafodaethau hyn yn gyfle gwerthfawr i edrych ar y darlun ehangach, a hefyd, o bryd i’w gilydd, i sganio’r gorwelion pell, a gobeithiaf wneud hynny yn y sylwadau hyn.

Yn ddiau, mae dyfodiad technoleg yn cynnig cyfleoedd i’n heconomi. Mae bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn seiliedig ar gynorthwyo fy rhanbarth i ddod yn arfordir y rhyngrwyd a buddsoddi o ddifrif yn ein gallu digidol. Roedd y fforwm economaidd a gynhaliais yn ddiweddar yng Nghastell-nedd yn edrych ymlaen at rai o’r cyfleoedd economaidd a’r cyfleodd gwaith hyn, a’r modd—fel y clywsom y prynhawn yma—y gallwn baratoi ein hunain ar gyfer y cyfleoedd hynny. Ond roedd hefyd yn cydnabod rhai o’r heriau sydd o’n blaenau.

Un o’r heriau—fel y clywsom gan lawer o’r siaradwyr—yw’r posibilrwydd y gall awtomatiaeth ddileu swyddi ym mhob rhan o’n heconomi. Ac nid yw pob person sy’n gwneud y mathau o swyddi y byddwn yn eu colli yn mynd i allu manteisio ar y swyddi newydd sy’n cael eu creu, a dyna realiti sy’n rhaid i ni fynd i’r afael ag ef. A siarad yn gyffredinol, mae technoleg yn rhatach na llafur i fusnes. Efallai y bydd peth o’r elw ychwanegol y mae’n ei greu i fusnes yn cael ei drosglwyddo mewn costau is i’r defnyddiwr, ond bydd llawer ohono, yn amlwg, yn mynd i berchennog y busnes.

Yr her ar gyfer ein cymdeithas yw sut i ddal ein gafael ar beth o’r gwerth sydd dros ben o dechnoleg a’i harneisio er lles y cyhoedd, nid yn unig fel elw ariannol. Pam y mae angen i ni wneud hyn? Wel, oherwydd gyda phob swydd a gollir i awtomatiaeth, gallem golli cyflog sy’n cynnal aelwyd ac sy’n cael ei wario yn yr economi leol ac sydd, wrth gwrs, yn creu refeniw treth. Yn ddiweddar, argymhellodd Bill Gates dreth robot—ardoll ar dechnoleg i ariannu gwasanaethau cyhoeddus. Nid yw’n syndod fod rhai pobl wedi ymosod ar hyn fel rhywbeth sy’n anymarferol, ond nid yw’n anodd gweld hyd yn oed pe bai’n gweithio, na fyddai ond yn ffurfio rhan fechan o’r gwerth y gallem weld ei golli yn yr economi ehangach o gyflogau a gollir, eto, yn lle’i fod yn cael ei wario mewn siopau lleol, heb sôn am y costau trwm posibl i unigolion. Felly, efallai y bydd angen i ni feddwl yn fwy beiddgar, ac rwy’n meddwl bod David Melding wedi cydnabod rhai o’r pwyntiau hyn eisoes yn ei gyfraniad a diolch iddo am dynnu sylw at rôl Henry Mackworth o Gastell-nedd.

Ond efallai y bydd angen inni edrych eto ar sut y caiff gwaith ei ddosbarthu mewn economi yn y dyfodol. Mae cyfnodau blaenorol o awtomatiaeth wedi arwain at ostyngiad i wythnos waith pum diwrnod. A ddaw amser pan fydd wythnos waith tri neu bedwar diwrnod yn arferol, neu gyfnodau hwy’n cael eu treulio mewn addysg statudol, gan ohirio dechrau bywyd gwaith? Dylem ystyried hyn i gyd. Ond i lawer, wrth gwrs, mae ymddeoliad cynnar anwirfoddol neu waith sy’n rhan-amser yn groes i ddymuniad y gweithiwr eisoes yn golygu hyn, a bydd eu profiad yn dweud wrthych ei fod yn golygu mwy neu lai yr un treuliau am lai o gyflog. Mae angen i’r rhan fwyaf o bobl weithio er mwyn cael y pethau sylfaenol. Felly, yr her sylfaenol yw sut rydym yn harneisio technoleg i leihau cost hanfodion bob dydd am dai, ynni, trafnidiaeth a bwyd, sy’n ffurfio cyfran fawr o wariant misol y rhan fwyaf o bobl. Sut y defnyddiwn dechnoleg i’n helpu i ailddefnyddio a chynnal ein hasedau, fel y clywsom mewn dadl gynharach, yn hytrach na thaflu neu hyd yn oed ailgylchu, fel bod bywyd gweddus yn gynaliadwy gyda llai o waith?

Mae gan lywodraethau rôl bwysig yn cymell datblygiadau yn y sectorau hyn a llunio polisi arloesedd sy’n diffinio gweithgareddau gwerth uchel, nid yn unig o ran twf economaidd, ond hefyd o ran byw yn fwy fforddiadwy. Mae eraill—sy’n llai optimistaidd ynglŷn â model cynaliadwy—wedi galw, unwaith eto, fel y soniodd David Melding, am incwm sylfaenol cyffredinol, a delir i bawb, waeth beth yw’r gwaith, i helpu gyda chostau cynhaliaeth. Ar hyn o bryd, gallaf weld llawer mwy o rwystrau na chyfleoedd, ond mae’n iawn inni archwilio a threialu rhai o’r opsiynau hyn. Yn fy marn i, dylai unrhyw system gymorth newydd adlewyrchu’r egwyddor o gyfraniad, ac eto ni all disgwyl cyfraniad yn unig drwy waith fod yn gymwys bellach yn yr amgylchedd hwnnw. Felly, efallai fod yr amser wedi dod i ddyfeisio dull o achredu unigolion am y gofal di-dâl; y gweithgaredd dinesig; y gwirfoddoli; y gwaith elusennol y mae cymaint o bobl yn ei wneud ac y mae ein cymdeithas yn dibynnu arno’n sylfaenol. Rydym yn methu rhoi gwerth ar y math hwn o waith yn ein heconomi, fel yr ydym yn methu rhoi gwerth ar yr hyn y gallem ei alw’n economi gysylltiadau personol—y gorchwylion lle y mae gofal, empathi, a’r cysylltiad dynol yn hollbwysig; gorchwylion ym maes iechyd, lles, gofal cymdeithasol ac yn y blaen; meysydd lle y ceir galw parhaus ac sy’n mynd i’r afael â rhai o’r nodweddion mwyaf parhaol yn ein byd modern—strwythurau teuluol sy’n newid, salwch meddwl, byw’n hwy, annibyniaeth ac anweithgarwch corfforol. Felly, mewn byd rhesymegol byddent yn cynnig twf mewn cyflogaeth, ac mewn byd tosturiol, twf mewn cyflogaeth weddus, gyda thâl priodol. Efallai mai’r brif etifeddiaeth y dylem obeithio amdani gan awtomatiaeth fydd ailddarganfod amser i gysylltu ac ysgogiad cymunedol, lle y mae technoleg yn cael gwared ar waith sy’n torri cefnau, lle y mae wedi lleihau costau byw, a lle y mae’n hyrwyddo ffordd o fyw sy’n fwy cynaliadwy a chefnogol i bawb. Efallai fod honno’n weledigaeth y gall pawb ohonom ei chofleidio.

There is, of course, a temptation when addressing this motion to contemplate its—forgive this word—luddite-esque credentials. However, I should declare at the first instance that I believe this debate to have huge merit in seeking to address this important issue in a constructive and thoughtful manner.

It is true to say that the increasing use of robotics, be it in the guise of automated checkouts or the mechanisation of assembly lines, poses a real challenge to those engaged in protecting and even enhancing jobs across the whole of the industrial, retail and, indeed, public sectors. The banking sector is wholeheartedly embracing cyber technology, much to the detriment of counter staff and customer service personnel, and there are myriad other examples across a broad economic base where the effect of automation is beginning to impact on jobs traditionally carried out by humans.

So, are we to react as luddites, or is there an alternative solution? I think the proposals laid out in this debate do give a positive alternative to a bleak future for job opportunities. The fourth industrial revolution is basically a range of new technologies that is impacting all disciplines, economies and industries, and, in extremis, challenging ideas about what it means to be human. The resulting effect is that we live in a time of great promise, but also great peril. With vast digital networks, the world has the potential to connect billions more people, which has the ability to dramatically improve the efficiency of companies and even manage assets in ways that can help to regenerate the natural environment in which we live. It also has the potential to undo much of the damage of previous industrial revolutions.

These are the possible positive effects of this new industrial revolution, but there are also many scenarios where it has a seriously negative effect on global economies and the people who work in them. Amongst these is the ability of organisations to adapt to these changes, and, of course, the impact on the working population, particularly in the semi- and unskilled sectors, where robotic technologies are likely to have the greatest impact. This has the potential to exacerbate inequality amongst the whole of the population and even the breakdown in the structure of society.

So, how do we in Wales prepare ourselves for the fourth industrial revolution? As stated in the motion, it is estimated that as many as 700,000 jobs may be at risk due to many of these roles being undertaken by robots. It is true that these machines are now part of daily life, and it is inevitable that, over time, industries will seek to use them wherever possible to cut down on high-cost human labour. It is extremely important that Wales prepares for these changes and has a strong economic strategy to deal with them. We, therefore, have to identify where Wales has a competitive advantage and how we can capitalise on those skills that we already have in Wales.

Wales is an extremely diverse nation, and we can draw upon this to assist with the changes brought by the fourth industrial revolution. For instance, there is a strong tourism sector in Wales—undoubtedly, more focus and consideration will be needed in this arena. The hospitality sector is one where it is difficult to replace the human element.

I wholly endorse points 3, 4 and 5 in this motion, and would reiterate the call for agile economic strategies to deal with the changing face of technological advances. There is no doubt that our universities and innovation centres will play a pivotal role in helping the industrial sector to cope with these new demands. I call on the Welsh Government to redouble their efforts in this sector. It is important that the Welsh Government revisits the ‘Innovation Wales’ strategy to evaluate the disruption we face. Ultimately, Wales has the potential to increase market dominance upon developing a new economic strategy.

To sum up, Wales, as other countries, will face an ever-increasing demand to keep its people in meaningful employment, but we do have the skills, talent and hard-working ethos of our working population to draw on. We are also a small, manageable economic entity, and so one that should be able to respond to these new demands in an agile and timely fashion, and also one that should be well able to embrace this new technological revolution. Wales missed out on that third industrial revolution. We cannot afford to lose out on the fourth.

Mae yna demtasiwn, wrth gwrs, wrth fynd i’r afael â’r cynnig hwn i ystyried ei gymhwysedd—maddeuwch y gair hwn—Ludaidd. Fodd bynnag, dylwn ddatgan yn y lle cyntaf fy mod yn credu bod gwerth enfawr i’r ddadl hon o ran ceisio mynd i’r afael â’r mater pwysig hwn mewn ffordd adeiladol a meddylgar.

Mae’n wir dweud bod y defnydd cynyddol o roboteg, boed ar ffurf tiliau awtomataidd neu fecaneiddio llinellau cydosod, yn her go iawn i’r rhai sy’n ymwneud â diogelu a hyd yn oed cynyddu swyddi ar draws y sector diwydiannol, y sector manwerthu, a’r sector cyhoeddus yn wir, yn eu cyfanrwydd. Mae’r sector bancio yn croesawu technoleg seiber yn llwyr, ar draul staff cownter a phersonél gwasanaethau cwsmeriaid i raddau helaeth, a cheir llu o enghreifftiau eraill ar draws sylfaen economaidd eang lle y mae awtomatiaeth yn dechrau effeithio ar swyddi a wneir yn draddodiadol gan bobl.

Felly, a ydym i ymateb fel Ludiaid, neu a oes ateb arall? Rwy’n meddwl bod y cynigion a nodir yn y ddadl hon yn rhoi dewis arall cadarnhaol yn hytrach na dyfodol llwm o ran cyfleoedd gwaith. Yn y bôn, yr hyn yw’r pedwerydd chwyldro diwydiannol yw ystod o dechnolegau newydd sy’n effeithio ar bob disgyblaeth, economi a diwydiant, ac ar eu gwaethaf, maent yn herio syniadau am yr hyn y mae’n ei olygu i fod yn ddynol. Yr effaith sy’n deillio o hyn yw ein bod yn byw mewn cyfnod o addewid mawr, ond perygl mawr hefyd. Gyda rhwydweithiau digidol helaeth, mae gan y byd botensial i gysylltu biliynau’n fwy o bobl, a gallai hynny wella effeithlonrwydd cwmnïau’n ddramatig a rheoli asedau hyd yn oed mewn ffyrdd a all helpu i adfywio’r amgylchedd naturiol yr ydym yn byw ynddo. Mae ganddo botensial hefyd i ddadwneud llawer o ddifrod chwyldroadau diwydiannol blaenorol.

Dyma effeithiau cadarnhaol posibl y chwyldro diwydiannol newydd, ond mae yna lawer o senarios hefyd lle y caiff effaith ddifrifol o negyddol ar economïau byd-eang a’r bobl sy’n gweithio ynddynt. Ymhlith y rhain y mae gallu sefydliadau i addasu i’r newidiadau hyn, ac wrth gwrs, yr effaith ar y boblogaeth sy’n gweithio, yn enwedig yn y sectorau lled-fedrus a heb sgiliau, lle y mae technolegau robotig yn debygol o gael yr effaith fwyaf. Mae’n bosibl y gallai hyn waethygu anghydraddoldeb ymysg yr holl boblogaeth a chwalu strwythur cymdeithas hyd yn oed.

Felly, sut rydym ni yng Nghymru yn paratoi ein hunain ar gyfer y pedwerydd chwyldro diwydiannol? Fel y nodwyd yn y cynnig, amcangyfrifir y gallai cymaint â 700,000 o swyddi fod mewn perygl o ganlyniad i robotiaid yn cyflawni’r rolau hyn. Mae’n wir fod y peiriannau hyn bellach yn rhan o fywyd bob dydd, ac mae’n anochel y bydd diwydiannau, dros amser, yn ceisio’u defnyddio lle bynnag y bo modd cyfyngu ar lafur dynol costus. Mae’n eithriadol o bwysig fod Cymru’n paratoi ar gyfer y newidiadau hyn a bod ganddi strategaeth economaidd gref i fynd i’r afael â hwy. Mae’n rhaid i ni nodi felly ble y mae gan Gymru fantais gystadleuol a sut y gallwn fanteisio ar y sgiliau sydd gennym yng Nghymru eisoes.

Mae Cymru’n wlad amrywiol iawn, a gallwn bwyso ar hyn i gynorthwyo gyda’r newidiadau a ddaw yn sgil y pedwerydd chwyldro diwydiannol. Er enghraifft, ceir sector twristiaeth cryf yng Nghymru—yn ddi-os, bydd angen mwy o ffocws a sylw yn y maes hwn. Mae’r sector lletygarwch yn un lle y mae’n anodd disodli’r elfen ddynol.

Rwy’n llwyr gymeradwyo pwyntiau 3, 4 a 5 yn y cynnig hwn, a hoffwn ailadrodd yr alwad am strategaethau economaidd hyblyg i ymdrin ag wyneb newidiol datblygiadau technolegol. Nid oes amheuaeth y bydd ein prifysgolion a’n canolfannau arloesi yn chwarae rôl allweddol yn helpu’r sector diwydiannol i ymdopi â’r gofynion newydd hyn. Rwy’n galw ar Lywodraeth Cymru i ddyblu ei hymdrechion yn y sector hwn. Mae’n bwysig fod Llywodraeth Cymru yn ailedrych ar y strategaeth ‘Arloesi Cymru’ er mwyn gwerthuso’r aflonyddwch sy’n ein hwynebu. Yn y pen draw, mae gan Gymru botensial i gynyddu goruchafiaeth ar y farchnad yn sgil datblygu strategaeth economaidd newydd.

I grynhoi, bydd Cymru, fel gwledydd eraill, yn wynebu galw cynyddol i gadw ei phobl mewn gwaith ystyrlon, ond mae gennym sgiliau, talent ac ethos gweithgar ein poblogaeth sy’n gweithio i’n cynorthwyo. Rydym hefyd yn endid bach hylaw yn economaidd, ac felly’n un a ddylai allu ymateb i’r gofynion newydd hyn mewn modd hyblyg ac amserol, ac un a ddylai’n hawdd allu manteisio hefyd ar y chwyldro technolegol newydd hwn. Cafodd Cymru ei gadael ar ôl gan y trydydd chwyldro diwydiannol. Ni allwn fforddio cael ein gadael ar ôl gan y pedwerydd.

I’m glad to rise in this important debate brought by our fellow Assembly Members. All of us here today know how dramatically our lives are changing. Indeed, nobody would bat an eye if I said I’d visited a supermarket this morning and paid for my goods at the self-service counter, and nobody would bat an eye if I said that I’d taken a train to Cardiff, my journey controlled by one signaller sat at a computer terminal at my destination city. Equally, if I said that when I got to my office in the workplace, I did online banking at the click of a button. Yet, these three simple acts, barely believable when the National Assembly for Wales was created in 1999, illustrate both the challenges and the opportunities to Wales’s economy.

Today, life becomes easier for the consumer, but what about the individual who used to be employed at the supermarket, the signaller and their family, and the bank staff who used to work in banks up and down our high streets? Too often, we can read statistics without comprehending the meaning, and I note in this motion under bullet point 2, and I quote,

an estimated 700,000 jobs are at risk in Wales over the next two decades as a result of automation.’

A single job lost can devastate an individual, endanger a family and is corrosive to a community and a society. Never have I quoted the former Lib Dem leader, Nick Clegg, but I was struck by a ‘Newsnight’ report that he recently undertook after visiting Ebbw Vale, and its sentiment. He said, ‘So, having spent some time in Ebbw Vale, I’m much clearer in my own mind about why people voted for Brexit in large numbers, particularly older voters, because how much money was spent by the European Union on that shiny building or that project? All of that paled in significance to the feeling, the longing for a return to past certainties, when the steelworks were open, when everyone had jobs, where people had money in their pockets. And when people had an opportunity to rattle the cage and say, “We want that back”, it wasn’t so much that they are left behind; it was their feeling about what they had left behind.’ And that’s an interesting concept.

Now, the fourth industrial revolution will challenge all our certainties and will require Government invention and intervention, and from us as a Welsh Labour Government because we know other parties in this Chamber will allow the market to take its course, irrespective of the human cost. We all saw in Wales last year the difference an activist Welsh Labour Government can make. Whilst the UK Tory Government did not act to block the dumping of state-subsidised Chinese steel when they could have done, the Welsh steel industry was put at risk, it was put at harm and it was put in jeopardy. We need to seize the moment and match or exceed the Organisation for Economic Co-operation and Development levels of investment in research and development to ensure Wales is at the forefront of future growth in industry.

So, I support the proposal that we need to revisit the ‘Innovation Wales’ strategy, and continually challenge ourselves to do all we can to ensure Wales is ready to embrace the fourth industrial revolution. Diolch.

Rwy’n falch o godi yn y ddadl bwysig hon a gyflwynwyd gan ein cyd-Aelodau Cynulliad. Mae pob un ohonom yma heddiw yn gwybod pa mor ddramatig yw’r newid i’n bywydau. Yn wir, ni fyddai neb yn synnu dim pe bawn yn dweud fy mod wedi ymweld ag archfarchnad y bore yma ac wedi talu am fy nwyddau wrth y cownter hunanwasanaeth, ac ni fyddai neb yn synnu dim pe bawn yn dweud fy mod wedi cael trên i Gaerdydd, a bod fy nhaith wedi’i rheoli gan signalwr yn eistedd wrth derfynell gyfrifiadurol yn y ddinas yr oeddwn yn mynd iddi. Yn yr un modd, pe bawn yn dweud fy mod wedi bancio ar-lein drwy wasgu botwm ar ôl cyrraedd fy swyddfa yn y gweithle. Eto i gyd, prin fod y tair gweithred syml hon yn gredadwy pan gafodd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ei greu yn 1999, ac mae hynny’n dangos yr heriau a’r cyfleoedd i economi Cymru.

Heddiw, daw bywyd yn haws i’r defnyddiwr, ond beth am yr unigolyn a arferai gael ei gyflogi yn yr archfarchnad, y signalwr a’i deulu, a’r staff banc a arferai weithio mewn banciau ar hyd y stryd fawr? Yn rhy aml, gallwn ddarllen ystadegau heb amgyffred yr ystyr, a nodaf yn y cynnig hwn o dan bwynt bwled 2, a dyfynnaf,

‘risg i tua 700,000 o swyddi yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf o ganlyniad i awtomatiaeth.’

Mae colli un swydd yn gallu dinistrio unigolyn a rhoi teulu mewn perygl, ac mae’n cyrydu cymuned a chymdeithas. Nid wyf erioed wedi dyfynnu cyn-arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, Nick Clegg, ond cefais fy nharo gan adroddiad ‘Newsnight’ y cymerodd ran ynddo’n ddiweddar ar ôl ymweld â Glynebwy, a chan deimlad yr adroddiad. Dywedodd, ‘Felly, ar ôl treulio peth amser yng Nglynebwy, rwy’n llawer cliriach fy meddwl pam y pleidleisiodd pobl dros Brexit mewn niferoedd mawr, yn enwedig pleidleiswyr hŷn, oherwydd faint o arian a wariwyd gan yr Undeb Ewropeaidd ar yr adeilad sgleiniog hwn neu’r prosiect hwnnw? Roedd hynny i gyd yn pylu’n ddim o gymharu â’r teimlad, y dyheu am ddychwelyd at sicrwydd y gorffennol, pan oedd y gwaith dur ar agor, pan oedd gan bawb swyddi, pan oedd gan bobl arian yn eu pocedi. A phan gafodd bobl gyfle i ysgwyd y cawell a dweud, "Rydym eisiau hynny’n ôl", roedd yn ymwneud nid yn gymaint â’u bod hwy wedi cael eu gadael ar ôl, ond â’u teimladau ynglŷn â’r hyn roeddent wedi’i adael ar ôl.’ Ac mae hwnnw’n gysyniad diddorol.

Nawr, bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn herio’r holl bethau rydym yn sicr yn eu cylch a bydd angen dyfeisgarwch ac ymyrraeth y Llywodraeth, a gennym ni fel Llywodraeth Lafur Cymru oherwydd gwyddom y bydd pleidiau eraill yn y Siambr hon yn caniatáu i’r farchnad ddilyn ei chwrs, heb ystyried y gost ddynol. Gwelodd pawb ohonom yng Nghymru y llynedd y gwahaniaeth y gall Llywodraeth Lafur Cymru weithredol ei wneud. Ni weithredodd Llywodraeth Dorïaidd y DU i atal dympio dur Tsieineaidd â chymhorthdal y wladwriaeth pan allent fod wedi gwneud, a chafodd diwydiant dur Cymru ei roi mewn perygl. Mae angen i ni fachu ar y cyfle a chyrraedd lefelau cyfatebol neu ragori ar fuddsoddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd mewn ymchwil a datblygu er mwyn sicrhau bod Cymru ar y blaen o ran twf y diwydiant yn y dyfodol.

Felly, rwy’n cefnogi’r cynnig fod angen i ni edrych eto ar strategaeth ‘Arloesi Cymru’, a herio ein hunain yn barhaus i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod Cymru yn barod i fanteisio ar y pedwerydd chwyldro diwydiannol. Diolch.

Thank you very much. I now call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, Ken Skates.

Member
Ken Skates 16:29:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I’d like to thank all Members today for their contributions, especially Lee Waters for bringing forward this debate, to Dai Lloyd, Vikki Howells, Jeremy Miles and David Rowlands, and also David Melding and Rhianon Passmore who both offered, I think, a wider political and social context for the challenges and the risks that we face. David Melding’s reference to the central organising force of labour reminded me of studies of Max Weber’s work on the Protestant work ethic, but the specific point that was being made about the nature of a prescriptive working week perhaps offers another subject for an individual Member’s debate, following on from what has been a clear and strong theme of late, which is the nature of work in the twenty-first century—the blue economy, the foundational economy, and today the fourth industrial revolution.

This debate also overlaps with many of the conversations that I’ve been having over the last few months in relation to our current approach to economic development and how that has to change in the years to come.

The motion refers to the Bank of England estimate of the 700,000 jobs that, over the next two decades, could be at risk as a result of automation. Now, the figures quoted are not indicative of job losses, but of employment impacted. In terms of manufacturing, we know that many assembly jobs may be replaced by automation and by robots. However, new jobs will be created in functions such as procurement, such as programming, data analysis, and maintenance, amongst others. But the key for us, as policymakers, is in ensuring that there are sufficient opportunities emerging in the new economy to replace those that could be lost in the old economy and to ensure that people across Wales in all communities are equipped with the skills to exploit them.

But, of course, the impact goes much wider than just manufacturing. The impact is being seen in many sectors, not least the service sector, and, as an example, the recent news of the closure of a number of bank branches, which are being impacted on by the growing number of customers who are now using internet banking. The speed of current technological breakthroughs makes an assessment of the impact on jobs in Wales difficult.

And there are other factors to consider as well, such as the impact that the fourth industrial revolution, with automation, robotics, and digitalisation, will have on productivity and how that will subsequently impact on employment. Now, Lee Waters talked of the potential increase in productivity that could result in companies being more competitive and therefore winning more business and growing market share. As competitiveness rises and costs fall, this has the impact of a long-term employment rise, although there may be jobs lost in the short term, but it does depend entirely on our determination to fully embrace and exploit new and emerging digital technologies and to arm people with the skills to do so, such as Vikki Howells and Rhianon Passmore outlined.

Now, I’ve been receiving reports on the impact of industry 4.0 from Industry Wales, an overarching organisation for the aerospace, automotive and technology industries in Wales. Industry Wales commissioned an independent report on the impact and the possible opportunities of the next generation manufacturing sector and how the Welsh manufacturing industry community needs to prepare. It’s produced the 2016 next generation manufacturing report, which addresses these issues with an in-Wales focus, and the risks and opportunities are very real indeed.

We’re addressing these with the help of expertise provided by Industry Wales, academia and industry bodies to establish a manufacturing vision for Wales. The economic benefits arising from digital technology are increasingly being recognised by industry, with a recent Confederation of British Industry report stating that 94 per cent of businesses agree that digital technologies are a critical driver of increased productivity, economic growth, and job creation. Jobs are becoming centred on digital technology, and embracing this will ensure a prosperous Wales for future generations.

Digital fabrication technologies are already interacting with the biological world. Colleagues, it’s not going to be long before we have 3D printer-produced jelly sweets, and it’s not unreasonable to believe that, during our lifetimes, we could see 3D-printed body organs. So, the need for highly competent and innovative Welsh businesses is higher than ever before. Our innovation strategy, ‘Innovation Wales’, is helping Wales to explore cutting-edge business opportunities in terms of product development, diversification, and new paths to market, and it’s helping to ensure that innovation is a major enabler for Wales. But, given the nature of innovation, as has been outlined by many Members today, inevitably, the strategy needs to evolve rapidly and has been designed to be as flexible as possible, as we move forward.

I’d agree with David Rowlands and Dai Lloyd, who said that, essentially, the innovators must overcome the luddites and that those who are looking to the future must overcome those who cling to the past. But I would also say that we need those who are suspicious about new and emerging digital technologies to be given comfort that they are there to be embraced and to utilise, rather than to fear.

Now, the final point of the motion refers to developing the economic strategy, and, in our economy, we still face major challenges. With lower productivity than the rest of the UK and higher economic inactivity, we face important structural questions of how to get more people into work, as well as the skills to progress into better paid jobs, which will, of course, be essential in avoiding net job losses during industry 4.0. One of the biggest challenges that we face is addressing the regional differences of our economy and ensuring that the benefits of growth fall more fairly across Wales. Another is in futureproofing our economy and our workforce; both will be needed to reduce wealth and well-being inequalities across Wales, whilst also improving both in the aggregate. I do think that achieving both of these objectives will require difficult decisions by Government, and a concerted effort, which will challenge, in many respects, the way that people are used to doing and seeing things. But, as I said yesterday, Governments do have a duty to challenge convention where convention risks undermining the wealth and the well-being of people, and I think Jeremy Miles outlined in his contribution how we need to begin considering different ways of working, different working practices, not only for economic benefits, but also to deliver improvements in our well-being.

I’m keen, as part of the emerging economic strategy, to look at a smaller number of national foundational economic sectors, such as health, care and energy, which the Welsh Government can take the lead on in supporting. And, below them, I’d like to look at our regional economies by empowering each to develop specialised sectors and more distinct economic identities, but, at both levels, there will need to be demonstrable proof that our interventions and our investment are focused on areas of activity in the economy that are or can be futureproofed. We face major economic challenges, which will only be intensified when we exit the EU, with increased global instability, welfare cuts and UK Government austerity, and, of course, the main topic of today’s debate, the fourth revolution. In solving future challenges and adapting to an ever-changing world, it’s essential that we build bridges between people so that we can develop knowledge and solutions for the future. So, yes, there are challenges, but let’s be in no doubt whatsoever that we want to harness the opportunities presented by the fourth revolution. So, I very much welcome the contributions of all Members to that discussion today.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i’r holl Aelodau heddiw am eu cyfraniadau, yn enwedig i Lee Waters am gyflwyno’r ddadl hon, i Dai Lloyd, Vikki Howells, Jeremy Miles a David Rowlands, a hefyd David Melding a Rhianon Passmore a gynigiodd gyd-destun gwleidyddol a chymdeithasol ehangach, rwy’n meddwl, i’r heriau a’r risgiau sy’n ein hwynebu. Roedd cyfeiriad David Melding at rym trefniadol canolog llafur yn fy atgoffa o astudiaethau o waith Max Weber ar y foeseg waith Brotestanaidd, ond mae’r pwynt penodol a gâi ei wneud ynglŷn â natur wythnos waith argymelledig efallai’n cynnig testun arall ar gyfer dadl Aelod unigol, yn dilyn ymlaen o’r hyn sydd wedi bod yn thema glir a chryf yn ddiweddar, sef natur gwaith yn yr unfed ganrif ar hugain—yr economi las, yr economi sylfaenol, a heddiw, y pedwerydd chwyldro diwydiannol.

Mae’r ddadl hon hefyd yn gorgyffwrdd â llawer o’r sgyrsiau a gefais dros yr ychydig fisoedd diwethaf mewn perthynas â’n hymagwedd bresennol at ddatblygu economaidd a sut y mae’n rhaid i hynny newid yn y blynyddoedd i ddod.

Mae’r cynnig yn cyfeirio at amcangyfrif Banc Lloegr o’r 700,000 o swyddi, dros y ddau ddegawd nesaf, a allai fod mewn perygl o ganlyniad i awtomatiaeth. Nawr, nid yw’r ffigurau a ddyfynnir yn arwydd o swyddi a gollir, ond o gyflogaeth yr effeithir arni. O ran gweithgynhyrchu, gwyddom y gall llawer o swyddi cydosod gael eu disodli gan awtomatiaeth a chan robotiaid. Er hynny bydd swyddi newydd yn cael eu creu mewn swyddogaethau megis caffael, megis rhaglennu, dadansoddi data a chynnal a chadw, ymhlith eraill. Ond yr allwedd i ni fel gwneuthurwyr polisi yw sicrhau bod digon o gyfleoedd yn dod i’r amlwg yn yr economi newydd i gymryd lle’r rhai a allai gael eu colli yn yr hen economi ac i sicrhau bod pobl ar draws Cymru ym mhob cymuned yn meddu ar y sgiliau i fanteisio arnynt.

Ond wrth gwrs, mae’r effaith yn mynd yn llawer ehangach na gweithgynhyrchu. Caiff yr effaith ei gweld mewn llawer o sectorau, yn enwedig y sector gwasanaeth ac er enghraifft, y newyddion diweddar am gau nifer o ganghennau o fanciau yn sgil y nifer cynyddol o gwsmeriaid sydd bellach yn defnyddio bancio ar y rhyngrwyd. Mae cyflymder datblygiadau technolegol cyfredol yn gwneud asesiad o’r effaith ar swyddi yng Nghymru yn anodd.

Ac mae yna ffactorau eraill i’w hystyried hefyd, megis yr effaith y bydd y pedwerydd chwyldro diwydiannol, gydag awtomatiaeth, roboteg a digideiddio, yn ei chael ar gynhyrchiant a sut y bydd hynny’n wedyn yn effeithio ar gyflogaeth. Nawr, siaradodd Lee Waters am y cynnydd posibl mewn cynhyrchiant a allai arwain at wneud y cwmnïau hyn yn fwy cystadleuol, ac ennill mwy o fusnes a chyfran gynyddol o’r farchnad o’r herwydd. Mae cystadleurwydd cynyddol a llai o gostau yn arwain at gynnydd mewn cyflogaeth yn hirdymor, er y gall swyddi gael eu colli yn y tymor byr, ond mae’n dibynnu’n llwyr ar ein penderfyniad i dderbyn a manteisio’n llawn ar dechnolegau digidol newydd a rhai sy’n datblygu, ac i arfogi pobl â’r sgiliau i wneud hynny, fel yr amlinellodd Vikki Howells a Rhianon Passmore.

Nawr, rwyf wedi bod yn cael adroddiadau ar effaith diwydiant 4.0 gan Diwydiant Cymru, sefydliad trosfwaol ar gyfer y diwydiannau awyrofod, modurol a thechnoleg yng Nghymru. Comisiynodd Diwydiant Cymru adroddiad annibynnol ar effaith a chyfleoedd posibl sector gweithgynhyrchu’r genhedlaeth nesaf a sut y mae angen i gymuned diwydiant gweithgynhyrchu Cymru baratoi. Mae wedi cynhyrchu adroddiad gweithgynhyrchu’r genhedlaeth nesaf 2016, sy’n mynd i’r afael â’r materion hyn gyda ffocws ar Gymru, ac mae’r risgiau a’r cyfleoedd yn real tu hwnt.

Rydym yn mynd i’r afael â’r rhain gyda chymorth arbenigedd a ddarperir gan Diwydiant Cymru, a chyrff academaidd a diwydiant i sefydlu gweledigaeth weithgynhyrchu ar gyfer Cymru. Mae’r manteision economaidd sy’n deillio o dechnoleg ddigidol yn cael eu cydnabod yn gynyddol gan y diwydiant gydag adroddiad diweddar gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn datgan bod 94 y cant o fusnesau’n cytuno bod technolegau digidol yn ysgogiad allweddol i gynnydd mewn cynhyrchiant, twf economaidd a chreu swyddi. Mae swyddi’n canoli fwyfwy ar dechnoleg ddigidol, a bydd manteisio ar hyn yn sicrhau Cymru ffyniannus ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Mae technolegau saernïo digidol eisoes yn rhyngweithio â’r byd biolegol. Cyd-Aelodau, nid yw’n mynd i fod yn hir cyn y cawn losin jeli a gynhyrchir gan argraffydd 3D, ac nid yw’n afresymol credu y gallem, yn ystod ein hoes, weld argraffiad 3D o organau’r corff. Felly, mae’r angen am fusnesau hynod gymwys ac arloesol yng Nghymru yn uwch nag erioed o’r blaen. Mae ein strategaeth arloesi ‘Arloesi Cymru’ yn helpu Cymru i archwilio cyfleoedd busnes sy’n torri tir newydd o safbwynt datblygu cynnyrch, arallgyfeirio a llwybrau newydd i’r farchnad, ac mae’n helpu i sicrhau bod arloesi yn alluogwr mawr i Gymru. Ond o ystyried natur arloesedd, fel yr amlinellwyd gan lawer o’r Aelodau heddiw, yn anochel, mae angen i’r strategaeth esblygu’n gyflym ac mae wedi ei chynllunio i fod mor hyblyg â phosibl, wrth inni symud ymlaen.

Byddwn yn cytuno â David Rowlands a Dai Lloyd, a ddywedodd fod yn rhaid i’r arloeswyr oresgyn y Ludiaid yn y bôn a bod yn rhaid i’r rhai sy’n edrych at y dyfodol, oresgyn y rhai sy’n glynu at y gorffennol. Ond byddwn hefyd yn dweud bod angen cysuro’r rhai sy’n amheus ynglŷn â thechnolegau digidol newydd ac sy’n datblygu eu bod yno i ni fanteisio arnynt a’u defnyddio, yn hytrach na’u hofni.

Nawr, mae pwynt olaf y cynnig yn cyfeirio at ddatblygu’r strategaeth economaidd, ac yn ein heconomi rydym yn dal i wynebu heriau mawr. Gyda chynhyrchiant is na gweddill y DU ac anweithgarwch economaidd ar lefel uwch, rydym yn wynebu cwestiynau strwythurol pwysig ynglŷn â sut i gael gwaith i fwy o bobl, yn ogystal â’r sgiliau i gamu ymlaen i swyddi sy’n talu’n well, a fydd, wrth gwrs, yn hanfodol i osgoi colledion swyddi net yn ystod diwydiant 4.0. Un o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu yw mynd i’r afael â’r gwahaniaethau rhanbarthol yn ein heconomi a sicrhau bod manteision twf wedi’u gwasgaru’n decach ar draws Cymru. Un arall yw diogelu ein heconomi a’n gweithlu ar gyfer y dyfodol; bydd angen y ddau i leihau anghydraddoldebau lles a chyfoeth ledled Cymru, gan wella’r ddau yn gyffredinol. Rwy’n credu y bydd cyflawni’r amcanion hyn yn galw am benderfyniadau anodd gan y Llywodraeth, ac ymdrech ar y cyd a fydd yn herio, mewn sawl ffordd, y modd y mae pobl yn arfer gwneud a gweld pethau. Ond fel y dywedais ddoe, mae gan Lywodraethau ddyletswydd i herio confensiwn lle y mae confensiwn yn creu risg o danseilio cyfoeth a lles pobl, ac rwy’n credu bod Jeremy Miles wedi amlinellu yn ei gyfraniad sut y mae angen i ni ddechrau ystyried gwahanol ffyrdd o weithio, gwahanol arferion gweithio, nid yn unig er mwyn sicrhau manteision economaidd, ond hefyd i sicrhau gwelliannau o ran ein lles.

Rwy’n awyddus, fel rhan o’r strategaeth economaidd sy’n dod i’r amlwg, i edrych ar nifer llai o sectorau cenedlaethol economaidd sylfaenol megis iechyd, gofal ac ynni, y gall Llywodraeth Cymru roi arweiniad wrth eu cefnogi. Ac oddi tanynt, hoffwn edrych ar ein heconomïau rhanbarthol drwy rymuso pob un i ddatblygu sectorau arbenigol a hunaniaeth economaidd fwy penodol, ond ar y ddwy lefel, bydd angen cael prawf amlwg fod ein hymyriadau a’n buddsoddiad yn canolbwyntio ar feysydd gweithgaredd yn yr economi sydd wedi cael, neu a allai gael eu diogelu at y dyfodol. Rydym yn wynebu heriau economaidd mawr, a byddant yn dwysáu pan fyddwn yn gadael yr UE gyda mwy o ansefydlogrwydd byd-eang, toriadau lles a chaledi Llywodraeth y DU ac wrth gwrs, prif bwnc y ddadl heddiw, y pedwerydd chwyldro. Wrth ddatrys heriau yn y dyfodol ac addasu i fyd sy’n newid yn gyson, mae’n hanfodol ein bod yn adeiladu pontydd rhwng pobl fel y gallwn ddatblygu gwybodaeth ac atebion ar gyfer y dyfodol. Felly, oes, mae yna heriau, ond gadewch i ni fod yn berffaith sicr ein bod am fanteisio ar y cyfleoedd a gynigir gan y pedwerydd chwyldro. Felly, rwy’n croesawu cyfraniadau pob Aelod i’r drafodaeth heddiw yn fawr iawn.

Thank you very much, and I call on Hefin David to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf ar Hefin David i ymateb i’r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I’ve listened to the huge range of challenges that Members have presented in the debate today, but I’m pleased to say they’ve been presented with a feeling of optimism, and none so encapsulated by the response of Dai Lloyd, who recognised that these challenges can not only be overcome, but can actually benefit our Welsh polity. Indeed, if we can’t deliver an optimistic vision of the future, then we shouldn’t be sitting in this Chamber in the first place.

In preparation for this debate, I spoke to another optimist I know, Professor Tom Crick, professor of computer science and public policy at Cardiff Metropolitan University—and I should declare an interest as an associate lecturer at Cardiff Met. He told me, and indeed said on Radio Wales this morning, that we need high-value jobs for people to go into rather than move elsewhere. Now more than ever, we need a coherent and long-term commitment from the Welsh Government for digital Wales, from skills to infrastructure and the wider digital ecosystem. He went on to say that there’s a significant opportunity for Wales here: what will be our unique selling point in Wales so we can compete in, and ultimately lead, these high-value digital industries? Tom, Professor Crick, is a welcome voice, and has been welcomed by the Welsh Government, and it’s pleasing to hear that the Cabinet Secretary makes note that he listens to panels of experts from academia and industry to develop his industrial strategy, and we look forward to hearing what that will be.

The unique selling point mentioned by Professor Crick should be key to a refreshed innovation strategy, and, in fact, we should even think about what we do mean by ‘strategic’ and ‘strategy’. Is it going to be something that we print and put on a shelf and put on the website, or is it something that’s going to be constantly changing and innovating? This is something that Lee Waters did when he presented his challenge, as he always does, to the Welsh Government and said we need to change the ‘Innovation Wales’ strategy in the context of the transformation we are living through. That challenge, I’m pleased to see, is being welcomed by the Cabinet Secretary.

We move into the future with beguiling speed. We don’t recognise transformational change in our daily lives, but then we look back, we see the world has changed while we’ve been doing other things. I’m thinking of when I was teaching. I’d ask my students how many of them owned a Nokia mobile phone: ‘Hands up. Who owned a Nokia mobile phone?’ None of them. In fact, one person put their hand up, and we laughed at that person. [Laughter.] But then you say, ‘Okay. Well, how many of you have owned a Nokia mobile phone in the past?’ And everybody put their hands up; they owned a Nokia mobile phone. Could it be that soon we’ll be looking back and laughing at ourselves because we owned smartphones and we couldn’t put down our smartphones? What will be the future instead?

Well, the trick is to work out what that’s going to be. I’m not particularly good at futurology, particularly when it comes to technology, so, it’s good, therefore, that Dai Lloyd, Rhianon Passmore, and Vikki Howells identified the potential that we have in Wales. Vikki Howells said about our natural resources to provide opportunities for energy generation. She recognised the need for short, agile supply chains in our northern Valleys—I like that concept; I’ll use it—and the need to grow and develop appropriate skills that match the needs and the changes that are ahead, and, again, that was echoed by other Members in the Chamber.

Let’s not forget that it’s not just the fourth industrial revolution, it’s not just about reinvention as invention. A lot of it is about working with and building on what we already have. Technological advances in manufacturing processes, as David Rowlands said, will mean machines being able to manufacture and remanufacture, removing the need for expensive renovation and reassembly.

But those benefits can lead, as others have said, to changes such as fewer checkout staff at our local supermarkets, and bank branches closing because people do their banking online. We’re very proud of Admiral Insurance in Cardiff, Newport and Swansea, but could that be hit hard by artificial intelligence? I raised my concerns about the bank closures in First Minister’s questions yesterday, and I was really pleased that the Cabinet Secretary acknowledged those difficulties. However, you sometimes feel—not because of the Government, but you feel that you’re howling at the moon when these changes are coming along, and what we must do is instead manage them, and manage our way through them, and embrace them optimistically. Jeremy Miles’s contribution covered that. He talked about the whole nature of the world of work, how we work and what we even consider work to be. David Melding, though he’s been a bit naughty and gone, agreed with—[Assembly Members: ‘Oh.’]

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf wedi gwrando ar yr ystod enfawr o heriau y mae’r Aelodau wedi’u cyflwyno yn y ddadl heddiw, ond rwy’n falch o ddweud eu bod wedi eu cyflwyno gyda theimlad o optimistiaeth, ac ymateb Dai Lloyd a grisialodd hyn orau, pan gydnabu nid yn unig y gellir goresgyn yr heriau hyn, ond gallant fod o fudd mewn gwirionedd i’n system lywodraethol yng Nghymru. Yn wir, os na allwn ddarparu gweledigaeth optimistaidd o’r dyfodol, yna ni ddylem fod yn eistedd yn y Siambr hon yn y lle cyntaf.

Wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, siaradais ag optimydd arall rwy’n ei adnabod, sef yr Athro Tom Crick, athro gwyddoniaeth gyfrifiadurol a pholisi cyhoeddus ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd—a dylwn ddatgan buddiant fel darlithydd cyswllt ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd. Dywedodd wrthyf, ac yn wir fe ddywedodd ar Radio Wales y bore yma, fod angen inni gael swyddi gwerth uchel i bobl yn hytrach na’u bod yn gorfod symud i rywle arall. Yn awr yn fwy nag erioed, mae angen ymrwymiad cydlynol, hirdymor gan Lywodraeth Cymru i’r Gymru ddigidol, o sgiliau i seilwaith a’r ecosystem ddigidol ehangach. Aeth ymlaen i ddweud bod cyfle pwysig i Gymru yma: beth fydd ein pwynt gwerthu unigryw yng Nghymru fel y gallwn gystadlu yn y diwydiannau digidol gwerth uchel hyn, a’u harwain yn y pen draw? Mae Tom, yr Athro Crick, yn llais i’w groesawu, ac fe gafodd ei groesawu gan Lywodraeth Cymru, ac mae’n braf clywed bod Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei fod yn gwrando ar baneli o arbenigwyr o’r byd academaidd a diwydiant i ddatblygu ei strategaeth ddiwydiannol, ac edrychwn ymlaen at glywed beth fydd honno.

Dylai’r pwynt gwerthu unigryw a grybwyllodd yr Athro Crick fod yn allweddol i’r strategaeth arloesi ar ei newydd wedd, ac yn wir, dylem feddwl hyd yn oed beth a olygwn wrth ‘strategol’ a ‘strategaeth’. A yw’n mynd i fod yn rhywbeth a argraffwn a’i roi ar silff a’i roi ar y wefan, neu a yw’n rhywbeth sy’n mynd i newid ac adnewyddu’n gyson? Dyma a wnaeth Lee Waters wrth iddo gyflwyno ei her, fel y mae bob amser yn ei wneud, i Lywodraeth Cymru a dweud bod angen i ni newid strategaeth ‘Arloesi Cymru’ yng nghyd-destun y trawsnewid yr ydym yn byw drwyddo. Rwy’n falch o weld bod yr her honno yn cael ei chroesawu gan Ysgrifennydd y Cabinet.

Rydym yn symud tuag at y dyfodol yn dwyllodrus o gyflym. Nid ydym yn cydnabod newid trawsnewidiol yn ein bywydau bob dydd, ond wedyn fe edrychwn yn ôl, a gweld bod y byd wedi newid wrth i ni wneud pethau eraill. Rwy’n meddwl am y cyfnod pan oeddwn yn dysgu. Byddwn yn gofyn i fy myfyrwyr faint ohonynt a oedd yn berchen ar ffôn symudol Nokia, ‘Codwch eich dwylo. Pwy sy’n berchen ar ffôn symudol Nokia?’ Nid oedd yr un ohonynt. Mewn gwirionedd, cododd un ei law, ac fe wnaethom chwerthin am ben yr unigolyn hwnnw. [Chwerthin.] Ond wedyn, rydych yn dweud, ‘Iawn. Wel, faint ohonoch a oedd yn berchen ar ffôn symudol Nokia yn y gorffennol?’ A chododd pawb eu dwylo; roeddent wedi bod yn berchen ar ffôn symudol Nokia. A allem fod, cyn bo hir, yn edrych yn ôl ac yn chwerthin am ben ein hunain am ein bod wedi bod yn berchen ar ffonau clyfar ac na allem roi ein ffonau clyfar i lawr? Beth fydd y dyfodol yn lle hynny?

Wel, y gamp yw canfod beth fydd hynny. Nid wyf yn arbennig o dda am ddarogan y dyfodol yn enwedig mewn perthynas â thechnoleg, felly mae’n dda fod Dai Lloyd, Rhianon Passmore a Vikki Howells wedi nodi’r potensial sydd gennym yng Nghymru. Soniodd Vikki Howells am ein hadnoddau naturiol i ddarparu cyfleoedd ar gyfer cynhyrchu ynni. Roedd hi’n cydnabod yr angen am gadwyni cyflenwi byr, hyblyg yn ein Cymoedd gogleddol—rwy’n hoff o’r cysyniad hwnnw; fe’i defnyddiaf—a’r angen i dyfu a datblygu sgiliau priodol sy’n cyfateb i’r anghenion a’r newidiadau sydd o’n blaenau, ac unwaith eto, adleisiwyd hynny gan Aelodau eraill yn y Siambr.

Gadewch i ni beidio ag anghofio nad yw’n ymwneud yn unig â’r pedwerydd chwyldro diwydiannol, nid yw’n ymwneud yn unig ag ailddyfeisio fel dyfeisio. Mae llawer ohono’n ymwneud â gweithio gyda, ac adeiladu ar yr hyn sydd gennym yn barod. Bydd datblygiadau technolegol mewn prosesau gweithgynhyrchu, fel y dywedodd David Rowlands, yn golygu bod peiriannau’n gallu gweithgynhyrchu ac ailweithgynhyrchu, gan ddileu’r angen am adnewyddu ac ailosod drud.

Ond gall y buddion hynny arwain, fel y mae eraill wedi dweud, at newidiadau megis llai o staff desg dalu yn ein harchfarchnadoedd lleol, a changhennau banc yn cau am fod pobl yn bancio ar-lein. Rydym yn falch iawn o Admiral Insurance yng Nghaerdydd, Casnewydd ac Abertawe, ond a allai gael ei daro’n galed gan ddeallusrwydd artiffisial? Mynegais fy mhryderon ynglŷn â chau canghennau banc mewn cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe, ac roeddwn yn falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod yr anawsterau hynny. Fodd bynnag, rydych yn teimlo weithiau—nid oherwydd y Llywodraeth, ond rydych yn teimlo’n analluog i rwystro’r newidiadau hyn pan ddigwyddant, a’r hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yn lle hynny yw eu rheoli, a rheoli ein ffordd drwyddynt, a manteisio arnynt yn optimistaidd. Roedd cyfraniad Jeremy Miles yn cynnwys hynny. Soniodd am holl natur byd gwaith, sut rydym yn gweithio a beth yw ystyr gwaith inni hyd yn oed. Er ei fod braidd yn ddrygionus ac wedi gadael, roedd David Melding yn cytuno â—[Aelodau’r Cynulliad: ‘O’.]

No, no, no. Never say anything that you don’t know what the answer is.

Na, na, na. Peidiwch byth â dweud unrhyw beth nad ydych yn gwybod beth yw’r ateb.

Yes. I would withdraw that, thank you.

Ie. Hoffwn dynnu hynny’n ôl, diolch i chi.

I withdraw that, Deputy Presiding Officer. But I acknowledge David Melding’s contribution. The fact that Jeremy Miles made the point that we may be changing our working week—well, David Melding recognised it too. When Jeremy Miles made the point, I thought that it was quite a nice left-wing, social democratic idea, and then David Melding made a similar point, too, and I don’t think David Rowlands was very far away. So, maybe the fourth industrial revolution is also changing the nature of our politics, as well. Can we be—[Interruption.] Can we be that optimistic that such a thing will happen?

I think education is at the heart of this, and I would like to return to the argument that was advanced by Professor Tom Crick on Radio Wales this morning. He welcomes the development of the digital competency framework, as the result of some of the work that he has done with the Welsh Government. So, while we will need education and we will need to look at those things that are in the immediate gift of the Assembly, I think we also need to look at the long term. What further can we do? Let’s return to the wording of the motion, which says that the ‘Innovation Wales’ strategy and the Cabinet Secretary’s economic strategy need to be refreshed, looked at, and thinking about the potential market dominance and uniqueness that we can have in Wales. I was really pleased to see that I think we have got unanimous support for that in this Chamber, and I recommend the motion to the Senedd.

Rwy’n tynnu hynny’n ôl, Dirprwy Lywydd. Ond rwy’n cydnabod cyfraniad David Melding. Mae’r ffaith fod Jeremy Miles wedi gwneud y pwynt y gallem fod yn newid ein hwythnos waith—wel, roedd David Melding yn cydnabod hynny hefyd. Pan wnaeth Jeremy Miles y pwynt, roeddwn yn meddwl ei fod yn syniad democrataidd-gymdeithasol adain chwith eithaf da, ac yna gwnaeth David Melding bwynt tebyg hefyd, ac nid wyf yn meddwl bod David Rowlands yn bell iawn. Felly, efallai fod y pedwerydd chwyldro diwydiannol yn newid natur ein gwleidyddiaeth hefyd. A allwn fod—[Torri ar draws.] A allwn fod mor optimistaidd â hynny y bydd y fath beth yn digwydd?

Rwy’n credu bod addysg yn greiddiol i hyn, a hoffwn ddychwelyd at y ddadl a gyflwynwyd gan yr Athro Tom Crick ar Radio Wales y bore yma. Mae’n croesawu’r gwaith o ddatblygu fframwaith cymhwysedd digidol, o ganlyniad i beth o’r gwaith y mae wedi’i wneud gyda Llywodraeth Cymru. Felly, er y bydd angen addysg a bydd angen inni edrych ar y pethau y gall y Cynulliad eu darparu yn uniongyrchol, rwy’n meddwl bod angen inni edrych ar y tymor hir hefyd. Beth yn fwy na hynny y gallwn ei wneud? Gadewch i ni ddychwelyd at eiriad y cynnig, sy’n dweud bod angen i strategaeth ‘Arloesi Cymru’ a strategaeth economaidd Ysgrifennydd y Cabinet gael eu hadnewyddu a’u hystyried, a dylid meddwl am y modd y gellid dominyddu’r farchnad a’r natur unigryw y gallwn ei chael yng Nghymru. Roeddwn yn falch dros ben o weld ein bod wedi cael cefnogaeth unfrydol i hynny yn y Siambr hon, rwy’n credu, ac rwy’n argymell y cynnig i’r Senedd.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 8. Dadl Plaid Cymru: Adeiladu a Chaffael yn y Sector Cyhoeddus
8. 8. Plaid Cymru Debate: Public Sector Procurement and Construction

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Paul Davies.

We now move on the Plaid Cymru debate on public sector procurement and construction, and I call on Dai Lloyd to move the motion.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl Plaid Cymru ar gaffael ac adeiladu yn y sector cyhoeddus, a galwaf ar Dai Lloyd i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6268 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi pa mor bwysig yw cynllunio sgiliau ymlaen llaw er mwyn diwallu anghenion y diwydiant adeiladu yn y dyfodol i ddarparu prosiectau seilwaith yng Nghymru a thu hwnt.

2. Yn credu bod angen diwygio proses gaffael y sector cyhoeddus yng Nghymru er mwyn elwa’n llawn ar botensial cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol pŵer prynu sector cyhoeddus Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) gyflwyno Bil Caffael i’w gwneud yn ofynnol i gyrff y sector cyhoeddus ddilyn polisi Llywodraeth Cymru ar gaffael, er mwyn sicrhau bod adeiladu yn cael yr effaith gymdeithasol ac economaidd fwyaf bosibl;

b) sefydlu fframwaith cenedlaethol ar gyfer proses gaffael y sector cyhoeddus yng Nghymru er mwyn sicrhau y caiff y dyheadau yn Natganiad Polisi Caffael Cymru eu gwireddu;

c) codi lefelau gwariant seilwaith cyfalaf er mwyn hybu’r economi yng Nghymru, gan roi hwb angenrheidiol i’r sector adeiladu;

d) ystyried yr achos dros sefydlu Coleg Adeiladu Cenedlaethol i Gymru er mwyn meithrin sgiliau o ansawdd uchel yn y diwydiant adeiladu.

Motion NDM6268 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the importance of forward skills planning to meet the future needs of the construction industry to deliver infrastructure projects in Wales and beyond.

2. Believes that reform of public sector procurement in Wales is needed to take full advantage of the social, economic and environmental potential of the purchasing power of the Welsh public sector.

3. Calls on the Welsh Government:

a) to bring forward a procurement bill to make it mandatory for public sector bodies to follow Welsh Government policy on procurement, to maximise the social and economic impact of construction;

b) establish a national framework for public sector procurement in Wales to ensure the ambitions set out in the Wales Procurement Policy Statement are delivered;

c) to increase levels of capital infrastructure spending to boost the economy in Wales, providing a much needed boost for the construction sector;

d) consider the case for establishing a national construction college for Wales to develop high quality skills in the construction industry.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Pwrpas ein dadl heddiw ydy amlygu’r angen am system well o gynllunio ar gyfer sgiliau a hyfforddiant, yn ogystal â gwella arferion caffael yn y sector adeiladu yng Nghymru. Mae nifer o brosiectau isadeiledd ar y gorwel dros y blynyddoedd nesaf sy’n cynnig cyfle euraidd i gwmnïau adeiladau ar draws Cymru—cwmnïau mawr a bach—yn ogystal â’r gadwyn gyflenwi ehangach. Mae rhai o’r prosiectau yma yn cynnwys y morlyn morlanw posib yn Abertawe, metro Caerdydd a’r Cymoedd, ffordd osgoi’r M4—pa bynnag opsiwn sy’n cael ei ddewis, bydd rhaid i rywun ei adeiladu—trydaneiddio rheilffyrdd Cymreig, ffordd osgoi Llandeilo a nifer eraill o brosiectau. Felly, i sicrhau bod Cymru’n elwa’n economaidd o’r prosiectau yma mae angen i Lywodraeth Cymru wella arferion caffael a sicrhau bod y sgiliau angenrheidiol a’r arbenigedd yn y gweithlu ar gael yma yng Nghymru. Mae angen gwneud gorau o’r cyfleoedd yma. Mae’n cynnig ni heddiw yn galw am fwy o wariant cyfalaf ar isadeiledd yng Nghymru i roi hwb ychwanegol i’r sector ar draws Cymru.

Y flwyddyn ddiwethaf, fe wnaeth yr OECD gynhyrchu adroddiad a oedd yn crybwyll y dylai economi fel y Deyrnas Unedig fod yn gwario rhyw 5 y cant o’i incwm cenedlaethol—GDP, felly—ar adnewyddu a moderneiddio ei seilwaith. Yn y flwyddyn honno, gwariwyd 1.5 y cant o werth GDP, sy’n is na’r ffigwr o 3.2 y cant yn 2010. Mae’r ffigwr yn is fyth yma yng Nghymru. Mae’r uchelgais yma wedi’i deall gan Lywodraeth yr Alban, sydd wedi datgan eu bod nhw’n creu rhaglen isadeiledd o dros £20 biliwn fel rhan o’i rhaglen lywodraethol dros y pum mlynedd nesaf. Os ydym ni yn mynd i ddod â blynyddoedd o ddirywiad economaidd yma yng Nghymru i ben, mae uchelgais yn hollbwysig. Mae angen i ni yng Nghymru godi ein gwariant ar isadeiledd i raddfa debyg ac uchelgais tebyg i’r hyn sy’n cael ei ddangos gan ein cefndryd Celtaidd yn yr Alban.

As part of our vision for a national infrastructure commission for Wales, we raised the need for the Welsh Government to jump on the opportunity provided to us to increase levels of capital spending in order to invest in our nation’s infrastructure. We are currently living in an era of cheap money with historic levels of low interest rates, which means there has never been a more cost-effective time to invest in infrastructure. In a country like Wales, some of the most basic infrastructure—the ability to traverse one’s country by rail from north to south, for instance—is missing, let alone the kind of infrastructure one needs and expects in the twenty-first century.

Wales’s construction sector faces significant challenges over the coming years in ensuring it has the necessary capacity to utilise the coming opportunities. In order for the sector to be able to meet these needs, improving productivity levels within the construction industry is paramount. Poor cash flow, often caused by poor payment practices along the supply chain, is a major barrier to productivity improvement. The construction sector in Wales is largely dominated by small to medium enterprises, many of whom play critical roles through the supply chain in delivering our public sector construction contracts. These small businesses are fundamental to the economic well-being of Wales and Plaid Cymru are determined that public procurement policy is used to support these businesses right across Wales.

Efficient cash flow is vital to smaller sub-contractors and it’s only fair that they receive prompt payment in accordance with contract performance for helping deliver the construction and infrastructure projects that are key to Wales’s economy. The use of project bank accounts in construction contracts is a commitment of the construction procurement strategy from July 2013 and also supports the Wales procurement policy statement that was issued in December 2012.

Let me just quickly explain why project bank accounts are so important for Welsh SMEs. With public sector construction projects, it is extremely unlikely that the client, such as the local authority, can go bust. Therefore, in that sense, the tier 1 constructor is protected against any possible upstream insolvency. However, those engaged in the supply chain, the majority of which will be small and medium-sized companies, are provided with no such protection. A project bank account is a secure pot, which ensures that everybody in the supply chain is paid, as the moneys do not have to go through the different tiers of contracting, and that’s why we support it. In January 2014, the former finance Minister announced three pilots across three different local authorities for the use of project bank accounts. However, since then, as far as I’m aware, there has been no movement, since then, to move forward and mandate project bank accounts across the board, as is the case in Scotland and Northern Ireland. By mandating project bank accounts in the public sector, the Welsh Government can, at least, afford protection to SMEs in Wales and improve their cash flow and payment certainty.

Action must also be taken in relation to cash retention. The withholding of retention is an outdated practice that is unnecessary in the modern construction industry. The best guarantee of quality lies in the choice of a competent and qualified supply chain that is committed to seeking to attain the highest applicable standards in health and safety, training and technical performance. An accreditation system and licensing regime, as in the US and Australia, could alleviate this problem entirely. Not only would this improve cash flow within the sector, but it would also improve health and safety standards, which is something we should all be championing.

In order to ensure that Wales reaps as much economic benefit as possible from future infrastructure projects in Wales and beyond, we need a construction industry that is leaner and fitter, with SMEs that are empowered to play a more productive role. In closing, improved construction procurement, through having integrated project teams involving all the supply chain, is the ideal—and produced this Senedd Chamber that we stand in today. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The purpose of this debate this afternoon is to highlight the need for a better system of planning for skills and training, as well as improving procurement practices in the construction sector in Wales. There are a number of infrastructure projects on the horizon over the next few years, which offer a golden opportunity for construction companies across Wales—large and small companies—as well as the wider supply chain. Some of these projects include the possible tidal lagoon in Swansea, the Cardiff and Valleys metro, the M4 relief road—whichever option is selected there, someone will have to build it—the electrification of the Welsh rail lines, the Llandeilo bypass and many other projects. So, to ensure that wales benefits economically from these projects, then the Welsh Government must improve procurement practices and ensure that the necessary skills and expertise are available in the Welsh workforce. We need to make the most of these opportunities. Our proposal today calls for more capital expenditure on infrastructure in Wales, in order to give an additional boost to the sector across Wales.

Last year, the OECD produced a report mentioning that an economy such as the UK should be spending some 5 per cent of its national income, GDP, on modernising its infrastructure. Now, in that year, 1.5 per cent GDP was spent, which was lower than the figure of 3.2 per cent spent in 2010. The figure is yet lower here in Wales. This ambition has been understood by the Scottish Government, which has declared that it’s to create an infrastructure programme of over £20 billion as part of its programme for government over the next five years. If we’re going to bring years of economic decline to an end here in Wales, then ambition is crucial. We in Wales must increase our expenditure on infrastructure to a similar level and ambition to that which has been shown by our Celtic cousins in Scotland.

Fel rhan o’n gweledigaeth ar gyfer comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, lleisiwyd yr angen i Lywodraeth Cymru fachu ar y cyfle a roddwyd i ni i gynyddu lefelau gwariant cyfalaf er mwyn buddsoddi yn seilwaith ein cenedl. Ar hyn o bryd rydym yn byw mewn cyfnod o arian rhad gyda chyfraddau llog ar lefelau is nag erioed, sy’n golygu na fu erioed adeg fwy costeffeithiol ar gyfer buddsoddi mewn seilwaith. Mewn gwlad fel Cymru, mae peth o’r seilwaith mwyaf sylfaenol—y gallu i deithio ar hyd y wlad ar y trên o’r gogledd i’r de, er enghraifft—ar goll, heb sôn am y math o seilwaith y bydd rhywun ei angen ac yn ei ddisgwyl yn yr unfed ganrif ar hugain.

Mae sector adeiladu Cymru yn wynebu heriau sylweddol dros y blynyddoedd nesaf i sicrhau bod ganddo’r gallu angenrheidiol i ddefnyddio’r cyfleoedd sy’n dod. Er mwyn i’r sector allu bodloni’r anghenion hyn, mae gwella lefelau cynhyrchiant yn y diwydiant adeiladu yn hollbwysig. Mae llif arian gwael, a achosir yn aml gan arferion talu gwael ar hyd y gadwyn gyflenwi yn rhwystr mawr i wella cynhyrchiant. Mae’r sector adeiladu yng Nghymru wedi ei ddominyddu’n bennaf gan fusnesau bach a chanolig, gyda llawer ohonynt yn chwarae rolau allweddol drwy’r gadwyn gyflenwi, yn cyflawni ein contractau adeiladu yn y sector cyhoeddus. Mae’r busnesau bach hyn yn hanfodol i les economaidd Cymru ac mae Plaid Cymru yn bendant y dylid defnyddio polisi caffael cyhoeddus i gefnogi’r busnesau hyn ledled Cymru.

Mae llif arian effeithlon yn hanfodol i is-gontractwyr llai ac nid yw ond yn deg eu bod yn cael eu talu’n amserol yn unol â pherfformiad ar gontract am helpu i gyflawni’r prosiectau adeiladu a seilwaith sy’n allweddol i economi Cymru. Mae’r defnydd o gyfrifon banc prosiect mewn contractau adeiladu yn ymrwymiad yn y strategaeth gaffael gwaith adeiladu o fis Gorffennaf 2013 a hefyd yn cefnogi datganiad polisi caffael Cymru a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2012.

Gadewch i mi egluro’n gyflym pam y mae cyfrifon banc prosiect mor bwysig ar gyfer mentrau bach a chanolig yng Nghymru. Gyda phrosiectau adeiladu yn y sector cyhoeddus, mae’n annhebygol iawn y gall y cleient, megis yr awdurdod lleol, fynd i’r wal. Felly, yn yr ystyr hwnnw, caiff yr adeiladydd haen 1 ei ddiogelu rhag unrhyw ansolfedd posibl ymhellach i fyny’r gadwyn gyflenwi. Fodd bynnag, ni roddir unrhyw amddiffyniad o’r fath i’r rhai sy’n rhan o’r gadwyn gyflenwi, gyda’r rhan fwyaf ohonynt yn gwmnïau bach a chanolig eu maint. Mae cyfrif banc prosiect yn bot diogel, sy’n sicrhau bod pawb yn y gadwyn gyflenwi yn cael eu talu, gan nad yw’r arian yn gorfod mynd drwy’r gwahanol haenau contractio, a dyna pam rydym yn ei gefnogi. Ym mis Ionawr 2014, cyhoeddodd y cyn-Weinidog Cyllid dri chynllun peilot ar draws tri awdurdod lleol gwahanol ar gyfer defnyddio cyfrifon banc prosiect. Fodd bynnag, ers hynny, cyn belled ag y gwn i, ni fu unrhyw symud ymlaen a mandadu cyfrifon banc prosiect yn gyffredinol, fel sy’n digwydd yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Drwy fandadu cyfrifon banc prosiect yn y sector cyhoeddus, gall Llywodraeth Cymru o leiaf roi diogelwch i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru a gwella eu llif arian a’u sicrwydd o gael eu talu.

Rhaid gweithredu hefyd mewn perthynas â chadw arian parod. Mae cadw symiau dargadw yn ôl yn arfer hen ffasiwn sy’n ddiangen yn y diwydiant adeiladu modern. Y warant orau o ansawdd yw dewis cadwyn gyflenwi gymwys a chymwysedig sydd wedi ymrwymo i geisio cyrraedd y safonau perthnasol uchaf mewn iechyd a diogelwch, hyfforddiant, a pherfformiad technegol. Gallai system achredu a chyfundrefn drwyddedu, fel yn yr Unol Daleithiau ac Awstralia, liniaru’r broblem hon yn gyfan gwbl. Nid yn unig y byddai hyn yn gwella llif arian yn y sector, ond byddai hefyd yn gwella safonau iechyd a diogelwch, sy’n rhywbeth y dylai pawb ohonom ei hyrwyddo.

Er mwyn sicrhau bod Cymru yn cael cymaint o fudd economaidd â phosibl o brosiectau seilwaith yn y dyfodol yng Nghymru a thu hwnt, mae arnom angen diwydiant adeiladu sy’n feinach ac yn fwy heini, gyda busnesau bach a chanolig sy’n cael eu grymuso i chwarae rhan fwy cynhyrchiol. Wrth gloi, gwell caffael mewn gwaith adeiladu, drwy gael timau prosiect integredig sy’n cynnwys yr holl gadwyn gyflenwi, yw’r ddelfryd—ac wedi’i gynhyrchu yn Siambr y Senedd y safwn ynddi heddiw. Diolch yn fawr.

Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move, formally, amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:

2. Yn nodi gwaith Llywodraeth Cymru yn datblygu Datganiad Polisi Caffael Cymru sydd wedi lleihau rhwystrau rhag caffael ar gyfer busnesau bach a chanolig ar hyd a lled Cymru.

3. Yn cydnabod yr angen i gynyddu gallu o fewn sector cyhoeddus Cymru i fanteisio i’r eithaf ar effaith gwariant caffael o fewn economi Cymru.

4. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i ddatblygu rhaglen newydd ar gyfer caffael er mwyn helpu i alluogi sector cyhoeddus Cymru i wneud defnydd deallus o bolisi a deddfwriaeth ar draws Cymru.

5. Yn cydnabod cynlluniau buddsoddi cyfalaf Llywodraeth Cymru a’r cyfleoedd caffael sylweddol sy’n cael eu cyflwyno gan gynlluniau Metro De Cymru a Metro Gogledd-ddwyrain Cymru; rhaglen Ysgolion yr 21ain Ganrif; ffordd liniaru’r M4; adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy; gwelliannau i rwydwaith trafnidiaeth Cymru a phrosiectau seilwaith sylweddol eraill.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all after point 1 and replace with:

2. Notes the work of the Welsh Government in developing the Wales Procurement Policy Statement which has lowered barriers to procurement for small and medium sized enterprises right across Wales.

3. Recognises the need to grow capability within the Welsh public sector to maximise the impact of procurement spend within the Welsh economy.

4. Notes the intention of the Welsh Government to develop a new programme for procurement to help enable the Welsh public sector to make intelligent use of policy and legislation across Wales.

5. Recognises the Welsh Government’s capital investment plans and the significant procurement opportunities presented by the South Wales and North East Wales metros; the 21st Century schools programme; the M4 relief road; building 20,000 affordable homes; improvements to Wales’ transport network and other major infrastructure projects.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you. I call on Mohammad Asghar to move amendment 2, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Galwaf ar Mohammad Asghar i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu mesurau a fydd yn rhoi contractau’r sector cyhoeddus o fewn cyrraedd cwmnïau Cymru, yn arbennig busnesau bach a chanolig.

Amendment 2—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to implement measures that will enable Welsh companies, in particular small and medium sized businesses, to access public sector contracts.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Thank you, Madam Presiding Officer. I formally move the amendment in the name of Paul Davies.

Public procurement plays a crucial role in the Welsh economy. A Welsh Government written statement in February 2011 revealed that the Welsh public sector spends over £4.3 billion on external goods and services. This equates to around one third of its annual budget. Of this figure, the Welsh Local Government Association estimates that 53 per cent was spent by local authorities. If we are to take full advantage of the full potential offered by the purchasing power of the public sector, reform is required. There is clearly a need, therefore, to better scrutinise procurement policy and its impact across Wales. The Welsh Government must appreciate the role of procurement as a tool for stimulating home-grown economic growth.

Wales is currently seeing a renaissance of large-scale infrastructure projects. The recent and very welcome announcement of the Swansea bay city region deal follows the Cardiff city deal. We look forward to other projects in the pipeline, such as the M4 relief road, the various tidal lagoons and the metro projects. Every pound spent in infrastructure projects directly boosts GDP by £1.30, with indirect effect to £2.84 per pound spent. It is vital, therefore, that the Welsh public sector focuses on providing the maximum benefit for Welsh communities and takes responsibility for generating economic, social and environmental growth.

By targeting recruitment and training opportunities in public contracts, a contribution can be made to addressing the issues of poverty and reduced social mobility. Organisations in the private and voluntary sectors are vital to local and regional economies. They must review public sector contracts in a positive way, and should do business with them. The public sector must make better use of their purchasing power to create opportunities for jobs and training for regeneration, and to maximise the value for money. We must have regular updates, especially on how local authorities are adopting and putting in practice these principles. We need all information on contracts being awarded, and the real outcome of these contracts on local economies. The bidding system must be streamlined and made easier, to ensure bids are not discouraged, and it is essential that all procurement processes must be completely transparent and ensure stability and confidence in the procurement system in Wales. We therefore need strong monitoring procedures to ensure transparency is maintained.

The number of public sector contracts awarded to Welsh businesses needs to grow. The opening up of more contract opportunities is vital for smaller local suppliers and third sector organisations. We need to break down the barriers through assessing the public sector’s procurement opportunities. The Federation of Small Businesses has long called for a breakdown of contracts into lots, and that a simplification of the process should continue. Deputy Presiding Officer, we need to ensure the public sector in Wales is geared up for this challenge. We must give Welsh small and medium-sized businesses a level playing field in bidding for contracts. We need to grasp the possibilities that have been presented to us. We have to ensure we maximise the benefits of reforming public procurement for the people of Wales from now on. Thank you.

Diolch i chi, Madam Llywydd. Rwy’n cynnig y gwelliant yn enw Paul Davies yn ffurfiol.

Mae caffael cyhoeddus yn chwarae rhan hanfodol yn economi Cymru. Dangosodd datganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru ym mis Chwefror 2011 fod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn gwario dros £4.3 biliwn ar nwyddau a gwasanaethau allanol. Mae hyn yn cyfateb i oddeutu un rhan o dair o’i gyllideb flynyddol. O’r ffigur hwn, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif bod 53 y cant wedi ei wario gan awdurdodau lleol. Os ydym i fanteisio’n llawn ar y potensial llawn a gynigir gan bŵer prynu’r sector cyhoeddus, mae angen diwygio. Mae’n amlwg fod angen craffu’n well, felly, ar y polisi caffael a’i effaith ar draws Cymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru werthfawrogi rôl caffael fel offeryn ar gyfer ysgogi twf economaidd yn y wlad hon.

Ar hyn o bryd ceir adfywiad o brosiectau seilwaith ar raddfa fawr yng Nghymru. Mae’r cyhoeddiad diweddar calonogol am fargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn dilyn bargen ddinesig Caerdydd. Edrychwn ymlaen at brosiectau eraill sydd ar y gweill ar hyn o bryd megis ffordd liniaru’r M4, y môr-lynnoedd llanw amrywiol a’r prosiectau metro. Mae pob punt a werir mewn prosiectau seilwaith yn rhoi hwb o £1.30 i’r cynnyrch domestig gros yn uniongyrchol, gydag effaith anuniongyrchol o £2.84 am bob punt a werir. Mae’n hanfodol, felly, fod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn canolbwyntio ar ddarparu’r budd mwyaf i gymunedau Cymru ac yn cymryd cyfrifoldeb am gynhyrchu twf economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol.

Drwy dargedu cyfleoedd recriwtio a hyfforddi mewn contractau cyhoeddus, gellir cyfrannu tuag at drechu problemau tlodi a llai o symudedd cymdeithasol. Mae sefydliadau yn y sector preifat a’r sector gwirfoddol yn hanfodol i economïau lleol a rhanbarthol. Rhaid iddynt adolygu contractau sector cyhoeddus mewn modd cadarnhaol, a dylai gyflawni busnes gyda hwy. Rhaid i’r sector cyhoeddus wneud gwell defnydd o’u pŵer prynu i greu cyfleoedd ar gyfer swyddi a hyfforddiant er mwyn adfywio, a manteisio i’r eithaf ar werth am arian. Rhaid inni gael diweddariadau rheolaidd, yn enwedig ar sut y mae awdurdodau lleol yn mabwysiadu ac yn rhoi’r egwyddorion hyn ar waith. Mae arnom angen yr holl wybodaeth am y contractau sy’n cael eu dyfarnu, a chanlyniad go iawn y contractau hyn ar economïau lleol. Rhaid symleiddio’r system geisiadau a’i gwneud yn haws, er mwyn sicrhau bod ceisiadau’n cael eu hannog, ac mae’n hanfodol fod pob proses gaffael yn gwbl dryloyw ac yn sicrhau sefydlogrwydd a hyder yn y system gaffael yng Nghymru. Felly, mae angen gweithdrefnau monitro cadarn i sicrhau bod tryloywder yn cael ei gynnal.

Mae angen cynyddu nifer y contractau sector cyhoeddus a ddyfernir i fusnesau yng Nghymru. Mae agor mwy o gyfleoedd contractio yn hanfodol i gyflenwyr lleol llai o faint a sefydliadau’r trydydd sector. Mae angen i ni chwalu’r rhwystrau drwy asesu cyfleoedd caffael y sector cyhoeddus. Mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi galw ers amser am rannu contractau’n gyfrannau, ac am barhau’r gwaith o symleiddio’r broses. Dirprwy Lywydd, mae angen i ni sicrhau bod y sector cyhoeddus yng Nghymru yn barod am yr her hon. Rhaid i ni roi chwarae teg i fusnesau bach a chanolig eu maint wrth iddynt gynnig am gontractau. Mae angen i ni fanteisio ar y posibiliadau a roddwyd i ni. Mae’n rhaid i ni sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o’r manteision diwygio caffael cyhoeddus i bobl Cymru o hyn ymlaen. Diolch.

Rydw i’n mynd i ganolbwyntio ar rôl merched yn y gweithlu adeiladu. Nid ydy’r geiriau ‘merched’ ac ‘adeiladu’ ddim yn mynd efo’i gilydd yn draddodiadol, ond mae’n bryd i hynny newid. Ar hyn o bryd, mae llawer llai o ferched na dynion yn y sector yma. Gallai annog mwy o ferched i ymuno â’r gweithlu adeiladu oresgyn rhai o broblemau’r sector i’r dyfodol yn ogystal â chynnig llwybrau gyrfa newydd i ferched Cymru.

Mae’r sector adeiladu yng Nghymru yn tyfu’n gynt nag yn unman arall yn y Deyrnas Gyfunol. Gyda phrosiectau fel ffordd osgoi Bontnewydd yn Arfon a ffordd osgoi Llandeilo—heb sôn am fetro de Cymru, Wylfa, ac o bosib morlyn morlanw Abertawe—ar y gorwel, bydd galw cynyddol am weithwyr gyda sgiliau yn y sector. Mae partneriaeth sgiliau rhanbarthol gogledd Cymru yn amcangyfrif y bydd angen tua 8,500 o weithwyr pan fydd codi Wylfa Newydd ar ei anterth, a bydd codi ymwybyddiaeth o’r cyfleoedd hyn ymysg merched ifanc yn helpu i ymdrin â bylchau sgiliau yn y dyfodol.

O’r 113,000 o bobl sy’n gweithio yn y sector adeiladu, dim ond 10 y cant sydd yn fenywod. Mae menywod hefyd yn llawer mwy tebygol o wneud gwaith swyddfa, ac amcangyfrifir mai 1 y cant yn unig o weithwyr benywaidd sy’n gweithio ar safle. Byddai ymdrin â’r gwahaniaeth yma yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach yn galluogi’r sector i ddefnyddio potensial cronfa ehangach o lawer o ddoniau wrth iddo dyfu, a’i helpu i oresgyn prinder gweithwyr a sgiliau yn y dyfodol.

Prentisiaethau ydy’r llwybr hyfforddi allweddol i mewn i’r sector adeiladu, ond mae’r rhaniad yn amlwg iawn yn fan hyn, efo 99 y cant o brentisiaethau adeiladu, cynllunio a’r amgylchedd adeiledig yn cael eu llenwi gan ddynion. Yn amlwg, felly, mae angen gwneud llawer iawn mwy os ydym ni am gwrdd â’r galw am weithlu yn y dyfodol.

Un ffordd o wneud hynny ydy defnyddio caffael cyhoeddus mewn ffordd adeiladol, er mwyn helpu cyrff cyhoeddus i wneud mwy i ymdrin â’r anghydbwysedd rhwng y rhywiau a hyrwyddo cydraddoldeb yn y sector adeiladu. Mae wedi cael ei dderbyn yng Nghymru y dylai caffael cyhoeddus roi manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol, ac fe gymerodd Llywodraeth Cymru gamau cadarnhaol i sicrhau hynny. Fodd bynnag, fe ellid cymryd camau pellach i ofalu bod caffael cyhoeddus hefyd yn helpu i hyrwyddo cyfartaledd rhwng y rhywiau.

Mae enghreifftiau o hyn yn cael ei wneud yn Ewrop, ac rydw i am gyfeirio at enghraifft o arfer da yn Berlin. Yn fanna, ar gyfer contractau mawr ar gyfer cwmnïau efo mwy nag 11 o weithwyr, mae’r contractau yn gorfod cynnwys mesurau i hyrwyddo gwaith menywod. Mae disgwyl i gwmnïau roi manylion am fesurau y byddan nhw’n eu mabwysiadu mewn datganiad ar wahân. Er nad ydy hwn yn rhan o’r broses ddyfarnu, mae disgwyl i gwmnïau gadw at eu datganiad. Mae’r mesurau yn cynnwys meddu ar gynllun cymwys i hyrwyddo menywod, cynyddu canran y menywod mewn swyddi uwch, oriau gweithio hyblyg, tâl cyfartal a chyfleusterau gofal plant. Mae’r cwmnïau yn cael eu monitro wrth iddyn nhw weithredu’r ymrwymiadau y maen nhw wedi cytuno arnyn nhw, ac maen nhw yn gallu wynebu sancsiynau os ydyn nhw’n methu â gwneud hyn.

Mae yna ddadl y dylai hi fod yn ofynnol i bob cwmni yng Nghymru sy’n derbyn arian cyhoeddus ddangos eu bod yn deall materion rhywedd yn eu sector a bod ganddyn nhw gynllun yn ei le i ymdrin â nhw. Felly, beth am ddechrau efo’r sector adeiladu? Mae caffael o’r math sy’n cael ei weithredu yn Berlin yn gallu bod yn ddull pwerus o gynyddu nifer y merched yn y gweithlu adeiladau, gan helpu goresgyn prinder y swyddi yn y sector i’r dyfodol. Diolch.

I’m going to focus on the role of women in the workforce in the construction sector. The words ‘women’ and ‘construction’ don’t go together traditionally, and it’s time for that to change. At present, there are far fewer women than men in this sector. Encouraging more women to join the construction workforce could overcome some of the problems in the sector for the future, as well as offer new career pathways for women in Wales.

The construction sector in Wales is growing faster than anywhere else in the UK. With projects such as the Bontnewydd relief road and the Llandeilo bypass, as well as the south Wales metro, Wylfa and the Swansea bay tidal lagoon, there will be increasing demand for skilled workers in the sector. The regional skills partnership in north Wales estimates that 8,500 workers will be needed when Wylfa is built. Raising awareness of these opportunities among young women will help to deal with the skills gaps in the future.

Of the 113,000 people who work in the construction sector, only 10 per cent are women. Women are much more likely to do office work, and it’s estimated that 1 per cent only of female workers work on a site. Dealing with this difference sooner rather than later would allow the sector to use the potential of a much wider skills pool as it grows, and to overcome a shortage of workers with skills in the future.

Apprenticeships—that’s the key pathway into the construction sector, but the division is very clear here, with 99 per cent of construction apprenticeships being filled by men. Evidently, therefore, we need to do a lot more if we want to meet that workforce demand in the future.

One way to do that is to use public procurement in a constructive way, in order to help public bodies to do more to deal with the gender imbalance and promote equality in the construction sector. It has been accepted in Wales that public procurement should provide economic, social and environmental benefits, and the Welsh Government took positive steps to ensure that. However, further steps could be taken to ensure that public procurement also helps to promote equality between the genders.

Examples of this are seen in Europe, and I want to refer to one example of the practice in Berlin, where, for large contracts for companies with more than 11 workers, the contracts have to include measures to promote women in that work. Companies have to provide details in a separate statement. Even though this is not the part of the appraisal or awarding process, the companies have to adhere to that statement. The measures include having a qualified plan to include women and increase the percentage of women in senior positions, flexible working hours, equal pay and childcare facilities. The companies are monitored as they implement these commitments that they’ve agreed to, and they can face sanctions if they fail to do that.

There is an argument that it should be a requirement for every company in Wales that receives public money to show that they understand gender issues in their sector and that they have a plan in place to deal with that. So, what about starting with the construction sector? The kind of procurement that is undertaken in Berlin can be a powerful method to increase the number of female workers in the construction sector and to overcome a shortage of jobs in the sector in the future. Thank you very much.

I want to just talk about the opportunities posed by two Government policies. One is that Carl Sargeant announced an additional £30 million towards building affordable new homes, and the other is the Welsh Government’s target of 100,000 apprenticeships being created by 2021.

I think it’s very important that we use this opportunity to align these apprenticeships to the skill force that we’re actually going to need for the future Welsh economy. It won’t happen organically. Political drivers are required to make it happen.

I particularly refer to the way in which we build the homes that we need for the future. Private housebuilders are resistant to change and continue to build houses that are inadequately insulated and lack sustainable energy generation—an unholy alliance of the big six housebuilders with the big six energy providers. Now, the construction industry knows that low-carbon homes are achievable, but we have to have clear regulations, applicable to all new buildings, as well as a sufficiently skilled workforce with appropriate levels of knowledge of the precision skills required for zero-carbon home building. I hope that leaving the EU is not being interpreted as a cue for abandoning the requirement for all new buildings to be zero carbon by 2020.

We have excellent made-in-Wales examples in Pentre Solar and the SOLCER house, which demonstrates that we have the knowledge, but we just need to apply it. We need to ensure that we have all the apprenticeship skills lined up so that we can both build the homes we need for our own needs here in Wales and also pitch in for opportunities for construction work across Europe. So, I was astonished to be told, at a recent conference to brief employers about the new apprenticeship levy, by a senior Welsh Government official that he did not know how we would deliver on these important precision skills required. I don’t think that’s good enough.

We have to remember that it was Gordon Brown who led the way in 2006, announcing a zero-carbon homes policy, and Britain was the first country to make such a commitment. Had we kept to that commitment, we would have ensured that all new dwellings from last year would have generated as much energy on site through renewable resources as they would actually need in heating, hot water, lighting and ventilation. So, it was an absolute tragedy that ‘Six-jobs’ George Osborne axed these measures in regulations in July 2015—one of the first acts of the new Conservative Government—hidden away in a so-called productivity plan. The chief executive of the UK Green Building Council said it was the death knell for the zero-carbon homes policy.

Uncertainty breeds inaction, and the industry is always reticent to make firm steps to deliver low- and zero-carbon homes, unless there is clear guidance and legislation in place, because they feel that Governments have a track record of changing the goalposts, and, in light of what happened with Gordon Brown and George Osborne, that is understandable. But I feel that the Welsh Government, as a matter of urgency, needs to demonstrate its leadership by setting zero-carbon building regulations so that the new homes for the future that we are going to be building are built to last, like the ones built by Nye Bevan’s leadership in the 1940s and early 1950s, which are still widely sought after as homes to live in.

Rwyf am siarad am y cyfleoedd a ddaw yn sgil dau bolisi Llywodraeth. Un yw bod Carl Sargeant wedi cyhoeddi £30 miliwn yn ychwanegol tuag at adeiladu cartrefi newydd fforddiadwy, a’r llall yw targed Llywodraeth Cymru o greu 100,000 o brentisiaethau erbyn 2021.

Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn defnyddio’r cyfle hwn i gysoni’r prentisiaethau hyn â’r grym sgiliau yr ydym yn mynd i fod eu hangen ar gyfer economi Cymru yn y dyfodol. Ni fydd yn digwydd yn organig. Mae gofyn cael ysgogiadau gwleidyddol i wneud iddo ddigwydd.

Rwy’n cyfeirio’n arbennig at y ffordd yr ydym yn adeiladu’r cartrefi sydd eu hangen arnom ar gyfer y dyfodol. Mae adeiladwyr tai preifat yn amharod i newid ac yn parhau i adeiladu tai heb eu hinswleiddio’n ddigonol a thai nad ydynt yn cynhyrchu ynni cynaliadwy—cynghrair nad yw’n sanctaidd y chwe chwmni adeiladu tai mawr gyda’r chwe chwmni darparu ynni mawr. Nawr, mae’r diwydiant adeiladu’n gwybod bod modd cyflawni cartrefi carbon isel, ond mae’n rhaid i ni gael rheoliadau clir, sy’n berthnasol i bob adeilad newydd, yn ogystal â gweithlu gyda sgiliau digonol a lefelau priodol o wybodaeth am y sgiliau manwl sydd eu hangen ar gyfer adeiladu’r cartref di-garbon. Gobeithiaf nad yw gadael yr UE yn cael ei ddehongli fel arwydd i roi’r gorau i’r gofyniad i bob adeilad newydd fod yn ddi-garbon erbyn 2020.

Mae gennym enghreifftiau gwych wedi eu gwneud yng Nghymru ar ffurf y Pentre Solar a’r tŷ SOLCER, sy’n dangos bod gennym y wybodaeth, ond mae’n rhaid i ni ei chymhwyso. Mae angen i ni sicrhau bod gennym yr holl sgiliau prentisiaeth yn barod fel y gallwn adeiladu’r cartrefi sydd eu hangen arnom ar gyfer ein hanghenion ein hunain yma yng Nghymru a hefyd manteisio ar gyfleoedd ar gyfer gwaith adeiladu ar draws Ewrop. Felly, roeddwn yn synnu clywed gan uwch swyddog o Lywodraeth Cymru mewn cynhadledd yn ddiweddar i roi gwybod i gyflogwyr ynglŷn â’r ardoll prentisiaethau newydd, nad oedd yn gwybod sut y byddem yn darparu’r sgiliau manwl pwysig sydd eu hangen. Nid wyf yn credu bod hynny’n ddigon da.

Mae’n rhaid i ni gofio mai Gordon Brown a arweiniodd y ffordd yn 2006, drwy gyhoeddi polisi cartrefi di-garbon, a Phrydain oedd y wlad gyntaf i wneud ymrwymiad o’r fath. Pe baem wedi cadw at yr ymrwymiad hwnnw, byddem wedi sicrhau y byddai pob annedd newydd o’r flwyddyn ddiwethaf ymlaen yn cynhyrchu cymaint o ynni ar y safle drwy adnoddau adnewyddadwy ag y byddai ei angen arnynt mewn gwirionedd o ran gwresogi, dŵr poeth, goleuo ac awyru. Felly, roedd yn drasiedi llwyr fod George Osborne, dyn y chwe swydd, wedi cael gwared ar y mesurau hyn mewn rheoliadau ym mis Gorffennaf 2015—un o weithredoedd cyntaf y Llywodraeth Geidwadol newydd—wedi’i guddio yn yr hyn a alwyd yn gynllun cynhyrchiant. Dywedodd prif weithredwr Cyngor Adeiladu Gwyrdd y DU mai dyma oedd diwedd y polisi cartrefi di-garbon.

Mae ansicrwydd yn magu anweithgarwch, ac mae’r diwydiant bob amser yn amharod i roi camau cadarn ar waith i ddarparu cartrefi carbon isel a di-garbon, oni bai bod canllawiau a deddfwriaeth glir ar waith, am eu bod yn teimlo bod gan Lywodraethau hanes o symud y pyst gôl, ac yng ngoleuni’r hyn a ddigwyddodd gyda Gordon Brown a George Osborne, mae hynny’n ddealladwy. Ond rwy’n teimlo bod angen i Lywodraeth Cymru, fel mater o frys, ddangos arweiniad drwy osod rheoliadau adeiladu di-garbon fel bod y cartrefi newydd ar gyfer y dyfodol y byddwn yn eu hadeiladu yn cael eu hadeiladu i bara, fel y rhai a adeiladwyd dan arweiniad Aneurin Bevan yn y 1940au a’r 1950au cynnar, tai y mae galw mawr amdanynt o hyd fel cartrefi i fyw ynddynt.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thank you for your comments. I’m enjoying your contribution greatly, but do you therefore not regret that you actually supported very modest targets in terms of changing regulations under the last Government, whereas others of us were arguing to strengthen those regulations?

Diolch i chi am eich sylwadau. Rwy’n mwynhau eich cyfraniad yn fawr, ond onid ydych, felly, yn difaru eich bod mewn gwirionedd wedi cefnogi targedau cymedrol iawn o ran newid rheoliadau o dan y Llywodraeth ddiwethaf, pan oedd eraill o’n plith yn dadlau dros gryfhau’r rheoliadau hynny?

Well, I’ve always supported stronger regulations and I will continue to do so.

So, I think we have an opportunity here to marry our ambitions in relation to our apprentices with our need to build more homes. So, I think there are many challenges to overcome, because it isn’t just getting the skills together; it’s also that there are knowledge gaps as well in ensuring that we understand the new design approaches, the new materials and the technologies that are changing all the time in relation to energy generation and conservation.

So, there will need to be more widespread understanding and expertise in the selection of, particularly, low and zero-carbon energy technologies, depending on the particularities under consideration, but I feel that this is a really strong opportunity for ensuring that our procurement policies and our skills policies are married up with the need for decent homes for the future.

Wel, rwyf bob amser wedi cefnogi rheoliadau cryfach a byddaf yn parhau i wneud hynny.

Felly, rwy’n meddwl bod gennym gyfle yma i gysylltu ein huchelgeisiau ar gyfer ein prentisiaid gyda’n hangen i adeiladu mwy o gartrefi. Felly, rwy’n meddwl bod llawer o heriau i’w goresgyn, gan nad mater o gael y sgiliau at ei gilydd yn unig ydyw; mae hefyd yn ymwneud â’r ffaith fod yna fylchau gwybodaeth yn ogystal o ran sicrhau ein bod yn deall y dulliau dylunio newydd, y deunyddiau newydd a’r technolegau sy’n newid drwy’r amser mewn perthynas â chynhyrchu ac arbed ynni.

Felly, bydd angen cael dealltwriaeth ac arbenigedd ehangach wrth ddewis technolegau ynni isel a di-garbon, yn enwedig, yn dibynnu ar y nodweddion penodol dan sylw, ond rwy’n teimlo bod hwn yn gyfle cryf iawn i sicrhau bod ein polisïau caffael a’n polisïau sgiliau yn cydgysylltu â’r angen am gartrefi gweddus ar gyfer y dyfodol.

My contribution to today’s debate will focus primarily on the need for greater skills planning and training in Wales within the construction sector if we want to achieve the optimum benefit for the people of Wales in terms of job creation, utilisation of the local supply chain and investment in skills, so that we can meet the demands of our incoming infrastructure projects.

The importance of effective skills planning to the success of infrastructure delivery continues to be highlighted as one of the most pressing issues facing the construction and engineering sectors in Wales. So, to capitalise on the largely positive construction environment in Wales at the moment, the Welsh Government and industry must work closely together to recruit talented people and train the workforce whilst also of course avoiding unnecessary skills mismatches.

For skills planning, innovation and cost effectiveness should be the key drivers for future growth and reform. Closer partnership between employers and Welsh Government is crucial of course, as well as linking labour market intelligence to regional learning and skills partnerships. In Wales, we have regional skills partnerships that bring together a range of relevant bodies to co-ordinate and plan for skills development. However, there is no formal structure to co-ordinate their work at a national level.

In Plaid Cymru’s proposals for a national infrastructure commission for Wales, we called for skills planning and forecasting to be a central role within the remit of the commission, which could have provided that level of central co-ordination. Whilst giving evidence to the Economy, Infrastructure and Skills committee, both CECA Wales and CITB Cymru agreed that construction sector skills should be part of the commission’s remit and that it should produce a national infrastructure plan for skills to forecast requirements and avoid gaps in demand. Unfortunately, the Welsh Government rejected this idea, claiming that the current structures were appropriate to meet future demand. I suppose only time will tell as to whether they’re right or not.

Our motion today specifically calls on the Welsh Government to consider establishing a national construction college for Wales. Back in February 2015, two years ago now, the then Minister for skills said that the Welsh Government were working very hard to get a construction college under way as soon as possible and that it would be aligned to employer needs. However, as far as I’m aware, very little has happened since then.

So, why do we need a national construction college for Wales? Over the years, some apprentices have had to leave Wales to gain industry recognised construction skills. The national construction college, as a strategic entity, would ensure that Wales has home-grown skills in place to meet the construction industry’s current and, indeed, future needs. The case for a new-build national construction college is based on the model for the rest of the UK’s national construction colleges—to satisfy the demand for courses not currently available in Wales. It would provide provision that’s more tailored to the needs of industry in Wales, with expert teaching staff and facilities that can help raise the profile and, indeed, the attractiveness of the sector.

A new-build facility could offer a dedicated centre of excellence with significant advantages, allowing, for example, large-scale equipment and realistic practice on a scale unlikely to be acquired within existing provision, and enabling Welsh construction firms to develop a broader base of skills in order to compete effectively within Wales and, of course, outside of Wales. Such a facility could potentially benefit the Welsh construction sector by bringing advanced resources and equipment within economical reach.

There are significant challenges ahead of us if we’re to ensure that the construction sector in Wales has the capacity to deliver on infrastructure projects and the future infrastructure projects that we know are coming. However, there are also significant opportunities if action is taken to meet that demand.

I recognise that strides have been made in recent years, such as the establishment of the construction innovation centre for Wales in Swansea that’s set to open in September this year. However, a strategic entity is required that provides if not all then certainly much more of the construction sector training provision that we require here in Wales. So, a key message for us from this debate this afternoon is that better engagement with the sector is now essential to improve and deliver enhanced forward skills planning and long-term improvement to the provision of training within the construction sector.

Bydd fy nghyfraniad i’r ddadl heddiw yn canolbwyntio’n bennaf ar yr angen am fwy o gynllunio sgiliau a hyfforddiant yng Nghymru yn y sector adeiladu os ydym am sicrhau’r budd gorau posibl ar gyfer pobl Cymru o ran creu swyddi, defnyddio’r gadwyn gyflenwi leol a buddsoddi mewn sgiliau, fel y gallwn ateb gofynion ein prosiectau seilwaith sydd ar y ffordd.

Mae pwysigrwydd cynllunio sgiliau’n effeithiol i lwyddiant darparu seilwaith yn parhau i gael ei amlygu fel un o’r materion pwysicaf sy’n wynebu’r sector adeiladu a’r sector peirianneg yng Nghymru. Felly, er mwyn manteisio ar yr amgylchedd adeiladu sydd ar y cyfan yn gadarnhaol yng Nghymru ar hyn o bryd, rhaid i Lywodraeth Cymru a’r diwydiant weithio’n agos â’i gilydd i recriwtio pobl dalentog a hyfforddi’r gweithlu gan osgoi camgymharu sgiliau’n ddiangen ar yr un pryd wrth gwrs.

Ar gyfer cynllunio sgiliau, dylai arloesedd a chosteffeithiolrwydd fod yn ffactorau allweddol ar gyfer twf a diwygio yn y dyfodol. Mae partneriaeth agosach rhwng cyflogwyr a Llywodraeth Cymru yn hanfodol, wrth gwrs, yn ogystal â chysylltu gwybodaeth am y farchnad lafur â phartneriaethau dysgu a sgiliau rhanbarthol. Yng Nghymru, mae gennym bartneriaethau sgiliau rhanbarthol sy’n dwyn ynghyd ystod o gyrff perthnasol i gydlynu a chynllunio ar gyfer datblygu sgiliau. Fodd bynnag, nid oes unrhyw strwythur ffurfiol ar gyfer cydlynu eu gwaith ar lefel genedlaethol.

Yng nghynigion Plaid Cymru ar gomisiwn seilwaith cenedlaethol ar gyfer Cymru, roeddem yn galw am wneud cynllunio a rhagweld sgiliau yn rhan ganolog o gylch gwaith y comisiwn, a allai fod wedi darparu’r lefel honno o gydgysylltiad canolog. Wrth roi tystiolaeth i bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, cytunodd Cymdeithas Contractwyr Peirianneg Sifil Cymru a Bwrdd Hyfforddi Diwydiant Adeiladu Cymru y dylai sgiliau’r sector adeiladu fod yn rhan o gylch gwaith y comisiwn ac y dylai gynhyrchu cynllun seilwaith cenedlaethol ar gyfer sgiliau i ragweld gofynion ac osgoi bylchau yn y galw. Yn anffodus, gwrthododd Llywodraeth Cymru y syniad hwn, gan honni bod y strwythurau presennol yn briodol i ateb y galw yn y dyfodol. Mae’n debyg mai amser yn unig a ddengys a ydynt yn gywir ai peidio.

Mae ein cynnig heddiw yn galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ystyried sefydlu coleg adeiladu cenedlaethol i Gymru. Yn ôl ym mis Chwefror 2015, ddwy flynedd yn ôl bellach, dywedodd y Gweinidog sgiliau ar y pryd fod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n galed iawn i gael coleg adeiladu ar y gweill cyn gynted ag y bo modd ac y byddai’n cyd-fynd ag anghenion cyflogwyr. Fodd bynnag, hyd y gwn i, ychydig iawn sydd wedi digwydd ers hynny.

Felly, pam fod angen coleg adeiladu cenedlaethol ar gyfer Cymru? Dros y blynyddoedd, mae rhai prentisiaid wedi gorfod gadael Cymru i feithrin sgiliau adeiladu cydnabyddedig y diwydiant. Byddai’r coleg adeiladu cenedlaethol, fel endid strategol, yn sicrhau bod gan Gymru sgiliau cynhenid ar waith i ddiwallu anghenion y diwydiant ar hyn o bryd, ac yn y dyfodol, yn wir. Mae’r achos dros goleg adeiladu cenedlaethol wedi’i adeiladu o’r newydd yn seiliedig ar y model ar gyfer gweddill colegau adeiladu cenedlaethol y DU—i fodloni’r galw am gyrsiau nad ydynt ar gael ar hyn o bryd yng Nghymru. Byddai’n cynnig darpariaeth wedi’i theilwra’n well i anghenion y diwydiant yng Nghymru, gyda staff a chyfleusterau addysgu arbenigol a all helpu i godi proffil, ac atyniad y sector yn wir.

Gallai cyfleuster wedi’i adeiladu o’r newydd gynnig canolfan ragoriaeth bwrpasol gyda manteision sylweddol i ganiatáu, er enghraifft, ar gyfer cyfarpar ar raddfa fawr ac ymarfer realistig ar raddfa sy’n annhebygol o fod ar gael yn y ddarpariaeth bresennol, a galluogi cwmnïau adeiladu yng Nghymru i ddatblygu sylfaen ehangach o sgiliau er mwyn cystadlu’n effeithiol yng Nghymru, ac wrth gwrs, y tu allan i Gymru. Gallai cyfleuster o’r fath fod o fudd i sector adeiladu Cymru drwy ddod ag adnoddau ac offer datblygedig o fewn cyrraedd yn ariannol.

Ceir heriau sylweddol o’n blaenau os ydym am sicrhau bod gan y sector adeiladu yng Nghymru allu i gyflawni prosiectau seilwaith a’r prosiectau seilwaith yn y dyfodol y gwyddom eu bod ar y ffordd. Fodd bynnag, mae yna hefyd gyfleoedd sylweddol os rhoddir camau ar waith i ateb y galw hwnnw.

Rwy’n cydnabod bod camau wedi cael eu gwneud yn y blynyddoedd diwethaf, megis sefydlu canolfan arloesi adeiladu ar gyfer Cymru yn Abertawe sydd i agor ym mis Medi eleni. Fodd bynnag, mae angen endid strategol sy’n darparu os nad y cyfan, yna llawer mwy, yn sicr, o hyfforddiant y sector adeiladu sydd ei angen arnom yma yng Nghymru. Felly, neges allweddol o’r ddadl hon y prynhawn yma yw bod ymgysylltiad gwell â’r sector yn hanfodol bellach er mwyn blaengynllunio sgiliau’n well a sicrhau gwelliant hirdymor i’r ddarpariaeth hyfforddiant yn y sector adeiladu.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Isn’t it great that we are now able to have this debate and that the results will actually mean something? So, I would first like to thank Plaid for bringing the debate. There would, of course, be no point in us talking about how we can improve procurement if Plaid had had their way and been successful in their attempts to hoodwink the public into voting to remain in the EU, because the EU would not allow us to be in control of our own procurement rules. Plaid have done this a lot recently, bringing debates that would mean nothing were we to stay in the EU, yet at the same time they say leaving will be a disaster. It doesn’t say a lot for the party’s confidence in their own proposals if, at the same time as presenting them, they maintain that we would be better off not being able to implement them.

The motion does have its merits, though. Forward skills planning is essential, and Governments have consistently failed to do this, hence the current shortage in construction skills, nurses, doctors and the like. It also makes complete sense that Welsh people and businesses should have easier access to public sector contracts. I’m assuming that’s what they mean, but, just for clarification I would like to ask: are Plaid talking about Welsh jobs for Welsh people when they talk about maximising the social and economic impact of construction? If they are, why don’t they just come out and say it? It’s nothing to be ashamed of—it’s one of the things that people who want to leave the EU voted for. There’s no need to dress it up in fancy corporate speak, but, also, don’t pretend it isn’t something you argued against when you were trying to paint UKIP as isolationist.

It is certainly the case that we could do much better in terms of a co-ordinated approach to procurement, but we also need to be careful that we don’t spend so much money on making sure that we’re getting a good social and economic return for our public sector cash that the benefits are lost to the cost of administration. We certainly should not pursue the old Blair Government policy of inventing projects and jobs simply to get the unemployment figures down—any project using public money must be of benefit to Wales in its own right.

I accept that not all of this motion is about spending; there is a very relevant mention of training. I agree that any skills shortage in Wales should be tackled, and if there is, and continues to be, an identifiable skills shortage in the construction sector, colleges should be helped to develop a faculty and courses that deliver quality training. However, I am concerned that an entire college dedicated to construction could at some point see a desire for construction that is motivated more by trying to justify the existence of the college than the existence of a genuine need for additional construction—a situation where the tail starts to wag the dog. A national construction college is a very grandiose-sounding development, which will no doubt be a headline-winning story for Plaid if they win their argument, but, in reality, it offers nothing that couldn’t be provided through existing channels.

If you take a proposal to a potential backer, you are normally expected to say how much money you need and, in the case of finite resources, what services you expect to see have money taken away from them in order to pay for this new idea. Plaid won’t say what services they would cut to fund their proposals, because they know they will never be in a position where they have to answer that question. This Assembly term, Plaid have obviously adopted the strategy of calling for potentially expensive projects—you know I’m right—secure in the knowledge that they will never have to deliver or be scrutinised for them. This immature, wish-list politics doesn’t solve any problems and misleads the public that all our ills can be solved without diverting existing funds or increasing tax. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Onid yw’n wych ein bod bellach yn gallu cael y ddadl hon ac y bydd y canlyniadau mewn gwirionedd yn golygu rhywbeth? Felly, hoffwn yn gyntaf ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl. Wrth gwrs, ni fyddai unrhyw bwynt i ni drafod sut y gallwn wella caffael pe bai Plaid Cymru wedi cael eu ffordd ac wedi llwyddo yn eu hymdrechion i dwyllo’r cyhoedd i bleidleisio dros aros yn yr UE, gan na fyddai’r UE yn ein galluogi i reoli ein rheolau caffael ein hunain. Mae Plaid Cymru wedi gwneud llawer o hyn yn ddiweddar, cyflwyno dadleuon na fyddai’n golygu dim pe baem yn aros yn yr UE, ac eto ar yr un pryd maent yn dweud y bydd gadael yn drychineb. Nid yw’n dweud llawer am hyder y blaid yn eu cynigion eu hunain os ydynt yn honni, ar yr un pryd ag y maent yn eu cyflwyno, y byddem yn well ein byd pe na baem yn gallu eu gweithredu.

Mae gan y cynnig ei rinweddau, er hynny. Mae blaengynllunio sgiliau yn hanfodol, ac mae Llywodraethau yn gyson wedi methu gwneud hyn, a dyna pam y ceir prinder sgiliau adeiladu, nyrsys, meddygon ac yn y blaen ar hyn o bryd. Mae hefyd yn gwneud synnwyr perffaith y dylai pobl a busnesau Cymru gael mynediad haws at gontractau yn y sector cyhoeddus. Rwy’n tybio mai dyna y maent yn ei olygu, ond er eglurder, hoffwn ofyn: a yw Plaid Cymru yn siarad am swyddi yng Nghymru ar gyfer pobl Cymru pan soniant am fanteisio i’r eithaf ar effaith gymdeithasol ac economaidd adeiladu? Os ydynt, pam na ddywedant hynny? Nid yw’n ddim i fod â chywilydd ohono—mae’n un o’r pethau y pleidleisiodd y bobl sydd eisiau gadael yr UE drosto. Nid oes angen ei wisgo i fyny mewn geiriau corfforaethol ffansi, ond hefyd, peidiwch ag esgus nad yw’n rhywbeth yr oeddech yn dadlau yn ei erbyn pan oeddech yn ceisio darlunio UKIP fel plaid ymynysol.

Mae’n sicr yn wir y gallem wneud yn well o lawer o ran ymagwedd gydlynol tuag at gaffael, ond mae angen i ni hefyd fod yn ofalus nad ydym yn gwario cymaint o arian ar sicrhau ein bod yn cael elw cymdeithasol ac economaidd da am ein harian sector cyhoeddus fel bod y manteision yn cael eu colli oherwydd costau gweinyddol. Yn sicr ni ddylem fynd ar drywydd hen bolisi Llywodraeth Blair o ddyfeisio prosiectau a swyddi yn syml er mwyn gostwng lefelau’r ffigurau diweithdra—rhaid i unrhyw brosiect sy’n defnyddio arian cyhoeddus fod o fudd i Gymru yn ei hawl ei hun.

Rwy’n derbyn nad yw’r cynnig hwn yn ei gyfanrwydd yn ymwneud â gwario; ceir cyfeiriad perthnasol iawn at hyfforddiant. Rwy’n cytuno y dylid mynd i’r afael ag unrhyw brinder sgiliau yng Nghymru, ac os oes prinder sgiliau canfyddadwy yn y sector adeiladu, a’i fod yn parhau, dylid helpu colegau i ddatblygu cyfadran a chyrsiau sy’n cyflwyno hyfforddiant o ansawdd. Fodd bynnag, rwy’n poeni y gallai coleg cyfan yn ymroddedig i adeiladu ar ryw adeg arwain at awydd i adeiladu sy’n cael ei ysgogi’n fwy gan ymdrech i gyfiawnhau bodolaeth y coleg na bod gwir angen adeiladu ychwanegol—sefyllfa lle y mae’r gynffon yn dechrau ysgwyd y ci. Mae coleg adeiladu cenedlaethol yn ddatblygiad sy’n swnio’n fawreddog iawn, ac a fydd heb os yn stori sy’n ennill penawdau i Blaid Cymru os ydynt yn ennill eu dadl, ond mewn gwirionedd, nid yw’n cynnig unrhyw beth nad oedd modd ei ddarparu drwy’r cyfryngau presennol.

Os ewch â chynnig at ddarpar gefnogwr, fel arfer disgwylir i chi ddweud faint o arian sydd ei angen arnoch ac yn achos adnoddau cyfyngedig, pa wasanaethau y disgwyliwch weld arian yn cael ei gymryd oddi wrthynt er mwyn talu am y syniad newydd hwn. Nid yw Plaid Cymru yn dweud pa wasanaethau y byddent yn eu torri i ariannu eu cynigion am eu bod yn gwybod na fyddant byth mewn sefyllfa lle y mae’n rhaid iddynt ateb y cwestiwn hwnnw. Y tymor Cynulliad hwn, mae Plaid Cymru yn amlwg wedi mabwysiadu’r strategaeth o alw am brosiectau a allai fod yn ddrud—fe wyddoch fy mod yn iawn—gan wybod yn sicr na fydd byth yn rhaid iddynt eu cyflawni neu gael eu craffu yn eu cylch. Nid yw’r wleidyddiaeth ‘restr ddymuniadau’ anaeddfed hon yn datrys unrhyw broblemau ac mae’n camarwain y cyhoedd y gellir datrys ein holl broblemau heb ddargyfeirio cronfeydd presennol na chynyddu trethi. Diolch.

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 17:14:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. The need to align procurement policy and practice with the wider economic, social and environmental ambitions of Wales has long been recognised, and it was a particular focus of my predecessor as finance Minister, Jane Hutt, and helps to explain the year-on-year growth in the percentage of procurement spend gathered by Welsh businesses. In construction, the particular focus of this debate, that figure is now over 70 per cent, and all of this, Dirprwy Lywydd, while we are still in the European Union.

Now, planning for the future is essential to ensure that Wales has the highly skilled, well-developed and supported construction industry that can meet our infrastructure needs and boost the Welsh economy. The intrinsic connection between public procurement and the development of a skilled construction workforce is clear, and it’s good that this debate highlights that relationship.

Rwy’n ddiolchgar, wrth gwrs, i Sian Gwenllian am beth ddywedodd hi yn tynnu sylw at y rôl mae menywod yn gallu ei chwarae yn y sector, a’r cyfleon a’r sialens sydd yna i drio tynnu menywod ifanc i mewn i’r gweithlu yn y dyfodol.

The way that the Welsh public sector procures infrastructure and construction projects can make a significant impact in the provision of good employment and training opportunities across the sector, and across the genders as well.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae’r angen i gysoni polisi ac ymarfer caffael ag uchelgeisiau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ehangach Cymru wedi cael ei gydnabod ers tro byd, ac roedd yn ffocws arbennig i fy rhagflaenydd fel Gweinidog cyllid, Jane Hutt, ac mae’n helpu i esbonio’r twf o un flwyddyn i’r llall yng nghanran y gwariant caffael a gasglwyd gan fusnesau Cymru. Mewn adeiladu, ffocws penodol y ddadl hon, mae’r ffigur hwnnw bellach dros 70 y cant, a hyn oll, Dirprwy Lywydd, a ninnau’n dal i fod yn yr Undeb Ewropeaidd.

Nawr, mae cynllunio ar gyfer y dyfodol yn hanfodol er mwyn sicrhau bod gan Gymru ddiwydiant adeiladu medrus iawn, sydd wedi datblygu’n dda ac yn cael ei gefnogi, diwydiant sy’n gallu diwallu ein hanghenion seilwaith a hybu economi Cymru. Mae’r cysylltiad cynhenid rhwng caffael cyhoeddus a datblygu gweithlu adeiladu medrus yn glir, ac mae’n dda bod y ddadl hon yn tynnu sylw at y berthynas honno.

I am, of course, grateful to Sian Gwenllian for her comments in highlighting the role that women can play in this sector, and the opportunities and challenges that exist in attracting young women into the construction workforce in the future.

Gall y ffordd y mae’r sector cyhoeddus yng Nghymru yn caffael prosiectau seilwaith ac adeiladu effeithio’n sylweddol ar ddarparu cyfleoedd cyflogaeth a hyfforddiant da ar draws y sector, ac ar draws y ddau ryw yn ogystal.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Now, the visibility of future plans for investing in our infrastructure provides the construction sector with the confidence it needs to invest in skills. It was why, even in these very uncertain times, I was keen to provide a four-year capital programme during our most recent budget-making round.

The Government has laid an amendment to the motion today not, I believe, because there are major differences of ambition between us, but because we believe at this point that a different set of actions is likely to be more effective in supporting the construction sector, and maximising the purchasing power of the public sector in Wales. In particular, it is not our view that this is the right moment to bring forward a procurement Bill as the motion requires. The decision to leave the European Union may have far-reaching implications for procurement policy, although that is by no means as clear as some here would have you believe.

Jenny Rathbone quite rightly drew attention to this Government’s commitment, as set out in the White Paper we published with Plaid Cymru, to ensure that all those protections in employment, in environmental regulations and in consumer rights that we enjoy as a result of our membership of the European Union go on being provided to our citizens after Brexit. However, legislation requires a level of certainty that would be hard to achieve in the rapidly changing period before us. We believe that we need, for the coming period, to build on the policy landscape we have in place here in Wales—the Wales procurement policy statement, the supplier qualification information database, the code of practice on ethical employment in the supply chain—to make the difference we want to see in creating opportunities for jobs and training, tackling modern slavery, eliminating blacklisting and achieving best value for the Welsh public pound.

And, of course, there is more ground to be gained. We know from the results of our procurement fitness check programme that we have varying degrees of procurement capability across Wales. In the local government sector, for example, some of the stronger performing councils who apply the policy innovatively enable Wales-based suppliers to win over 70 per cent of expenditure. In councils with less-developed procurement capability, as little as 36 per cent of procurement expenditure is retained within Wales. Therefore, if we are to maximise the value of procurement, we are focused on growing capability so that our innovative policies are applied uniformly across Wales.

The case for a national construction college is highlighted in the motion, and Llyr Huws Gruffydd ably set out the reasons why such an idea would wish to remain as part of a potential landscape of the future for skill planning purposes. For now, the Construction Industry Training Board and the consortium led by University of Wales Trinity Saint David is, as Llyr said, establishing the Construction Wales Innovation Centre to offer state-of-the-art facilities and world-class training for individuals and construction companies. That innovation centre headquarters will be based in Swansea, but it will also have sites at colleges right across Wales, including Coleg Sir Gâr, Coleg Ceredigion, Coleg Cambria and Coleg y Cymoedd.

Llywydd, it’s common ground between the Government and the mover of the motion that maximising capital infrastructure spending is a vital lever in supporting the Welsh economy generally, and the construction industry in particular. Against the backdrop of challenging settlements from the UK Government, I will consider all available means to support our capital investment programmes. My first priority is always to make maximum use of every penny of conventional capital available and then to consider how best to use other means.

The Government will maximise the opportunities presented by our new direct borrowing powers from 2019-20, which have substantially increased from £500 million to £1 billion. We go on ensuring that local authorities and housing associations make the most of the low-cost borrowing opportunities available to them, alongside harnessing alternative funding models, such as our Welsh mutual investment model, which launched on 23 March. And it’s part of our wish to have that sort of ambition for our future, which Dai Lloyd set out in opening when he listed those significant investment projects that we have—

ar y gweill ar hyn o bryd’,

[Continues.]—and which boost the economy and the construction sector right across Wales.

Llywydd, Mohammad Asghar spoke to the Conservative amendment, which the Government will support, because the Wales procurement policy statement has already had a powerful impact in lowering barriers to procurement, and we are using public investment in infrastructure and construction projects to deliver local benefits. It has opened the door to smaller, more local suppliers. Almost three quarters of major construction contracts awarded on Sell2Wales are now won by indigenous contractors. And our community benefits policy has enabled 83 per cent of £1.3 billion of measured investment to be recycled here within Wales.

Llywydd, I thank the movers of the motion. The debate has proved valuable in the points that it has raised and in helping us to make sure that our focus, now, must be on supporting public bodies to develop their capability to deploy the policies we have here in Wales and make sure that they are implemented to best effect.

Nawr, mae gwelededd cynlluniau’r dyfodol ar gyfer buddsoddi yn ein seilwaith yn rhoi’r hyder sydd ei angen arno i’r sector adeiladu fuddsoddi mewn sgiliau. Dyna pam, hyd yn oed yn y cyfnod ansicr hwn, yr oeddwn yn awyddus i ddarparu rhaglen gyfalaf bedair blynedd yn ystod ein cylch cyllidebol diweddaraf.

Yn fy marn i, mae’r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant i’r cynnig heddiw nid oherwydd bod gwahaniaethau mawr rhwng ein huchelgeisiau, ond oherwydd ein bod yn credu ar y pwynt hwn fod set wahanol o gamau gweithredu yn debygol o fod yn fwy effeithiol ar gyfer cefnogi’r sector adeiladu, ac i elwa’n llawn ar bŵer prynu y sector cyhoeddus yng Nghymru. Yn benodol, nid ydym o’r farn mai dyma’r foment iawn i gyflwyno Bil caffael fel y mae’r cynnig yn ei ofyn. Efallai y bydd goblygiadau pellgyrhaeddol i bolisi caffael yn deillio o’r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, er bod hynny’n bell o fod mor glir ag y byddai rhai yma am i chi ei gredu.

Tynnodd Jenny Rathbone sylw, yn gwbl briodol, at ymrwymiad y Llywodraeth hon, fel y’i nodir yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ar y cyd â Phlaid Cymru, er mwyn sicrhau bod yr holl amddiffyniadau mewn cyflogaeth, mewn rheoliadau amgylcheddol ac mewn hawliau defnyddwyr a fwynheir gennym o ganlyniad i’n haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd yn parhau i gael eu darparu ar gyfer ein dinasyddion ar ôl Brexit. Fodd bynnag, mae deddfwriaeth yn galw am lefel o sicrwydd a fyddai’n anodd ei chyrraedd yn ystod y cyfnod o newid cyflym sydd o’n blaenau. Ar gyfer y cyfnod sydd i ddod, credwn fod angen i ni adeiladu ar y tirlun polisi sydd gennym ar waith yma yng Nghymru—datganiad polisi caffael Cymru, y gronfa ddata gwybodaeth am gymwysterau cyflenwyr, y cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi—i wneud y gwahaniaeth yr ydym am ei weld o ran creu cyfleoedd ar gyfer swyddi a hyfforddiant, mynd i’r afael â chaethwasiaeth fodern, dileu cosbrestru a sicrhau’r gwerth gorau am y bunt gyhoeddus yng Nghymru.

Ac wrth gwrs, mae mwy o dir i’w ennill. Gwyddom o ganlyniadau ein rhaglen wirio ffitrwydd i gaffael fod gennym wahanol raddau o allu caffael ledled Cymru. Yn y sector llywodraeth leol, er enghraifft, mae rhai o’r cynghorau sy’n perfformio’n well ac sy’n cymhwyso’r polisi arloesi yn galluogi cyflenwyr wedi’u lleoli yng Nghymru i ennill dros 70 y cant o’r gwariant. Mewn cynghorau gyda gallu caffael llai datblygedig, cedwir cyn lleied â 36 y cant o’r gwariant caffael yng Nghymru. Felly, os ydym yn mynd i wneud y gorau o werth caffael, rydym yn canolbwyntio ar dyfu gallu fel bod ein polisïau arloesol yn cael eu cymhwyso’n unffurf ar draws Cymru.

Mae’r achos dros goleg adeiladu cenedlaethol wedi cael sylw yn y cynnig, ac mae Llyr Huws Gruffydd wedi nodi’r rhesymau’n fedrus pam y byddai syniad o’r fath am aros yn rhan o dirwedd bosibl yn y dyfodol at ddibenion cynllunio sgiliau. Am y tro, mae Bwrdd Hyfforddi’r Diwydiant Adeiladu a’r consortiwm a arweinir gan Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, fel y dywedodd Llyr, yn sefydlu Canolfan Arloesi Adeiladu Cymru i gynnig cyfleusterau a hyfforddiant o’r radd flaenaf ar gyfer unigolion a chwmnïau adeiladu. Bydd pencadlys y ganolfan arloesi yn Abertawe, ond bydd ganddi safleoedd hefyd mewn colegau ledled Cymru, gan gynnwys Coleg Sir Gâr, Coleg Ceredigion, Coleg Cambria a Choleg y Cymoedd.

Lywydd, mae’n dir cyffredin rhwng y Llywodraeth a chynigydd y cynnig fod uchafu gwariant seilwaith cyfalaf yn ddull hanfodol o gefnogi economi Cymru yn gyffredinol, a’r diwydiant adeiladu yn arbennig. Yn erbyn y cefndir o setliadau heriol gan Lywodraeth y DU, byddaf yn ystyried pob dull sydd ar gael i gefnogi ein rhaglenni buddsoddi cyfalaf. Fy mlaenoriaeth gyntaf bob amser yw gwneud y defnydd mwyaf posibl o bob ceiniog o gyfalaf confensiynol sydd ar gael, ac yna ystyried y ffordd orau i ddefnyddio dulliau eraill.

Bydd y Llywodraeth yn gwneud y gorau o’r cyfleoedd a gyflwynir gan ein pwerau benthyca uniongyrchol newydd o 2019-20 ymlaen, sydd wedi cynyddu’n sylweddol o £500 miliwn i £1 biliwn. Rydym yn parhau i sicrhau bod awdurdodau lleol a chymdeithasau tai yn gwneud y gorau o’r cyfleoedd benthyca cost isel sydd ar gael iddynt, ochr yn ochr â harneisio modelau ariannu amgen, megis ein model buddsoddi cydfuddiannol yng Nghymru, a lansiwyd ar 23 Mawrth. Ac mae’n rhan o’n dymuniad i gael y math hwnnw o uchelgais ar gyfer ein dyfodol, fel y nododd Dai Lloyd wrth agor pan restrodd y prosiectau buddsoddi sylweddol sydd gennym—

in the pipeline at present,

[Yn parhau.]—ac sy’n rhoi hwb i’r economi a’r sector adeiladu ar draws Cymru.

Llywydd, siaradodd Mohammad Asghar am welliant y Ceidwadwyr, y bydd y Llywodraeth yn ei gefnogi, oherwydd bod datganiad polisi caffael Cymru eisoes wedi cael effaith bwerus drwy leihau’r rhwystrau i gaffael, ac rydym yn defnyddio buddsoddiad cyhoeddus mewn prosiectau seilwaith ac adeiladu i sicrhau manteision lleol. Mae wedi agor y drws i gyflenwyr llai o faint a mwy lleol. Mae bron i dri chwarter y contractau adeiladu mawr a ddyfernir ar GwerthwchiGymru bellach yn cael eu hennill gan gontractwyr cynhenid. Ac mae ein polisi budd i’r gymuned wedi ei gwneud yn bosibl i 83 y cant o’r £1.3 biliwn o fuddsoddiad a fesurwyd gael ei ailgylchu yma yng Nghymru.

Llywydd, hoffwn ddiolch i’r rhai a gynigiodd y cynnig. Mae’r ddadl wedi bod yn werthfawr yn y pwyntiau y mae wedi’u codi ac yn ein helpu i wneud yn siŵr fod yn rhaid i ni ganolbwyntio yn awr ar gynorthwyo cyrff cyhoeddus i ddatblygu eu gallu i ddefnyddio’r polisïau sydd gennym yma yng Nghymru a gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu rhoi ar waith yn y ffordd orau.

Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i’r ddadl.

I call on Dai Lloyd to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae’n bleser i grynhoi’r ddadl yma ac i drio dod â’r gwahanol awgrymiadau rydym ni wedi’u clywed gan y gwahanol siaradwyr at ei gilydd. A gaf i ddiolch i Mohammad Asghar am ei gyfraniad graenus, fel arfer? Mi fyddwn ni’n cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr, er ei fod, fwy neu lai, yn cefnogi’r un amcanion â ni, ond yn yr ysbryd yma o edrych yn gariadus ar ein gilydd, felly, ar draws fanna, pan fônt yn sylfaenol yn cytuno efo nifer sylweddol o beth rydym yn ei ddweud, rydym yn fodlon cefnogi hynny.

A allaf ddiolch yn fawr i Sian Gwenllian am ei chyfraniad arbennig am rôl merched yn y gweithle? Hoffwn fynd ar ôl trywydd pwysigrwydd cael mesurau yn eu lle, a gwneud yn siŵr ein bod ni’n mynd ar ôl yr holl fusnes caffael yma mewn modd sydd yn gwella cyfleodd i bobl ac ehangu cyfleodd, a gwneud yn siŵr bod yna ryw fath o gydwybod cymdeithasol y tu ôl i’r penderfyniadau caffael yn y byd caffael cyhoeddus. Mae caffael, fel y mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio ato, yn cynnig cyfleoedd enfawr i ni, ond hefyd, rydym yn credu bod angen diwygio ei weithredu, yn aml, ar hyd y llinellau y gwnaeth Sian Gwenllian eu hawgrymu.

A allaf hefyd ddiolch i Jenny Rathbone am ei chyfraniad ynglŷn â chartrefi sero carbon a phethau tebyg? Diolch yn fawr iawn i Jenny am ei chyfraniad doeth yn fanna. A hefyd i Llyr, a wnaeth bwysleisio pwysigrwydd sgiliau yn hyn, a hefyd y coleg i hybu’r sgiliau hynny yn y sector diwydiant adeiladu. A allaf hefyd longyfarch Michelle Brown ar ei chyfraniad, er roeddwn i wedi drysu braidd yn ystod y cyfraniad, ond mae wastad yn hwyl cael gwrando ar gyfraniadau rhai Aelodau yn y Siambr yma?

A hefyd, yr Ysgrifennydd Cabinet Mark Drakeford, a gaf hefyd eich llongyfarch chi ar eich cyfraniad? Mae’n amlwg bod yna gryn dipyn o gytundeb rhyngom ni fan hyn ar beth sydd angen ei wneud. Mae yna rai pethau sy’n ein dal ni yn ôl, yn naturiol. Rydym ni i gyd yn gwybod bod economi Cymru ar hyn o bryd, ein cyfoeth ni, felly—. Mae 75 y cant o’r cyfoeth yna’n dod o’r sector gyhoeddus a dim ond 25 y cant yn dod o’r sector breifat. Mae caffael cyhoeddus, felly, o’r sector gyhoeddus, yn gallu bod yn arf bwysig i drio gwyro’r ffigurau yna fel bod y sector gyhoeddus yn gallu buddsoddi ac ariannu yn y sector breifat, a chodi honno i fyny fel arf. Felly, un sector yn helpu’r llall er mwyn cynyddu’r gweithredoedd sydd yn digwydd yma. Mae yna ddiwydiant adeiladu allan fanna sydd eisiau gweld rhagor o adeiladu, fel gwnes i grybwyll ar y dechrau. Mae yna ryw £40 biliwn o brosiectau yn y ‘pipeline’ felly, a dyna pam mae eisiau gwireddu’r breuddwydion yna, rhyddhau’r pres efo’r comisiwn isadeiledd rydym ni wastad yn sôn amdano fo—ein NICW ni, felly—ac mae eisiau rhyddhau’r pres a mynd amdani. Ond rhan allweddol o hynny ydy’r busnes caffael cyhoeddus yma, ac mae yna ffordd o wella ein system caffael. Rydw i’n tueddu i gredu ein bod ni i gyd yn sylfaenol yn credu bod angen ychydig bach o ddiwygio ac mi fuasem ni’n gallu gwneud yn llawer gwell ar hyd y llinellau roedd Sian Gwenllian yn eu hawgrymu.

Ni allwn gytuno efo gwelliannau’r Llywodraeth heddiw, mae gen i ofn, er yr ysbryd yna y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi mynegi ei farn y prynhawn yma. Pwrpas ein cynnig ni ar gyfer y ddadl heddiw oedd amlygu sut y gall gweithredu ar faterion gael effaith bositif iawn ar ddiwydiant adeiladu yma yng Nghymru. Mae yna bobl yn ein diwydiant adeiladu ni sydd eisiau gweld agor y llifddorau, achos fel dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, yn y maes caffael, er enghraifft, mae’r sector gyhoeddus yn gyfrifol am dros 75 y cant o holl wariant caffael adeiladu yng Nghymru. Felly, fe all gweithredu uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, a’r ymarferion a’r strategaethau caffael, gael effaith enfawr ar iechyd ein heconomi ni, a thrio gwneud rhywbeth ynglŷn â’r ‘split’ yna—y 75 y cant sector gyhoeddus a 25 y cant sector breifat. Mae’n wirioneddol angen codi y 25 y cant yna a chreu cyfoeth i’n gwlad.

Wrth gwrs, mae dadleuon y gwrthbleidiau yn aml yn gyfle i wneud pwyntiau gwleidyddol, yn naturiol, ond maent hefyd yn gyfle i drafod pynciau a materion a all gael effaith uniongyrchol bositif ar fywydau ein dinasyddion. Dyna rydw i’n gobeithio rydym wedi trio cyflawni’r prynhawn yma, wrth i bobl edrych ar ein diwydiant adeiladu ni a’r system gaffael a’r angen i wneud yn siŵr, pan fydd cwmnïau yn cael cytundeb i adeiladu beth bynnag yw e, fod y cytundebau yna yn rhedeg yn llym, yn amserol—fel y dywedais i yn fy nghyfraniad i i ddechrau—a ddim yn gwastraffu pres, ond hefyd fod pobl yn cael eu talu yn brydlon, ar amser a ddim yn gorfod aros am fisoedd cyn cael eu talu gan beryglu eu holl fodolaeth fel cwmni, fel sy’n gallu digwydd yn awr efo rhai cytundebau adeiladu. Felly, ar ddiwedd y dydd, gobeithio gwnewch chi gefnogi ein cynnig. Diolch yn fawr iawn i chi.

Thank you very much, Presiding Officer. It’s a pleasure to summarise this debate and try and bring all these suggestions that we’ve heard from the different speakers together. Could I thank Mohammad Asghar for his contribution, which was polished as usual? We will be supporting the Conservatives’ amendment, even though it more or less supports the same objectives as us, but in the spirit of being consensual, when we do see another party agreeing with what we say, we are willing to support that.

Could I thank Sian Gwenllian for her excellent contribution about the role of women in the workplace? I’d like to pursue the importance of having measures in place, and ensuring that we pursue procurement in a way that improves opportunities for people and expands those opportunities, and ensuring that we have a social conscience behind the procurement decisions that we make in the public procurement system. Procurement, as the Cabinet Secretary has said, does offer great opportunities for us, but also we believe that we need to reform its implementation along the lines that Sian Gwenllian suggested.

Could I also thank Jenny Rathbone for her contribution on zero-carbon homes and those issues? I thank Jenny for her very wise contribution there. And I thank Llyr, who emphasised the importance of skills in this, and also the college to boost those skills in the construction sector. Could I also congratulate Michelle Brown for her contribution? I was a little confused during the contribution, but it’s always fun to hear the contributions of some Members in the Chamber.

And also the Cabinet Secretary Mark Drakeford, could I congratulate you on your contribution? Evidently, there is a lot of agreement between us on what needs to be done. There are some things that are holding us back, naturally. We all know that the Welsh economy at present, in terms of our wealth—. Seventy-five per cent of that wealth comes from the public sector and only 25 per cent comes from the private sector. So, public procurement in the public sector can be a very important tool to try and reverse those figures, so that the public sector can invest in the private sector and raise that up. So, one sector helping the other in order to boost the activities that happen here. There is a construction sector out there that wants to see more construction, as I mentioned earlier. There is about £40 billion-worth of projects in the pipeline and that’s why we need to realise those dreams and release that funding with the infrastructure commission that we’re always talking about—our NICW—and we need to release that funding and go for it. But, a key part of that is public procurement, and there is a way to improve our procurement system. I tend to believe that we all basically agree that we need some reform and we could do much better, along the lines that Sian Gwenllian suggested.

We can’t agree with the amendments of the Government today, I’m afraid, despite the spirit in which the Cabinet Secretary made his contribution today. The purpose of our motion today was to highlight how acting on issues can have a positive effect on the construction sector in Wales. There are people in that sector who want to see the floodgates open, because as the Cabinet Secretary said, in the procurement sector, for example, the public sector is responsible for over 75 per cent of all construction procurement in Wales. So, direct action by the Welsh Government and the strategies and practices in procurement can have a huge impact on the health of our economy, and trying to do something about that split—the 75 per cent in the public sector and the 25 per cent in the private sector. We really need to raise that 25 per cent and create wealth for our country.

Of course, the arguments of the opposition parties are often an opportunity to make political points, but also an opportunity to discuss issues that can have a direct impact in a positive way on the lives of our citizens. That’s what I hope that we’ve tried to do this afternoon, as people look at our construction sector and the procurement sector and the need to ensure, when a company is awarded a contract to build whatever it is, that the contracts are timely—as I mentioned at the outset—and don’t waste money, but that people are paid on time and don’t have to wait months before being paid, thereby putting at risk their livelihoods, which can happen with some construction contracts. So, at the end of the day, I hope that you will support our motion. Thank you very much.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais felly ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to support the motion unamended. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Awdurdodau Lleol
9. 9. Welsh Conservatives Debate: Local Authorities

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Rhun ap Iorwerth.

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awdurdodau lleol, ac rydw i’n galw ar Paul Davies i wneud y cynnig.

The next item is the Welsh Conservatives’ debate on local authorities, and I call on Paul Davies to move the motion.

Cynnig NDM6286 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y rhan bwysig y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus o bwys ledled Cymru.

2. Yn nodi y dylai llywodraeth leol gryf ac effeithiol weld grym yn cael ei roi yn ôl yn nwylo pobl leol a’u cymunedau.

3. Yn cydnabod y rhan bwysig a gaiff ei chwarae gan fusnesau bach o ran llywio economi Cymru ac yn credu y dylai awdurdodau lleol gydweithio’n agos â’r gymuned fusnes i annog mwy o gydweithredu, arloesi ac entrepreneuriaeth.

Motion NDM6286 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the important role played by local authorities in delivering significant public services across Wales.

2. Notes that strong and effective local government should see power put back into the hands of local people and their communities.

3. Acknowledges the important role played by small businesses in driving the Welsh economy and believes local authorities should work closely with the business community to encourage greater collaboration, innovation and entrepreneurship.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd, and I move the motion tabled in my name on behalf of the Welsh Conservatives. The point of today’s motion is to recognise the important role played by local authorities in delivering significant public services across Wales, and to explore ways in which local authorities can better support our local communities for the future. Now, we want to see strong and effective local government that will put power back into the hands of local people and their communities. We on this side of the Chamber are passionate about embracing localism to innovate and protect important public services, and there are a number of ways in which this can happen.

Of course, examples of innovation are evident across Wales, for example the Conservative-led authority of Monmouthshire introduced the Raglan project in 2015, which remodelled the way in which it delivers services to older people. This ensures that it can work with people who need help by delivering support primarily to people in their own homes wherever possible, promoting independence, and relieving burdens on the already overstretched Welsh NHS. The project supports people living with dementia and focuses on carers undertaking activities after daily discussions with the person and family, rather than working on fixed plans and set times. The project has developed connections with the community, and has supported people to re-engage with friends, family and the village as a whole. It’s exactly this kind of action that we need to promote and roll out across other parts of Wales: action that is innovative in its approach to delivering services, and action that actively engages and works with local communities.

Members will be aware that we, on this side of the Chamber, continue to advocate a community rights agenda that we believe would have a positive impact on communities and councils, and deliver significant improvements to better involve local communities in decision making. We believe that delivering these community powers is a cost-effective way of allowing community groups a voice for challenging and expressing an interest in carrying out a service or taking on a public amenity of local importance. Of course, a community rights agenda would include a community’s right to challenge council services, but also a right to bid for council assets, allowing local communities and groups to take over assets that are struggling or faced with the threat of closure. Neighbourhood planning, including a community right to build and neighbourhood development plans, should also be considered by the Welsh Government to allow communities to bring forward small-scale, community-led developments, such as shops, services or affordable housing.

Ultimately, we want to push more power and autonomy to our local communities and deliver real devolution that can make a difference to our local communities. Our communities must have the best possible opportunities to run their own services in their own areas. We must empower and encourage local authorities to engage more with local community groups and encourage greater collective responsibility within our communities.

Now, of course, one of the key challenges for local authorities in the future will be to protect or maintain services that impact upon the most vulnerable in our communities whilst also delivering efficiencies in their expenditure, and this is not always easy. This will be a particular challenge for rural local authorities like Pembrokeshire, in my own constituency, which will continue to struggle to provide its current level of services, partly because of its geography and because there are higher costs to delivering public services in rural areas. Delivering services such as social services for older people, for example, can be problematic over large geographic and sparse areas, as well as many other services, such as the provision of rural schools. Therefore, it’s crucial that the Welsh Government genuinely acknowledges some of the challenges that rural authorities face, and efforts must be made to relieve some of the disproportionate costs to delivering services to rural communities.

Indeed, it’s frustrating that councils across Wales have faced a 7 per cent decrease in their budget since 2013-14. Sadly, once again, rural councils have faced the biggest decreases, with Powys, Monmouthshire, and Ceredigion facing the largest overall falls in their funding at 11 per cent, 10 per cent, and 9.82 per cent respectively. Now I fully accept that difficult financial—

Diolch, Llywydd, ac rwy’n cynnig y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i ar ran y Ceidwadwyr Cymreig. Pwynt y cynnig heddiw yw cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau cyhoeddus sylweddol ledled Cymru, ac i edrych ar ffyrdd y gall awdurdodau lleol gefnogi ein cymunedau lleol yn well ar gyfer y dyfodol. Nawr, rydym am weld llywodraeth leol gref ac effeithiol a fydd yn rhoi pŵer yn ôl yn nwylo pobl leol a’u cymunedau. Rydym ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn frwd ynglŷn â chroesawu lleoliaeth er mwyn arloesi a diogelu gwasanaethau cyhoeddus pwysig, ac mae yna nifer o ffyrdd y gall hyn ddigwydd.

Wrth gwrs, mae enghreifftiau o arloesi yn amlwg ar draws Cymru, er enghraifft cyflwynodd yr awdurdod a arweinir gan y Ceidwadwyr yn Sir Fynwy brosiect Rhaglan yn 2015, a oedd yn ailfodelu’r ffordd y mae’n darparu gwasanaethau i bobl hŷn. Mae hyn yn sicrhau y gall weithio gyda phobl sydd angen cymorth drwy ddarparu cymorth yn bennaf i bobl yn eu cartrefi eu hunain lle bynnag y bo’n bosibl, gan hybu annibyniaeth, a lleddfu’r baich ar y GIG yng Nghymru sydd eisoes dan ormod o bwysau. Mae’r prosiect yn cynorthwyo pobl sy’n byw gyda dementia ac yn canolbwyntio ar ofalwyr sy’n cyflawni gweithgareddau ar ôl trafodaethau dyddiol gyda’r unigolyn a’r teulu, yn hytrach na gweithio ar gynlluniau sefydlog ac amseroedd gosod. Mae’r prosiect wedi datblygu cysylltiadau gyda’r gymuned, ac wedi cynorthwyo pobl i ailymgysylltu â ffrindiau, teulu a’r pentref yn ei gyfanrwydd. Dyma’n union y math o weithredu y mae angen i ni ei hyrwyddo a’i gyflwyno ar draws rhannau eraill o Gymru: gweithredu sy’n arloesol yn ei ddull o ddarparu gwasanaethau, a gweithredu sy’n mynd ati’n weithredol i ymgysylltu a gweithio gyda chymunedau lleol.

Bydd yr Aelodau’n ymwybodol ein bod, ar yr ochr hon i’r Siambr, yn parhau i hyrwyddo agenda hawliau cymunedol y credwn y byddai’n effeithio’n gadarnhaol ar gymunedau a chynghorau, ac yn sicrhau gwelliannau sylweddol i gynnwys cymunedau lleol yn well yn y broses o wneud penderfyniadau. Rydym yn credu bod cyflwyno’r pwerau cymunedol hyn yn ffordd gosteffeithiol o ganiatáu i grwpiau cymunedol gael llais ar gyfer herio a mynegi diddordeb mewn cyflawni gwasanaeth neu gymryd meddiant at amwynder cyhoeddus o bwysigrwydd lleol. Wrth gwrs, byddai agenda hawliau cymunedol yn cynnwys hawl cymuned i herio gwasanaethau cyngor, ond hefyd yr hawl i wneud cais am asedau cyngor, gan alluogi cymunedau a grwpiau lleol i gymryd meddiant ar asedau sy’n cael trafferth neu sy’n wynebu bygythiad o gau. Dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynlluniau cymdogaeth hefyd, gan gynnwys hawl gymunedol i adeiladu a chynlluniau datblygu cymdogaeth er mwyn galluogi cymunedau i gyflwyno datblygiadau bach a arweinir gan y gymuned, megis siopau, gwasanaethau neu dai fforddiadwy.

Yn y pen draw, rydym am wthio mwy o rym ac ymreolaeth tuag at ein cymunedau lleol a chyflawni datganoli go iawn sy’n gallu gwneud gwahaniaeth i’n cymunedau lleol. Rhaid i’n cymunedau gael y cyfleoedd gorau posibl i redeg eu gwasanaethau eu hunain yn eu hardaloedd eu hunain. Rhaid i ni rymuso ac annog awdurdodau lleol i ymgysylltu mwy gyda grwpiau cymunedol lleol ac annog mwy o gyfrifoldeb ar y cyd yn ein cymunedau.

Nawr, un o’r heriau allweddol i awdurdodau lleol yn y dyfodol, wrth gwrs, fydd diogelu neu gynnal gwasanaethau sy’n effeithio ar y bobl fwyaf bregus yn ein cymunedau gan sicrhau arbedion effeithlonrwydd yn eu gwariant hefyd, ac nid yw hyn yn hawdd bob amser. Bydd yn her arbennig i awdurdodau gwledig lleol fel Sir Benfro yn fy etholaeth fy hun, a fydd yn parhau i gael trafferth i ddarparu ei lefel bresennol o wasanaethau, yn rhannol oherwydd ei daearyddiaeth ac oherwydd bod costau uwch ynghlwm wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus mewn ardaloedd gwledig. Mae darparu gwasanaethau megis gwasanaethau cymdeithasol i bobl hŷn, er enghraifft, yn gallu bod yn broblem dros ardaloedd daearyddol mawr a gwasgarog, yn ogystal â llawer o wasanaethau eraill, fel darparu ysgolion gwledig. Felly, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru o ddifrif yn cydnabod rhai o’r heriau y mae awdurdodau gwledig yn eu hwynebu, ac mae’n rhaid gwneud ymdrech i leddfu rhai o gostau anghymesur darparu gwasanaethau i gymunedau gwledig.

Yn wir, mae’n rhwystredig fod cynghorau ledled Cymru wedi wynebu gostyngiad o 7 y cant yn eu cyllideb ers 2013-14. Yn anffodus, unwaith eto, cynghorau gwledig sydd wedi wynebu’r gostyngiadau mwyaf, gyda Phowys, Sir Fynwy, a Cheredigion yn wynebu’r gostyngiadau cyffredinol mwyaf yn eu cyllid ar 11 y cant, 10 y cant, ac 9.82 y cant yn y drefn honno. Nawr, rwy’n derbyn yn llwyr fod yn rhaid gwneud penderfyniadau ariannol anodd—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

In a moment. Now, I fully accept that difficult financial decisions have to be made, but today’s debate is also about making sure that there is a fairer local government funding formula in place so that rural authorities have sufficient funding to deliver their local public services. I appreciate that a funding floor has been introduced to address some of the challenges facing some rural local authorities. However, it’s clear that a full review of the funding formula for local authorities is required, given that the Welsh index of multiple deprivation has historically highlighted that Powys and Ceredigion were also counted as the most deprived in Wales when accessing local services such as libraries, schools and leisure centres. However, I understand that the Cabinet Secretary is committed to reviewing this funding formula and, therefore, perhaps, in responding to this debate, the Cabinet Secretary will take the opportunity to explain when the Welsh Government will bring forward this review, because rural local authorities continue to face significant challenges in delivering key public services. I give way to the Member for Swansea East.

Mewn munud. Nawr, rwy’n derbyn yn llwyr fod yn rhaid gwneud penderfyniadau ariannol anodd, ond mae dadl heddiw hefyd yn ymwneud â sicrhau bod yna fformiwla ariannu llywodraeth leol decach ar waith fel bod awdurdodau gwledig yn cael digon o gyllid i ddarparu eu gwasanaethau cyhoeddus lleol. Rwy’n derbyn bod cyllid gwaelodol wedi cael ei gyflwyno i fynd i’r afael â rhai o’r heriau sy’n wynebu rhai awdurdodau lleol gwledig. Fodd bynnag, mae’n amlwg fod angen cynnal adolygiad llawn o’r fformiwla ariannu ar gyfer awdurdodau lleol, o ystyried bod mynegai amddifadedd lluosog Cymru wedi amlygu yn hanesyddol fod Powys a Cheredigion hefyd wedi cael eu cyfrif fel y rhai mwyaf difreintiedig yng Nghymru o ran mynediad at wasanaethau lleol fel llyfrgelloedd, ysgolion a chanolfannau hamdden. Fodd bynnag, deallaf fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo i adolygu’r fformiwla ariannu ac felly, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn manteisio ar y cyfle i egluro pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno’r adolygiad hwn, gan fod awdurdodau lleol gwledig yn parhau i wynebu heriau sylweddol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus allweddol. Ildiaf i’r Aelod dros Ddwyrain Abertawe.

Can I thank Paul Davies for that? You talk about the change, but the absolute amount of money that rural authorities get is substantially more than places like Cardiff and Swansea.

Hoffwn ddiolch i Paul Davies am hynny. Rydych yn siarad am y newid, ond mae’r swm absoliwt o arian y mae awdurdodau gwledig yn ei gael yn sylweddol uwch na lleoedd fel Caerdydd ac Abertawe.

I’m afraid the Member for Swansea East can’t get away from the fact that Powys, Monmouthshire, and Ceredigion have faced the largest overall falls in their funding since 2013-14.

Now, the third point of our motion acknowledges the important role played by small businesses in driving the Welsh economy and believes local authorities should work closely with the business community. Welsh small businesses are a fundamental part of our local communities, providing important services and job opportunities for people across Wales, and local authorities could and should do more to work with local businesses.

Now, the previous debate talked about procurement, and it’s a real shame that Wales’s local authorities spend roughly 40 per cent of their procurement spend on non-Welsh companies, when there are businesses across Wales that could deliver the same services. For example, in 2015-16, 43 per cent of non-Welsh companies were used by Carmarthenshire in supplying their goods and services, and, in Ceredigion, the figure is 46 per cent.

Now, I appreciate that local authorities have to deliver value for money for the taxpayer when providing services, and procuring local businesses isn’t always possible. But there is far more that can be done to support local businesses and support local economies. Members will remember the work done by the Federation of Small Businesses in 2013 on local government procurement, which noted that for every £1 spent by a participating local authority with local SMEs it generated an additional 63p to benefit its local economy, compared to just 40p generated by larger local firms. Local authorities, therefore, have a responsibility to work closer with businesses to support their own local areas and explore the benefits of delivering more contracts to smaller businesses. The Welsh Government must also be responsive to the needs of SMEs in Wales and look at ways in which it can better break down the barriers for smaller businesses to win public sector contracts. Perhaps the Cabinet Secretary in his response will tell us what steps the Welsh Government is currently taking to do this and to encourage local authorities to be more flexible in their approach to procurement.

Of course, the benefits of working closer with more local businesses are clear. Local businesses can also provide valuable apprenticeships and work experience placements, which can significantly enhance the provision of skills in our communities. Greater collaboration between local authorities, schools and colleges and local businesses can lay the foundation for lifetime learning in our communities and ensure that any gaps in local skills provision are addressed by the local community.

In closing, Llywydd, naturally, local councils across Wales have an important role in delivering services and we’re keen to see stronger partnership and collaboration across sectors in our communities. Local authorities continue to face challenging settlements, particularly in rural areas, and it’s crucial that we iron out the funding formula to ensure that it is as fair as possible. That’s why we want our councils to be innovative and work closer with local community groups and businesses to see our services delivered as effectively as possible for the benefit of local communities. We urge the Welsh Government to do more to support local authorities and encourage greater community action and involvement in the running of local services. I urge Members to support our motion. Diolch.

Rwy’n ofni na all yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe ddianc rhag y ffaith fod Powys, Sir Fynwy, a Cheredigion wedi wynebu’r gostyngiadau cyffredinol mwyaf yn eu cyllid ers 2013-14.

Nawr, mae trydydd pwynt ein cynnig yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan fusnesau bach yn gyrru economi Cymru, ac yn credu y dylai awdurdodau lleol weithio’n agos gyda’r gymuned fusnes. Mae busnesau bach Cymru yn rhan sylfaenol o’n cymunedau lleol sy’n darparu gwasanaethau pwysig a chyfleoedd gwaith i bobl ledled Cymru, a gallai, a dylai awdurdodau lleol wneud mwy i weithio gyda busnesau lleol.

Nawr, soniodd y ddadl flaenorol am gaffael, ac mae’n drueni mawr bod awdurdodau lleol Cymru yn gwario oddeutu 40 y cant o’u gwariant caffael ar gwmnïau o’r tu allan i Gymru, pan geir busnesau ledled Cymru a allai ddarparu’r un gwasanaethau. Er enghraifft, yn 2015-16, roedd 43 y cant o’r cwmnïau a ddefnyddiwyd gan Sir Gaerfyrddin i gyflenwi eu nwyddau a darparu gwasanaethau yn dod o’r tu allan i Gymru, ac yng Ngheredigion, mae’r ffigur yn 46 y cant.

Nawr, rwy’n derbyn bod yn rhaid i awdurdodau lleol ddarparu gwerth am arian i’r trethdalwr wrth ddarparu gwasanaethau, ac nid yw bob amser yn bosibl caffael busnesau lleol. Ond mae llawer mwy y gellir ei wneud i gefnogi busnesau lleol a chefnogi economïau lleol. Bydd yr Aelodau’n cofio’r gwaith a wnaed gan y Ffederasiwn Busnesau Bach yn 2013 ar brosesau caffael llywodraeth leol, a oedd yn nodi bod pob £1 a werid gan awdurdod lleol a gymerodd ran gyda busnesau bach a chanolig lleol yn cynhyrchu 63c ychwanegol er budd ei economi leol, o’i gymharu â 40c yn unig a gynhyrchwyd gan gwmnïau lleol mwy o faint. Mae gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb, felly, i weithio’n agosach gyda busnesau i gefnogi eu hardaloedd lleol eu hunain ac archwilio manteision darparu mwy o gontractau i fusnesau llai. Rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd fod yn ymatebol i anghenion busnesau bach a chanolig yng Nghymru ac edrych ar ffyrdd y gall chwalu’r rhwystrau’n well i fusnesau bach allu ennill contractau yn y sector cyhoeddus. Efallai y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym yn ei ymateb pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar hyn o bryd i wneud hyn ac i annog awdurdodau lleol i fod yn fwy hyblyg yn eu hymagwedd at gaffael.

Wrth gwrs, mae’r manteision o weithio’n agosach gyda mwy o fusnesau lleol yn glir. Hefyd, gall busnesau lleol ddarparu prentisiaethau gwerthfawr a lleoliadau profiad gwaith, sy’n gallu gwella’r ddarpariaeth sgiliau yn ein cymunedau yn sylweddol. Gall mwy o gydweithredu rhwng awdurdodau lleol, ysgolion a cholegau a busnesau lleol osod y sylfaen ar gyfer dysgu gydol oes yn ein cymunedau a sicrhau bod unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth sgiliau leol yn cael sylw gan y gymuned leol.

Wrth gloi, Llywydd, yn naturiol, mae gan gynghorau lleol ledled Cymru ran bwysig i’w chwarae yn darparu gwasanaethau ac rydym yn awyddus i weld partneriaeth a chydweithredu cryfach ar draws y sectorau yn ein cymunedau. Mae awdurdodau lleol yn parhau i wynebu setliadau heriol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac mae’n hanfodol ein bod yn llyfnhau’r fformiwla gyllido er mwyn sicrhau ei bod mor deg ag y bo modd. Dyna pam ein bod am i’n cynghorau fod yn arloesol a gweithio’n agosach gyda grwpiau cymunedol a busnesau lleol i sicrhau bod ein gwasanaethau’n cael eu darparu mor effeithiol â phosibl er budd cymunedau lleol. Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i wneud mwy i gefnogi awdurdodau lleol ac annog mwy o weithredu cymunedol a chyfranogiad yn y broses o redeg gwasanaethau lleol. Anogaf yr Aelodau i gefnogi ein cynnig. Diolch.

Rwyf wedi dethol y dau welliant i’r cynnig. Rydw i’n galw ar Sian Gwenllian i gynnig gwelliannau 1 a 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

I have selected the two amendments to the motion. I call on Sian Gwenllian to move amendments 1 and 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn nodi pa mor bwysig yw rhannu arfer gorau ymysg awdurdodau lleol yng Nghymru er mwyn cyflawni gwell canlyniadau o ran gwasanaethau cyhoeddus i etholwyr.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Add as new point after point 2 and renumber accordingly:

Notes the importance of sharing best practice across local authorities in Wales in order to deliver better public service outcomes for constituents.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno cynrychiolaeth gyfrannol i etholiadau lleol er mwyn cryfhau atebolrwydd llywodraeth leol a gwella gwasanaethau cyhoeddus lleol.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to introduce proportional representation for local elections to strengthen the accountability of local government and to improve local public services.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch, Llywydd. Rydw i’n cynnig gwelliannau 1 a 2, a gyhoeddwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Buaswn i’n leicio diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno cynnig sy’n cydnabod pwysigrwydd awdurdodau lleol ac, yn hynny o beth, sut mae democratiaeth leol yn cyfrannu tuag at wasanaethau cyhoeddus o safon.

Ychydig o eiriau am rai elfennau o’r cynnig gwreiddiol—mae pwynt 3 yn cyfeirio at gydnabod

y rhan bwysig sy’n cael ei chwarae gan fusnesau bach o ran llywio economi Cymru’

a sut y gall cydweithio agos rhwng busnesau ac awdurdodau lleol arwain at arloesi a thyfiant economaidd yn lleol. Yng Ngwynedd, er enghraifft, mae’r bartneriaeth rhwng y cyngor a Hwb Caernarfon ac ardal gwella busnes Bangor yn enghraifft wych o sut mae cydweithredu rhwng awdurdodau lleol a’r sector busnes lleol wedi helpu i ddod â mwy o fuddsoddiad a gwasanaethau newydd i’r ardaloedd hynny er budd y gymuned fusnes a’r gymuned yn ehangach. Mae’r cyngor hefyd yn helpu cwmnïau bychain lleol i gydweithio o ran cytundebau caffael cyhoeddus ac yn annog digwyddiadau fel ‘meet the buyer’ ac yn y blaen ar gyfer cwmnïau lleol. Mae gwelliant 1:

Yn nodi pwysigrwydd rhannu arfer gorau ymysg awdurdodau lleol yng Nghymru’.

Mae yna sawl enghraifft o hynny yn sir Gâr, Gwynedd a Cheredigion, yn ogystal â chynghorau eraill.

Ond buaswn yn hoffi defnyddio fy nghyfraniad i heddiw yn benodol i sôn am welliant 2. Mae pwynt 2 y cynnig gwreiddiol:

Yn nodi y dylai llywodraeth leol gref ac effeithiol weld grym yn cael ei roi yn ôl yn nwylo pobl leol a’u cymunedau.’

Rwy’n cytuno’n llwyr. Un ffordd amlwg o wneud hynny ydy cyflwyno system etholiadol decach, sy’n gwneud cynghorau yn fwy atebol ac yn fwy cynrychioladol o’r cymunedau y maen nhw’n eu gwasanaethu. Yn etholiadau lleol 2012, dim ond 39 y cant wnaeth bleidleisio ac, yn etholiad y Cynulliad ym mis Mai, dim ond 45 y cant, a dyna oedd y gyfradd uchaf ers 1999. Mae yna lawer o resymau dros hyn, yn amlwg, ond un ohonyn nhw, yn sicr, ydy’r ffaith bod nifer o bobl yn gwrthod pleidleisio oherwydd nad ydyn nhw’n teimlo bod eu pleidleisiau nhw’n cyfrif. Yn y system bresennol, fe all pleidiau sydd yn gorffen yn drydydd fynd yn eu blaen i ennill y rhan fwyaf o’r seddi.

Thank you, Llywydd. I move amendments 1 and 2 in the name of Rhun ap Iorwerth. I’d like to thank the Conservatives for tabling a motion that does recognise the importance of local authorities and, in that regard, how local democracy contributes towards public services that are of a high quality.

Just a few words on some elements of the original motion—point 3 refers to acknowledging

the important role played by small businesses in driving the Welsh economy’

and how close collaboration between business and local authorities can lead to innovation and economic growth on a local level. In Gwynedd, for example, the partnership between the council and Hwb Caernarfon and the Bangor business improvement district is an excellent example of how collaboration between local authorities and the local business sector has brought more investment and new services into those areas for the benefit of the business community and the wider community. The council also assists small, local companies to collaborate in terms of public procurement contracts and encourages events such as meet-the-buyer events for local companies. Amendment 1:

Notes the importance of sharing best practice across local authorities in Wales’.

There are a number of examples of that in Carmarthenshire, Gwynedd and Ceredigion, as well as elsewhere in Wales.

But I would like to use my contribution this afternoon to specifically refer to amendment 2. Point 2 of the original motion:

Notes that strong and effective local government should see power put back into the hands of local people and their communities.’

I would agree entirely. One obvious way of doing that is to introduce a fairer electoral system, which makes councils more accountable and more representative of the communities that they serve. In the local elections of 2012, only 39 per cent of people voted. In the Assembly election in May, the figure was only 45 per cent, and that was the highest rate since 1999. There are a number of reasons for this, clearly, but one of them, certainly, is the fact that many people refuse to vote because they feel that their votes don’t matter. Under the current system, parties who finish third can go on to win the majority of seats.

You say people don’t vote because their vote will not be taken into account, but the two lowest turnouts we’ve had have been the European elections and the police commissioner—both done under proportional systems.

Rydych yn dweud nad yw pobl yn pleidleisio gan na fydd eu pleidlais yn cael ei hystyried, ond mewn etholiadau Ewropeaidd ac etholiadau comisiynwyr yr heddlu y gwelwyd y ganran isaf yn pleidleisio—a’r ddau etholiad wedi’u cynnal o dan systemau cyfrannol.

Wel, mae’n amlwg fod yna rhesymau eraill, hefyd, i gyfrif, ond yn sicr mi fyddai cyflwyno pleidlais gyfrannol yn gwella pethau. Rydym ni wedi gweld y sefyllfa mewn cynghorau lleol yn yr Alban. Yn sicr, mae yna llawer iawn mwy wedi bod yn cymryd rhan yn yr etholiadau yna. Rydw i’n meddwl bod angen system etholiadol newydd er mwyn codi hyder pobl yn ôl mewn gwleidyddiaeth, ac yn ôl Papur Gwyn y Llywodraeth ar ddiwygio llywodraeth leol, mae’r Llywodraeth wedi datgan bwriad i gyflwyno STV mewn etholiadau llywodraeth leol, ond bod hynny i fyny i’r cynghorau unigol ddewis a ydyn nhw am weithredu hyn ai pheidio. Ein polisi hirsefydlog ni ydy cyflwyno system STV, ond mi ddylai fo fod yn orfodol mewn etholiadau llywodraeth leol drwy Gymru gyfan. Mae hyn yn gallu golygu bod etholiadau llywodraeth leol yn llawer mwy cystadleuol, a bod cyfansoddiad llywodraeth leol ei hun yn clymu yn agosach at ddymuniadau’r boblogaeth, sydd felly yn cryfhau atebolrwydd llywodraeth leol, ac felly, yn y pen draw, yn gwella gwasanaethau cyhoeddus.

Felly, y cwestiwn ydy: a ydym ni am dderbyn annhegwch y broses bresennol? Ac, fel cenedl, os rydym ni wir yn credu bod pob dinesydd yn gyfartal, yna fe ddylem ni hefyd gredu, ac felly sicrhau, bod pob pleidlais yn gyfartal. Nid oes rheswm da dros beidio â chyflwyno STV ar gyfer etholiadau’r llywodraeth leol ar draws Cymru. Mae yna gyfle euraidd i wneud hynny rŵan, ond mae angen ei wneud o yn statudol i bob cyngor. Fel arall, nid ydw i’n meddwl y gwnaiff o ddigwydd. Weithiau, mae ystyriaethau ehangach am degwch a lles democratiaeth yn bwysicach na’r syniad o adael y penderfyniad i’r gwleidyddion lleol, ac efallai y byddai ei adael o i’r gwleidyddion lleol yn golygu eu bod nhw’n rhoi lles eu hunain gyntaf, a lles eu plaid nhw, cyn lles cyffredinol democratiaeth leol. Mae angen gwneud y newid cadarnhaol er budd democratiaeth yn ein cenedl. Rydw i’n gobeithio y cawn ni gefnogaeth i’r egwyddor hon drwy gefnogi ein gwelliannau ni yma heddiw. Diolch.

Well, clearly, there are also other reasons that would account for that as well, but certainly the introduction of proportional representation would improve that. We have seen the situation in local authorities in Scotland where, certainly, the turnout has been far higher in those elections. I believe that we need a new electoral system in order to raise people’s confidence in politics, and, according to the Government’s White Paper on local government reform, the Government has stated an intention to introduce STV in local government elections, but it is up to the individual councils to decide whether they want to implement this or not. Our long-established policy is to introduce the system of STV, but it should be mandatory in local authority elections across Wales. This could mean that local authority elections could be far more competitive, and that the constitution of authorities themselves would be more closely linked to the aspirations of the population, which would enhance the accountability of local government and, ultimately, improve public services.

So, the question is: do we want to accept the unfairness of the current process? And, as a nation, if we truly believe that every citizen is equal, then we should also believe, and ensure, that all votes are also equal. There is no good reason for not introducing STV for local government elections across Wales. There is a golden opportunity to do that now, but it needs to be done on a statutory basis for all councils. Otherwise, I don’t think it will happen. Sometimes, broader considerations in terms of fairness and the welfare of democracy are more important than the idea of leaving the decision to local politicians, and perhaps leaving it to those local politicians would mean that they would put their own welfare, and the welfare of their own parties, before the general well-being of local democracy. We need to make that positive change for the benefit of democracy in our nation. I very much hope that we will receive support for that principle in support for our amendments here this afternoon. Thank you.

While I fully expect, during the course of this debate, that people will be talking about funding decisions and the implications of those, I just wanted to have a quick look at the gap between the need for local decision making and the disconnect between citizens and those to whom they currently delegate those decisions. Because it seems extraordinary to me that it is much easier to have access to your Assembly Member, and even a member of the Government, than it is to your councillor, or a council cabinet member in particular. And, of course, we do have councillors who have an exemplary record of being available to residents, talking to them, working with them, and even resolving their problems. But, judging by the casework that comes through the door of my office on the back of the perception of a local councillor not doing anything, or not responding to them, this is far from a universal experience.

Assembly Members, and this Assembly as a whole, are acutely aware that we need to communicate our purpose and our work as individuals and the work and purpose of the institution as a whole to Wales—and it’s not easy; we’ve found that. But we do recognise that the odd self-congratulatory newsletter, press release, or survey on a labyrinthine website, is not the way to do this. And, with a disappointing turnout and so many uncontested seats at the last council election, I think councils have to ask themselves why the public has so little interest in them, and I think we must ask why that seems to suit them so well.

One of the things that’s really struck me during my time as an Assembly Member is how infrequently the public kicks off about a local decision. I appreciate there’s been a growth in social media armchair warriors, but I think there’s a real feeling, and a real perception, that public disapprobation has very, very little effect on council decision making. Now, as Assembly Members, of course, we are aware the obligations that this place actually places on local authorities. Planning, school places, recycling—even the Welsh language—are some of the issues that result in local authority proposals that can be unpopular. Many councils, of course, are wise enough to follow Welsh Government guidance to the letter, using process as a shield to protect their preferred response to those responsibilities. But, just in my own region, South Wales West, I just think of the effort it actually takes to get local authorities to look again at the way they want to try and achieve an objective. Sometimes, as with Parkland school, a solid well-made argument against a proposal is enough to prevent a silly mistake. Sometimes it takes a relentless long-term community campaign, as we’ve seen—that is needed to persuade the council to de-pedestrianise parts of Bridgend town centre, for example. Sometimes it means taking a bad council decision to the Welsh Government and getting them to change guidance for all councils, as happened with Swansea’s stubbornness on a safe route to school issue. Sometimes, of course, it means taking a council to court, as with Llangeinor school and the Catholic schools in Swansea, at colossal expense.

Part of this willingness of council cabinets to sit back and ride out the ructions comes, I think, from a complacency born of long-term domination of a council by a particular party or group. Scrutiny by opposition councillors, however good it might be, is pretty futile unless residents know it is happening. We could do with fewer council fanzines distributed at public expense and a wave of opposition councillors getting on social media and tagging their local press into the work that they do. Otherwise, this complacency and disengagement roundabout just keeps on spinning. That complacency extends to the observation that, after a while, the aggrieved will all get fed up and discover that, after all, the council was right all along.

But the thing is, so many of those decisions don’t turn out to be right. I’m just going to look at Swansea: bendy buses, the lethal Kingsway, the vainglorious boulevard, concreting over Castle Gardens and now replanting it, parking at Meridian tower—the spaces were too small—Parc y Werin, the installation of the Nowcaster machines that still don’t work, the sale of naming rights of the Liberty Stadium for 4p, bin bags banned from Garngoch tip and now having to be taken there after all, and, of course, buying recycling sorting machinery and then not being able to use it because of their own planning regulations.

Now, part of the purpose of localism, the right to bid, the right to challenge, local referenda, the growth of resident and community groups sitting alongside the council, with proper influence—not just the joy of ticking boxes in a web-based consultation—is buy-in: joint responsibility. Not mob rule, but an understanding of co-production and the creation of a new route of communication about complex challenges and the steps it takes to address them and why they’re a matter for everyone.

Now, I would have liked to have time to talk about partnerships with businesses. The fact that community groups and local authorities seem to occupy the whole territory for funding community capital, with no reach out to local business, for example, is a wasted opportunity, but time’s against me, so I’ll leave it with an invitation to councils not to fear your residents but get them to share the load.

Er fy mod yn disgwyl, yn ystod y ddadl hon, y bydd pobl yn siarad am benderfyniadau cyllido a goblygiadau’r rheini, roeddwn eisiau bwrw golwg sydyn ar y bwlch rhwng yr angen i wneud penderfyniadau’n lleol a’r datgysylltiad rhwng dinasyddion a’r rhai y maent ar hyn o bryd yn dirprwyo’r penderfyniadau hynny iddynt. Oherwydd mae’n ymddangos yn rhyfeddol i mi ei bod yn llawer haws cael mynediad at eich Aelod Cynulliad, a hyd yn oed aelod o’r Llywodraeth, nag at eich cynghorydd, neu aelod cabinet y cyngor yn enwedig. Ac wrth gwrs, mae gennym gynghorwyr sydd â hanes rhagorol o fod ar gael i drigolion, o siarad â hwy, o weithio gyda hwy, a hyd yn oed o ddatrys eu problemau. Ond o ystyried y gwaith achos a ddaw drwy ddrws fy swyddfa yn sgil y canfyddiad nad yw cynghorydd lleol yn gwneud unrhyw beth, neu nad yw’n ymateb iddynt, mae hyn yn bell o fod yn brofiad cyffredinol.

Mae Aelodau’r Cynulliad, a’r Cynulliad hwn yn ei gyfanrwydd, yn ymwybodol iawn fod angen i ni gyfathrebu ein diben a’n gwaith fel unigolion a gwaith a phwrpas y sefydliad cyfan i Gymru—ac nid yw’n hawdd; gwelsom hynny. Ond rydym yn cydnabod nad cylchlythyr hunanlongyfarchol, datganiad i’r wasg, neu arolwg ar wefan ddyrys, yw’r ffordd i wneud hyn. A chyda chanran mor siomedig a chymaint o seddi diwrthwynebiad yn etholiadau diwethaf y cyngor, rwy’n meddwl bod rhaid i gynghorau ofyn iddynt eu hunain pam y mae cyn lleied o ddiddordeb gan y cyhoedd ynddynt, ac rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni ofyn pam y maent i’w gweld yn ddigon bodlon â hynny.

Un o’r pethau a’m trawodd yn ystod fy nghyfnod fel Aelod Cynulliad yw pa mor anaml y mae’r cyhoedd yn cwyno am benderfyniad lleol. Rwy’n derbyn bod cynnydd wedi bod yn nifer rhyfelwyr cadair freichiau’r cyfryngau cymdeithasol, ond rwy’n meddwl bod yna deimlad go iawn, a chanfyddiad go iawn, mai ychydig iawn o effaith y mae anghymeradwyaeth y cyhoedd yn ei chael ar brosesau penderfynu cynghorau. Nawr, fel Aelodau Cynulliad, wrth gwrs, rydym yn ymwybodol o’r rhwymedigaethau y mae’r lle hwn yn eu gosod ar awdurdodau lleol mewn gwirionedd. Mae cynllunio, lleoedd ysgol, ailgylchu—hyd yn oed y Gymraeg—yn rhai o’r materion sy’n arwain at argymhellion gan awdurdodau lleol a all fod yn amhoblogaidd. Mae llawer o gynghorau, wrth gwrs, yn ddigon doeth i ddilyn canllawiau Llywodraeth Cymru yn ddeddfol, gan ddefnyddio proses fel tarian i amddiffyn eu hymateb dewisol i’r cyfrifoldebau hynny. Ond yn fy rhanbarth i yn unig, sef Gorllewin De Cymru, rwy’n meddwl am yr ymdrech sydd ei hangen mewn gwirionedd i gael awdurdodau lleol i edrych eto ar y ffordd y maent am geisio cyflawni amcan. Weithiau, fel yn achos ysgol Parkland, mae dadl solet wedi’i chyflwyno’n dda yn erbyn cynnig yn ddigon i atal camgymeriad gwirion. Weithiau mae’n cymryd ymgyrch gymunedol hirdymor ddi-baid, fel y gwelsom—sydd ei hangen i ddwyn perswâd ar y cyngor i ddadbedestreiddio rhannau o ganol tref Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft. Weithiau mae’n golygu mynd â phenderfyniad gwael gan gyngor at Lywodraeth Cymru a’u cael i newid canllawiau ar gyfer pob cyngor, fel y digwyddodd gydag ystyfnigrwydd Abertawe ynglŷn â mater llwybr diogel i’r ysgol. Weithiau, wrth gwrs, mae’n golygu mynd â chyngor i’r llys, fel gydag ysgol Llangeinwyr a’r ysgolion Catholig yn Abertawe, ar gost anferthol.

Daw rhan o’r parodrwydd hwn ar ran cabinetau cynghorau i eistedd yn ôl ac aros i’r helynt chwythu ei blwc, rwy’n meddwl, o hunanfoddhad a aned o reolaeth hirdymor plaid neu grŵp penodol ar gyngor. Mae craffu gan gynghorwyr y gwrthbleidiau, waeth pa mor dda y gallai fod, braidd yn ofer oni bai bod preswylwyr yn gwybod ei fod yn digwydd. Gallem wneud â llai o ffansîns cynghorau a ddosberthir ar gost y cyhoedd a thon o gynghorwyr y gwrthbleidiau i fynd ar gyfryngau cymdeithasol a thagio’u gwasg leol i’r gwaith a wnânt. Fel arall, mae’r cylch hwn o hunanfoddhad ac ymddieithrio yn mynd i barhau i droi. Mae’r hunanfoddhad yn cynnwys y sylw y bydd y rhai sy’n achwyn, ar ôl ychydig, i gyd yn cael llond bol ac yn darganfod, wedi’r cyfan, mai’r cyngor oedd yn iawn o’r cychwyn.

Ond y peth yw, bydd cymaint o’r penderfyniadau yn rhai na fyddant yn iawn yn y pen draw. Rwyf am edrych ar Abertawe’n unig: bysiau plygu, Ffordd y Brenin angheuol, y rhodfa rodresgar, gosod concrit dros Erddi’r Castell a’i ailblannu yn awr, parcio yn nhŵr Meridian—roedd y cilfachau parcio yn rhy fach—Parc y Werin, gosod y peiriannau Nowcaster nad ydynt yn gweithio o hyd, gwerthu hawliau enwi Stadiwm Liberty am 4c, gwahardd bagiau bin o domen Garngoch a gorfod mynd â hwy yno’n awr wedi’r cyfan, ac wrth gwrs, prynu peiriannau didoli deunydd ailgylchu a methu eu defnyddio wedyn oherwydd eu rheoliadau cynllunio eu hunain.

Nawr, rhan o bwrpas lleoliaeth, yr hawl i wneud cais, yr hawl i herio, refferenda lleol, twf grwpiau preswylwyr a grwpiau cymunedol yn eistedd ochr yn ochr â’r cyngor, gyda dylanwad go iawn—nid dim ond y mwynhad o dicio blychau mewn ymgynghoriad ar y we—yw ymrwymiad: cydgyfrifoldeb. Nid cyfraith y dorf, ond dealltwriaeth o gydgynhyrchu a chreu llwybr newydd o gyfathrebu ynghylch heriau cymhleth a’r camau y mae’n ei gymryd i roi sylw iddynt a pham eu bod yn fater i bawb.

Nawr, byddwn wedi hoffi cael amser i siarad am bartneriaethau gyda busnesau. Mae’r ffaith fod grwpiau cymunedol ac awdurdodau lleol i’w gweld yn meddiannu’r diriogaeth gyfan ar gyfer cyllido cyfalaf cymunedol, heb estyn allan at fusnesau lleol, er enghraifft, yn gyfle a wastraffwyd, ond mae amser yn fy erbyn, felly rwyf am ei gadael gyda gwahoddiad i gynghorau beidio ag ofni eich preswylwyr ond eu cael i rannu’r baich.

Can I say at the outset that I want to thank the Conservatives for bringing this motion, which I think is a very wide-ranging motion, covering lots of very important issues? I’m not today going to comment on Plaid’s amendment on proportional representation, because this is currently the subject of consultation through the local government White Paper, and I guess we really ought to allow that process to take its course. I’m sure there’s going to be plenty of time to debate this issue and our respective positions on PR or not in the weeks and months ahead. But I want to be a little bit more upbeat today; so I’m going to focus my comments on part 3 of the motion, around the role of local authorities supporting greater collaboration, innovation and entrepreneurship, and to talk a little bit about what’s happening in my constituency, which I think shows how local government and the Welsh Government are working together effectively to deliver results for small business in particular.

Llywydd, it’s not by chance that Merthyr Tydfil has become the growth capital for new businesses in Wales. Merthyr Tydfil County Borough Council has played a key role, working with partners to develop innovative schemes with collaboration at their heart. For example, the Merthyr Tydfil Enterprise Centre, which is a joint initiative run by the council and by Tydfil Training, using the Welsh Government’s Vibrant and Viable Places funding, provides a hub in the town centre to provide an entrepreneurial culture within the town and brings together partners from the private, academic, voluntary and public sectors, including—crucially—Merthyr council.

One particular success of the enterprise centre has been the Meanwhile Uses programme, which engages with landlords to identify vacant premises in the town centre that can be used by start-up businesses or businesses looking to expand or diversify, rent free, for up to six months. This period gives their ideas an opportunity to flourish before they make the decision to move into commercial rents. The arrangement also benefits landlords otherwise unable to let their properties, as the rental for that period is met by the council under the VVP funding.

Merthyr Tydfil borough council currently has seven businesses benefitting from this scheme, and the enterprise centre also provides funding to help businesses set up with grants of up to £5,000. So, as well as funding channelled through the local authority under schemes such as Vibrant and Viable Places, the council is also able to provide a holistic approach to the development of enterprise by working with the third sector and academic organisations to bring together advice, expertise and training, and by doing this in conjunction with the advice and support in relation to local authority processes—planning and development and conservation, for example—they can bring wraparound support for new businesses.

Merthyr council has also secured a Welsh Government grant under the Effect project to provide business development services that have included advice, guidance, mentoring, training and support for new businesses, linking with the local employability and skills initiative. Under this scheme, Merthyr council has supported 40 town centre businesses, created 51 jobs and safeguarded 151 more.

If we can just briefly take a look at Merthyr Town Football Club for a moment. Merthyr Tydfil council was a key partner in supporting the development of the club’s Penydarren Park ground, again with Vibrant and Viable Places funding. With this support, the football club was able to extend the clubhouse to build a function room that can cater for up to 120 guests. It has a sports bar, a commercial kitchen, an IT suite and offices with Wi-Fi throughout. It’s now the envy of non-league football clubs throughout the country. But importantly, building on its community philosophy, the club has now developed into a significant business hub, attracting businesses in Merthyr to become involved in the club, to use its facilities under the Martyrs business network—’Martyrs’, by the way, being the nickname of Merthyr Town Football Club. The business network enables local business entrepreneurs to get together to share ideas, knowledge, experience and business referrals. It started a year ago and now has 163 members. Common to the role of all of this that I’ve just been talking about is the local council, not just in supporting funding throughout the Welsh Government’s Vibrant and Viable Places scheme, but through direct partnership, providing that wraparound guidance and facilitation with the support of academic and third sector parties.

In conclusion, Llywydd, I welcome the motion from the Conservatives, and particularly, as I said, the first amendment from Plaid. Local authorities do have a crucial role to play in supporting business development around collaboration, innovation and entrepreneurship, and if anyone wishes to look at the examples of best practice, I can commend to them the excellent work in this field of the Labour-run Merthyr Tydfil County Borough Council.

A gaf fi ddweud ar y dechrau fy mod am ddiolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r cynnig hwn y credaf ei fod yn gynnig pellgyrhaeddol iawn, sy’n cwmpasu llawer o faterion pwysig? Nid wyf yn mynd i roi sylwadau ar welliant Plaid Cymru ar gynrychiolaeth gyfrannol heddiw, gan fod hwn yn destun ymgynghoriad drwy’r Papur Gwyn ar lywodraeth leol ar hyn o bryd, ac rwy’n tybio y dylem ganiatáu i’r broses honno ddilyn ei chwrs. Rwy’n siŵr y bydd digon o amser i drafod y mater hwn a’n gwahanol safbwyntiau ar gynrychiolaeth gyfrannol neu beidio yn ystod yr wythnosau a’r misoedd nesaf. Ond rwy’n awyddus i fod ychydig yn fwy optimistaidd heddiw; felly rwy’n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar ran 3 y cynnig, ynglŷn â rôl awdurdodau lleol yn cefnogi mwy o gydweithio, arloesi ac entrepreneuriaeth, ac i siarad ychydig am yr hyn sy’n digwydd yn fy etholaeth i, y credaf ei fod yn dangos sut y mae llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’i gilydd yn effeithiol i sicrhau canlyniadau ar gyfer busnesau bach yn arbennig.

Llywydd, nid ar hap y mae Merthyr Tudful wedi dod yn brifddinas twf ar gyfer busnesau newydd yng Nghymru. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful wedi chwarae rhan allweddol, gan weithio gyda phartneriaid i ddatblygu cynlluniau arloesol gyda chydweithrediad yn sail iddynt. Er enghraifft, mae Canolfan Fenter Merthyr Tudful, sy’n fenter ar y cyd gan y cyngor a chan Hyfforddiant Tudful, gan ddefnyddio cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid Llywodraeth Cymru, yn darparu canolfan yng nghanol y dref i ddarparu diwylliant entrepreneuraidd yn y dref ac mae’n dod â phartneriaid o’r sectorau preifat, academaidd, gwirfoddol a chyhoeddus at ei gilydd, gan gynnwys—yn hollbwysig—cyngor Merthyr.

Un o lwyddiannau penodol y ganolfan fenter yw’r rhaglen Defnydd yn y Cyfamser, sy’n ymgysylltu â landlordiaid i nodi eiddo gwag yng nghanol y dref y gellir eu defnyddio gan fusnesau sy’n cychwyn neu fusnesau sydd am ehangu neu arallgyfeirio yn ddi-rent am hyd at chwe mis. Mae’r cyfnod hwn yn rhoi cyfle i’w syniadau ffynnu cyn iddynt wneud y penderfyniad i symud i eiddo rhent masnachol. Mae’r trefniant hefyd o fudd i landlordiaid nad ydynt yn gallu gosod eu heiddo fel arall, gan fod y rhent am y cyfnod hwnnw yn cael ei dalu gan y cyngor o dan y cyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid.

Ar hyn o bryd mae gan gyngor bwrdeistref Merthyr Tudful saith busnes yn elwa ar y cynllun hwn, ac mae’r ganolfan fenter hefyd yn darparu cyllid i helpu busnesau i ymsefydlu gyda grantiau o hyd at £5,000. Felly, yn ogystal ag arian wedi’i sianelu drwy’r awdurdod lleol o dan gynlluniau fel Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, mae’r cyngor hefyd yn gallu darparu dull cyfannol o ddatblygu menter drwy weithio gyda’r trydydd sector a sefydliadau academaidd i ddod â chyngor, arbenigedd a hyfforddiant at ei gilydd, a thrwy wneud hyn ar y cyd â chyngor a chymorth mewn perthynas â phrosesau awdurdod lleol—cynllunio a datblygu a chadwraeth, er enghraifft—gallant ddod â chymorth cofleidiol i fusnesau newydd.

Mae cyngor Merthyr hefyd wedi sicrhau grant gan Lywodraeth Cymru o dan y prosiect Effaith i ddarparu gwasanaethau datblygu busnes sydd wedi cynnwys cyngor, arweiniad, mentora, hyfforddiant a chymorth i fusnesau newydd, gan gysylltu â’r cynllun cyflogadwyedd a sgiliau lleol. Dan y cynllun hwn, mae cyngor Merthyr wedi cynorthwyo 40 o fusnesau canol y dref, wedi creu 51 o swyddi ac wedi diogelu 151 o swyddi eraill.

Os cawn edrych yn fyr ar Glwb Pêl-droed Merthyr am eiliad. Roedd cyngor Merthyr Tudful yn bartner allweddol yn cefnogi datblygiad maes chwarae Parc Penydarren y clwb, unwaith eto gyda chyllid Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid. Gyda’r cymorth hwn, roedd y clwb pêl-droed yn gallu ymestyn adeilad y clwb i adeiladu ystafell ddigwyddiadau a all ddarparu ar gyfer hyd at 120 o westeion. Mae ganddo far chwaraeon, cegin fasnachol, ystafell TG a swyddfeydd gyda Wi-Fi drwyddynt. Mae bellach yn destun eiddigedd clybiau nad ydynt yn perthyn i’r Gynghrair Bêl-droed ledled y wlad. Ond yn bwysig, gan adeiladu ar ei athroniaeth gymunedol, mae’r clwb yn awr wedi datblygu i fod yn ganolfan fusnes o bwys, gan ddenu busnesau ym Merthyr i gymryd rhan yn y clwb, i ddefnyddio ei gyfleusterau o dan rwydwaith busnes Martyrs—a ‘Merthyron’, gyda llaw, yw llysenw Clwb Pêl-droed Merthyr. Mae’r rhwydwaith busnes yn galluogi entrepreneuriaid busnes lleol i ddod at ei gilydd i rannu syniadau, gwybodaeth, profiad ac atgyfeiriadau busnes. Dechreuodd flwyddyn yn ôl ac erbyn hyn mae ganddo 163 o aelodau. Yn gyffredin i rôl y cyfan rwyf newydd fod yn siarad amdano, mae’r cyngor lleol, nid yn unig o ran eu cefnogaeth ariannol drwy gynllun Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid Llywodraeth Cymru, ond drwy bartneriaeth uniongyrchol, gan ddarparu’r arweiniad cofleidiol a chymorth hwyluso gyda chefnogaeth partïon academaidd a’r trydydd sector.

I gloi, Llywydd, croesawaf y cynnig gan y Ceidwadwyr, ac yn arbennig gwelliant cyntaf Plaid Cymru fel y dywedais. Mae gan awdurdodau lleol ran hanfodol i’w chwarae yn cefnogi datblygiad busnesau ar gyfer cydweithio, arloesi ac entrepreneuriaeth, ac os oes unrhyw un yn dymuno edrych ar yr enghreifftiau o arfer gorau, gallaf gymeradwyo’r gwaith rhagorol yn y maes hwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr dan arweiniad Llafur.

I’m pleased to take part in this debate. It’s important that we have strong local government in Wales, and of course we’ve got some great examples of local authorities that are working for all of the people who live in those local authority areas, including, of course, Monmouthshire County Council in particular. We all know that there have been significant pressures on public finances across the board in recent years, because of the legacy of the previous Labour Government, and that has provided significant challenges to local authorities in terms of making things go further with the limited resources that they have. But I have to say that some of our rural local authorities have struggled particularly to meet these challenges because of the unfair local government funding formula that we have here in Wales. I think it should come as no surprise to us, therefore, that in terms of things like school closures, we’ve seen more closures in rural local authorities than in other parts of Wales. In fact, since 2006, there have 157 primary school closures in Wales, and 95 of those—60 per cent—have been in rural local authorities. So, the figures simply speak for themselves.

Now, of course, it’s not just our schools. We’ve also seen massive reductions in other services. We’ve got the great accolade of being one of the best performing recycling nations in the world, and that’s something of which I am very proud, and many homeowners and businesses have worked with local authorities to deliver those stunning results. But you have to take the public with you when you’re making significant changes to waste collection regimes, and I think that some local authorities now are beginning to step too far as a result of the financial pressures that they are faced with in reducing their waste collection services. Just look at local authorities like Conwy, for example, at the moment, where 10,000 households in that local authority area are now facing four-weekly bin collections—extremely unpopular, leading to an increase in fly-tipping, leading to an increase in litter, making the environment look very unattractive, and potential public health risks associated with things like clinical waste and pet waste in people’s bins for long periods of time. You can see that these sorts of financial pressures, because of that unfair rural element of the funding formula, are leading to real problems in some of our local authorities.

There are different ways to deliver services, and one of the positive things that’s taking place in my own constituency is the business improvement district that we have now in the Colwyn Bay area, where you have businesses there that are working to add value to the work that the local authority is doing to improve the fortunes of the Bay of Colwyn, working collaboratively with the chamber of trade, with the voluntary organisations in the Bay of Colwyn and, indeed, with other stakeholders like the town and community councils that represent that area to deliver some real improvements in the town.

It’s early days; the business improvement district was only established on 1 April 2016, but already there are some green shoots that I think are looking very promising for the future of Colwyn Bay. That is one of the things that I believe will drive the renaissance that’s taken place in the town in recent years. Those sorts of collaborations are things that I would very much like to see more of. I wonder, Cabinet Secretary, in your response to today’s debate, whether you can tell us whether there are any more strategic things that the Welsh Government might be able to do in order to promote that sort of positive engagement and collaboration between the businesses in our communities across Wales and indeed local authorities, whether they be the unitary authorities or indeed the minor authorities too.

Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon. Mae’n bwysig fod gennym lywodraeth leol gref yng Nghymru, ac wrth gwrs mae gennym enghreifftiau gwych o awdurdodau lleol sy’n gweithio ar ran yr holl bobl sy’n byw yn ardaloedd yr awdurdodau lleol hynny, gan gynnwys, wrth gwrs, Cyngor Sir Fynwy yn arbennig. Rydym i gyd yn gwybod bod pwysau sylweddol wedi bod ar gyllid cyhoeddus yn gyffredinol dros y blynyddoedd diwethaf, oherwydd etifeddiaeth y Llywodraeth Lafur flaenorol, ac mae hynny wedi creu heriau sylweddol i awdurdodau lleol o ran gwneud i bethau fynd ymhellach gyda’r adnoddau cyfyngedig sydd ganddynt. Ond rhaid i mi ddweud bod rhai o’n hawdurdodau lleol gwledig wedi cael trafferth arbennig i oresgyn yr heriau hyn oherwydd y fformiwla ariannu llywodraeth leol annheg sydd gennym yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu ei bod yn syndod i ni, felly, o ran pethau fel cau ysgolion, ein bod wedi gweld mwy o ysgolion yn cau mewn awdurdodau lleol gwledig nag mewn rhannau eraill o Gymru. Yn wir, ers 2006, caewyd 157 ysgol gynradd yng Nghymru, ac roedd 95 o’r rheini—60 y cant—mewn awdurdodau lleol gwledig. Felly, mae’r ffigurau’n siarad drostynt eu hunain.

Nawr, nid yw’n ymwneud yn unig â’n hysgolion. Rydym hefyd wedi gweld gostyngiadau enfawr mewn gwasanaethau eraill. Ni sydd â’r anrhydedd mawr o fod yn un o’r gwledydd sy’n perfformio orau yn y byd ym maes ailgylchu, ac mae hynny’n rhywbeth rwy’n falch iawn ohono, ac mae llawer o berchnogion tai a busnesau wedi gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau’r canlyniadau trawiadol hynny. Ond rhaid i chi fynd â’r cyhoedd gyda chi pan fyddwch yn gwneud newidiadau sylweddol i’r trefniadau casglu gwastraff, a chredaf fod rhai awdurdodau lleol bellach yn dechrau camu’n rhy bell o ganlyniad i’r pwysau ariannol y maent yn eu hwynebu i leihau eu gwasanaethau casglu gwastraff. Edrychwch ar awdurdodau lleol fel Conwy, er enghraifft, ar hyn o bryd, lle y mae 10,000 o gartrefi ardal yr awdurdod lleol hwnnw bellach yn wynebu casgliadau bob pedair wythnos—sy’n hynod o amhoblogaidd, yn arwain at gynnydd mewn tipio anghyfreithlon, yn arwain at gynnydd mewn sbwriel, a gwneud i’r amgylchedd edrych yn anatyniadol, gyda pheryglon posibl i iechyd y cyhoedd yn gysylltiedig â phethau fel gwastraff clinigol a gwastraff anifeiliaid anwes ym miniau pobl am gyfnodau hir o amser. Gallwch weld bod y mathau hyn o bwysau ariannol, oherwydd elfen wledig annheg y fformiwla ariannu, yn arwain at broblemau go iawn yn rhai o’n hawdurdodau lleol.

Ceir gwahanol ffyrdd o ddarparu gwasanaethau, ac un o’r pethau cadarnhaol sy’n digwydd yn fy etholaeth i yw’r ardal gwella busnes sydd gennym yn awr yn ardal Bae Colwyn, lle y mae gennych fusnesau’n gweithio i ychwanegu gwerth at y gwaith y mae’r awdurdod lleol yn ei wneud i wella rhagolygon Bae Colwyn, gan weithio ar y cyd gyda’r siambr fasnach, gyda’r mudiadau gwirfoddol ym Mae Colwyn ac yn wir, gyda rhanddeiliaid eraill fel y cynghorau tref a chymuned sy’n cynrychioli’r ardal honno i gyflwyno gwelliannau go iawn yn y dref.

Mae’n ddyddiau cynnar; ar 1 Ebrill 2016 y cafodd yr ardal gwella busnes ei sefydlu, ond eisoes mae peth twf gwyrdd y credaf ei fod yn edrych yn addawol iawn ar gyfer dyfodol Bae Colwyn. Dyna un o’r pethau y credaf y bydd yn gyrru’r adfywiad sydd wedi digwydd yn y dref dros y blynyddoedd diwethaf. Mae cydweithredu o’r fath yn rhywbeth y byddwn yn falch iawn o weld mwy ohono. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, yn eich ymateb i’r ddadl heddiw, a allwch ddweud wrthym a oes unrhyw bethau mwy strategol y gallai Llywodraeth Cymru eu gwneud er mwyn hyrwyddo’r math hwnnw o ymgysylltu cadarnhaol a chydweithio rhwng y busnesau yn ein cymunedau ledled Cymru, ac awdurdodau lleol yn wir, boed yn awdurdodau unedol neu’n wir yr awdurdodau llai hefyd.

Thanks to the Conservatives for bringing today’s debate. We support their motion. We, like them, recognise the crucial role played by local authorities in delivering public services. As challenging financial times continue, local councils are having to deliver these services in different ways. Outsourcing is now becoming a fact of life for many councils. Outsourcing can work, but, of course, local councils still have to ensure that a good level of service is delivered to the local residents. This will be one of the major challenges facing local government in the coming years.

Of course, sometimes, services can improve if an arm’s-length operation is brought into place. Community-run schemes, as advocated today by Paul Davies, could in some cases be the answer. We also note the Conservative motion’s desire to see power put back into the hands of local people. We also value localism in UKIP and we do have a problem with supposedly local development plans effectively being foisted on local communities by planning decrees emanating from central Government.

In fact, we favour local referenda on major developments where a significant proportion of the local population demands such a referendum. So, yes, let’s put power back into the hands of local people and let’s do so in a meaningful way. Local councils should also work closely with small businesses and council procurement policies should favour local SMEs as far as possible. However, this objective does need to be balanced by the need to get the most effective deal for the council tax payer.

Paul Davies did recognise this need for balance in his contribution and he did illustrate also that, very probably, there is considerable scope for local authorities and SMEs to collaborate more closely. We would welcome such collaboration.

We also support the Plaid Cymru amendments. We have a local government reorganisation on the way, so it is crucial that we share best practice across local authorities. It is essential that the reforms, whatever shape they eventually take, do deliver better public service outcomes for the public, or at the very least that they maintain the level of public service that we have now.

The second Plaid Cymru amendment relates to voting in local elections. We support Plaid’s desire for councils to move away from first-past-the-post to proportional representation in order to strengthen accountability. Mike Hedges raised the apparently vexing issue of lower turnout in police and crime commissioner and European elections. However, I believe that this isn’t due to the electoral system used but, in the case of the PCCs, it is, rather, due to the fact that there is no public support for this office in the first place. As for the European Parliament, it was a legislature that, clearly, in many people’s eyes, had such little power that it wasn’t worth voting for.

So, we support the motion and we support the amendments. We support everything, in fact—consensus politics. [Laughter.]

Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl heddiw. Rydym yn cefnogi eu cynnig. Rydym ni, fel hwythau, yn cydnabod y rhan hanfodol a chwaraeir gan awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau cyhoeddus. Wrth i’r cyfnod anodd hwn yn ariannol barhau, rhaid i gynghorau lleol ddarparu’r gwasanaethau hyn mewn ffyrdd gwahanol. Mae trefnu drwy gontract allanol bellach yn dod yn un o ffeithiau bywyd i lawer o gynghorau. Gall trefnu drwy gontract allanol weithio, ond wrth gwrs, mae’n rhaid i gynghorau lleol ddal i sicrhau bod lefel dda o wasanaeth yn cael ei darparu i’r trigolion lleol. Dyma fydd un o’r prif heriau sy’n wynebu llywodraeth leol yn y blynyddoedd i ddod.

Wrth gwrs, weithiau, gall gwasanaethau wella os rhoddir trefniant hyd braich ar waith. Gallai cynlluniau wedi’u rhedeg gan y gymuned, fel yr argymhellwyd heddiw gan Paul Davies, fod yn ateb mewn rhai achosion. Nodwn hefyd awydd cynnig y Ceidwadwyr i weld pŵer yn cael ei ddychwelyd i ddwylo pobl leol. Rydym hefyd yn gweld gwerth lleoliaeth yn UKIP ac mae gennym broblem gyda chynlluniau datblygu lleol honedig yn cael eu gwthio ar gymunedau lleol i bob pwrpas gan orchmynion cynllunio yn deillio o Lywodraeth ganolog.

Yn wir, rydym yn ffafrio refferenda lleol ar ddatblygiadau mawr lle y mae cyfran sylweddol o’r boblogaeth leol yn gofyn am refferendwm o’r fath. Felly, ie, gadewch i ni roi pŵer yn ôl yn nwylo pobl leol a gadewch i ni wneud hynny mewn ffordd ystyrlon. Hefyd, dylai cynghorau lleol weithio’n agos gyda busnesau bach a dylai polisïau caffael y cyngor ffafrio busnesau bach a chanolig lleol cyn belled ag y bo modd. Fodd bynnag, mae angen cydbwyso’r amcan hwn gyda’r angen i gael y fargen fwyaf effeithiol ar gyfer y rhai sy’n talu’r dreth gyngor.

Cydnabu Paul Davies yr angen hwn am gydbwysedd yn ei gyfraniad a dangosodd hefyd, yn ôl pob tebyg, fod cryn le i awdurdodau lleol a busnesau bach a chanolig gydweithio’n agosach. Byddem yn croesawu cydweithio o’r fath.

Rydym hefyd yn cefnogi gwelliannau Plaid Cymru. Mae gennym ad-drefnu llywodraeth leol ar y ffordd, felly mae’n hanfodol ein bod yn rhannu arferion gorau ar draws yr awdurdodau lleol. Mae’n hanfodol fod y diwygiadau, pa ffurf bynnag a fydd arnynt yn y pen draw, yn sicrhau canlyniadau gwasanaethau cyhoeddus gwell i’r cyhoedd, neu o leiaf eu bod yn cynnal y lefel o wasanaethau cyhoeddus sydd gennym yn awr.

Mae ail welliant Plaid Cymru yn ymwneud â phleidleisio mewn etholiadau lleol. Rydym yn cefnogi dymuniad Plaid Cymru i weld cynghorau’n symud o system y cyntaf i’r felin at gynrychiolaeth gyfrannol er mwyn cryfhau atebolrwydd. Soniodd Mike Hedges am fater ymddangosiadol flinderus y ganran is a bleidleisiodd yn etholiadau’r comisiynwyr heddlu a throseddu a’r etholiadau Ewropeaidd. Fodd bynnag, credaf nad yw hyn yn deillio o’r system etholiadol a ddefnyddir, ond yn achos y comisiynwyr heddlu a throseddu, mae’n deillio yn hytrach o’r ffaith nad oes cefnogaeth gyhoeddus i’r swydd hon yn y lle cyntaf. Ac am Senedd Ewrop, ym marn llawer o bobl, mae’n amlwg, roedd yn ddeddfwrfa a chanddi cyn lleied o bŵer fel nad oedd yn werth pleidleisio drosti.

Felly, rydym yn cefnogi’r cynnig ac rydym yn cefnogi’r gwelliannau. Rydym yn cefnogi popeth, mewn gwirionedd—gwleidyddiaeth gonsensws. [Chwerthin.]

Since I’ve been elected to the National Assembly for Wales, I’ve been heartened to see the increased appreciation from this place of the integral role that local government plays in Welsh public life. When I sat as a councillor for nearly three terms, it did not always seem that this Chamber understood the complexities of life on the ground in an era of huge public spending cuts inflicted by a UK Tory Government.

It is, indeed, a great privilege to serve as a county councillor or a community councillor. It is an invigorating responsibility to be charged with making a difference to people’s lives—indeed, it can be hard to give up, as ordinarily I am sat next to a county councillor during each Plenary.

The Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford, is to be applauded for dramatically changing the relationship between Welsh Government and Welsh local authorities. All healthy relationships are founded on mutual respect, an ability to listen to one another and partnership working, but the vision of strong resilient delivery partners in local government is of equal import and merit today and every day, making a real difference to people’s lives and often the most vulnerable in our society.

Llywydd, four weeks tomorrow, the Welsh people will go to the polls to elect their local councillors across Wales’s 22 local authorities. So, if my fellow Assembly Members forgive my indulgence for being partisan, as you know, if you were to cut me, I would bleed Welsh Labour red blood. But, it remains true: in the storm of austerity, self-inflicted and caused by the Tory Government in London, Welsh Labour councils have still been delivering for our people and not just the privileged few.

In my own Assembly constituency within Caerphilly County Borough Council, the Welsh Labour-led council has invested over £210 million in the Welsh housing quality standard, providing real warm and safe homes for thousands of local people most in need. Let me use this opportunity to place on record my appreciation for the dedicated service of council leader, Keith Reynolds, and his predecessor, former councillor Harry Andrews. They and their Labour colleagues across Wales have done everything they can to improve the lives of their constituents, even as budgets have been squeezed beyond all recognition as a direct result of continuing Welsh block grant cuts from Westminster. Despite this, Caerphilly County Borough Council have made record investments in modern library services, meeting the demand from citizens, with Welsh Labour council tax in Wales remaining lower than under the Tories in England—indeed, in Caerphilly the council tax rise this year is a mere 1 per cent.

In education, across local government, we have seen how the partnership between the Welsh Labour Government and Welsh local authorities has delivered new school buildings across Wales through the twenty-first century schools programme, none more magnificent than Islwyn High School. Wales has seen the best ever GCSE results and we have closed the gap with England, with our disadvantaged pupils now catching up with their peers. As such, I welcome strongly the White Paper that is out for consultation until 11 April—a direct result of discussions between the Welsh Government, local authorities and other stakeholders—co-constructed, co-determined and constructive for a resilient future. I would caution that, for Islwyn, a priority must be to improve voter registration and turnout at elections over a headline-grabbing proposal to change voting systems for local authority elections.

Equally, I am proud of our record in Wales around recycling services—ambitious targets set by the Welsh Labour Government for local government achieving a real difference. Today in Wales, thanks to an accountable local government, we are now on course to become the highest recycling nation in Europe, and I could go on and on.

But, the people of Wales want to see their standard of living improve. On 4 May, the only way to ensure strong and effective local government is to simply vote Welsh Labour.

Ers i mi gael fy ethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, cefais fy nghalonogi wrth weld y gwerthfawrogiad cynyddol o’r lle hwn i’r rôl ganolog y mae llywodraeth leol yn ei chwarae ym mywyd cyhoeddus Cymru. Pan oeddwn yn gynghorydd am bron i dri thymor, nid oedd yn ymddangos bob amser fod y Siambr hon yn deall cymhlethdodau bywyd ar lawr gwlad mewn cyfnod o doriadau enfawr mewn gwariant cyhoeddus a achoswyd gan Lywodraeth Dorïaidd y DU.

Mae’n fraint fawr yn wir i wasanaethu fel cynghorydd sir neu gynghorydd cymuned. Mae gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl yn gyfrifoldeb sy’n ysbrydoli—yn wir, gall fod yn anodd rhoi’r gorau iddi, gan fy mod fel arfer yn eistedd drws nesaf at gynghorydd sir yn ystod pob Cyfarfod Llawn.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford, i’w ganmol am newid y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru yn ddramatig. Mae pob perthynas iach yn seiliedig ar barch rhwng y ddwy ochr, y gallu i wrando ar ein gilydd a gweithio mewn partneriaeth, ond mae’r weledigaeth o bartneriaid darparu cadarn a chryf mewn llywodraeth leol yr un mor bwysig a theilwng heddiw a phob dydd, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl a’r rhai mwyaf agored i niwed yn aml yn ein cymdeithas.

Llywydd, bedair wythnos i yfory, bydd pobl Cymru yn mynd i bleidleisio i ethol eu cynghorwyr lleol ar draws 22 awdurdod lleol Cymru. Felly, os gwnaiff fy nghyd-Aelodau Cynulliad faddau i mi am fod yn bleidiol, fel y gwyddoch, pe baech yn fy nhorri, byddwn yn gwaedu gwaed coch Llafur Cymru. Ond mae’n dal yn wir: yn storm caledi, a achoswyd gan y Llywodraeth Dorïaidd yn Llundain, mae cynghorau Llafur Cymru wedi parhau i ddarparu ar gyfer ein pobl, ac nid i’r ychydig breintiedig yn unig.

Yn fy etholaeth Cynulliad o fewn Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, mae’r cyngor dan arweiniad Llafur Cymru wedi buddsoddi dros £210 miliwn yn safon ansawdd tai Cymru, gan ddarparu cartrefi gwirioneddol gynnes a diogel i filoedd o’r bobl leol sydd â’r angen mwyaf. Gadewch i mi ddefnyddio’r cyfle hwn i gofnodi fy ngwerthfawrogiad o wasanaeth ymroddedig arweinydd y cyngor, Keith Reynolds, a’i ragflaenydd, y cyn-gynghorydd Harry Andrews. Maent hwy a’u cydweithwyr Llafur ledled Cymru wedi gwneud popeth a allant i wella bywydau eu hetholwyr, hyd yn oed wrth i gyllidebau gael eu gwasgu fel nad oes modd eu hadnabod bellach o ganlyniad uniongyrchol i doriadau parhaus i grant bloc Cymru gan San Steffan. Er gwaethaf hyn, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi gwneud buddsoddiadau mwy nag erioed mewn gwasanaethau llyfrgell modern, gan ateb y galw gan ddinasyddion, gyda threth gyngor Llafur Cymru yng Nghymru yn dal i fod yn is nag o dan y Torïaid yn Lloegr—yn wir, yng Nghaerffili 1 y cant yn unig yw’r cynnydd yn y dreth gyngor eleni.

Ym maes addysg, ar draws llywodraeth leol, rydym wedi gweld sut y mae’r bartneriaeth rhwng Llywodraeth Lafur Cymru ac awdurdodau lleol Cymru wedi darparu adeiladau ysgol newydd ar draws Cymru drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac nid oes yr un yn fwy godidog nag Ysgol Uwchradd Islwyn. Mae Cymru wedi gweld y canlyniadau TGAU gorau erioed ac rydym wedi cau’r bwlch â Lloegr, gyda’n disgyblion difreintiedig bellach yn dal i fyny â’u cyfoedion. Fel y cyfryw, rwy’n croesawu’n fawr y Papur Gwyn sy’n destun ymgynghoriad tan 11 Ebrill—canlyniad uniongyrchol trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill—wedi’i gyd-ddatblygu a’i gydbenderfynu’n adeiladol ar gyfer dyfodol cadarn. Byddwn yn rhybuddio bod yn rhaid i Islwyn roi blaenoriaeth i wella cofrestru pleidleiswyr a’r ganran sy’n pleidleisio mewn etholiadau dros gynnig sy’n bachu’r penawdau i newid systemau pleidleisio ar gyfer etholiadau awdurdodau lleol.

Yn yr un modd, rwy’n falch o’n cyflawniad yng Nghymru mewn perthynas â gwasanaethau ailgylchu—targedau uchelgeisiol a osodwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru ar gyfer llywodraeth leol sy’n gwneud gwahaniaeth go iawn. Heddiw yng Nghymru, diolch i lywodraeth leol atebol, rydym yn awr ar y trywydd iawn i fod y wlad sy’n ailgylchu fwyaf yn Ewrop, a gallwn fynd ymlaen ac ymlaen.

Ond mae pobl Cymru am weld eu safon byw yn gwella. Ar 4 Mai, yr unig ffordd i sicrhau llywodraeth leol gref ac effeithiol yw pleidleisio dros Lafur Cymru.

Strength-based development is about helping people in—[Interruption.]

Mae datblygu ar sail cryfder yn ymwneud â helpu pobl—[Torri ar draws.]

I can’t hear Mark Isherwood, mainly because his fellow AMs in his own group are shouting so much. Mark Isherwood.

Ni allaf glywed Mark Isherwood, yn bennaf am fod ei gyd-Aelodau Cynulliad yn ei grŵp ei hun yn gweiddi cymaint. Mark Isherwood.

Diolch, Llywydd. Strength-based development is about helping people and communities identify the strengths they already have in order to tackle the root problems preventing them from reaching their potential. Applying this approach, the co-pro revolutionaries in the Co-production Network for Wales are adopting international best practice, working for an approach that enables people and professionals to share power and work together in equal relationships to make public services more effective and relevant. This is about unlocking community strengths to build stronger communities for the future.

Regrettably, however, the Labour Welsh Government has proved averse to implementing the Localism Act 2011’s community rights agenda, which would help community engagement and deliver services more efficiently and effectively. Overall, there’s been a top-down approach towards community engagement in Wales, with resources and guidance to local authorities being generated from central Government. Moreover, the Welsh Government has published a centralised document, ‘Principles for working with communities’, which includes the involvement of communities, service users and organisations in defining community problems and the design and delivery of new approaches, but no grass-roots powers for communities.

Although there are some powers of local intervention in Wales, local authorities are not currently obliged to undertake community asset transfers nor are there registers to show which local authority assets are under threat, unlike across the border. Furthermore, the results of the Welsh Government’s consultation on protecting community assets in 2015 showed 78 per cent of respondents welcoming a power to initiate a transfer of assets from public sector bodies, essentially supporting the community right to bid missing in Wales.

The Welsh Government has given funding for a pilot scheme to the Gwent Association of Voluntary Organisations for a community asset transfer officer—good—helping groups in Gwent bid for community assets—fantastic—but it isn’t yet clear if it has been a success. The Cabinet Secretary for Finance and Local Government said in November 2016 that the Cabinet Secretary for Communities and Children had been participating in talks with the Campaign for Real Ale regarding the future of Welsh pubs. That sounds very interesting; I think I’d have enjoyed those talks too. However, we’re yet to see the results of these talks. Last year, Flintshire Local Voluntary Council told me that Welsh Government cuts to local voluntary councils would devastate their ability to support more user-led, preventative and cost-effective services. In other words, by spending money smarter, we could safeguard those services by working differently. And the Wales Council for Voluntary Action said that Welsh Government and the sector need to refresh current engagement mechanisms, develop, promote and monitor a programme for action based on co-production and common ground, with local authorities, health boards and the third sector working much more imaginatively to develop better services that are closer to people, more responsive to needs and add value by drawing on community resources.

Oxfam Cymru has specifically called on the Welsh Government to embed the sustainable livelihoods approach in all policy and service delivery in Wales, helping people identify their own strengths in order to tackle root problems preventing them and their communities from reaching their potential.

Five years ago, the current Minister rejected the WCVA’s ‘Communities First—A Way Forward’ report, which found that community involvement in co-designing and co-delivering local services should be central to any successor lead tackling poverty programme. Five years later, and after spending £0.5 billion on it, the same Minister has now said he is phasing out Communities First, having failed to reduce the headline rates of poverty or increase relative prosperity in Wales. As the Bevan Foundation states, if people feel that policies are imposed on them, the policies don’t work, and a new programme should be produced with communities, not directed top down.

Let us look to local area co-ordination in Derby—supporting residents and communities, driving collaboration between local people, families, communities and organisations to build something bigger and more sustainable, building on the very successful model implemented in Australia. An independent evaluation by the University of Derby, working with just 50 people, found savings of £800,000 for the health and social care economy, and that introducing local area co-ordinators had built relationships, established trust, worked to people’s strengths and aspirations and built connections with family members and other citizens to create solutions for those communities. This convinced that local authority and NHS there to invest and expand to all 17 council wards. If only the Welsh Government would listen. They could use funding better, improve lives, and therefore help public services save money. So, my question to all Assembly Members is: will you join the revolution, step up and co-produce the Wales we want?

Diolch, Llywydd. Mae datblygu sy’n seiliedig ar gryfder yn ymwneud â helpu pobl a chymunedau i nodi’r cryfderau sydd ganddynt eisoes er mwyn mynd i’r afael â’r problemau sylfaenol sy’n eu rhwystro rhag cyrraedd eu potensial. Gan gymhwyso’r dull hwn, mae’r chwyldroadwyr cydgynhyrchu yn Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru yn mabwysiadu arferion gorau rhyngwladol, gan weithio tuag at ymagwedd sy’n galluogi pobl a gweithwyr proffesiynol i rannu grym a gweithio gyda’i gilydd mewn perthynas gyfartal i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus yn fwy effeithiol a pherthnasol. Mae hyn yn ymwneud â datgloi cryfderau cymunedol i adeiladu cymunedau cryfach ar gyfer y dyfodol.

Yn anffodus, fodd bynnag, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn amharod i weithredu agenda hawliau cymunedol Deddf Lleoliaeth 2011, a fyddai’n helpu i ymgysylltu â’r gymuned a darparu gwasanaethau’n fwy effeithlon ac effeithiol. Ar y cyfan, cafwyd ymagwedd o’r brig i lawr tuag at ymgysylltu â’r gymuned yng Nghymru, gydag adnoddau a chanllawiau i awdurdodau lleol yn cael eu cynhyrchu gan y Llywodraeth ganolog. Ar ben hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi dogfen ganolog, ‘Egwyddorion ar gyfer gweithio gyda chymunedau’, sy’n cynnwys cyfranogiad cymunedau, defnyddwyr gwasanaeth a sefydliadau yn y broses o ddiffinio problemau cymunedol a dylunio a chyflwyno dulliau newydd, ond heb unrhyw bwerau ar lawr gwlad i gymunedau.

Er bod rhai pwerau ymyrryd lleol yng Nghymru, nid oes rhaid i awdurdodau lleol gyflawni trosglwyddiadau asedau cymunedol ar hyn o bryd ac nid oes cofrestri i ddangos pa asedau awdurdodau lleol sydd o dan fygythiad, yn wahanol i’r hyn a geir dros y ffin. Ar ben hynny, dangosai canlyniadau ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ddiogelu asedau cymunedol yn 2015 fod 78 y cant o’r ymatebwyr yn croesawu pŵer i gychwyn trosglwyddo asedau gan gyrff sector cyhoeddus, gan gefnogi i bob pwrpas hawl y gymuned i wneud cais, sydd ar goll yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi arian i gynllun peilot Cymdeithas Mudiadau Gwirfoddol Gwent ar gyfer swyddog trosglwyddo asedau cymunedol—da—i helpu grwpiau yng Ngwent i wneud ceisiadau am asedau cymunedol—gwych—ond nid yw’n glir eto a yw wedi bod yn llwyddiant. Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ym mis Tachwedd 2016 fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant wedi bod yn cymryd rhan mewn trafodaethau â’r Ymgyrch dros Gwrw Go Iawn ynglŷn â dyfodol tafarndai Cymru. Mae hynny’n swnio’n ddiddorol iawn; rwy’n meddwl y byddwn innau wedi mwynhau’r trafodaethau hynny hefyd. Fodd bynnag, rydym eto i weld canlyniadau’r trafodaethau. Y llynedd, dywedodd Cyngor Gwirfoddol Lleol Sir y Fflint wrthyf y byddai toriadau Llywodraeth Cymru i gynghorau gwirfoddol lleol yn dinistrio eu gallu i gefnogi mwy o wasanaethau ataliol a chosteffeithiol dan arweiniad defnyddwyr. Mewn geiriau eraill, drwy wario arian yn fwy craff, gallem ddiogelu’r gwasanaethau hyn drwy weithio’n wahanol. A dywedodd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fod angen i Lywodraeth Cymru a’r sector adfywio mecanweithiau ymgysylltu presennol, a datblygu, hyrwyddo a monitro rhaglen ar gyfer gweithredu yn seiliedig ar gydgynhyrchu a thir cyffredin, gydag awdurdodau lleol, byrddau iechyd a’r trydydd sector yn gweithio’n llawer mwy dychmygus er mwyn datblygu gwasanaethau gwell yn nes at bobl, yn fwy ymatebol i anghenion ac yn ychwanegu gwerth drwy bwyso ar adnoddau cymunedol.

Mae Oxfam Cymru wedi galw’n benodol ar Lywodraeth Cymru i ymgorffori’r dull bywoliaeth gynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth a ddarparir yng Nghymru, gan helpu pobl i adnabod eu cryfderau eu hunain, er mwyn mynd i’r afael â phroblemau sylfaenol sy’n eu hatal hwy a’u cymunedau rhag cyrraedd eu potensial.

Bum mlynedd yn ôl, gwrthododd y Gweinidog presennol adroddiad Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ‘Cymunedau yn Gyntaf: Ffordd Ymlaen’, a ganfu y dylai cyfranogiad y gymuned yn y broses o gydgynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol fod yn ganolog i unrhyw raglen arweiniol olynol ar drechu tlodi. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ar ôl gwario £0.5 biliwn ar raglen Cymunedau yn Gyntaf, mae’r un Gweinidog bellach wedi dweud ei fod yn diddymu’r rhaglen yn raddol, ar ôl methu gostwng prif gyfraddau tlodi neu gynyddu ffyniant cymharol yng Nghymru. Fel y dywed Sefydliad Bevan, os yw pobl yn teimlo bod polisïau’n cael eu gosod arnynt, ni fydd y polisïau hynny’n gweithio, a dylid cynhyrchu rhaglen newydd gyda chymunedau, nid ei chyfarwyddo o’r brig i lawr.

Gadewch inni edrych ar gydgynhyrchu ardal leol yn Derby—sy’n cefnogi trigolion a chymunedau, gan ysgogi cydweithredu rhwng pobl, teuluoedd, cymunedau a sefydliadau lleol i adeiladu rhywbeth mwy o faint a mwy cynaliadwy, ac adeiladu ar yr un model llwyddiannus ag sydd ar waith yn Awstralia. Mae gwerthusiad annibynnol gan Brifysgol Derby, a oedd yn gweithio gyda 50 o bobl yn unig, wedi canfod arbedion o £800,000 i’r economi iechyd a gofal cymdeithasol, ac wedi gweld bod cyflwyno cydlynwyr ardal lleol wedi meithrin perthynas rhwng pobl, wedi sefydlu ymddiriedaeth, wedi gweithio gyda chryfderau a dyheadau pobl ac adeiladu cysylltiadau gydag aelodau teuluol a dinasyddion eraill i greu atebion ar gyfer y cymunedau hynny. Argyhoeddodd hyn yr awdurdod lleol a’r GIG yno i fuddsoddi ac ehangu i bob un o’r 17 ward cyngor. Pe bai Llywodraeth Cymru ond yn gwrando. Gallent ddefnyddio cyllid yn well, gwella bywydau, a helpu gwasanaethau cyhoeddus, felly, i arbed arian. Felly, fy nghwestiwn i holl Aelodau’r Cynulliad yw: a wnewch chi ymuno â’r chwyldro, camu i fyny a chydgynhyrchu’r Gymru rydym ei heisiau?

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 18:10:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Wel, diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i bob Aelod sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma.

As we move towards local government elections on 4 May and our Easter recess, in an ecumenical spirit of inclusivity, the Government will support the motion this afternoon.

Of course, political parties here will have sharply different ideas to put before the electorate, but our shared understanding of the significance of local councils as providers of key services, key players in creating local economies and essential links in the democratic chain, is not a bad place to start. Having said that, Llywydd, I have looked several times this afternoon at the motion, trying to find a reference in it to a funding formula, let alone a call in it for the funding formula to be reformed, to move funding away from areas represented by many of the movers’ colleagues.

So, let me just be clear. Successive Welsh Governments, including this Government, have acted to protect local authorities and their services here in Wales from the cuts imposed upon us and from the treatment that has been provided to local authorities across our border in England. The funding formula we use in Wales is an objective formula. It is driven primarily by numbers of people who live in an area, the number of pupils in schools, and by expert advice in relation to the costs of meeting deprivation, rurality and particular services. It is why Labour leaders on the finance sub-group voted this year to implement changes to the social services formula, which has moved money out of urban areas and into rural areas in Wales, because they recognise that if you rely on objective advice, you have to take that advice whether it happens to advantage your own area or not. In that way, we have a formula that, year in and year out, we review, we revise and it stands up to scrutiny.

For this Welsh Government, Llywydd, local authorities are there to support individuals, families and communities when they need help, but also to deliver services that make it possible for people to live their own lives in the way that they would wish to live them—families who look to schools to provide the best start in life for children, the safe collection and disposal of waste, the maintenance of pavements and roads and the provision of services to elderly people in their own homes in some of the most vulnerable circumstances in our communities. Local authorities across Wales sustain hundreds of services through thousands of organisations, to millions of Welsh people by the investment of billions of pounds. The motion is absolutely right to begin by recognising their significance.

Despite very real challenges, local government in Wales has been improving and it has been improving even in a period of very real austerity. But real challenges remain in and for local government. There is more to be done in achieving greater consistency and excellence while, at the same time, we know that there is going to be less money for public services. Reform is essential if local authorities are to be financially resilient and able to maintain and improve the quality of services during this extraordinary period of retrenchment. And while reform of the way we do things is a necessity, at the heart of the White Paper published on 31 January is a new relationship between the citizen and the local services, in which those who use those services are treated as equal partners in the business of improvement.

Of course, Llywydd, I didn’t agree with everything that Paul Davies had to suggest, but he will know that I did spend a whole afternoon out with front-line workers running the Raglan project, and a very good afternoon it was, seeing an innovative project shifting power to those front-line workers in genuinely trust-based relationships with their users. The public participation strategies, which the White Paper proposes, are designed to be a dialogue in which strengths and assets are identified, and collective action taken to solve common problems. As the second part of the motion puts it: a strong local government sharing power and responsibility with its local population. And local government does depend crucially on the calibre of the people who are elected to represent others. Suzy Davies pointed to the need to continue to drive up the calibre of people who come into local government, to make that job worth while for them to do, to make sure that they discharge those responsibilities in a way that matches the obligations that have been put on them. The detail of the White Paper makes it clear that creating a strong local government depends upon active, engaged and accessible local councillors, and strengthens both the significance of the local representatives, and the obligations placed upon them.

Llywydd, could I for a moment pick up a point that Rhianon Passmore made, where she paid tribute to Keith Reynolds, the retiring leader of Caerphilly County Borough Council? Right across Wales there are leaders from different political parties who have decided that they will not seek leadership of their councils after the election, and I want to pay tribute to them all. To be a leader of a council at any time, but particularly at this time, takes political courage and it takes personal resilience and resolve, and right form the very far north-west to the very south-east corner of Wales we have people who have discharged those responsibilities, who have provided a service to their local communities, who won’t be there after 4 May, and I don’t think it’s a bad idea for us today to recognise the contribution that they have made. [Assembly Members: ‘Hear, hear.’]

Llywydd, let me say something now about the third aspect of today’s motion. The Government recognises the role of small businesses and business support, to make it available to entrepreneurs, micro, small and medium-sized businesses across Wales, and we do so through our Business Wales service. Conservative-controlled Monmouthshire, independent-led Powys, and Plaid Cymru-controlled Ceredigion all use Business Wales as their full service, while Labour-controlled Neath Port Talbot are working with Business Wales to provide a collaborative response to the Tata supply chain. I recognised in the last debate that there is variation in procurement performance across different local authorities, but it’s been heartening this afternoon to hear a range of real, live examples where local authorities are using the powers and the resources that they have to engage with local businesses to create the economies of the future. Sian Gwenllian provided a direct example of successful action in the north-west of Wales; Dawn Bowden told us that Merthyr is the growth capital of Wales; and Darren Millar set out the early signs of renaissance in Colwyn Bay—all places where local authorities are aligned with their local populations to bring about improvement.

Llywydd, we don’t underestimate the steps that need to be taken so that local authorities right across Wales are able to go on providing services, working with local populations, working with local businesses, to create the services that we need. But as we go into the election, I’m sure that we will wish all those people who have put themselves forward for election a successful engagement in the democratic process so that we have vibrant, vital, successful local authorities able to go on doing those very important jobs here in Wales.

Thank you very much, Presiding Officer, and I thank all Members who have contributed to this debate this afternoon.

Wrth i ni symud tuag at yr etholiadau llywodraeth leol ar 4 Mai a thoriad y Pasg, mewn ysbryd ecwmenaidd o gynhwysiant, bydd y Llywodraeth yn cefnogi’r cynnig y prynhawn yma.

Wrth gwrs, bydd gan y pleidiau gwleidyddol yma syniadau gwahanol tu hwnt i’w rhoi gerbron yr etholwyr, ond nid yw ein cyd-ddealltwriaeth o arwyddocâd cynghorau lleol fel darparwyr gwasanaethau allweddol, chwaraewyr allweddol yn y broses o greu economïau lleol a chysylltiadau hanfodol yn y gadwyn ddemocrataidd, yn lle drwg i ddechrau. Wedi dweud hynny, Llywydd, rwyf wedi edrych sawl gwaith y prynhawn yma ar y cynnig, gan geisio dod o hyd i gyfeiriad ynddo at fformiwla gyllido, heb sôn am alwad ynddo i ddiwygio’r fformiwla gyllido, i symud cyllid o ardaloedd a gynrychiolir gan lawer o gydweithwyr y rhai a gynigiodd y cynnig.

Felly, gadewch i mi fod yn glir. Mae un Llywodraeth Cymru ar ôl y llall, yn cynnwys y Llywodraeth hon, wedi gweithredu i amddiffyn awdurdodau lleol a’u gwasanaethau yma yng Nghymru rhag y toriadau a osodwyd arnom a rhag y driniaeth a gafodd awdurdodau lleol dros y ffin yn Lloegr. Mae’r fformiwla ariannu a ddefnyddiwn yng Nghymru yn fformiwla wrthrychol. Mae’n cael ei gyrru’n bennaf gan nifer y bobl sy’n byw mewn ardal, nifer y disgyblion mewn ysgolion, a chan gyngor arbenigol ar gostau amddifadedd, natur wledig a gwasanaethau penodol. Dyna pam y pleidleisiodd arweinwyr Llafur ar yr is-grŵp cyllid eleni i weithredu newidiadau i’r fformiwla gwasanaethau cymdeithasol, sydd wedi symud arian o ardaloedd trefol ac i ardaloedd gwledig yng Nghymru, am eu bod yn cydnabod, os ydych yn dibynnu ar gyngor gwrthrychol, fod yn rhaid i chi gymryd y cyngor hwnnw pa un a yw’n digwydd bod o fantais i’ch ardal chi ai peidio. Yn y ffordd honno, mae gennym fformiwla y byddwn yn ei harolygu a’i hadolygu, ac sy’n destun craffu, o un flwyddyn i’r llall.

Ar ran y Llywodraeth hon, Llywydd, mae awdurdodau lleol yno i gefnogi unigolion, teuluoedd a chymunedau pan fydd angen help arnynt, ond hefyd i ddarparu gwasanaethau sy’n ei gwneud yn bosibl i bobl fyw eu bywydau eu hunain yn y ffordd y byddent yn dymuno eu byw—teuluoedd sy’n disgwyl i ysgolion roi’r cychwyn gorau mewn bywyd i blant, sy’n disgwyl y bydd gwastraff yn cael ei gasglu a’i waredu’n ddiogel, y bydd palmentydd a ffyrdd yn cael eu cynnal a’u cadw ac y caiff gwasanaethau eu darparu i bobl hŷn yn eu cartrefi eu hunain yn rhai o’r amgylchiadau mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau. Mae awdurdodau lleol ledled Cymru yn cynnal cannoedd o wasanaethau drwy filoedd o sefydliadau, i filiynau o bobl yng Nghymru drwy fuddsoddi biliynau o bunnoedd. Mae’r cynnig yn hollol gywir i ddechrau drwy gydnabod eu harwyddocâd.

Er gwaethaf heriau go iawn, mae llywodraeth leol yng Nghymru wedi bod yn gwella ac mae wedi bod yn gwella hyd yn oed mewn cyfnod o galedi gwirioneddol. Ond mae heriau gwirioneddol yn parhau o fewn llywodraeth leol ac i lywodraeth leol. Mae mwy i’w wneud i sicrhau mwy o gysondeb a rhagoriaeth ac ar yr un pryd, gwyddom fod llai o arian yn mynd i fod ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Mae diwygio’n hanfodol os yw awdurdodau lleol yn mynd i fod yn gadarn yn ariannol a gallu cynnal a gwella ansawdd gwasanaethau yn ystod y cyfnod eithriadol hwn o gwtogi. Ac er bod diwygio’r ffordd yr ydym yn gwneud pethau yn anghenraid, wrth wraidd y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ar 31 Ionawr, ceir perthynas newydd rhwng y dinesydd a’r gwasanaethau lleol, lle y mae’r rhai sy’n defnyddio’r gwasanaethau hynny yn cael eu trin fel partneriaid cyfartal yn y broses o wella.

Wrth gwrs, Llywydd, nid oeddwn yn cytuno â phopeth roedd Paul Davies yn ei awgrymu, ond bydd yn gwybod fy mod wedi treulio prynhawn cyfan allan gyda’r gweithwyr rheng flaen sy’n rhedeg prosiect Rhaglan, ac roedd yn brynhawn da iawn hefyd, yn gweld prosiect arloesol sy’n trosglwyddo grym i’r gweithwyr rheng flaen mewn perthynas â’u defnyddwyr sy’n seiliedig ar ymddiriedaeth go iawn. Mae’r strategaethau cyfranogiad y cyhoedd y mae’r Papur Gwyn yn eu hargymell wedi eu cynllunio i fod yn ddeialog lle y caiff cryfderau ac asedau eu nodi, a lle y gweithredir ar y cyd i ddatrys problemau cyffredin. Fel y mae ail ran y cynnig yn dweud: llywodraeth leol gref yn rhannu grym a chyfrifoldeb gyda’i phoblogaeth leol. Ac mae llywodraeth leol yn dibynnu’n allweddol ar safon y bobl sy’n cael eu hethol i gynrychioli pobl eraill. Cyfeiriodd Suzy Davies at yr angen i barhau i wella safon y bobl sy’n dod i mewn i lywodraeth leol, i wneud y swydd honno’n werth chweil iddynt ei gwneud, er mwyn sicrhau eu bod yn cyflawni’r cyfrifoldebau hynny mewn ffordd sy’n cyd-fynd â’r rhwymedigaethau a osodwyd arnynt. Mae manylion y Papur Gwyn yn ei gwneud yn glir fod creu llywodraeth leol gref yn dibynnu ar gynghorwyr lleol gweithgar, ymroddgar a hawdd dod i gysylltiad â hwy, ac yn cryfhau arwyddocâd y cynrychiolwyr lleol, a’r rhwymedigaethau a osodwyd arnynt.

Llywydd, a gaf fi am eiliad ddychwelyd at bwynt a wnaeth Rhianon Passmore, lle y bu’n talu teyrnged i Keith Reynolds, arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili sy’n ymddeol? Ar draws Cymru, ceir arweinwyr o wahanol bleidiau gwleidyddol sydd wedi penderfynu na fyddant yn ceisio am arweinyddiaeth eu cynghorau ar ôl yr etholiad, ac rwyf am dalu teyrnged i bob un ohonynt. Mae bod yn arweinydd cyngor ar unrhyw adeg, ond yn enwedig yn y cyfnod hwn, yn galw am ddewrder gwleidyddol ac mae’n galw am wytnwch personol a phenderfyniad, ac o’r gogledd-orllewin pell i dde-ddwyrain eithaf Cymru mae gennym bobl sydd wedi cyflawni’r cyfrifoldebau hynny, sydd wedi darparu gwasanaeth i’w cymunedau lleol, pobl na fyddant yno ar ôl 4 Mai, ac nid wyf yn credu y byddai’n syniad drwg i ni gydnabod y cyfraniad y maent wedi’i wneud heddiw. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Clywch, clywch.’]

Llywydd, gadewch i mi ddweud rhywbeth yn awr am drydedd agwedd y cynnig heddiw. Mae’r Llywodraeth yn cydnabod rôl busnesau bach a chymorth busnes, i sicrhau ei fod ar gael i entrepreneuriaid, microfusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint ar draws Cymru, ac rydym yn gwneud hynny drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru. Mae Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr, Powys dan arweiniad annibynnol, a Cheredigion dan arweiniad Plaid Cymru i gyd yn defnyddio Busnes Cymru fel eu gwasanaeth llawn, ac mae Castell-nedd Port Talbot dan arweiniad y Blaid Lafur yn gweithio gyda Busnes Cymru i ddarparu ymateb ar y cyd i gadwyn gyflenwi Tata. Roeddwn yn cydnabod yn y ddadl ddiwethaf fod yna amrywiaeth ym mherfformiad caffael ar draws gwahanol awdurdodau lleol, ond mae wedi bod yn galonogol y prynhawn yma i glywed amrywiaeth o enghreifftiau byw go iawn lle y mae awdurdodau lleol yn defnyddio’r pwerau a’r adnoddau sydd ganddynt i ymgysylltu â busnesau lleol i greu economïau’r dyfodol. Darparodd Sian Gwenllian enghraifft uniongyrchol o weithredu llwyddiannus yng ngogledd-orllewin Cymru; dywedodd Dawn Bowden wrthym mai Merthyr yw prifddinas twf Cymru; a nododd Darren Millar arwyddion cynnar adfywiad ym Mae Colwyn—a phob un yn lleoedd lle y mae awdurdodau lleol yn cydweithio â’u poblogaethau lleol i ysgogi gwelliant.

Llywydd, nid ydym yn bychanu’r camau sydd angen eu cymryd er mwyn i awdurdodau lleol ledled Cymru allu parhau i ddarparu gwasanaethau, gan weithio gyda phoblogaethau lleol, gan weithio gyda busnesau lleol, er mwyn creu’r gwasanaethau sydd eu hangen arnom. Ond wrth i ni nesu at yr etholiad, rwy’n siŵr y byddwn yn dymuno gweld yr holl bobl sy’n ymgeisio yn yr etholiad yn cymryd rhan yn llwyddiannus yn y broses ddemocrataidd fel bod gennym awdurdodau lleol bywiog, egnïol a llwyddiannus sy’n gallu dal ati i wneud y gwaith pwysig hwn yma yng Nghymru.

Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i’r ddadl.

I call on Nick Ramsay to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. And can I thank everyone who’s taken part in this afternoon’s debate? It is a fact that local authorities across Wales are clearly under increasing pressure year in, year out. We know that, they know that, there’s no denying it, whatever your view of the reasons for it. As Paul Davies said in opening, we need innovation in local government, and we need action not just words. We need a bottom-up approach that truly engages local communities. As the Welsh Local Government Association has said, the running costs for councils will increase by £750 million by 2019-20. So, it’s not rocket science. We need to do things differently, we need innovation and we need to learn from best practice.

My own council of Monmouthshire, mentioned by a number of speakers, and led by Peter Fox, has made waves in this area—[Interruption.] OBE, indeed. In many ways, Monmouthshire has been forced to innovate, but it’s worked. It is doing more with less than ever before, and the fruits of that are there for all to see. Monmouthshire has achieved that through working closely with business, by having innovative weeks such as Back2Business Week, building up strong relations with local businesses and local firms, so that those firms know where support is when they need it most.

In fact, Dawn Bowden, in a passionate speech, spoke about the need to develop strong council links with businesses. You spoke of the need for the local economy to be productive enough to provide that finance for the local economy, for the council to have that money to spend on services. And, yes, many authorities in Wales are dependent on money from the centre—you would expect that in a country such as Wales, with the sort of history we’ve had—but that’s not to say that we shouldn’t seek to build up the economic base of those areas so that, over time, hopefully, they can become more self-sufficient, more independent, more confident and have more money to put back into those local economies. That will lift not just the economies of those areas, but the self-esteem of those areas and, moving into the future, the way that they look outwards to the rest of the world.

I mentioned Dawn Bowden’s contribution, if I can just turn to some of the other contributions that speakers have made, and, Suzy Davies, you spoke heavily about the openness and transparency issue. You said there’s a lot of disengagement with local authorities, and you’re quite right to ask that question—why is that? Local government, local authorities are actually, or they should be, the most accessible level of government, being the closest to people, but, too often, our constituents do find it easier to come to us in this Chamber, or to go to Westminster—whatever level it may be. They don’t automatically go to their local authority. Often, it is cynicism that has been engendered because of the lack of action that they’ve seen in the past when they have taken issues to their local authorities.

So, I think we do need to see a new spirit in our local authorities. We’ve got the local elections coming up where we can have local councillors who really are looking out for the interests of their constituents. Maybe they do have to be honest with them sometimes and say things aren’t possible—that’s part of being in democratic life—but that is a discussion that has to be had to get that confidence going that we want to see.

Darren Millar was right to return to the vexing issue of the local government funding formula. I do accept the Cabinet Secretary’s comment that it wasn’t intrinsic to the motion, but if you try to look at this issue separately from that of the funding formula, then everything else falls down, because without that finance, without that fairness, without that new look at the funding formula, I think, in the years to come, we’re going to find it very difficult to maintain public services at the local level as we would like to see. I know full well from my time as a county councillor that the local government funding formula is a very complex beast. You do not take on changes to that formula lightly. It is, in fact, for those who understand the formula, a variety of formulas with all the interlinks that have grown up over time. But that’s not to say that we shouldn’t try, that we shouldn’t start on that process of making it fairer.

I look across at the Welsh Labour Party, the party that has proclaimed over so many years to be the party of fairness, the party of Wales and the party of localism within Wales. Well, let me tell you, this funding formula is not fair. So, if it isn’t fair, then I would suggest that you go back to the drawing board, put the principles where the mouth is and we look at developing a new system as we move forward.

If I can turn to Rhianon Passmore—you wouldn’t let me intervene on you, probably wisely. To be fair, Rhianon, you weren’t quite as partisan as you have been in some speeches. You made some very good points, actually, but you did take us back to the era of austerity, so often prevalent in debates in this Chamber, and I would remind you—you didn’t let me at the time—that that era of austerity did follow the era of profligate spending and profligate borrowing and ballooning debt that the Labour Party now don’t want us to remind them about. Do you know what? Perhaps if Rhianon Passmore and perhaps if Mark Drakeford had been running the UK Government back in the early 2000s, perhaps we wouldn’t have ended up in the mess that we are in. Unfortunately, you weren’t, Rhianon. I would probably have supported you. So, we are where we are, and we have to move forward. I’ll take an intervention.

Diolch i chi, Llywydd. A diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Mae’n ffaith fod awdurdodau lleol ledled Cymru yn amlwg o dan bwysau cynyddol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rydym yn gwybod hynny, maent hwy’n gwybod hynny, nid oes modd ei wadu, beth bynnag yw eich barn am y rhesymau drosto. Fel y dywedodd Paul Davies wrth agor, mae angen arloesedd mewn llywodraeth leol, ac mae angen gweithredu ac nid geiriau’n unig. Mae arnom angen dull o weithredu o’r gwaelod i fyny sy’n ymgysylltu go iawn â chymunedau lleol. Fel y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi dweud, bydd costau rhedeg cynghorau yn cynyddu £750 miliwn erbyn 2019-20. Felly, nid yw’n eithriadol o ddyrys. Mae angen i ni wneud pethau’n wahanol, mae angen arloesi ac mae angen i ni ddysgu o arferion gorau.

Mae fy nghyngor hun yn Sir Fynwy, a grybwyllwyd gan nifer o siaradwyr, ac a arweinir gan Peter Fox, wedi creu argraff yn y maes hwn—[Torri ar draws.] OBE, yn wir. Mewn sawl ffordd, mae Sir Fynwy wedi cael ei gorfodi i arloesi, ond mae wedi gweithio. Mae’n gwneud mwy gyda llai nag erioed o’r blaen, ac mae ffrwyth hynny yno i bawb ei weld. Mae Sir Fynwy wedi cyflawni hyn drwy gydweithio’n agos â busnesau, drwy gael wythnosau arloesol fel Wythnos Back2Business, i adeiladu cysylltiadau cryf gyda busnesau lleol a chwmnïau lleol, fel bod y cwmnïau hynny’n gwybod ble i ddod o hyd i gymorth pan fyddant fwyaf o’i angen.

Yn wir, siaradodd Dawn Bowden, mewn araith angerddol, am yr angen i ddatblygu cysylltiadau cryf rhwng cynghorau a busnesau. Fe sonioch am yr angen i’r economi leol fod yn ddigon cynhyrchiol i ddarparu’r cyllid ar gyfer yr economi leol, i’r cyngor gael yr arian i’w wario ar wasanaethau. Ac oes, mae llawer o awdurdodau yng Nghymru yn ddibynnol ar arian o’r canol—byddech yn disgwyl hynny mewn gwlad fel Cymru, gyda’r math o hanes sydd gennym—ond nid yw hynny’n dweud na ddylem geisio adeiladu sylfaen economaidd yr ardaloedd hyn er mwyn sicrhau, dros amser, gobeithio, y gallant ddod yn fwy hunangynhaliol, yn fwy annibynnol, yn fwy hyderus a chael mwy o arian i’w roi’n ôl i mewn i’r economïau lleol hynny. Bydd hynny’n gwella nid yn unig economïau’r ardaloedd hynny, ond hunan-barch yr ardaloedd hynny hefyd ac wrth symud tua’r dyfodol, y ffordd y maent yn edrych tuag allan ar weddill y byd.

Soniais am gyfraniad Dawn Bowden, os caf fi droi at rai o’r cyfraniadau eraill y mae siaradwyr wedi’u gwneud, a Suzy Davies, fe siaradoch yn helaeth am fod yn agored a thryloyw. Fe ddywedoch fod llawer o ymddieithrio rhag awdurdodau lleol, ac rydych yn hollol iawn i ofyn pam. Llywodraeth leol yw’r lefel fwyaf hygyrch o lywodraeth mewn gwirionedd, neu fe ddylai fod, gan mai hi sydd agosaf at bobl, ond yn rhy aml, mae ein hetholwyr yn ei chael yn haws dod atom ni yn y Siambr hon, neu i fynd i San Steffan—pa lefel bynnag y bo. Nid ydynt yn mynd yn awtomatig at eu hawdurdod lleol. Yn aml, mae’n deillio o sinigiaeth a grëwyd oherwydd y diffyg gweithredu a welsant yn y gorffennol wrth ddod â materion i sylw eu hawdurdodau lleol.

Felly, rwy’n meddwl bod angen i ni weld ysbryd newydd yn ein hawdurdodau lleol. Mae gennym yr etholiadau lleol ar y ffordd lle y gallwn gael cynghorwyr lleol sydd o ddifrif ynglŷn â gwarchod buddiannau eu hetholwyr. Efallai fod yn rhaid iddynt fod yn onest gyda hwy weithiau a dweud nad yw pethau’n bosibl—mae hynny’n rhan o fod mewn bywyd democrataidd—ond mae honno’n drafodaeth sy’n rhaid ei chael er mwyn ennyn yr hyder yr ydym am ei weld.

Roedd Darren Millar yn iawn i ddychwelyd at fater blinderus y fformiwla ariannu llywodraeth leol. Rwy’n derbyn sylw Ysgrifennydd y Cabinet nad oedd yn ganolog i’r cynnig, ond os ceisiwch edrych ar y mater hwn ar wahân i’r fformiwla ariannu, bydd popeth arall yn disgyn, oherwydd heb y cyllid hwnnw, heb y tegwch hwnnw, heb yr olwg newydd honno ar y fformiwla ariannu, rwy’n credu, yn y blynyddoedd i ddod, ein bod yn mynd i’w chael yn anodd iawn cynnal gwasanaethau cyhoeddus ar y lefel leol y byddem yn hoffi ei gweld. Gwn yn iawn o fy amser fel cynghorydd sir fod y fformiwla ariannu llywodraeth leol yn fwystfil cymhleth iawn. Nid ydych yn mynd i newid y fformiwla ar chwarae bach. Mewn gwirionedd, i’r rhai sy’n deall y fformiwla, mae’n amrywiaeth o fformiwlâu gyda’r holl gysylltiadau sydd wedi datblygu dros amser. Ond nid yw hynny’n dweud na ddylem geisio, na ddylem ddechrau ar y broses o’i gwneud yn decach.

Rwy’n edrych draw ar Blaid Lafur Cymru, y blaid sydd wedi datgan dros gymaint o flynyddoedd mai hi yw plaid tegwch, y blaid ar gyfer Cymru a phlaid lleoliaeth yng Nghymru. Wel, gadewch i mi ddweud wrthych, nid yw’r fformiwla ariannu hon yn deg. Felly, os nad yw’n deg, awgrymaf eich bod yn mynd yn ôl i’r cychwyn, yn rhoi’r egwyddorion ar eich gair a’n bod yn edrych ar ddatblygu system newydd wrth inni symud ymlaen.

Os caf droi at Rhianon Passmore—ni wnaethoch adael i mi ymyrryd, sy’n ddoeth mae’n siŵr. I fod yn deg, Rhianon, nid oeddech lawn mor bleidiol ag y buoch mewn rhai areithiau. Gwnaethoch rai pwyntiau da iawn, mewn gwirionedd, ond fe aethoch â ni’n ôl i gyfnod caledi, sydd mor gyffredin mewn dadleuon yn y Siambr hon, a byddwn yn eich atgoffa—ni wnaethoch adael i mi wneud ar y pryd—fod y cyfnod hwnnw o galedi wedi dilyn y cyfnod o wariant afradlon a benthyca afradlon a dyled gynyddol nad yw’r Blaid Lafur yn awr yn dymuno i ni eu hatgoffa yn ei gylch. A wyddoch chi beth? Pe bai Rhianon Passmore ac efallai Mark Drakeford wedi bod yn rhedeg Llywodraeth y DU yn ôl yn y 2000au cynnar, efallai na fyddem yn y llanast hwn. Yn anffodus, nid oeddech, Rhianon. Byddwn wedi eich cefnogi yn ôl pob tebyg. Felly, rydym yn y sefyllfa rydym ynddi, ac mae’n rhaid i ni symud ymlaen. Fe gymeraf ymyriad.

How much has the public debt gone up by under the Conservatives?

Faint o gynnydd a fu yn y ddyled gyhoeddus o dan y Ceidwadwyr?

A lot less than when it went up under the Labour Party. It takes a long time to turn a supertank around. At least we’ve started. Unfortunately, your party in Westminster didn’t.

I realise I’m out of time, Presiding Officer, so in conclusion to this non-partisan and fair-minded debate—or at least it started that way—I’m happy to join you, Mark Isherwood, on your revolution and on your tour of co-production and Welsh pubs. It sounds great fun. So, we can investigate together ways that we can boost local economies. At the end of the day, everyone in this Chamber had something good to say in this debate. Let’s focus on the positive. We all want to get to the same situation. [Interruption.] Yes, Alun Davies, let’s focus on the positive. We all want to get to the same end destination: we want public services that deliver properly for people in their local areas. Let’s work together where we can to try and develop that better system financially, economically and, indeed, democratically locally. The future can be gold, and if we just grasp it, let’s start now.

Llawer llai na phan aeth i fyny o dan y Blaid Lafur. Mae’n cymryd amser hir i droi tancer enfawr yn ei gylch. Rydym wedi dechrau o leiaf. Yn anffodus, ni wnaeth eich plaid yn San Steffan hynny.

Rwy’n sylweddoli nad oes gennyf amser ar ôl, Llywydd, felly i gloi’r ddadl amhleidiol a diduedd hon—neu o leiaf fe ddechreuodd felly—rwy’n hapus i ymuno â chi, Mark Isherwood, yn eich chwyldro ac ar eich taith i edrych ar gydgynhyrchu a thafarndai Cymru. Mae’n swnio’n llawer o hwyl. Felly, gyda’n gilydd gallwn ymchwilio ffyrdd o hybu economïau lleol. Yn y pen draw, roedd gan bawb yn y Siambr hon rywbeth da i’w ddweud yn y ddadl hon. Gadewch i ni ganolbwyntio ar y cadarnhaol. Rydym i gyd yn awyddus i gyrraedd yr un sefyllfa. [Torri ar draws.] Ie, Alun Davies, gadewch i ni ganolbwyntio ar y cadarnhaol. Rydym i gyd yn awyddus i gyrraedd yr un man yn y pen draw: rydym eisiau gwasanaethau cyhoeddus sy’n cyflawni’n briodol ar gyfer pobl yn eu hardaloedd lleol. Gadewch i ni weithio gyda’n gilydd lle y bo modd i geisio datblygu system well yn ariannol, yn economaidd ac yn wir, yn ddemocrataidd yn lleol. Gall y dyfodol fod yn ddisglair, os estynnwn amdano, gadewch i ni ddechrau yn awr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting, therefore, until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. 10. Cyfnod Pleidleisio
10. 10. Voting Time

Dyma ni nawr yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, rydw i’n symud yn syth i’r cyfnod pleidleisio a’r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Simon Thomas. Rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Simon Thomas. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 34, 12 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi’i dderbyn.

We now reach voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time and the first vote on the debate on the legislative proposal by Simon Thomas. I call for a vote on the motion tabled in the name of Simon Thomas. Open the vote. Close the vote. In favour 34, 12 abstentions, nobody against, and therefore the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 34, Yn erbyn 0, Ymatal 12.

Motion agreed: For 34, Against 0, Abstain 12.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6227.

Result of the vote on motion NDM6227.

Y bleidlais nesaf yw’r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar adeiladu a chaffael yn y sector gyhoeddus, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 12, un yn ymatal, 35 yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi ei wrthod.

The next vote is the vote on Plaid Cymru’s debate on public sector procurement and construction, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 12, one abstention, 35 against. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 12, Yn erbyn 35, Ymatal 1.

Motion not agreed: For 12, Against 35, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6268.

Result of the vote on motion NDM6268.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Mae’r gwelliant, felly, wedi ei dderbyn.

I call for a vote now on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 21 against. Amendment 1 is therefore agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 26, Yn erbyn 21, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 26, Against 21, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6268.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6268.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 46, neb yn ymatal, un yn erbyn, ac felly mae’r gwelliant wedi ei dderbyn.

I call for a vote now on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, one against. Therefore, amendment 2 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 46, Yn erbyn 1, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 46, Against 1, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6268.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6268.

Rydw i’n galw nawr, felly, am bleidlais ar y cynnig wedi’i ddiwygio.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6268 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi pa mor bwysig yw cynllunio sgiliau ymlaen llaw er mwyn diwallu anghenion y diwydiant adeiladu yn y dyfodol i ddarparu prosiectau seilwaith yng Nghymru a thu hwnt.

2. Yn nodi gwaith Llywodraeth Cymru yn datblygu Datganiad Polisi Caffael Cymru sydd wedi lleihau rhwystrau rhag caffael ar gyfer busnesau bach a chanolig ar hyd a lled Cymru.

3. Yn cydnabod yr angen i gynyddu gallu o fewn sector cyhoeddus Cymru i fanteisio i’r eithaf ar effaith gwariant caffael o fewn economi Cymru.

4. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i ddatblygu rhaglen newydd ar gyfer caffael er mwyn helpu i alluogi sector cyhoeddus Cymru i wneud defnydd deallus o bolisi a deddfwriaeth ar draws Cymru.

5. Yn cydnabod cynlluniau buddsoddi cyfalaf Llywodraeth Cymru a’r cyfleoedd caffael sylweddol sy’n cael eu cyflwyno gan gynlluniau Metro De Cymru a Metro Gogledd-ddwyrain Cymru; rhaglen Ysgolion yr 21ain Ganrif; ffordd liniaru’r M4; adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy; gwelliannau i rwydwaith trafnidiaeth Cymru a phrosiectau seilwaith sylweddol eraill.

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu mesurau a fydd yn rhoi contractau’r sector cyhoeddus o fewn cyrraedd cwmnïau Cymru, yn arbennig busnesau bach a chanolig.

Motion NDM6268 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the importance of forward skills planning to meet the future needs of the construction industry to deliver infrastructure projects in Wales and beyond.

2. Notes the work of the Welsh Government in developing the Wales Procurement Policy Statement which has lowered barriers to procurement for small and medium sized enterprises right across Wales.

3. Recognises the need to grow capability within the Welsh public sector to maximise the impact of procurement spend within the Welsh economy.

4. Notes the intention of the Welsh Government to develop a new programme for procurement to help enable the Welsh public sector to make intelligent use of policy and legislation across Wales.

5. Recognises the Welsh Government’s capital investment plans and the significant procurement opportunities presented by the South Wales and North East Wales metros; the 21st Century schools programme; the M4 relief road; building 20,000 affordable homes; improvements to Wales’ transport network and other major infrastructure projects.

6. Calls on the Welsh Government to implement measures that will enable Welsh companies, in particular small and medium sized businesses, to access public sector contracts.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 27, 17 yn ymatal, pedwar yn erbyn, ac felly mae’r cynnig wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 27, 17 abstentions, four against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6268 fel y’i diwygiwyd: O blaid 27, Yn erbyn 4, Ymatal 17.

Motion NDM6268 as amended agreed: For 27, Against 4, Abstain 17.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6268 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6268 as amended.

Mae’r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awdurdodau lleol ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Mae’r cynnig, felly, wedi ei dderbyn.

The next vote is on the Welsh Conservatives’ debate on local authorities, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, eight against. The motion, therefore, is agreed.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 40, Yn erbyn 8, Ymatal 0.

Motion agreed: For 40, Against 8, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6286.

Result of the vote on motion NDM6286.

11. 11. Dadl Fer: Dinas-Ranbarth Bae Abertawe
11. 11. Short Debate: The Swansea Bay City Region

A dyma ni’n troi at y ddadl fer, yr eitem nesaf ar ein hagenda ni.

Os gwnaiff Aelodau adael yn dawel am y Pasg, cyn i fi alw ar Mike Hedges i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo—Mike Hedges.

And we turn now to the short debate, which is the next item on our agenda.

If Members could leave quietly for Easter, before I call on Mike Hedges to speak on the topic he has chosen—Mike Hedges.

Diolch, Llywydd. Thank you. I’ve given a minute of this debate to Suzy Davies and another minute to Simon Thomas. In 2013, the Welsh Government created a Swansea bay city region to engage more partners in improving the regional economy. The councils of Swansea, Carmarthenshire, Neath Port Talbot and Pembrokeshire worked together on a Swansea bay city region board. The board has adopted a city region economic strategy to identify key actions for increasing the city region’s economic performance. When any boundaries are set, there are always two questions: should it be larger, or should it be smaller? As whole council areas need to be included, three councils next to the regional boundaries are Powys, which stretches almost to the border of Wrexham, Bridgend, which is part of the Cardiff city region, and Ceredigion, which I would argue is economically and culturally more akin to Gwynedd than it is to Swansea and Neath Port Talbot. Swansea, Neath Port Talbot, Llanelli, and the Amman Valley are, effectively, one economic entity: just look at the traffic movement in the morning and the evening. That means it must include Swansea, Neath Port Talbot, and Carmarthenshire. The question is now: should Pembrokeshire be part of the area? I would argue that it has an industrial area in the south, and its close connection with Carmarthenshire means that it fits better with Swansea bay than any future mid or north Wales region. One of the problems is that areas that are part of the Swansea-Neath Port Talbot travel-to-work area, such as the southern part of Powys around Ystradgynlais, border areas such as Porthcawl, Pyle, Hirwaun and southern Ceredigion, are outside the Swansea bay city region. This is inevitable whenever a border is set: there will be a border area that interacts economically and socially with the region around it.

I think, turning to transport, which I think is really one of the keys, although the Swansea city region plan and programme is not about transport as the Cardiff city region is, it is still incredibly important. And while few, if anyone, would wish to travel from the Afan Valley to the Preseli mountains, i.e. from one end of the region to the other, daily, there’ll be a need for the whole route to be improved, because there will be a demand for good links between, and into, both the major population centres as well as into sites to find leisure, retail and employment. I think that is the key: people need to be able to get to work, they need to be able to get to the retail centres, and they need to get to leisure facilities. And the danger is you can be not very far away from a major place of employment in the region, but if you happened to, by chance, be without a car, then some of these journeys are almost impossible.

Road: the priority—and if I’d written this 20 years ago, it would have been the same—is the dualling of the A40 for the whole of its length, and also traffic lights at Cross Hands roundabout to improve links between Pembrokeshire, Carmarthenshire, and the rest of the city region. Other bottle necks occur around Port Talbot on the M4, where the M4 road ends, roads leading to Cross Hands roundabout, and Carmarthen, and further improvement needs to be considered, especially as the traffic queues continue.

In the 1990s, West Glamorgan County Council set about opening five railway stations: Llansamlet, Briton Ferry, Baglan, Skewen, and Pyle. Although the Cardiff city region has strong links with Port Talbot as part of the Swanline scheme, the other stations to the west of the Swansea bay region will have timetabled trains, which include Carmarthen, Llanelli, Llandeilo, Ammanford, Pantyffynnon, Pembrey and Burry Port, Whitland, Tenby, Pembroke Dock, Haverfordwest, Milford Haven, Goodwick, and Fishguard. See: traffic and trains do go west of Swansea, and they even go west of Cardiff. There are other stations that could be brought back into use, such as Landore and St Clears. What is needed is a programme to bring unused former stations back into use and to make greater use of the existing railway stations to make rail a viable option for travel, either for work or leisure. The main line to London will continue to be a major rail link that benefits the economy of the whole of the Swansea city region, and it’s very important that it’s electrified as soon as possible.

Returning to buses, an improved bus service is desperately needed to link the train station and city town centre to the employment hubs, but also to link to population centres. Railway stations in Llansamlet and Gowerton could be transport hubs, where buses meet trains and fan out to the surrounding communities. The example at Llansamlet station is that a regular bus service terminates in Frederick Place, round the corner from the station. This should be terminating at the station, which would then be providing a bus service to the surrounding area. I’ve said many times, and I’m going to say it again, we will need Landore station opened, and not just on a Saturday for the football, but for movement of people to stop people having to get into the city centre, because we’re trying to keep people out of the city centre. Landore station will do that. The success of park and ride needs to be built upon. This keeps cars out of the city and town centres, and allows the first part of the journey to be carried out by car and the final part of the journey by bus.

Turning to cycling and walking, the all-Wales coastal path and the Pembrokeshire coastal path walk are great examples of success at creating opportunities for leisure walking. There are dedicated cycle routes, but the gaps in them need finishing, and there is a need for safe storage and parking places for cycles, especially in city and town centres. I really do want to highlight the importance of completing the cycle routes. It’s pointless having a cycle route if you have to go across a major road as part of that journey. It would get most people not to do it. You have the enthusiastic cyclists who’ll do it, but most people won’t.

Finally, on public services, if we believe, as I do, that the Swansea bay city region, covering the council areas of Neath Port Talbot, Swansea, Carmarthenshire, and Pembrokeshire is a coherent sub-Wales region, then the obvious next step is for all public services to be run within this footprint. All services under Welsh Government control can be aligned. Obviously, this cannot be done immediately, but, as a structure, each service is reviewed then the structure changed. Next, steps to align services in the city region must be taken. And I’ll say it again, because I’ve said it a dozen times here now: Swansea and Neath Port Talbot look Janus-like. If it’s for fire, if it’s for the education consortium, we look to the west. If, however, it’s for policing or it’s for health, we look to the east. There is no coherence about it. It’s almost as if everybody who’s come along to create a structure has decided on their own, without giving any thought to what went before.

Firstly, and most simply, is fire and rescue. That can be easily realigned to the city region boundary, and it would only mean the transfer out of Powys and Ceredigion to the North Wales Fire and Rescue Service. Secondly, there’s going to be an economic sub-region, where what is needed is to have a development plan equivalent to the old county development plan to cover the whole area. This would ensure that housing and economic development planning can be aligned over the whole region, and not only on a local authority area. The development of the bay campus, which is in Neath Port Talbot, which will almost certainly have a greater effect on Swansea than on Neath Port Talbot, is an example of the need for an area-based approach. I also remember, in the old district council days, Lliw Valley produced their Clydach market opposite houses that were in Swansea. The people who were affected were the people living in Swansea, but the people who got the benefit were from Lliw Valley, and I think it really is important that we look at it as a whole region. You can look at Trostre park without thinking of it as part of the Swansea shopping area.

The third whole Swansea city region policy co-ordination needed is transport strategy—the Swansea bay equivalent of the Cardiff city region metro system. This needs to ensure that there’s a coherent rail and bus network that can move people from the residential areas to the main employment, retail and leisure sites. Also, the road network needs to ensure that movement between major population centres is via at least a dual carriageway. Within the city region, a simple subdivision in two can be done—west Glamorgan and Dyfed, which equates to the former counties of Dyfed minus Ceredigion and west Glamorgan. Joint boards with Neath Port Talbot and Swansea could be set up for both social services and education, which are the two main former county council services, and the same can be done for Pembrokeshire and Carmarthenshire. The health boards could be realigned to these larger areas covered by the joint boards. That would align health boards and social services just like they were when health boards such as West Glamorgan health board existed to cover health. Also, it would make it easier for health boards covering Carmarthenshire and Pembrokeshire to work with West Glamorgan. We have the situation, as everybody knows, that the major hospital for most of west Wales is Morriston, yet it is not part of Morriston, so you have this ARCH, a regional collaboration for health, programme and all these other things that have been put together in order to try and put right what’s a structural weakness.

Local services would continue to be run by the current local authorities. Local authorities are the right size for providing most public services, and anybody who’s picked up the book on local authority services, which goes on for about 40 pages, will realise just how many services there are that local authorities provide, and most of them are best provided locally. Local people making local decisions on behalf of the area in which they live is the basis of local democracy. It’s about agreeing the city region as a basic footprint, and then having services within the region organised in the most suitable area within the footprint.

In conclusion, I fully support the proposed Swansea city region. I also am very pleased with proposals to improve the economy of the area by the four councils in the area. I think credit should be given to all four of them on working together to try and get a system working and improving the GVA. The most important thing for an area like Swansea city region is to increase the value of the economy and get people earning more. I hope improved transport and co-ordination of services within the footprint can be supported by the Welsh Government, because we need to get the transport right, we need to get public services on a standard footing, and we need to make sure that we do well for our area.

Diolch, Llywydd. Diolch. Rwyf wedi rhoi munud o’r ddadl hon i Suzy Davies a munud arall i Simon Thomas. Yn 2013, creodd Llywodraeth Cymru ddinas-ranbarth Bae Abertawe i gynnwys mwy o bartneriaid yn y gwaith o wella’r economi ranbarthol. Gweithiodd cynghorau Abertawe, Sir Gaerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Sir Benfro gyda’i gilydd ar fwrdd dinas-ranbarth Bae Abertawe. Mae’r bwrdd wedi mabwysiadu strategaeth economaidd dinas-ranbarth i nodi camau gweithredu allweddol ar gyfer gwella perfformiad economaidd y dinas-ranbarth. Pan osodir unrhyw ffiniau, ceir dau gwestiwn bob amser: a ddylai fod yn fwy, neu a ddylai fod yn llai? Gan fod angen cynnwys ardaloedd cynghorau cyfan, y tri chyngor nesaf at y ffiniau rhanbarthol yw Powys, sy’n ymestyn bron at y ffin â Wrecsam, Pen-y-bont ar Ogwr, sy’n rhan o ddinas-ranbarth Caerdydd, a Cheredigion, y byddwn yn dadlau ei bod yn economaidd ac yn ddiwylliannol yn debycach i Wynedd nag ydyw i Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot. Mae Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Llanelli, a Dyffryn Aman yn un endid economaidd i bob pwrpas: edrychwch ar symudiad y traffig yn y bore a gyda’r nos. Mae hynny’n golygu bod yn rhaid iddo gynnwys Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, a Sir Gaerfyrddin. Y cwestiwn yn awr yw a ddylai Sir Benfro fod yn rhan o’r ardal? Byddwn yn dadlau bod ganddi ardal ddiwydiannol yn y de, ac mae ei chysylltiad agos â Sir Gaerfyrddin yn golygu ei bod yn cydweddu’n well ag ardal bae Abertawe nag unrhyw ardal yng nghanolbarth neu ogledd Cymru yn y dyfodol. Un o’r problemau yw bod ardaloedd sy’n rhan o ardal deithio i’r gwaith Abertawe-Castell-nedd Port Talbot, megis rhan ddeheuol Powys o gwmpas Ystradgynlais, ardaloedd ar y ffin megis Porthcawl, y Pîl, Hirwaun a de Ceredigion, y tu allan i ddinas-ranbarth bae Abertawe. Mae hyn yn anochel pan gaiff unrhyw ffin ei gosod: bydd ardal ar y ffin sy’n rhyngweithio’n economaidd ac yn gymdeithasol gyda’r rhanbarth o’i chwmpas.

I droi at drafnidiaeth, credaf mai dyma un o’r allweddi mewn gwirionedd, ac er nad yw cynllun a rhaglen dinas-ranbarth Abertawe yn ymwneud â thrafnidiaeth fel y mae dinas-ranbarth Caerdydd, mae’n dal i fod yn hynod o bwysig. Ac er mai ychydig o bobl, os oes unrhyw un, sy’n dymuno teithio o Gwm Afan i fynyddoedd y Preseli, hynny yw, o un pen i’r rhanbarth i’r llall, bob dydd, bydd angen gwella’r llwybr cyfan, gan y bydd galw am gysylltiadau da rhwng, ac i mewn i’r canolfannau poblogaeth mawr yn ogystal ag i safleoedd ar gyfer hamdden, siopa a gwaith. Credaf fod hynny’n allweddol: mae angen i bobl allu cyrraedd y gwaith, mae angen iddynt allu cyrraedd y canolfannau siopa, ac mae angen iddynt gyrraedd cyfleusterau hamdden. A’r perygl yw y gallwch fod yn gymharol agos at leoliad cyflogaeth mawr yn y rhanbarth, ond os ydych yn digwydd bod heb gar, mae rhai o’r teithiau hyn bron yn amhosibl.

Ffyrdd: y flaenoriaeth—a phe bawn i wedi ysgrifennu hyn 20 mlynedd yn ôl, byddai wedi bod yr un fath—yw deuoli’r A40 ar ei hyd, a goleuadau traffig ar gylchfan Cross Hands hefyd i wella cysylltiadau rhwng Sir Benfro, Sir Gaerfyrddin, a gweddill y dinas-ranbarth. Mae tagfeydd eraill yn digwydd o amgylch Port Talbot ar yr M4, lle y daw ffordd yr M4 i ben, ffyrdd sy’n arwain at gylchfan Cross Hands, a Chaerfyrddin, ac mae angen ystyried gwelliant pellach, yn enwedig wrth i’r tagfeydd traffig barhau.

Yn y 1990au, aeth Cyngor Sir Gorllewin Morgannwg ati i agor pum gorsaf reilffordd: Llansamlet, Llansawel, Baglan, Sgiwen, a’r Pîl. Er bod gan ddinas-ranbarth Caerdydd gysylltiadau cryf â Phort Talbot fel rhan o gynllun Swanline, bydd trenau wedi’u hamserlennu gan y gorsafoedd eraill i’r gorllewin o ranbarth Bae Abertawe, gan gynnwys Caerfyrddin, Llanelli, Llandeilo, Rhydaman, Pantyffynnon, Pen-bre a Phorth Tywyn, Hendy-gwyn ar Daf, Dinbych-y-pysgod, Doc Penfro, Hwlffordd, Aberdaugleddau, Wdig, ac Abergwaun. Gweler: mae traffig a threnau yn mynd i’r gorllewin o Abertawe, ac maent hyd yn oed yn mynd i’r gorllewin o Gaerdydd. Ceir gorsafoedd eraill y gellid eu dwyn yn ôl i ddefnydd, megis Glandŵr a Sanclêr. Yr hyn sydd ei angen yw rhaglen i ddod â hen orsafoedd nad ydynt yn cael eu defnyddio yn ôl i ddefnydd a gwneud mwy o ddefnydd o’r gorsafoedd rheilffordd presennol i wneud y rheilffyrdd yn opsiwn ymarferol ar gyfer teithio, naill ai i’r gwaith neu ar gyfer hamdden. Bydd y brif linell i Lundain yn parhau i fod yn gyswllt rheilffordd pwysig sydd o fudd i economi dinas-ranbarth Abertawe yn ei gyfanrwydd, ac mae’n bwysig iawn ei bod yn cael ei thrydaneiddio cyn gynted ag y bo modd.

Gan ddychwelyd at fysiau, mae gwir angen gwasanaeth bws gwell i gysylltu’r orsaf drenau a chanol y ddinas â’r canolfannau cyflogaeth, ond hefyd i gysylltu â chanolfannau poblogaeth. Gallai gorsafoedd rheilffordd yn Llansamlet a Thre-gŵyr fod yn ganolfannau trafnidiaeth, lle y bydd bysiau’n cyfarfod â threnau ac yn lledaenu allan i’r cymunedau cyfagos. Yr enghraifft yng ngorsaf Llansamlet yw bod gwasanaeth bws rheolaidd yn dod i ben yn Frederick Place, rownd y gornel i’r orsaf. Dylai hwn ddod i ben yn yr orsaf, a fyddai wedyn yn darparu gwasanaeth bws i’r ardal gyfagos. Rwyf wedi dweud sawl gwaith, ac rwy’n mynd i’w ddweud eto, bydd angen i ni agor gorsaf Glandŵr, ac nid ar ddydd Sadwrn yn unig ar gyfer y pêl-droed, ond er mwyn symud pobl yn lle’u bod yn gorfod mynd i ganol y ddinas, am ein bod yn ceisio cadw pobl allan o ganol y ddinas. Bydd gorsaf Glandŵr yn gwneud hynny. Mae angen adeiladu ar lwyddiant y cyfleuster parcio a theithio. Mae hwn yn cadw ceir allan o’r ddinas a chanol y dref, ac yn caniatáu i ran gyntaf y daith gael ei gwneud yn y car a rhan olaf y daith ar y bws.

Gan droi at feicio a cherdded, mae llwybr arfordir Cymru a llwybr cerdded arfordir Sir Benfro yn enghreifftiau gwych o lwyddiant yn creu cyfleoedd ar gyfer cerdded hamdden. Ceir llwybrau beicio pwrpasol, ond mae angen gorffen y bylchau ynddynt, ac mae angen lleoedd storio a pharcio diogel ar gyfer beiciau, yn enwedig yng nghanol dinasoedd a threfi. Rwy’n awyddus iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd cwblhau’r llwybrau beicio. Mae’n ddibwynt cael llwybr beicio os oes rhaid i chi fynd ar draws ffordd fawr yn rhan o’r daith. Byddai’n cael y rhan fwyaf o bobl i beidio â gwneud hynny. Mae gennych y beicwyr brwdfrydig a fydd yn ei wneud, ond ni fydd y rhan fwyaf o bobl yn gwneud hynny.

Yn olaf, ar wasanaethau cyhoeddus, os ydym yn credu, fel rwyf fi, fod dinas-ranbarth Bae Abertawe, sy’n cwmpasu ardaloedd cynghorau Castell-nedd Port Talbot, Abertawe, Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro yn rhanbarth cydlynol ar lefel is-Gymru, yna y cam nesaf amlwg yw rhedeg yr holl wasanaethau cyhoeddus o fewn yr ôl troed hwn. Gellid trefnu’r holl wasanaethau o dan reolaeth Llywodraeth Cymru. Yn amlwg, ni ellir gwneud hyn ar unwaith, ond fel strwythur, caiff pob gwasanaeth ei adolygu, ac yna newidir y strwythur. Wedyn, rhaid rhoi camau ar waith i drefnu gwasanaethau yn y dinas-ranbarth. A dywedaf eto, gan fy mod wedi ei ddweud ddwsin o weithiau yma bellach: mae Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn edrych yn debyg i Ianws. Ar gyfer tân, ar gyfer y consortiwm addysg, rydym yn edrych tua’r gorllewin. Fodd bynnag, ar gyfer plismona neu ar gyfer iechyd, rydym yn edrych tua’r dwyrain. Nid oes unrhyw gydlyniad iddo. Mae bron fel pe bai pawb sydd wedi dod i greu strwythur wedi penderfynu ar eu strwythur eu hunain, heb ystyried yr hyn a aeth o’r blaen.

Y cyntaf, a’r mwyaf syml, yw tân ac achub. Gellir aildrefnu’r gwasanaeth hwnnw’n hawdd yn ôl ffin y dinas-ranbarth, ni fyddai ond yn golygu trosglwyddo Powys a Cheredigion i Wasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru. Yn ail, fe fydd yna is-ranbarth economaidd, a’r hyn sydd ei angen yw cynllun datblygu ar waith sy’n cyfateb i’r hen gynllun datblygu sirol i gwmpasu’r ardal gyfan. Byddai hyn yn sicrhau y gellir trefnu tai a chynlluniau datblygu economaidd dros y rhanbarth cyfan, ac nid yn unig ar sail ardal yr awdurdod lleol. Mae datblygu campws y bae, sydd yng Nghastell-nedd Port Talbot, ac a fydd bron yn sicr o effeithio mwy ar Abertawe nag ar Gastell-nedd Port Talbot, yn enghraifft o’r angen am ddull ar sail ardal. Rwyf hefyd yn cofio, yn hen ddyddiau’r cyngor dosbarth, fod Dyffryn Lliw wedi gosod marchnad Clydach gyferbyn â thai a oedd yn Abertawe. Y bobl yr effeithiwyd arnynt oedd y bobl a oedd yn byw yn Abertawe, ond roedd y bobl a gafodd y budd yn dod o Ddyffryn Lliw, ac rwy’n credu ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn edrych arno fel rhanbarth cyfan. Gallwch edrych ar barc Trostre heb feddwl amdano fel rhan o ardal siopa Abertawe.

Y trydydd cydlyniad polisi sydd ei angen ar gyfer dinas-ranbarth cyfan Abertawe yw strategaeth drafnidiaeth—yr hyn sy’n cyfateb ym mae Abertawe i system fetro dinas-ranbarth Caerdydd. Mae angen i hon sicrhau bod yna rwydwaith rheilffyrdd a bysiau cydlynol sy’n gallu symud pobl o’r ardaloedd preswyl i’r prif safleoedd gwaith, siopa a hamdden. Hefyd, mae angen i’r rhwydwaith ffyrdd sicrhau bod symudiad rhwng canolfannau poblogaeth mawr yn digwydd ar hyd ffordd ddeuol fan lleiaf. O fewn y dinas-ranbarth, gellir rhannu’n ddau yn syml—gorllewin Morgannwg a Dyfed, sy’n cyfateb i hen siroedd Dyfed heb Geredigion a gorllewin Morgannwg. Gellid sefydlu byrddau ar y cyd rhwng Castell-nedd Port Talbot ac Abertawe ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, sef dau brif wasanaeth y cyngor sir blaenorol, a gellid gwneud yr un peth ar gyfer Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Gellid aildrefnu’r byrddau iechyd yn ôl yr ardaloedd mwy o faint hyn a wasanaethir gan y byrddau ar y cyd. Byddai hynny’n trefnu byrddau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn union fel yr oeddent pan oedd byrddau iechyd fel bwrdd iechyd Gorllewin Morgannwg yn bodoli ar gyfer iechyd. Hefyd, byddai’n ei gwneud yn haws i fyrddau iechyd ar gyfer Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro weithio gyda Gorllewin Morgannwg. Mae gennym sefyllfa, fel y mae pawb yn gwybod, sy’n golygu mai’r ysbyty mawr ar gyfer y rhan fwyaf o orllewin Cymru yw Treforys, ond nid yw’n rhan o Dreforys, felly mae gennych raglen ARCH, cydweithrediad rhanbarthol ar gyfer iechyd, a’r holl bethau eraill hyn sydd wedi cael eu rhoi at ei gilydd er mwyn ceisio unioni’r hyn sy’n wendid strwythurol.

Byddai gwasanaethau lleol yn parhau i gael eu rhedeg gan yr awdurdodau lleol presennol. Mae awdurdodau lleol o’r maint cywir ar gyfer darparu’r rhan fwyaf o wasanaethau cyhoeddus, a bydd unrhyw un sydd wedi gweld y llyfr ar wasanaethau awdurdodau lleol, sydd tua 40 tudalen o hyd, yn sylweddoli faint o wasanaethau y mae awdurdodau lleol yn eu darparu, a’r ffordd orau o ddarparu’r rhan fwyaf ohonynt yw yn lleol. Pobl leol yn gwneud penderfyniadau lleol ar ran yr ardal lle y maent yn byw yw sylfaen democratiaeth leol. Mae’n ymwneud â chytuno ar y dinas-ranbarth fel ôl troed sylfaenol, ac yna gael gwasanaethau yn y rhanbarth wedi’u trefnu yn yr ardal fwyaf addas o fewn yr ôl troed.

I gloi, rwy’n llwyr gefnogi dinas-ranbarth arfaethedig dinas Abertawe. Rwyf hefyd yn fodlon iawn â’r cynigion i wella economi’r ardal gan y pedwar cyngor yn yr ardal. Rwy’n credu y dylid rhoi clod i bob un o’r pedwar ohonynt am gydweithio i geisio cael system ar waith a gwella’r gwerth ychwanegol gros. Y peth pwysicaf i ardal fel dinas-ranbarth Abertawe yw cynyddu gwerth yr economi a chael pobl i ennill mwy. Rwy’n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru gefnogi’r gwaith o wella trafnidiaeth a chydlynu gwasanaethau o fewn yr ôl troed, oherwydd mae angen i ni gael trafnidiaeth yn iawn, mae angen i ni gael gwasanaethau cyhoeddus ar sylfaen safonol, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn gwneud yn dda dros ein hardal.

Thanks you for giving me a minute here, Mike. I think, with the city deal, the direct loan to Yr Egin and the prospect of a prison coming to Port Talbot shortly, that puts to bed the idea that the UK Government isn’t interested in investing in south Wales. But I think you’re right to raise two points in particular with this. The first is to query the role of local input and how residents within the city bay region can contribute to its detailed design, if you like, and also the issue of transport as well, rather than just relying on digital infrastructure. We do need to look at why the plan has missed this opportunity to talk about interconnectivity. I hope you’ll agree—I raised this a little bit earlier on—that congestion and air quality should go hand in hand in any discussions about transport and infrastructure, and that we shouldn’t lose the opportunity to consider things like monorails and trams and light railway, as well as the existing rail network that you’re talking about, even though it is closed. And, if we are talking about buses and taxis, maybe there should be a presumption now that we shouldn’t be looking at diesel models. I completely agree with what you said about the cycle tracks. There’s no point them going all round the houses; people just won’t use them, then. Thank you.

Diolch i chi am roi munud i mi yma, Mike. Rwy’n credu, gyda’r fargen ddinesig, y benthyciad uniongyrchol i’r Egin a’r posibilrwydd y daw carchar i Bort Talbot yn fuan, fod hynny’n rhoi diwedd ar y syniad nad oes gan Lywodraeth y DU ddiddordeb mewn buddsoddi yn ne Cymru. Ond rwy’n meddwl eich bod yn iawn i grybwyll dau bwynt yn benodol ar hyn. Y cyntaf yw cwestiynu rôl mewnbwn lleol a sut y gall trigolion dinas-ranbarth y bae gyfrannu at ei gynllun manwl, os mynnwch, a hefyd trafnidiaeth, yn hytrach na dibynnu’n unig ar y seilwaith digidol. Mae angen i ni edrych i weld pam fod y cynllun wedi colli’r cyfle i siarad am ryng-gysylltedd. Rwy’n gobeithio y byddwch yn cytuno—crybwyllais hyn ychydig yn gynharach—y dylai tagfeydd ac ansawdd yr aer fynd law yn llaw mewn unrhyw drafodaethau ynglŷn â thrafnidiaeth a seilwaith, ac na ddylem golli’r cyfle i ystyried pethau fel trenau un gledren a thramiau a rheilffyrdd ysgafn, yn ogystal â’r rhwydwaith rheilffyrdd presennol y soniwch amdano, er ei fod ar gau. Ac os ydym yn sôn am fysiau a thacsis, efallai y dylai fod rhagdybiaeth yn awr na ddylem edrych ar fodelau diesel. Cytunaf yn llwyr â’r hyn a ddywedoch am y llwybrau beicio. Nid oes pwynt iddynt fynd i bob man; ni fydd pobl yn eu defnyddio felly. Diolch.

Diolch i Mike Hedges am gyflwyno’r ddadl heddiw. Rydw i’n credu ei fod e wedi mynd tu hwnt i’r fargen ddinesig, yn sicr, ac wedi cyflwyno gweledigaeth ehangach o lawer ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe. Ond rydw i eisiau canolbwyntio ar ddau beth: yn gyntaf oll, croesawu’r pwyslais ar reilffyrdd a oedd yng nghyflwyniad Mike Hedges, ac yn ail, ategu’r angen i ailagor y rheilffordd o Gaerfyrddin i Aberystwyth fel rhan o’r cefn a fydd yn cynnal y rhanbarth ddinas wrth fynd ymlaen, a dweud, hefyd, fy mod i’n siomedig nad yw’r fargen rhanbarth ddinas yn benodol ym mae Abertawe wedi anelu at fod yn garbon isel. Mae hynny ar goll, rydw i’n meddwl, i fi. Mae yna olygfeydd digidol yno, wrth gwrs, ond rydw i’n credu ein bod ni wedi colli cyswllt ym mae Abertawe ond hefyd yng Nghaerdydd i sôn llawer mwy am garbon sero a gweithio tuag at economi carbon sero. Ac, yn olaf, dywedaf nad oes yna unrhyw enghraifft well o sut mae’r ardal dinas-ranbarth yn gallu gweithio na’r morlyn llanw ym mae Abertawe, yn cysylltu’r profiad peirianyddol morol yn sir Benfro â’r profiad peirianneg mwy safonol yn Abertawe ei hunan, ac, wrth gwrs, y profiad ynni drwy’r rhanbarth i gyd.

I’d like to thank Mike Hedges for bringing this debate forward today. I think he’s gone beyond the city deal and presented a much broader vision for the Swansea bay city region. But I want to focus on two issues: first of all, I’d like to welcome the emphasis on rail that was included in Mike Hedges’s presentation, and to endorse the need to reopen the rail line between Carmarthen and Aberystwyth as part of the backbone that will maintain the city region as we move forward. I would also like to say that I’m disappointed that the city region deal specifically in Swansea bay isn’t aimed at being low carbon. I think that is missing. There are wonderful things to be seen there, but I think that we have lost sight, both in Swansea bay and in Cardiff, of the zero-carbon element and working towards a zero-carbon economy. And, finally, I’d like to say that there is no better example of how the city region area could work than the Swansea bay tidal lagoon, linking the marine engineering expertise in Pembrokeshire with the more standard engineering expertise in Swansea itself, and, of course, the energy experience of the whole region.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i’r ddadl—Mark Drakeford.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate—Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 18:42:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Llywydd. Let me begin by thanking Mike Hedges for using his short debate today for the topic of the Swansea bay city region deal. I’m going to focus my remarks on the deal itself, what it brings to south-west Wales, and the potential that it has for the future of the economy of that part of our country. We’ve long recognised the opportunities of city deals to make a lasting impact. Indeed, the Welsh Government held the view from November of last year that the Swansea bay region city deal was ready to be signed, and we’re very glad, now, that we’ve been able to reach that point. We welcome the successful signing of a deal that is worth £1.3 billion, and the Welsh Government, as the senior funder of the deal, will provide £125 million-worth of Welsh Government investment.

Now, the deal is based on an ambitious vision to position the region for the technologies of the future over the next 15 years. It aims to boost the local economy, to generate almost 10,000 new jobs, and to attract over £600 million from the private sector. The UK Government and the Welsh Government have worked together to help agree the city deal, but it’s important to remember that the deals are led by the ambition of local authorities and by regional collaboration amongst stakeholders. Leaders and chief executives of all four authorities have been vitally important in crafting the deal, as well as local health boards and universities. I want to acknowledge the contribution of Sir Terry Matthews, who has played a crucial role throughout the process, and, in the latter stages, the leadership of Rob Stewart, the leader of Swansea city council, was pivotal in bringing the whole deal to a conclusion. Over the past few months, Swansea, Carmarthen, Neath Port Talbot and Pembrokeshire councils have all worked with partners across the public and private sectors to come to a view of what is important for the future of the region to identify the steps that will allow them to produce sustainable economic growth in all parts of it. Unlike the Cardiff capital city deal, this deal begins by identifying 11 major project proposals. They’re put forward within the themes of health, energy, economic acceleration and smart manufacturing. All those proposals will require further work. They will all need to be presented. We are by no means without opportunities to take advantage of low and zero-carbon ideas as those project ideas are further developed and brought before funders. Together, they will deliver world-class facilities in physical infrastructure, together with major investment in the region’s digital infrastructure too.

The deal identifies and builds on the enormous strengths of the area. In energy, it takes the huge potential for renewables, and focuses on realising the potential of Pembroke Dock as a place for testing offshore energy technology and its commercialisation. In smart manufacturing, at the geographical opposite end of the deal area, there will be a new steel science centre, with a particular focus on environmental and energy improvement. In the life sciences—a key element in the future of the local economy—there is bolstering, through the deal, in new actions to integrate research and provide business incubator and clinical trials. And right across the whole of the deal area, the potential for economic acceleration is recognised as resting not simply on physical infrastructure, but crucially on the development of human capital. That is why, in all geographical parts of the Swansea city deal, there will be skills and talent development as an integral part of all the different investments that the deal brings.

It’s important to remember, Llywydd, too, that the development of city deals should not be seen as simply project delivery and funding vehicles. The Swansea city deal is meant to be a catalyst to capture the commitment that so many individuals and organisations demonstrate to the future prosperity of south-west Wales, to enhance a collective confidence that the investments secured through the deal can be put to work for the benefit of the whole region. And of course, as the Minister with responsibility for local government, I am particularly interested to see how the city deal unlocks the regional potential of the area. And building on what has been achieved in the Cardiff capital deal, our White Paper on local government reform proposes that the city deal areas become the place where we locate, in future, the responsibility for economic development, regional transport—as Mike has emphasised throughout his contribution—and land use planning. If you bring those responsibilities together and have them discharged on a regional basis, we believe that that will complement the deal and make sure that it delivers its full potential. To do that, the deal has a set of agreed governance arrangements, and a clear commitment to an implementation plan.

The governance arrangements are centred on a joint cabinet. It is very important, I believe, that final accountability in decision making should rest in the hands of elected individuals. Alongside the joint cabinet, there will be an economic strategy board that will be chaired by a representative of local private industry. It will monitor progress on the delivery of the deal and provide strategic advice to the joint committee on the way that the deal is operating on the ground. That governance arrangement will work with the UK Government and the Welsh Government to develop an agreed implementation, monitoring and evaluation plan in advance of implementation, and that will set out the proposed approach to making sure that we know that we can track the investments that we make and the impacts that they have on the local economy and on local communities. The city deal delivery team will provide the UK and Welsh Governments with a quarterly performance report. A joint scrutiny committee will be drawn from the membership of the four authorities to provide an independent scrutiny function and, in that way, involvement of local populations, as Suzy Davies said, is built into the way the deal is structured from the outset.

Now, anybody who has been involved in Welsh public life at local authority or at Assembly level will know that working collaboratively brings challenges as well as opportunities, but what we have seen in the Swansea bay city deal is a group of local authorities with significant other players willing to come together, willing to overcome those challenges, to find new ways of challenging traditional ways of working, to find shared objectives, and to make the compromises that are inevitable if you are going to agree on long-term investments dedicated to making the very most of the investment that is available. We stand on the cusp of this new deal, with the potential that it has for south-west Wales. Now, it will be for all those who have come round the table so successfully to date to go on demonstrating that they can turn the very promising plans that we have been able to support into real action on the ground.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gadewch i mi ddechrau drwy ddiolch i Mike Hedges am ddefnyddio ei ddadl fer heddiw ar bwnc bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe. Rwy’n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau ar y fargen ei hun, yr hyn y mae’n ei roi i dde-orllewin Cymru, a’r potensial sydd ganddi ar gyfer dyfodol economi’r rhan honno o’n gwlad. Rydym wedi cydnabod ers tro y cyfleoedd y mae bargeinion dinesig yn eu cynnig i greu effaith barhaol. Yn wir, safbwynt Llywodraeth Cymru ers mis Tachwedd y llynedd yw bod bargen ddinesig dinas-ranbarth bae Abertawe yn barod i’w harwyddo, ac rydym yn falch iawn yn awr ein bod wedi gallu cyrraedd y pwynt hwnnw. Rydym yn croesawu’r ffaith fod bargen sy’n werth £1.3 biliwn wedi ei harwyddo’n llwyddiannus, a bydd Llywodraeth Cymru, fel prif gyllidwyr y fargen, yn darparu buddsoddiad o £125 miliwn.

Nawr, mae’r fargen yn seiliedig ar weledigaeth uchelgeisiol i baratoi’r rhanbarth ar gyfer technolegau’r dyfodol dros y 15 mlynedd nesaf. Ei nod yw hybu’r economi leol, cynhyrchu bron i 10,000 o swyddi newydd, a denu dros £600 miliwn gan y sector preifat. Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cydweithio i helpu i gytuno’r fargen ddinesig, ond mae’n bwysig cofio bod y bargeinion yn cael eu harwain gan uchelgais yr awdurdodau lleol a thrwy gydweithrediad rhanbarthol ymysg rhanddeiliaid. Mae arweinwyr a phrif weithredwyr pob un o’r pedwar awdurdod wedi bod yn hanfodol bwysig yn y gwaith o ffurfio’r fargen, yn ogystal â byrddau iechyd lleol a phrifysgolion. Hoffwn gydnabod cyfraniad Syr Terry Matthews, sydd wedi chwarae rhan allweddol drwy gydol y broses, ac yn y camau olaf, roedd arweinyddiaeth Rob Stewart, arweinydd cyngor dinas Abertawe, yn allweddol wrth gwblhau’r fargen. Dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae cynghorau Abertawe, Caerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Sir Benfro i gyd wedi gweithio gyda phartneriaid ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat i gytuno ar safbwynt ynglŷn â’r hyn sy’n bwysig i ddyfodol y rhanbarth er mwyn nodi’r camau a fydd yn eu caniatáu i gynhyrchu twf economaidd cynaliadwy ym mhob rhan ohono. Yn wahanol i fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, mae’r fargen hon yn dechrau drwy nodi 11 o gynigion prosiect mawr. Maent wedi’u cyflwyno o dan themâu iechyd, ynni, cyflymu’r economi a gweithgynhyrchu clyfar. Bydd angen rhagor o waith ar yr holl gynigion hynny. Bydd angen cyflwyno pob un ohonynt. Rydym yn bell o fod heb gyfleoedd i fanteisio ar syniadau carbon isel a di-garbon wrth i’r syniadau prosiect hynny gael eu datblygu ymhellach a’u dwyn gerbron cyllidwyr. Gyda’i gilydd, byddant yn darparu cyfleusterau o’r radd flaenaf yn y seilwaith ffisegol, ynghyd â buddsoddiad sylweddol yn seilwaith digidol y rhanbarth hefyd.

Mae’r fargen yn nodi ac yn adeiladu ar gryfderau enfawr yr ardal. Ym maes ynni, mae’n manteisio ar y potensial enfawr ar gyfer ynni adnewyddadwy, ac yn canolbwyntio ar wireddu potensial Doc Penfro fel lle ar gyfer profi technoleg ynni ar y môr a’i masnacheiddio. Ym maes gweithgynhyrchu clyfar, ym mhegwn daearyddol arall ardal y fargen, bydd canolfan wyddoniaeth dur newydd yn canolbwyntio’n benodol ar wella’r amgylchedd ac ynni. Yn y gwyddorau bywyd—elfen allweddol yn nyfodol yr economi leol—drwy’r fargen, cryfheir camau newydd i integreiddio gwaith ymchwil a darparu deorfa fusnes a threialon clinigol. Ac ar draws ardal gyfan y fargen, caiff y potensial ar gyfer cyflymu’r economi ei gydnabod fel rhywbeth sy’n ddibynnol nid yn unig ar seilwaith ffisegol, ond yn allweddol, ar ddatblygu cyfalaf dynol. Dyna pam, ym mhob rhan ddaearyddol o fargen ddinesig Abertawe, bydd sgiliau a datblygu talent yn rhan annatod o’r holl wahanol fuddsoddiadau a ddaw gyda’r fargen.

Mae’n bwysig cofio hefyd, Llywydd, na ddylai datblygiad bargeinion dinesig gael eu gweld yn unig fel cyfryngau ar gyfer cyflawni ac ariannu prosiectau. Bwriedir i fargen ddinesig Abertawe fod yn gatalydd o’r ymrwymiad y mae cymaint o unigolion a sefydliadau yn ei ddangos i ffyniant de-orllewin Cymru yn y dyfodol, er mwyn gwella’r hyder cyfunol y gall buddsoddiadau a sicrhawyd drwy’r fargen eu rhoi ar waith er budd y rhanbarth cyfan. Ac wrth gwrs, fel y Gweinidog sy’n gyfrifol am lywodraeth leol, mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn gweld sut y bydd y fargen ddinesig yn datgloi potensial rhanbarthol yr ardal. A chan adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd gan fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd, mae ein Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol yn cynnig mai yn ardaloedd y bargeinion dinesig y dylid lleoli’r cyfrifoldeb yn y dyfodol dros ddatblygu economaidd, trafnidiaeth ranbarthol—fel y pwysleisiodd Mike drwy ei gyfraniad—a chynlluniau defnydd tir. Os dowch â’r cyfrifoldebau hynny at ei gilydd a’u cyflawni ar sail ranbarthol, credwn y bydd hynny’n ategu’r fargen ac yn sicrhau ei bod yn cyflawni ei photensial llawn. I wneud hynny, mae gan y fargen gyfres o drefniadau llywodraethu y cytunwyd arnynt, ac ymrwymiad clir i gynllun gweithredu.

Mae’r trefniadau llywodraethu yn canolbwyntio ar gyd-gabinet. Rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn mai unigolion etholedig a ddylai fod yn atebol yn y pen draw am benderfyniadau a wneir. Ochr yn ochr â’r cyd-gabinet, bydd bwrdd strategaeth economaidd a gadeirir gan gynrychiolydd o’r diwydiant preifat lleol. Bydd yn monitro cynnydd ar gyflawni’r fargen ac yn rhoi cyngor strategol i’r cyd-bwyllgor ar y ffordd y mae’r fargen yn gweithredu ar lawr gwlad. Bydd y trefniant llywodraethu hwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i ddatblygu cynllun gweithredu, monitro a gwerthuso wedi’i gytuno cyn gweithredu a fydd yn pennu’r dull arfaethedig o sicrhau ein bod yn gwybod y gallwn olrhain y buddsoddiadau a wnawn a’r effeithiau a gânt ar yr economi leol ac ar gymunedau lleol. Bydd tîm cyflawni’r fargen ddinesig yn darparu adroddiad chwarterol ar berfformiad i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Bydd cyd-bwyllgor craffu yn cael ei gynnull o blith aelodau’r pedwar awdurdod i ddarparu swyddogaeth graffu annibynnol ac yn y ffordd honno, bydd y rhan a chwaraeir gan boblogaethau lleol, fel y dywedodd Suzy Davies, yn cael ei chynnwys yn y ffordd y caiff y fargen ei strwythuro o’r cychwyn cyntaf.

Nawr, bydd unrhyw un sydd wedi bod yn rhan o fywyd cyhoeddus Cymru ar lefel awdurdod lleol neu ar lefel y Cynulliad yn gwybod bod gweithio ar y cyd yn creu heriau yn ogystal â chyfleoedd, ond yr hyn a welsom gyda bargen ddinesig bae Abertawe yw grŵp o awdurdodau lleol gyda chwaraewyr eraill o bwys yn barod i ddod at ei gilydd, yn barod i oresgyn yr heriau hynny, i ddod o hyd i ffyrdd newydd o herio ffyrdd traddodiadol o weithio, i ddod o hyd i amcanion a rennir, ac i wneud y cyfaddawdau sy’n anochel os ydych yn mynd i gytuno ar fuddsoddiadau hirdymor ac ymrwymo i fanteisio i’r eithaf ar y buddsoddiad sydd ar gael. Rydym ar fin gwireddu’r fargen newydd hon, gyda’r potensial sydd ganddi ar gyfer de-orllewin Cymru. Nawr, mater i bawb sydd wedi dod o amgylch y bwrdd mor llwyddiannus hyd yn hyn fydd parhau i ddangos y gallant droi’r cynlluniau addawol iawn yr ydym wedi gallu eu cefnogi yn weithredu go iawn ar lawr gwlad.

Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

That brings today’s proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:52.

The meeting ended at 18:52.