National Assembly for Wales

Good afternoon. We are ready to begin today's meeting. The first item this afternoon will be questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Vikki Howells.

Mae trechu tlodi tanwydd yn flaenoriaeth benodol i Lywodraeth Cymru, yn enwedig yng nghyd-destun yr argyfwng tanwydd parhaus. I adlewyrchu hyn, yn ein cyllideb ddrafft, rydym wedi dyrannu mwy na £190 miliwn, dros y ddwy flynedd ariannol nesaf, ar gyfer ymyriadau gyda'r nod o leihau tlodi tanwydd ledled Cymru.

Diolch, Weinidog. Hyd yn oed cyn y cynnydd diweddar yn y cap ar brisiau tanwydd, gwyddom fod bron i hanner yr holl aelwydydd yn wynebu risg o fynd i dlodi tanwydd, ac rwy’n siŵr y bydd fy nghyd-Aelodau, fel fi, wedi gweld cynnydd yn nifer yr etholwyr sy'n cysylltu â hwy mewn dirfawr angen cyngor a chymorth. Mae ymyriadau Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol wrth gefnogi cymunedau fel Cwm Cynon, ond yn wyneb methiant Llywodraeth y DU i ddiwygio’r farchnad ynni ffaeledig, pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd diogelu'r teuluoedd a'r plant sy'n wynebu'r risg fwyaf o fynd i dlodi tanwydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth er gwaethaf pwysau cyllidebol ehangach?

Mae gennym ystod eang o gynlluniau ar gael i gefnogi pobl sy’n wynebu tlodi tanwydd. Soniais, er enghraifft, am y £90 miliwn rydym wedi’i ddyrannu i gynnal ail gynllun cymorth tanwydd Llywodraeth Cymru yn 2022-23, ac mae'r cynllun hwnnw'n cynorthwyo pobl ar incwm isel gyda thaliadau nad ydynt yn ad-daladwy o £200 tuag at eu biliau ynni. Lansiwyd y cynllun hwnnw ar 26 Medi, ac mae wedi’i ymestyn bellach i sicrhau ein bod yn cynnwys mwy o aelwydydd cymwys. Rydym hefyd wedi darparu oddeutu £4 miliwn ar gyfer y Sefydliad Banc Tanwydd, fel y gall gyflwyno taleb tanwydd genedlaethol, a chynllun y gronfa wres yng Nghymru—unwaith eto, mae hyn wedi’i deilwra’n arbennig i ni yma yng Nghymru—i sicrhau y gall aelwydydd sy'n gorfod talu ymlaen llaw am eu tanwydd, gan gynnwys pobl ar fesuryddion talu ymlaen llaw, sydd mewn perygl o hunan-ddatgysylltu, a chartrefi nad ydynt ar y grid, sy'n gorfod swmpbrynu tanwydd ond na allant fforddio llenwi eu tanc, elwa o'r cynllun penodol hwn. Ers mis Awst, mae oddeutu 69 o bartneriaid wedi ymuno â'r Sefydliad Banc Tanwydd, a gallant gyfeirio pobl at dalebau. Mae hynny’n cynnwys wyth partner cenedlaethol ynghyd â phartneriaid ym mhob un awdurdod lleol ledled Cymru. A gwyddom fod talebau tanwydd eisoes wedi bod o fudd i fwy na 14,000 o bobl sy'n byw mewn aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd. Felly, mae'n bwysig fod pobl yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael iddynt. A byddwn hefyd yn argymell y gronfa cymorth dewisol, sydd, unwaith eto, yno i gefnogi pobl gyda'u biliau ynni os ydynt yn ei chael hi'n anodd iawn, a gwn y bydd pob un o'm cyd-Aelodau'n cyfeirio eu hetholwyr bregus yn ariannol at y gronfa honno.

Prynhawn da, Weinidog. Rwyf wedi edrych ar dystiolaeth Sefydliad Bevan i'r Pwyllgor Cyllid. Nodaf y pwynt, a dyfynnaf,

'nad yw mesurau tymor byr i leddfu pwysau costau byw yn gyfystyr â chamau gweithredu i leihau tlodi'.

A gwnaethant nodi y bu cyfyngiadau ar fuddsoddiad mewn tai cymdeithasol ac effeithlonrwydd ynni. Nawr, ar wahân i'r angen i gyflwyno rhaglen Cartrefi Clyd newydd, dylid canolbwyntio ar sicrhau bod eiddo newydd ar gael sy'n effeithlon o ran ynni ac yn gynnes. Yn Abertawe, fodd bynnag, dim ond 91 o gartrefi a gwblhawyd gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, a 18 gan Gyngor Abertawe, yn 2021-22. A gwyddom eisoes fod Cyngor Abertawe yn gyngor sy'n methu cyrraedd ei dargedau tai yn fwy cyffredinol. Felly, Weinidog, pa ymdrechion uniongyrchol rydych yn eu gwneud i gau'r bwlch tai yn Abertawe, i sicrhau bod mwy o fy etholwyr yn ddiogel ac yn gynnes y gaeaf hwn?

Wel, hoffwn ddechrau, wrth gwrs, drwy ganmol y gwaith y mae Cyngor Abertawe yn ei wneud ar adeiladu tai cyngor. Maent wedi buddsoddi'n sylweddol mewn tai cymdeithasol ac mae ganddynt weledigaeth wirioneddol gref ar gyfer tai cyngor ar draws dinas a sir Abertawe. Felly, byddwn yn sicr yn dechrau drwy gydnabod hynny. Ac wrth gwrs, pe bai’r Gweinidog tai yma y prynhawn yma, yn ateb y cwestiwn hwn am y portffolio tai, rwy’n siŵr y byddai’n awyddus i’ch cyfeirio at y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio, sydd yno i sicrhau y gellir uwchraddio tai sydd wedi'u hadeiladu'n barod i fodloni’r safonau sy'n ofynnol i sicrhau nad yw’r trigolion ynddynt mewn tlodi tanwydd, a byddai hefyd yn tynnu sylw at y cyllid sylweddol parhaus rydym yn ei ddarparu i gefnogi'r gwaith o adeiladu tai cymdeithasol yma yng Nghymru. A byddai hefyd yn tynnu sylw, rwy'n siŵr, at yr ymrwymiad fod yn rhaid inni gael 20,000 yn rhagor o gartrefi cymdeithasol ynni isel yn ystod tymor y Senedd hon hefyd. Felly, yn amlwg, mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo ar gyflawni'r addewidion hynny. Mae’r addewidion hynny wedi dod yn anoddach, wrth gwrs, oherwydd yr argyfwng costau byw parhaus, sy’n effeithio ar gontractwyr, mae’n effeithio ar y gadwyn gyflenwi. Felly, yn amlwg, bydd rhai heriau yn hynny o beth hefyd.

Rwy’n cynnal cyfarfodydd rheolaidd ag arweinwyr awdurdodau lleol ac yn trafod effeithiau’r argyfwng costau byw, gan gynnwys y cyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i alluogi awdurdodau i barhau â’u cymorth hollbwysig i drigolion.

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei hateb? Bydd yn ymwybodol fy mod, dros y deufis diwethaf, wedi bod yn codi mater gosod mesuryddion talu ymlaen llaw ac yn galw am waharddiad ar unwaith ar osod y mesuryddion hyn. Golyga'r mesuryddion hyn fod trigolion tlotaf ein cymdeithas yn talu mwy am eu hynni, a Lywydd, rwyf wedi siarad â nifer o elusennau sydd wedi rhoi tystiolaeth i mi fod gorchmynion llys yn cael eu pasio yn eu cannoedd. Nawr, golyga hyn nad oes diwydrwydd dyladwy'n cael ei ddangos, fel mai gosod mesuryddion talu ymlaen llaw yw'r opsiwn priodol i gwsmeriaid. Nid yw hyn yn digwydd. Yr hyn sy'n digwydd yw bod mesuryddion trigolion hynod agored i niwed ein cymdeithas yn cael eu newid yn amhriodol. Weinidog, roeddwn yn falch o weld bod Ed Miliband wedi ymuno â fy ngalwadau yr wythnos hon am waharddiad ar osod mesuryddion talu ymlaen llaw, ond hanfod y pwynt yw na ddylem fod yn newid mesuryddion pobl yng nghanol y gaeaf ac yn ystod argyfwng costau byw. A gaf fi ddiolch i chi am y cymorth rydych yn ei gynnig i'n partneriaid llywodraeth leol, ond a gaf fi ofyn i chi beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi partneriaid llywodraeth leol pan fyddant yn cynghori trigolion y mae eu mesuryddion eisoes wedi cael eu newid i fesuryddion talu ymlaen llaw?

Rwy’n ddiolchgar iawn i Jack Sargeant am godi hyn y prynhawn yma, a hoffwn gydnabod y gwaith anhygoel y mae Jack Sargeant yn ei wneud yn arwain yr ymgyrch ar fesuryddion talu ymlaen llaw. Mae cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n rhagweithiol i gefnogi'r ymgyrch honno ar eich rhan. Felly, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cael cyfarfod pellach gyda chyflenwyr ynni ar 23 Ionawr, ac unwaith eto, bydd yn codi’r pryderon hyn ynghylch adroddiadau fod mesuryddion pobl, gan gynnwys cwsmeriaid agored i niwed, yn cael eu newid i fesuryddion talu ymlaen llaw. A gwn ei bod wedi codi'r un pwyntiau mewn cyfarfodydd blaenorol a gafodd gyda chyflenwyr ynni. Ysgrifennodd y Gweinidog hefyd at Grant Shapps ar 23 Rhagfyr, gan amlinellu ein pryderon ynghylch mesuryddion talu ymlaen llaw, ac rydym yn achub ar gyfleoedd, pan fyddant yn codi, gyda Llywodraeth y DU, unwaith eto, i ddadlau'r achosion hynny. Ac mae swyddogion yn parhau i gysylltu ag Ofgem i ddeall a yw cwsmeriaid y mae eu mesuryddion yn cael eu newid i fesuryddion talu ymlaen llaw yn gallu apelio yn erbyn y penderfyniad, oherwydd, hyd yn hyn, nid yw hynny'n eglur i ni.

Fel y dywed Jack Sargeant, mae hwn yn fater sy'n effeithio'n benodol ar yr aelwydydd mwyaf agored i niwed. Mae’n bryder gwirioneddol fod bron i hanner tenantiaid tai cymdeithasol ar fesuryddion talu ymlaen llaw ar hyn o bryd, ac yn amlwg, golyga hynny y bydd llawer o’r rheini’n talu mwy na’r hyn y bydd cwsmeriaid eraill yn ei dalu am eu hynni. Felly, mae'n gwbl briodol ein bod yn canolbwyntio ein hymdrechion yn y maes penodol hwn. Ac yn amlwg, byddaf yn achub ar gyfleoedd yn fy nhrafodaethau rheolaidd â llywodraeth leol i sicrhau eu bod hwy'n cymryd y camau cywir yn hyn o beth.

Weinidog, mae'n sicr mai’r ffordd orau i lywodraeth leol gefnogi eu trigolion yw osgoi codiadau yn y dreth gyngor. Mae costau ynni cynyddol oherwydd rhyfel anghyfreithlon Putin a chostau bwyd cynyddol o ganlyniad i'r pandemig a newid hinsawdd yn taro aelwydydd yn galed. Y peth olaf sydd ei angen arnynt yw rhagor o godiadau treth. Weinidog, a wnewch chi annog cymedroldeb ymhlith eich cymheiriaid yn yr awdurdodau lleol, ac a ydych yn barod i roi cap ar y dreth gyngor yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod?

Wel, hoffwn ddechrau drwy ddweud nad ydym yn diystyru'r her y mae ein cymheiriaid mewn llywodraeth leol yn ei hwynebu oherwydd y pwysau chwyddiant sydd arnynt ar hyn o bryd. Oherwydd, wrth gwrs, yn union fel y mae gwerth cyllideb Llywodraeth Cymru wedi ei erydu, mae gwerth cyllideb llywodraeth leol hefyd wedi ei erydu. Ond serch hynny, rydym wedi canolbwyntio ein hymdrechion yn ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf ar wasanaethau cyhoeddus, a dyna pam, y flwyddyn nesaf, y byddwn yn darparu cyllid refeniw heb ei neilltuo o dros £5.5 biliwn, a thros £1 biliwn o grantiau penodol i gefnogi awdurdodau lleol yn eu gwasanaethau statudol ac anstatudol. Golyga hynny fod cyllid craidd i lywodraeth leol ar gyfer 2023-24 wedi cynyddu 7.9 y cant, neu £403 miliwn ar sail debyg am debyg o gymharu â’r flwyddyn ariannol hon. Felly, rydym yn gwneud popeth a allwn i sicrhau bod awdurdodau lleol yn y sefyllfa orau bosibl, ond wrth gwrs, gwyddom nad yw'r cyllid ychwanegol y gallwn ei ddarparu yn llenwi'r bwlch a achosir yn bennaf gan chwyddiant, ac o ganlyniad, bydd angen i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau anodd.

Nawr, mae'n wir, wrth gwrs, fod awdurdodau lleol yn gosod eu lefelau treth gyngor eu hunain. Gwn fod nifer yn ymgynghori ar hyn o bryd. Mae gan Lywodraeth Cymru rym i'w capio, fel y dywedwch, ond ni chredaf ein bod wedi cyrraedd y pwynt eto lle gallem wneud penderfyniad ar hynny, ac mae’n sicr yn rhywbeth na fyddem yn ei wneud ar chwarae bach; mae'n rhywbeth y byddem yn ei wneud mewn achosion lle mae'r codiadau hynny'n amlwg yn ormodol. Felly, er eglurder, rydym yn credu'n wirioneddol mai mater i awdurdodau lleol yw pennu lefelau eu treth gyngor; mae'n rhan bwysig o ddemocratiaeth leol.

Gwyddom fod y problemau economaidd sy’n ein hwynebu yn deillio o Stryd Downing—[Torri ar draws.]—a bod y rheoli economaidd di-glem yn Llundain, ynghyd â Brexit, wedi arwain at un o’r argyfyngau costau byw mwyaf a welwyd erioed i lawer ohonom. Nawr, mae hyn yn gwneud i'r Blaid Geidwadol chwerthin, wrth gwrs, oherwydd pan fydd pobl yn llwglyd, pan fydd pobl yn oer, nid ydynt yn malio dim am yr hyn sy'n digwydd i'r bobl hynny, ond ar yr ochr hon i'r Siambr, wrth gwrs, rydym yn malio. A’r hyn yr hoffwn i chi ei wneud, Weinidog, yw defnyddio eich grym fel catalydd i ddod â phobl ynghyd. Mae’r ddau argyfwng sy’n wynebu pobl yng Nghymru, yr argyfwng newyn a'r argyfwng gwresogi, fel y dywedais, yn argyfyngau nad ydynt yn cael eu datrys gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, a’r hyn sydd angen i ni ei wneud yw camu i’r adwy i ddod â phobl ynghyd, fel y gallwn rannu arferion gorau a rhannu adnoddau i fynd i’r afael â’r argyfwng gwirioneddol sy’n wynebu rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed ym Mlaenau Gwent, yng Ngŵyr, ac ar draws y wlad.

Byddwn yn cytuno’n llwyr mai un o’r pethau pwysicaf y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud yw dod â'r rheini sydd â gyfrifoldebau am wasanaethu ein dinasyddion ynghyd i sicrhau bod ein hymdrechion yn cael eu cyfuno a’n bod oll yn canolbwyntio ar y pethau mwyaf pwysig i bobl, a dyna un o'r rhesymau pam y cawsom gyfarfodydd bob pythefnos gyda'n cymheiriaid mewn llywodraeth leol dros yr hydref. Un o'r eitemau sefydlog yn y cyfarfodydd pythefnosol hynny oedd yr argyfwng costau byw, ochr yn ochr ag eitem sefydlog arall, sef Wcráin. Rydym wedi newid y cyfarfodydd hynny bellach i fod yn rhai misol, gan fod y sefyllfa, ar y dechrau, yn golygu bod angen inni lunio ymyriadau newydd, ond mae’r ymyriadau newydd hynny bellach ar waith. Ond wrth gwrs, mae hefyd yn eitem sefydlog bellach i gyngor partneriaeth Cymru, a fydd yn cyfarfod nesaf ar 2 Mawrth, ac wrth gwrs, mae hwnnw'n fforwm gwasanaethau cyhoeddus llawer ehangach, i sicrhau bod holl gyrff y sector cyhoeddus a gwirfoddol yn gweithio i'r un cyfeiriad, fod pob un ohonynt yn cyfrannu at yr ymdrech i gefnogi ein dinasyddion drwy'r argyfwng costau byw. A hoffwn sôn hefyd am is-bwyllgor y Cabinet ar gostau byw, a sefydlwyd gan y Prif Weinidog. Nawr, rydym yn gwahodd partneriaid o'r tu allan i'r Cabinet i bob yn ail o gyfarfodydd y pwyllgor hwnnw. Felly, mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach, er enghraifft, a Chydffederasiwn Diwydiant Prydain wedi ymuno â ni, ac rydym wedi cael cynrychiolwyr o'r sector gwirfoddol, i sicrhau bod ein holl ymdrechion yno gyda’i gilydd i gefnogi ein trigolion drwy’r argyfwng costau byw.

Questions now from party spokespeople. The Conservative Party spokesperson, Sam Rowlands. 

Diolch, Lywydd. Cyn imi ofyn fy nghwestiwn, rwy’n siŵr, Lywydd, yr hoffech ymuno â mi i groesawu aelodau o Senedd Canada, sydd wedi ymuno â ni heddiw drwy Gymdeithas Seneddol y Gymanwlad, ac sy'n cael y pleser o arsylwi ar ein trafodion y prynhawn yma. Rwy’n siŵr y byddant yn mwynhau'r profiad cymaint â ni.

Prynhawn da, Weinidog. Fe wnaethoch grybwyll, mewn ymateb i un o’ch cwestiynau yn gynharach, y setliad dros dro i lywodraeth leol, ac yn wir, mae’r cynnydd o 7.9 y cant i awdurdodau lleol wedi’i groesawu’n gyffredinol gan yr awdurdodau hynny, ond mae nifer o arweinwyr wedi mynegi pryderon. Mae arweinydd Llafur Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Andrew Morgan, yr ydych yn ei adnabod yn dda, rwy'n siŵr, wedi dweud bod gan gynghorau benderfyniadau anodd o’u blaenau. Dywed arweinydd Cyngor Sir Ynys Môn, Llinos Medi o Blaid Cymru, y bydd angen gwneud toriadau anodd i wasanaethau lleol o ganlyniad i’r setliad hwn. Mae Cyngor Sir Powys, sy'n cael ei redeg gan y Democratiaid Rhyddfrydol yn edrych ar gau ysgolion gwledig, ac ymgynghorodd Cyngor Sir Fynwy, sy'n cael ei redeg gan Lafur, ar doriadau i oriau canolfannau hamdden hefyd. Hyn oll tra bo'n trethdalwyr yn debygol o wynebu cynnydd pellach yn eu trethi. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, fel y sylwadau gan arweinwyr y cynghorau hynny, ac o ganlyniad i’ch penderfyniadau cyllido, pa benderfyniadau anodd pellach y credwch y bydd yn rhaid i’n cynghorau lleol eu gwneud? A pha wasanaethau y credwch y bydd yn rhaid i'n trigolion wynebu eu gweld yn cael eu torri?

Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod ein setliad cyffredinol i lywodraeth leol, gyda'r cynnydd o 7.9 y cant ar y flwyddyn ariannol hon, wedi’i groesawu’n gyffredinol gan lywodraeth leol. Credaf ein bod wedi darparu’r setliad gorau posibl y gallem fod wedi'i ddarparu. Rhoesom fwy o gyllid i lywodraeth leol na’r cyllid a gawsom mewn cyllid canlyniadol o fesurau a amlinellwyd gan Lywodraeth y DU yn natganiad yr hydref ym meysydd gofal cymdeithasol ac addysg. Bu modd inni wneud hynny drwy gynnal ymarfer poenus iawn ein hunain ar draws y Llywodraeth yn nodi meysydd lle gallem ailflaenoriaethu cyllid tuag at lywodraeth leol a thuag at ein gwasanaeth iechyd. Fe welwch yr holl fanylion hynny, wrth gwrs, yn y gyllideb ddrafft a osodwyd. Felly, nid wyf yn diystyru'r ffaith y bydd yn rhaid i lywodraeth leol wneud cyfres o benderfyniadau anodd yn lleol. Dylai'r penderfyniadau hynny nawr gael eu harwain yn lleol; gwn y byddant yn ymgynghori â'u trigolion ynghylch beth yw blaenoriaethau eu trigolion. Ond o dan yr amgylchiadau, rydym wedi darparu’r setliad gorau posibl. Mater i’r Ceidwadwyr Cymreig, wrth gwrs, yw darparu eu cyllideb amgen, y gwn iddi gael ei haddo i ni y llynedd, ond nid ydym wedi'i gweld eto.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Mater allweddol mewn perthynas â'r cyllid i awdurdodau lleol yw’r ffordd y caiff y cyllid hwnnw ei ddosbarthu. Fel y gwyddoch, daw rhan sylweddol o gyllid y cynghorau hynny ar ffurf grantiau. Credaf fod oddeutu £1.4 biliwn o’r cyllid y bydd y cynghorau hynny’n ei gael yn dod mewn grantiau. Wrth gwrs, mae’r arian ei hun i’w groesawu, ond efallai y gall y cyfarwyddyd gan Lywodraeth Cymru ynghylch ble a phryd y dylid gwario’r grantiau hynny fod yn gyfyngol ac achosi baich gweinyddol sy’n llesteirio gwaith ein cynghorau. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, sut rydych yn gweithio gyda’r cynghorau hynny i sicrhau y gellir cael rhagor o hyblygrwydd ar ddyrannu grantiau? Sut rydych yn gweithio i sicrhau bod grantiau’n mynd i adran heb ei neilltuo o’u cyllid fel y gallant wario’r arian hwnnw ar yr hyn sydd orau iddynt hwy a’r hyn sydd orau i’w trigolion lleol?

Credaf fod hwn yn faes lle mae’n debyg fod gennym fwy o dir cyffredin, gan fod hwn yn waith y buom yn ei wneud gydag awdurdodau lleol dros yr ychydig fisoedd diwethaf, ar eu cais hwy, i archwilio pa feysydd cyllid grant y gellid eu symud, o bosibl, i mewn i'r grant cynnal refeniw ar sail tymor byr neu barhaol. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond rydym wedi llwyr ymrwymo i edrych ar hynny. Bydd amserlenni, wrth gwrs, yn bwysig ar gyfer y gwaith hwnnw. Ond hoffwn roi sicrwydd i chi a chyd-Aelodau eraill sydd â diddordeb yn hyn fod swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda swyddogion CLlLC ac yn siarad â thrysoryddion ledled Cymru i archwilio'r hyn a allai fod yn bosibl.

Diolch, Weinidog. Os caf, hoffwn ganolbwyntio fy nghwestiwn olaf ar gyfarfodydd cyngor rhithwir. Mae'n fater rwyf wedi'i godi sawl gwaith yma yn y Siambr, ac mae'n fater a godais gyda chi yr wythnos diwethaf yn ogystal. Hefyd, gwelsom stori arall yn y cyfryngau ddoe yn dangos llanast o sefyllfa lle mae'n edrych fel pe bai gweithred rywiol honedig wedi digwydd dros gyfarfod Zoom yn ystod un o gyfarfodydd cabinet cyngor sir y Fflint—cwbl amhriodol, ond mae'n tynnu sylw unwaith eto at rai o'r problemau a welwn mewn cyfarfodydd llywodraeth leol rhithwir. Er bod gan gyfarfodydd rhithwir eu rhinweddau, wrth gwrs, mynegais fy mhryderon wrthych yr wythnos diwethaf ynglŷn â sut y cânt eu rheoli. Mynegais bryderon ynglŷn â chynghorydd yr honnir ei fod yn gyrru wrth bleidleisio, rydym wedi gweld tystiolaeth o drafodion yn cael eu golygu cyn iddynt gael eu cyhoeddi ar-lein, a nawr yr adroddiadau diweddaraf yn y newyddion am y weithred ofnadwy hon a ddigwyddodd yng nghyngor sir y Fflint. Mae'n dangos sut y gellir camddefnyddio cyfarfodydd rhithwir mewn ffordd na all ddigwydd mewn cyfarfodydd wyneb yn wyneb. Felly, yr wythnos diwethaf, pan wnaethom gyfarfod, Weinidog, fe ddywedoch chi y byddech yn ceisio cyhoeddi canllawiau pellach i gynghorau. Tybed a wnewch chi ystyried cyflymu’r broses o gyhoeddi’r canllawiau hynny a chael trafodaethau gyda chynghorau i sicrhau eu bod yn cynnig cyfarfodydd hybrid ac nid cyfarfodydd rhithwir yn unig, gan fod cyfarfodydd wyneb yn wyneb mor bwysig i’n trigolion ac i waith cynghorau.

Diolch am godi’r pwynt hwnnw y prynhawn yma. Rwyf am ddechrau drwy gydnabod y gall gweithio hybrid a gweithio rhithwir fod yn ffordd wirioneddol bwysig o gynyddu amrywiaeth mewn democratiaeth, fel y buom yn ei drafod yr wythnos diwethaf, o ran gwneud y cyfarfodydd hynny’n fwy hygyrch i bobl mewn gwaith llawn amser, pobl a chanddynt ymrwymiadau teuluol, ymrwymiadau gofalu, pobl sy'n hunangyflogedig, ac eraill. Ond yn sicr, byddem yn disgwyl yr un ymddygiad gan bobl sy’n mynychu’r cyfarfodydd hynny ag y byddech yn ei ddisgwyl mewn siambr cyngor. Felly, byddaf yn archwilio gyda'r prif swyddog digidol ar gyfer llywodraeth leol beth arall y gallwn ei wneud yn hyn o beth i sicrhau bod pawb yn deall yr hyn a ddisgwylir ganddynt yn y cyfarfodydd hynny, ac efallai y gallem gael sgwrs bellach ynglŷn â mwy o'ch syniadau yn y maes hwn y tu allan i’r Siambr.

Cyn imi alw ar lefarydd Plaid Cymru, a gaf fi ailadrodd y croeso i’r seneddwyr o Ganada i’n Senedd heddiw? Ac rwy'n gobeithio y cewch ymweliad cynhyrchiol â Chymru a'n Senedd, a diolch am ddod ag ychydig bach o'ch tywydd gaeafol i ni hefyd.

So, a very warm welcome to all of you. Plaid Cymru spokesperson next, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Lywydd. Ac roedd yn dda iawn rhannu awr o’n hamser ni hefyd yn cymharu nodiadau mewn perthynas â’r gwaith a wnawn ar y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith.

So, thank you for that.

Weinidog, rydym wedi clywed am bryderon ynghylch contractio gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig mewn perthynas â llywodraeth leol, o ganlyniad i sefyllfa ariannol ein cynghorau. Nawr, un enghraifft amlwg o hynny, wrth gwrs, oedd y ffaith bod Casnewydd yn ystyried diffodd goleuadau stryd bob yn ail rhwng hanner nos a 6 a.m. i leihau costau ynni. Mae rhai o'm cyd-Aelodau ar y meinciau hyn eisoes wedi codi pryderon ynghylch yr effaith y gallai hynny ei chael a’r canlyniadau, yn enwedig o ran peryglu diogelwch cerddwyr gyda’r nos, yn enwedig menywod, a phobl nad ydynt yn hyderus ac yn gadarn ar eu traed, efallai—pobl hŷn ac yn y blaen—a chanlyniadau posibl felly o ran iechyd meddwl a chorfforol gwaeth. Mae cydberthynas gref, wrth gwrs, rhwng gwell goleuadau stryd a chyfraddau troseddu is hefyd. Felly, mae'n amlwg y gall un penderfyniad syml—dywedaf 'syml' mewn modd amodol, ond un penderfyniad—arwain at oblygiadau ac effeithiau ehangach o lawer.

Felly, fy nghwestiwn i chi yw: pa gyngor rydych yn ei roi i gynghorau lleol, neu pa drafodaethau rydych yn eu cael gydag awdurdodau lleol? Oherwydd yn amlwg, yn y pen draw, mae'r penderfyniadau ynysig hyn—. A gallech gynyddu effaith y penderfyniadau hyn os ydynt yn benderfyniadau cyfunol—effeithiau cyfunol penderfyniadau tebyg a wneir mewn mannau eraill. Ond pa gyngor rydych yn ei roi i gynghorau lleol ynghylch y risg y gallai rhai o'r penderfyniadau hyn, a wneir heddiw i arbed arian, gostio mwy o arian i bwrs y wlad yn fwy hirdymor?

Credaf fod yr enghraifft a roddwch yn tynnu sylw at y penderfyniadau anodd y mae awdurdodau lleol yn eu hystyried ar hyn o bryd, ac maent yn cwmpasu ystod eang iawn o faterion sydd o bwys i'w trigolion. Felly, mae'n rhaid gwneud penderfyniadau, wrth gwrs, drwy lens Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, felly bydd angen iddynt ystyried beth y mae'r penderfyniadau a wnânt yn ei olygu o ran cymunedau cynaliadwy. Ac wrth gwrs, bydd yr asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb yn bwysig hefyd o ran deall yr effaith ar bobl â nodweddion gwarchodedig penodol: ar fenywod, pobl hŷn, a roesoch fel enghreifftiau.

Felly, gwn y bydd cynghorau'n gwneud y gwaith hwnnw'n ddiwyd, ond gwn y bydd yn rhaid i gynghorau wneud rhai penderfyniadau anodd, oherwydd maent yn siarad â mi ynglŷn â'r bylchau sy'n dal i fodoli yn y cyllid sydd ganddynt ar gyfer y flwyddyn nesaf. A gwn eu bod yn nodi rhai o'r cynigion hynny yn eu hymgynghoriadau â thrigolion lleol. Felly, yn amlwg, bydd yn rhaid iddynt wrando'n ofalus iawn ar yr hyn y mae trigolion lleol yn ei ddweud wrthynt yw eu blaenoriaethau ar gyfer eu cymunedau wrth iddynt symud ymlaen. Ond fel y dywedaf, rydym wedi darparu'r setliad gorau posibl i awdurdodau lleol. Credaf y byddai’n rhaid ichi fynd yn bell, yn ôl pob tebyg, i ddod o hyd i arweinydd llywodraeth leol y byddai’n well ganddynt fod yn Lloegr nag yng Nghymru, ac mae’n debyg y byddech yn dod o hyd i sawl un yn Lloegr y byddai’n well ganddynt fod yma hefyd. Y rheswm am hynny yw ein bod, drwy gydol blynyddoedd hir cyni, yn dal i ddiogelu llywodraeth leol hyd eithaf ein gallu. Felly, mae hynny'n parhau i fod yn wir, ein bod yn eu diogelu yn y flwyddyn ariannol nesaf hyd eithaf ein gallu. A disgrifiais yn gynharach yn y sesiwn hon y gwaith anodd a wnaethom i ailgyfeirio arian tuag at lywodraeth leol ac iechyd o feysydd eraill y Llywodraeth.

Wel, fy mhryder i yw Cymru, wrth gwrs; nid oes gennyf unrhyw awdurdodaeth dros Loegr. Ond yn sicr, credaf fod angen inni fod yn ymwybodol y bydd y penderfyniadau unigol hyn yn arwain, efallai, at bwysau o gyfeiriadau eraill.

Nawr, yn gysylltiedig â hyn, mewn gwirionedd, mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth a rheoliadau, ac rydym yn cefnogi llawer ohonynt, ac maent yn deilwng iawn o ran yr hyn rydym am ei gyflawni ac mae ganddynt fwriadau da, ond mae llawer ohonynt yn cyflwyno dyletswyddau a chyfrifoldebau ychwanegol i lywodraeth leol. Rydym wedi'i weld yn digwydd gyda sefydliadau fel Cyfoeth Naturiol Cymru, lle, ychydig flynyddoedd yn ôl, roedd Deddf Cynllunio (Cymru) 2015, Deddf cenedlaethau’r dyfodol, Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, oll wedi pentyrru dyletswyddau ychwanegol ar y sefydliad penodol hwnnw, ar yr un pryd, wrth gwrs, â chyllidebau llai, gan ei roi ar drywydd eithaf anghynaliadwy o ran darparu'r gwasanaethau hynny. Hoffwn ofyn i chi i ba raddau rydych chi'n ystyried y pwysau hwnnw ar lywodraeth leol. Rwyf wedi crybwyll hyn gyda chi o’r blaen: pa ystyriaeth y mae’r Llywodraeth wedi’i rhoi i ailbroffilio’r gwaith o gyflwyno rhai o’r dyletswyddau hyn? Mae'r parthau 20 mya yn amlwg yn golygu baich gwaith aruthrol y mae angen ei gwblhau. A yw hynny’n rhywbeth y byddai’r Llywodraeth yn agored i'w ohirio, efallai, neu edrych ar ailbroffilio ei disgwyliad i lywodraeth leol gyflwyno hynny? Hyd yn oed y gwaharddiad ar blastig untro—bydd cyfrifoldeb gorfodi ar lywodraeth leol. Nawr, hoffai pob un ohonom weld hynny ar waith cyn gynted â phosibl, ond credaf fod angen pragmatiaeth ac ymagwedd ymarferol tuag at rywfaint o hyn. Felly, fy nghwestiwn yw: i ba raddau rydych yn edrych yn weithredol ar yr agenda hon, ac i ba raddau rydych yn trafod hyn gyda llywodraeth leol? Ac os ydych, efallai y gallech roi rhai enghreifftiau i ni o rai pethau rydych chi'n eu hystyried yn hynny o beth.

Os caf ddychwelyd am ychydig at ran gyntaf eich cwestiwn, hoffwn ddweud mai dyma un o'r rhesymau pam fod yr asesiadau effaith strategol mor bwysig, gan eu bod yn edrych ar effaith gronnol penderfyniadau amrywiol ar bobl, ac wrth gwrs, ar bobl a chanddynt fwy nag un nodwedd warchodedig hefyd. Felly, mae’r mathau hynny o asesiadau effaith yn wirioneddol ddefnyddiol i'n helpu i ddeall effaith penderfyniadau.

Ond wedyn, o ran llywodraeth leol, roedd y pethau y gwnaethant ofyn i ni edrych arnynt, ac roeddem yn falch o wneud hynny, yn cynnwys y pwynt ynglŷn â symud grantiau i’r grant cynnal refeniw, naill ai am gyfnod penodol neu’n barhaol. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn edrych yn weithredol arno ar hyn o bryd. Rydym yn edrych ar ein holl grantiau gwahanol ac yn archwilio beth allai fod yn bosibl. Mae honno'n drafodaeth barhaus, fel y dywedais, gyda CLlLC a chyda thrysoryddion ledled Cymru.

Peth arall y gwnaethant ofyn inni edrych arno oedd effaith beichiau rheoleiddiol. Felly, yn amlwg, mae hwn yn ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, y byddem yn edrych ar y beichiau gweinyddol ar awdurdodau lleol, ac mae hwnnw'n waith sydd, unwaith eto, yn mynd rhagddo gydag awdurdodau lleol. Ond credaf fod gan rai ohonynt bryderon arbennig am rai o’r systemau rheoleiddio, felly rydym yn edrych ar rai o’r pryderon penodol hynny a oedd ganddynt hefyd, gan ein bod yn agored iawn i gael yr holl drafodaethau hyn gydag awdurdodau lleol i geisio sicrhau y gallwn ymddiried ynddynt i fwrw ymlaen â’r gwaith y mae angen iddynt ei wneud.

Ac yna, ar y pwynt ynghylch ailbroffilio neu edrych eto ar rai o'n hymrwymiadau, unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth rydym yn ei archwilio gyda llywodraeth leol. Credaf fod safbwyntiau gwahanol i'w cael ynglŷn â rhai o’r pethau hyn. Er enghraifft, y parthau 20 mya, yn amlwg, mae hwnnw'n ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Gwn fod safbwyntiau cryf i'w cael ynglŷn â'r ymrwymiad penodol hwnnw. Ond rydym yn cymryd rhan agored yn y trafodaethau hyn gyda llywodraeth leol.

Y byrddau iechyd lleol sy'n gyfrifol am yr adnodd ar gyfer hybu iechyd cyhoeddus sylfaenol. Mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am feysydd iechyd y cyhoedd eraill, megis diogelu iechyd ac iechyd cyhoeddus amgylcheddol. Mae awdurdodau lleol yn gweithio'n agos gyda phartneriaid, gan gynnwys byrddau iechyd lleol, ar rai meysydd hybu iechyd, megis y cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff.

Yes, thank you very much for that response. Of course, the Minister for health pointed her finger a little at the public with regard to the public's responsibility to be more careful of their health and to do more to exercise and to eat more healthily and so on. I felt that pointing the finger at the public with regard to the NHS's difficulties was rather harsh, but I understand the point she was making. But, of course, the Government itself isn't helping in this regard, because we've talked about the cuts that local authorities are facing, of course—leisure centres are closing, public health programmes are being cut. So, do you agree with me that there is a contradiction—a major contradiction—here where, on the one hand, the Government is saying, 'Well, do more to live more healthily', and on the other hand there is a lack of funding from the Government that means that the leisure centres and the public health programmes and the support available to help people to live more healthily are being cut?

Wel, yn gyntaf, hoffwn roi sicrwydd i chi ein bod yn ymwybodol iawn ac yr un mor bryderus ynghylch y pwysau y mae'r argyfwng ynni presennol a'r argyfwng costau byw yn ei roi ar y sector chwaraeon a hamdden. Wrth gwrs, golyga'r setliad llywodraeth leol dros dro fod rhai awdurdodau lleol bellach wedi gwrthdroi eu cynlluniau i gau rhai o’u cyfleusterau, sy’n bwysig iawn yn fy marn i, gan ei fod yn dangos eu bod yn blaenoriaethu’r cyfleusterau hynny gyda’r cyllid ychwanegol rydym wedi gallu ei ddarparu. Gwn, er enghraifft, fod rhai pethau fel pyllau nofio, lle mae awdurdodau a gweithredwyr eu pyllau nofio yn bryderus am nad ydynt wedi cael cynnig amddiffyniad o dan gynllun gostyngiadau biliau ynni newydd Llywodraeth y DU, felly rydym yn cefnogi’r ymdrechion i sicrhau bod y mathau hynny o gyfleusterau'n cael eu categoreiddio fel defnyddwyr ynni dwys. Mae'n werth cydnabod hefyd, fel rhan o'u buddsoddiadau cyllid cyfalaf, fod Chwaraeon Cymru yn ymchwilio i ffyrdd y gallant gefnogi'r sector mewn perthynas ag ynni gwyrdd, ac maent wedi cysylltu â gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru i drafod y materion ymarferol yn y cyswllt hwnnw. Felly, yn amlwg, mae'r rhagolygon ariannol yn heriol iawn ar hyn o bryd, ond gwn fod awdurdodau'n ceisio blaenoriaethu’r gwasanaethau anstatudol hyn, ac mae gennym sawl cwestiwn ynglŷn â'r rheini y prynhawn yma hefyd, fel rhan o’u hymateb i'r argyfwng costau byw, ac i gefnogi pobl.

Gan fod y boblogaeth dros 65 oed yn debygol o gynyddu'n sylweddol dros y pum mlynedd nesaf, mae'n hanfodol fod ein hawdurdodau lleol yn cael cyllid digonol i gefnogi ein poblogaeth hŷn, ac rydym yn gwybod bod ein gofal cymdeithasol yng Nghymru mewn llanast. Clywsom y pryderon am y cyllid neulltiedig a'r ffordd y mae arian yn cael ei roi i awdurdodau lleol. Clywsom ein cyd-Aelod, Llyr Gruffydd yn amlinellu'r cyfrifoldebau sydd ar awdurdodau lleol o ganlyniad i ddeddfwriaeth wael sy'n mynd o'r fan hon, ac sy'n cael ei chodi gan awdurdodau lleol wedyn.

Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn disgrifio cymunedau sydd o blaid pobl hŷn fel llefydd lle mae pobl hŷn, cymunedau, polisïau, gwasanaethau, lleoliadau a chyrff yn cydweithio mewn partneriaeth i gefnogi ac i alluogi pawb ohonom i heneiddio'n dda. Ym mis Ebrill 2022, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fod £1.1 miliwn ar gael i awdurdodau lleol er mwyn cefnogi eu gwaith i fod o blaid pobl hŷn ac i sicrhau bod pobl hŷn yn rhan o'r gwaith o lunio a chynllunio gwasanaethau lleol. Mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi gweithio arno gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, ac mae hi wedi pwysleisio bod angen i fuddsoddiad o'r fath barhau. Weinidog, pa gynnydd a gyflawnwyd gan y buddsoddiad o £1.1 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac ai eich bwriad chi, a bwriad y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn wir, yw parhau i fuddsoddi mewn creu cymunedau sydd o blaid pobl hŷn yn 2023-24? Diolch.

Diolch am y cwestiwn hwnnw ac rwyf innau hefyd wedi cael cyfarfod da iawn gyda'r comisiynydd pobl hŷn, a siaradodd yn angerddol iawn am botensial cymunedau sydd o blaid pobl hŷn. Gallaf gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru, ar gyfer 2023-24, drwy'r gronfa diwygio gofal cymdeithasol yn darparu grant o £50,000 i bob awdurdod lleol, fel eu bod yn gallu penodi swyddog arweiniol i gefnogi eu gwaith tuag at fod yn rhan o rwydwaith Sefydliad Iechyd y Byd o gymunedau a dinasoedd sydd o blaid pobl hŷn. Gwn y byddai'r Dirprwy Weinidog yn fwy na pharod i ddarparu gwybodaeth fanylach am y gweithgareddau sy'n digwydd yn lleol.

Mae newid hinsawdd yn flaenoriaeth drawslywodraethol ac rwy'n gweithio'n agos gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd a chyda fy nghyd-Weinidogion eraill yn y Cabinet i gefnogi cyflawniad Cymru Net Sero, ac i gynorthwyo awdurdodau lleol i gyflawni eu hymrwymiadau.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog, ac rydym wedi cael llawer o drafodaethau yn y Siambr hon ynglŷn â sicrhau bod digon o gyfalaf i ddatgarboneiddio, i lywodraeth leol ddatgarboneiddio a buddsoddi yn eu prosiectau gwyrdd. Ond nid arian yw'r cyfan, ychwaith. Mae angen gwneud yn siŵr hefyd fod yna ddigon o gyfalaf dynol gyda'r sgiliau a'r wybodaeth gywir sydd eu hangen arnynt i gyflawni'r rolau hynny, ac rwy'n gwybod bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn eu tystiolaeth ar gyllideb ddrafft y Llywodraeth, wedi rhannu eu pryderon ynghylch prinder staff â sgiliau gwyrdd, yn ogystal â'r anawsterau a brofwyd gan gyrff cyhoeddus gyda chadw staff sydd â'r sgiliau gofynnol oherwydd gwahaniaethau yng nghyflogau'r sector preifat.

Weinidog, tybed pa drafodaethau a gawsoch gyda chymheiriaid mewn llywodraeth leol ynglŷn â datblygu ac ariannu strategaeth recriwtio, cadw ac uwchsgilio, fel bod gan staff wybodaeth a sgiliau gofynnol mewn materion gwyrdd. A pha ystyriaeth a roddwyd gennych i wella rôl cyd-bwyllgorau corfforedig, fel y gall cyllidebau cyfun ac ymdrechion cyfun gyflawni rhai o'r ymrwymiadau hyn?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn hwnnw y prynhawn yma, ac rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae panel datgarboneiddio Cymru yn ei wneud ar sicrhau bod gan bob awdurdod lleol gynlluniau yn eu lle er mwyn helpu i'w symud tuag at y nod o sero net yn y sector cyhoeddus erbyn 2030.

Rwy'n meddwl mai un o'r meysydd lle mae angen inni roi llawer iawn o ffocws yw caffael wrth gwrs, oherwydd mae dros 60 y cant o allyriadau cynghorau'n codi drwy gaffael nwyddau a gwasanaethau. Rwy'n crybwyll hynny oherwydd dyna un o'r meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn sgiliau ar gyfer y sector penodol hwnnw. Felly, rydym wedi bod yn buddsoddi yn y cymwysterau proffesiynol, ac yn cynorthwyo pobl i gyflawni cymwysterau proffesiynol yn y sector cyhoeddus, fel bod ganddynt y sylfaen sgiliau honno a'r wybodaeth sydd ei hangen, ond yn enwedig felly gyda ffocws nawr ar ddatgarboneiddio. Ddoe ddiwethaf, cefais gyfle i gyfarfod â'r unigolion drwy Curshaw a oedd yn datblygu cyfnod alffa ein canolfan ragoriaeth caffael. Roedd hwnnw'n gyfarfod diddorol iawn, a siarad â hwy am yr hyn roeddent wedi'i glywed o siarad â gweithwyr caffael proffesiynol o fewn y sector cyhoeddus, ac mewn llywodraeth leol yn arbennig. Rwy'n credu bod sgiliau a chydnabyddiaeth yn rhan o hynny, pryder fod rhaid cael cyfle parhaus i ddatblygu'r sgiliau hynny o fewn cyd-destun modern iawn ac yng nghyd-destun y daith tuag at sero net erbyn 2030. Felly, mae hwnnw'n faes gwaith lle mae llawer yn digwydd ar hyn o bryd, ond yn enwedig gyda golwg ar gaffael.

Wrth gwrs, y ffordd orau o gyflawni hyn, fel y gwyddom i gyd ar bob ochr i'r Siambr, fyddai mynd yn ôl i'r hen wyth sir lle mae gennych lywodraeth leol gyda digon o gapasiti a grym i allu cyflawni'r cynlluniau hynny. Rydych chi'n gwybod hynny, maent hwy i gyd yn gwybod hynny, ond dyna ni. Nid wyf am fynd ar drywydd hynny y prynhawn yma, bydd pawb yn falch o glywed. Ond yr hyn yr hoffwn—[Torri ar draws.]

Yr hyn yr hoffwn herio'r Gweinidog arno yw hyn: gall llywodraeth leol weithredu fel catalydd yn eu hardaloedd i alluogi llawer mwy o gynlluniau ynni adnewyddadwy yn y gymuned. Rydym yn gweld hynny mewn rhai llefydd, ond nid ydym yn gweld unrhyw beth tebyg i'r nifer sydd ei angen arnom er mwyn cyflawni ein huchelgeisiau sero net, ond hefyd i fynd i'r afael â rhai o'r problemau cymdeithasol y gwnaethom eu trafod mewn cwestiwn cynharach. Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, Weinidog, i ddod â llywodraeth leol ynghyd i sicrhau bod gan lywodraeth leol yr arfau—yr arfau ariannol yn ogystal â'r arbenigedd a ddisgrifiodd Peter Fox—i roi modd i gymunedau lleol gyflawni cynlluniau adnewyddadwy a fydd yn mynd i'r afael â'r holl bethau y buom yn eu trafod yn gynharach?

Rwy'n cytuno bod gan awdurdodau lleol rôl bwysig a photensial pwysig yn hynny o beth, a dyna pam rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ymgysylltu â hwy mewn perthynas â datblygu gwaith Unnos, a gobeithio y bydd hi'n sicrhau bod mwy o wybodaeth ar gael i gyd-Aelodau ar ddatblygiad y gwaith hwnnw cyn bo hir iawn. Felly, efallai y byddai hwnnw'n gyfle i archwilio hynny'n fanylach.

Ni chaf fy nhemtio i ymateb ychwaith ar y pwynt a wnaethoch ynglŷn â ffurfiadau llywodraeth leol, ac rwy'n sylweddoli fy mod heb ymateb i bwynt y llefarydd cyllid ar y cyd-bwyllgorau corfforedig, ond fe ddaw cyfleoedd eraill.

Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â phob arweinydd awdurdod lleol i drafod materion allweddol sy'n effeithio arnom i gyd, gan gynnwys yr heriau ariannol presennol. Cyfrifoldeb pob awdurdod lleol yw penderfynu sut y maent yn darparu eu gwasanaethau anstatudol, yn seiliedig ar flaenoriaethau lleol.

Thank you very much for that response, and you're placing the responsibility on local authorities, of course, but you're the one making the cuts. What advice do you therefore have for local authorities who are now having to decide between closing day centres for the elderly, cutting economic development programmes, closing leisure centres and libraries, reducing public transport, doing less to deal with the climate emergency, not spending on the promotion of the Welsh language and all sorts of other crucial things that local authorities do on behalf of the people of Wales? How are councils supposed to choose between these unacceptable cuts, and what advice does the Minister have for the people of Wales who will not be in receipt of these crucial services from here on in?

Fe wnaf y pwynt eto fod Llywodraeth Cymru wedi darparu'r setliad gorau posibl i lywodraeth leol, ac rwy'n gwybod bod arweinwyr llywodraeth leol ac aelodau llywodraeth leol ledled Cymru wedi cydnabod hynny. Fel y crybwyllais, rydym yn darparu cyllid refeniw o dros £5.1 biliwn a dros £1 biliwn o grantiau penodol i awdurdodau lleol y flwyddyn nesaf, sy'n gynnydd o 7.9 y cant. Nawr, mae hwnnw'n gynnydd sylweddol yn y cyd-destun sy'n ein hwynebu, gyda'n cyllideb ein hunain yn lleihau yn ei gwerth dros dymor y Senedd, ac fel y crybwyllais yn gynharach y prynhawn yma, fe wnaethom ddyrannu mwy o gyllid i lywodraeth leol nag a gawsom o gyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU yn sgil datganiad yr hydref, ac mae hynny wedi digwydd ar draul cyd-Weinidogion sydd wedi gorfod dargyfeirio cyllid oddi wrth raglenni a drysorant yn eu portffolios eu hunain. Felly, hoffwn ddweud ein bod wedi gwneud ein gorau i lywodraeth leol. Rydym yn craffu ar y gyllideb ar hyn o bryd. Ni chlywaf gan gyd-Aelodau ar y meinciau eraill unrhyw enghreifftiau o feysydd lle byddent yn hoffi gweld cyllid yn cael ei ddargyfeirio oddi wrthynt er mwyn darparu cyllid ychwanegol i lywodraeth leol neu i flaenoriaethau eraill a allai fod ganddynt. Ond rwy'n edrych ymlaen at glywed y syniadau hynny.

Gan adeiladu ar ein cyllideb flaenorol, mae cyllideb ddrafft 2023-24 yn parhau i ganolbwyntio ar atal niwed i'r rhai mwyaf difreintiedig. Ochr yn ochr â'r £165 miliwn i ddiogelu ein GIG, mae'r camau gweithredu'n cynnwys diogelu'r £90 miliwn o gyllid ar gyfer prydau ysgol am ddim, buddsoddi £10 miliwn pellach mewn atal digartrefedd a darparu £2.2 miliwn ar gyfer ein cynllun peilot incwm sylfaenol.

Thank you very much for that response, but it's the same old sermon from me, I'm afraid. We need to do much, much more on the preventative agenda if we are to make Wales a healthier nation, and right across Government. In Anglesey there are genuine concerns about the future of the national exercise referral scheme, or NERS, because of a lack of investment. Now, the £145,530 that the council has received this year for NERS is the same amount that's been received since 2015. The county council has written to the health Minister on this. They have a waiting list of people, but a lack of resources, and we have to do more of this kind of thing if we are genuinely going to focus on preventative measures.

I've also been speaking to the Nifty Sixties in Holyhead, a body that is trying to extend its work across the island to offer better health to older people. They need to be able to have people referred to them. Will the Minister commit to discussing with the Minister for health how to increase the sum that I mentioned? Because unless this relatively small, short-term investment is made, then the pressure will increase in the long term on the entire budget.

Fe wnaf ymrwymo i gyfleu'r pryderon a fynegwyd gennych y prynhawn yma i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Yn amlwg, mater iddi hi ei benderfynu o fewn y prif grŵp gwariant sydd ganddi yw hwn, ond rwy'n fwy na pharod i roi gwybod iddi am y cyfraniad y prynhawn yma.

Cafodd £260 miliwn ei ymrwymo i weithredu'r rhaglen darparu prydau ysgol am ddim i bawb dros y tair blynedd nesaf. Rwy'n rhagweld y bydd y cyllid hwn yn ddigonol i'r mwyafrif o awdurdodau lleol, ond rwyf wedi addo y bydd unrhyw ofynion ychwanegol yn cael eu hasesu fesul achos.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw, sy'n hynod ddefnyddiol. Tybed a gaf fi eich holi pa asesiad ariannol y gallech fod wedi'i wneud ar y gwahanol fodelau y mae awdurdodau lleol yn eu defnyddio, gan fod y cynnydd mewn prisiau bwyd yn llawer uwch na'r 1.65 o gynnydd i gyllidebau awdurdodau lleol yn gyffredinol, ac mae yna brinder cogyddion ym mhobman, nid mewn ysgolion yn unig, ond mewn bwytai a chaffis ar draws y DU.

Mae'n ymddangos bod yna dri phrif fodel cyflenwi. Mae Ynys Môn, ymhlith eraill efallai, wedi allanoli eu darpariaeth arlwyo i gontractwyr preifat. Mae'r rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn dibynnu ar arlwywyr mewnol a choginio ein gwasanaeth prydau ysgol i blant cynradd mewn ceginau ysgol, sy'n aml yn galw am gyfalaf i adnewyddu ceginau nad ydynt bellach yn addas i'r diben ar gyfer ein gwasanaeth prydau estynedig. Mae'r trydydd model, yn sir y Fflint, yn archwilio trafodaethau datblygedig gyda menter gymdeithasol ynghylch trydydd opsiwn, sef coginio'r prif bryd yn ganolog, a elwir weithiau'n ddull coginio ac oeri, gyda'r gwaith paratoi terfynol ar fwyd nad oes angen ei goginio, fel ffrwythau a salad, yn cael ei wneud yn yr ysgolion unigol, a'i baratoi gan y cynorthwywyr cegin sy'n dosbarthu'r prydau beth bynnag. Faint o hyn sy'n rhagdybio defnydd o'r model cegin unigol, a faint ohono sy'n edrych ar y gost o gael prydau bwyd wedi eu paratoi'n ganolog, o leiaf tra bod gennym argyfwng o'r fath gyda'r ddarpariaeth o gogyddion?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Gallaf ddweud bod swyddogion Trysorlys Cymru yn rhan o'r gweithgor sydd wedi'i sefydlu i fwrw ymlaen â'r adolygiad o gyfradd yr uned. Yn amlwg, nid yw'n syml, a byddant yn edrych ar effeithiau'r modelau gwahanol ar gyfer cytuno ar y gyfradd. Ar hyn o bryd, mae cyfradd bresennol unedau prydau ysgol am ddim ar draws awdurdodau lleol yn cael ei hystyried ochr yn ochr â thystiolaeth ynghylch costau cynyddol a'r hyn y disgwyliwn i awdurdodau lleol ei gyflawni o ran cyrchu cynhwysion lleol. Yn amlwg, maent yn archwilio cynaliadwyedd y cynnig. Rwy'n siŵr y bydd rhan o'r gwaith hwnnw'n cynnwys archwilio'r gwahanol fodelau cyflenwi, edrych i weld pa un sy'n rhoi'r gwerth gorau am arian, ac edrych i weld pa un sy'n cyflawni'r nodau economaidd-gymdeithasol ac amgylcheddol ehangach sydd gennym. Efallai y gofynnaf i'r Gweinidog addysg anfon at yr Aelod gyda mwy o fanylion am hynny. 

And finally, question 8—Heledd Fychan. 

Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd gyda phob awdurdod lleol i drafod materion allweddol sy'n effeithio arnom i gyd, gan gynnwys yr heriau ariannol presennol. Cyfrifoldeb pob awdurdod lleol yw penderfynu sut maent yn darparu eu gwasanaethau anstatudol yn seiliedig ar flaenoriaethau lleol.

Diolch. Rwy'n deall mai mater iddynt hwy yw blaenoriaethu, ond fel y clywsom gan nifer o'r Aelodau, mae yna bryder ynghylch yr elfennau anstatudol. Rydym yn gweld ymgynghoriadau ar y gyllideb yn fy rhanbarth ar hyn o bryd lle mae gennych chi gwestiynau fel, 'A ydych chi eisiau amgueddfa neu lyfrgell, neu a ydych chi eisiau gofal cymdeithasol?' Wrth gwrs fod pobl yn mynd i ddewis y gwasanaethau hynny, ond mae hefyd yn bychanu rôl bwysig a gwerthfawr llyfrgelloedd ac amgueddfeydd. Rydym yn gweld y bygythiad i Amgueddfa Caerdydd, a arferai gael ei galw'n Amgueddfa Stori Caerdydd. Rydym yn meddwl hefyd am fudd economaidd sefydliadau o'r fath. Felly, a gaf fi ofyn—? Rwy'n gwybod mai mater i awdurdodau lleol ydyw, ond mae'n fater o bryder cenedlaethol os ydym am gyflawni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, os ydym am sicrhau bod pobl yn cael budd o ddiwylliant a chwaraeon, y gwyddom eu bod mor hynod o werthfawr, o ran iechyd a lles, i ddiogelu ein GIG. Beth yw rôl y Llywodraeth ar wahân i ddweud ei fod yn fater i awdurdodau lleol? Rhaid bod rôl o ran yr elfennau anstatudol hefyd os ydym am gyflawni Deddf cenedlaethau'r dyfodol.

Mae is-adran ddiwylliant Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau diwylliannol lleol, gan gynnwys amgueddfeydd, sy'n wasanaethau anstatudol, fel y dywedwch. Mae cyllid ar gael i alluogi amgueddfeydd i gyfarfod a chynnal achrediad yr amgueddfa, gan gynnwys darparu mynediad at y cynllun grant cyfalaf trawsnewid blynyddol. Mae'r adran ddiwylliant hefyd yn darparu rhaglen hyfforddiant a datblygu'r gweithlu ar gyfer staff amgueddfeydd, archifdai a llyfrgelloedd, ac mae hefyd yn cefnogi gwasanaethau â chyngor a chyllid i'w galluogi i rannu a chyflawni ein blaenoriaethau, megis cynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol. Felly, mae ffynonellau eraill o arian ar gael drwy'r adran ddiwylliant. 

Wrth gwrs, mae gan awdurdodau lleol gyfrifoldeb i ddarparu gwasanaeth llyfrgell cynhwysfawr ac effeithlon sy'n agored i bawb, ac mae hynny wedi'i osod mewn deddfwriaeth o dan ddarpariaethau Deddf Llyfrgelloedd Cyhoeddus ac Amgueddfeydd 1964. Yn amlwg, bydd awdurdodau lleol yn ymwybodol o hynny wrth osod eu cyllideb. Wrth gwrs, rydym yn monitro'r modd y mae llyfrgelloedd lleol yn darparu gwasanaethau drwy safonau llyfrgelloedd cyhoeddus Cymru, ac rydym yn cefnogi datblygiad darpariaeth llyfrgelloedd drwy fentrau megis ein gwasanaeth llyfrgell digidol cenedlaethol.

Gallaf ddweud hefyd fod Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon a'r Prif Chwip wedi trafod yr enghreifftiau penodol gydag awdurdodau lleol lle bu argymhellion yn ymwneud â chynigion diwylliannol yn ymgynghoriadau’r gyllideb, ac mae swyddogion hefyd wedi cysylltu â staff yn y sefydliadau hynny i roi cyngor perthnasol. Gwn fod gan y Dirprwy Weinidog ddiddordeb gweithredol yn y cynigion sy'n rhan o'i phortffolio hi. 

I thank the Minister.

The next item is questions to the Minister for rural affairs and north Wales, and the first question is from Altaf Hussain.

Mae ein rhaglen rhwydwaith natur yn ariannu prosiectau a fydd yn cefnogi pryfed peillio, gan gynnwys prosiect glaswelltiroedd iach a gwydn Ymddiriedolaeth Natur De a Gorllewin Cymru, sydd â'r nod o greu rhwydwaith o laswelltiroedd o ansawdd ar draws 11 o safleoedd a warchodir. Mae hyn yn adeiladu ar ein cynllun gweithredu ar gyfer pryfed peillio a chynllun Caru Gwenyn.

Diolch. Heb wenyn a phryfed peillio eraill, byddem yn llwgu. Ac os ydym am osgoi tynged ffermwyr yn yr Unol Daleithiau, sy'n gorfod dibynnu ar wenyn a gaiff eu cludo gan lorïau dros bellteroedd mawr, rhaid inni sicrhau coridorau i ddenu gwenyn ledled Cymru gyfan. Yr wythnos nesaf byddaf yn plannu coeden sy'n blodeuo fel rhan o brosiect coed sy'n blodeuo yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Weinidog, a wnewch chi annog ffermwyr i blannu coed sy'n blodeuo, ac a wnewch chi annog garddwyr ar draws y wlad i blannu coed sy'n blodeuo a blodau gwyllt i ddarparu coridorau ar gyfer ein pryfed peillio hanfodol? Diolch.

Diolch. Rydych yn llygad eich lle; mae iechyd gwenyn yn gwbl hanfodol i'n bodolaeth. Mae'n dda iawn clywed am y gwaith a wnewch. Fel y gwyddoch, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi coeden am ddim i bawb ledled Cymru, felly dyna un ffordd rydym yn annog pobl i blannu mwy o goed. Yn sicr, rydym wedi gweithio gydag awdurdodau lleol mewn perthynas â phlannu blodau gwyllt ar ymylon ffyrdd a chylchfannau; gwelais enghreifftiau da iawn o hynny yng ngogledd Cymru. Ond os gall pawb ohonom wneud ychydig bach, rwy'n credu  y bydd hynny'n helpu yn y dyfodol.

Will the Minister provide an update on efforts to combat the spread of disease in livestock in Mid and West Wales?

Before the Minister responds, you don't need to translate 'da byw'. We are all aware of its meaning. Stick to the question as it has been presented, please. The Minister to respond.

Mae rheoli clefydau endemig ac egsotig mewn da byw yng Nghymru yn ganolog i'n fframwaith iechyd a lles anifeiliaid ar gyfer 2014 i 2024. Mae gennym oruchwyliaeth gadarn, strategaethau rheoli a rhaglenni a phrosiectau parhaus ar waith ar gyfer dileu clefydau anifeiliaid i reoli ac atal eu lledaeniad, mewn cydweithrediad â cheidwaid anifeiliaid a milfeddygon. Mae bioddiogelwch yn hollbwysig wrth gwrs.

Thank you very much. As we all know, sheep scab is a great concern for sheep farmers in Wales, and the disease has a very significant impact on the health and well-being of livestock. Across the UK, it contributes to losses of around £8 million in the sector per annum. As you've already explained, the Government is committed to eradicating sheep scab in Wales, and I particularly welcome the proposals drawn up with Coleg Sir Gâr to deal with this disease.

However, like many farmers across Wales, I was shocked by the proposed fees that have been noted as part of the recent consultation with Natural Resources Wales. The sum for dealing with sheep dip is to increase tenfold to a total of some £3,700. Apparently, very little explanation has been given as to why this is happening. So, does the Minister share my concern, and the sector's concern, that introducing these kinds of unreasonably high fees during a cost-of-living crisis could have far-reaching impacts on the Government's attempts to eradicate sheep scab in Wales?

Diolch. Fel y nodwyd gennych, mae'r clafr yn glefyd y bu gennym ffocws penodol arno. Dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, rydym wedi darparu profion crafu croen i ganfod y clafr drwy gydol y flwyddyn drwy ein canolfan ymchwil filfeddygol yng Nghaerfyrddin ar gyfer ein diadelloedd Cymreig, ac rydym newydd gyflwyno contract tair blynedd gwerth £4.5 miliwn ar gyfer rhaglen ddileu'r clafr yng Nghymru.

Rydych yn sôn am ymgynghoriad parhaus Cyfoeth Naturiol Cymru ynghylch eu ffioedd rheoleiddio a thaliadau am y flwyddyn ariannol nesaf. Nod yr adolygiad hwnnw yw sicrhau bod CNC yn gallu adennill eu costau'n llawn, gyda rhai o'r taliadau presennol heb gael eu hadolygu ers nifer o flynyddoedd. Ond rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch, ac mae'n adeg arbennig o heriol i bawb, ac i'n ffermwyr hefyd wrth gwrs. Mae CNC yn disgwyl i gost uwch trwyddedau effeithio ar nifer fach iawn o ffermydd yng Nghymru, oherwydd yn amlwg mae angen cael gwared ar ddip defaid sydd wedi'i ddefnyddio mewn ffordd sy'n hynod o ystyriol o'r amgylchedd oherwydd y cemegau y mae'n eu cynnwys. Mae yna alw—fe wyddoch eich hun—am yr unedau symudol sy'n mynd o gwmpas ffermydd hefyd. Fodd bynnag, gyda rhai o'r ffigyrau a welsom, rwy'n credu y gallaf ddeall yn iawn pam fod hynny wedi creu ofn i rai o'n ffermwyr. Rwyf i fod i gyfarfod â'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sydd â chyfrifoldeb dros CNC wrth gwrs, i drafod hyn. Rwy'n deall bod CNC wedi bod yn siarad â rhanddeiliaid—ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys ein ffermwyr—ynglŷn â hyn. Gofynnwyd i mi ai er mwyn i CNC allu gwneud elw y gwneir hyn. Wel, nage wir; mae'n ymwneud ag adennill costau llawn. Ond mae'n bwysig iawn ein bod yn bwrw ymlaen â'n prosiect i ddileu'r clafr, ac ni fyddwn am i unrhyw beth dynnu sylw oddi ar hynny.

Weinidog, rwy'n rhannu pryderon fy nghyd-Aelod Cefin Campbell ynglŷn â hyn, a'r costau cynyddol am gael gwared ar ddip defaid yn amlwg. Rwy'n cydnabod eich sylwadau am gael gwared ar ddip defaid mewn ffordd ddiogel ac ecogyfeillgar. Mae eich polisi ar gyfer dileu'r clafr yn cynnwys dipio defaid fel ffordd o ddileu'r clafr. Mae wedi profi mai dyma'r ffordd orau o gael gwared ar y clefyd. A ydych chi wedi cael sgyrsiau gyda'r prif swyddog milfeddygol ynglŷn â'r taliadau cynyddol hyn mewn perthynas ag unrhyw effaith bosibl a gaiff hyn ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer dileu'r clafr?

Diolch. Do, rwyf wedi cael sgyrsiau. Fe fyddwch yn ymwybodol fod gennym brif swyddog milfeddygol dros dro ar hyn o bryd, ac rwyf wedi cael sawl sgwrs gydag ef ynglŷn â hyn. Mae'n amlwg ei fod wedi cael sgyrsiau, a daeth y ffaith bod CNC, fel y soniais, yn disgwyl i'r costau cynyddol effeithio ar nifer gymharol fach o ffermydd allan o'r trafodaethau hynny. Mae'n iawn mai dyma un o'r ffyrdd yn unig, fel y dywedwch, o gael gwared ar ddip defaid sydd wedi'i ddefnyddio, ond os mai dyma'r ffordd fwyaf effeithiol, byddech yn gobeithio mai dyma fyddai'r un y byddai ffermwyr yn ei defnyddio, oherwydd ei fod yn wenwynig iawn i'n planhigion dyfrol, er enghraifft, ac i anifeiliaid, ac mae'n bwysig iawn eich bod yn cael gwared arno yn y ffordd gywir. Felly, fel y dywedais, byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog Newid Hinsawdd, oherwydd yn amlwg bydd CNC yn rhoi eu hargymhellion iddi ar ddiwedd yr ymgynghoriad.

Questions from party spokespeople now. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Diolch, Lywydd. Weinidog, ym mis Medi 2021, fe gyhoeddoch chi y byddai'r cynllun taliad sylfaenol a chyllid Glastir ar gyfer Glastir uwch, tir comin a ffermio organig yn parhau tan fis Rhagfyr eleni, 2023. Yn gwbl briodol, rydych wedi pwysleisio o'r cychwyn na fydd ffermwyr Cymru'n wynebu dibyn ariannol cyn y cynllun ffermio cynaliadwy newydd yn 2025. Ar hyn o bryd mae gan Lywodraeth Cymru dros 5,500 o gontractau tir sy'n seiliedig ar Glastir, gyda'r rhan fwyaf ohonynt wedi bod yn rhan o'r trefniant cymhorthdal hwn ers nifer o flynyddoedd, gyda'u modelau busnes yn adlewyrchu'r trefniant hwnnw. Felly, o ystyried eich bod eisoes wedi ymestyn rhaglen Glastir unwaith, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i'w ymestyn unwaith yn rhagor fel bod modd i ffermwyr gael sicrwydd cyn pontio i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025?

Mae hynny'n rhywbeth rydym yn edrych arno dros y mis neu ddau nesaf, oherwydd, fel y dywedwch, rwyf wedi cyhoeddi ei fod wedi'i ymestyn tan fis Rhagfyr 2023, ac yna yn amlwg bydd gennym 2024, ac rwy'n gobeithio wedyn y gallwn bontio i'r cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025.

Diolch. Rwy'n gwybod y bydd yna ffermwyr yng Nghymru sydd wedi cofrestru ar gynllun Glastir yn croesawu'r alwad honno.

Yn ystod y cyfyngiadau symud, gwelsom gynnydd y ffermwr ddylanwadwr ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol. Gyda chyfres newydd ITV Wales, Born to Farm, a phresenoldeb seren TikTok Farmer Will—rwy'n siŵr eich bod i gyd yn ei adnabod—yn fila Love Island, mae ffermio a ffermwyr yn cael eu gweld mewn golau newydd a mwy cadarnhaol, gan ddenu cynulleidfa newydd a newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant hyd yn oed. Os yw ffermio yng Nghymru'n mynd i oroesi, bydd angen y newydd-ddyfodiaid hyn, ac un o'r llwybrau gorau i fyd ffermio yw drwy'r clwb ffermwyr ifanc. Rwy'n gwybod hynny'n bersonol fel cyn-aelod. Mae yna sawl cyn-aelod yn y Siambr. Drwy'r grant i'r Gymraeg yn unig y mae CFfI Cymru yn derbyn arian gan y Llywodraeth erbyn hyn, ar ôl colli cyllid grant cenedlaethol mudiadau ieuenctid gwirfoddol Llywodraeth Cymru. O ystyried y rôl y mae'r mudiad ffermwyr ifanc yn ei chwarae yn addysgu pobl ifanc am y diwydiant amaethyddol a'r amgylchedd, heb sôn am lu o sgiliau eraill a ddysgir, a wnaiff y Gweinidog edrych ar ffyrdd eraill y gall ei hadran gefnogi CFfI Cymru yn ariannol, fel y gall yr elusen barhau â'i gwaith da yng Nghymru?

Byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Rwy'n credu bod y ffermwyr ifanc yn sefydliad gwych iawn. O edrych o amgylch y Siambr yn unig, mae'n amlwg iawn fod y sgiliau y maent yn eu dysgu i'w haelodau yn sgiliau bywyd trosglwyddadwy, os mynnwch. Felly, rwy'n sicr yn hapus iawn i edrych arno, ond daw hynny gyda rhybudd am mai ychydig iawn o arian dros ben sydd i'w gael. Ond yn sicr rwy'n hapus iawn i edrych ar unrhyw geisiadau a ddaw ger bron.

Gwych. Byddaf yn anfon yr wybodaeth honno at brif weithredwr newydd CFfI Cymru, sy'n dechrau'n fuan iawn.

Ond os ydym am ddenu newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant, Weinidog, mae'n rhaid inni sicrhau bod diogelwch a lles wedi'i ymgorffori yng ngwaith y sector. Mae ystadegau gan yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yn dangos mai amaeth, ynghyd â choedwigaeth a physgota, sydd â'r gyfradd uchaf o anafiadau hunangofnodedig nad ydynt yn angheuol yn y gweithle, gyda 92 y cant o ffermwyr dan 40 oed yn awgrymu mai iechyd meddwl gwael yw'r broblem gudd fwyaf sy'n wynebu ffermwyr heddiw. Yn anffodus, nid anafiadau'n unig sy'n digwydd; cafodd cymuned Carreg-lefn ar Ynys Môn ei hysgwyd gan farwolaeth Macauley Owen, 26 oed, yn dilyn digwyddiad ar fferm ym mis Ionawr eleni. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhanddeiliaid, yn ogystal â ffermwyr ar lawr gwlad sy'n bwydo'r genedl, i wella iechyd a diogelwch yn y diwydiant hwn?

Diolch. Rwy'n credu, yn anffodus, ein bod ni wedi gweld gormod o farwolaethau ffermwyr dros y misoedd diwethaf. Ac nid yw'n ymwneud ag iechyd meddwl a llesiant yn unig, mae'n ymwneud â diogelwch ar y fferm hefyd. Ac roeddwn yn falch iawn o lansio taflen benodol sydd wedi'i hanelu at ysgolion yn Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru, yn ôl ym mis Tachwedd. Ond mewn perthynas â'ch cwestiwn ynghylch iechyd meddwl a llesiant yn benodol, mae gwella iechyd meddwl a llesiant, ar draws y Llywodraeth, yn flaenoriaeth i ni—i mi, i'n ffermwyr, yn sicr. Oherwydd rwy'n gwybod eu bod yn wynebu llawer iawn o ansicrwydd, ac mae hynny'n gallu ychwanegu at y problemau sy'n ymwneud ag iechyd meddwl, lles, a llesiant hefyd yn amlwg. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn cefnogi nifer o weithgareddau pwysig i helpu iechyd meddwl yn ein cymunedau gwledig. Mae gennym y grŵp cymorth ffermio. Rwy'n cyfarfod â'r elusennau ffermio'n rheolaidd, a bob tro rwy'n eu cyfarfod, mae nifer y bobl sydd wedi cysylltu â hwy'n cynyddu.

Yn sicr, gwelsom hyn ar ei waethaf yn ystod COVID, ac yn anffodus, nid yw wedi gostwng dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Rwy'n credu bod gwaith yr elusennau ffermio'n bwysicach nag erioed yn y cyfnod ansicr hwn—mae'n wirioneddol hanfodol. Ac rwy'n credu ei fod yn beth da eich bod wedi codi hyn yn y Siambr, oherwydd mae'n hanfodol iawn fod pobl yn gwybod lle gallant fynd i gael cymorth. Fe fyddwch yn gwybod am FarmWell Cymru, sydd ar gael i ffermwyr ledled Cymru. Mae'r hyb gwybodaeth hwn yno ar gyfer cwestiynau busnes, ac ar gyfer eu cwestiynau personol eu hunain hefyd, i weld pa wytnwch y gellir ei feithrin, yn eu busnes a'u llesiant eu hunain hefyd. Ac rwy'n credu, hyd yma, ein bod wedi anfon copi caled o gyfeiriadur FarmWell Cymru i tua 16,500—felly, y rhan fwyaf mae'n debyg—o fusnesau fferm yng Nghymru. Ac mae'n sicr yn darparu'r wybodaeth ddiweddaraf i'n ffermwyr.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Thank you, Llywydd. The Government has ambitious tree planting targets, which are reflected in the proposed Agriculture Bill. The Deputy Minister for environment has been vocal in talking about the possible economic benefits of tree planting for farms and communities in Wales. But the work of planting trees on farms has been ongoing for years, through the Glastir woodland creation scheme. So, what social and economic benefit does the Minister believe that the Glastir woodland scheme has given to farms and communities in Wales over the years?

Diolch. Wel, rwy'n credu ei fod wedi cyflwyno llawer iawn o fanteision. Gofynnodd Sam Kurtz yn ei gwestiwn cyntaf ynglŷn â chontractau Glastir a'n cynlluniau ar gyfer hynny, felly roeddwn yn falch iawn o allu cyhoeddi'r estyniad hwnnw. A dweud y gwir rwyf newydd gyfarfod gydag Undeb Amaethwyr Cenedlaethol Cymru y bore yma i drafod hynny. Rwy'n gwybod bod ein ffermwyr yn chwarae rhan fawr yn Glastir—mae contractau cynllun Glastir wedi bod gan rai ohonynt ers iddynt ddechrau gyntaf, ers blynyddoedd lawer. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i wneud hynny. Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd mewn perthynas â phlannu coed, ac fe fyddwch yn ymwybodol o'r targedau plannu coed sydd gennym fel Llywodraeth.

I thank the Minister for that response. So, according to the Minister, there have been great benefits for communities in Wales, and you want to continue with this. How, therefore, does the Minister explain that almost half of the successful applications under the woodland creation scheme in window No. 10 had gone to applicants with addresses outwith Wales? According to an answer to a written question recently, of the 385 hectares of land accepted for the programme in window 10, 45 per cent went to companies registered outside of Wales. Does the Minister believe that this is right, that large companies from outside of Wales are taking advantage of Government funding and Welsh taxpayers' money to offset their carbon at the expense of our communities here? And is it in keeping with the Government's objectives, as we've heard, to support farms and rural communities in Wales?

Wel, yn amlwg, byddai'n well gennyf pe bai'r holl arian yn mynd i ffermwyr Cymru, ond yn amlwg, y meini prawf yw bod yn rhaid plannu coed yma yng Nghymru. Felly, mae arnaf ofn, ar hyn o bryd, gyda'r meini prawf hynny, os yw'r cyfeiriad y tu allan i Gymru, gallant ymgeisio am yr arian hwnnw. 

Rwy'n credu bod problem cwmnïau mawr yn prynu tir fferm—sef yr hyn rydych yn amlwg yn tynnu sylw ato—yn rhywbeth sy'n digwydd ar raddfa fawr yn ôl yr hyn a glywaf. Nid wyf wedi ei weld fy hun yn bersonol; gwn fod yna bocedi. Ac rwy'n gwybod hefyd fod yna gwmnïau wedi bod yn ffonio ein ffermwyr i weld a allant werthu eu fferm iddynt. Nid fy lle i yw dweud wrth ffermwyr i bwy y dylent werthu eu tir, ond yn sicr nid yw'n rhywbeth rwyf eisiau ei annog. 

Diolch. Rydym wedi darparu cyllid i wella'r gwaith o reoli tir comin drwy ein cynlluniau cymorth, ac rydym yn gweithio ar y cyd â rhanddeiliaid i sicrhau bod tiroedd comin yn rhan annatod o gymorth yn y dyfodol. Yn rhanbarth Dwyrain De Cymru, mae ein cynllun rheoli cynaliadwy wedi ariannu tri phrosiect ar dir comin â chyfanswm o dros £1 miliwn.

Thank you for that response. 

Rwy'n codi'r mater hwn gan fod problemau wedi bod ar dir comin yn fy rhanbarth. Mae'r model llac presennol o berchnogaeth ac atebolrwydd yn golygu mai dim ond un tirfeddiannwr twyllodrus sydd ei angen i ddatgelu'r diffygion cynhenid yn y system. 

Heb fynd i ormod o fanylion am achos lleol sy'n dod i'r meddwl, mae yna enghraifft amlwg yn fy rhanbarth o sut y gall tirfeddiannwr lwyddo i gyflawni troseddau yn erbyn yr amgylchedd heb fawr o gosb gan yr awdurdodau. Fe gyfarfûm â Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn ddiweddar, ac fe ddywedasant wrthyf eu bod yn teimlo'n rhwystredig ynglŷn â'r trefniadau presennol. Mae angen llinellau atebolrwydd clir, a chamau gorfodi cyflym lle bo angen, os ydym am ddiogelu a chadw ein tir comin gwerthfawr er mwyn i genedlaethau'r dyfodol ei fwynhau. A wnaiff y Llywodraeth hon ddarparu cyfeiriad ac arweiniad clir, fel bod modd cael gwared ar arferion drwg a'u hatal rhag digwydd eto? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru ddarparu cyfarwyddyd, arweiniad a chymorth hefyd ar gyfer unrhyw gamau unioni a ddylai ddigwydd?

Diolch. Mae'n debyg fy mod yn ymwybodol iawn o'r achos rydych yn cyfeirio ato; mae'n rhywbeth sydd wedi bod yn amlwg iawn. Mae Hefin David a minnau wedi cyfarfod ychydig o weithiau dros y blynyddoedd diwethaf i drafod materion mewn perthynas â thir comin.

Fel y nodwyd gennych, mae tir comin yn cael ei reoli gan amrywiaeth o sefydliadau drwy ddull cydweithredol. Fe sonioch chi am awdurdodau lleol. Yn amlwg, caiff cymorth gorfodi a chymorth strategol ei ddarparu gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a'r heddlu wrth gwrs. Ac yn anffodus, weithiau, nid wyf yn credu ei fod mor gydweithredol ag y dylai fod, ond yn sicr, fel Llywodraeth, rydym yn gweithio'n agos i wneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael ag unrhyw broblemau sy'n ymwneud â rheoli tir comin. Fel y dywedaf, rydym yn darparu cymorth strategol i'r sefydliadau sy'n gyfrifol am reoli ein tir comin o ddydd i ddydd. 

Rydym wedi darparu cyllid sylweddol i wella'r gwaith o reoli tir comin. Mae llawer iawn o dir yng Nghymru yn dir comin mewn gwirionedd, a soniais yn fy sylwadau agoriadol i chi fod y cynllun rheoli cynaliadwy wedi rhoi dros £1 miliwn i dri phrosiect. Wrth inni gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, mae gennym weithgor penodol sy'n edrych ar dir comin, oherwydd rwy'n credu ei fod yn rhan mor bwysig o'n tir yma yng Nghymru.  Ac mae gennym nifer o randdeiliaid ar y gweithgor hwnnw. A'r rheswm am hynny yw er mwyn sicrhau y bydd ffermwyr tir comin yn gallu cael mynediad at y cymorth y maent ei angen yn y dyfodol. 

Weinidog, mae RWE Renewables wedi rhybuddio eu bod yn bwriadu gwneud cais i Lywodraeth Cymru am ganiatâd cynllunio mewn cysylltiad â datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol. Maent eisiau adeiladu a gweithredu fferm wynt, system storio ynni batri a seilwaith cysylltiedig ar dir comin—esgusodwch fy ynganiad—ym Mhen March, Gelligaer. Mae fy etholwyr hefyd wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod yn pryderu am y datblygiad. Os caiff ei gymeradwyo, maent yn teimlo y bydd yn niweidio gwlyptiroedd bach sy'n gartref i blanhigion prin, yn ogystal ag adar ac ystlumod. Hefyd, rydym eisoes yn gwybod—ac rwyf wedi siarad am bwysigrwydd gwlyptiroedd droeon yma yn y Siambr, gan eu bod yn bwysig ar gyfer storio carbon. Gwlyptiroedd, mewn gwirionedd, yw rhai o'r dalfeydd carbon mwyaf effeithiol ar y blaned—yn fwy felly na choedwigoedd glaw neu forwellt arfordirol.

Felly, Weinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru, wrth symud ymlaen, yn cydbwyso'r manteision amgylcheddol o gynhyrchu ynni drwy ynni gwynt a'r difrod posibl i'r amgylchedd a achosir gan y datblygiad hwn ar dir comin? Diolch. 

Diolch. Wel, rwy'n ymwybodol o fferm wynt arfaethedig Pen March ar dir comin Merthyr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn datgan, nawr, fod y cais yn dal i fod yn y camau cychwynnol, ac yn amlwg bydd angen ei asesu'n llawn cyn penderfynu ar ei effaith bosibl. 

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch addasu genetig. Mae technoleg yn ddull pwysig y byddwn yn ei ddefnyddio i gyrraedd sero net. Mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i ariannu amrywiaeth o ymchwil. Ar hyn o bryd, nid ydym yn gweld rôl bwysig i GMO ar gyfer atafaelu carbon. 

Diolch. Er fy mod yn cydnabod ymagwedd ragofalus y Llywodraeth hon mewn perthynas â pheirianneg enetig, credaf ei bod yn annoeth anwybyddu'r ffaith bod gan y dechnoleg hon botensial i ddatrys llawer o'r problemau rydym yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Credaf hefyd fod potensial sylweddol i addasu geneteg planhigion penodol, na fydd yn mynd i'r gadwyn fwyd, er mwyn helpu Cymru i gyrraedd ei tharged newid hinsawdd.

Mae llawer iawn o astudiaethau gwyddonol wedi'u gwneud i beirianneg enetig planhigion, sydd wedi dangos y gellir addasu genynnau mewn rhywogaethau coed brodorol i'w galluogi i dyfu'n gyflymach, i'w galluogi i wrthsefyll sychder yn well, i'w galluogi i wrthsefyll eithafion tymheredd ac i'w galluogi i wrthsefyll clefydau, ac rwy'n credu y byddai hyn yn helpu i ddal a storio carbon yng Nghymru, yn enwedig mewn dalfeydd carbon, ac yn helpu Llywodraeth Cymru i frwydro yn erbyn clefydau planhigion, a chyflymu twf coed y fasnach bren yng Nghymru ar gyfer adeiladu. Ar ben hynny, dangoswyd bod tyfu microalgae yn defnyddio CO2 o leoliadau diwydiannol, megis gorsafoedd pŵer a ffatrïoedd, a gall ddarparu dull ecogyfeillgar o leihau CO2, a gallai defnyddio straeniau sydd wedi'u haddasu'n enetig gan gynhyrchiant biomas gynnig manteision enfawr i'r rhain. Gyda hyn mewn cof, hoffwn wybod felly, Weinidog, pa dystiolaeth y byddai angen i'r Llywodraeth hon ei gweld er mwyn caniatáu'r defnydd o blanhigion wedi'u haddasu'n enetig na fydd yn mynd i'r gadwyn fwyd yng Nghymru ar gyfer atafaelu carbon? Diolch.  

Diolch. Wel, rydych yn hollol gywir: mae gennym egwyddor ragofalus, yn sicr, yn graidd i'n polisi ar addasu genetig a golygu genynnau, ac yn amlwg, nid wyf yn credu eich bod yn y Siambr ddoe, ond cawsom ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Technoleg Enetig (Bridio Manwl) Llywodraeth y DU.

Mae technegau genetig newydd yn arfau pwerus, ond mae'n rhaid defnyddio'r pŵer hwnnw'n gyfrifol iawn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel deddfwyr, ein bod yn ystyried y dystiolaeth dros newid yn ofalus, a'r goblygiadau posibl a allai ddeillio o unrhyw newid. Mae angen inni ddeall y sail wyddonol a'r risgiau a'r buddion i Gymru, ac fel rwy'n dweud, rydym yn rhoi cyllid sylweddol i'r math hwnnw o ymchwil. Rwy'n credu hefyd fod angen inni ystyried barn y cyhoedd, dewis defnyddwyr a'u barn ar hynny, a'r foeseg sy'n gysylltiedig â'r technolegau hyn. Yn fy marn i, dim ond wedyn y gallwn benderfynu mewn gwirionedd pa rôl y gallai planhigion y mae eu genynnau wedi'u golygu ei chwarae wrth fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. 

Diolch. Drwy ein rhaglen adfywio Trawsnewid Trefi, anogir awdurdodau lleol i gynnig atebion seilwaith gwyrdd integredig, fel rhan o gynlluniau creu lleoedd ar gyfer ein trefi. Mae prosiectau seilwaith gwyrdd ledled Gwent yn gwella bioamrywiaeth canol ein trefi a gwella llesiant trigolion ac ymwelwyr.

Diolch. Mae'r cyni Torïaidd bellach yn ei arddegau; mae bron yn 13 mlwydd oed, ac mae'n parhau i ddinistrio cyllidebau llywodraeth leol—a hynny er gwaethaf ymdrechion arwrol Llywodraeth Cymru. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili newydd ddatgelu ei gynigion cyllideb ddrafft ar gyfer 2023-24, ynghyd â manylion sut mae'n bwriadu llenwi'r bwlch o £48 miliwn a ragwelir mewn cyllid dros y ddwy flynedd ganlynol. Yn Islwyn, mae seilwaith gwyrdd trefol, megis parc prydferth Waunfawr, yn rhan ganolog o fywyd cymunedol y Cross Keys. Mae'r parc yn ymestyn dros 22 erw o dir ac yn cynnwys maes chwarae i blant, caeau rygbi, pêl-droed a chriced, ac mae hefyd yn cynnwys lawnt fowlio a chyrtiau tenis. Pan fo'n rhaid i lywodraeth leol ariannu gwasanaethau statudol, pa gefnogaeth a sicrwydd y gall Llywodraeth Cymru ei roi i gymunedau Islwyn y gellir gwarchod seilwaith trefol gwyrdd rhag ymosodiadau cyllidol Torïaidd? 

Rwy'n credu eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, ac yn sicr yng nghwestiynau'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, clywsom lawer o gwestiynau ynghylch gwahanol swyddogaethau a gwasanaethau anstatudol rydym yn eu gwerthfawrogi'n fawr, ac rwy'n credu eich bod newydd roi esiampl dda iawn yno.

Soniais fod gennym sawl cynllun. Mae gennym y cynllun creu lleoedd Trawsnewid Trefi, mae gennym ein prosiectau seilwaith gwyrdd o fewn hwnnw yn eich ardal chi, gyda chyllid sylweddol—tua £0.75 miliwn—yn cael ei ddyfarnu gan Lywodraeth Cymru i bedwar prosiect seilwaith gwyrdd penodol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda llywodraeth leol, oherwydd, os caf fentro ailadrodd fy hun, nid oes mwy o arian i'w gael. Nid oes unrhyw arian wedi'i guddio yn rhywle. Felly, rwy'n credu bod angen cael y sgyrsiau hynny gydag awdurdodau lleol.

Diolch i'r Aelod am ofyn y cwestiwn. Fe'i hatgoffaf fod llywodraeth leol wedi'i datganoli i Gymru ers 23 o flynyddoedd. Ond wrth gwrs, mae seilwaith gwyrdd yn arf pwysig i helpu cymunedau i liniaru effeithiau newid hinsawdd, yn ogystal â'n helpu i gyflawni ein hymrwymiadau newid hinsawdd. Mae mynediad at fannau gwyrdd hefyd yn amlwg o fudd i lesiant pobl. Fodd bynnag, mae'n bwysig ein bod yn ychwanegu at y seilwaith gwyrdd trefol presennol yn ogystal â gwella ei hygyrchedd a'i ansawdd. O'r herwydd, Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet i annog awdurdodau lleol i fapio mannau gwyrdd presennol yn well ac i asesu a oes gan gymunedau fynediad at ddigon o'r mathau cywir o seilwaith gwyrdd yn y mannau cywir? Gan ddefnyddio data o'r fath, sut rydych yn gweithio gyda chynghorau i nodi darnau addas o dir ar gyfer prosiectau seilwaith gwyrdd newydd ac yn darparu cymorth ac arweiniad ariannol ychwanegol wedyn i'w helpu i roi'r prosiectau hyn ar waith? Diolch.

Rydych yn codi pwynt pwysig iawn. Mae'n bwysig sicrhau bod integreiddio'n digwydd yng nghanol y dref neu mewn ardal benodol gyda buddsoddiadau eraill yng nghanol y dref benodol honno neu'r ardal benodol honno. Rwy'n credu mai dyna'r unig ffordd o sicrhau canlyniadau gwell. Rydym yn darparu llawer iawn o gefnogaeth i ddatblygiadau sy'n rhan o gynlluniau creu lleoedd ehangach a phrosiectau seilwaith gwyrdd, felly bydd y sgyrsiau hynny'n mynd rhagddynt. Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol—yn ddiweddar y daeth hyn yn ôl i fy mhortffolio—gydag awdurdodau lleol, ond rwy'n gwybod bod fy swyddogion yn gweithio'n agos i sicrhau bod effaith gronnol, os mynnwch, amrywiaeth o gynlluniau yn dangos integreiddio da.

Rwy'n ymwybodol o'r boblogaeth gathbysgod ym mhwll Brickfield yn y Rhyl. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn gweithio gyda chlwb genweirio Brickfield, sydd wedi bod wrthi'n cael gwared ar gathbysgod. Maent yn ymwybodol ei bod yn drosedd rhoi unrhyw gathbysgod sy'n cael eu dal yn ôl yn y dŵr neu eu symud i unrhyw grynofa ddŵr arall.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Peidiwch â phoeni, rwy'n falch o'ch hysbysu na fyddaf yn gofyn am apiau canlyn ar-lein heddiw. Mae etholwyr o ardal y Rhyl wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod yn poeni am niferoedd cathbysgod mewn dyfroedd lleol, yn enwedig o gwmpas pwll Brickfield, fel y sonioch chi, Weinidog, oddi ar Heol Cefndy yn y Rhyl, ac afonydd Clwyd a Dyfrdwy. I roi'r cefndir yn fyr, cyflwynwyd llawer iawn o gathbysgod i ddyfroedd lleol yn y 1990au a'r 2000au at ddibenion dalcathbysgod mawr er mwyn i bobl allu tynnu lluniau gyda hwy cyn eu taflu'n ôl i'r dŵr. Ond mewn gwirionedd, ac wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, mae niferoedd cathbysgod wedi cynyddu ac maent yn ysglyfaethwyr dyfrol peryglus gyda dannedd sy'n lladd llawer o adar a rhywogaethau eraill yn y dŵr ac maent yn lleihau poblogaethau pysgod bychain yn nyfroedd sir Ddinbych yn ddirfawr. 

Mewn cyfarfod diweddar gyda CNC, roeddent yn dweud wrthyf y byddai difa'r holl bysgod ym mhwll Brickfield ac afonydd Dyfrdwy a Chlwyd, neu ddefnyddio rhwydi i'w dal yn anfoesegol ac y byddai fel defnyddio morthwyl i gracio cneuen, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Felly, Weinidog, sut mae datrys y broblem hon yn ymarferol, a pha gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i unioni'r broblem a sicrhau cynaliadwyedd hirdymor pysgod bach mewn dyfroedd lleol? Diolch.

Fel y dywedodd CNC wrthych, pe baem yn cael gwared ar yr holl gathbysgod yn y pwll hwnnw, ni fyddech yn gallu gwneud hynny heb gael gwared ar yr holl bysgod eraill. Felly, rwy'n deall yr wybodaeth a roddwyd i chi gan CNC yn iawn. Fy nealltwriaeth i yw bod pwll Brickfield yn rhan o hen chwarel ac yn grynofa ddŵr annibynnol. Nid yw'n gysylltiedig ag unrhyw ffynonellau eraill o ddŵr croyw, felly mae hynny'n golygu nad yw'n bosibl i'r cathbysgod ledaenu i ardaloedd eraill, gan leihau risg ehangach.

Diolch. Mae nifer o'r darpariaethau monitro ac adrodd sydd wedi'u cynnwys yn y Bil Amaethyddiaeth (Cymru) wedi'u cynllunio i fesur llwyddiant. Ochr yn ochr ag adroddiad cyllid blynyddol, bydd gofyn i Weinidogion Cymru adrodd ar effaith y cymorth a ddarperir yn erbyn yr amcanion rheoli tir cynaliadwy.

Yes, one thing that isn't implicit in what you just said is that one important measure, according to much of the evidence received by the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, which has been scrutinising this Bill, is to what extent this Bill helps to protect family farms. When you have a network of family farms, you withstand the move to larger scale farming—which tends to be more intensive—which is better for the environment. You are more likely to keep the local pound local through family farms. It's also an important measure in terms of the viability of the Welsh language in those rural areas. So, do you, therefore, agree that the number of farms in Wales is an important barometer and that seeing a reduction in that number would be a signal of failure?

Mae diogelu ffermydd teuluol yn ganolog i bopeth rwy'n ei wneud. Rydych chi'n hollol gywir, mae gennym nifer sylweddol o ffermydd teuluol. Maent yn bwysig iawn i'n cymunedau gwledig ac wrth gwrs maent yn gwarchod y Gymraeg. Mae'r sector amaethyddol yn defnyddio'r Gymraeg yn fwy nag unrhyw sector arall yma yng Nghymru. Mae'r ffocws hwnnw, os mynnwch, yn ganolog i bopeth a wnawn wrth symud ymlaen. Ac felly, rydym yn edrych ar hyn wrth inni gyflwyno'r cynlluniau ar gyfer cynllun ffermio cynaliadwy, a byddwn yn cael adroddiad effaith. Bydd angen gwneud hynny o bryd i'w gilydd i asesu effaith yr holl gymorth a ddarperir a bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys y fferm deuluol.

James Evans.

Diolch, Lywydd. Nid oeddwn yn meddwl bod gennyf gwestiwn heddiw. [Chwerthin.]

Wel, os nad oeddech chi'n meddwl bod gennych gwestiwn, yna nid oes gennych gwestiwn.

Na, mae hynny'n iawn. Rwyf wedi cael fy ngalw unwaith yn barod. Rwy'n meddwl am bobl eraill.

Mae cwestiwn 8 [OQ58959] wedi cael ei dynnu'n ôl. Cwestiwn 9 gan Vikki Howells. Mae'n ymddangos yn syth wrth imi alw ei henw. Felly, y cwestiwn nesaf fydd cwestiwn 9 gan Vikki Howells. Roedd eich meicroffon wedi'i ddiffodd am ychydig yn hwy na'r arfer. Vikki Howells.

Mae Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yn sefydlu pedwar amcan rheoli tir cynaliadwy fel y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer polisi amaethyddol yn y dyfodol. Lluniwyd yr amcanion i fod yn gydategol, gan adlewyrchu ein dull o gefnogi cynaliadwyedd economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol y sector amaethyddol yng Nghymru.

Diolch. Fel Aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ymwelais â'r Ganolfan Ymchwil Amaethyddiaeth yn Gelli Aur y llynedd i ddysgu rhagor am eu partneriaeth maethynnau fferm. Pa gasgliadau y daeth Llywodraeth Cymru iddynt o'r prosiect hwn o ran y ffyrdd y gellir defnyddio trin slyri i gefnogi'r sector amaethyddol, ond hefyd i ddiogelu'r amgylchedd yng Nghymru?

Diolch. Bûm yn ymweld â'r Ganolfan Ymchwil Amaethyddiaeth yn Gelli Aur ddwywaith fy hun i glywed am y gwaith anhygoel sydd ar y gweill, ac roedd yn braf gweld cymaint o gynnydd wedi'i wneud rhwng fy nau ymweliad. Rwy'n croesawu'r ymchwil sydd wedi'i wneud yno yn fawr. Gallaf weld addewid mawr i alluogi ein ffermydd i ddefnyddio'r maethynnau a geir mewn tail yn llawer mwy effeithlon. Mae gwahanu slyri a rheoli'r maethynnau sydd wedi'u gwahanu yn rhoi cyfle, rwy'n credu, yn enwedig yng ngoleuni'r prisiau gwrtaith uchel a welsom dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, ac mae hynny'n sicrhau y gellir ychwanegu maethynnau gwerthfawr at dir lle ceir prinder maethynnau fel y gallant gynyddu ei wytnwch a lleihau'r ddibyniaeth ar wrteithiau wedi'u gweithgynhyrchu. Rwy'n credu y bydd y gwaith a wneir ar y cynlluniau rheoli maethynnau, gyda gwasgariad manwl y deunyddiau sydd wedi'u gwahanu, hefyd yn helpu i sicrhau bod y maethynnau cywir yn cael eu gwasgaru ar yr adeg gywir, ac wrth gwrs, mae hynny'n hanfodol os ydym am leihau'r risg o lygredd.

Defnyddir dull tîm Cymru i ddiogelu bywyd gwyllt sydd dan fygythiad. Ar 10 Ionawr, cyhoeddodd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, fesurau i gefnogi ystod eang o rywogaethau bywyd gwyllt, gan gynnwys nifer o rywogaethau dan fygythiad. Mae'r mesurau hyn yn cynnwys stiwardiaeth uniongyrchol a gwelliannau i'r cynefinoedd a'r ecosystemau sy'n cynnal ein bywyd gwyllt.

Diolch. Mae coed yn darparu nifer o fanteision amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd, ac mae plannu coed yn cael ei ystyried yn eang fel un o'r ffyrdd pwysicaf o fynd i'r afael â newid hinsawdd ac ansawdd aer gwael. Fodd bynnag, mae cysylltiad rhwng dirywiad yn niferoedd gylfinirod a mwy o goetir ger safleoedd bridio. Er mai'r gylfinir eiconig yw ein blaenoriaeth fwyaf o ran cadwraeth adar, bydd yn ddiflannu fel poblogaeth nythu o fewn degawd os na wnawn ymyrryd. Fodd bynnag, mae coetir yn parhau i gael ei ystyried yn fudd cyhoeddus, hyd yn oed pan fo'n darparu cynefin delfrydol i'r prif ysglyfaethwyr sy'n rheibio nythod a chywion ac sy'n bennaf gyfrifol am fethiant gylfinirod i nythu. Fel y Gweinidog Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am ddiogelu rheoli bywyd gwyllt, pa gamau penodol rydych yn eu cymryd i sicrhau bod targed Llywodraeth Cymru ar gyfer plannu coetiroedd yng Nghymru yn ystyried hyn, ac er nad yw maglau'r hen ddyddiau yn dderbyniol, mae atalyddion cebl modern trugarog yn cael eu cydnabod fel dyfeisiau dal, yn hytrach na dyfeisiau lladd, gyda rôl allweddol i'w chwarae ymhlith yr ystod o fesurau ymyrraeth frys sydd eu hangen i atal difodiant buan y gylfinir ac i wrthdroi colli bioamrywiaeth?

Diolch. Rydych yn llygad eich lle, mae'r gylfinir yn aderyn tir fferm a rhostir eiconig. Rwy'n falch eich bod yn parhau i'w hyrwyddo. Roeddwn i fod i gyfarfod â Gylfinir Cymru ac yn anffodus bu'n rhaid imi ohirio'r cyfarfod. Ni allaf gofio'n iawn pam, ond fe wnaf yn siŵr fy mod yn aildrefnu'r cyfarfod hwnnw, oherwydd yn sicr mae gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed beth sydd ganddynt i'w ddweud.

Rydych yn hollol gywir am goed ac yn sicr os ydym am gyflawni ein hymrwymiadau sero net, rydym wedi cael gwybod mewn termau clir iawn gan Bwyllgor Newid Hinsawdd y DU fod angen inni gynyddu ein targedau plannu coetiroedd yn sylweddol.

Rydych yn cyfeirio at atalyddion cebl trugarog ac fel y gwyddoch, rydym yn ceisio gwahardd maglau ac atalyddion cebl trugarog ym Mil Amaethyddiaeth (Cymru) 2022, ac mae hynny mewn gwirionedd yn ymwneud ag atal y defnydd o ddulliau creulon, ac nid yw'n atal y defnydd o ddulliau eraill sy'n fwy trugarog.

Diolch. Rwy'n ymgysylltu'n rheolaidd â'r Gweinidog Newid Hinsawdd ar amrywiaeth o faterion portffolio. Ar fater ffermwyr yn gwella effeithlonrwydd ynni, bydd ein cynllun ffermio cynaliadwy yn cynnig cefnogaeth yn y dyfodol i helpu ffermwyr i ddatgarboneiddio, ac ar hyn o bryd, rydym yn cynnig cymorth effeithlonrwydd ynni i ffermwyr drwy ein cynllun effeithlonrwydd grantiau bach, a agorodd ddeuddydd yn ôl.

Recently, I had an opportunity to visit a new centre on the site of an old factory in the Nantlle valley, which is decarbonisation hub or centre in Tŷ Gwyrddfai in Penygroes, which brings a number of partners together with a core aim of improving energy efficiency of people's homes, not just in Arfon, but across north Wales and further afield. An important part of this work will be innovation with new methods of improving housing stock, and Bangor University is part of this work. I believe that the agricultural community has an important contribution to make to this agenda, and one example is the use of wool as an insulation material in homes. So, what is the Government doing to harness the innovative potential of the agricultural community to improve energy efficiency in Wales?

Diolch. Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn am y rôl y gall ein sector amaethyddiaeth a'n ffermwyr ei chwarae mewn perthynas ag effeithlonrwydd ynni. Cyfarfûm â Chyngor Gwlân Prydain—18 mis yn ôl bellach, mae'n debyg—ac fe wnaethom drafod y defnydd o wlân Cymreig, yn amlwg, yn enwedig o'm safbwynt i, mewn perthynas ag insiwleiddio, er enghraifft. Maent yn credu bod yna ddefnydd mwy—mae'n debyg nad 'gwerth chweil' yw'r term cywir—mwy effeithlon i wlân Prydain nag insiwleiddio yn unig, ond rwy'n credu mai'r hyn sydd angen inni edrych arno yw'r holl dechnoleg sydd ar gael, yr holl arloesedd sydd ar gael i'n helpu gydag effeithlonrwydd ynni. Soniais ein bod newydd agor y cynllun effeithlonrwydd grantiau bach. Rwy'n awyddus iawn i'r cynllun hwnnw allu cynnig cymorth uniongyrchol i'n ffermwyr fel y gallant fuddsoddi mewn technoleg ac offer newydd i wella perfformiad technegol ac ariannol ac amgylcheddol eu busnes.

Diolch. Mae'r diwydiant wyau wedi cael ei effeithio gan chwyddiant costau'n codi drwy 2021 ac yn ddiweddar gan ffliw adar. Mae'r rhain yn ffactorau cyffredin ledled y DU, gyda chynhyrchwyr wyau a phacwyr o Gymru wedi'u hintegreiddio mewn cadwyni cyflenwi ledled y DU. Rydym yn rhagweld trafodaeth rhwng y Llywodraeth a'r diwydiant ar lefel y DU i ystyried ffordd o sicrhau sefydlogrwydd i gontractau cynhyrchwyr.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n falch iawn eich bod yn cydnabod y pwysau sydd ar y diwydiant wyau. Fel y gwyddoch, Cymru sy'n cynhyrchu fwyaf o wyau maes yn Ewrop, ac mae hynny'n golygu bod hwn yn fater arbennig o bwysig i Gymru, yn fwy felly efallai nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Ond mae'r pwysau ar gynhyrchwyr yn dod yn fwy difrifol. Rydym wedi gweld prinder wyau yn ein harchfarchnadoedd, gyda rhai archfarchnadoedd hyd yn oed yn eu dogni yn ystod y misoedd diwethaf. Ac rydym wedi gweld cynnydd sylweddol mewn prisiau i ddefnyddwyr wrth gwrs. Mae'r pris manwerthu wedi codi tua £1 y dwsin, ac eto mae costau cynhyrchwyr wedi codi 40c y dwsin, ac yn anffodus, dim ond 25c yw'r cynnydd yn yr hyn y mae'r archfarchnadoedd yn ei dalu am ddwsin o wyau. Felly, mae llawer o gynhyrchwyr wyau bellach yn wynebu colledion o ganlyniad i'r newidiadau yn y prisiau. A gaf fi ofyn i chi, Weinidog, a wnewch chi gynnull uwchgynhadledd rhwng yr archfarchnadoedd a chynhyrchwyr wyau er mwyn inni sicrhau prisiau teg i'n ffermwyr wyau yma yng Nghymru, er mwyn diogelu'r diwydiant ar gyfer y dyfodol?

Diolch. Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn, a chredaf ei bod yn bwysig iawn tynnu sylw at y ffaith nad ffliw adar yn unig sy'n effeithio ar ein cynhyrchwyr wyau. Mae cyfres o broblemau wedi creu storm berffaith. Credaf y byddai angen i unrhyw uwchgynhadledd o’r fath fod ar lefel y DU, am y rhesymau a amlinellais yn fy ateb gwreiddiol. Rwyf wedi ysgrifennu at Mark Spencer, y Gweinidog ffermio, pysgodfeydd a bwyd, ac mae gennym grŵp rhyngweinidogol ddydd Llun, ac yn sicr, bydd cynhyrchiant wyau ar yr agenda. Os nad yw, byddaf yn ei godi o dan 'unrhyw fusnes arall'. Trefnodd gyfarfod bwrdd crwn, ac yn anffodus, ni wahoddwyd Gweinidogion eraill iddo. Roedd fy swyddogion yno, felly nid wyf yn dweud na wnaethom gymryd rhan. Ond credaf y byddai’n dda pe gallai'r Gweinidogion gyfarfod â’r gadwyn gyflenwi wyau, â chynhyrchwyr, â manwerthwyr, â phacwyr, â’r holl gyrff masnach, sef yr hyn y gwnaeth yntau gyda'r swyddogion yno. Felly, rwyf wedi ysgrifennu ato i ofyn am y wybodaeth ddiweddaraf. Ar 15 Rhagfyr yr ysgrifennais ato, felly, yn amlwg, gyda’r Nadolig, nid wyf wedi cael ateb hyd yma. Ond credaf fod angen ymagwedd ar lefel y DU gyfan—. Yn sicr, gallwn gyfarfod â’r archfarchnadoedd, ac rwy’n cyfarfod â’r archfarchnadoedd yn rheolaidd, lle rydym yn cael trafodaethau, ond os ydym yn mynd i gael uwchgynhadledd o’r math y credaf eich bod yn cyfeirio ato, credaf y byddai’n well gwneud hynny ar lefel y DU gyfan.

Diolch i’r Gweinidog. Atebwyd pob cwestiwn a gyflwynwyd o fewn yr amser a neilltuwyd—mae'n gwneud imi feddwl y dylem fynd yn ôl i ganiatáu i 15 cwestiwn gael eu cyflwyno, gyda'r amser hwnnw. Diolch i’r Gweinidog.

Item 3 is next, the topical question. The question is to be asked by James Evans, and is to be answered by the Minister for education. James Evans.

Byddaf yn cyfarfod ag undebau athrawon a phenaethiaid yfory, ynghyd ag awdurdodau lleol, sef y cyflogwyr, i drafod canlyniad pleidleisiau a thrafod y camau nesaf. Rwyf wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid i sicrhau datrysiad i’r anghydfod, a bydd y cyfarfod teirochrog yn helpu i archwilio ffyrdd o fynd i’r afael â phryderon athrawon.

Hoffwn ddiolch am eich ateb, Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru yn meddu ar yr holl ddulliau yma i atal y streiciau, ac mae’n bryd i Lywodraeth Cymru ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am hyn, er enghraifft drwy beidio â thorri’r gyllideb addysg mewn termau real, a’i chodi yn unol â chwyddiant. O dan Lafur Cymru, mae plant Cymru yn cael eu gadael ar ôl. Nid yn unig eu bod wedi colli mwy o ddiwrnodau ysgol na neb arall yn y DU oherwydd y cyfyngiadau symud, nid yn unig fod llai o arian yn cael ei wario arnynt na'u cymheiriaid yn Lloegr, ond nawr, mae'n rhaid iddynt ymdopi â'r streiciau hyn a cholli mwy o wersi o bosibl, er y dylech gytuno â mi. rwy’n siŵr, Weinidog, ei bod yn well fod ein hathrawon yn yr ystafell ddosbarth, yn addysgu ein pobl ifanc ar gyfer y dyfodol.

Awgrymaf efallai y dylai'r Gweinidog fynd yn ôl at ei gyd-Aelodau o'r Cabinet a gofyn iddynt ryddhau rhagor o gannoedd o filiynau o bunnoedd a glustnodwyd ar gyfer prosiectau porthi balchder nad ydynt yn rhan o'i bortffolio, fel ehangu’r Senedd hon, perchnogaeth ar Fferm Gilestone, perchnogaeth ar faes awyr sy'n colli arian. A phe bai'r Llywodraeth yn cael trefn ar ei blaenoriaethau, rwy’n siŵr y byddai gennych fwy o arian i’w wario ar ein hathrawon. Felly, Weinidog, o ystyried fy awgrym, a wnewch chi roi’r gorau i drosglwyddo'r baich, fel y gwnaethoch ar y teledu, a rhoi’r gorau i ddefnyddio’r un hen ddull gan Lywodraeth Cymru o feio San Steffan? A pha opsiynau adeiladol y byddwch yn eu cynnig yr wythnos hon ar gyfer osgoi cau ysgolion, gan mai eich cyfrifoldeb chi yw hynny?

Wel, mae’r rhain yn faterion difrifol sy’n haeddu gwell na checru gwleidyddol yn y Siambr hon. Mae ei gamddisgrifiad o’r system addysg yng Nghymru yn gyson ag un ei gyd-Aelodau ar y meinciau hynny. Yn wahanol i’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, nid ydym yn ymateb i streiciau drwy gyflwyno deddfau llym sy’n tanseilio hawliau sylfaenol pobl. Yng Nghymru, rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, o'r farn mai’r ffordd orau o ddatrys anghydfodau o’r fath yw drwy drafodaethau, trafodaethau parchus, gyda’n partneriaid, gydag ewyllys da ac ymgais i ddod o hyd i ateb adeiladol, ac yn yr ysbryd hwnnw y byddwn yn cael y trafodaethau gydag undebau ac awdurdodau lleol yng Nghymru.

Thank you, Minister. I'm very pleased to hear your commitment to having discussions this week. Clearly, this isn't an easy situation for anyone, choosing to strike, and it's regrettable that we've reached this point. But it's not unexpected either that we have reached this particular point; the unions made it clear that the Government's offer wasn't going to be acceptable to them. So, will you be able to commit to making an improved offer to them? Because, clearly, this isn't just about teachers but also those working in our schools in supporting the teaching workforce, doing very important work. And in terms of your personal commitment in terms of ensuring that our pupils don't lose out on crucial education following COVID and so on, why have we reached this point, and what will be different about these discussions in order to give us that hope that we won't reach a position of having to see teachers on strike?

Well, I think that everyone agrees that our children should be at school receiving their education, but nobody takes these decisions to strike lightly. We have four unions, and two have had votes in favour of industrial action, but whatever the thresholds the unions have, we respect and we hear the messages that we are hearing from teachers in those ballots. I'm not going to discuss in the Senedd today the nature of the discussions we intend to have or the proposals for any discussions that we have with regard to the settlement. Those discussions take place in the context of our social partners, in the way that we always operate, and I know that the Member accepts and supports that stance. But, as I've said, we'll do everything within the very real limitations on us as a Government to get the best possible settlement. 

Thank you, Minister. 

I have agreed to a point of order, and Heledd Fychan with that point of order. 

Thank you, Llywydd. May I ask you review your guidance in terms of hybrid working, given an unfortunate situation that arose in the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee this morning? The start of the meeting had to be postponed as we were scrutinising the draft budget, as the Deputy Minister was unexpectedly not in attendance in the committee room, despite being in the building. Given your recent communication, our understanding was that everyone, Ministers and committee members, were expected to be in attendance for scrutiny sessions, and, most importantly, if we are in the building, that we are expected to be in this Chamber. And we thought that that also applied to committees. As the temporary Chair today, I asked officials to ask the Deputy Minister to attend, as she was in the building, but it became apparent that, to avoid further delay, we had to proceed in a hybrid format, but we missed three quarters of an hour of the meeting. So, to avoid future delays of that kind, further guidance would be beneficial.

Alun Davies, further to that point of order.

Rwy’n ddiolchgar i’r Llywydd am ganiatáu imi gyfrannu at y pwynt o drefn hwn. Yn sicr, roedd yr hyn a ddigwyddodd y bore yma yn anffodus, ac rydym yn derbyn hynny. Fodd bynnag, rhoddwyd y Dirprwy Weinidog ei hun mewn sefyllfa anodd, ac nid wyf yn beio'r Dirprwy Weinidog o gwbl am amgylchiadau’r hyn a ddigwyddodd y bore yma. Credaf mai’r gwersi sydd angen i ni eu dysgu o ran y Rheolau Sefydlog, Lywydd, yw galluogi aelodau eraill y pwyllgor i gadeirio pan fo angen, ac nid pan fydd y Cadeirydd yn absennol yn unig. Credaf y byddai hynny’n beth defnyddiol i’w wneud, i'w ailystyried, ond hefyd wedyn i sicrhau bod y Llywodraeth mewn sefyllfa i roi tystiolaeth yn llawn pan fo’n ofynnol iddi wneud hynny. A'r pwynt yr hoffwn ei wneud i Weinidogion—mae un Gweinidog yn y Siambr y prynhawn yma—yw ein bod wedi derbyn tystiolaeth wedi hynny gan y Gweinidog addysg, Jeremy Miles, ac roedd y dystiolaeth a gawsom gan Jeremy o'r radd flaenaf, ac un o'r rhesymau dros hynny oedd am ei fod yn yr ystafell gyda ni a'i fod yn gallu rhoi esboniad llawer gwell o'i bolisïau a'i ddull gweithredu o ganlyniad i hynny. Felly, nid wyf yn beio'r Dirprwy Weinidog o gwbl am yr amgylchiadau y bore yma; roedd y tu hwnt i'w rheolaeth. Ond rwy'n gobeithio mai’r wers y bydd Gweinidogion yn ei dysgu o hyn, o’u safbwynt hwy, yw eu bod yn well iddynt fod yma nag acw.

Ac mae’r Dirprwy Weinidog ei hun yn bwriadu, neu’n dymuno, cyfrannu at y pwynt o drefn. Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Credaf efallai y byddai esboniad llawnach o’r amgylchiadau o gymorth i'r Senedd, ac nid wyf o reidrwydd yn gwrthwynebu pwynt o drefn Heledd Fychan o ran cael rhywfaint o eglurder ynghylch hyn a’r ffordd y mae gwaith craffu'r pwyllgor yn digwydd, ond er mwyn cofnodi'r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd, roedd y tywydd, fel y gwyddoch, yn wael iawn y bore yma, a bu bron imi fethu cwblhau'r daith o Ferthyr Tudful. Felly, pe bai hynny wedi digwydd, byddwn wedi gorfod ymuno o bell beth bynnag, ond deuthum i Dŷ Hywel. Cymerodd dros awr a hanner imi ddod o Ferthyr Tudful i Gaerdydd, felly cyrhaeddais Dŷ Hywel pan oedd y cyfarfod yn llythrennol ar fin dechrau, ac ni chefais wybod gan fy swyddfa breifat tan imi gyrraedd, ychydig cyn 9:30, na fyddai unrhyw un o fy swyddogion yn mynychu’r pwyllgor yn y cnawd; byddai pob un ohonynt yn ymuno ar-lein. Nid oeddwn yn gwybod hynny tan y pwynt hwnnw, ac o dan yr amgylchiadau hynny, nid oeddwn yn teimlo ei bod yn rhesymol i mi fynychu’r pwyllgor yn y cnawd ar fy mhen fy hun, heb fynediad uniongyrchol at swyddogion, fel y gallwn ei wneud pe byddent yno yn y cnawd. Fodd bynnag, pe bawn yn ymuno o bell, byddwn yn gallu cyfathrebu â hwy'n electronig pe bai angen, ac ar y sail honno, dywedais wrth y pwyllgor y byddwn yn ymuno ar-lein i roi fy nhystiolaeth.

Cymerodd oddeutu 45 munud o drafod i’r pwyllgor benderfynu eu bod yn barod i ganiatáu imi wneud hynny, felly'r unig sylw a fyddai gennyf yw nad fi oedd yn gyfrifol am y 45 munud o oedi; roeddwn yn barod i roi tystiolaeth ar-lein am 9:30 fel y trefnwyd. Byddai wedi bod yn well gennyf roi fy nhystiolaeth yn y cnawd, a chredaf fod y pwynt y mae Alun Davies wedi’i wneud yn bwynt da; credaf fod sesiynau tystiolaeth yn well yn y cnawd. Y tro diwethaf imi roi tystiolaeth i’r pwyllgor, fe wneuthum hynny yn y cnawd, ac roedd swyddogion gyda mi yn y cnawd hefyd. Nid wyf yn ymwybodol o ba drafodaethau a gafwyd rhwng clercod y pwyllgor a fy swyddogion cyn y cyfarfod lle cytunwyd y gallent fynychu ar-lein, ond nid oeddwn yn ymwybodol o hynny, gan fy mod o dan yr argraff fod y cyfarfod cyfan yn cael ei gynnal yn y cnawd. Felly, roedd yn ymwneud â sicrhau fy mod yn cael cymorth priodol gan swyddogion yn y ffordd briodol i allu cyflwyno fy nhystiolaeth yn effeithiol.

Diolch i’r Dirprwy Weinidog. Yn anarferol, rwyf wedi caniatáu pwynt o drefn ar ddarn o fusnes pwyllgor ar gyfer y sesiwn hon. Rwyf wedi clywed holl safbwyntiau’r Aelodau dan sylw, ac fel y gŵyr yr Aelodau, rydym mewn ffordd newydd o weithio: mae hwn yn dir dieithr i raddau. Mae canllawiau, fel y dywedodd Heledd Fychan, wedi’u rhoi i’r Aelodau. Mae gennym brofiad newydd yn dilyn y bore yma. Yn anffodus, bu oedi o 45 munud i bwyllgor yn ei waith craffu gweinidogol. Os yw’n wir fod angen cryfhau’r canllawiau o ganlyniad i brofiad y bore yma a phrofiad pwyllgorau’n gyffredinol dros yr wythnosau diwethaf, yna fe ofynnaf i fforwm y Cadeiryddion ystyried hynny i gyd yn ei gyfarfod nesaf a'r hyn sydd wedi’i rannu â ni o brofiad heddiw, ac i weld a oes angen cryfhau’r canllawiau i bob Aelod, gan gynnwys Gweinidogion, ar fynychu pwyllgorau yn rhithwir neu yn y cnawd. Felly, iawn, symudwn ymlaen at fusnes y Cyfarfod Llawn. Diolch i bawb am rannu eich barn ar hynny.

The 90-second statements are next. The only statement today is from Sioned Williams.

Diolch, Lywydd. Mae’r mis hwn yn nodi 200 mlynedd ers geni Alfred Russel Wallace, naturiaethwr yr helpodd ei syniadau i newid y byd. Fe'i ganwyd ger Brynbuga, a threuliodd lawer o'i fywyd cynnar yn Lloegr cyn symud yn ôl i Gymru i weithio fel syrfëwr yng Nghastell-nedd. Yn ystod ei amser hamdden, canolbwyntiai ar ei ddiddordebau gwyddonol, ac yn ei hunangofiant, cyfeiriodd at yr effaith y cafodd ei amser yng Nghastell-nedd arno, gan ddatblygu ei ddiddordeb ym myd natur, gan ddweud,

'Ni allaf feddwl am unrhyw gwm o'r un maint sy'n cynnwys cymaint o olygfeydd hardd a phrydferth, a chymaint o nodweddion arbennig diddorol, â Chwm Nedd.'

Ar ôl ei gyfnod yng Nghastell-nedd, teithiodd y byd, ac ar ôl dychwelyd, cyhoeddodd rai o'i ganfyddiadau. Ysgrifennodd at un o'i arwyr, Charles Darwin, ac aethant ati i gyhoeddi erthyglau ar eu hastudiaethau ar y cyd. Flwyddyn yn ddiweddarach, ac wedi'i annog gan Wallace yn ôl pob tebyg, cyhoeddodd Darwin On the Origin of Species. Er mai am ei waith ar esblygiad y mae llawer yn ei gofio, ysgrifennodd Wallace am lawer o bynciau eraill, gan gynnwys hawliau gweithwyr, y bleidlais i fenywod, perchnogaeth tir a thlodi.

Heddiw, mae'n parhau i gael ei gofio a'i ddathlu. Mae llwybr Alfred Russel Wallace yng Nghastell-nedd Port Talbot yn cynnwys llawer o’r lleoedd lle bu’n byw, yn ymweld â hwy neu’n gweithio ynddynt yn ystod ei gyfnod yno, gan gynnwys lleoedd fel fferm Bryncoch, abaty Nedd, Rheilffordd Cwm Nedd, rhaeadr Melin-cwrt a sefydliad mecaneg Castell-nedd. Yn ddiweddar, cafodd Alfred Russel Wallace ei goffáu gan Theatr na nÓg, cwmni o Gastell-nedd, mewn perfformiadau arbennig o’u cynhyrchiad arobryn o ddrama Geinor Styles, You Should Ask Wallace. Dros ddwy ganrif ar ôl ei eni, ystyrir Wallace, yn gwbl haeddiannol, yn un o'r meddylwyr mwyaf dylanwadol a fu erioed. Mae Castell-nedd a Chymru gyfan yn briodol falch ohono.

Thank you.

Item 5 this afternoon is a debate on the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee report, 'The future of bus and rail in Wales'. I call on the Chair of the committee to move the motion. Llyr Gruffydd.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to be able to open this debate today, and I'd like to start by thanking all the stakeholders and members of the public who contributed to the committee's work. I'm also pleased, of course, that the Minister has accepted all but one of our recommendations, but we'll get to that later

This report comes in two parts. Part 1 reflects the committee’s annual scrutiny session with Transport for Wales, and part 2 covers broader issues concerning the recovery of bus and rail services in Wales post COVID-19. It's therefore a wide-ranging report, and I won't have time to do more than touch on some of the more critical issues as I open this debate today.

First, I want to talk about our scrutiny of Transport for Wales. The committee had concerns about several aspects of the governance arrangements in Transport for Wales. This mainly concerned the publication of business and financial plans and, consequently, the organisation's transparency. To be fair, the COVID pandemic period was a challenging time for Transport for Wales. We were told that its budget during this period was very much in flux and was changing almost weekly. It seems churlish to criticise the organisation for not publishing business and financial plans in this context perhaps. But having said that, they are fundamental tools to assess how well Transport for Wales performs against its remit and whether it delivers value for money. One of our recommendations was therefore that Transport for Wales should get its house in order. From this year onwards, it should publish business and financial plans before the start of each financial year.

There have been historic problems with the presentation of Transport for Wales's budget allocations, making it almost impossible to scrutinise how much money is being allocated and for what purpose. Again, we had some sympathy with Transport for Wales. The chief executive told us that the budget-setting process could involve as many as 25 bilateral discussions with different Welsh Government budget holders. This seems terribly bureaucratic to us as a committee. Openness and transparency should be fundamental principles for public organisations such as Transport for Wales, and streamlining this process would in our view help in that regard.

I'm grateful that the Welsh Government accepted all the recommendations in part 1 of our report and that Transport for Wales are therefore to take them forward. Since the publication of the report, we've seen good progress in the areas of governance and transparency. We will be holding our annual scrutiny session with Transport for Wales later this year and, of course, will return to these issues to see whether the situation has improved.

The second part of our report covers the broader issue, as I was saying, of bus and rail recovery after the COVID pandemic. On behalf of the committee I would particularly like to thank the members of the public who fed into the committee's work through the various focus groups and interviews held across Wales on this issue. The pandemic had a massive impact on the numbers using public transport. Many people were scared to get on the bus or the train. There were reductions in services, and those in the poorest areas, by the way, were the hardest hit in that regard. But many of the fundamental changes we saw during the pandemic, such as online shopping and the increasing prevalence of working from home, were becoming far more common in our society pre pandemic. But of course it’s become far more usual now for people, as I say, to work from home and so on.

Bus and rail services are critical not only in order for us to meet our climate change targets in Wales, but also to create a society where people can easily access the services, education and work they need for a full life. So, the question for us as a committee was, of course: what needs to be done to encourage more people to use public transport? Our report, as you would expect, considers many of these issues.

Achieving modal shift must be at the core of this work. First, we need to understand what kind of public transport people want and how they want to use it. How permanent are the changes we saw during the pandemic and since, and what will future patterns look like? I’m pleased that the Deputy Minister has accepted all of our recommendations in this area. I was also pleased to see that the Deputy Minister referred to a national travel survey for Wales in his response. I would be grateful if he could tell us more, perhaps, about the survey and how it will be used to influence future policy and budget decisions, when he responds to this debate.

Secondly, we need to base policies on suitable targets. The Welsh Government's transport strategy and net-zero plan set modal shift targets. For example, 7 per cent of trips should be made by public transport by 2030, and that should increase to 13 per cent by 2040. These are stretching targets, and I’m certainly not going to criticise the Deputy Minister for showing ambition in this area, but too many of our stakeholders questioned whether the current public transport offer is good enough to put us on the right trajectory to reach the 2030 target.

We need to make it easy, and easier, for people to leave the car at home and take the bus or the train instead. We know from our work with stakeholders that cost, convenience and access to services are the three priority areas for users. We can discuss the intricacies of behaviour change as much as we like, but addressing those three points would certainly be a good start.

I had the pleasure earlier today of speaking at the launch of the Confederation of Passenger Transport Cymru’s report about encouraging car users to switch to bus and coach. It is notable, by the way, that very similar issues are raised in our report and the report published this afternoon.

On the cost of public transport, transport poverty was a particular concern for us as a committee. Transport poverty affects some demographic groups disproportionately, including disabled people, older people and women. One of our recommendations was that the Welsh Government should provide subsidised fare pricing and other aspects of financial support. I would like to hear more from the Deputy Minister on the latest position on these proposals.

Delivering an integrated transport network that people can easily access when they need to, and which is affordable, will not be easy. For a start, we know that it will take substantial investment. Members will all be aware of the historical underfunding of rail infrastructure in Wales. How can we develop an integrated transport system if we don’t have proper investment in rail infrastructure? And I’m pleased that the Deputy Minister recognises the case for the full devolution of responsibility for rail, and for ensuring that the UK Government does allocate fair funding. In the face of decisions like those we saw in the context of HS2 and the fact that the UK Government has apparently refused to even consider an appropriate funding solution for Wales, it's difficult to disagree with the case for devolution.

On funding for buses, the current Welsh Government policy is for 50 per cent of the most polluting service buses to be replaced by a zero-tailpipe-emission bus fleet by 2028, and for all taxis and private-hire vehicles to be zero emission by 2028—the same year. Now, the cost of decarbonising the bus sector will be high, and the sector will need financial support to deliver that. The Deputy Minister has said that delivery plans are being prepared to meet the targets set out in Net Zero Wales, and I'd be grateful if he could tell us more about that in his response.

Dirprwy Lywydd, as I said at the outset, this is a wide-ranging report, and I have not been able to cover all issues in my contribution. It's possible that other Members will have an opportunity to focus on some of those. But I want to conclude by saying that the next few years will be exciting for bus and rail. The bus reform Bill offers a significant opportunity to improve bus services in Wales and, most importantly, to ensure that they are more customer focused. There is also progress on metro schemes, and there's a major piece of work for us to do as a committee in keeping an eye on developments in that area. But although progress is being made, we do need to ask that same old question: is that progress happening swiftly enough? The broader financial context has made it more difficult to reach the Government's net-zero transport targets, but all I will say in concluding the first contribution to this debate is that, as a committee, we will certainly continue to assess progress and to report back to the Senedd on it. Thank you. 

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i’r Cadeirydd, fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor, yn ogystal â’r holl banelwyr a staff a’n cefnogodd yn ein gwaith ar yr adroddiad hwn. Nawr, rhwng y pandemig, y streic a’r argyfwng costau byw, mae trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru a ledled y DU yn wynebu amrywiaeth eang o heriau. Golyga hyn ei bod yn bwysicach nag erioed fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynllun cynaliadwy cydgysylltiedig ar gyfer cwmnïau bysiau a threnau. Mae hefyd yn bwysig edrych ymlaen at y dyfodol. Mae argymhelliad 6 yn yr adroddiad yn nodi

'Dylai Llywodraeth Cymru roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith y mae’n ei wneud gyda phartneriaid eraill i ddeall patrymau teithio yn y dyfodol…a’u heffaith'.

Gwn y bydd gan fy nghyd-Aelod Natasha Asghar fwy i’w ddweud am y gwaith craffu ar Trafnidiaeth Cymru, ond fel Gweinidog newid hinsawdd yr wrthblaid, hoffwn ailadrodd pa mor bwysig yw trafnidiaeth gyhoeddus ar drenau a bysiau i gyflawni ein targedau amgylcheddol. Os yw Llywodraeth Cymru am fodloni rhwymedigaethau sero net Cymru, mae angen i bobl gael mynediad at drafnidiaeth sy'n ddibynadwy ac yn fforddiadwy. Y bore yma, roeddem yn sôn am y cynllun ffyrdd a ataliwyd gan y Dirprwy Weinidog. Mae hynny'n iawn os oes gennych seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus ar waith, ond yn anffodus, nid oes gennym hynny yng Nghymru.

Mae mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig teithio ar fysiau, yn hanfodol i fynd i’r afael â symudedd ac amddifadedd cymdeithasol. Canfu ymchwil Prifysgol De Cymru mai’r ardaloedd mwyaf difreintiedig sydd wedi wynebu'r gostyngiad mwyaf mewn mynediad at wasanaethau oherwydd y pandemig. Mae tystiolaeth gan Trafnidiaeth Cymru yn dangos nad oes gan 13 y cant o gartrefi Cymru fynediad at gar hyd yn oed, ac mae gan 25 y cant o ddefnyddwyr bysiau anabledd neu salwch hirdymor. Felly, Weinidog a Ddirprwy Weinidog, mae angen i Lywodraeth Cymru ystyried beth y gellir ei wneud i helpu ein pobl fwyaf agored i niwed, sy’n aml yn byw mewn ardaloedd sy'n eithaf ynysig yn gymdeithasol. Ni all yr argyfwng costau byw presennol arwain at wneud i'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd golli eu mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus.

Mae argymhelliad 15 yn nodi

'Dylai Llywodraeth Cymru nodi pa asesiad y mae wedi’i wneud o effaith costau ynni a’r argyfwng costau byw ar ei thargedau newid moddol.'

Fel y dywedasom yn yr adroddiad, mae Llywodraeth y DU eisoes wedi cymryd camau i gapio pris tocynnau bws y tu allan i Lundain ar £2. Cadarnhaodd Silviya Barrett fod gwasanaethau bysiau yng Nghymru wedi gostwng 45 y cant yn y 10 mlynedd rhwng 2011-12 a 2020-21, ond yn y flwyddyn ddiwethaf honno, rhwng mis Mawrth 2020 a mis Mawrth 2021, sef blwyddyn gyntaf y pandemig, roedd y toriadau'n 36 y cant. Yn ôl Joe Rossiter, mae’r gostyngiad mewn gwasanaethau rheilffordd a bws wedi cael effaith sylweddol ar ein cymunedau gwledig a—dyma graidd y mater—nid yw’r lleihad yn y gwasanaethau'n effeithio’n gyfartal ar bawb. Bydd pobl mewn cymunedau anghysbell a gwledig yn teimlo effeithiau lleihad yn y gwasanaethau yn anghymesur. Ac fel y nodwn yn yr adroddiad, mae risgiau y gallai’r system fasnachfreinio arfaethedig a amlinellir yn y Bil diwygio bysiau gau'r drws ar weithredwyr llai. Mae’r gweithredwyr hyn, yn enwedig yn y Gymru wledig, mewn sefyllfa dda i ddeall anghenion eu cymunedau lleol ac i ymateb i newidiadau yn y galw. Yn sicr, yn fy etholaeth i, mae gennym Llew Jones, gweithredwr bysiau bach, ac mae'n gweithio'n agos gyda'r gymuned a'r teithwyr. Mae gwasanaeth bws Fflecsi wedi'i gyflwyno bellach hefyd, ac mae hwnnw'n gynllun gwerth chweil.

Rydym yn cytuno â’r awgrym y dylai’r Bil gynnwys darpariaeth i sicrhau y gall cwmnïau llai gymryd rhan yn y broses fasnachfreinio. Rydym yn falch fod y Papur Gwyn yn cydnabod hyn ac yn cynnwys cynigion ar gyfer mynd i'r afael â'r mater. Fodd bynnag, mae angen inni bwysleisio y dylid llunio'r broses mewn ffordd sy'n lleihau cost cyflwyno cynigion ar gyfer y gweithredwyr llai hynny. Er fy mod yn deall y cyfyngiadau ariannol, mae mwy y gellid ei wneud gyda’r sefydliadau sydd eisoes yn eu lle. Yn benodol, rydym wedi gweld tystiolaeth glir o ddiffyg cydgysylltu ar ddarparu trafnidiaeth rhwng gwahanol awdurdodau lleol. Credai Josh Miles fod ‘Bws Cymru’ yn cynnwys llawer o’r meysydd cywir, ond ei brif bryder oedd nad oedd rhai o elfennau sylfaenol y strategaeth yn cael eu cyflawni. Dywedodd fod angen canolbwyntio ar gyflawni, ac

'nid oes gan awdurdodau lleol lawer o staff nac adnoddau i'w rhoi yn y broses ar hyn o bryd…. Felly, mae llawer o bethau'n digwydd ac nid oes gennym gydlyniad na buddsoddiad i gyflawni pethau eto'.

Mae sylwadau fel y rhain a wnaed gan ein tystion yn amlygu y gall diffyg meddwl cydgysylltiedig effeithio ar bolisi trafnidiaeth. Mae’n rhywbeth y mae’r adroddiad eisoes wedi’i nodi ac mae angen inni geisio mynd i’r afael ag ef. Rwy'n derbyn bod rhai o’r safbwyntiau hyn dan ystyriaeth. Mae angen gwell enw da, cysondeb a dibynadwyedd trafnidiaeth gyhoeddus—

Janet, a wnewch chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda?

—os ydym am ddychwelyd i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, yn unol ag argymhelliad 7. Diolch.

Dywedodd yr Athro Mark Barry, a oedd yn un o'n tystion, ac sy'n arbenigwr ar drafnidiaeth, fod Cymru heb gael tegwch gan ecosystem y diwydiant rheilffyrdd dros y 30 i 40 mlynedd diwethaf o ran buddsoddiad a chyllid gwella. Mae hynny'n mynd â ni'n ôl i tua 1980, felly mae hon yn broblem a achoswyd gan weinyddiaethau Ceidwadol a Llafur. Ond mae'n ymddangos bod Llywodraeth bresennol y DU yn anodd iawn i'w dilyn o safbwynt rhesymeg unrhyw un o'u dadleuon. Mae dadlau na ddylai'r buddsoddiad HS2 gwerth £52 biliwn greu unrhyw arian canlyniadol i Gymru yn nonsens llwyr. Mae'n ei gwneud yn anodd iawn gweld a ydym yn mynd i allu cael perthynas aeddfed gyda hwy ai peidio, oherwydd, er gwaethaf y ddadl wag honno, maent eto i uwchraddio'r seilwaith ar y brif linell reilffordd o'r dwyrain i'r gorllewin. Mae hynny'n destun pryder arbennig i'r ardal rwy'n ei chynrychioli, gan fod cynllun Burns ar gyfer metro de-ddwyrain Cymru yn rhagdybio mai dwy o'r pedair llinell reilffordd sy'n rhedeg o'r dwyrain i'r gorllewin fydd asgwrn cefn y cynnig hwnnw. Nid oedd Gweinidog yr economi yn gallu ein goleuo mewn unrhyw fodd ddoe, felly byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Dirprwy Weinidog yn gallu nodi a fu unrhyw lygedyn o obaith y bydd Llywodraeth Rishi Sunak yn rhoi ystyriaeth fwy difrifol i'r mater. Oherwydd mae'n fater o gyfiawnder mewn gwirionedd, yn ogystal â rhywbeth a ddylai ennyn ei sylw os yw am gadw'r DU gyda'i gilydd. Felly, mae hynny'n gwbl allweddol i mi.

Rwy'n credu mai'r mater arall yw'r diwydiant bysiau. Rwy'n falch iawn o glywed gan Janet Finch-Saunders fod bysus Fflecsi yn gweithio i fyny yng ngogledd Cymru. Ac mae hynny'n ddefnyddiol iawn, oherwydd gallai hwnnw fod yn fodel i rywle arall lle nad oes cymaint o grynodiad o bobl. Mae'n rhaid imi ddweud bod y buddsoddiad y llwyddasom i'w sicrhau yng Nghaerdydd a Chasnewydd ar gyfer bysus trydan wedi gwella ansawdd aer yr ardaloedd yn aruthrol, oherwydd nid ydynt yn chwydu diesel erchyll bellach. Felly, mae hynny wedi bod yn wych. Diolch yn fawr iawn i Lywodraeth Cymru, sydd wedi grymuso awdurdodau lleol i fwrw ati i wneud cais am yr hyn sydd ar gael gan Lywodraeth y DU. Mae hynny'n rhywbeth y mae gwir angen i awdurdodau lleol eraill wneud mwy yn ei gylch. 

Ar y ddadl wirioneddol ddifrifol ynglŷn â sut y cawn bobl allan o'u ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus, mae'n amlwg fod llawer iawn o waith i'w wneud. Yn y seminar a drefnwyd gan y sefydliad trafnidiaeth gyhoeddus y cymerodd Llyr ran ynddi—ni allwn fynd iddi—clywais fod rhywun wedi awgrymu nad oedd modd prisio pobl allan o ddefnyddio'u ceir oherwydd byddai'n rhaid iddynt godi'r gost o redeg car fwy na £250 cyn y byddai pobl yn rhoi'r gorau i ddefnyddio'u ceir a newid i drafnidiaeth gyhoeddus. Rhaid imi gymryd yn ganiataol fod y ffigur hwnnw gryn dipyn yn uwch bellach, gan fod yswiriant wedi codi'n aruthrol ac mae prisiau petrol wedi codi'n aruthrol. I'r rhan fwyaf o bobl, rhaid ei fod wedi mynd y tu hwnt i £250. Felly, mae hynny'n gyfle i ni, yn ogystal â bygythiad—[Torri ar draws.] Ie. 

Rwy'n derbyn y pwynt rydych chi'n ei wneud, er na fyddwn i'n mynd yr holl ffordd i lawr creulondeb y llwybr hwnnw. Ond ni fydd prisio pobl allan o gar ond yn gweithio lle mae trafnidiaeth gyhoeddus ar gael. Mewn llefydd fel y rhai rwy'n eu cynrychioli, nid yw'r drafnidiaeth gyhoeddus honno ar gael, felly yr hyn a wnewch yw taro'r bobl dlotaf a mwyaf bregus. 

Rwy'n derbyn y ddadl honno, Alun, ac rwy'n meddwl ei fod yn bwynt da. Ond yn amlwg, mae'n rhaid inni ddatblygu mwy o wasanaethau, ac ni allwn daro pobl. Byddwn o blaid defnyddio'r ysgogiadau cyllidol hynny cyn gynted ag y ceir dewisiadau amgen. Yn amlwg, os edrychwch ar boblogaeth Caerdydd, nid oes angen i bobl ddod â'u ceir i ganol y ddinas, ac mae'n dda ei bod hi'n fwyfwy anodd iddynt wneud hynny. Rwy'n gobeithio y bydd Cyngor Caerdydd yn ddigon dewr i godi pris parcio yng nghanol y ddinas yn sylweddol. Mae pobl yn ciwio'n ddi-fudd i fynd i feysydd parcio penodol adeg y Nadolig, ac mae'n anhygoel—

Mae hon bron â bod yn sgwrs bellach, ond—

Mae'r amser bron ar ben hefyd.

—mae fy etholwyr yn defnyddio'r meysydd parcio hynny, ac mae eich etholwyr chi sy'n gweithio yng nghanol y ddinas yn dibynnu ar y ffaith bod fy etholwyr yn defnyddio Caerdydd fel dinas leol. Ni chawn gyfle i wneud unrhyw beth heblaw gyrru i mewn i Gaerdydd. Mae angen hynny arnom, a'r perygl felly yw eich bod yn creu rhaniad rhwng Caerdydd a'r Cymoedd. 

Diolch am eich ymyriad, ac rydych chi'n hollol anghywir. Rydych chi'n anghywir oherwydd—

Jenny, os hoffech ateb y cwestiwn a gorffen wedyn, oherwydd mae'r amser yn dod i ben. 

Mae'r system parcio a theithio yn hollol ardderchog. Mae'n costio £2 i'r teulu cyfan ac ni fydd angen ichi drafferthu ceisio dod o hyd i le parcio. Mae'r trefniadau hynny ar gael o gwmpas y ddinas, felly nid yw honno'n ddadl rwyf am ei derbyn. 

Rwy'n meddwl bod yna lawer mwy y mae angen inni ei wneud, ond rwyf hefyd yn meddwl bod angen inni wneud llawer mwy i sicrhau bod pobl heb geir yn gallu symud o gwmpas, nid ar gyfer eu teithiau bob dydd yn unig ond hefyd i allu manteisio ar gyfleoedd hamdden, i allu mynd i ymweld â Storey Arms. Rwy'n cofio'r gwasanaeth bws am ddim a ddechreuwyd gan y cyn-Weinidog yr economi, a alluogodd fy etholwyr i gyrraedd Storey Arms am ddim ar ddydd Sadwrn. Byddwn yn awyddus iawn i ganfod beth yn union oedd canlyniad hynny, ac a allem wneud mwy o bethau felly i bobl allu deall bod teithio ar fws yn gyfle gwych. 

Thank you to the Chair and clerking team for their important work in this area. It's entirely clear—and it's become apparent as we listen to the debate—that bus and rail transport play a vital role as we strive to reach our climate change targets, and create a society where everyone can access the services that they need, be that in care, leisure, work, education, or anything else that's important to people's lives. However, at the moment, that is not possible for everyone. All too often, for many, public transport is neither affordable or frequent, and trains and buses don't go where people need them to go.

I welcome the Welsh Government’s target of seeing 45 per cent of journeys being made in a sustainable way by 2040. I would also ask whether that is sufficiently ambitious. Perhaps the increase of around 1 per cent per annum during the climate emergency doesn't really reflect the ambition that we need. What exactly is the Government doing, and what is planned, to facilitate people's efforts to make this shift? That's the core of the problem. We have a rail system that often grinds to a halt during heavy rain, or extreme heat, or if it's snowing—any sort of weather that's not frequent—and this is going to happen more and more often. What is normal is going to change. Trains are often late or cancelled, tickets are far too expensive, and working conditions of railway staff are declining as the economic impacts are felt. It's a kind of perfect storm.

It's important to be honest in politics, so I want to put on record that this isn’t all the Welsh Government’s fault. The heart of the problem—we've already heard this—is the Westminster Government that doesn’t care a jot about the people of Wales—a Government that underfunds our railways deliberately by denying us £5 billion in HS2 funding, for example, money the Welsh Government could use to transform our railways. As Jenny said, it's a gobbledegook decision. Decarbonising rail is another challenge for the Welsh Government. We need to improve rail infrastructure, improve grid storage, connectivity and capacity, and this is relevant to transport too. I would like to hear more from the Deputy Minister about progress in this area, as well as the next steps in terms of decarbonisation. 

Turning, finally, to accessibility, I asked the Minister about women’s safety on our railways last week. Since then, I have learnt that some councils, for example Newport, intend to turn off street lights overnight in order to save money. What are the implications of that for the safety of women who want to use public transport at night? What's the Government's view on that? 

In moving forward, improving people’s ability to use public transport is vital to tackle social inequality and people’s ability to travel. Again, this has already been raised. Bearing in mind that 13 per cent of households in Wales do not have a car, and 25 per cent of people who use buses have a disability or a long-term illness, as well as the fact that the most disadvantaged people saw the greatest decline in terms of people’s ability to access and use services, it is important that action happens now. What is clear is that we need a route to the provision of free public transport in future, starting with those in greatest need: young people, people in rural communities and those on low incomes. In the meantime—and I will conclude with this, Dirprwy Lywydd—will the Welsh Government bring forward plans to tackle transport poverty?

Diolch i'r Cadeirydd, aelodau'r pwyllgor a thîm clercio'r pwyllgor newid hinsawdd am lunio adroddiad mor gynhwysfawr. Rwy'n falch o weld y dull ar y cyd a ddefnyddir o ystyried gwasanaethau bysiau a threnau gyda'i gilydd. Yn y Senedd ddiwethaf, roeddwn yn aelod o'r Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau, ac fe fwynheais gymryd rhan yn ein hymchwiliadau i fysiau a'r rheilffyrdd ar wahân ar y pryd, ond pwynt a wneuthum sawl tro yr adeg honno, i ardaloedd fel fy rhai i yng Nghwm Cynon, oedd mai bysiau yw'r elfen hanfodol ar gyfer cysylltu cymunedau sy'n gallu bod yn anghysbell â'r rhwydwaith trenau. Ni allwn eu gweld ar wahân, felly rwy'n croesawu dull y pwyllgor o fynd ati. Rwy'n falch hefyd fod y meddylfryd cydgysylltiedig hwn wedi'i wreiddio yng nghynlluniau metro de Cymru, ac mae'n gadarnhaol nodi'r cynnydd tuag at gyflawni hyn, rhywbeth y gallaf ei weld â'm llygaid fy hun yn fy etholaeth. Hoffwn gofnodi fy niolch i dîm Trafnidiaeth Cymru am roi gwybod i mi am ddatblygiadau lleol yn hyn o beth, yn bennaf er mwyn imi allu rhoi gwybod i fy etholwyr yn eu tro.

I droi at yr argymhellion yn yr adroddiad, rwyf am gyffwrdd ar ambell bwynt allweddol. Rwy'n credu bod argymhelliad 6 ynghylch deall patrymau teithio yn y dyfodol yn allweddol i'r hyn y mae pawb ohonom am ei gyflawni o ran rhoi rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus drawsnewidiol ar waith sy'n addas i'r diben. Rhaid i'r rhwydwaith hwnnw alluogi dinasyddion Cymru i deithio ar gyfer gwaith ac addysg, hamdden a phleser. Edrychaf ymlaen at weld Llywodraeth Cymru'n rhyddhau gwybodaeth am ei harolwg trafnidiaeth cenedlaethol arfaethedig maes o law. Edrychaf ymlaen hefyd at glywed pa fecanweithiau a gaiff eu rhoi ar waith fel ei fod yn cyfleu barn a phrofiadau pob rhan o'r gymdeithas yng Nghymru.

Mae argymhelliad 7 hefyd yn hanfodol bwysig. Rydym eisiau sicrhau bod pobl yn mynd yn ôl ar y bysiau. Rwy'n cymeradwyo'r arian y mae Llywodraeth Cymru wedi ei ddarparu i gefnogi gwasanaethau bysiau yn ystod y pandemig, ond rwy'n bryderus hefyd na fydd cynlluniau sydd ar y gweill i ddeddfu ar fysiau'n cyflawni popeth y gallent ei wneud oni bai, er enghraifft, fod cynghorau'n cael digon o gyllid i redeg gwasanaethau. Er enghraifft, rwy'n ymdrin ag achosion yn fy etholaeth lle nad oes gwasanaeth bws i Gwmdâr neu Gwm-bach ar ôl 5.30 p.m., ac nid llefydd gwledig anghysbell yw'r rhain ond pentrefi ychydig y tu allan i'r dref ei hun, gan adael etholwyr—gyda llawer ohonynt yn hŷn a heb drafnidiaeth breifat—wedi'u hynysu i bob pwrpas. Ni all hynny fod yn rhywbeth y gallwn ganiatáu iddo barhau. Os yw'r gwasanaethau hyn, fel y dywedir wrthyf, yn anghynaladwy i ddarparwyr preifat, sut y bydd hyn yn wahanol i'r awdurdod lleol? Sut mae modd hwyluso hyn yn ystod yr hinsawdd economaidd sydd ohoni? Heb gael hyn yn iawn, y cyfan y gallwn ei gyflawni yw symud y bai am wasanaethau bws gwael i awdurdodau lleol. Felly, rwy'n edrych ymlaen at unrhyw sicrwydd y gall y Dirprwy Weinidog ei roi ar y pwynt hwn. 

Mae argymhelliad 8 hefyd yn hanfodol bwysig. Ni fydd y rhwydwaith bysiau arfaethedig gorau yn y byd yn llwyddo os nad oes gennym yrwyr i sicrhau ei fod yn gallu gweithredu. Rwyf wedi cynorthwyo fy nghanghennau undebau llafur yn lleol i ddatrys problemau lleol wrth iddynt godi, ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan ein hundebau llafur ran i'w chwarae yn y trafodaethau hyn hefyd. Mae'n rhaid inni gydnabod bod cyflogau teilwng ym mhob ardal, nid dyfarniadau cyflog lleol, ac mae sicrhau amodau gwaith da yn allweddol er mwyn cadw'r gweithlu.

Yn olaf, argymhelliad 9. Mae angen inni ei gwneud yn fforddiadwy i bobl allu cael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus, ond rwy'n pryderu'n fawr y gallai realiti prisiau tocynnau arwain at atal pobl rhag ei defnyddio, yn enwedig wrth ystyried amgylchiadau eraill, fel gwasanaethau'n cael eu canslo ar fyr rybudd. Er enghraifft, ystyriwch os yw rhiant o Ben-y-Waun, un o rannau lleiaf cefnog fy etholaeth, yn mynd â'u dau blentyn sydd yn eu harddegau, er enghraifft, i'w meddygfa agosaf yn Nhrecynon. Byddai'r daith honno ychydig dros 1.5 milltir, ond mae pris tri thocyn yr un faint â chost taith tacsi a fyddai'n mynd â chi o ddrws i ddrws. Mae'n destun pryder fod un darparwr bysiau lleol wedi cyhoeddi y bydd prisiau tocynnau yn codi bron i 10 y cant o ddiwedd y mis hwn, a bydd tocynnau dwyffordd i oedolion hefyd yn cael eu dileu. Rwy'n sylwi ar y gwahanol ffrydiau gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith i geisio cael datrysiad, ac unwaith eto, rwyf hefyd yn cydnabod y pwysau ariannol real iawn sydd ar Weinidogion, ond mae'n rhaid inni gael hyn yn iawn i wneud trafnidiaeth gyhoeddus yn ddewis synhwyrol, cynaliadwy, realistig a fforddiadwy. Diolch.

Rwy'n croesawu'r adroddiad hwn. Fel y dywedodd y Cadeirydd wrth agor, rwy'n nodi mai dim ond un o'i 26 o argymhellion a wrthodwyd gan Lywodraeth Cymru. Hoffwn gyfeirio yn fy sylwadau y prynhawn yma hefyd at rai o'r argymhellion y mae'n eu cynnwys. Mae argymhelliad 7 yn cyfeirio at annog teithwyr i ddychwelyd i ddefnyddio gwasanaethau bysiau cyhoeddus. Rwy'n cytuno'n fawr â hyn, fel y bydd llawer o fy nghyd-Aelodau yn y Siambr a thu hwnt hefyd rwy'n siŵr. Nod Llywodraeth Cymru, o'r diwrnod cyntaf, o'r hyn a glywais, yw cael pobl allan o'u ceir, oddi ar y ffyrdd ac i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn lle hynny. Da iawn. Mae'n nod rhagorol heb unrhyw amheuaeth, a byddai'n lleihau tagfeydd ac allyriadau carbon. Fodd bynnag, ni all weithio heb fod gennym rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cryf ac effeithlon yn y lle cyntaf.

Nid oes amheuaeth fod pobl sy'n byw yma yng Nghymru ac ar draws de-ddwyrain Cymru yn fy rhanbarth i, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Alun Davies, yn ddibynnol iawn ar geir. Ni allwch wadu'r realiti. Rydym wedi cael dadleuon, areithiau a chwestiynau dirifedi yn y Siambr hon, ac ni all neb wadu yma fod gwasanaethau bws yn annigonol, yn anaml a heb fod yn bodoli ledled Cymru. Mae diffyg gwasanaeth bws teilwng yn tanseilio'r economi ac yn ei gwneud hi'n anos i bobl yn gyffredinol gael mynediad at swyddi a gwasanaethau hanfodol. Roedd nifer y teithiau bws lleol yn gostwng cyn y pandemig, diolch i flynyddoedd o gymorth ariannol annigonol gan Lywodraeth Cymru, yn anffodus, ac nid ydynt wedi dychwelyd i lefelau cyn COVID o hyd. Mae llawer o wasanaethau bws heb ailddechrau ers y pandemig, gan adael preswylwyr wedi'u hynysu yn eu cymunedau. Ar ôl nifer o ddadleuon, cwestiynau ac areithiau yma yn y Senedd, rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru o'r diwedd wedi cydnabod pwysigrwydd gwasanaethau bws ar ôl blynyddoedd o danariannu cronig. 

Rwy'n edrych ymlaen at weld cynigion manwl yn datblygu i gefnogi gwasanaethau bws yn y ddeddfwriaeth sydd ar y gweill, ac rwy'n awyddus i weld sut y bydd Llywodraeth Cymru'n helpu ardaloedd gwledig i fforddio bysiau ecogyfeillgar yn y dyfodol. Mae gwir angen inni fynd i'r afael â'r prinder gyrwyr bysiau sydd wedi gadael y sector am gyflog uwch mewn mannau eraill, ac yn hytrach na mynd i sefyllfa, fel y gwelwn gyda meddygon teulu, mae angen inni weithio ar hyn nawr yn hytrach nag yn hwyrach. Mae gwella cyflogau ac amodau gyrwyr lorïau wedi arwain at lawer o yrwyr bysiau yn gadael eu swyddi, gan achosi'r hyn a gafodd ei disgrifio fel y sefyllfa adnoddau fwyaf heriol a welodd y diwydiant bysiau erioed. Mae'n hyfryd ein bod i gyd yn dweud pethau cadarnhaol, ond mae angen inni wneud mwy na siarad nawr mewn perthynas â bysiau.

Mae argymhelliad 23 yn galw ar Trafnidiaeth Cymru i roi diweddariad ar y sefyllfa ddiweddaraf gyda chostau'r metro. Mae'r prosiect metro yn elfen allweddol yn strategaeth Llywodraeth Cymru i annog pobl oddi ar y ffordd i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn y pen draw. Ym mis Chwefror 2021, dywedodd prif weithredwr Trafnidiaeth Cymru y byddai oedi o fisoedd—ac nid blynyddoedd—i gwblhau prosiect metro de Cymru o ganlyniad i'r pandemig, gyda'r dyddiad cwblhau yn 2023 o hyd.

Ym mis Mai y llynedd, dywedodd Trafnidiaeth Cymru fod cost y prosiect metro yn debygol o fod yn sylweddol uwch na'i gyllideb o £734 miliwn, gyda'r gorwariant yn debygol o fod yn ddegau o filiynau o bunnoedd—degau o filiynau o bunnoedd o arian trethdalwyr. Cafodd cwblhau'r prosiect ei oedi tan 2024, ac ym mis Tachwedd y llynedd, cadarnhawyd y byddai oedi pellach i'r uwchraddio, gyda'r rhagolygon y bydd y rhan fwyaf o'r gwaith yn gorffen yn 2024, ond heb ddyddiad ar gyfer cwblhau'r prosiect yn llawn, sy'n peri pryder i mi a llawer o bobl, rwy'n siŵr. Un o'r rhesymau a roddwyd am yr oedi pellach oedd COVID, er bod Trafnidiaeth Cymru wedi dweud yn flaenorol na fyddai'n achosi oedi y tu hwnt i 2023. Felly, unwaith eto, rwy'n ailadrodd fy ngalwad am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog i'n hysbysu pryd y bydd gwaith ar fetro de Cymru yn cael ei gwblhau o'r diwedd. A beth yw'r amcangyfrif diweddaraf o gyfanswm cost prosiect blaenllaw Llywodraeth Cymru i gael pobl oddi ar y ffordd ac i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus?

Mae argymhelliad 25 yn galw ar Trafnidiaeth Cymru i roi diweddariad ynghylch y peilot tocynnau integredig ac egluro beth yw'r camau nesaf. Un o'm gweithredoedd cyntaf ar ôl cael fy ethol i'r Senedd oedd galw am gerdyn teithio i Gymru gyfan er mwyn caniatáu teithiau di-dor ar draws Cymru, un cerdyn yn unig—yn debyg i'r hyn rydych i gyd wedi'i weld mae'n debyg—fel y cerdyn Oyster yn Llundain. Er clod iddo, a rhaid imi roi clod iddo am hyn, ymatebodd y Prif Weinidog gydag optimistiaeth a dweud ei fod yn syniad gwerth ei archwilio a'i fod yn wirioneddol ymroddedig i archwilio'r posibilrwydd o gyflwyno cerdyn o'r fath i bobl Cymru.

Ym mis Hydref y llynedd, mewn ateb i gwestiwn ysgrifenedig yn gofyn am ddiweddariad ar y cynlluniau hyn, dywedodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd,

'Rydym yn parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru i archwilio opsiynau ar gyfer tocynnau integredig'.

Felly, wrth symud ymlaen, gadewch imi gofnodi fy nheimladau yma heddiw pan ddywedaf fy mod yn siomedig iawn ynghylch y diffyg cynnydd ar y mater hwn, ac er i Trafnidiaeth Cymru roi tudalen ar eu gwefan yn dweud y byddai'r cerdyn teithio yn dod yn fuan, fe wnaethant ei thynnu i lawr yr un mor sydyn. Hoffwn ofyn am ddiweddariadau rheolaidd yn y Senedd hon ar ddarparu cerdyn teithio i Gymru gyfan gan y bydd yn sylfaen i rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gref a chynaliadwy yma yng Nghymru i bobl Cymru, oherwydd os na weithiwn arno nawr, nid wyf yn teimlo y gwnawn ni byth lwyddo i gyflawni rhwydwaith bysiau a rheilffyrdd cryf yma i bobl Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor ac i dîm clercio'r pwyllgor am gynhyrchu'r adroddiad hwn. Wrth gwrs, y prawf y byddaf yn ei sefydlu ar gyfer polisi'r Llywodraeth yw sut mae'n effeithio ar bobl Blaenau Gwent, oherwydd yr hyn a fwynheais leiaf—nid wyf yn gwybod a oedd hynny'n wir am unrhyw un arall—yn y ddadl gyda Jenny Rathbone yn gynharach oedd y gwahaniaeth ym mhrofiad pobl yng nghanol Caerdydd a'r bobl sy'n byw ym mlaenau'r Cymoedd. Ac rwy'n credu ei fod yn wahaniaeth pwysig, oherwydd yr hyn a safai allan i mi yn yr adroddiad oedd y pwyslais ar newid ymddygiad, ac fe bwysleisiodd y Cadeirydd hynny yn ei gyflwyniad. A bydd newid ymddygiad ond yn digwydd os oes dewisiadau amgen hyfyw i ddefnyddio'r car. Ac yn rhy aml o lawer yn achos fy etholaeth i—y bobl rwy'n eu cynrychioli—nid yw'r dewisiadau amgen hynny'n bodoli. 

Ddirprwy Weinidog, dyma lle mae'r prawf i'r Llywodraeth, oherwydd efallai fy mod wedi treulio gormod o amser yn y Siambr hon yn gwrando ar areithiau gweinidogol, ac a bod yn onest mae rhai o'r areithiau hynny wedi fy siomi. Oherwydd clywais y cyfraniadau—y bydd y Dirprwy Weinidog yn eu gwneud y prynhawn yma, mae'n siŵr—ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru eisiau inni symud o'r car i'r bws neu'r rheilffordd neu beth bynnag. Ac yna, wrth gwrs, rwy'n eu gweld yn adeiladu ysbyty mawr—ac rwy'n gefnogol iawn i adeiladu Ysbyty Athrofaol y Faenor yng Nghwmbrân—roedd gennym fws bob awr i Ysbyty Nevill Hall yn y Fenni; dim bws o gwbl i ysbyty'r Faenor. Ac am bum mlynedd fe addawodd Gweinidogion yn y lle hwn y byddai'r gwasanaethau hynny'n bodoli. Mae'r Gweinidog presennol wedi addo y bydd yn ymchwilio iddo, ond heddiw, nid yw'r gwasanaethau hynny'n bodoli. Felly, nid yw'n ddigon da i'r Llywodraeth ddweud ei bod am i'r bobl wneud hyn i gyd ac yna ei gwneud hi'n anos i bobl ddefnyddio'r gwasanaethau mewn gwirionedd. Ac yn rhy aml, nid yw'r gwasanaethau hynny'n bodoli, ac nid yw hynny'n deg ac nid yw'n iawn.

Wyddoch chi, un o fy ngofidiau mawr yn y lle hwn—. Efallai na fydd yr Aelodau'n credu hyn, ond roeddwn i'n ddistaw pan ddigwyddodd, a dylwn fod wedi agor fy ngheg. Pan ddiddymwyd gweithrediaeth trafnidiaeth y de-ddwyrain—ni allaf gofio'r enw cywir—gan Weinidog blaenorol, diddymodd holl allu llywodraeth leol ac eraill i gydlynu ac i gynllunio trafnidiaeth. Nawr, rwy'n deall, wrth gwrs, fod hyn yn cael ei ailgyflwyno drwy gyd-bwyllgorau corfforedig—ac rydym yn deall nawr fod y Ceidwadwyr yn sydyn iawn yn cefnogi'r pethau hyn, ac rwy'n croesawu eu tröedigaeth—ond mae angen y lefel hon o gydlynu oherwydd—. Cyfarfûm ag etholwr mewn cymhorthfa yng Nghwm y llynedd, ac roedd yn egluro i mi y byddai'n rhaid iddo fynd drwy Fryn-mawr i gyrraedd ysbyty'r Faenor. Nawr, mae unrhyw un sy'n gwybod am ddaearyddiaeth Cymoedd de Cymru yn gwybod nad ydych chi'n tueddu i deithio i'r de drwy deithio i'r gogledd. Ac mae'n annheg rhoi pobl fregus yn y sefyllfa hon. Fe wyddom—ac rydym wedi archwilio hyn ar sawl achlysur yn y lle hwn—mai diwygiadau Thatcher a ddinistriodd y diwydiant bysiau. Rydym yn deall hynny. Ond hefyd, rydym wedi bod â chyfrifoldeb yn y lle hwn ers dros 20 mlynedd, ac mae angen inni sicrhau ein bod yn dangos bod hynny'n golygu rhywbeth mewn gwirionedd. Ac rwyf am i'r Dirprwy Weinidog, wrth ymateb i'r ddadl hon, egluro sut mae newid ymddygiad yn digwydd ochr yn ochr â chydraddoldeb, fel bod fy etholwyr yn cael yr un cyfle â'r etholwyr y mae Jenny Rathbone yn eu cynrychioli. Ac fe ildiaf.

Ar fater cydraddoldeb, tybed a wnaethoch chi nodi, yn yr adroddiad, yr awgrym gan yr Athro Barry, y dylem efallai gael pobl hŷn, nad ydynt yn talu o gwbl ar hyn o bryd, i dalu £1, a byddai hynny wedyn yn rhoi mwy o arian i ostwng prisiau i bobl eraill efallai, yn enwedig pobl iau o dan 25 oed. Nawr, rwy'n gwybod mai dyma'r greal sanctaidd, ond ychydig iawn o arian ychwanegol sydd yna yn y system, ac efallai y gallwn annog rhai pobl i dalu—

Jenny, efallai y byddwch yn synnu, ond rwy'n dathlu fy mhen-blwydd yn bum deg naw y mis nesaf, felly mae fy meddyliau'n datblygu, gawn ni ddweud, ynglŷn â'r tocyn bws, ac efallai y dylwn ddatgan diddordeb ynddo. Ond edrychwch—

A fyddech chi'n barod i dalu £1?

Byddwn, fe fyddwn i'n barod i dalu £1. Ond rwyf hefyd yn credu efallai y dylem fod yn cynnig trafnidiaeth gyhoeddus am ddim, neu gyfradd gyffredinol o £1 i bawb, i ble bynnag y byddant yn teithio, ar unrhyw adeg. Rwy'n credu bod angen inni feddwl am fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus ac gosod rhwystrau i drafnidiaeth gyhoeddus.

Felly, nid oes gennyf safbwyntiau di-ildio fel sydd gennym yn rhy aml yn y Siambr hon, a byddwn yn barod i edrych ar unrhyw un o'r gwahanol enghreifftiau o ffyrdd o annog buddsoddiad yn y system. Ond i mi, y pwrpas yw gwneud trafnidiaeth gyhoeddus yn haws i'w defnyddio. Ac os yw hynny'n golygu cyfradd gyffredinol o £1 i bawb, boed hynny fel y bo. Ond hoffwn sicrhau na chawn system docynnau anhrefnus fel sydd gennym ar hyn o bryd. Ac rwy'n gresynu'n barhaus—. Ac rwy'n clywed beth mae'r Aelodau gyferbyn yn ei ddweud, ac mae'n dda gweld arweinydd yr wrthblaid yn y Siambr ar gyfer y ddadl hon. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrthynt, yn gyfan gwbl o ddifrif, yw nad oes gennych obaith o gwbl o gyflawni unrhyw un o'r uchelgeisiau y mae Natasha Asghar wedi'u disgrifio y prynhawn yma hyd nes y caiff y cyfrifoldeb am seilwaith rheilffyrdd ei ddatganoli i'r lle hwn, oherwydd yn syml iawn, nid oes arian yn y system. Caiff arian ei ddwyn oddi wrth drethdalwyr Cymru ddydd ar ôl dydd ar ôl dydd. Mae'r penderfyniadau a wnaed dros HS2 yn warthus—yn gwbl warthus—a dylai'r Ceidwadwyr godi llais a'u gwrthwynebu—

Alun, mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.

—yn yr un ffordd ag y gwnawn ni mewn mannau eraill. Felly, rwy'n ddiolchgar am eich amynedd, Ddirprwy Lywydd.

Weinidog, wrth ateb y ddadl hon, rwyf am weld cydraddoldeb yn y ffordd y caiff pobl ar hyd a lled y wlad eu trin, ac rwyf am ichi basio prawf Blaenau Gwent. Rwyf am i chi ei basio'n rhagorol, ac rwyf am sicrhau ein bod yn cael buddsoddiad yn y bysiau, y rheilffordd, ac integreiddio gwasanaethau trafnidiaeth sy'n golygu bod fy etholwyr yn cael yr un cyfleoedd i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ag etholwyr Jenny, ac fe wnawn ni addo, wedyn, na fyddwn yn achosi ciwiau yn eich mannau parcio yng nghanol Caerdydd, Jenny. Diolch yn fawr iawn.

May I echo my thanks to the committee for all of this work on this vitally important issue. And, similarly, I agree with a number of the points that Alun Davies made. This is an issue of equality, and I was going to raise similar points in terms of residents of South Wales Central. If you think about how—. I represent the Cardiff area, where it's far easier to change your practice; you can choose not to have a car, because of alternative methods of transport. If you move towards Pontypridd and further into the Valleys, and Vikki referred to those areas—. Well, that's all within my region, and the complaints that I hear on a daily basis from people where they don't have alternative modes of transport, they don't have a car, so, when the bus or the train isn't there, isn't running, then they are entirely stuck in their homes—. That means that they lose opportunities in terms of employment, they lose opportunities to access medical appointments, which are very difficult to get these days, but also in terms of getting their children to school on time or picking up children who are poorly from school. There's huge inequality at the moment. When we talk about changes of practices or routines, a number of people in my region do use the bus or the train because that's the only option available to them, but the problem and the complaints that we hear now are that the trains aren't running. We know about the upgrade with regard to the metro, which is very much to be welcomed, but the thing is that those buses don't turn up if the trains don't run, and often buses are cancelled too.

I was very pleased to see recommendation 8 specifically, because we do know that there is a crisis in recruitment. We have to remember then about the statistics and the people behind those statistics. As I've been a councillor, a number of people in Pontypridd still have my phone number, and I receive a text every time that one bus at 16:29 in the afternoon—it's the last bus that goes up the hill in Pontypridd—doesn't run. I receive a text almost every day that that service isn't running, and I hear time and time again about the same old services. So, this is a problem for people, and we're not just talking about people in rural areas. We know about the huge problem there, but you can live in a town such as Pontypridd, you can see the shops, you can see all of the things that are going on, but you can't get there if you don't have a car and if you're not able to walk. And then we think about equality issues, because even if you do have that bus pass, even if you can afford it, if the service isn't available, then it's a fact that people are stuck in their homes.

One of the concerns that are raised with me when I talk to young people in my region is their lack of confidence in terms of taking the bus or the train, because a number of them haven't had an opportunity to do that at all because of the pandemic, to be able to make that journey without their parents for the first time, and there are a number of schemes now where youth workers are having to take children and young people for the first time on a bus and show them how the system works, almost holding their hand through that process. So, one of the things that I was going to ask—. If we are going to change our practices, then starting with young people is going to be vitally important. So, with regard to that practical support, which can be very costly, how are we going to use the new curriculum, for example, to be promoting using public transport and normalising that use of public transport? Because, clearly, there's a number of steps here with regard to transforming the system for the future, but it's vitally important that we support people through that process too, because, in nations where public transport is normalised, people know how it works.

But there are more fundamental issues to bear in mind here too. I think that the issue of cost is very important. We're hearing in other committees at the moment about children and young people not getting to school if they aren't within the catchment area of being able to access a free bus ticket to school. So, cost is an issue, and we need to look at that range of issues. But I would hope that the Deputy Minister would agree with me that we shouldn't see a situation where a young person is being refused access to a bus that is taking them to school because they don't have the money to pay for the fare. I would hope that we could look at measures in terms of anti-poverty measures and the cost-of-living crisis to deal with the current crisis in terms of transport costs, which is preventing people from getting to school. I'll let Sioned Williams come in.

Thank you, Heledd. Would you agree that one of the cohorts of young people very much affected by the cost of living and the high cost of transport is students? They very often have to live in cities. We know that they sometimes have to live on the outskirts of cities, because rental costs are so high in city centres, and they've told me they're having to travel in then for their courses and, as we heard from Jenny, they are a group of young people who can't get reduced cost transport. So, should they too be a priority?

Certainly, and, when I talk about young people, I'm not just talking about those in schools; it extends to cover that group too. And I would ask the Deputy Minister to reflect on that too. I see that time is against me, but, similar to Alun Davies, it's a matter of equality and how we're going to ensure, just in terms of the services that are meant to be there now, that they're running—that's one of the things, without mentioning extending services for the future. Thank you.

Diolch. Rwy'n croesawu adroddiad y pwyllgor. Mae trafnidiaeth gyhoeddus yn rhaff achub i lawer, gan sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Mae'n fater cymdeithasol, yn ogystal â chynnal mynediad at waith. Rwy'n gwybod, mewn ardaloedd gwledig, mai'r daith ar y bws yw lle mae teithwyr rheolaidd yn mwynhau sgwrs gymdeithasol gyda'i gilydd a'r gyrrwr, ac rydym wedi clywed yn y pwyllgor diwylliant a chwaraeon bod trafnidiaeth gyhoeddus yn hanfodol er mwyn sicrhau mynediad teg at byllau nofio a chlybiau chwaraeon. Mynediad at apwyntiadau meddygol yw un o'r pryderon mwyaf i drigolion.

Ond mae rhedeg trafnidiaeth bws yn ddrud. Mae angen iddi gael ei hintegreiddio â thrafnidiaeth ysgol i helpu i sybsideiddio teithiau am weddill y dydd, ac rwy'n ymwybodol bod Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 yn cael ei adolygu, ond mae angen inni ddeall mater cost ac adnoddau. Yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yr wythnos diwethaf, siaradodd arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru am y frwydr ddyddiol o sicrhau bod digon o weithredwyr i gyflawni cytundebau trafnidiaeth ysgol a sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn cael ei adael ar ôl. Mae cynnydd o 40 y cant wedi bod mewn prisiau, gan greu pwysau enfawr yn y gyllideb. Rwy'n dal i fod braidd yn bryderus ynghylch gallu cyd-bwyllgorau corfforedig i ddarparu trafnidiaeth, sy'n hynod gymhleth. Roedd gan un awdurdod lleol 450 o gontractau, 350 yn rhai ysgol, ac mae swyddogion yn cyfathrebu'n dda gyda gweithredwyr yn ddyddiol, gan eu helpu i gynnal gwasanaethau pan allant fod ar fin dymchwel, neu ofyn iddynt gamu i'r adwy ar y funud olaf pan fo angen. Mae atebolrwydd yn bwysig, i sicrhau na fydd yr un plentyn nac oedolyn bregus yn cael ei adael ar ôl.

Mae caffael bysiau yn ddrud hefyd. Maent yn amrywio o £350,000 i £450,000 am un bws, ac mae'n gallu costio rhwng £350,000 a £700,000 i gynnal gwasanaeth. Os nad yw teithiau'n rhai masnachol, maent yn cael eu stopio, a dyna pryd mae cynghorau wedi camu i'r adwy gyda chymorthdaliadau, ond mae tri chyngor eisoes wedi tynnu cymorthdaliadau yn ôl dros y blynyddoedd diwethaf yn ystod cyni, ac rwy'n ymwybodol fod llawer mwy wedi eu rhoi ar y bwrdd eleni fel arbedion cost. Felly, bydd angen ystyried hynny. Pe bai Llywodraeth Cymru, drwy Trafnidiaeth Cymru, yn gallu helpu gyda chaffael, gan ddefnyddio prynu ar raddfa, gallai helpu gyda chynaliadwyedd i weithredwyr ac awdurdodau lleol neu wasanaethau comisiynu cyd-bwyllgorau corfforedig. Ac rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth y mae'r Dirprwy Weinidog efallai'n edrych arno.

Mae trigolion yn hoff o wasanaeth bws sydd wedi ei drefnu, ond mae llawer yn gorfod derbyn newid, ac mae'r gwasanaeth bysiau Fflecsi, sy'n gweithredu yng ngogledd Cymru, yn cael ei groesawu ac mae'n ymddangos ei fod yn gweithio'n dda iawn pan fydd trigolion a theithwyr yn derbyn newid. Mae dibynadwyedd ac amserlenni clir yn bwysig er mwyn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth bws a chael ffydd ynddi. Gall un profiad drwg eu digalonni yn gyfan gwbl. A gall un newid mewn amserlen fysiau gan weithredwr olygu bod rhaid diweddaru 150 o safleoedd bws wedyn, ac mae hwnnw'n waith llafurus sy'n cael ei orfodi ar awdurdodau lleol nad oes ganddynt adnoddau. Felly, bydd masnachfreinio, wrth symud ymlaen, yn ddefnyddiol iawn gyda hynny, oherwydd gallant gomisiynu gwasanaethau am gyfnod hwy, lle na fydd gweithredwyr yn eu newid a'u torri o fewn y flwyddyn. Felly, bydd hynny i'w groesawu'n fawr. Mae gyrrwr bws cyfeillgar, cymwynasgar a chynorthwyydd platfform trên yn amhrisiadwy ac yn gwneud byd o wahaniaeth o ran gwneud i bobl deimlo'n hyderus wrth ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig os oes ganddynt anawsterau corfforol neu feddyliol, ac fe drafodwyd hynny y bore yma ar y radio hefyd.

Mae recriwtio a chadw gyrwyr yn broblem. Mae Arriva Cymru yn talu llai i yrwyr yng Nghymru, o dan eu cytundeb, sy'n annheg ac yn achosi problem, gan eu bod yn croesi'r ffin ac yn pasio cydweithwyr yn ddyddiol, ac mae'n rhywbeth y mae'r undebau'n ceisio ei ddatrys. Os yw awdurdodau lleol yn gallu cael trwydded gweithredwr, sy'n rhywbeth y mae rhai wedi edrych arno yn y gorffennol, efallai y gallai gweithredwyr gyrwyr y gwasanaethau ar y stryd gael trwydded a hyfforddiant i fod yn yrwyr bysiau a llenwi bylchau a adewir ar ôl gan weithredwyr os ydym am chwilio am fodel masnachfreinio gydag awdurdodau lleol yn camu i mewn hefyd. Mae problem gorlenwi ar drenau gogledd Cymru o hyd, ond rwy'n falch o weld bod y mark 4 yn ôl ar y gwasanaeth. Gwych. Maent wedi cael eu hadnewyddu. Ac mae mwy o wasanaethau rheilffordd wedi cael eu haddo.

Nid yw streiciau presennol y gweithwyr rheilffordd yn ymwneud â chyflogau'n unig, maent yn ymwneud â sicrhau bod llinellau a signalau yn cael eu cynnal gan weithredwyr profiadol, cymwys, a bod yna gardiaid ar drenau a staff platfform digonol i sicrhau diogelwch pob teithiwr, a dyna pam rwy'n cefnogi'r streiciau a'r trafodaethau sy'n digwydd.

Mae prisiau tocynnau integredig y gellir eu defnyddio ar draws gweithredwyr yn bwysig hefyd, yn ogystal â chynnal trafnidiaeth ar draws y ffin, gan fod gennym ffin agored. Ac rwy'n croesawu'r tocyn 1Bws yn fawr—rwy'n credu mai y llynedd y cafodd hwnnw ei ddefnyddio fel model, a chafodd groeso mawr—y gellir ei ddefnyddio ar draws gwahanol weithredwyr. Mae angen ariannu'r rhwydwaith rheilffyrdd yn well. Rydym angen y £5 biliwn o HS2. Nid yw'r rhwydwaith rheilffyrdd erioed wedi ei ariannu ei hun, byth ers iddo gael ei ddatblygu, oherwydd pan oedd llinellau rheilffyrdd yn cael eu hadeiladu roeddent yn cystadlu â'i gilydd o'r dechrau ac nid oeddent yn cwmpasu'r ardal gyfan.

Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru eisiau cyflwyno prisiau tecach. Byddai'n wych cael tocyn un pris cyffredinol; rwy'n credu efallai y bydd yn rhaid ichi edrych ar y syniad o £1 i sybsideiddio eraill. Ond rwy'n deall bod angen inni gael y rhwydwaith yn ei le yn gyntaf, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru a'r Dirprwy Weinidog a'i holl ymdrechion i geisio datrys hyn, ynghyd â Trafnidiaeth Cymru. Diolch.

I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bob cyd-Aelod am ddadl ddiddorol. Rwy'n credu bod achos cyffredin, eto, yn y Siambr hon, dros wella realiti trafnidiaeth gyhoeddus a chyflawni ein dyhead cyffredin o newid dulliau teithio i fynd i'r afael â chyfiawnder cymdeithasol yn ogystal â'r argyfwng hinsawdd. Mae hi ychydig yn rhwystredig, ac rwy'n ymwybodol o'r eironi, imi glywed y rhestr o broblemau y mae'r Aelodau wedi'u nodi y prynhawn yma, pwyntiau rwy'n cytuno â hwy ac rwyf wedi bod yn eu gwneud ers blynyddoedd lawer fy hun, a fy mod erbyn hyn mewn sefyllfa lle rwy'n ceisio troi'r heriau'n atebion, ac mae'n amlwg yn haws dweud na gwneud gyda'r pethau hyn. 

Rydym yn wynebu pwysau mawr ar hyn o bryd. Mae gennym gostau cynyddol—felly, mae pob cynllun a weithredwn yn costio mwy i'w ddarparu—ac mae ein cyllid yn gostwng, sy'n rhwystredig iawn, ar adeg wrth gwrs pan nad yw'r sector trafnidiaeth gyhoeddus, y rhwydwaith rheilffyrdd a'r rhwydwaith bysiau, wedi adfer ers y pandemig. Felly, mae'n costio mwy i redeg gwasanaethau. Ac rydym wedi achub y diwydiant bysiau preifat rhag mynd i'r wal yn barhaus drwy'r pandemig, drwy ein cynllun brys ar gyfer y sector bysiau. Mae disgwyl i hwnnw gael ei adnewyddu yn y misoedd nesaf, ac mae gennym lai o arian. Rwy'n poeni'n wirioneddol am yr effaith y bydd y cyllid yn ei gael ar grebachu ein rhwydwaith bysiau. Ac fel y mae'r Aelodau wedi'i nodi, mae'r diwydiant bysiau yn wynebu problemau recriwtio a chadw gyrwyr bysiau ei hun, yn ogystal â chostau tanwydd cynyddol, ac rwy'n pryderu nad yw'r gwasanaethau hyn yn gweithredu eisoes yn aml, ac mae Sioned Williams wedi rhoi enghraifft dda i ni ym Mhontypridd—maddeuwch i mi, Heledd Fychan a roddodd yr enghraifft i ni ym Mhontypridd—o fysiau ddim yn dod. Felly, yn hollol amlwg, mae cwmnïau bysiau yn ei chael hi'n anodd cynnal eu hamserlen bresennol, a fy mhryder i yw, gan fod rhaid i ni gwtogi ar y cynllun brys ar gyfer y sector bysiau, oherwydd ein bod yn dod allan o'r pandemig ac am nad yw'r cyllid ar gael, y byddant yn ein beio ni am grebachu'r rhwydwaith bysiau er mai ni wnaeth achub y rhwydwaith bysiau yn y lle cyntaf wrth gwrs. Mae hyn, rwy'n credu, yn mynd at wraidd methiannau'r model preifat sydd gennym.

Cododd Alun Davies yr enghraifft wych o broblem ysbyty'r Faenor unwaith eto, lle cafodd ysbyty ei adeiladu yn y lle cyntaf heb ystyried trafnidiaeth gyhoeddus. Yma, mae gennym ddiffyg cysylltiad rhwng gwahanol wasanaethau, lle nad yw trafnidiaeth yn cael ei ystyried gan ddarparwyr addysg neu iechyd tan yn rhy hwyr. Ac mae'n sôn yn benodol am—[Torri ar draws.] A gaf fi ateb y pwynt yn gyntaf? Mae'n gwneud pwynt penodol o ddweud nad oes gwasanaeth bws ar gael o Flaenau Gwent i ysbyty'r Faenor, ac mae hynny, unwaith eto, yn achosi llawer o rwystredigaeth. Rydym wedi trafod y peth nifer o weithiau, a'r gwir amdani yw ein bod wedi ceisio rhoi gwasanaeth ar waith i fynd o'i etholaeth i ysbyty'r Faenor, ond mae'r ffordd y mae'r farchnad yn gweithio wedi ein rhwystro. Os oes yna wasanaeth bws sy'n cael ei ariannu'n gyhoeddus yn cystadlu â gwasanaeth sy'n cael ei redeg yn fasnachol, mae'r gweithredwyr yn gallu ein herio'n gyfreithlon, a dyna sydd wedi digwydd yn yr achos hwn. Rydym wedi ceisio rhoi'r gwasanaeth yn ei le. Mae darparwr sy'n darparu rhan fach iawn o'r llwybr wedi ein herio ni ar hynny, ac o ganlyniad mae popeth wedi dod i stop ac etholwyr Alun Davies sy'n dioddef. Nid yw'n ddigon da, ac mae'n hynod rwystredig fod y fframwaith cyfreithiol yn ein hatal rhag darparu gwasanaeth trafnidiaeth gyhoeddus integredig, fel y mae'n ei wneud i docyn sengl Natasha Asghar sydd wedi'i grybwyll droeon, fel y mae hi'n gwybod yn iawn, neu'n sicr fe ddylai wybod. Mae'r ffordd y mae'r system gyfreithiol bresennol wedi'i sefydlu yn ei gwneud yn amhosibl gwneud hynny, a dyna pam rydym yn awyddus i ddiwygio'r system drwy'r Bil bysiau, ac rwy'n croesawu'r gefnogaeth gyson y mae hi wedi'i ddangos i Fil bysiau, ac rwy'n edrych ymlaen at geisio llunio hwnnw ar sail drawsbleidiol i gyflawni ein huchelgais gyffredin. Felly, mae gennym gynlluniau ac rydym yn gweithio'n galed i fynd i'r afael â phroblemau sylfaenol mewn perthynas â'r fframwaith cyfreithiol ar gyfer y diwydiant bysiau.

Roeddwn yn credu bod y drafodaeth rhwng Jenny Rathbone ac Alun Davies yn un ddefnyddiol iawn, ac rwy'n credu bod y Siambr hon ar ei gorau pan fydd pobl yn rhoi eu hareithiau heibio ac yn ymateb i'r ddadl, sef yr hyn rwyf am geisio ei wneud y prynhawn yma, oherwydd roedd y pwyntiau a wnaeth y ddau ohonynt yn hollol gywir. Mae Jenny Rathbone yn iawn: mae angen i ni annog pobl i beidio â theithio i ganol dinasoedd pan fydd dewisiadau amgen ar gael, ac rydym eisiau creu dewisiadau amgen gwell. Ac rwy'n codi fy het i Gyngor Caerdydd am fod yn ddigon dewr i ddatblygu cynllun codi tâl am dagfeydd, a byddant yn neilltuo'r arian hwnnw ar gyfer prosiect traws-reilffordd fel y'i gelwir yng Nghaerdydd i wella gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus metro yng Nghaerdydd. Dyna'r peth iawn i'w wneud. Mae'n heriol yn wleidyddol, ond dyna'r peth iawn i'w wneud ac rydym yn gweithio gyda hwy.

Mae Alun Davies hefyd yn iawn nad yw'r gwasanaethau ar gyfer ei etholwyr ar gael weithiau, ac yn sicr nid ydynt yn ddigon da i roi dewis amgen realistig i bobl. Rwyf newydd gael gwared ar fy ail gar, sy'n brofiad newydd i mi, ac rwy'n ceisio teithio o gwmpas ar y tren ac ar feic trydan. A gallaf ddweud wrthych ei fod yn anodd. Mae'n rhwystredig, mae'n aml yn anghyfleus, ac mae arnaf ofn mai dyna yw'r realiti—nid ar gyfer pob taith; mae'n wych ar gyfer rhai teithiau. Ond mae yna adegau, gyda thaith heb ei chynllunio, neu ar adegau pan nad yw trenau'n dod oherwydd prinder staff, oherwydd y tywydd, oherwydd pob math o resymau dilys, lle mae'n rhwystredig iawn i deithiwr. Ac oni bai ein bod yn newid y realiti hwnnw, ni fyddwn byth yn cyrraedd ein targed i newid dulliau teithio ac ni fyddwn byth yn cyrraedd ein targed newid hinsawdd. Rwy'n gweld bod Alun Davies eisiau ymyrryd, ac rwy'n hapus iddo wneud hynny. 

Rwyf bob amser yn ddiolchgar am onestrwydd y Gweinidog. Mae'n braf ei glywed, ac rydym i gyd yn ei werthfawrogi. Gadewch imi ddweud un peth, ac rwy'n edmygu eich dyfalbarhad gyda beic trydan. Pe baech yn byw yn Nhredegar y bore yma, ni fyddech wedi ei fwynhau. Ond ynglŷn â'r broblem yng Nghaerdydd, oherwydd mae'n fater pwysig, mae'n hynod annheg y byddai'n rhaid i fy etholwyr i ac etholwyr o lefydd eraill yn y Cymoedd, y mae Caerdydd yn dibynnu arnynt mewn manwerthu a chyflogaeth broffesiynol a phopeth, dalu tâl atal tagfeydd sy'n talu am welliannau yng Nghaerdydd ac nid gwelliannau yn y Cymoedd ac mewn mannau eraill. Mae hynny'n hollol annheg. Ac i bobl fel fi, ni fyddwn byth yn gallu cael fy mherswadio i gefnogi hynny. Felly, mae angen inni ddod o hyd i rywbeth sy'n deg ac yn gyfartal i bawb sy'n defnyddio'r system drafnidiaeth hon.

Wel, fe wnaeth Alun Davies fy herio i basio prawf Blaenau Gwent yn gynharach, a gallaf ddweud wrtho fod yna brawf Alun Davies hefyd, sy'n cael ei gymhwyso i'r tâl tagfeydd, oherwydd mae Julie James a minnau wedi bod yn cael sgyrsiau gweithredol gyda Chaerdydd am gynllun y tâl tagfeydd, ac mae'r pwyntiau y mae'n eu gwneud yn gwbl deg ac mae angen eu cynnwys yn nghynllun y system. Ond byddwn yn dweud y byddai hyd yn oed ei etholwyr, sy'n dod i mewn i Gaerdydd, yn elwa o lai o dagfeydd yng Nghaerdydd. Felly, mae o fudd i bawb, nid yn unig—. Rwy'n credu bod y rhaniad hwn braidd yn ffug. Byddwn yn casáu creu rhyfel diwylliant rhwng Caerdydd a'r Cymoedd. Ond mae hanfod ei bwynt yn un teg, ac mae'n cael ei gynnwys yng nghynllun y system. Gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd iddo. 

Gwnaed nifer o bwyntiau eraill, Ddirprwy Lywydd. Craidd y mater, fel gwlad, ar draws y DU, yw nad ydym wedi bod yn buddsoddi digon mewn trafnidiaeth gyhoeddus dros gyfnod sylweddol i ni allu cael y math o wasanaethau a gawn pan fyddwn yn ymweld â'r cyfandir. A dyna yw craidd y broblem. A nawr rydym yn wynebu'r anhawster o geisio ailddosbarthu cyfran rhy fach o wariant cyhoeddus i ateb gofynion y gwasanaeth llawer gwell sydd ei angen arnom er mwyn mynd i'r afael â thlodi trafnidiaeth, fel y soniodd Llyr Huws Gruffydd a Delyth Jewell, sy'n gwbl gywir yn fy marn i, ac mae'r diwygiadau bysiau'n ymwneud llawn cymaint â chyfiawnder cymdeithasol ag y mae'n ymwneud â chyfiawnder hinsawdd. Ond heb y cyllid, nid ydym yn gallu gwneud yr holl bethau rydym eisiau eu gwneud.

Bydd strwythur newydd y cyd-bwyllgorau corfforedig yn helpu, bydd cydweithio rhanbarthol yn helpu, ond yn y pen draw, mae angen inni gael yr arian yno i ariannu'r gwasanaethau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd yn rhaid i bawb ohonom ei wynebu gyda'n gilydd. Rydym yn cyflwyno'r newidiadau i'r gwifrau a fydd yn gwella'r gwasanaeth rheilffyrdd, yn gwella'r gwasanaeth bysiau, yn gwella'r gwasanaeth teithio llesol, i gynnig datgymhellion yn ogystal â symud cyllid oddi wrth gynlluniau adeiladu ffyrdd newydd, ac rydym yn gobeithio cyflwyno canlyniadau'r adolygiad ffyrdd yn fuan. Felly, rydym yn gwneud llawer, ond nid ydym yn gwneud cymaint ag y byddem i gyd eisiau inni ei wneud oherwydd yn syml iawn, nid oes gennym arian i'w wneud. Diolch.

I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.

Well, thank you very much, Deputy Presiding Officer.

A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan mewn dadl ysgogol a diddorol iawn? A dweud y gwir, roedd yn un o'r dadleuon gorau imi gael y fraint o gymryd rhan ynddi ers tro. Yn amlwg, mae amser yn golygu na allaf ailadrodd popeth a ddywedodd pawb, byddwch yn falch o glywed, ond byddaf yn canolbwyntio ar ychydig o bwyntiau perthnasol.

Daeth y Gweinidog yn ôl at yr adolygiad ffyrdd ar y diwedd, sef un o'r pethau cyntaf a grybwyllwyd yn y ddadl hon. Yn amlwg, rydym yn gobeithio y bydd arbedion o unrhyw brosiectau nad ydynt yn mynd rhagddynt yn cael eu defnyddio ar gyfer teithio cynaliadwy, ac mae'n rhywbeth y mae'r pwyllgor yn arbennig o awyddus i'w weld, a byddai hynny o bosibl yn helpu i fynd i'r afael â rhai o'r problemau'n ymwneud â chyllid, er na fydd yn ddigon i ateb yr her y mae'r Llywodraeth yn ei hwynebu.

Cafwyd cyfeiriadau at wasanaethau gwledig hefyd: rhaid inni beidio ag anghofio y byddai newid dulliau teithio mewn cymunedau gwledig yn wahanol iawn i newid dulliau teithio mewn cymunedau trefol, ac efallai fod angen adlewyrchu hynny'n well mewn targedau mwy manwl, er enghraifft, mewn perthynas â rhai o'r materion hyn, ond mae hynny'n sicr yn rhywbeth rydym i gyd yn ymwybodol iawn ohono.

Ydy, mae Cymru'n cael ei gwasanaethu'n wael gan ecosystem y rheilffyrdd, ac mae'r Athro Mark Barry wedi gwneud cyfraniadau gwerthfawr iawn i'n gwaith ar annhegwch HS2. Gan droi'n ôl at arian eto, ai swm sy'n cyfateb i £2 filiwn yr wythnos am yr 20 mlynedd nesaf rydym yn ei gyfrannu rwy'n meddwl? Felly, yn amlwg, mae llawer i'w ddweud am hynny.

Hoffwn gywiro un peth am y gost o yrru car: fe wneuthum wirio'r adroddiad tra oeddech chi'n siarad. Rwy'n credu i chi ddweud £250; mae'n agos at 250 y cant o gynnydd. Felly, mae'n gynnydd o 227 y cant erbyn 2050. Heb unrhyw ymyriadau pellach, a buddsoddiad mewn bysiau a choetsys, mae'n gynnydd o 227 y cant erbyn 2050 er mwyn llywio graddfa'r newid sydd ei angen i ddulliau teithio i gefnogi sero net. Ond roedd y dull abwyd a ffon i'w weld yn glir iawn mewn llawer o'r dystiolaeth a gawsom; mae angen ichi gael abwyd, ond mae angen ichi gael ffon hefyd er mwyn gwneud i'r newid hwnnw ddigwydd.

Cafwyd nifer o gyfeiriadau at yr anghyfiawnder cymdeithasol mewn perthynas â mynediad at wasanaethau, sy'n amlwg yn adlewyrchu ystadegau gwahanol ar fynediad at geir a dibyniaeth pobl anabl yn arbennig: mae 25 y cant yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus. 'Mae angen gwneud mwy' oedd un alwad. Wel, rydym i gyd wedi dweud hynny, onid ydym, mewn ffyrdd gwahanol? Mae hyd yn oed y Gweinidog yn cydnabod hynny. Fel Cadeirydd, byddwn yn dweud bod llawer yn digwydd. Mae llawer yn cael ei gynllunio, mae llawer o waith ar y gweill. Rwy'n credu bod y Gweinidog ei hun wedi dweud mai'r her nawr yw ei wneud yn weithredol—mae llawer o hyn yn ymwneud â dechrau cyflawni mewn gwirionedd.

Materion sy'n ymwneud â metro de Cymru; pryd fydd hwnnw'n cael ei gwblhau? Wel, meddyliwch am fetro gogledd Cymru, sydd ar drywydd gwahanol iawn hefyd, byddwn yn dychmygu, ond mae ar y rhestr o bethau i'w gwneud, sy'n mynd yn hwy bob dydd.

Mae tocynnau wedi'u sybsideiddio, wrth gwrs, yn bwysig iawn, ond maent yn ddiwerth os nad oes gwasanaeth bws i'w gael yn y lle cyntaf. Felly, mae'r rheini'n amlwg yn mynd law yn llaw. Mae recriwtio gyrwyr yn rhywbeth y gwnaeth y pwyllgor gyffwrdd ag ef ac mae nifer o'r Aelodau wedi cyffwrdd ag ef hefyd, rwy'n credu. A straeon am fysiau ddim yn dod; cafodd y pwynt ei wneud gan nifer o bobl mewn ffyrdd gwahanol. Mae'n tanseilio hyder pobl wrth ddefnyddio bysiau. Os na allwch chi ddibynnu arno, nid ydych yn mynd i'w ddefnyddio yn y dyfodol. Ac yn benodol, annog myfyrwyr a phobl ifanc i ddefnyddio bysiau; dyna pryd y gallwch sefydlu arfer am oes, ac os ydych yn gweld y bobl hynny'n cael eu gwthio i ffwrdd mewn gwahanol ffyrdd, yna'n amlwg nid yw hynny'n mynd i ddigwydd.

Felly, fe wnaeth y Llywodraeth achub y sector bysiau rhag mynd i'r wal yn ystod COVID, a rhaid inni beidio ag anghofio hynny. Mae yna fethiannau enfawr yn deillio o'r ffaith ei fod yn wasanaeth preifat; mae'r fframwaith cyfreithiol yn gweithio yn erbyn y math o wasanaeth rydym eisiau ei weld. Mae'r rhain—fel y dywedodd y Gweinidog—yn broblemau sylfaenol y mae angen mynd i'r afael â hwy. Ond fel y clywsom, yn y Siambr hon heddiw, mae gennym achos cyffredin dros fynd i'r afael â'r heriau hynny, ac mae'r pwyllgor, wrth gwrs, yn barod i chwarae ein rhan yn y broses honno hefyd, i sicrhau ein bod yn cyrraedd lle rydym am fod gyda gwasanaethau bysiau a threnau yng Nghymru. Diolch.

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 6 this afternoon is the Welsh Conservatives debate on offshore renewable energy. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n falch iawn fel Ceidwadwr Cymreig i fod yn agor y ddadl hon ar ynni adnewyddadwy ar y môr. Mae disgwyl i'r defnydd o drydan yng Nghymru gynyddu hyd at 300 y cant erbyn 2050, oherwydd cynnydd yn y galw yn y sectorau trafnidiaeth a gwres. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd cyfrifoldeb dros sicrhau bod gennym ddigon o gapasiti i ateb y galw hwn. Mae'n hanfodol nad yw Cymru'n colli cyfleoedd ym maes ynni adnewyddadwy a'u buddion dilynol i'r gymuned, gan gynnwys cyfleoedd cyflogaeth, a hwb i'n heconomi.

Mae'r achos dros fuddsoddi mewn ynni gwynt ar y môr yn glir: mae'r DU eisoes yn cael ei ystyried fel arweinydd byd ym maes ynni gwynt ar y môr. Yn 2020, roedd 35 fferm wynt ar y môr oddi ar arfordir Prydain, yn cynnwys bron i 2,200 o dyrbinau gwynt. Gan gyfrannu 13 y cant o anghenion trydan y DU, cynhyrchodd y ffermydd gwynt ar y môr hyn 40.7 TWh. Mae ffermydd gwynt ar y môr hefyd yn cael eu hystyried yn fwy effeithlon na ffermydd gwynt ar y tir. Mae hyn yn bennaf oherwydd cyflymder gwynt uwch dros y môr a'r ffaith nad oes rhwystrau ffisegol naturiol neu adeileddau. Yn sgil hyn, mae'r moroedd yn cynnig mwy o le ar gyfer lleoli ffermydd gwynt ar y môr, ac maent hefyd yn bellach oddi wrth boblogaethau lleol. Gall ynni adnewyddadwy ar y môr gyfrannu llawer iawn i economi Cymru, a dywedir bod ynni gwynt arnofiol ar y môr wedi cyfrannu £2.2 miliwn at economi Cymru yn y blynyddoedd diwethaf.

Rwy'n hynod falch fod hawliau wedi'u rhoi i brosiect Erebus, a allai greu prosiectau dilynol o tua 300 MW yn y môr Celtaidd. I ddechrau, bydd y prosiect yn canolbwyntio ar brosiect arddangos 100 MW, y rhagwelir y bydd yn pweru dros 93,000 o gartrefi'r flwyddyn, a byddai hyn yn arbed 151,000 tunnell o allyriadau carbon bob blwyddyn.

Wrth gwrs, rwyf hefyd yn falch bod y morlyn llanw arfaethedig oddi ar arfordir sir Ddinbych wedi cael sêl bendith y cyngor. Byddai'r prosiect hwn yn creu tua 22,000 o swyddi, gan gynnwys rhwng 6,000 a 7,000 yn y cyfnod adeiladu. Gallai'r morlyn llanw, a fyddai â'r capasiti i gynhyrchu 5—nid wyf byth yn gallu dweud hyn—TWh mewn blwyddyn, a allai bweru hyd at 1 filiwn o gartrefi. Mae morlynnoedd llanw a morgloddiau hefyd yn gallu cynorthwyo gydag atal llifogydd ar gyfer cymunedau arfordirol, felly mae hynny'n golygu y bydd buddsoddiadau a wnawn nawr yn cynhyrchu arbedion hirdymor.

Yn ogystal, mae gan ynni adnewyddadwy ar y môr botensial i gynhyrchu miloedd o swyddi gwyrdd yng Nghymru. Dywedir yn aml na ddylem orfod dewis rhwng cefnogi'r economi a diogelu'r amgylchedd. Dyma'r cyfle perffaith nawr i wneud y ddau.

Mae cynllun morol cenedlaethol Cymru'n dweud y byddai Llywodraeth Cymru'n cefnogi defnyddio technolegau ynni gwynt ar y môr ymhellach at ddibenion masnachol. Ond mae arnaf ofn, Weinidog, fod rhaid gwneud mwy na siarad: yn 2020 gwelsom y gyfradd defnydd flynyddol isaf o gapasiti ynni adnewyddadwy newydd ers 2010, gyda dim ond 65 MW yn cael ei gomisiynu. Mae hyn yn anghymesur o isel o'i gymharu â'r uchafbwynt a welwyd yn 2015, pan gomisiynwyd 1,019 MW. Ynni gwynt ar y môr sydd â'r nifer isaf ond un o brosiectau yng Nghymru, gyda dim ond tri. Mewn cymhariaeth, ceir 751 o brosiectau ynni gwynt ar y tir. Er hynny, mae gan ynni gwynt ar y môr gapasiti i gynhyrchu 726 MW o drydan, y tu ôl i ynni gwynt ar y tir a systemau solar ffotofoltäig yn unig. Felly, mae hyn yn arbennig o annisgwyl gan fod Llywodraeth Cymru wedi canmol ei hun yn ddiweddar am fod yn un o'r rhai cyntaf i fabwysiadu ynni gwynt ar y môr.

Fel Gweinidog cabinet yr wrthblaid dros newid hinsawdd, mae'n bwysig iawn sicrhau bod y prosiectau hyn hefyd yn diogelu bywyd gwyllt a bioamrywiaeth leol. Gall ynni gwynt ar y môr ddylanwadu'n gadarnhaol ar fioamrywiaeth ym moroedd y byd. Felly, i sicrhau hyn, dylem ddatblygu strategaeth ar gyfer gwrthdroi'r lleihad yn nifer adar y môr a'i adolygu o leiaf unwaith ym mhob Senedd. Mae'r Gweinidog yn ymwybodol iawn o fy awydd i sicrhau bod gennym gynllun gofodol morol strategol er mwyn sicrhau bod yna rai ardaloedd lle gall cynhyrchwyr ynni adnewyddadwy fynd iddynt a bod ardaloedd eraill yn cael eu neilltuo ar gyfer bioamrywiaeth a phrosiectau cadwraeth.

Mae angen inni gael cynllun sy'n sicrhau bod ffermydd gwynt ar y môr hefyd yn gweithredu fel riffau artiffisial, gan ddenu mwy o fywyd morol na riffau naturiol, drwy weithredu fel dyfeisiau cronni pysgod. Mae pysgotwyr lleol—. Yn wir, mae un o'n prif bysgotwyr yng Nghonwy yn ysu i gael cysylltiad â chwmnïau sy'n darparu ynni gwynt ar y môr ger fy etholaeth, ond mae ceisio rhoi'r sgyrsiau hynny ar y gweill, oherwydd mae'n bosibl lapio rhaffau cregyn gleision o amgylch gwaelodion tyrbinau gwynt, fel y gallwch gael—gallwch gael eich cadwraeth forol a'ch bioamrywiaeth, ond ar yr un pryd, gallwch gael ynni adnewyddadwy ochr yn ochr â hynny, a gallwch ddatblygu strategaeth ar gyfer cynaeafu bwyd môr cynaliadwy o ardaloedd ffermydd gwynt.

Felly sut mae sicrhau bod y prosiectau hyn yn dwyn ffrwyth a bod mwy o rai tebyg iddynt yn cael eu cymeradwyo mewn modd amserol? Mae angen, mae ein darparwyr ynni adnewyddadwy angen, fframwaith clir ac ymatebol gan Lywodraeth Cymru. Fis Mai diwethaf, derbyniodd y Senedd ein cynnig deddfwriaethol ar gyfer cynllunio morol yng Nghymru yn unfrydol. Byddai hwn yn creu dyletswydd i Lywodraeth Cymru hwyluso'r gwaith o greu cynllun datblygu morol cenedlaethol a sefydlu ardaloedd adnoddau strategol ar gyfer ynni morol. Fel Ceidwadwyr Cymreig, byddem yn buddsoddi £150 miliwn mewn cronfa fuddsoddi ynni morol yng Nghymru. Byddem hefyd yn ariannu astudiaeth ddichonoldeb ar gyfer ynni'r llanw yng Nghymru er mwyn cyflymu'r broses o gyflawni prosiectau ynni'r llanw o amgylch Cymru a darparu data ffynhonnell agored i ddatblygwyr.

Mae'r targedau ynni adnewyddadwy a osodwyd yn 2017 yn cynnwys cynhyrchu 70 y cant o'r trydan a ddefnyddir o ynni adnewyddadwy erbyn 2030, a sicrhau bod 1 GW o ynni adnewyddadwy mewn perchnogaeth leol erbyn 2030. Os na fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi mwy o brosiectau ynni adnewyddadwy ar y môr, bydd y targedau hyn bron yn amhosibl i'w cyrraedd. Yr wythnos diwethaf, Weinidog, roeddech yn dweud eich bod newydd ddychwelyd o COP15, ac fe sonioch chi am rai o'r syniadau gwych a glywsoch tra oeddech chi allan yno. Fe wnaethom ni i gyd gytuno, yn drawsbleidiol, efallai y gallech ddod yn ôl i'r Siambr rywbryd a siarad am y syniadau a glywsoch yno. Felly, heb ragor o lol, fe wnaf ddirwyn i ben. Rwy'n gwybod bod gennym gyfraniadau diddorol iawn gan fy ngrŵp i, ond hefyd, gobeithio, gan Aelodau eraill yn y Siambr. Diolch.

I genuinely welcome this debate. The United Kingdom, as we’ve already heard, is among the world leaders with regard the potential of our renewable offshore energy sector. I’m sure that the word ‘potential’ will be mentioned several times in this debate, and Wales has the potential to be a giant in this sector. As things stand, the potential of this sector is being realised in only a handful of countries. In 2021, over 99.5 per cent of new offshore wind capacity was installed in just five countries, namely China, Denmark, Vietnam, the Netherlands and the United Kingdom.

We must remember, Dirprwy Lywydd, that the countries that gain a head start in this sector, and invest early, will be at an advantage in establishing supply chains and expertise in an industry that will, without a shadow of a doubt, grow and develop. The Global Wind Energy Council forecasts that there will be a 57-fold increase in international capacity by 2050. Experts expect an increase in America, South Korea and Taiwan, and by developing expertise here in Wales we could be part of that story. The potential is stratospheric in some ways. In the Celtic sea alone, the assessments of additional capacity stand at around 20 GW.

However, things must change before we can benefit from the opportunities that exist. The necessary infrastructure isn’t here in Wales. We need to develop our ports to allow sufficient space, capacity and depth for FLOW platforms. The Welsh Government and Westminster Government must help developers, ports and relevant authorities to give them the confidence to invest.

The state of grid connectivity and storage in Wales is also a problem—it’s insufficient. We must tackle the problems that face our grid. Again, there’s a need to invest in this area, and this includes green hydrogen and more efficient cabling. Of course, this expansion will mean nothing for Wales unless we can benefit from it. We need Crown Estate powers to fulfil this potential, and I would reiterate my party’s stance that these powers should be devolved. Responsibility for the Crown Estate was devolved to Scotland in 2017, but the Treasury in Westminster retains these powers in Wales. Well, they still benefit from the powers, of course, and the royal family does as well.

Finally, we must enhance green skills. I know that important work is being done in this area; Climate Cymru is holding a round-table event titled ‘Good Green Jobs for All’ on 16 February, and it involves representatives from TUC Cymru, Tata Steel, Airbus and the Wales Development Bank, and several others. We need an open mind and ambition to ensure that the workforce can derive maximum benefit from these exciting opportunities. Wales needs to be in the vanguard on this. We've already heard from Janet Finch Saunders that we need to make sure that we keep an eye on the climate emergency and nature emergency in the context of this issue. We need to ensure that energy developments do not negatively impact biodiversity, so, of course, we must be reasonable and sensitive in deciding where these developments happen, and how they happen.

But, to conclude, Dirprwy Lywydd, people talk about the green goldrush that is happening off Wales’s shores, but until we have the required investment and powers, Wales will continue to be a bystander. Wales’s resources must benefit Wales’s people. We need far-reaching change to enable this to happen.

Mae’n bleser mawr gennyf gymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Fel yr Aelod dros Breseli Sir Benfro, mae wedi bod yn fraint cymryd rhan flaenllaw yn y trafodaethau ynghylch prosiectau ynni adnewyddadwy ar y môr, ac rwy’n ymwybodol iawn o ba mor bwysig yw’r prosiectau hyn i ddiwallu ein hanghenion ynni ar gyfer y dyfodol, yn ogystal â'r manteision economaidd enfawr y gall y datblygiadau hyn eu darparu. Byddaf yn canolbwyntio fy nghyfraniad heddiw ar ynni gwynt arnofiol ar y môr, ond gwn fod cyfleoedd sylweddol ar gael i Gymru gydag ynni’r llanw a ffynonellau ynni adnewyddadwy eraill hefyd.

Mae Llywodraeth Cymru yn wynebu her enfawr wrth gyflawni ei tharged sero net a diogelu ffynonellau ynni, sy’n golygu bod yn rhaid i ddatblygu ynni glân yng Nghymru fod yn flaenoriaeth ar unwaith. Mae gan dechnoleg ynni gwynt arnofiol ar y môr, er enghraifft, y gallu i ddarparu ynni glân yn ogystal ag ysgogi datblygiad rhanbarthol a chreu cyfleoedd mewn perthynas â'r gadwyn gyflenwi. Cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei huchelgais i ddarparu hyd at 50 GW o ynni gwynt ar y môr erbyn 2030, gan gynnwys hyd at 5 GW o ynni gwynt arnofiol, gan gynyddu ymhellach drwy gydol y 2030au a thu hwnt. Fel y gŵyr yr Aelodau, gan y DU y mae'r fferm ynni gwynt arnofiol fwyaf yn y byd eisoes, yn Kincardine ym môr y gogledd, ac mae hon yn enghraifft wych o fanteision cadarnhaol technoleg ynni gwynt arnofiol ar y môr i’r DU. Wrth gwrs, nawr yn fwy nag erioed, mae'n hanfodol fod Llywodraethau ledled y DU ac ar bob lefel yn cydweithio fel y gall Cymru elwa ar y dechnoleg hon.

Er mwyn i Gymru allu gwireddu manteision technoleg ynni gwynt arnofiol ar y môr yn llawn, fel y dywedodd Delyth Jewell, mae’n hollbwysig sicrhau buddsoddiad sylweddol yn ein porthladdoedd, ac mae FLOWMIS, y cynllun buddsoddi mewn gweithgynhyrchu ynni gwynt arnofiol ar y môr, a fydd yn cael ei lansio gan Lywodraeth y DU y flwyddyn nesaf, yn gam pwysig ymlaen. Mae manylion ynglŷn â'r cyllid hwn yn dal i gael eu datblygu, ac rwy’n mawr obeithio gweld porthladdoedd yn y môr Celtaidd yn cael cymorth i uwchraddio eu seilwaith a’u capasiti gweithgynhyrchu. Hefyd, mae angen inni weld cymorth a buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. Yn wir, wrth ymateb i’r ddadl hon, efallai y gall y Gweinidog ddweud wrthym sut mae Llywodraeth Cymru'n buddsoddi yn seilwaith porthladdoedd Cymru, a chadarnhau bod cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu'r gwaith o ddatblygu porthladdoedd drwy ddyrannu cyllid i uwchraddio eu seilwaith presennol.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, rwy’n fwy na pharod i dderbyn ymyriad.

I mi, ni fyddwch yn synnu clywed, mae sicrhau mai Caergybi yw’r porthladd allweddol ar gyfer y genhedlaeth nesaf o ynni gwynt ar y môr ym Môr Iwerddon yn bwysig iawn. Gallai'r cais porthladd rhydd a ddatblygwyd gan Ynys Môn a Stena ar gyfer gogledd Cymru fod yn allweddol yn hynny o beth. Rwy’n siŵr y byddai’r Aelod yn falch fod yr ymgyrch wedi bod yn llwyddiannus i sicrhau chwarae teg o ran cyllid ar gyfer porthladdoedd rhydd yng Nghymru, ond a yw hefyd yn cytuno mai’r ffordd orau o sicrhau synergedd fyddai cael dau borthladd rhydd—yn y gogledd-orllewin a'r de-orllewin—dau gais llwyddiannus i hybu'r math o newid y mae'n dymuno ei weld?

Ni fyddech yn synnu fy nghlywed innau'n dweud fy mod yn cytuno â chi ar y sail honno, gan yr hoffwn weld porthladd rhydd Celtaidd, ac wrth gwrs, rwy'n cefnogi eich ymdrechion chi ac ymdrechion eich AS, Virginia Crosbie, i sicrhau bod porthladd rhydd yng Nghaergybi hefyd.

Un o'r ysgogiadau pwysig er mwyn dod â datblygiadau ynni gwynt arnofiol ar y môr i Gymru, wrth gwrs, yw porthladdoedd rhydd, fel rwyf newydd fod yn ei drafod. Yn ddiweddar, dywedodd Henrik Pedersen, prif swyddog gweithredol Associated British Ports, sy’n berchen ar nifer o borthladdoedd eraill yng Nghymru a ledled y DU, wrth y Pwyllgor Materion Cymreig naill ai ein bod yn dod â’r datblygiadau hyn i Gymru, neu byddant yn mynd i Sbaen, Ffrainc neu rywle arall, ac mae mor syml â hynny. Os na chymerwn y datblygiadau hyn, a'u meithrin, bydd gwledydd eraill yn gwneud hynny. Wrth gwrs, byddwn ar fai yn peidio â sôn unwaith eto am gais y porthladd rhydd Celtaidd, gan y byddai’r cais yn helpu i sicrhau buddion economaidd yn fy etholaeth i, ac ar hyd arfordir de Cymru. Rwy'n derbyn bod cynigion porthladdoedd rhydd eraill wedi’u cyflwyno hefyd, fel y nodwyd. Serch hynny, pe bai’n llwyddiannus, byddai’r porthladd rhydd Celtaidd yn naturiol yn cefnogi'r gwaith o adfywio cymunedau yng ngorllewin Cymru drwy ddenu busnesau, swyddi a buddsoddiad newydd, a fyddai yn ei dro yn rhoi hwb i economi Cymru. O ystyried yr effaith drawsnewidiol y byddai’n ei chael yn y de-orllewin, rwy’n mawr obeithio y cawn glywed newyddion cadarnhaol ynglŷn â hyn yn y dyfodol agos iawn.

Mae’r Aelodau yma’n ymwybodol o fanteision cadarnhaol technoleg ynni gwynt arnofiol ar y môr, ac wrth symud ymlaen, mae angen inni gynyddu capasiti’r grid a sicrhau bod cysylltiadau grid newydd ar gael hefyd. Gwyddom fod y prosesau cynllunio a chydsynio eisoes yn eithaf araf ac y gallant fod yn anodd, ac ni allwn ychwaith danamcangyfrif maint y dasg sy’n wynebu Cyfoeth Naturiol Cymru a’r angen iddynt gael yr adnoddau priodol. Nododd tystiolaeth gan Copenhagen Infrastructure Partners i’r Pwyllgor Materion Cymreig y drafodaeth barhaus rhwng Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatrys materion sy'n ymwneud ag adnoddau, yn enwedig ar gyfer eu rhaglen ynni adnewyddadwy ar y môr. Dywedasant ei bod yn hollbwysig i gyrff cydsynio gael yr adnoddau priodol i allu bodloni’r gofynion a fydd yn gysylltiedig â chyflymu prosiectau ynni gwynt arnofiol ar y môr, ac maent yn llygad eu lle. Yn wir, yn y trafodaethau a gefais gyda datblygwyr yr wythnos hon, y brif neges oedd bod y prosesau cydsynio yng Nghymru yn llawer rhy hir ac y gallai hynny fod yn wirioneddol niweidiol i ddatblygiad prosiectau. Ac felly, er bod hwn yn gyfnod cyffrous i’r sector ynni gwynt arnofiol ar y môr, mae yna heriau sylweddol o hyd hefyd. Mae gan Gymru gyfle gwirioneddol i fod yn arweinydd byd-eang ym maes ynni adnewyddadwy ar y môr, ac er fy mod wedi canolbwyntio ar ynni gwynt arnofiol ar y môr heddiw, gwyddom fod cyfleoedd hefyd gydag ynni'r llanw a ffynonellau ynni adnewyddadwy eraill. Felly, rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi’r cynnig hwn.

Ac ar gyfer y cofnod, dylwn nodi bod fy etholaeth innau'n rhan o ardal y porthladd rhydd Celtaidd hefyd. Carolyn Thomas.

Diolch. Mae effaith newid hinsawdd yn gwbl amlwg, ac mae Cymru ar flaen y gad o ran mynd i’r afael â heriau datgarboneiddio cynhyrchiant ynni, gyda pholisïau a chefnogaeth i ynni adnewyddadwy. Mae cynlluniau ar gyfer datblygwr ynni adnewyddadwy dan berchnogaeth gyhoeddus yn sicrhau y bydd yr elw a wneir yng Nghymru yn arwain at fwy o fudd i drigolion, gydag elw’n cael ei ailfuddsoddi er mwyn gwella effeithlonrwydd ynni mewn cartrefi yng Nghymru a chreu swyddi ynni glân o ansawdd da yng Nghymru, mewn cyferbyniad llwyr â Llywodraeth y DU, a fydd yn parhau i ganolbwyntio ar echdynnu tanwydd ffosil gan fethu mynd i'r afael ag effaith costau ynni cynyddol ar gyllidebau aelwydydd. Dylai pleidiau gwleidyddol y DU fod yn dangos i'r byd sut i adeiladu system ynni sero net ddiogel, saff a gwydn, gan ddefnyddio ffynonellau ynni adnewyddadwy cynhenid, yn hytrach na chamarwain ei phoblogaeth i gredu bod angen ynni niwclear i ddarparu'r cyflenwad sylfaen o ynni neu bydd y goleuadau'n diffodd.

Mae adnoddau ynni gwynt ar y môr y DU ynddynt eu hunain yn ddigon i ragori ar sero net a galw'r DU am ynni hyd y gellir ei ragweld, a gallem edrych ar hydrogen gwyrdd fel ateb o ran storio ynni. Mae buddsoddiad yn y ganolfan ragoriaeth peirianneg gwerth £12 miliwn ar gampws Coleg Llandrillo yn y Rhyl yn dystiolaeth bellach o ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r sector ynni adnewyddadwy. Bydd y ganolfan honno'n dod yn hyb ar gyfer darparu addysg a hyfforddiant o safon fyd-eang mewn peirianneg, gyda’r offer arbenigol diweddaraf, a bydd yn sefydliad newydd ar gyfer technoleg ynni adnewyddadwy, mewn partneriaeth â chwmni RWE Renewables. Un o brif nodweddion hyn fydd neuadd dri llawr o uchder ar gyfer gwasanaethu a chynnal a chadw tyrbinau gwynt ar raddfa ddiwydiannol, sy'n wych. Mae'n wych fod gennym y cyfleuster hwn i roi'r sgiliau perthnasol i bobl leol yng ngogledd Cymru ar gyfer gweithio ar brosiectau ynni adnewyddadwy yn y gogledd a thu hwnt.

Fel y nododd y Prif Weinidog ddoe, mae angen i Lywodraeth y DU fuddsoddi yn y grid cenedlaethol, a ddylai gael ei ailwladoli. Nid yw'n addas i'r diben ar hyn o bryd, gyda gwerth biliynau o elw yn mynd i'r cyfranddalwyr bob blwyddyn. Dylid ailfuddsoddi’r arian hwnnw yn y grid i wella capasiti, er mwyn caniatáu i’r cannoedd o brosiectau adnewyddadwy sydd wedi’u gohirio ar hyn o bryd fynd yn eu blaenau. Ond beth sy'n digwydd pan nad yw'r gwyntoedd yn chwythu, a'r galw am ynni'n parhau i fod yn uchel? Roedd dau gyfnod yn 2021 pan gwympodd y cyflenwad o ynni gwynt am 10 diwrnod, gan orfodi’r grid cenedlaethol i brynu trydan o Wlad Belg, am y pris uchaf y mae Prydain erioed wedi’i dalu i gadw'r pŵer yn llifo. Dylai môr-lynnoedd llanw, megis morlyn llanw gogledd Cymru, a morlyn Abertawe, fod yn rhan o’r cymysgedd ynni i fynd i’r afael â’r problemau hyn. Mae'r llanw'n gwbl ddibynadwy, fel y mae'r trydan y bydd yn ei gynhyrchu.

Gallai’r un prosiect hwn yng ngogledd Cymru gynhyrchu digon o bŵer ar gyfer bron bob cartref yng Nghymru, yn sail i gyflenwadau ysbeidiol o ynni gwynt ac ynni'r haul, ac yn wahanol i orsaf ynni niwclear, nid oes llawer o dechnoleg na chost ynghlwm wrth fôr-lynnoedd llanw. Gyda buddsoddiad a chymorth, gallai morlyn llanw gogledd Cymru fod yn weithredol ymhen 10 mlynedd—flynyddoedd lawer cyn gorsaf niwclear—gydag oes weithredol o dros 120 mlynedd, heb unrhyw weddillion datgomisiynu heriol. Bydd yr amddiffyniad arfordirol a gynigir gan y morlyn yn diogelu miliynau o adeiladau a seilwaith, ac o fudd i genedlaethau i ddod, gan liniaru’r angen am waith amddiffyn arfordirol sylweddol gan Lywodraeth Cymru, sydd eisoes wedi gorfod buddsoddi biliynau o bunnoedd i amddiffyn yr arfordir. Gallai roi hwb enfawr i economi'r gogledd a’i gallu i ymdopi â heriau newid hinsawdd, a chreu miloedd o swyddi.

Byddai’r buddsoddiad cychwynnol mewn morlyn llanw, ar yr olwg gyntaf, i'w weld yn uchel. Fodd bynnag, o gofio y byddai gan yr ased oes weithredol hir iawn—ddwywaith cymaint â gorsaf niwclear, a phedair gwaith cymaint â fferm wynt—mae unrhyw fuddsoddiad sydd ei angen yn sicr yn darparu gwerth ac enillion cyfalaf rhagorol o gymharu â phrosiectau ynni eraill. Hoffwn nodi, fodd bynnag, y gallai gwaith ehangu disgwyliedig i ffermydd gwynt ar y môr ac ynni’r llanw ledled y byd gael effeithiau amgylcheddol sylweddol, ac mae angen deall a monitro’r rheini’n ofalus. Bûm mewn digwyddiad gan yr RSPB lle dangoswyd adar y môr yn gorfod ymdopi â chroniad o dyrbinau gwynt, cychod, ac adeileddau eraill ar y môr, felly mae angen cynllun gofodol morol cydgysylltiedig arnom. Hyderaf fod Llywodraeth Cymru yn deall y risgiau hyn, ac y bydd o ddifrif ynglŷn â'r argyfwng natur sy’n ein hwynebu wrth benderfynu ar ddyfodol ein cynhyrchiant ynni adnewyddadwy. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’m cyd-Aelod, Janet, am gyflwyno’r ddadl bwysig hon.

Yng nghanol argyfwng ynni a achoswyd gan ryfel anghyfreithlon Putin, a chyda rhybuddion enbyd mai 2023 fydd y flwyddyn boethaf a gofnodwyd erioed o ganlyniad i newid hinsawdd, mae’n briodol ein bod yn ceisio hybu chwyldro ynni gwyrdd yng Nghymru. Mae'r rhyfel yn Wcráin wedi tanlinellu'n glir yr angen i ddiogelu ffynonellau ynni, gan dynnu sylw at ba mor hawdd y gall unben ffiaidd ddal gwresogi a goleuo rhanbarth cyfan yn wystl. Ond mae hefyd wedi dangos i ni pa mor ddibynnol rydym ni fel gwlad ar danwydd ffosil—tanwydd ffosil sy’n dod yn bennaf o ranbarthau geowleidyddol ansefydlog, ac sy’n cyfrannu’n aruthrol at y newid yn yr hinsawdd.

Mae Cymru wedi teimlo effeithiau cynhesu byd-eang yn ystod yr wythnos ddiwethaf, o lifogydd eang ac yna ychydig ddyddiau’n ddiweddarach, eira yn ogystal â thymheredd o dan y rhewbwynt. Mae digwyddiadau tywydd eithafol anrhagweladwy bellach yn digwydd yn aml. Mae’n rhaid i ni ddatgarboneiddio ein sector ynni ar frys felly, nid yn unig er mwyn ein balansau banc, ond er mwyn dyfodol ein planed. Mae arnom angen chwyldro gwyrdd sydd wedi dysgu gwersi’r gorffennol. Mae fy rhanbarth i wedi dioddef yn sgil polisïau ynni trychinebus Llywodraeth flaenorol Cymru, yn enwedig nodyn cyngor technegol 5 a chreu ffermydd gwynt ar y tir ar raddfa ddiwydiannol. Ar ddiwrnod oeraf 2022, cynhyrchodd ynni gwynt ar y tir lai nag 1 y cant o’n gofynion ynni. Cynhyrchwyd mwy o ynni gan orsafoedd glo. Dyna'r broblem gydag ynni gwynt ar y tir: hyd nes y bydd gennym ffordd ddibynadwy o storio ynni, ni allwn ddibynnu ar y ffermydd gwynt enfawr hyn sydd wedi'u gwasgaru ar draws cymoedd Tawe ac Ogwr.

Ond mae dewis arall i'w gael: ynni gwynt ar y môr ac ynni'r llanw. Gall Gorllewin De Cymru elwa o arloesi gyda'r technolegau adnewyddadwy hyn. Mae'n gyfnod cyffrous i'r rhanbarth. Nid yn unig fod gennym y disgwyliad ynghylch y porthladd rhydd Celtaidd, gyda Phort Talbot yn chwarae rhan fawr yn natblygiad y prosiect ynni gwynt arnofiol ar y môr Celtaidd, ond rydym hefyd yn debygol o weld prosiect Eden Las yn dwyn ffrwyth fel rhan o fargen ddinesig bae Abertawe. Mae Eden Las yn brosiect arloesol a argymhellir ar gyfer glannau Abertawe a fydd yn cynnwys morlyn llanw a gynlluniwyd o'r newydd, gyda thyrbinau tanddwr o'r radd flaenaf sy'n cynhyrchu 320 MW o ynni adnewyddadwy o'r strwythur 9.5 km. Mae’r prosiect £1.7 biliwn yn cael ei ariannu’n gyfan gwbl â chyllid preifat ac yn cael ei arwain gan gwmni o Ben-y-bont ar Ogwr, DST Innovations, sy’n credu y bydd y datblygiad yn creu dros 2,500 o swyddi parhaol ac yn cefnogi 16,000 o swyddi pellach ledled Cymru a’r DU. Nid morlyn llanw yn unig yw Eden Las. Bydd hefyd yn cynnwys aráe solar arnofiol a gwaith batris enfawr ar y tir a fydd nid yn unig yn cynhyrchu batris ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy, ond hefyd yn storio'r ynni a gynhyrchir gan Eden Las i'w ddefnyddio'n ddiweddarach. Dyma'r technolegau y dylem fod yn eu cefnogi: ynni gwynt arnofiol ar y môr; môr-lynnoedd llanw; a thechnoleg storio batri ar lefel y grid. Fel hyn, gall fy etholwyr yng Ngorllewin De Cymru elwa ar swyddi ac ynni rhatach, lle nad oedd neb ond datblygwyr y ffermydd gwynt yn unig yn arfer ffynnu. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr.

Rwy’n ddiolchgar am allu siarad yn nadl bwysig iawn y Ceidwadwyr Cymreig heddiw ar ynni adnewyddadwy ar y môr, a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar, ac wrth gwrs, a agorwyd gan Janet Finch-Saunders. Ac ers dod yn Aelod o'r Senedd yma dros Ogledd Cymru, rwyf wedi bod yn eiriolwr enfawr o blaid y manteision gwych y mae ynni adnewyddadwy ar y môr yn eu darparu, ond hefyd yr adnoddau naturiol gwych, y cyfleusterau, y sgiliau a’r cyfleoedd unigryw sydd gennym yma yng Nghymru, ac wrth gwrs, byddwn yn dadlau bod llawer o hyn i'w weld yn rhanbarth gogledd Cymru, gyda'r cyfleoedd gwych sydd i'w cael yno. Ac wrth gyfrannu at y ddadl heddiw, hoffwn ganolbwyntio ar dri mater perthnasol sy'n wirioneddol bwysig yn fy marn i wrth asesu'r cyfle hwn am ynni adnewyddadwy ar y môr, ac fel rydym wedi'i glywed eisoes y prynhawn yma, wrth gwrs, ceir cefnogaeth yn y Senedd a chefnogaeth wleidyddol i weld mwy o dechnoleg wyrddach yn cael ei darparu ac i gefnogi ein heconomi hefyd.

Fel y mae pwynt 1 yn ein cynnig yn ei nodi, drwy ddefnyddio ein dyfroedd arfordirol, byddwn yn helpu i gyflawni chwyldro mewn ynni gwyrdd, adnewyddadwy, ac fel yr amlinellwyd eisoes funud yn ôl gan Janet Finch-Saunders, erbyn 2050 rydym yn disgwyl gweld ymchwydd o 300 y cant yn y defnydd o drydan, felly mae angen gweld y chwyldro gwyrdd hwn yn digwydd ar unwaith. Boed yn brosiectau ynni gwynt, ynni'r tonnau neu ynni’r llanw, gallant oll chwarae rhan hollbwysig yn sicrhau economi werdd ac ymbellhau oddi wrth ein dibyniaeth bresennol ar olew a nwy.

Wrth gwrs, gyda'r chwyldro gwyrdd hwn, nid y rhinweddau gwyrdd yn unig sy'n bwysig, ond manteision economaidd ynni adnewyddadwy ar y môr. Ac fel y mae pwynt 2 yn ein cynnig yn nodi heddiw, amcangyfrifir y gellid creu 10,000 o swyddi gwyrdd ychwanegol pe manteisir yn llawn ac yn briodol ar y cyfle hwn. Mae llawer o’r swyddi hyn yn swyddi sy'n talu’n dda, gyda gyrfaoedd hir, llwyddiannus, sy’n hanfodol, yn sicr o ran cefnogi ein pobl ifanc i aros yn rhai o’n cymunedau mwy gwledig, a chael y swyddi pwysig hynny. Yn ogystal â hyn, wrth gwrs, gall ynni adnewyddadwy ar y môr gyfrannu’n sylweddol at ein heconomi ehangach a’r cyfle hollbwysig a ddaw yn ei sgil i'r gadwyn gyflenwi, a byddai hynny’n gwneud cymaint o wahaniaeth mewn rhai o’n cadarnleoedd uwch-dechnoleg diwydiannol yng ngogledd Cymru, megis yng Nglannau Dyfrdwy a Wrecsam hefyd.

Ond er mwyn manteisio i’r eithaf ar fanteision a chyfleoedd ynni adnewyddadwy ar y môr a’u defnyddio’n llawn, mae angen inni weld rhagor o waith gan Lywodraeth Cymru. Fel y mae pwynt 3 yn ein cynnig yn ei nodi, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o ddatblygu ynni adnewyddadwy ar y môr yng Nghymru, gan sicrhau y darperir gweithlu â digon o sgiliau a chapasiti gweithgynhyrchu gwell ar yr un pryd. Felly, yn ogystal â hyn, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn gweld amgylchedd mwy cyfeillgar ar gyfer buddsoddi, ynghyd â Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agosach gyda sefydliadau a thechnoleg fel TPGen24 a chynigion ynni'r llanw eraill, i sicrhau ein bod yn gweld y manteision mwyaf posibl o ran cyfleoedd ynni adnewyddadwy ar y môr a buddsoddiad ynddynt yng Nghymru.

Hoffwn glywed gan y Gweinidog heddiw yn yr ymateb sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi cynlluniau ynni adnewyddadwy i raddau mwy nag y mae’n ei wneud heddiw, ynghyd â’r cynlluniau ar gyfer sicrhau'r cyflenwad sylfaen o ynni, gyda chymorth ynni adnewyddadwy ar y môr, wrth gwrs. Weinidog, byddwn yn falch o glywed yr wybodaeth ddiweddaraf am her y morlyn llanw hefyd, gan fy mod eisoes wedi gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â hyn, a phryd y bydd y cam nesaf yn cael ei gyhoeddi.

Felly, i gloi, mae'n amlwg, o'm rhan i, fod gan ynni adnewyddadwy ar y môr, yn fwy nag erioed, gyfleoedd gwych i ddarparu amgylchedd gwyrddach, i ddarparu swyddi llwyddiannus sy'n talu'n dda. A chyda’n cyfleoedd, ein sgiliau a’n cyfleusterau unigryw yma yng Nghymru, mae’n faes gwych y gall pob un ohonom ei gefnogi i sicrhau manteision hirdymor. Mae'n rhaid inni sicrhau bod mwy'n cael ei wneud i sicrhau bod y prosiectau ynni adnewyddadwy hyn yn cael eu hannog a’u cefnogi, a bod unrhyw arafu o ran datblygu, defnyddio a buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy yn cael ei wrthdroi cyn gynted â phosibl.

Edrychaf ymlaen at weddill y ddadl, Ddirprwy Lywydd, a galwaf ar yr Aelodau o bob rhan o’r Siambr i gefnogi’r cynnig heddiw. Diolch yn fawr iawn.

I call on the Minister for Climate Change, Julie James.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o gael y cyfle i ymateb i’r cynnig hwn heddiw. Rwy'n croesawu'n llwyr y consensws cyffredinol fod ynni'r môr yn un o bileri’r economi yng Nghymru, ac y bydd yn dod yn bwysicach fyth dros y degawdau nesaf, a chytunaf yn llwyr â llawer o’r sylwadau a wnaed gan yr Aelodau yn y ddadl hon. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r cynnig.

Mae ymrwymiad diwyro Llywodraeth Cymru i ynni'r môr wedi'i gydnabod gan y sector. Dywed cwmnïau rhyngwladol eu bod yn buddsoddi yng Nghymru am y rheswm hwn, yn ogystal â’r gallu iddynt gynnull timau o weithwyr Cymreig o safon fyd-eang. Mae gweithgynhyrchwyr Cymru yn ennill contractau rheolaidd ar gyfer adeiladu dyfeisiau ynni'r môr, ac yn awyddus i weld y Llywodraeth yn parhau i feithrin hyder a thwf yn y sector hwn.

Mae Llywodraeth Cymru, gyda chyllid gan yr Undeb Ewropeaidd, wedi buddsoddi mwy na £100 miliwn mewn mwy na dwsin o brosiectau ynni'r môr ar draws gogledd, de a gorllewin Cymru. Mae ein buddsoddiad o £31 miliwn mewn technolegau ynni'r llanw sydd i'w ddefnyddio ym mharth arddangos Morlais Menter Môn yn cynnwys cymorth i Magallanes, deiliaid angorfa cyntaf Morlais i sicrhau contract ar gyfer cymorth gwahanol. Daw'r cyfleoedd newydd hyn ochr yn ochr â'r 726 MW o gynhyrchiant ar draws tair fferm wynt ar y môr RWE, sydd eisoes yn darparu cannoedd o swyddi.

Rydym yn gweithio gyda chwmnïau fel y rhain, rhai newydd a sefydledig, yn ogystal â Llywodraethau eraill a chyda chyrff y sector, drwy bartneriaethau fel clwstwr y môr Celtaidd, i wireddu cyfleoedd economaidd yn y tymor byr ac yn y tymor hwy. Mae hyn yn cynnwys ond heb fod yn gyfyngedig i gefnogi twf pellach y sylfaen sgiliau yng Nghymru, a chryfhau ein seilwaith i gefnogi'r gwaith o ehangu gweithgynhyrchiant, fel y gelwir amdano yn y cynnig. Dim ond rhan o'n ffocws ar ynni'r môr yw ein polisïau diwydiannol, gan fod cynllunio ynni a diogelu'r amgylchedd hefyd yn rhannau pwysig o'n cyfrifoldebau sy'n hanfodol er mwyn cynnal llwyddiant parhaus sector ynni'r môr.

Felly, Ddirprwy Lywydd, ar ôl sefydlu'r consensws cryf ynghylch pwysigrwydd ynni'r môr, ac ymrwymiad Llywodraeth Lafur Cymru i barhau i gefnogi ei lwyddiant, hoffwn droi at y cyd-destun ehangach rydym yn gweithredu ynddo, ac yn enwedig rôl Llywodraeth y DU yn galluogi’r chwyldro gwyrdd y mae’r cynnig heddiw yn cyfeirio ato.

Y gwahaniaeth allweddol rhwng dull y Blaid Geidwadol a'r Blaid Lafur o weithredu, wrth fynd ar drywydd y broses o feithrin diwydiannau’r dyfodol, yw ein bod ni'n credu y dylai Llywodraethau fabwysiadu rôl arweiniol weithredol. Credwn na chaiff ein huchelgeisiau eu gwireddu os bydd y Llywodraeth, yn hytrach, yn cysgu wrth y llyw, fel yr ymddengys bod eu cymheiriaid yn San Steffan yn ei wneud, a hynny'n llythrennol weithiau.

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Weinidog?

Yn sicr.

Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn yr ymyriad. Yn amlwg, eich bwriad nawr yw pardduo gweithredoedd Llywodraeth y DU. Pam, felly, fod y fferm wynt fwyaf, yr ail, y drydedd a’r bedwaredd fwyaf yn y byd yn y Deyrnas Unedig—yn y byd—os yw Llywodraeth y DU wedi bod yn araf i weithredu?

Oherwydd gallent fod wedi cael y chweched, seithfed, wythfed, nawfed a'r degfed pe baent wedi bod ychydig yn gyflymach yw'r ateb hawsaf i hynny. [Torri ar draws.] Nid yw eich cynnig heddiw yn sôn—dim sôn o gwbl—am gyfrifoldebau Llywodraeth y DU. Nid yw’n sôn o gwbl am gyfrifoldebau Llywodraeth y DU. Rwyf am ddweud hyn wrthych: rydych yn credu y dylem fod yn rhan o undeb yn y Deyrnas Unedig. Mae gennym gyfrifoldebau y cytunwyd arnynt gan y ddwy ochr. Rydych am i ni gyflawni ein cyfrifoldebau ninnau; mae angen i chi ofyn i'ch meistri gwleidyddol yn San Steffan gyflawni eu rhai hwythau. Nid yw cynnig eich plaid yn sôn o gwbl am gyfrifoldeb Llywodraeth y DU, fel pe bai'n gwbl ar wahân i'r datblygiadau yng Nghymru. Ac mae'n gwbl ddealladwy i mi eich bod yn gwneud hynny, gan fod gennych hanes o fethiant aruthrol yn y sector ynni, ac mae'n haws ei anghofio. [Torri ar draws.] Fe’ch atgoffaf o un. A ydych yn cofio adroddiad Charles Hendry? Fe eisteddoch chi ar y meinciau gyferbyn yma a'i gefnogi—

Weinidog, Weinidog. Hoffwn glywed yr ymateb gan y Gweinidog, ac ar hyn o bryd, ni allaf ei glywed oherwydd y sŵn sy’n dod o feinciau’r gwrthbleidiau, felly rhowch gyfle iddi ymateb.

Fe eisteddoch chi gyferbyn â mi ac fe wnaethoch chi gytuno â mi y dylid adeiladu morlyn bae Abertawe. Cytunodd eich AS Ceidwadol eich hun, a edrychodd ar yr adroddiad, y dylid ei adeiladu—Charles Hendry. A ydych yn cofio hynny? A beth wnaeth y Llywodraeth? Dywedodd 'na'. Dywedodd na fyddai'n cael ei adeiladu, er iddo gael ei alw'n 'ddewis cwbl amlwg'.

A wnewch chi dderbyn ymyriad arall?

Wrth gwrs.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Weinidog, am fod mor hael gydag ymyriadau. Ac rwy'n cytuno bod peidio ag adeiladu morlyn llanw Abertawe yn gyfle a gollwyd. Rwy'n cytuno. Ond un pwynt pwysig a gododd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, oedd gallu CNC i drwyddedu'r cynlluniau hyn, ac roedd honno'n eitem agenda na chafodd ei hysgrifennu i'w wneud ar ran Llywodraeth Cymru. Ni fyddai CNC yn rhoi'r trwyddedau morol, ac roedd y datblygwyr yn bryderus iawn, hyd yn oed pe baent wedi cael sêl bendith, na fyddent wedi gallu bwrw ymlaen am nad oedd y trwyddedau morol hynny'n dod. 

Y gwahaniaeth yno, wrth gwrs, yw bod hwnnw'n bryder damcaniaethol, a'r pryder go iawn oedd na fyddai Llywodraeth y DU yn ei gefnogi. Yn ddiweddar, rydym wedi cynnal adolygiad o'i ddechrau i'w ddiwedd ar drwyddedu morol yng Nghymru, oherwydd ein bod eisiau cael y system fwyaf effeithiol ac effeithlon. Ddoe ddiwethaf fe fûm yn trafod y peth gyda thîm trwyddedu morol CNC. Felly, rydym yn gwneud hynny. Ond mae angen i'r ddwy Lywodraeth gamu i'r adwy. Mae mor syml â hynny. Nid yw Llywodraeth Geidwadol y DU wedi cyflwyno mecanwaith contract ar gyfer gwahaniaeth o'r un maint a soffistigeiddrwydd â maint a natur y cyfleoedd yn y sector ynni ar y môr. Mae angen iddynt ehangu'r contractau ar gyfer gwahaniaeth yn sylweddol er mwyn galluogi mwy o brosiectau—ac yn hanfodol, mwy o brosiectau o feintiau gwahanol—i gael eu cyflwyno os ydym am ddod yn arweinwyr byd fel y gallwn fod yn y sector hwn. Ac yn hollbwysig, mae angen iddynt sicrhau bod y rownd arwerthu ar gyfer y môr Celtaidd yn cynnwys amodau cyflenwi a chyflogaeth lleol cadarn ac nad yw ond yn mynd i'r sawl sy'n cynnig y pris uchaf yn unig fel bod yr elw'n dod unwaith i Ystad y Goron ac yna bod yr holl elw arall yn cael ei allforio o'r DU. Ac rydych chi'n gwybod hynny cystal â minnau, ac mae angen i chi alw arnynt i wneud hynny. 

Ac yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn parhau i fethu diwygio datblygiad y grid cenedlaethol, gan gyfyngu'n llwyr ar ein gallu i fwrw ymlaen ag ehangu seilwaith y grid fel y cynlluniwyd yn unol â newid cyflym a llwyr i ynni adnewyddadwy. Mae'n ddrwg iawn gennyf orfod dweud yn hytrach fod Llywodraeth y DU yn llywyddu dros ddull araf, drud a thameidiog o weithredu lle mae pob agwedd o'r system ynni'n dioddef, gan amddifadu cymunedau o gyfleoedd ar gyfer swyddi, a chau'r drws ar y gwaith adfer natur y mae Janet bob amser yn ei hyrwyddo, a'r adfywiad y dylai buddsoddiad ynni ei gynnig ac y gallai ei gynnig. Ddoe ddiwethaf, dywedodd y Prif Weinidog wrthych am y pryderon y mae'r ddau ohonom wedi'u clywed, ein bod yn cael yr ynni hwn—ynni gwirioneddol hyfryd, gwyrdd ac adnewyddadwy gyda'r holl adnoddau a swyddi rydych chi i gyd wedi siarad amdanynt—i'r traeth ac yna ble mae'n mynd? Oherwydd, heb y grid, nid oes unman iddo fynd. Felly, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU—mae'n rhaid iddi—fynd ati ar fyrder i ddiwygio'r grid. 

Y mater arall gyda Llywodraeth y DU yw ei bod yn dibynnu'n llawer rhy drwm ar ychwanegu costau at filiau defnyddwyr yn hytrach nag ar drethiant cyffredinol er mwyn ymateb i'r heriau hyn. Nid yw model y sylfaen asedau rheoleiddio o ddatblygu'n werth dim o gwbl. Mae'n hynod anflaengar ac mae'n ddull annheg, sy'n rhoi baich anghymesur ar y rhai sy'n lleiaf abl i'w hysgwyddo. [Torri ar draws.]

Mae'r Gweinidog yn aros i siarad heb ymyriadau, a hoffwn wrando ar y Gweinidog. Rwyf wedi gofyn unwaith yn barod y prynhawn yma. Mae angen i bob Aelod—pob Aelod—sicrhau fy mod i'n gallu clywed y Gweinidog.

Fel roeddwn i'n dweud, mae Llywodraeth y DU yn dibynnu llawer gormod ar fecanwaith RAB ar gyfer ariannu'r pethau hyn, sy'n ychwanegu costau at filiau cwsmeriaid yn hytrach nag ar drethiant cyffredinol. Mae'n anflaengar ac mae'n gosod baich anghymesur ar y rhai lleiaf abl i'w ysgwyddo, sydd ynddo'i hun yn arafu cynnydd tuag at y system ynni sydd ei hangen arnom. Mae dirfawr angen model gwahanol o fuddsoddiad. Ond yn hytrach na diwygio'r meysydd pwysig hyn o fewn eu cyfrifoldeb, treuliodd Llywodraeth y DU y llynedd ar ei hyd yn ymladd fel cathod a chŵn wrth iddynt ddod ag economi'r DU i stop—nid oes dianc rhag hynny; dyna a wnaethant—gan oedi'n achlysurol i chwarae gêm y wasg asgell dde drwy fachu ar y cyfle i ymladd ag unrhyw un arall y gallent ddod o hyd iddynt—pobl mewn adfyd yn ffoi rhag rhyfel neu weithwyr hanfodol y mae ein dyled mor fawr iddynt ac yr oeddech chi'n hapus iawn i glapio iddynt, ond heb fod mor hapus i dalu amdanynt, sylwais. 

Felly, rwy'n croesawu'r modd y mae'r cynnig yn cydnabod pwysigrwydd y miloedd o swyddi sydd i'w hennill yn y sector morol a phwysigrwydd porthladdoedd rhydd, nawr ein bod wedi ymgyrchu'n llwyddiannus i sicrhau bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn cydnabod yr angen am degwch, fel y cydnabu Rhun yn ei gyfraniad. Ond tybed hefyd a wnaiff y Blaid Geidwadol, yn eich sylwadau i gloi, gydnabod ac ymddiheuro am y miloedd o swyddi a gollwyd yn ystod y misoedd diwethaf o ganlyniad i'ch anallu syfrdanol a'r obsesiwn ag ymladd yn erbyn eich gilydd yn lle cymryd cyfrifoldeb am y chwyldro gwyrdd yr honnwch eich bod yn dyheu amdano. 

Efallai y byddwch hefyd eisiau esbonio pam na chafwyd arian llawn yn lle'r cannoedd o filiynau o bunnoedd o gronfeydd yr UE a fuddsoddwyd gennym mewn ynni morol, neu hyd yn oed gydnabod na chafwyd yr arian hwnnw'n llawn. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Ceidwadwyr, wrth gloi'r ddadl hon heddiw, yn manteisio ar y cyfle am unwaith i godi llais dros fuddiannau Cymru. Efallai y gallant roi gwybod i ni pa sylwadau a wnaethant ac y byddant yn eu gwneud i'w cymheiriaid yn y DU ar y meysydd y maent yn gyfrifol amdanynt i alluogi chwyldro ynni gwyrdd i ddigwydd. Ac i'ch helpu, hoffwn awgrymu eich bod yn ymuno â ni heddiw i alw ar Lywodraeth y DU i fuddsoddi ym mhob porthladd Cymreig, er mwyn eu galluogi i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd ar gyfer defnyddio ynni adnewyddadwy ar y môr, i weithio gyda ni ar fynd i'r afael â bylchau yn y gadwyn gyflenwi ledled y DU, ac i drosglwyddo pwerau pellach yn ymwneud â thrwyddedu ynni ar y môr, storio ynni ac Ystad y Goron. Byddai'r tri cham gweithredu cymharol fach hynny a allai ddigwydd yn gyflym yn dangos o'r diwedd fod Llywodraeth y DU o ddifrif ynghylch y cyfleoedd yn y sector hwn, a byddai'n datblygu'r uchelgeisiau ar gyfer Cymru ymhellach, uchelgeisiau a rennir ar draws y Siambr hon.

Ac yn olaf, hoffwn ganmol dewrder y Ceidwadwyr Cymreig yn cyflwyno'r cynnig hwn wrth i'w cymheiriaid yn y DU lywyddu dros ddirywiad y system ynni a'r economi ehangach ac agor pyllau glo—mewn difrif, pyllau glo. Carwn eich annog i fod hyd yn oed yn ddewrach a gofyn i'ch cymheiriaid yn y DU alw etholiad cyffredinol yn y DU, fel y gallwn gael y Llywodraeth wyrddach, y Llywodraeth decach, ac a bod yn onest, y Llywodraeth weithredol sydd ei hangen arnom. Diolch.

I call on Samuel Kurtz to respond to the debate.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi ymateb i'r Gweinidog o'r blaen ar ddadl lle roeddwn yn cytuno â chymaint o'r hyn a ddywedai, ac am 30 eiliad y prynhawn yma, roeddwn yn cytuno â bron 100 y cant ohono, ac yna, Weinidog, teimlwn eich bod chi wedi methu deall nod yr hyn y ceisiem ei wneud gyda'r ddadl hon y prynhawn yma, a natur gydsyniol yr hyn y mae'n ei wneud. Neithiwr ddiwethaf, roedd cefnogaeth drawsbleidiol yn y digwyddiad a gynhaliais ar ynni adnewyddadwy. Rwy'n credu eich bod wedi methu'r pwynt yn llwyr gyda'r hyn y ceisiem ei gyflawni yma y prynhawn yma.

Ond o feinciau synhwyrol ar fy llaw chwith, cawsom bwyslais yn y Siambr drwy gydol y drafodaeth am y llu o gyfleoedd sydd gan arfordir Cymru i'w cynnig: trysor heb ei debyg o gyfleoedd glas a gwyrdd sydd nid yn unig o gymorth i'n brwydr yn erbyn newid hinsawdd, ond sy'n gwella'r amgylchedd, yr economi a'n cymdeithas. Ac yn wahanol i rannau eraill o Brydain, nid yn unig y mae'r cyfleoedd hyn yn unigryw i un rhanbarth, maent ar gael i ni o amgylch arfordir Cymru gyfan, o'r defnydd o arfordir gogledd Cymru—fel y siaradodd Janet mor angerddol yn ei gylch ar y dechrau—i'r digonedd o ynni nas manteisiwyd arno eto ym mhotensial gwynt arnofiol sir Benfro. Felly, peidiwn â bod yn genedl sydd ond yn brolio ynghylch y posibiliadau hyn, y potensial hwn—fel y dywedodd Delyth Jewell ar Zoom—y potensial sydd gennym yma; gadewch i ni ei fachu gyda'n dwy law a bod yn rhan o'r stori, y stori fyd-eang, yma yng Nghymru.

Ac mae hyn eisoes ar droed yng ngorllewin Cymru. Fel y soniais, fe welsom ac fe glywsom hynny neithiwr, yn ystod derbyniad clwstwr ynni'r dyfodol yn Nyfrffordd y Ddau Gleddau yn y Senedd: sir Benfro yw'r ased ynni hanfodol i ddatgarboneiddio clwstwr diwydiannol de Cymru a sicrhau diogelwch ffynonellau ynni'r Deyrnas Unedig, gyda phorthladd ynni mwyaf y DU yn Nyfrffordd y Ddau Gleddau. Ond er mwyn i hyn ddigwydd, rhaid i'r Llywodraeth hon—a Llywodraeth y DU, yn bendant; mae angen inni weithio ar y cyd—rhaid inni ddilyn llwybr o weithredu trawsddiwydiannol, gan ddod â'r cyhoedd a'r sectorau preifat ynghyd, ac arddangos ffocws uniongyrchol ar hyrwyddo ein sector ynni gwyrdd. 

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad gan yr Aelod dros Orllewin De Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ymyriad. Ac ar y fferm wynt arnofiol honno oddi ar arfordir de-orllewin Cymru, y gwn fod y ddau ohonom yn ei chefnogi, a oeddech chi'n rhannu fy mhleser yn gynharach heddiw pan welsom Ysgrifennydd Gwladol Cymru, David T.C. Davies, yn cadarnhau y byddai'r deunyddiau adeiladu ar gyfer y fferm wynt arnofiol honno ar y môr yn dod o ffynonellau mor lleol â phosib, gan arwain at effaith enfawr ar yr economi leol, yn ogystal â'n huchelgeisiau gwyrdd?

Yn sicr. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am ei ymyriad, ac rwy'n rhannu ei bleser ynghylch y cyhoeddiad gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Byddai wedi bod yn braf pe bai'r Gweinidog wedi crybwyll hynny yn ei datganiad yn gynharach, i gefnogi rhywbeth cadarnhaol. Nid wyf yn un i gilio rhag dweud bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywbeth da ar ryw bwynt—nid yw'n digwydd yn aml, rwy'n cyfaddef—ond byddai'n braf pe bai Llywodraeth Cymru'n gallu edrych i fyny'r M4 a dweud, 'Roedd hwnnw'n syniad da, Lywodraeth y DU; diolch yn fawr am hynny.' Oherwydd dyna a wnaeth T.C. Davies gyda'r datganiad heddiw.

Gydag ynni adnewyddadwy ar y môr—. Os caf fynd yn ôl at fy araith, gydag Offshore Renewable Energy Catapult, porthladd Aberdaugleddau, Ynni Môr Cymru, RWE, Blue Gem Wind, Valero, Dragon LNG, South Hook LNG, Floventis Energy, Blue Flow Energy—gormod i'w henwi—gallwn sicrhau mai sir Benfro fydd y prif benrhyn cynhyrchu ynni, gan gefnogi cadwyni cyflenwi, fel y dywedodd Tom Giffard, a chyflogaeth ar hyd a lled Cymru—y rhagolygon gwaith a grybwyllwyd gan Sam Rowlands yn ei gyfraniad yn gynharach y prynhawn yma.

Ond fel y clywsom gan Paul Davies ac Altaf Hussain, ni ddaw'r cyfleoedd i ben yn y fan honno. Mae cais Celtic Freeport yn brosiect trawsnewidiol a fydd yn cyflymu llwybr Cymru tuag at sero net, yn datgarboneiddio coridor diwydiannol de Cymru, ac yn cefnogi twf diwydiant newydd drwy gyflwyno gwynt arnofiol ar y môr, cynhyrchiant hydrogen, ynni morol a thanwydd glân, cynaliadwy. Soniodd yr Aelod dros Ynys Môn, Rhun ap Iorwerth, am ei gefnogaeth i gais porthladd rhydd yng Nghaergybi; rwy'n cytuno'n llwyr ag ef y dylid derbyn dau gais yng Nghymru. Rwy'n credu ei fod yn syniad gwych. Wyddoch chi beth rwy'n ei feddwl? Oherwydd bod dau Weinidog Llywodraeth Cymru, a dau Weinidog Llywodraeth y DU, ar y panel sy'n gwneud penderfyniadau, rwy'n falch y byddant yn gallu gwrando ar alwadau Rhun, galwadau Paul a fy ngalwadau innau y prynhawn yma y dylai Cymru gael dau borthladd rhydd.

Ond dyma beth y gall porthladd rhydd ei roi i'r môr Celtaidd: gall gynhyrchu £5.5 miliwn mewn buddsoddiad newydd, gall ddod â dros 16,000 o swyddi gwyrdd newydd o ansawdd uchel ac ysgogi £1.4 biliwn mewn seilwaith porthladdoedd, y gwelliannau i seilwaith porthladdoedd y clywsom amdanynt y prynhawn yma, gan sicrhau symudiad cyntaf o fantais yn y farchnad wynt arnofiol fyd-eang, a dod â'r cyfleoedd cyffrous hyn i dde-orllewin Cymru. Mae buddsoddi mewn ardaloedd lle ceir seilwaith yn barod yn gyfle i weithio gyda'r potensial diamheuol—soniodd Delyth am y potensial hwnnw—i wella'r cyfleoedd sydd gennym a chefnogi'r newid ar draws y diwydiant tuag at garbon sero a sero net. Drwy wyddoniaeth a datblygiadau technolegol y gwnawn atal effeithiau niweidiol newid hinsawdd. O ynni gwynt arnofiol ar y môr ar raddfa fawr, bydd cynnydd technolegau ynni'r llanw ac ynni'r tonnau, a chynnyrch hydrogen glas a gwyrdd, y môr Celtaidd a dyfroedd arfordirol Cymru yn helpu i ddarparu ynni glân a chyflogaeth am genedlaethau i ddod.

Soniodd Carolyn Thomas am y rhwystrau sydd yn y ffordd, a defnyddiodd gyfle ei chyfraniad pum munud i ladd ar Lywodraeth y DU unwaith eto, sef yr hyn rydym wedi dod i'w ddisgwyl—rwyf i wedi dod i'w ddisgwyl—yn yr agos at ddwy flynedd y bûm yn y Siambr hon: lladd ar y Llywodraeth yn ddiddiwedd heb unrhyw ddealltwriaeth o beth yw'r materion dan sylw. Ond yr hyn sydd angen inni ei wneud yw cydweithio. Dyma gyfle y gallwn i gyd ei weld, felly pam ein bod yn ysgwyd ein pennau, Weinidog? Pam nad ydym yn gweld y potensial sydd yno? Rwy'n fodlon derbyn ymyriad, Weinidog.

Yn sicr. Nid wyf yn credu y dylech chi fod mor nawddoglyd â hynny tuag at Aelodau eraill o'r Senedd hon.

Mae'n ddrwg gennyf, Weinidog, nid wyf yn bod yn nawddoglyd—[Torri ar draws.] Nid wyf yn bod yn nawddoglyd. Cynhyrchodd y DU 3 y cant yn unig o'r allbwn carbon deuocsid dynol byd-eang, ond eto, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, mae gennym ni'r ffarm wynt ar y môr fwyaf, yr ail fwyaf, y drydedd fwyaf a'r bedwaredd fwyaf. Rwy'n credu y dylem fod yn eithriadol o falch o'r hyn a gyflawnwyd gennym yma yn y Deyrnas Unedig. Dylem fod yn eithriadol o falch o'r hyn y gall Cymru ei wneud yn y stori ynni adnewyddadwy honno hefyd.

Felly, ni wrandawaf ar—. Nid oes gennyf unrhyw feistri gwleidyddol, Weinidog. Rwy'n gwneud fy mhenderfyniadau fy hun pan fyddaf yn y Siambr hon, ac rwy'n falch o allu cefnogi grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, yn falch—[Torri ar draws.] Cyn belled â bod fy chwip yn cytuno â mi; mae hynny'n hollol gywir. Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig hwn, ac rwy'n annog yr holl Aelodau yn y Siambr y prynhawn yma i wneud hynny hefyd. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Rwy'n atgoffa'r Aelodau i wylio eu hiaith yn eu cyfraniadau.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 7 is next, the Plaid Cymru debate, on management of NHS pressures. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and I'm pleased to have the opportunity to move this motion. To continue in the spirit that we've seen in the Senedd this afternoon, I will emphasise that this motion is intended to be constructive. Yes, it is critical of the Welsh Government's management of health and care services, and I'm afraid that is based on the clear evidence before us. But this effort to declare a health crisis in Wales is something that we hope can arm the Welsh Government to respond better to the challenges.

Cyn-bennaeth ymchwil yn General Motors, Charles Kettering, a ddywedodd bron i ganrif yn ôl bellach fod 'problem wedi'i datgan yn dda yn broblem sydd wedi hanner ei datrys'. Nawr, pan ddatganodd y Senedd hon argyfwng hinsawdd, roedd yn ddatganiad fod yr her newid hinsawdd a wynebem mor eithriadol fel bod angen ei dyrchafu, ei dyrchafu yn ein seice cenedlaethol, a'i dyrchafu o ran pwysigrwydd seneddol, o ran blaenoriaeth Llywodraeth.

Nawr, efallai y byddai Mr Kettering yn gwthio pethau braidd yn bell pe bai'n dweud bod y gydnabyddiaeth honno o raddfa'r her hinsawdd yn golygu bod hanner y gwaith wedi'i wneud i fynd i'r afael â'r broblem, ond fe wnaeth hynny arwain at newid gêr, rwy'n meddwl. Roedd yn newid gêr yr oedd Llywodraeth Cymru ei hun yn cydnabod y bu'n rhaid ei wneud, oherwydd, os cofiaf, y diwrnod cyn i'r Senedd bleidleisio ar gynnig yn datgan argyfwng hinsawdd, fe wnaeth y Llywodraeth y datganiad hwnnw ei hun. Nawr, roedd y datganiad hwnnw'n gosod cyd-destun newydd lle gwnaed llu o benderfyniadau o'i fewn, ac maent yn dal i gael eu gwneud, o flaenoriaethau polisi ac ariannu i strwythurau'r Llywodraeth y gwneir y penderfyniadau hynny o'u mewn.

Felly, heddiw, rydym yn gofyn am ddatganiad o argyfwng iechyd. Unwaith eto, gwnawn hyn am ein bod yn wynebu heriau sydd mor eithriadol o ddifrifol nes ein bod yn credu bod angen i'r Llywodraeth arfogi ei hun gystal ag y gall i ymdopi â'r sefyllfa, ac yn union fel gyda'r datganiad o argyfwng hinsawdd, rwy'n credu y gallai gwneud y datganiad hwnnw heddiw esgor ar nifer o gamau cadarnhaol. Byddai'n helpu i ganolbwyntio meddyliau ar ddod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o fynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu. Yn yr un modd, rwy'n credu y byddai'n helpu i ganolbwyntio'r holl bwerau gwario, ni waeth pa mor brin—ac rwy'n gweld bod y Gweinidog cyllid yma gyda ni y prynhawn yma—ar y materion sy'n bwysig, ac nid oes dim yn bwysicach ar hyn o bryd wrth gwrs na datrys yr anghydfod cyflog. Yn olaf, byddwn yn gobeithio y byddai'n gwneud i'r Llywodraeth edrych eto ar ei strwythurau ei hun, efallai, a'i phrosesau, er mwyn sicrhau eu bod yn y sefyllfa orau i ymdrin â'r argyfwng hwn.

Nawr, rwy'n edrych ymlaen at ymateb y Gweinidog i'r bwriad datganedig hwnnw. Wedi'r cyfan, er ei fod yn argyfwng i Lywodraeth ei hun, y peth pwysicaf yw bod hwn yn argyfwng i bawb—i bobl gyffredin ar hyd a lled Cymru, ac wrth gwrs mae'n argyfwng i'n staff iechyd a gofal sy'n gweithio'n galed ddydd ar ôl dydd ar draws y sector iechyd a gofal. Nawr, os nad yw'r Llywodraeth yn mynd i gefnogi ein galwad a chytuno i ddatgan argyfwng iechyd, mae angen inni wybod pam. Ai am nad ydynt yn gweld budd gwneud datganiad ffurfiol o'r fath? Neu am nad ydynt yn cytuno ei fod yn argyfwng? Dywedodd prif weithredwr GIG Cymru wrth ITV News yn gynharach yn y mis na fyddai hi'n ei ddisgrifio fel argyfwng, ond mae'n cydnabod bod y sefyllfa'n un aruthrol o anodd. Dywedodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf nad oedd yn credu ei fod mewn cyflwr parhaus o argyfwng, a allai fod ychydig yn wahanol, ond heb os roedd yna ddyddiau, meddai, pan fyddai modd maddau i staff ar y rheng flaen am feddwl ei fod.

Nawr, mae bob amser yn ddefnyddiol edrych ar ddiffiniadau. Dyma ambell un. Argyfwng: adeg o anhawster neu berygl dwys; adeg pan  fydd yn rhaid gwneud penderfyniad anodd neu bwysig. Mae geiriadur Rhydychen—y byddwn yn aml yn troi ato—yn awgrymu, am 'argyfwng',

'adeg o berygl mawr, anhawster neu amheuaeth pan fydd rhaid datrys problemau neu pan fydd rhaid gwneud penderfyniadau pwysig'.

Nid wyf yn credu y gellid cael gwell diffiniad o ble rydym arni o ran iechyd a gofal yng Nghymru: adeg pan fydd rhaid datrys problemau a phan fydd rhaid gwneud penderfyniadau hynod o bwysig. Mae'n argyfwng ni waeth sut y caiff ei fesur, ac ni allaf feddwl am lawer iawn o benderfyniadau pwysicach y gallai Llywodraeth Cymru eu gwneud nawr na'r rhai a allai ddechrau mynd i'r afael o ddifrif â'r argyfwng sy'n ein hwynebu, gan ddechrau gyda datrys yr anghydfod cyflog i roi'r gweithlu hanfodol wrth galon yr adferiad, ac ymlaen wedyn at yr holl elfennau eraill sy'n galw am newid gêr go iawn.

But we have to accept that there is a crisis first of all. I described the situation as it was at the time during health questions here in the Siambr in December, and I referred to a series of challenges, as I saw them that day, including winter pressures, the recruitment and retention of staff, waiting times for treatment in A&E, ambulance waiting times, and so on and so forth. I asked the Minister what state she expects the NHS to be in by the next question session, which will be within a week. The Minister referred to a number of steps that were to be put in place, and she said that she hoped for positive outcomes.

But let’s consider what we’ve seen since then. Industrial action intensified, with more strike days called by nurses and ambulance workers; ambulances stuck outside hospitals for 32,500 hours in December—the full capacity is 100,000 hours; and a decision to allow patients to leave hospitals without a care package, despite the grave concerns raised by medics, carers and others. I know that the Minister justifies that, saying that it’s based on evidence, but once again today I was in a meeting with doctors who raised serious concerns about that. Two critical incidents in Betsi Cadwaladr health board within a fortnight; Swansea bay health board encouraging people to stay away from hospital unless there was a real threat to life. And, of course, our post bags, those of each of us as Members of this Senedd, tells us a story, and it tells that story very clearly as to how problems within the health service and the unsustainability that has to be addressed are having a direct impact on people's lives, on patients and their experience, never mind, of course, all of the staff who contact us having reached the end of their tether. 

Dirprwy Lywydd, this is a crisis—there is no doubt about that—and that means that we have two choices: we can continue as we are or we seek a way of placing a new focus on these issues. It's important to recognise that I don't doubt for a second that the Government wants to tackle these challenges, but they are managerial, in my view, and I'm quite sure that there isn't a single Member in this Senedd who would like to resolve the problems more than the health Minister herself, but what's happening at the moment under her leadership isn't working. Indeed, one Minister after another has failed to create the kind of sustainability that we need within our health and care services, and that's why we do use the word 'mismanagement' in today's motion. 

But let us agree that there is a crisis, as an important and positive step, and I will make it clear by saying again that the first crucial step is to settle the pay disputes. I understand that the RCN is to write to the First Minister again today, asking why he hasn't responded, as he promised to do, to their letter of 19 December, calling on him to make an improved pay offer. He said that he would respond after the brief Christmas recess. It's almost the end of January now. We need a response that shows the scale of the crisis and we need to accept that we are in crisis as a starting point to a better and a more sustainable time for health, because it feels a very long way away at the moment.

A gaf fi ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r cynnig hwn heddiw, ac fel Ceidwadwyr Cymreig byddwn yn cefnogi'r cynnig fel y'i cyflwynwyd? Mae'r gwasanaeth iechyd mewn argyfwng, ac maent yn eiriau difrifol. Pan fyddwch yn datgan argyfwng iechyd yng Nghymru, maent yn eiriau difrifol y mae'n rhaid ichi feddwl yn ofalus amdanynt cyn eu datgan, a sôn am gamreoli—geiriau difrifol—ond dyna'r union sefyllfa rydym ynddi. Ac am y rhesymau y mae Rhun ap Iorwerth wedi'u hamlinellu, mae'n rhaid ichi gydnabod problem er mwyn gallu symud ymlaen, fel y cafodd ei roi'n dda gan Rhun yn ei sylwadau agoriadol. 

Nid wyf yn bychanu'r her a wynebwch, Weinidog, ac mae pwysau enfawr yn dal i ddod, rydym yng nghanol y gaeaf, mae gennym fisoedd gwaeth i ddod, ac nid wyf o dan unrhyw gamargraff ynghylch y pwysau anodd. Mae pwysau anodd mewn gwasanaethau iechyd ym mhob cwr o Ewrop, ym mhob cwr o'r DU. Mae yna heriau yn y GIG ym mhob rhan o'r wlad, ac rwy'n cydnabod hynny wrth gwrs. Ond rydym mewn sefyllfa waeth a mwy sylweddol yng Nghymru. Gennym ni y mae'r amseroedd ymateb ambiwlans arafaf a gofnodwyd, y rhestr aros am driniaeth hiraf a'r amseroedd aros gwaethaf mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ym Mhrydain. Mae hynny'n ffaith a dyna sy'n rhaid i ni ei gydnabod. 

Rydym wedi cael rhywfaint o drafodaeth am nyrsio asiantaeth mewn cyfraniadau yn ddiweddar, a soniwyd cryn dipyn am hynny yn y Siambr ddoe, Weinidog, ond mae defnydd o staff asiantaeth wedi dyblu yn ystod y pum mlynedd diwethaf—wedi dyblu—gan gostio £260 miliwn i GIG Cymru yn 2022 yn unig. Roedd nifer y staff asiantaeth a gyflogwyd wedi codi 36 y cant erbyn 2021, sy'n sefyllfa anghynaladwy. Felly, rwy'n credu bod rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael o ddifrif â hyn yn benodol, ac rwy'n cydnabod bod y Gweinidog yn cydnabod hynny hefyd. Ac wrth gwrs, clywais y Prif Weinidog yn dweud ddoe nad yw hyn yn rhywbeth y gellir ei wneud dros nos. Rwy'n gwybod hynny wrth gwrs, ond y pwynt yw y dylai fod wedi dechrau bum mlynedd yn ôl. Mae'r heriau sydd gennym gyda'r gweithlu wedi bod yno ers peth amser. 

Fel gwrthbleidiau yn y Siambr hon, ein gwaith ni yw craffu, ein gwaith ni yw eich dwyn chi i gyfrif, Weinidog, a chyflwyno safbwyntiau polisi hefyd a sut y gallem ddatrys rhai o'r problemau, a dweud hynny wrthych chi, Weinidog. Nawr, rwy'n mynd i sôn am hybiau llawfeddygol; rydych chi'n mynd i roi eich llaw ar eich pen eto a dweud, 'O na, mae'n mynd i fynd ymlaen am hybiau llawfeddygol eto fyth.' Ond rwyf innau hefyd yn hapus i symud y sgwrs honno yn ei blaen, Weinidog. I mi, nid wyf yn poeni'n fawr beth mae'n cael ei alw; mae'n ymwneud â chanlyniadau, ac rwy'n gwybod eich bod yn cytuno â hynny hefyd.

Ond y canlyniadau ar hyn o bryd, y sefyllfa rydym ynddi, yw bod amseroedd aros o ddwy flynedd bron â bod wedi cael eu clirio yn Lloegr a'r Alban, ac yng Nghymru, mae gennym 55,000 o bobl yn dal i aros dros ddwy flynedd am driniaeth. Dyna'r sefyllfa. Weinidog, gwn eich bod chi'n aml yn dweud, 'Wel, rydym mewn sefyllfa wahanol yma, mae gennym boblogaeth hŷn a salach', ond onid dyna holl bwynt datganoli? Os na allwn gael polisïau gwahanol a theilwra i gyd-fynd â demograffeg ein gwlad, beth ar y ddaear yw pwynt datganoli? Rhaid inni gael safbwyntiau polisi gwahanol er mwyn ymdrin â'r heriau sydd gennym.

Ac ar hybiau arbenigol, ydw, rwy'n deall yr hyn a amlinellwyd gennych ddoe, Weinidog, ond y pwynt yw, os oes gennych hyb llawfeddygol arbenigol yn ne Cymru, mae'n daith wyth awr i gyd i rywun yng ngogledd Cymru. Felly, byddwn yn awgrymu bod y model a geir yn Lloegr, lle mae gennych hybiau llawfeddygol cyffredinol, nid rhai arbenigol, yn well i wlad sy'n fwy gwledig, a dylai fod hyb llawfeddygol gan y rhan fwyaf o'r byrddau iechyd ledled Cymru.

Rydym hefyd wedi amlinellu ein cynllun mynediad at feddyg teulu ar gyfer meddygon. Mae angen i bobl weld meddygon er mwyn tynnu'r pwysau oddi ar y GIG. Mae mwy o rôl i fferyllwyr ei chwarae er mwyn lleihau'r baich ar ein meddygon teulu. Moderneiddio technoleg, cefnogi ein meddygon teulu gyda hynny. Ond ar dechnoleg, rydym hefyd wedi cyflwyno ein bwndel technoleg GIG, a luniwyd i foderneiddio gwasanaethau iechyd a sicrhau eu bod cystal â'r rhai yng ngweddill y DU. E-bresgripsiynau: rydym yn dal i fod filltiroedd ar ei hôl hi ar e-bresgripsiynau. Dylem fod yn bwrw ymlaen â hyn bellach ac yn dal i fyny â gweddill y DU. Datblygu ap GIG: mae hwnnw ar gael mewn rhannau eraill o'r DU, nid yng Nghymru. A chael gwared ar beiriannau ffacs yn ein byrddau iechyd. Sut ein bod yn dal i ddefnyddio peiriannau ffacs yn y GIG yng Nghymru?

Felly, Weinidog, nid yw bod yn Weinidog iechyd yng Nghymru yn waith hawdd, yn enwedig os ydych chi'n Weinidog Llafur sy'n cael eich tanseilio'n gyson gan yr wrthblaid Lafur yn San Steffan. Felly, hoffwn ddweud nad oes gan unrhyw blaid fonopoli ar syniadau, ac ar draws pob plaid wleidyddol yn y Siambr hon, gobeithio y gallwn roi syniadau i chi yn adeiladol, Weinidog, i chi eu hystyried. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

To solve a crisis, you have to acknowledge that there is a crisis. It's a lesson that we always tell our children, 'Be honest; we need to know the truth', but the same is true when it comes to public services. And the truth is that we know, all of us know, from our case work, about people who have lost their lives who would have lived. The headlines are there consistently, and that's what we need to focus on, namely the people who work in the health service and those people who are dependent on the health service who have been let down.

And it's not the fault of the staff; let us make it clear. Very often, the Minister refers rightly to all of the heroic work being done by employees in our health service every day, and there are a whole host of lives saved on a daily basis. We're not denying that. Even when there are health boards that have been in special measures, that heroic work continues, but those health boards have still remained in special measures.

And that is what we are asking for today, namely an acknowledgement and recognition of what we all know, what everyone we represent knows, and what the health workers know, that there is a crisis. We do have to acknowledge that. What is disappointing is that every single seat isn't full here, or that people have joined online, so that we reflect the scale of the correspondence we receive on a daily basis on this issue, because there isn't a greater crisis facing us. I'm sure of that, because it impacts everything and it aligns with the cost-of-living crisis—of course it does.

Yr hyn sydd angen i ni ei gofio yw bod hyn yn digwydd mewn amgylchiadau heriol iawn, ac mae staff yn cyfaddef yn agored eu bod bron â chyrraedd y pen. Wrth ymweld â llinellau piced cyn y Nadolig, a siarad gyda nyrsys sy'n streicio am y tro cyntaf yn eu bywydau, roeddent yn pwysleisio wrthyf fod diogelwch cleifion ar flaen eu meddyliau wrth wneud y penderfyniad i streicio, yn fwy felly hyd yn oed na chyflog. Roeddent yn adrodd am erchyllterau'r hyn roeddent wedi'i brofi yn ystod y pandemig a'r effaith seicolegol barhaus, ynghyd â llwyth gwaith llesteiriol. Maent yn gwneud eu gorau, ond yn gwybod nad yw'r GIG y maent bob amser wedi bod yn falch o weithio iddo yn gallu gwneud ei orau i gleifion ar hyn o bryd. A bob tro y clywant Weinidog yn dweud nad oes argyfwng, maent yn gofyn, 'Os nad yw hwn yn argyfwng, faint gwaeth y maent yn disgwyl iddo fynd?' Nid gwael bob hyn a hyn ydyw—mae'n barhaus i'r bobl sy'n gweithio yn ein gwasanaethau iechyd ac i gleifion sy'n dibynnu ar y gefnogaeth hanfodol honno.

Unfortunately, things are deteriorating. We're seeing examples of people saying, 'Well, there's no point for me to phone the doctor', 'There's no point for me to phone for an ambulance because I'm not going to get there.'

I'd like to focus specifically on the impact of the crisis on women, who, of course, count for over 50 per cent of the Welsh population. Again, studies show that the gender health gap continues to exist and that there are barriers facing women in terms of accessing the healthcare that they need.

Mae’r diffyg buddsoddiad mewn triniaeth ar gyfer cyflyrau iechyd menywod wedi arwain at gytundeb trawsffiniol ar gyfer triniaeth, ond nid yw hyn yn digwydd bob amser. Yn aml, mae angen cymorth iechyd meddwl arbenigol ar fenywod beichiog, mamau newydd a’r rheini sydd wedi colli baban yn ystod beichiogrwydd, ac yng Nghymru, hyd yn oed cyn y pandemig, nid yw’r menywod hyn bob amser wedi cael ei cefnogi'n dda. Mae ymchwil gynnar yn awgrymu bod yr angen am y gwasanaethau hyn wedi cynyddu’n sylweddol, ond unwaith eto, y rhai sy’n cael eu heffeithio bob amser, megis gan yr argyfwng costau byw, sy’n cael eu heffeithio gan y diffyg mynediad nawr, gan gynnwys mamau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol a mamau tlotach.

Dim ond os oes digon o fydwragedd yn gweithio yn y GIG ym mhob rhan o Gymru y gallwn ysgogi gwelliant i ofal mamolaeth yng Nghymru. Mae'n rhaid inni wneud mwy i gadw’r staff cymwys a phrofiadol sydd gennym, a gallwn edrych ar lefelau staffio, ond rydym wedi gweld dro ar ôl tro mai cadw staff profiadol yw’r pryder yma, ac yn aml iawn, caiff nyrsys newydd eu gadael i ofalu am wardiau heb fod ganddynt y profiad hwnnw ac yn y blaen. Felly, mae a wnelo â chadw’r staff profiadol hynny hefyd. Er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i lunio cynllun iechyd menywod ar gyfer Cymru, a gwelsom yr adroddiad darganfod yn cael ei gyhoeddi ym mis Tachwedd 2022, nawr hefyd mae angen inni weld y camau gweithredu, y canlyniadau allweddol a’r canlyniadau mesuradwy fel mater o frys. Wedi’r cyfan, mae dyfodol ein GIG yn dibynnu ar hyn. Menywod yw'r rhan fwyaf o bobl sy'n gweithio yn y sector iechyd a gofal, a byddai cynllun iechyd menywod yn helpu i leihau afiechyd y gellir ei osgoi yn y gweithlu hwn. Sut y gall Llywodraeth Cymru wella effeithlonrwydd ei GIG os na all ddarparu ar gyfer ei weithwyr?

Mae angen i Lywodraeth Cymru ystyried y camreoli hwnnw—. Ac nid ydym yn sôn am gyfnod y pandemig; mae hyn wedi bod yn digwydd ers datganoli. Mae iechyd dan reolaeth Llafur Cymru. Ni allwn osgoi craffu yma yng Nghymru. Fel y dywedais, os nad yw hwn yn argyfwng, beth sydd? A gawn ni fod yn onest â’r rheini rydym yn eu cynrychioli a’r gweithlu, ac yna cydweithio i wella'r sefyllfa?

Mae ein GIG ar ben ei dennyn. Mae'n rhaid i rywbeth newid. Mae problemau wedi bod ers tro gyda llif cleifion drwy ysbytai. Pan fyddwch yn cyfuno hyn â phwysau cynyddol ar ein gwasanaeth brys a mwy a mwy o gleifion yn cael eu hychwanegu at restrau aros, mae ein staff gweithgar yn cael eu gorfodi i weithio'n galetach, a gweithio'n galetach mewn amodau gwaeth.

Bydd rhai yn y Siambr hon na fyddant am glywed hyn; maent yn gwrthod ei gredu. Wel, peidiwch â chymryd fy ngair i—cymerwch air Cymdeithas Feddygol Prydain Cymru, a ryddhaodd ganfyddiadau porth pwysau'r GIG yn ddiweddar, man lle mae meddygon o bob rhan o Gymru wedi rhannu adroddiadau am gyflwr eu hamodau gwaith, a'r pwysau y maent yn ei wynebu o ddydd i ddydd. O drin cleifion mewn cypyrddau, ar gadeiriau, i weithio shifftiau 12 awr heb egwyl, datgelodd meddygon eu profiadau er mwyn tynnu sylw at y risg i ddiogelwch cleifion a staff. Roedd pryderon eraill yn cynnwys cleifion yn aros hyd at 14 awr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys fel y normal newydd, cleifion a oedd angen monitorau cardiaidd ddim yn cael eu monitro oherwydd diffyg lle, a chleifion yn cael eu trin yng nghefn ambiwlansys.

Mae’r streiciau diweddar gan nyrsys a gweithwyr ambiwlans yn ddewis olaf gan staff ymroddedig sydd â diogelwch cleifion yn ganolog yn eu gweithredoedd. Dyna ddaeth yn amlwg yn ystod fy ymweliadau â'r llinellau piced: ydy, mae tâl yn bwysig, ond mae diogelwch cleifion yn bwysig hefyd. Ni ddylai staff orfod streicio i wneud eu hamodau gwaith a'r amodau i gleifion yn ddiogel. Mae'n rhaid i rywbeth newid. Fel plaid, rydym bob amser wedi bod ar ochr gweithwyr sy'n ymladd dros gyflog teg ac amodau gwaith diogel. Mae digon o gyfleoedd wedi bod i Lywodraeth Lafur Cymru ddangos eu cefnogaeth i nyrsys. Nid ydynt wedi eu cymryd.

Yr her fwyaf i Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 yw cynaliadwyedd y gweithlu nyrsio. Mae mwy o nyrsys yn gadael y GIG nag sydd i'w cael o nyrsys newydd gymhwyso neu nyrsys wedi'u recriwtio'n rhyngwladol. Yn anffodus, ni chymerwyd unrhyw gamau gan Lywodraeth Cymru ers adroddiad diwethaf y Coleg Nyrsio Brenhinol yn 2019 i fynd i’r afael â materion cadw nyrsys. Gyda mwy a mwy o bobl yn cael eu hychwanegu at restrau aros bob dydd, mae ein GIG mewn cylch dieflig. Ni allwn gyflymu llif cleifion drwy’r system hyd nes yr eir i’r afael â hynny, ac yn y cyfamser, mae ein staff iechyd a gofal sy’n cael eu gorweithio a heb ddigon o adnoddau yn gweithio ddydd a nos i gadw pethau'n symud, neu fel y mae llawer yn ei wneud, maent yn gadael y proffesiwn, a byth yn dychwelyd.

Mae dros 60 y cant o bobl ar y rhestr aros yn aros am eu hapwyntiad cyntaf fel cleifion allanol. Bydd angen ymdrech system gyfan i leihau'r ffigurau hyn ac i sicrhau bod pobl yn cael eu gweld mewn modd amserol. Mae’r oedi mewn apwyntiadau cleifion allanol, profion diagnostig a llawdriniaethau'n cael effaith drychinebus ar y bobl sy’n aros, yn ogystal â’u teuluoedd a’u gofalwyr. Mae clinigwyr yn nodi enghreifftiau sy'n cynnwys pobl yn mynd at eu meddyg gyntaf pan fo'u canser ar gam hwyr, cataractau mwy cymhleth, a phobl a oedd yn cerdded gyda ffyn bellach angen cadeiriau olwyn.

Rwyf hefyd wedi sôn mewn cyfarfodydd craffu pwyllgorau am anghysondeb y Gweinidog yn galw ar bobl i ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb personol dros wneud ymarfer corff a byw bywydau iach ar adeg pan fo toriadau cynghorau'n digwydd oherwydd diffyg cyllid gan Lywodraeth Cymru. Yn fy rhanbarth i, mae’n siŵr fod gan bobl Pontllan-fraith wên goeglyd ar eu hwynebau pan glywsant y Gweinidog iechyd yn sôn am bobl yn cymryd mwy o gyfrifoldeb am eu hiechyd ar ôl i’r awdurdod lleol, a reolir gan Lafur, wneud popeth yn eu gallu i gau’r ganolfan hamdden leol. Dim ond her gyfreithiol a'u hataliodd. Ar ôl 25 mlynedd o reoli iechyd yng Nghymru, mae angen i staff a chleifion wybod pam y dylent fod â hyder yng ngallu Llafur i wella ein GIG. Nid oes a wnelo hyn â chlirio ôl-groniadau COVID yn unig—roedd y problemau a grybwyllais yn bodoli cyn y pandemig ac mae angen atebion ar frys i'w datrys. Mae cyflwr presennol ein GIG yn annerbyniol, ac ni ellir ei amddiffyn. Rydym mewn argyfwng iechyd. Rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio dros ein cynnig. Diolch yn fawr.

Mae argyfwng iechyd ledled y DU, nid yn unig yng Nghymru, ac mae’r holl dystiolaeth yn dangos bod hyn wedi gwaethygu dros y 12 mlynedd diwethaf ers dechrau cyni a thoriadau i wasanaethau cyhoeddus, ac y bydd yn gwaethygu o dan Lywodraeth Dorïaidd y DU a’u hargyfwng costau byw. Ni allwn edrych ar y GIG ar ei ben ei hun. Mae tai digonol, bwyd, addysg a gwaith teg oll yn cyfrannu at iechyd corfforol a meddyliol da. Flwyddyn ar ôl blwyddyn,gwelais wasanaethau ataliol yn cael eu gwasgu a’u torri wrth i gynghorau edrych ar unrhyw beth anstatudol. Fodd bynnag, mae llawer o’r gwasanaethau hyn wedi’u hachub, diolch i ddewisiadau cyllido Llywodraeth Cymru a chyllid Ewropeaidd, a fydd yn dod i ben cyn bo hir. Mae'n bosibl y bydd y rheini a achubwyd o dan gyni 1 yn cael eu colli o dan gyni 2 a'r holl bwysau y maent oll yn ei wynebu.

Mae lleithder a llwydni mewn cartrefi yn dod yn fwy o broblem gan na all pobl fforddio eu gwresogi. Mae bwyd iach, cynnes, maethlon bellach yn foethusrwydd i lawer. Mae cynyddu cynhyrchiant y tu hwnt i derfyn rhesymol, lle mae pobl yn gorfod gweithio shifftiau 12 awr, dau ddiwrnod ac yna dwy noson, gan chwarae hafoc gyda'ch corff, eich iechyd meddwl a'ch teulu, hefyd yn arwain at oblygiadau. Pan siaradais â nyrsys ar y llinell biced a swyddog heddlu yn Lloegr, y shifftiau 12 awr di-baid a’r diffyg hyblygrwydd oedd yn broblem enfawr, nid cyflogau’n unig. Ac nid oes a wnelo hyn â'r GIG yn unig—mae angen i gyllid gofal iechyd cymdeithasol dyfu'n aruthrol o'r Llywodraeth ganolog yn unol â'r cynnydd yn y boblogaeth sy'n heneiddio. Mae hwnnw'n argyfwng sy'n ein wynebu. Mae mwy o dechnoleg ddatblygol—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Iawn, gwnaf.

Pan gyfarfuoch â’r nyrsys a oedd yn streicio ar y llinell biced, a wnaethoch chi roi gwybod iddynt fod iechyd wedi’i ddatganoli i’r Llywodraeth Lafur yng Nghymru ers bron i 25 mlynedd?

A dweud y gwir, roedd y rhan fwyaf o'r nyrsys yn sylweddoli bod eu cydweithwyr dros y ffin yn Lloegr ar linellau piced hefyd ac roeddent yn gwybod bod hyn yn broblem ledled y DU. A dyna maent yn ymladd drosto—dros gydweithwyr ledled y DU.

Mae'n ddrwg gennyf, rwyf wedi anghofio fy lle ar ôl derbyn yr ymyriad. Mae mwy o dechnoleg ddatblygol, mwy o feddyginiaethau ar gael i helpu pobl, ac mae angen cyllid digonol ar hyn. Clywais feddyg yn dweud ar raglen Jeremy Vine, pan oedd ef yn gweithio, mai dim ond 7 y cant o'r gyllideb oedd yn cael ei gwario ar gyffuriau a meddygaeth; bellach, caiff 19 y cant o'r gyllideb ei gwario ar hynny, ond nid yw'r gyllideb wedi tyfu yn unol â hynny.

Mae pob un ohonom yn clywed am lawer o broblemau, ond ceir adroddiadau da hefyd. Bob wythnos, clywaf am fwy'n cael ei wneud yn wahanol yn y gymuned, ac mae hyn i'w weld yn gam da ymlaen. Y penwythnos hwn, dywedodd preswylydd wrthyf ei fod wedi cael llawdriniaeth fawr ar ei galon yn ddiweddar. Gweithiodd Ysbyty Maelor Wrecsam yn agos gydag ysbyty Broadgreen, ac mae bellach yn cael sesiynau adsefydlu ac asesu wythnosol drwy gyfleuster cymunedol yng Nghei Connah. Mae nyrs yn gwirio ei feddyginiaeth ac mae'n cael ymarferion yno, ac mae hi hefyd yn ei ffonio gartref. Dywedodd preswylydd arall wrthyf sut yr e-bostiodd luniau o smotyn nad oedd yn gwella at ei feddyg. Bu modd iddo edrych ar-lein, ei ffonio, a’i atgyfeirio at arbenigwr, a gafodd wared ar y melanoma malaen, a chafodd y mater ei drin yn gyflym gydag un ymweliad yn unig â’r ysbyty—cafodd popeth ei drin ar-lein. Felly, mae’r rhain yn ffyrdd da ymlaen.

Mae camau cadarnhaol yn cael eu cymryd, ac mae mwy nag erioed o leoedd hyfforddi i nyrsys a phroffesiynau perthynol yn cael eu cynnig, gyda chyrsiau newydd ym Mhrifysgol Glyndŵr, yn y gogledd-ddwyrain, yn ogystal â Bangor, ac ysgol feddygol newydd yn cael ei datblygu yn ogystal ag academi ddeintyddol. Mae mwy o welyau cymunedol ac ailalluogi yn cael eu cynnig yng Nghymru, megis yn Marleyfield ym Mwcle, diolch i’r gronfa gofal integredig a chyllid tai, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny’n parhau hefyd. Yn ddiweddar, ymwelais â hyb llesiant yng nghanol tref Wrecsam, sy’n cynnwys ystafell ymgynghori ar gyfer COVID hir, a chredaf fod un arall yn cael ei hadeiladu ym Mhenygroes, a fydd yn cynnwys ystafell ymgynghori yn y gymuned.

Mae gwasanaeth 'pwyswch 2' GIG 111 yn lansio yng ngogledd Cymru heddiw. Mae'n wasanaeth cyngor iechyd meddwl pwrpasol, sy'n cynnig cymorth i bobl o bob oed drwy rif ffôn sefydledig GIG 111. Ar hyn o bryd, mae hyd at 40 y cant o apwyntiadau meddygon teulu yn ymwneud â phryderon iechyd meddwl, a chyda gwasanaethau gofal sylfaenol yn parhau i wynebu pwysau, bydd y gwasanaeth newydd hwn yn helpu ac yn darparu'r cymorth sydd ei angen. Mae rhaglen newydd, unigryw i drawsnewid iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc yng ngogledd Cymru wedi ennill gwobr genedlaethol, sef prosiect Bechgyn Coll gan gyngor sir Ddinbych, a ddarparodd fwy o wasanaethau cwnsela mewn ysgolion ar gyfer bechgyn ifanc a dynion rhwng 11 a 18 oed.

Felly, mae llawer yn dal i gael ei wneud, ac rwy'n deall bod gennym argyfwng hefyd, ond wrth gydnabod yr heriau sy'n ein hwynebu, ni ddylem anghofio'r gwaith anhygoel sy'n cael ei wneud gan ein gwasanaethau cyhoeddus anhygoel. Ond mae angen cyllid priodol arnom nawr gan Lywodraeth y DU i’w cefnogi. Diolch.

The experiences of the pandemic did perhaps reinforce something that we were all very aware of, namely that the nursing workforce within the health service was suffering in terms of lack of numbers, low pay, and even lower morale. We then of course see ambulance workers going on strike. We are likely to see doctors in Wales following suit by also going on strike, and it's clear that the current situation is unsustainable. Leaders within the health service are warning that the service is at a precipice, and are asking the Government to do everything it can to move away from that cliff edge, because we all know there would be serious implications to what might happen because of that.

As a party, we've always been on the side of health and care workers, advocating for fairer pay and sustainability within the profession. I'm sure many of you will recall how Plaid Cymru was a very lonely voice for many years, arguing for a medical school in Bangor—something that the Government has now, of course, supported. I, and many Members on these benches and other benches, have regularly raised over the past decade the need for better workforce planning within the health workforce, but here we are today, with one in eight nursing roles in north Wales being vacant. The upshot of that, of course, is a reliance on agency nurses and expenditure across Wales of hundreds of millions of pounds over recent years.

Ni all Llywodraeth Cymru wrthod y cyfrifoldeb am hyn. Mae'n wir fod llawer o'r pwysau'n ymestyn y tu hwnt i Gymru ac yn effeithio ar rannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ond ni all unrhyw un ddweud na chafodd Llywodraeth Cymru ei rhybuddio dros nifer o flynyddoedd am y bom amser hwn. Ni all unrhyw un wadu ychwaith fod gennych opsiynau i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn. Gall pob un ohonom weld bod y ffordd y mae’r Llywodraeth wedi ymdrin â hyn hyd yma wedi ein harwain, i bob pwrpas, i’r sefyllfa rydym ynddi heddiw. Hyd yn oed cyn y streic gan aelodau'r Coleg Nyrsio Brenhinol, gwrthododd y Gweinidog iechyd gyfarfod â fforwm partneriaeth Cymru, er gwaethaf hanes hir y fforwm o bartneriaeth gymdeithasol gynhyrchiol. Roedd y penderfyniad i wrthod cyfarfod â fforwm partneriaeth Cymru yn enghraifft ddiangen o chwarae ar y dibyn, ac yn efelychu ymddygiad y Torïaid. Ond nid yw cyfarfodydd dilynol wedi dwyn ffrwyth. Mae’r cynnig diweddar o daliad amhenodol untro, a wrthodwyd gan yr undebau fel un anfoddhaol, yn rhan o batrwm hirach o ddiffyg strategaeth gydlynol ar gyfer y gweithlu gan y Gweinidog presennol a’i rhagflaenwyr hefyd wrth gwrs, gan fod llawer o hyn ymhell o fod yn newydd.

Rwy’n teimlo bod y Llywodraeth fel tôn gron, yn beio Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, mae gan Lywodraeth y DU lawer i ateb drosto. Nefoedd, rwy’n codi ac yn dweud hynny yn y Siambr hon yn ddigon aml. Ond i mi, bob tro y mae’r Llywodraeth Lafur hon yn pwyntio bys at Lywodraeth San Steffan, mae’n cryfhau’r ddadl y dylid datganoli rhai o’r pwerau sydd ganddynt yno i'r lle hwn fel nad oes yn rhaid inni ddioddef a bod yn gaeth i'r penderfyniadau niweidiol a wnânt.

Nawr, un penderfyniad y mae Llywodraeth Cymru yn gwbl gyfrifol amdano, wrth gwrs, ac mae'n rhywbeth a godais yr wythnos diwethaf, yw cau ysbytai cymuned ledled Cymru. Clywsom sut mae 12 y cant o welyau ysbyty yn dioddef o oedi wrth ryddhau cleifion, ac mae cau ysbytai cymuned, yn fy marn i, wedi gwaethygu’r sefyllfa honno. Ymateb y Gweinidog oedd bod ysbytai cymuned yn ddrytach; mae hynny'n ddigon posibl. Rwyf wedi gweld ffigurau sy’n adrodd stori wahanol, ond nid oes gennyf unrhyw reswm i amau cywirdeb y Gweinidog yn hynny o beth. Ond wrth gwrs, dywedwyd wrthym ar y pryd, pan oedd y newid hwnnw'n digwydd, nad y gost oedd y rheswm. Y rheswm oedd yr angen i newid i fodel gofal newydd, gwell. Cawsom addewid o ofal cartref gwell, ond ni chafodd hynny byth mo'i gyflawni fel yr addawyd. Fe wnaethom rybuddio ar y pryd am y goblygiadau. Byddwch bob amser angen darpariaeth cam-i-lawr ar gyfer pobl sy'n rhy iach i fod yn yr ysbyty ond heb fod yn ddigon da i fod gartref. Yn y tir canol hwnnw, y ddarpariaeth honno sydd ei hangen. Pan fyddwch yn colli hynny, pam ein bod yn synnu bod cymaint o oedi cyn rhyddhau yn y system, fel y mae pethau ar hyn o bryd? Ac rydym yn gweld yn glir sut mae cau ysbytai cymuned o leiaf yn cyfrannu at yr argyfwng rydym ynddo ar hyn o bryd.

I'm very grateful for this opportunity to contribute to today's debate, because it's vital that we draw attention to the challenges facing the health service to prevent those challenges from becoming normalised. And that's the big danger, that the current deficiencies become a normal part of the service in moving forward to the future. I also welcome this opportunity to call on the Welsh Government to use the full range of powers that it has to try to tackle the variety of problems in the health sector, as we've already heard. The people of Wales can and should expect better. 

We've already heard this evening about the variety of complex issues that face the health service. Ambulance waiting times remind us clearly of the huge pressure on the sector. In November alone, 4,600 red calls were made to the ambulance service—the highest ever number of red calls in a single month. Fewer than half of the ambulances arrived within the target time of eight minutes. Too many people therefore are having to wait hours for an ambulance, instead being encouraged to travel to their local A&E departments themselves. And, on several occasions, an ambulance isn't even available.

We've heard so many heartbreaking accounts this winter. Just before Christmas, we saw the very powerful image on the news platforms and social media of a 93-year-old woman, one of my constituents, lying on the floor having been left screaming in agony as she waited 25 hours for an ambulance. And it's important for us to remember, of course, that, behind these numerous stories and the bare facts and statistics are real people and real families having to watch their loved ones in pain.

Wrth gwrs, dim ond rhan gyntaf y stori yw aros am ambiwlans. Mae oedi critigol mewn amseroedd ymateb yn cael ei achosi gan orlenwi a phrinder gwelyau ysbyty ar y pen arall, sy’n golygu bod cleifion yn aml yn gorfod aros am oriau mewn ambiwlansys oer y tu allan i adrannau brys cyn y gellir eu derbyn. Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar i ddweud wrthyf am yr hyn a oedd wedi digwydd i’w hanwylyd, sy’n glaf canser. Er ei bod ar rybudd melyn am ambiwlans, fe'i gorfodwyd serch hynny i aros chwe awr am ambiwlans. Yna, bu'n rhaid iddi aros am chwe awr arall y tu allan i'r adran damweiniau ac achosion brys cyn y gellid ei throsglwyddo. Ym mis Hydref, cofnodwyd 28,143 o 'oriau a gollwyd' am fod criwiau'n gorfod aros gyda chleifion nad oeddent yn gallu cael eu trosglwyddo i ofal unedau brys yng Nghymru. Mae hynny bron yn 30,000 o oriau mewn un mis y gellid ac y dylid bod wedi'u treulio'n ymateb i alwadau eraill lle roedd bywydau pobl yn y fantol.

Yn ôl pennaeth Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, cafwyd rhai digwyddiadau lle roedd parafeddygon wedi dechrau eu shifft, wedi mynd â chlaf i’r adran damweiniau ac achosion brys, wedi eistedd gyda hwy am weddill eu shifft, wedi gorffen eu gwaith ac wedi mynd adref, dim ond i ddychwelyd 12 awr yn ddiweddarach i weld yr un claf eto yn yr un ambiwlans, am nad oeddent wedi gallu mynd i’r adran damweiniau ac achosion brys. Gwn fod hyn yn destun rhwystredigaeth aruthrol i barafeddygon—ac i’r Gweinidog hefyd, rwy’n siŵr—sydd am fod allan yno'n sicrhau bod gofal achub bywyd yn cael ei roi i bawb sydd ei angen.

Amongst everything that is happening, the Welsh Government is in serious danger at present of losing the confidence and support of our health workers, and indeed the wider public, in its ability to manage the NHS. This is reflected in the fact that ambulance staff have now decided to take industrial action—something that I'm sure has weighed heavily on them. 

It's clear that we need to address pressures on the ambulance service at pace, because they are leading to a catastrophic impact on patients and staff. I urge the Welsh Government to redouble its efforts and to use every lever available to it to tackle this genuine crisis.

The Minister for Health and Social Services now to contribute to the debate, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Lywydd. Nid oeddwn yn siŵr beth oedd Plaid Cymru yn gobeithio'i gyflawni drwy wneud i Lywodraeth Cymru ddatgan argyfwng iechyd yng Nghymru, felly, rwy’n falch fy mod bellach yn ymwybodol o dri phrif bwynt yr hyn roeddech am inni ganolbwyntio arno, ac rwy'n ddiolchgar amdanynt. Felly, un ohonynt oedd helpu i ganolbwyntio ar ddod o hyd i ffyrdd arloesol o fynd i’r afael â’r problemau a wynebwn, a chanolbwyntio ein holl bwerau gwario ar y materion sydd o bwys, a’r prif un yw datrys anghydfodau cyflog yn ogystal ag edrych ar strwythurau’r Llywodraeth.

Gadewch imi ymateb i'r pwyntiau hynny yn eu trefn. Yn gyntaf oll, dod o hyd i ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â'r problemau a wynebwn—rydym yn gwneud hynny. Mae gennym £144 miliwn yn y gronfa integreiddio rhanbarthol sy'n gwneud hynny'n union—edrych am ffyrdd arloesol o wneud pethau. Ac yna, yr holl bwynt i mi yw bod yn rhaid i chi wedyn wneud yr hyn sy'n gweithio ar raddfa fwy. Felly, er enghraifft, rydym yn edrych mewn ffordd arloesol ar y ffordd y mae Caerdydd yn ymdrin â'u hamseroedd aros hir mewn adrannau damweiniau ac achosion brys ar hyn o bryd, ac mae'n eithaf llwyddiannus, ac rydym nawr yn ceisio gwneud hynny ar raddfa fwy a gwneud hynny ledled Cymru gyfan. Mae gennym gapasiti newydd o welyau cymunedol—mae hynny, unwaith eto, yn ddull arloesol. Ac rwyf wedi dweud dro ar ôl tro fod y chwe nod ar gyfer gofal brys a gofal argyfwng yn dechrau dwyn ffrwyth go iawn: mae gennym lwyth o fesurau eleni nad oeddent ar waith y llynedd.

Cefais fy synnu'n fawr wrth glywed am strwythurau’r Llywodraeth. Nid wyf yn siŵr a yw ailstrwythuro'n syniad da yng nghanol cyfnod anodd iawn. Rydym yn canolbwyntio'n llwyr ar y gwaith sydd i'w wneud, ond yr hyn a ddywedaf wrthych yw fy mod yn derbyn bod angen inni gael dadl fwy cynhwysfawr ar adeg pan ydym yn gwybod fod gofal yn mynd yn fwy cymhleth a phan fo gennym boblogaeth sy'n heneiddio.

Diolch am dderbyn ymyriad. Un awgrym fyddai sicrhau bod Gweithrediaeth GIG Cymru sydd wedi'i sefydlu yn gorff a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol—fod ganddo ddannedd. Dyna'r math o ffocws rwy'n ei olygu o ran strwythurau'r Llywodraeth.

Ie, yn hollol, ac mae hynny'n digwydd eisoes. Felly, dyna pam ein bod wedi bod yn cynnal yr uwchgynadleddau hyn, sydd fwy neu lai wedi’u trefnu gan weithrediaeth y GIG, sydd ar ffurf gysgodol ar hyn o bryd.

Ond roedd gennyf ddiddordeb mawr yn eich pwynt eich bod am inni ganolbwyntio ein holl bwerau gwario ar y materion sydd o bwys, sef datrys yr anghydfod cyflog. Mae llawer o'ch cyd-Aelodau wedi sôn am bethau eraill—fod yn rhaid inni gael ysbytai cymuned hefyd, a bod yn rhaid inni gael mwy o bobl i ymateb i alwadau ambiwlans, a bod prinder gwelyau. Mae honno'n rhestr eithaf hir, felly nid wyf yn siŵr a ydych am inni ganolbwyntio popeth ar yr anghydfod cyflog—

Os gwnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad, byddaf yn falch o egluro hynny eto.

Iawn.

Yr hyn a ddywedais oedd y dylai datrys yr anghydfod cyflog fod ar frig y rhestr.

Iawn. Wel, mae hynny'n iawn. Wel, os yw ar frig y rhestr, rwy'n chwilfrydig iawn, felly—. Rwy'n chwilfrydig iawn, mae gennym gytundeb cydweithio; prin fod sôn am iechyd yn eich cytundeb cydweithio. Mae iechyd meddwl yno; ond nid oes gair am iechyd. A chredaf ei bod yn wirioneddol bwysig i bobl ddeall bod yn rhaid inni ryddhau arian o rywle, ac ni allaf eich gweld yn codi eich llaw i ddweud wrthym yn union ble rydych eisiau inni dorri.

Os gwnaiff y Prif Weinidog ganiatáu imi ddatgelu pam nad yw iechyd wedi’i gynnwys yn y cytundeb cydweithio, rwy’n fwy na pharod i gofnodion y trafodaethau hynny gael eu cyhoeddi.

Mae gennych sefyllfa lle mae gennym gytundeb cydweithio, ac mae arian yn y gyllideb. Os ydych yn dweud bod angen inni ailflaenoriaethu popeth, yna rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn gwbl glir eich bod chi wedi gwneud rhai penderfyniadau. Rydych wedi gwneud penderfyniadau gwleidyddol, ac mae'n rhaid ichi sefyll wrth y rheini.

Nawr, roedd y system, yn enwedig dros y Nadolig, o dan fwy o bwysau nag y mae’r GIG erioed wedi’i brofi. Roedd y galw drwy’r to—roedd gennym COVID, roedd gennym y ffliw, roedd gennym strep A, a daeth pob un ohonynt ar yr un pryd i ychwanegu galw ychwanegol sylweddol ar wasanaeth a oedd eisoes dan bwysau. A pheidiwch ag anghofio: rydym yn dal i fod mewn pandemig, ac rydym hefyd yn ceisio adfer gwasanaethau ar yr un pryd. Awgrymodd y Prif Weinidog yn ddiweddar fod dyddiau, yn sicr, pan oedd yn rhaid ei bod yn teimlo fel argyfwng, i’r rheini sy’n defnyddio’r gwasanaeth ac i’r rheini sy’n darparu’r gwasanaeth, ond ar yr un pryd, pan oedd rhannau o’r system yn teimlo dan warchae, roedd rhannau eraill o’r system yn cyflawni ar raddfa nad ydym erioed wedi’i gweld o’r blaen, a hoffwn ddiolch i’r GIG a’r staff am eu hymdrechion anhygoel.

Felly, gadewch imi roi syniad i chi o raddfa'r hyn rydym yn sôn amdano. Mae gwybodaeth reoli'r GIG ar gyfer mis Rhagfyr yn awgrymu y gwnaed oddeutu 350,000 o gysylltiadau â phractisau meddygon teulu bob wythnos. Am wythnos, cyrhaeddodd hyn 400,000 o gysylltiadau. Mewn mis, cafodd 100,000 o wahanol bobl apwyntiad deintyddol o dan y GIG; cafwyd oddeutu 127,000 o apwyntiadau llygaid; 18,000 o ymgynghoriadau'r cynllun anhwylderau cyffredin mewn fferyllfeydd cymunedol; gwnaed 2,000 o brofion dolur gwddf; a chynhaliwyd 4,000 o ymgynghoriadau gan fferyllwyr-bresgripsiynwyr. Ac yn ychwanegol at hynny—[Torri ar draws.] Na, os nad oes ots gennych, rwy'n mynd i barhau. Yn ychwanegol at hynny, cynhaliwyd 375,000 o ymgynghoriadau gofal eilaidd ym mis Hydref yn unig. Felly, ydy, mae hon yn system sydd o dan straen, ond mae'r GIG yn ymdrin ag oddeutu 2 filiwn o gysylltiadau bob mis. Pob mis. Felly, oes, mae rhannau ohoni o dan straen, ond gadewch inni beidio ag esgus bod y system gyfan mewn argyfwng. Ac ar ben hynny, wrth gwrs, roeddem yn gwneud pethau eraill. Rhoddwyd pigiadau atgyfnerthu COVID i 80 y cant o oedolion dros 65 oed yng Nghymru. Cafodd 75 y cant o bobl dros 65 oed eu brechiadau ffliw—mesurau sy’n anochel yn lleihau’r pwysau a allai fod wedi taro’r system fel arall.

Felly, roedd profiadau’r mwyafrif helaeth o'r bobl hyn yn rhai cadarnhaol, ac rwy’n siŵr na fyddai’r rhan fwyaf ohonynt yn dweud eu bod yn teimlo bod y system mewn argyfwng o ran eu profiad personol. Ond rwy'n cydnabod bod y pwysau wedi bod yn hynod o ddwys ar rai rhannau o'r system, er gwaethaf y gwaith paratoi enfawr a wnaed gennym. Yr holl wasanaethau newydd rydym wedi’u rhoi ar waith—y gwasanaeth 111, canolfannau gofal sylfaenol brys newydd, canolfannau newydd ar gyfer gofal mewn argyfwng ar yr un diwrnod, 100 o staff ambiwlans newydd, fferyllfeydd a all roi cyngor, 508 o welyau cymunedol ychwanegol—mae pob un o’r gwasanaethau hynny wedi dargyfeirio miloedd o bobl oddi wrth adrannau damweiniau ac achosion brys, ac nid oedd dim o hynny'n bodoli y llynedd.

Gwnaeth rhai pobl bwyntiau ynglŷn â gwasanaethau digidol. Mae angen inni fynd yn llawer pellach gyda gwasanaethau digidol. Rydym yn gwario mwy y pen ar wasanaethau digidol nag a wnânt yn Lloegr. Iechyd menywod—mae hynny'n sicr yn uchel iawn ar fy agenda. Hybiau llawfeddygol—ymatebais i lawer o'r pwyntiau a wnaethoch heddiw yn gynharach yn yr wythnos.

Llyr, nid wyf yn gwybod o ble y cawsoch chi'r syniad nad wyf yn cyfarfod â gweithlu'r GIG. Cyfarfûm â hwy ddydd Iau, a chyfarfûm â mwy o bobl eto ddydd Llun. Felly, mae gennym berthynas eithaf da gyda'r undebau mewn gwirionedd. Nid ydym yn cytuno bob amser, ond rydym yn cyfarfod â hwy'n rheolaidd iawn. Gadewch inni beidio ag anghofio bod COVID gyda ni o hyd, a bod oddeutu 7 y cant o'n gweithlu adref yn sâl. Mae hynny’n rhoi pwysau ar y system, wrth gwrs.

In terms of waiting lists in general, there was a reduction in the total number of people awaiting treatment in October, and this is a trend that I hope will continue over the next few months. It's interesting to note that the total number of open pathways in England increased by 21 per cent over the past 12 months from October, whilst the number in Wales increased by only 10 per cent during that same period.

Hoffwn ddweud rhywbeth hefyd am gynllun addysg AaGIC a gyhoeddwyd heddiw. Mae'n hollol gywir fod angen mwy o nyrsys, a dyna pam ein bod wedi sicrhau cynnydd o 8 y cant tuag at yr arian a rown i hyfforddi pobl: bydd £281 miliwn yn cael ei fuddsoddi i hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o weithwyr GIG, ac mae hynny'n cynnwys y ffaith y bydd gennym 400 yn rhagor o leoedd hyfforddi nyrsys wedi'u creu yn 2023 a 2024. Mae hwnnw'n gynnydd o 54 y cant dros y pum mlynedd diwethaf. Felly, os edrychwch ar fanylion yr hyn a wnawn gyda hyfforddiant, yn amlwg nid yw'n rhywbeth nad ydym wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd; dyma arian rydym wedi bod yn ei roi yn y system flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae gennym gynnydd o 54 y cant yn nifer y bobl sy'n gweithio yn y GIG o'i gymharu ag 20 mlynedd yn ôl.

Nid yw hyn yn rhywbeth nad ydym wedi paratoi ar ei gyfer; ond mae'r galw'n cynyddu'n aruthrol, a'r hyn a welsom oedd COVID, strep A, a'r ffliw i gyd yn dod at ei gilydd dros y cyfnod anodd hwnnw, ac nid ydym wedi dod allan ohoni eto. Gadewch inni fod yn glir am hyn—mae'r tywydd yn oer iawn, ac rwy'n disgwyl gweld effaith y tywydd oer ar y gwasanaethau. Felly, bydd yn parhau i fod yn anodd tu hwnt. Mae hyn yn rhywbeth y mae systemau ym mhob rhan o'r byd yn ei wynebu. Ond gadewch inni fod yn gwbl glir nad yw 10 mlynedd o gyni Torïaidd wedi helpu, a'r ffaith amdani yw, er bod cynnydd yn y gyllideb, o tua 2010 i 2019, roedd oddeutu 16 y cant yn y DU; roedd yn gynnydd o 38 y cant yn yr Almaen. Nawr, mae canlyniad i hynny; maent yn adnabod poblogaeth sy'n heneiddio. Rydych chi'n gwybod ac mae pawb yn gwybod yma fod yr hyn a gewch yn ychwanegol tuag at wariant ar iechyd yn Lloegr, ein bod ni'n cael swm cymesur, cyfartal yn dod i Gymru, ac nid yw hynny wedi digwydd—[Torri ar draws.]—i'r graddau—. Iawn, mwy, ond hoffwn gael ychydig mwy na'r hyn rydych chi wedi'i roi i mewn. Ceisiwch ymddwyn ychydig yn fwy fel yr Almaen, a byddem mewn lle llawer gwell. Diolch yn fawr.

Rhun ap Iorwerth now to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Lywydd. Fy ofn mwyaf y prynhawn yma fyddai y byddwn yn clywed y Gweinidog yn dweud, 'Rydym eisoes yn gwneud popeth sydd angen ei wneud i ddatrys yr argyfwng.' Yr hyn a glywsom oedd y Gweinidog yn dweud bod popeth eisoes ar y gweill, mae popeth eisoes yn cael ei wneud i ddatrys yr argyfwng. Mae'n amlwg nad yw hynny'n digwydd, ac mae'n groes i'r holl dystiolaeth sydd gennym o'n blaenau. Gwrthododd dderbyn y gair 'argyfwng'—

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn sicr.

Rwy'n dweud hyn yn gwbl onest a diffuant, onid ydych chi'n meddwl, ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur Cymru yn rheoli'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru, ac ar adegau wedi ei chynnal gan Blaid Cymru—rydych chi wedi bod yn y Llywodraeth eich hun yma—onid ydych chi'n credu mai dyma'r amser i gael Llywodraeth Geidwadol i Gymru ym Mae Caerdydd?

Nid oes gennyf ddigon o amser i ddisgrifio'r niwed y credaf y byddai cael y Ceidwadwyr wrth y llyw yn ei achosi i'r gwasanaeth iechyd gwladol. Fe symudaf ymlaen yn gyflym, ac yn ôl at y sylwadau a glywsom gan y Gweinidog iechyd, a oedd unwaith eto'n osgoi'r bai, dro ar ôl tro, a dywedodd fod y galw wedi bod yn ddigynsail. Wrth gwrs fod y galw'n ddigynsail, ond mae'r galw digynsail hwnnw'n rhan o'r hyn sy'n creu'r argyfwng. Mae'n fethiant i ymdrin â'r galw digynsail hwnnw, a'r ffactorau hynny sydd wedi arwain at y galw digynsail hwnnw a blynyddoedd o gamreoli'r agenda ataliol y mae gwir angen inni weld newid gêr arni neu byddwn yn ôl yma ymhen 25 mlynedd eto yn siarad am yr un problemau.

Roedd y Gweinidog am roi'r bai ar y cytundeb cydweithio. Mae yna reswm da iawn pam fod iechyd—. Mae gofal cymdeithasol, yn sicr iawn, yn y cytundeb cydweithio. Mae rheswm da iawn pam nad yw iechyd yno, gan ein bod yn anghytuno â dull Llywodraeth Cymru o ymdrin ag iechyd, a dyna pam na allwn gytuno ar ffordd ymlaen ar hynny. Ond gwrthododd y Gweinidog ddefnyddio'r gair 'argyfwng', gan fabwysiadu agwedd debyg i'r Prif Weinidog wythnos yn ôl: 'Weithiau mae'n teimlo fel argyfwng', 'Mae yna ddyddiau pan fo'n wael.' Roedd Carolyn Thomas yn hapus i gyfaddef bod yna argyfwng yng Nghymru, fel yng ngweddill y DU, fel y dywedodd. Fe glywsom eich arweinydd Llafur, Syr Keir Starmer, yn dweud heddiw fod yna argyfwng iechyd, a galwodd ar Rishi Sunak i roi'r gorau i feio eraill ac ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb a chyfaddef bod y GIG, o dan ei oruchwyliaeth ef, mewn argyfwng. Wel, o dan eich goruchwyliaeth chi, mae'r GIG mewn argyfwng yng Nghymru, ac mae'n fy mhoeni'n fawr na wnewch chi gyfaddef hynny.

Sylwadau pwysig iawn gan Cefin Campbell, a ddywedodd na ddylem byth dderbyn normaleiddio cyflwr presennol y GIG. Mae hynny'n golygu peidio â derbyn bod yn rhaid iddi fod fel hyn. Mae hynny'n golygu derbyn bod y rhain yn amseroedd eithriadol ac felly, fod angen inni gamu i'r adwy, ei dderbyn am yr hyn ydyw, sef argyfwng. Gallwch ei alw'n 'emergency' os hoffwch—yr un gair ydyw yn Gymraeg. Ond mae angen inni gael y cyfaddefiad fod rhaid i rywbeth gwahanol ddigwydd.

Fel finnau, nid oedd Russell George yn bychanu maint yr her. Fe wnaeth y pwynt hefyd ein bod yn defnyddio geiriau'n ofalus. Rydym yn defnyddio 'camreoli' yn ofalus, rydym yn defnyddio 'argyfwng' yn ofalus. Fe wnaf fesur fy ngeiriau'n ofalus a gofyn iddo bwyso ar ei feistri Ceidwadol i fynd i'r afael â'r modd truenus y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu tanariannu. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog Llafur ar hynny. Ond ni all guddio y tu ôl i'r realiti, oherwydd mae ganddi gyfrifoldeb i gyflawni ar gyfer y GIG yng Nghymru. Fel y dywedodd Llyr Gruffydd, ni all ymwrthod â'r cyfrifoldeb.

Rwyf am orffen gyda dyfyniad o fyd busnes. Mae'r hanner cyntaf yn dweud,

'Mae rheoli'n ymwneud â gwneud pethau'n iawn.'

Rwyf wedi cyhuddo Llafur eto heddiw, fel y gwneuthum sawl gwaith yn y gorffennol, o fod yn rhy reolaethol yn ei dull o redeg y GIG. Felly, mae rheolaeth yn ymwneud â gwneud pethau'n iawn. Yn anffodus, yn rhy aml nid yw Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud rhai o'r pethau allweddol yn iawn. Ond mae yna ail hanner i'r dyfyniad:

'Mae rheolaeth yn ymwneud â gwneud pethau'n iawn; mae arweinyddiaeth yn ymwneud â gwneud y pethau iawn.'

Mae angen gwneud y pethau iawn nawr yn fwy nag erioed. Dyna'r arweinyddiaeth y mae pobl eisiau ei gweld gan Lywodraeth Cymru. Mae hynny'n golygu gwneud pethau'n wahanol, gan gyfaddef ei bod hi'n argyfwng, neu bydd yr argyfwng yn dyfnhau.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will, therefore, defer voting until voting time.

Unless three Members wish for the bell to be rung we will move immediately to voting time.

So, we have a single vote this afternoon, on the debate that's just been held, on item 7, which is the Plaid Cymru debate on management of NHS pressures. I therefore call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.

That concludes voting for today. But, our work continues as we move to the short debate.

Today's short debate is to be presented by Janet Finch-Saunders.

Os caf fi ofyn i'r Aelodau adael y Siambr yn dawel, yn enwedig y rhai ohonoch sydd o amgylch Janet Finch-Saunders ar hyn o bryd. Bydd unrhyw Aelodau sy'n dymuno gadael y Siambr yn gwneud hynny'n dawel ac yn gyflym, ac yna gall Janet Finch-Saunders ddechrau a chyflwyno ei dadl. 

Diolch, Lywydd. Y ddadl heno yw 'Datblygu'r sector ynni hydrogen yng Nghymru', ac rwyf wedi cytuno i roi munud yr un i Samuel Kurtz AS, James Evans AS, Huw Irranca-Davies AS, Rhun ap Iorwerth AS a Sam Rowlands AS. Felly, dadl boblogaidd. 

Mae cyrraedd allyriadau nwyon tŷ gwydr sero net erbyn 2050 yn her sylweddol iawn. Mae angen gweithredu ar frys ar draws yr economi. Mae'r Asiantaeth Ynni Rhyngwladol wedi dweud bod angen

'ymgyrch ddigynsail i sicrhau technoleg lân rhwng nawr a 2030'

Rydym i gyd yn gwybod bod gan hydrogen rôl allweddol iawn i'w chwarae. Fel y nododd Pwyllgor Gwyddoniaeth a Thechnoleg Tŷ'r Cyffredin,

'mae iddo nodweddion unigryw fel tanwydd sy'n llosgi'n lân y gellir ei storio am amser hir a chynhyrchiant y gellir ei ddatblygu ar raddfa fawr drwy sawl dull carbon isel. Mae hyn yn galluogi hydrogen i chwarae rhan yn y broses o ddatgarboneiddio ein defnydd o ynni, a hefyd i ddarparu mwy o wytnwch yn ein system ynni, a chynyddu diogelwch ffynonellau ynni'r DU.'

Nid oes amheuaeth y gallai hydrogen carbon isel fod yn ateb yn lle'r tanwyddau carbon dwys a ddefnyddir heddiw a bod Cymru mewn sefyllfa dda i fod yn bwerdy hydrogen. Ceir cymaint o brosiectau cyffrous ar draws ein gwlad. Mae clwstwr diwydiannol de Cymru yn edrych ar gynhyrchu a chludo hydrogen a dal a defnyddio carbon deuocsid ar raddfa fawr. Mae RWE yn datblygu prosiect hydrogen gwyrdd ar safle eu gorsaf bŵer bresennol ym Mhenfro. Mae'n gynllun gwych. Er enghraifft, bydd hydrogen gwyrdd sy'n cael ei gynhyrchu drwy ddefnyddio trydan o ynni adnewyddadwy yn cael ei ddefnyddio gan ddiwydiant lleol ac fel tanwydd ar gyfer cerbydau nwyddau trwm a gaiff eu pweru gan hydrogen yn y dyfodol. Mae ERM Dolphyn a Source Energy wedi cyhoeddi cynlluniau i ddatblygu safleoedd gwynt arnofiol hydrogen gwyrdd ar raddfa gigawat yn y môr Celtaidd. Mae HyNet yn mynd i dorri chwarter o'r carbon deuocsid sy'n cael ei ollwng o bob rhan o'r rhanbarth drwy gloi'r carbon deuocsid a allyrrir gan ddiwydiant trwm a darparu hydrogen carbon isel a gynhyrchir yn lleol i'r diwydiant pŵer a thrafnidiaeth a gwresogi cartrefi a busnesau. Mae arloeswr tanwydd hydrogen o Lannau Dyfrdwy bellach wedi sicrhau bron i £250,000 o gyllid gan Lywodraeth y DU i berffeithio technoleg dal carbon a fydd yn helpu i ostwng effaith amgylcheddol ei safleoedd gwastraff-i-hydrogen, ac ni allwn anghofio bod cynlluniau ar gyfer hyb hydrogen ar Ynys Môn wedi cael eu cymeradwyo, gan baratoi'r ffordd ar gyfer y datblygiad cyntaf o'i fath yng Nghymru. Mewn gwirionedd, mae Llywodraeth y DU wedi datblygu strategaeth sy'n nodi sut y bydd y Llywodraeth Geidwadol yn ysgogi cynnydd yn y 2020au tuag at gyflawni ein huchelgais i gynhyrchu 5 GW erbyn 2030.

Fodd bynnag, Aelodau, Lywydd a Weinidog, rhaid dweud bod yr Alban a Chymru'n llai uchelgeisiol. Mae cynllun gweithredu hydrogen yr Alban ond yn darparu camau sydd i'w cymryd dros y pum mlynedd nesaf, ac yma yng Nghymru rydym yn ddibynnol ar lwybr hydrogen sydd ond yn llywio gweithgaredd a fydd yn digwydd yn y tymor byr, hyd at 2025. Dim syndod, felly, fod yr ymatebion i'r ymgynghoriad a gyhoeddwyd fis Mehefin diwethaf yn cynnwys canfyddiadau fel ymatebwyr niferus yn nodi eu bod yn teimlo bod y llwybr ond yn ymdrin â nodau tymor byr ac y dylai fod yn fwy uchelgeisiol. Teimlent fod angen strategaeth hirdymor i'w gwneud hi'n bosibl cyflwyno'r economi hydrogen ac adeiladu marchnad hirdymor ar gyfer prosiectau carbon isel. Ac awgrymodd nifer o'r ymatebwyr nad oedd y llwybr yn cynnwys digon o fanylion ac uchelgais mewn rhai meysydd lle mae disgwyl i hydrogen chwarae rhan allweddol yn y system ynni yn hirdymor: datgarboneiddio diwydiant, ar gyfer gwresogi adeiladau, ac fel ateb storio ynni gan ganiatáu mwy o ddefnydd o ynni adnewyddadwy ysbeidiol.

Weinidog, mae hyd yn oed eich Llywodraeth eich hun yn datgan yn y crynodeb o ymatebion i'r ymgynghoriad, ac rwy'n dyfynnu,

'amcan y Llwybr oedd diffinio cyfres o amcanion tymor byr, gan ganolbwyntio ar gamau gweithredu a phrosiectau y gellir eu gweithredu ar ddechrau'r 2020au. Nid yw'r ddogfen yn strategaeth gynhwysfawr ar gyfer hydrogen yng Nghymru (ac ni fwriadwyd iddi fod); yn hytrach, roedd yn ceisio diffinio cyfres o gamau diedifar i roi Cymru mewn sefyllfa i fanteisio ar y buddion amrywiol y gall mwy o ddefnydd o hydrogen eu cynnig.' 

Felly, ble mae'r strategaeth gynhwysfawr fwy hirdymor ar gyfer arloesedd hydrogen yng Nghymru? Ochr yn ochr ag ymgorffori'r holl weithgareddau gwych sydd eisoes yn digwydd, byddai gennyf ddiddordeb penodol mewn gweld y strategaeth yn cynnwys adrannau sy'n gosod uchelgeisiau ar gyfer hydrogen mewn cymunedau, ac ym meysydd trafnidiaeth a chynllunio.

Mae cymunedau yn yr Alban ac yn Lloegr yn profi newid. Mewn rhai achosion, dim ond newidiadau cyfyngedig sydd eu hangen i bibellau nwy a chartrefi i hydrogen gael ei ddefnyddio ar gyfer gwresogi, dŵr poeth a choginio. Mewn gwirionedd, nid yw defnyddio hydrogen yn y rhwydwaith nwy yn gysyniad cwbl newydd. Arferai hydrogen lifo drwy bibellau'r wlad fel rhan o nwy trefol cyn y 1960au, ac erbyn hyn yn Lloegr, yn Whitby yn Ellesmere Port, bydd eiddo yn y pentref hydrogen a gadarnhawyd yn cael ei ddarparu gyda chynnig am ddim i uwchraddio boeler nwy i'w wneud yn barod ar gyfer hydrogen, a bydd hydrogen yn cael ei gyflenwi o 2025. Yn yr un modd, yn yr Alban eleni, bydd 300 o gartrefi yn Buckhaven and Methil yn cael eu pweru gan hydrogen gwyrdd. Ond Weinidog, Aelod o Senedd Cymru wyf i. Beth am ein cymunedau yma yng Nghymru? Dylem i gyd yma anelu at weld treial cymdogaeth hydrogen yn cael ei gyflwyno, a chael ei ddilyn cyn gynted â phosibl gan dreial pentref hydrogen mawr a pheilot trefol erbyn diwedd y degawd. 

O ran trafnidiaeth, rwyf wedi cyfeirio'n barod at gerbydau nwyddau trwm ac mae'n rhaid imi gydnabod bod denu integreiddwyr cerbydau i Gymru a datblygu trenau celloedd tanwydd yn rhan o gamau gweithredu a argymhellir gan eich llwybr eich hun. Fodd bynnag, beth yw ein huchelgais ar gyfer cerbydau preifat? Fel y bydd fy nghyd-Aelod James Evans AS yn gwybod yn well na'r rhan fwyaf, mae Riversimple yn arloesi gyda'r genhedlaeth nesaf o gerbydau dim allyriadau. Maent yn defnyddio hydrogen, nid batris, ac nid ydynt yn allyrru unrhyw beth ond dŵr. Mae Green Tomato Cars yn gweithredu fflyd o 50 o gerbydau hydrogen yn Llundain, ac mae DRIVR yn rhedeg fflyd o 100 o dacsis hydrogen yn Copenhagen. Felly, byddwn yn falch iawn o weld cymhellion ar gyfer fflydoedd tacsis hydrogen yma yng Nghymru. 

Mae angen inni ystyried cael gwared ar rwystrau i geir hydrogen at ddefnydd preifat. Mewn gwirionedd, cafwyd newyddion da yn ddiweddar, gan fod cyllid Llywodraeth y DU bellach yn mynd tuag at brosiect Toyota i greu fersiwn sy'n cael ei phweru gan gelloedd tanwydd hydrogen o'u fan Hilux fyd-enwog. Fodd bynnag, eisoes ar y farchnad Brydeinig mae Toyota Mirai a Hyundai Nexo, felly gallem fod yn cefnogi ein trigolion i fuddsoddi yn y dulliau teithio gwyrdd hynny. Yn 2021, cafodd y cwmni fferi Norwyaidd, Norled, gyflenwad o fferis hydrogen hylifol cyntaf y byd, MF Hydra. Mae lle ar y fferi i 300 o deithwyr ac 80 o geir. Mae Norwy wedi bod yn gwneud gwaith arloesol i ddangos dichonoldeb hydrogen fel tanwydd ar gyfer llongau teithwyr. Oni fyddai'n anhygoel pe bai gennym uchelgais i weithio gyda Llywodraeth Iwerddon a'r sector preifat i weld llongau sy'n cael eu pweru gan hydrogen yn hwylio rhwng ein porthladdoedd? 

Yn olaf, mae angen sicrhau bod ein hawdurdodau cynllunio yn cael eu cefnogi'n briodol i gymeradwyo cynlluniau hydrogen yn gyflym. Er enghraifft, rwy'n ymwybodol fod ymatebion i'ch ymgynghoriad yn cynnwys pryderon am y drefn gynllunio yma yng Nghymru. Roedd rhai wedi nodi bod amserlenni cynllunio hirdymor yn achosi oedi mawr i gomisiynu prosiectau ar raddfa fwy, gan ychwanegu risg ychwanegol ddiangen. Byddai'n wych clywed heno a ydych wedi archwilio atebion posibl i bryderon ynglŷn â chynllunio. Yn y pen draw, dylem gael gwared ar yr holl rwystrau posibl i ddatblygiad hydrogen, yn enwedig hydrogen gwyrdd, er mwyn iddo chwarae rhan bwysicach fyth yng Nghymru. Yn y bôn, gallech wneud mwy i helpu drwy greu strategaeth hydrogen briodol i Gymru. Weinidog, yn eich ymateb rwy'n gobeithio y byddwch yn gadarnhaol iawn ynglŷn â'r ddadl hon. Bydd cyfraniadau eraill gan Aelodau eraill heno yn profi i chi pa mor bwysig yw hi ein bod yn cynnwys hydrogen o ddifrif yn ein hymgyrch i gyrraedd targedau ynni adnewyddadwy, di-garbon. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod dros Aberconwy, Janet Finch-Saunders, am roi munud o'i hamser i mi. Rwy'n falch iddi sôn am RWE yn fy etholaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro a'u prosiect hydrogen. Byddwn yn falch iawn o'ch croesawu i lawr i Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, Janet, i weld prosiect arloesol RWE, ac estynnaf y gwahoddiad hwnnw i'r Gweinidog Newid Hinsawdd hefyd. Ac roedd yna ymateb cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru y llynedd i'r defnydd o hydrogen pontio, hydrogen glas a hydrogen gwyrdd—yr angen am y ddau fath wrth inni geisio cyrraedd sero net—a'r defnydd cynyddol o hydrogen mewn cerbydau nwyddau trwm, fel y soniodd Janet, fflydoedd tacsis ac ati. Felly, hoffwn estyn gwahoddiad i'r ddwy ohonoch i ddod i lawr i RWE, yn yr etholaeth orau yng Nghymru gyfan, ac rwy'n gwybod y bydd RWE yn falch iawn o ddangos i chi yr hyn sydd ganddynt i'w gynnig, a beth maent yn anelu i'w wneud mewn perthynas â chynhyrchu hydrogen. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Hoffwn ddiolch i Janet Finch-Saunders am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Senedd. Mae'r sector hydrogen yn hynod bwysig i fy etholaeth i, fel mae Janet wedi sôn. Ychydig flynyddoedd yn ôl, symudodd cwmni o'r enw Riversimple i Landrindod i adeiladu prototeip o gar hydrogen yno ar y safle, o'r enw Rasa, yn addas iawn. Fe wnaeth hyd yn oed Ei Fawrhydi y Brenin fynd am dro mewn car hydrogen, ac fe wnaeth argraff fawr iawn arno. Mae datblygu'r sector hydrogen yng Nghymru yn allweddol i fod yn wyrddach; mae angen mwy o seilwaith hydrogen arnom ledled Cymru. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Peter Fox, yng Nghyngor Sir Fynwy, wedi defnyddio Riversimple ar gyfer rhai cerbydau yno, ond dyna'r unig fan lle mae gennym seilwaith hydrogen yng Nghymru, ac os ydym am ddatblygu hyn ymhellach, mae angen inni wneud yn siŵr fod mwy o fuddsoddi yn hynny, fel y gallwn ehangu hydrogen ledled Cymru. Oherwydd nid batris yw'r dyfodol—technoleg hydrogen ydyw. Mae'n wyrddach ac yn lanach ac yn llawer mwy moesegol na mwyngloddio lithiwm mewn rhannau eraill o'r byd.

Diolch yn fawr iawn, Janet, am roi munud i mi gyfrannu mewn dadl ddiddorol iawn. Mae yna un neu ddau o gynigion cam cynnar yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer prosiectau hydrogen mewn gwirionedd, prosiectau hydrogen gwyrdd. Ac yn wir, mae'n ddigon posibl y bydd gan hydrogen ran i'w chwarae wrth bontio i economi wyrddach. Ond rwyf eisiau gwneud dau bwynt. Y cyntaf yw bod yn rhaid inni sicrhau nad yw hydrogen yn cymryd lle ein buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy—mae'n bwysig iawn gwneud y pwynt hwnnw'n glir. Ond y prif bwynt rwyf eisiau ei wneud yw hwn: os ydym am ddatblygu cynigion hydrogen, yn enwedig y rhai sy'n agos at neu o fewn cymunedau, mae angen inni ddod â'r cymunedau hynny gyda ni, esbonio'r dechnoleg yn dda iawn, esbonio'r agweddau diogelwch yn dda iawn. Oherwydd os oes camwybodaeth, neu ddiffyg ymgysylltiad, bydd y cymunedau hynny'n poeni, yn ddigon dealladwy, ynglŷn â beth mae hyn yn ei olygu iddynt hwy. Felly, fy apêl yn y ddadl hon, i unrhyw un sy'n argymell datblygu prosiectau hydrogen o fewn neu'n agos at gymunedau, yw y dylid ymgysylltu'n iawn â'r cymunedau hynny yr effeithir arnynt i esbonio'r dechnoleg a'r hyn y gallai ei olygu iddynt hwy. Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much to Janet Finch-Saunders for presenting this debate. I'm pleased that we are keeping hydrogen on the agenda. It's almost three years, I think, since I led a debate here on hydrogen—I think it was one of the first here in the Senedd; I've presented another one since then. And since then, we've seen the beginnings of a hydrogen industry in Wales. I was very pleased to see the hub in Holyhead being developed. But what's crucially important as we move forward is to identify those sectors where we can make the most use of hydrogen. And I agree entirely that aiming towards using hydrogen on ferries that cross the Irish sea is something that we should be looking at. There is work being done in the fjords in Norway already, where carbon-zero shipping has to be used. Well, let's tie the developments in Holyhead with that ambition for the use of hydrogen on our seas and to produce more green hydrogen in Anglesey, which can possibly be pumped through the old oil pipeline to the industrial areas of north-west England. There are huge opportunities for us.

Diolch, Janet Finch-Saunders, am roi munud o'ch amser i minnau hefyd yn y ddadl hynod bwysig hon. Ac yn sicr rwyf am adleisio sylwadau cyd-Aelodau ynghylch cefnogaeth i'r potensial pwysig a'r diwydiant pwysig hwn ar gyfer y dyfodol. Ac wrth gwrs, yn hyn i gyd, mae gan ogledd Cymru, yn enwedig y gogledd-ddwyrain, gyfle gwych i weld y dechnoleg hon yn ffynnu. Ac ar y pwynt hwn, hoffwn gofnodi'r gwaith da a welwyd a'r gwaith da sy'n cael ei wneud gan HyNet yng ngogledd-ddwyrain Cymru, yn cysylltu â gogledd-orllewin Lloegr. HyNet, fel y bydd llawer ohonom yn gwybod rwy'n siŵr, yw prosiect datgarboneiddio diwydiannol mwyaf blaenllaw'r DU, ac o ganol y 2020au, yn y blynyddoedd nesaf, bydd yn cynhyrchu, yn storio ac yn dosbarthu hydrogen carbon isel i gymryd lle tanwyddau ffosil mewn rhan mor ddiwydiannol o'r wlad. Bydd hefyd yn dal ac yn cloi allyriadau carbon deuocsid o ddiwydiant hefyd. Felly mae'n waith pwysig iawn—mae biliynau o bunnoedd wedi cael eu buddsoddi ynddo yn ogystal. Ond fel y soniais, i mi mae'n tynnu sylw go iawn at bwysigrwydd gweithio ar y cyd ar draws y ffin, a hoffwn ofyn i'r Gweinidog roi sylwadau ar hynny efallai ac annog parhad cydweithio ar draws y ffin gyda'r prosiect HyNet sy'n digwydd yng ngogledd-ddwyrain Cymru i mewn i ogledd-orllewin Lloegr. Diolch yn fawr iawn.

I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate. Julie James.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl ddiddorol iawn hon, a diolch i chi, Janet, am ei chyflwyno. Ac mae pawb yn hollol gywir: mae'r argyfwng hinsawdd yn mynnu ein bod yn defnyddio'r holl arfau sydd ar gael i ni i gyflymu cynnydd tuag at system ynni sero net. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i symud ein system ynni oddi wrth danwydd ffosil a thuag at ynni adnewyddadwy, fel llwybr hanfodol i gyflawni ein targedau statudol a'n rhwymedigaethau rhyngwladol fel cenedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang.

Felly, ochr yn ochr â datblygiadau ynni adnewyddadwy eang, mae'n debygol y bydd gan hydrogen rôl arwyddocaol yn sectorau pŵer, trafnidiaeth a diwydiant Cymru yn y dyfodol ac mae'n bosibl y bydd hefyd yn cynnig dewis arall yn lle tanwydd ffosil yn ein systemau gwresogi. Mae ein hymgysylltiad â diwydiant yng Nghymru, a thrwy ein panel diwydiant sero net Cymru sydd newydd ei sefydlu, yn tynnu sylw at y ffaith bod gan hydrogen botensial enfawr i leihau allyriadau a chefnogi'r pontio economaidd, yn enwedig yn y diwydiannau ynni-ddwys. I rai, caiff hydrogen ei ystyried yn allweddol yn eu map ffordd tuag at sero net. Mae trafnidiaeth yn faes posibl arall lle gellid ei ddefnyddio, yn enwedig ar gyfer rhai cerbydau nwyddau trwm, rheilffyrdd, a hedfan, o bosibl, a fferis yn wir, fel y nododd Rhun. Ac ar gyfer y sector pŵer, gall hydrogen weithredu fel fector ynni hyblyg i gymryd lle'r rhan a chwaraeir gan beiriannau sy'n defnyddio nwy mewn systemau ynni adnewyddadwy.

Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o gynlluniau RWE yn sir Benfro a'u huchelgais i symud oddi wrth nwy drwy ddefnyddio hydrogen o ynni adnewyddadwy i gefnogi eu huchelgeisiau sero net. Mae Cymru mewn sefyllfa dda iawn i ddatblygu a manteisio ar y cyfleoedd economaidd sy'n datblygu'n gyflym a gynigir gan hydrogen, yn enwedig o'u cysylltu â'r potensial ar gyfer gwynt ar y môr, gan gynnwys y môr Celtaidd a môr Iwerddon. Fodd bynnag, fel y soniais o'r blaen yn y Siambr hon, wrth inni geisio datgarboneiddio ein sectorau, mae'n hanfodol nad ydym yn creu cymhellion sy'n ein cadw'n gaeth i ddibyniaeth barhaus ar danwydd ffosil. Felly, er fy mod yn cydnabod bod modd i rai sectorau bontio i ddefnyddio hydrogen a gynhyrchir o danwydd ffosil, rhaid iddo fod yn bontio cyflym dros ben. Mae'n rhaid inni symud at ddefnyddio hydrogen gwyrdd yn unig cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl, a dyna pam mae'n rhaid i ddatblygiad hydrogen fod yn rhan o ymdrech lawer ehangach i fwy o ddefnydd o ynni adnewyddadwy. Rhaid manteisio ar gyfleoedd cynhyrchiant ynni adnewyddadwy i gynhyrchu hydrogen pan fydd y cyflenwad yn fwy na'r galw. Felly, yn hytrach na thalu gweithredwyr ffermydd gwynt i roi'r gorau i gynhyrchu, dylem eu talu i ddarparu ffynhonnell o ynni adnewyddadwy y gellir ei storio a'i defnyddio pan fydd angen.

Rydym hefyd yn gwybod bod ansicrwydd o ran cost a thechnoleg ynghlwm wrth ddefnyddio hydrogen yn y system ynni. Rydym mewn argyfwng costau byw, a gafodd ei ysgogi'n rhannol gan gostau ynni uchel, felly mae'n rhaid inni sicrhau bod ein dull o ddatgarboneiddio ein system ynni yn un sy'n deg i'r holl ddefnyddwyr, gan gynnwys busnesau yng Nghymru. Dyna pam mae cefnogi arloesedd yn y sector preifat a'r sector cyhoeddus yn hanfodol er mwyn sicrhau bod hydrogen a mathau eraill o ynni carbon isel yn cyfrannu at ein cynllun Cymru Sero Net ac yn cefnogi adfywiad economaidd a chymdeithasol ein cymunedau.

Drwy arloesi, gallwn gyflymu'r gostyngiadau angenrheidiol i'r gost a'r defnydd o hydrogen gwyrdd ar raddfa fawr, pethau sydd eu hangen yn fawr. Cefnogodd iteriad cyntaf ein cynllun menter ymchwil busnesau bach hybrid, Byw'n Glyfar, 17 o brosiectau dichonoldeb ac arddangos hydrogen ledled Cymru. Mae'r 17 prosiect ym mlwyddyn gyntaf y cynllun yn cyflawni ym mhob rhanbarth yng Nghymru, fel y mae sawl Aelod wedi nodi. Maent yn amrywio o astudiaethau o gynhyrchiant hydrogen microwyrdd, hydrogen mewn ardaloedd gwledig, cynhyrchu tanwydd hedfan cynaliadwy, datblygu'r farchnad gerbydau, cynhyrchiant hydrogen yn y gymuned ac un platfform digidol cyngor a rhwydweithio hydrogen.

Bydd ein hail gam o'r cynllun hybrid yn ariannu ffrwd o brosiectau dichonoldeb busnes, yn ogystal â gwaith arddangos lefel uwch a phrototeipio ar lawr gwlad ledled y wlad, a'n bwriad yw creu ffrwd i fusnesau newydd yng Nghymru, i gefnogi perchnogaeth leol a chadw cyfoeth ar draws Cymru. Wrth inni wneud hynny, rydym wedi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU ac rydym eisoes wedi llwyddo i ddenu cyllid y DU ar sail ein buddsoddiad. Ac er ein bod yn croesawu'n fawr y cyllid sydd ar gael gan Lywodraeth y DU, os ydym am gyflawni'r uchelgeisiau ar gyfer 10 GW erbyn 2030, mae angen mwy o arian ar frys. A dyma lle rwy'n cytuno â chanfyddiadau adolygiad Skidmore fod angen i Lywodraeth y DU gadarnhau cyllid hirdymor i gefnogi'r gwaith o gynhyrchu hydrogen ar raddfa fwy. Ac rwy'n gobeithio, Janet, y byddwch yn cyflwyno sylwadau cryf i'ch cymheiriaid yn San Steffan, yn sgil adolygiad rhagorol Chris Skidmore, i sicrhau bod lefel fwy o gyllid ar gael i gefnogi prosiectau hydrogen yn y dyfodol ar draws pob rhan o'r DU.

Rydym wedi cefnogi rhanddeiliaid Cymru gyda'u ceisiadau am gyllid y DU, a byddwn yn dysgu gwersi o dreialon gwresogi drwy ddefnyddio hydrogen mewn rhannau eraill o'r DU. Ac yn y cyfamser, byddwn yn asesu rôl hydrogen i wresogi yn ein strategaeth gwres, a fydd yn cael ei chyhoeddi eleni, ac fel rhan o'n gwaith cynllunio ynni.

Felly, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod Cymru ar flaen y gad yn natblygiad y sector newydd hwn ac yn nodi ein dull strategol o wneud i hynny ddigwydd. Mae ein llwybr hydrogen yn nodi 10 amcan, sy'n canolbwyntio ar gamau gweithredu tymor byr, ysgogi'r galw, cynhyrchiant a chamau trawsbynciol hyd at 2025. Maent hefyd yn amlinellu llwybrau i gynllunio ar gyfer prosiectau ar raddfa fwy er mwyn sicrhau bod Cymru mewn sefyllfa dda mewn perthynas â thechnoleg hydrogen a chelloedd tanwydd. Wrth inni adeiladu ar y llwybr hwnnw, credwn y bydd hyn yn darparu'r ffocws strategol sydd ei angen arnom i wneud yn siŵr fod gan hydrogen, ac y bydd gan hydrogen ran bwysig i'w chwarae er mwyn cyrraedd sero net a gwneud yn siŵr fod Cymru mewn sefyllfa dda i fod ar y blaen yn y sector hwn sy'n datblygu. Diolch.

Thank you, Minister, and thank you to all speakers this afternoon. That brings today's proceedings to a close.