Y Cyfarfod Llawn

Plenary

09/03/2022

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, bawb, a chroeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn y trafodion, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma. Mae'r rheini wedi eu nodi ar yr agenda.

Good afternoon, and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on the agenda.

13:30
1. Cwestiynau i’r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol
1. Questions to the Minister for Finance and Local Government

Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Sam Rowlands.

The first item today is questions to the Minister for Finance and Local Government. The first question is from Sam Rowlands.

Ardrethi Annomestig ar Lety Hunanarlwyo
Non-domestic Rates on Self-catering Accommodation

1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o ba adnoddau ychwanegol y bydd eu hangen ar awdurdodau lleol i weithredu'r trothwyon newydd ar gyfer llety hunanarlwyo sy'n gymwys ar gyfer ardrethi annomestig? OQ57756

1. What assessment has the Minister made of what additional resources local authorities will need to implement the new thresholds for self-catering accommodation qualifying for non-domestic rates? OQ57756

The process for assessing self‑catering properties for local taxes is well established and we do not expect local authorities to need additional resources. The Valuation Office Agency conducts regular reassessments to ensure properties continue to meet the relevant criteria, and it communicates any changes to local authorities.

Mae’r broses o asesu eiddo hunanarlwyo ar gyfer trethi lleol wedi’i hen sefydlu ac nid ydym yn disgwyl y bydd angen adnoddau ychwanegol ar awdurdodau lleol. Mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn cynnal ailasesiadau rheolaidd i sicrhau bod eiddo'n parhau i fodloni'r meini prawf perthnasol, ac mae'n rhoi gwybod i awdurdodau lleol ynglŷn ag unrhyw newidiadau.

Thank you, Minister, for your response. As you touched on the new proposals coming forward from Welsh Government, I see the change in the criteria for self-catering accommodation being liable for business rates instead of paying their council tax, and so I'd like to focus my contribution on the effect this will likely have on the role of councils and their involvement with this. Because it's likely, of course, that councils will be the ones, and council officers, having to ensure that properties and landlords are adhering to what it is they should be adhering to, and that they're the ones likely to have to monitor property use over this time as well. So, of course, it's going to take significant resource of council officers and councils to ensure that this does take place. So, I wonder what conversations you are having with councils, and discussions you're having with councils, as to their role in ensuring that the proposals that you're bringing forward to come into place in April, likely, next year and the resources they have to be able to support these proposals.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Gan ichi grybwyll y cynigion newydd sy'n cael eu cyflwyno gan Lywodraeth Cymru, nodaf y newid yn y meini prawf i lety hunanarlwyo fod yn agored i ardrethi busnes yn hytrach na thalu eu treth gyngor, ac felly hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar yr effaith y bydd hyn yn debygol o'i chael ar rôl cynghorau a'u rhan yn hyn o beth. Oherwydd mae'n debygol, wrth gwrs, mai cynghorau a swyddogion cyngor fydd y rhai a fydd yn gorfod sicrhau bod eiddo a landlordiaid yn glynu at yr hyn y dylent fod yn glynu ato, ac mai hwy yw'r rhai sy'n debygol o orfod monitro defnydd o eiddo dros yr amser hwn hefyd. Felly, wrth gwrs, bydd angen i swyddogion cynghorau a chynghorau ddefnyddio cryn dipyn o adnoddau i sicrhau bod hyn yn digwydd. Felly, tybed pa sgyrsiau yr ydych yn eu cael gyda chynghorau, a pha drafodaethau yr ydych yn eu cael gyda chynghorau, ynglŷn â'u rôl yn sicrhau bod y cynigion a gyflwynwch i ddod i rym ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf, mwy na thebyg, a'r adnoddau sydd ganddynt yn gallu cefnogi'r cynigion hyn.

Thank you for the question. We did consult very widely in regard to these proposals, having more than 1,000 consultation responses, which obviously we considered carefully before coming to the conclusions in relation to the changes to the criteria.

I will say that it is the VOA that undertakes the bulk of the work in respect of the assessments and the adherence to criteria, and we do fund the VOA to undertake that work and to undertake regular assessments. Obviously any attempt to mislead the VOA, or to knowingly provide false or inaccurate information, could lead to prosecution or fraud, so it's very serious that businesses do make the correct returns. 

I will say, and the Member has referred to the fact, that these changes won't come in until April 2023, so that does give plenty of time for these changes and the implications to be considered by those property owners who might be affected. But the VOA does have that dedicated team to validate the evidence provided about self-catering premises and list entries in Wales. It does carry out some spot-checks regularly as well and does investigate any concerns highlighted. So, if the local authority or, indeed, members of the public become concerned about the way in which a property is listed and used and that those two things aren't necessarily matching up, then the individual can raise that with the local authority, which can then report it to the VOA, which will undertake its investigation.

Diolch am eich cwestiwn. Gwnaethom ymgynghori’n eang iawn ynghylch y cynigion hyn, wedi i fwy na 1,000 o ymatebion i’r ymgynghoriad ddod i law, ac yn amlwg, fe wnaethom eu hystyried yn ofalus cyn dod i’r casgliadau ar y newidiadau i’r meini prawf.

Fe ddywedaf mai Asiantaeth y Swyddfa Brisio sy’n gwneud y rhan fwyaf o’r gwaith ar yr asesiadau a chydymffurfiaeth â meini prawf, ac rydym yn cyllido'r asiantaeth i wneud y gwaith hwnnw ac i gynnal asesiadau rheolaidd. Yn amlwg, gallai unrhyw ymgais i gamarwain yr asiantaeth, neu i ddarparu gwybodaeth ffug neu anghywir yn fwriadol, arwain at erlyniad neu dwyll, felly mae'r gofyniad i fusnesau wneud datganiadau cywir yn un difrifol iawn.

Rwyf am ddweud, ac mae’r Aelod wedi cyfeirio at y ffaith, na fydd y newidiadau hyn yn dod i rym tan fis Ebrill 2023, felly mae hynny’n rhoi digon o amser i’r newidiadau a’r goblygiadau gael eu hystyried gan y perchnogion eiddo a allai gael eu heffeithio. Ond mae gan Asiantaeth y Swyddfa Brisio dîm penodol i ddilysu'r dystiolaeth a ddarparwyd am eiddo hunanarlwyo a rhestru cofnodion yng Nghymru. Mae'n cynnal hapwiriadau yn rheolaidd hefyd, ac yn ymchwilio i unrhyw bryderon a nodir. Felly, os bydd yr awdurdod lleol, neu aelodau’r cyhoedd yn wir, yn pryderu am y ffordd y caiff eiddo ei restru a’i ddefnyddio ac nad yw’r ddau beth o reidrwydd yn cyd-fynd â'i gilydd, gall yr unigolyn godi hynny gyda’r awdurdod lleol, a gallant hwy roi gwybod i'r asiantaeth, a fydd yn cynnal eu hymchwiliad.

Y Setliad Cyfalaf ar Gyfer Cyngor Sir Ynys Môn
The Capital Settlement for Isle of Anglesey County Council

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ba ofynion a ystyriwyd wrth benderfynu ar y setliad cyfalaf ar gyfer Cyngor Sir Ynys Môn? OQ57750

2. Will the Minister make a statement on what requirements were considered when determining the capital settlement for Isle of Anglesey County Council? OQ57750

The agreed formula for distributing unhypothecated capital for local authorities takes into account factors such as population, road length, sparsity and housing stock condition.  The level of capital funding we received from the UK Government was disappointing and it's not sufficient to meet our ambitions to invest in Wales’s future.

Mae’r fformiwla y cytunwyd arni ar gyfer dosbarthu cyfalaf heb ei neilltuo ar gyfer awdurdodau lleol yn ystyried ffactorau megis poblogaeth, hyd ffyrdd, teneurwydd poblogaeth a chyflwr y stoc dai. Roedd lefel y cyllid cyfalaf a gawsom gan Lywodraeth y DU yn siomedig ac nid yw’n ddigon i gyflawni ein huchelgeisiau i fuddsoddi yn nyfodol Cymru.

A dwi'n sicr yn cyd-fynd efo'r Gweinidog ar yr angen i sicrhau lefel uwch o wariant gyfalaf. Mae sicrhau cyllid cyfalaf ddigonol yn gwbl angenrheidiol er mwyn gallu buddsoddi yn y dyfodol. Mae gan Gyngor Sir Ynys Môn, o dan arweinyddiaeth Plaid Cymru, drac record arbennig yn ddiweddar wrth ddarparu eiddo ar gyfer busnesau ar yr ynys, er enghraifft efo buddsoddiad pwysig yn Llangefni ac yng Nghaergybi, ac mae yna gynlluniau pellach i fuddsoddi mewn ardaloedd eraill er mwyn sicrhau bod llewyrch yn cael ei ledaenu ar draws yr ynys, i ardal Amlwch, er enghraifft. Pa sicrwydd all y Llywodraeth ei rhoi y bydd Gweinidogion yn barod i weithio efo cyngor Môn i alluogi delifro ar gyfer cefnogi mwy o fusnesau a chreu mwy o swyddi ar yr ynys?

And I certainly concur with the Minister about the need to ensure a higher level of capital funding. Ensuring adequate capital funding is vital to be able to invest in the future. Anglesey County Council, under the leadership of Plaid Cymru, has an excellent track record recently in providing property for businesses on the island, for example with important investments in Llangefni and Holyhead, and there are further plans to invest in other areas to ensure that prosperity is spread across the island, to Amlwch, for example. What assurance can the Government give that Ministers will be willing to work with Anglesey County Council to enable delivery as regards supporting more businesses and creating more jobs on the island?

13:35

I think the Welsh Government has a really strong record of working very closely with the isle of Anglesey. Over the last five years, for example, almost half of the council's capital investment has been funded through capital grants, demonstrating I think the effective partnership working between Welsh Government and local government. And of the capital funding that we have provided in the budget, which we agreed yesterday, I know that there are some areas of particular shared interest for our parties, including, across Wales, nearly £300 million for sustainable communities for learning, £10 million for net-zero fund, and nearly £20 million for Welsh medium. And I think those reflect our priorities of education and climate change, which are shared priorities. But, as I referred to, much of Anglesey's capital spend has been supported by Welsh Government funding, and obviously, we would be looking to continue that productive relationship.

Credaf fod gan Lywodraeth Cymru hanes cryf iawn o weithio'n agos iawn ag Ynys Môn. Dros y pum mlynedd diwethaf, er enghraifft, mae bron i hanner buddsoddiad cyfalaf y cyngor wedi’i ariannu drwy grantiau cyfalaf, sy’n dangos, yn fy marn i, y gwaith partneriaeth effeithiol rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol. Ac o’r cyllid cyfalaf a ddarparwyd gennym yn y gyllideb, a gytunwyd gennym ddoe, gwn fod rhai meysydd penodol o ddiddordeb cyffredin i'n pleidiau, gan gynnwys, ledled Cymru, bron i £300 miliwn i gymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu, £10 miliwn i'r gronfa sero net, a bron i £20 miliwn i addysg cyfrwng Cymraeg. A chredaf fod y rheini'n adlewyrchu ein blaenoriaethau addysg a newid hinsawdd, sy'n flaenoriaethau a rennir. Ond fel y dywedais, mae llawer o wariant cyfalaf Ynys Môn wedi’i gefnogi gan gyllid Llywodraeth Cymru, ac yn amlwg, rydym yn awyddus i barhau’r berthynas gynhyrchiol honno.

Although local government revenue funding for 2022-23 will increase by 9.4 per cent, there's an element of robbing Peter to pay Paul here, with local authority general capital funding across Wales, and in Anglesey, down 16 per cent. Further, although prosperity levels per head in Anglesey are the lowest in Wales, at just under half those in Cardiff, and Anglesey is amongst the five local authorities in Wales where 30 per cent or more of workers are paid less than the voluntary living wage, Anglesey received one of the largest cuts in the local government settlement in 2019-20, one of the lowest increases in the local government settlement in both 2020-21 and 2021-22, and only seven out of 22 Welsh local authorities, including Gwynedd, will receive a lower increase in the local government settlement in 2022-23. Given that the Welsh Government tells us that its local government formula is heavily influenced by deprivation indicators, why does Anglesey therefore lose out?

Er y bydd cyllid refeniw llywodraeth leol ar gyfer 2022-23 yn cynyddu 9.4 y cant, mae elfen o ddwyn o'r naill law i dalu'r llall yma, gyda chyllid cyfalaf cyffredinol awdurdodau lleol ledled Cymru, ac yn Ynys Môn, i lawr 16 y cant. Yn ychwanegol at hynny, er mai lefelau ffyniant fesul y pen Ynys Môn yw'r isaf yng Nghymru, ychydig yn llai na hanner y lefelau yng Nghaerdydd, a bod Ynys Môn ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle y caiff 30 y cant neu fwy o weithwyr gyflogau is na’r cyflog byw gwirfoddol, gwelodd Ynys Môn un o’r toriadau mwyaf i'r setliad llywodraeth leol yn 2019-20, un o’r codiadau isaf i'r setliad llywodraeth leol yn 2020-21 a 2021-22, a dim ond saith o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, gan gynnwys Gwynedd, a fydd yn derbyn cynnydd is i'r setliad llywodraeth leol yn 2022-23. O ystyried bod Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym fod ei fformiwla llywodraeth leol wedi ei dylanwadu’n drwm gan ddangosyddion amddifadedd, pam felly fod Ynys Môn ar ei cholled?

So, the question here relates to capital funding and the capital settlement, and the speaker referred to robbing Peter to pay Paul. That makes no sense whatsoever. We have a revenue settlement from the UK Government, and we have a capital settlement from the UK Government. We've deployed both in full. We've over-programmed on capital and we plan to draw down the full borrowing. So, there's no element of robbing Peter to pay Paul. What we do see in the capital settlement is the direct impact of the UK Government's very poor capital settlement for Wales. We'll see in the next three years our capital funding falling every year, as compared to this year. And that is just not the way to invest when we're coming out of a pandemic, needing to invest in infrastructure, in creating jobs, and to cut capital spending in those terms I just don't think is the way forward. Certainly, our local authorities are crying out for additional funding. And that's one of the reasons why, this year, I was able to provide an additional £70 million of capital funding to local authorities, which they can use to displace funding this year, they can put it into reserves and plan to spend it in future years. I hope that that will smooth some of the disadvantage that they will feel as a result of the UK Government's very poor capital settlement in the spending review.

Mae’r cwestiwn yn ymwneud â chyllid cyfalaf a’r setliad cyfalaf, a chyfeiriodd y siaradwr at ddwyn o'r naill law i dalu'r llall. Nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Rydym yn cael setliad refeniw gan Lywodraeth y DU, ac rydym yn cael setliad cyfalaf gan Lywodraeth y DU. Rydym wedi rhoi'r ddau ar waith yn llawn. Rydym wedi gor-raglennu ar gyfer cyfalaf ac rydym yn bwriadu tynnu'r benthyciad i lawr yn llawn. Felly, nid oes unrhyw elfen o ddwyn o'r naill law i dalu'r llall. Yr hyn a welwn yn y setliad cyfalaf yw effaith uniongyrchol setliad cyfalaf gwael iawn Llywodraeth y DU i Gymru. Byddwn yn gweld ein cyllid cyfalaf yn gostwng bob blwyddyn dros y tair blynedd nesaf, o gymharu ag eleni. Ac nid dyna'r ffordd i fuddsoddi pan fyddwn yn dod allan o bandemig, pan fo angen buddsoddi mewn seilwaith, mewn creu swyddi, ac ni chredaf y dylid torri gwariant cyfalaf yn y ffordd honno. Yn sicr, mae ein hawdurdodau lleol yn erfyn am arian ychwanegol. A dyna un o'r rhesymau pam y bu modd imi ddarparu £70 miliwn o gyllid cyfalaf ychwanegol i awdurdodau lleol eleni, er mwyn iddynt ei ddefnyddio yn lle cyllid eleni, gallant ei roi yn y cronfeydd wrth gefn a chynllunio i'w wario yn y blynyddoedd i ddod. Ac rwy'n gobeithio y bydd hynny’n lleddfu rhywfaint ar yr anfantais y byddant yn ei theimlo o ganlyniad i setliad cyfalaf gwael iawn Llywodraeth y DU yn yr adolygiad o wariant.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.

Diolch, Llywydd, and good afternoon, Minister. Europe, and indeed the entire world, has been shaken to its core by events in Ukraine. A totally unnecessary and barbaric war, brought about by an individual blinded by his own perverse view of the world, will have far-reaching consequences beyond the borders of eastern Europe. I'm confident that every Member sitting in this Chamber would agree with that. We have a moral obligation here in Wales to do absolutely everything within our power to support our Ukrainian friends fleeing the war. That's why I welcome the fact that the defence Secretary, Ben Wallace, has stated that the UK Government can and will do more.

But the current crisis raises pivotal questions about the preparedness of our public services, which will be crucial in delivering the necessary help and support to our Ukrainian friends who will try to rebuild new lives here in Wales. This is where our local authorities, and the wider public and voluntary services, once again, will be on the front line. But for them to rise to the challenge, they must be given the tools for the job. Now, Minister, I know you stated yesterday you've held initial conversations with partners in local government about the issue. However, forward planning is going to be fundamental in preparing for whatever scenario may unfold, as I know a wide range of services will be required to support our Ukrainian friends. However, these services and, indeed, local authorities are already under huge pressure from the pandemic. Minister, what assessment have you made about the resources that councils will need to provide services to people arriving in Wales, such as accommodation, employment, education, housing, access to personal finance, and other vital resources? And, finally, what discussions have you had with colleagues from across Welsh Government about the lessons that can be learnt from the Afghan refugee settlement scheme, so that a new scheme can deliver the best help and support possible?

Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Mae Ewrop, ac yn wir, y byd i gyd, wedi’u syfrdanu gan y digwyddiadau yn Wcráin. Bydd rhyfel cwbl ddiangen ac anwaraidd, a achoswyd gan unigolyn a ddallwyd gan ei olwg wrthnysig ei hun ar y byd, yn arwain at ganlyniadau ymhell y tu hwnt i ffiniau dwyrain Ewrop. Rwy'n hyderus y byddai pob Aelod sy'n eistedd yn y Siambr hon yn cytuno â hynny. Mae gennym rwymedigaeth foesol yma yng Nghymru i wneud popeth a allwn i gefnogi ein ffrindiau o Wcráin sy'n ffoi rhag y rhyfel. Dyna pam rwy'n croesawu'r ffaith bod yr Ysgrifennydd amddiffyn, Ben Wallace, wedi datgan y gall ac y bydd Llywodraeth y DU yn gwneud mwy.

Ond mae’r argyfwng presennol yn codi cwestiynau hollbwysig ynghylch parodrwydd ein gwasanaethau cyhoeddus, a fydd yn hollbwysig wrth ddarparu’r cymorth a’r gefnogaeth angenrheidiol i’n cyfeillion o Wcráin a fydd yn ceisio ailadeiladu bywydau newydd yma yng Nghymru. Dyma lle bydd ein hawdurdodau lleol, a’r gwasanaethau cyhoeddus a gwirfoddol ehangach, unwaith eto, ar y rheng flaen. Ond er mwyn iddynt ymateb i'r her, mae'n rhaid rhoi'r offer iddynt wneud y gwaith. Nawr, Weinidog, gwn ichi ddweud ddoe eich bod wedi cynnal sgyrsiau cychwynnol gyda phartneriaid llywodraeth leol ar y mater. Fodd bynnag, bydd blaengynllunio'n hanfodol wrth baratoi ar gyfer pa senario bynnag a all godi, gan y gwn y bydd angen ystod eang o wasanaethau i gefnogi ein ffrindiau o Wcráin. Fodd bynnag, mae’r gwasanaethau hyn, ac awdurdodau lleol yn wir, eisoes o dan bwysau aruthrol oherwydd y pandemig. Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o'r adnoddau y bydd eu hangen ar gynghorau i ddarparu gwasanaethau i bobl sy’n cyrraedd Cymru, megis llety, cyflogaeth, addysg, tai, mynediad at gyllid personol, ac adnoddau hanfodol eraill? Ac yn olaf, pa drafodaethau a gawsoch gyda chyd-Aelodau o bob rhan o Lywodraeth Cymru am y gwersi y gellir eu dysgu o'r cynllun i adsefydlu dinasyddion Affganistan, fel y gall cynllun newydd ddarparu'r cymorth a'r gefnogaeth orau sy'n bosibl?

13:40

I thank Peter Fox for that question and very much associate myself with the remarks at the start of his contribution in relation to the horror of the unprovoked attack and our desire to do everything that we can to support people in Ukraine, using all the levers that we have at our disposal. I just want to reassure all colleagues that there is work going on all day, every day, in relation to this right across the Welsh Government and right across local government in respect of making preparations to welcome refugees from Ukraine to Wales. There is work going on particularly in respect of housing. Obviously, we need to ensure that we are able to have suitable places to receive people into Wales, and then to move on to communities where they will be hosted. And we're hoping that the UK Government will consider, in respect of its sponsorship scheme, to provide Welsh Government with that kind of co-ordination role because we've done it before. We've done it very successfully, I think, through the pandemic, where we've faced a similar challenge in terms of housing large numbers of people very quickly, and we've done that through our response to homelessness and rough-sleeping during the pandemic. So, we have experience recently that we can build on there. 

We have had some really productive and positive conversations at official level with the UK Government in respect of funding. What we would expect to see would be a per head funding scheme, as we've seen with previous resettlement schemes, rather than a Barnett consequential, which would not be the appropriate mechanism in this particular case. But we are having those discussions about healthcare needs, housing needs, integration, and supporting people into employment as well when they get here.

Diolch i Peter Fox am ei gwestiwn, ac rwy’n cytuno'n fawr â’r sylwadau ar ddechrau ei gyfraniad mewn perthynas ag arswyd yr ymosodiad digymell a’n dymuniad i wneud popeth a allwn i gefnogi pobl yn Wcráin, gan ddefnyddio’r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni. Hoffwn roi sicrwydd i fy holl gyd-Aelodau fod gwaith yn mynd rhagddo drwy'r dydd, bob dydd, mewn perthynas â hyn ar draws Llywodraeth Cymru, ac ar draws llywodraeth leol er mwyn paratoi i groesawu ffoaduriaid o Wcráin i Gymru. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn arbennig ym maes tai. Yn amlwg, mae angen inni sicrhau fod gennym fannau addas i dderbyn pobl i mewn i Gymru, ac yna, i symud ymlaen i'r cymunedau a fydd yn eu croesawu. Ac mewn perthynas â'i chynllun noddi, rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ystyried darparu'r math hwnnw o rôl gydgysylltu i Lywodraeth Cymru gan ein bod wedi gwneud hynny o'r blaen. Rydym wedi gwneud hynny'n llwyddiannus iawn, yn fy marn i, drwy’r pandemig, lle rydym wedi wynebu her debyg i gartrefu niferoedd mawr o bobl yn gyflym iawn, ac rydym wedi gwneud hynny drwy ein hymateb i ddigartrefedd a chysgu allan yn ystod y pandemig. Felly, mae gennym brofiad diweddar y gallwn adeiladu arno yn hynny o beth.

Rydym wedi cael sgyrsiau gwirioneddol gynhyrchiol a chadarnhaol ar lefel swyddogol gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â chyllid. Yr hyn y byddem yn disgwyl ei weld fyddai cynllun ariannu y pen, fel y gwelsom gyda chynlluniau adsefydlu blaenorol, yn hytrach na swm canlyniadol Barnett, gan nad dyna fyddai’r mecanwaith priodol yn yr achos penodol hwn. Ond rydym yn cael y trafodaethau hynny ynglŷn ag anghenion gofal iechyd, anghenion tai, integreiddio, a chynorthwyo pobl i gael gwaith hefyd pan fyddant yn cyrraedd yma.

Thank you for that response, Minister; that's reassuring, and those of us on these benches will do all we can to help in that quest to bring those positive outcomes. 

Now, Minister, last week, it was reported by the BBC that around £200 million of Welsh local government pension schemes are currently tied up in Russian funds and companies. In more normal times, such investments would be usual practice, but, of course, we are certainly not in normal times. So, it's absolutely critical to ensure that Wales plays its part in punishing Russia for its illegal invasion by ensuring that not a single penny of Welsh public funds is inadvertently supporting the Russian regime in any way. As you will know, Minister, it will be up to councils to decide what action to take on this issue, but many councils will be left wondering what advice the Welsh Government will be providing about the future of local government pension funds, as well as minimising any financial impact on the pensions of people here in Wales. In saying this, I recognise that this issue is not unique to Welsh councils, or indeed to other public services. And so, I and, I'm sure, the wider public would be interested to know, Minister, what assessment you have made of the extent to which Welsh public funds are currently locked away in Russian assets. In the interests of Wales, we urgently need to be told whether the Welsh Government has any assets tied in Russia, which I sincerely hope you'll be able to speak of. Will the Welsh Government be reviewing its role in supporting responsible investment policies to help ensure that Welsh funds are used to support positive initiatives in Wales and further afield?

Diolch am eich ymateb, Weinidog; mae hynny'n galonogol, a bydd y rheini ohonom ar y meinciau hyn yn gwneud popeth a allwn i helpu'r ymdrech i sicrhau'r canlyniadau cadarnhaol hynny.

Nawr, Weinidog, yr wythnos diwethaf, adroddodd y BBC fod oddeutu £200 miliwn o gynlluniau pensiwn llywodraeth leol Cymru wedi'u clymu mewn cronfeydd a chwmnïau Rwsiaidd ar hyn o bryd. Mewn cyfnodau mwy arferol, byddai buddsoddiadau o’r fath yn arferol, ond wrth gwrs, nid ydym mewn cyfnod arferol. Felly, mae'n gwbl hanfodol sicrhau bod Cymru'n chwarae ei rhan i gosbi Rwsia am eu hymosodiad anghyfreithlon drwy sicrhau nad yw'r un geiniog o arian cyhoeddus Cymru yn cefnogi cyfundrefn Rwsia yn anfwriadol mewn unrhyw ffordd. Fel y gwyddoch, Weinidog, y cynghorau fydd yn penderfynu pa gamau i’w cymryd ar y mater hwn, ond bydd llawer o gynghorau yn pendroni pa gyngor y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi ynghylch dyfodol cronfeydd pensiwn llywodraeth leol, yn ogystal â lleihau unrhyw effaith ariannol ar bensiynau pobl yma yng Nghymru. Wrth ddweud hyn, rwy’n cydnabod nad mater i gynghorau Cymru yn unig yw hyn, nac i wasanaethau cyhoeddus eraill yn wir. Ac felly, Weinidog, byddai gennyf fi, a’r cyhoedd yn gyffredinol, rwy’n siŵr, ddiddordeb mewn gwybod pa asesiad a wnaethoch o’r graddau y mae arian cyhoeddus Cymru wedi'i glymu wrth asedau Rwsiaidd ar hyn o bryd. Er budd Cymru, mae angen inni gael gwybod ar unwaith a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw asedau wedi'u clymu yn Rwsia, ac rwy'n mawr obeithio y gallwch sôn am hynny. A fydd Llywodraeth Cymru yn adolygu ei rôl o ran cefnogi polisïau buddsoddi cyfrifol i helpu i sicrhau bod arian Cymru yn cael ei ddefnyddio i gefnogi mentrau cadarnhaol yng Nghymru a thu hwnt?

I'm grateful to you for raising that particular issue, and, over a period of time, I've had some very good discussions with the local government pension scheme representatives in respect of a range of issues—for example, divestment from fossil fuels, which again is a shared area of concern between Welsh Government and local government. But, specifically in relation to pensions, this is something that I wanted to investigate right from the start of the crisis, and we did have conversations with local government at the meeting that you've heard about, which took place close to the start of the crisis. At that point, local government provided reassurance that they'd done some early investigations and were looking at less than 1 per cent of their pension scheme being exposed to Russian interests, if you like. And, obviously, they are keen to do what they can to move that investment away and to repurpose it elsewhere. So, I did ask local government that question early on, but I wasn't happy to do it until I'd asked the same question of myself. So, we are awaiting some information from the Senedd's pension team as well to ensure that we have our own house in order, if you like, in respect of our pensions.

More widely in the public sector, it is only the local government pension scheme that is funded, so it uses contributions from members to invest in assets to provide future income for future pension costs. Most, if not all, of the other public bodies in Wales are part of unfunded schemes. So, the civil service pension scheme, NHS pension scheme, teachers' pension scheme and so on use current tax revenues and current members' contributions to fund those current pension costs, so they don't have investment in assets. And, again, more widely, thinking about assets, Welsh Government doesn't hold those kinds of assets overseas in the way that other Governments do, so we're clear of that kind of concern.

Rwy’n ddiolchgar i chi am godi’r mater penodol hwnnw, a thros gyfnod o amser, rwyf wedi cael trafodaethau da iawn gyda chynrychiolwyr y cynllun pensiwn llywodraeth leol mewn perthynas ag amryw o faterion—er enghraifft, rhoi'r gorau i fuddsoddi mewn tanwydd ffosil, sydd unwaith eto yn faes pryder cyffredin rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol. Ond mewn perthynas â phensiynau yn benodol, mae hyn yn rhywbeth yr oeddwn yn dymuno ymchwilio iddo ers dechrau'r argyfwng, a chawsom sgyrsiau â llywodraeth leol yn y cyfarfod yr ydych wedi clywed amdano, a gynhaliwyd yn agos at ddechrau'r argyfwng. Bryd hynny, rhoddodd llywodraeth leol sicrwydd eu bod wedi gwneud rhywfaint o ymchwilio cynnar a'u bod yn tybio bod llai nag 1 y cant o'u cynllun pensiwn yn agored i fuddiannau Rwsiaidd, os caf ei roi felly. Ac yn amlwg, maent yn awyddus i wneud yr hyn a allant i symud y buddsoddiad hwnnw a'i addasu at ddibenion gwahanol yn rhywle arall. Felly, gofynnais y cwestiwn hwnnw i lywodraeth leol yn gynnar, ond nid oeddwn yn hapus i wneud hynny hyd nes fy mod wedi gofyn yr un cwestiwn i mi fy hun. Felly, rydym yn aros am wybodaeth gan dîm pensiwn y Senedd hefyd i sicrhau bod gennym drefn arnom ein hunain, os mynnwch, o ran ein pensiynau.

Yn ehangach, yn y sector cyhoeddus, dim ond y cynllun pensiwn llywodraeth leol sy’n cael ei ariannu, felly mae’n defnyddio cyfraniadau gan aelodau i fuddsoddi mewn asedau i ddarparu incwm yn y dyfodol ar gyfer costau pensiwn yn y dyfodol. Mae’r rhan fwyaf os nad yr holl gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru yn rhan o gynlluniau nad ydynt yn cael eu hariannu. Felly, mae cynllun pensiwn y gwasanaeth sifil, cynllun pensiwn y GIG, y cynllun pensiwn athrawon ac yn y blaen yn defnyddio refeniw treth cyfredol a chyfraniadau aelodau cyfredol i ariannu’r costau pensiwn cyfredol hynny, felly nid ydynt yn buddsoddi mewn asedau. Ac unwaith eto, yn ehangach, wrth feddwl am asedau, nid oes gan Lywodraeth Cymru y mathau hynny o asedau dramor yn y ffordd y mae gan Lywodraethau eraill, felly nid oes angen inni boeni am hynny.

13:45

That's really helpful. Thank you for that, Minister. Minister, the international community has rightly come together to impose wide-ranging sanctions on Putin and his cronies. Of course, these are absolutely necessary, and these are likely to be increased. However, these sanctions will be felt right across the board—from hard-working families to small and large businesses and, indeed, our own public services. What assessment has the Welsh Government made with regard to the impact of the sanctions and the war on the Welsh economy and families right across Wales? For example, how is the Welsh Government going to address the impact of significant rises in fuel prices on public transport across Wales? And, finally, Minister, the war may impact on the cost and availability of commodities that are imported into Wales, what assessment have you made on the impact on public procurement?

Mae hynny'n ddefnyddiol iawn. Diolch am hynny, Weinidog. Weinidog, mae’r gymuned ryngwladol wedi dod at ei gilydd, yn gwbl briodol, i osod sancsiynau eang ar Putin a’i gyfeillion. Wrth gwrs, mae’r rhain yn gwbl angenrheidiol, ac mae’r rhain yn debygol o gael eu cynyddu. Fodd bynnag, bydd pawb yn teimlo effaith y sancsiynau hyn—o deuluoedd sy’n gweithio’n galed i fusnesau bach a mawr, ac yn wir, ein gwasanaethau cyhoeddus ein hunain. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o effaith y sancsiynau a’r rhyfel ar economi Cymru a theuluoedd ledled Cymru? Er enghraifft, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael ag effaith cynnydd sylweddol ym mhris tanwydd ar drafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru? Ac yn olaf, Weinidog, efallai y bydd y rhyfel yn effeithio ar gost ac argaeledd nwyddau sy'n cael eu mewnforio i Gymru, pa asesiad a wnaethoch o'r effaith ar gaffael cyhoeddus?

Again, thank you for this question. There is a range of aspects to that question, which I'll try and cover briefly, but I'm obviously keen to have a further discussion with Members, if they are interested, on particular elements of it. So, we've done a lot of analysis across Welsh Government to understand what the impacts might be, both of sanctions, but also of the wider situation in respect of the crisis. So, we've looked at energy markets and overall inflation. The effects in Wales, in terms of our exposure to gas and oil from Russia, is less than elsewhere in Europe: under 5 per cent of our gas, for example, comes from Russia, with the rest coming from the North sea and Norway, as well as liquefied natural gas from countries such as Qatar and the US. But, of course, energy prices are set globally, so we will inevitably be feeling the impact of some of that, and we've done some additional work looking at what the impact would be on the economy if the price of a barrel of oil increased over $100. We've looked at various different scenarios, and what the impact might be, and what the choices then might be from the Bank of England in respect of interest rates and so on.

We've also looked at food in particular. The First Minister took some questions yesterday in respect of prices and what that will mean for the ability to maintain prices here in Wales. We are, I think, likely to see prices increase as a result of the situation. Fertiliser: again, the FM spoke to that yesterday. We've also done some research regarding metals and diamonds. There are some Wales-specific issues here, for example in the automotive industry. The Welsh Automotive Forum has spoken to members who supply components to Russian car manufacturing facilities, and so we're waiting to understand what the impacts might be there on sales and potentially further impacts beyond that. And obviously the aerospace industry—around half of the world's titanium for aerospace comes from Russia, and aerospace and the automotive industry are both really important industries for us here in Wales. So, we've done some analysis around that as well. So, we have these large potential impacts on the economy, but then also impacts on individual households. And I won't repeat the package of support that we've put in place, but Members will be familiar now with the package in respect of fuel prices and the £150 payment and so on. 

Unwaith eto, diolch am eich cwestiwn. Mae sawl elfen yn eich cwestiwn, a cheisiaf roi sylw iddynt yn fyr, ond yn amlwg, rwy'n awyddus i gael trafodaeth bellach gyda'r Aelodau, os oes ganddynt ddiddordeb, ar elfennau penodol ohono. Felly, rydym wedi gwneud llawer o waith dadansoddi ar draws Llywodraeth Cymru i ddeall beth y gallai'r effeithiau fod, o ran sancsiynau, ond hefyd y sefyllfa ehangach mewn perthynas â'r argyfwng. Felly, rydym wedi edrych ar farchnadoedd ynni a chwyddiant cyffredinol. Mae’r effeithiau yng Nghymru, o ran ein defnydd o nwy ac olew o Rwsia, yn llai nag mewn rhannau eraill o Ewrop: mae llai na 5 y cant o’n nwy, er enghraifft, yn dod o Rwsia, gyda’r gweddill yn dod o fôr y Gogledd a Norwy, yn ogystal â nwy naturiol hylifedig o wledydd fel Qatar a'r Unol Daleithiau. Ond wrth gwrs, mae prisiau ynni yn cael eu gosod ar sail fyd-eang, felly mae'n anochel y byddwn yn teimlo effaith rhywfaint o hynny, ac rydym wedi gwneud gwaith ychwanegol i edrych ar beth fyddai'r effaith ar yr economi pe bai pris casgen o olew yn codi'n uwch na $100. Rydym wedi edrych ar wahanol senarios, a'r effaith bosibl, a'r dewisiadau posibl wedyn gan Fanc Lloegr o ran cyfraddau llog ac ati.

Rydym hefyd wedi edrych yn benodol ar fwyd. Atebodd y Prif Weinidog gwestiynau ddoe ynghylch prisiau a'r hyn y bydd hynny’n ei olygu i’r gallu i gynnal prisiau yma yng Nghymru. Credaf ein bod yn debygol o weld prisiau’n codi o ganlyniad i’r sefyllfa. Gwrtaith: unwaith eto, soniodd y Prif Weinidog am hynny ddoe. Rydym hefyd wedi gwneud ymchwil ar fetelau a diemwntau. Ceir rhai materion sy’n benodol i Gymru yma, er enghraifft yn y diwydiant modurol. Mae Fforwm Modurol Cymru wedi siarad ag aelodau sy'n cyflenwi cydrannau i gyfleusterau gweithgynhyrchu ceir Rwsiaidd, ac felly rydym yn aros i ddeall yr effeithiau posibl ar werthiant ac effeithiau pellach posibl y tu hwnt i hynny. Ac yn amlwg, y diwydiant awyrofod—daw oddeutu hanner titaniwm y byd ar gyfer awyrofod o Rwsia, ac mae awyrofod a'r diwydiant modurol yn ddiwydiannau pwysig iawn i ni yma yng Nghymru. Felly, rydym wedi gwneud gwaith dadansoddi mewn perthynas â hynny hefyd. Felly, mae gennym yr effeithiau mawr posibl hyn ar yr economi, ond hefyd effeithiau ar aelwydydd unigol. Ac nid wyf am ailadrodd y pecyn cymorth a roddwyd ar waith gennym, ond bydd yr Aelodau'n gyfarwydd bellach â'r pecyn sy'n ymwneud â phrisiau tanwydd a'r taliad o £150 ac yn y blaen.

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd. 

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Weinidog, byddwch chi'n gwybod, dwi'n siwr, fod pob 1 y cant yn ychwanegol o werth caffael cyhoeddus sydd yn aros yng Nghymru yn gyfwerth â 2,000 o swyddi newydd, a dyna pam roedd maniffesto Plaid Cymru, wrth gwrs, eisiau gweld cynnydd, o'r 52 y cant o'r gwerth yna sy'n aros yng Nghymru ar hyn o bryd i 75 y cant, fel bod hynny, wrth gwrs, yn ei dro, yn creu 46,000 o swyddi ychwanegol yng Nghymru.

Nawr, yn y cyfamser, mae awdurdodau lleol o dan arweiniad Plaid Cymru wedi bod yn gweithio i sicrhau bod mwy o'u cyllid nhw yn aros oddi mewn i'r economi leol yna. Mae Cyngor Gwynedd, er enghraifft, wedi treialu strategaeth 'cadw'r budd yn lleol', sy'n ystyried y ffordd orau o ddefnyddio'u harian yn lleol, a dros bedair blynedd wedi cynyddu gwariant lleol y cyngor o £56 miliwn i £78 miliwn, sy'n gynnydd sylweddol iawn o 39 y cant. A chyngor sir Gaerfyrddin, eto o dan arweiniad Plaid Cymru, oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i roi y cynllun adfer COVID ar waith, gan ddiogelu 10,000 o swyddi a chefnogi llawer iawn mwy o feicrofusnesau a fyddai fel arall wedi llithro drwy rwyd cymorth y Llywodraeth. A thrwy'r cytundeb cydweithredu, wrth gwrs, rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, dwi'n hynod o falch fod y nod yma o sefydlu targed caffael nawr yn cael ei edrych arno o ddifri er mwyn sicrhau'r budd uchaf posib i'r economi yma yng Nghymru.

Nawr, mae angen sicrhau, wrth gwrs, ar yr un pryd, fod unrhyw nodau neu dargedau cenedlaethol yn cael eu trosglwyddo i'r lefel leol. Gaf i ofyn, felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod yr arfer da rŷn ni'n gweld mewn awdurdodau lleol sy'n cael eu harwain gan Blaid Cymru yn cael ei efelychu gan awdurdodau eraill?

Thank you very much, Llywydd. Minister, you will be aware that every 1 per cent of the value of public procurement that remains in Wales accounts for 2,000 new jobs, and that's why the Plaid Cymru manifesto wanted to see an increase, from the 52 per cent of value that stays in Wales at the moment to 75 per cent, so that that, in turn, creates 46,000 additional jobs in Wales.

Now, in the meantime, local authorities led by Plaid Cymru have been working to ensure that more of their funding remains within the local economy. Gwynedd Council, for example, has been trialling a 'keeping the benefit local' strategy, which considers the best way of using their funds locally, and over four years have increased local expenditure by the council from £56 million to £78 million, which is a very substantial increase of 39 per cent. And Carmarthenshire council, again led by Plaid Cymru, was the first local authority in Wales to put the COVID recovery plan in place, safeguarding 10,000 jobs and supporting far more microbusinesses that would otherwise have slipped through the net of Government support. And through the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, I'm extremely pleased that this target of establishing a procurement target is now being looked at in earnest in order to secure the best benefits possible for the economy here in Wales.

Now, we need to ensure, of course, simultaneously, that any national targets or objectives are transferred to the local level. Can I ask, therefore, what the Welsh Government is doing to ensure that the good practice that we see in local authorities led by Plaid Cymru is emulated by other local authorities?

13:50

I would say that we have good practice right across Wales, to be fair to all local authorities run by a variety, of course, of different parties. We do see good practice taking place across Wales, and I am really pleased that part of our co-operation agreement is about increasing the amount of spend that is spent here in Wales and kept here in Wales in that kind of foundational economy approach that we're very keen to deliver on. We referred to 52 per cent—I had a meeting with your designated Member recently where we talked about some of the challenges of that figure in respect of it only accounting for where the invoice is sent, essentially, rather than really getting under where the spend is happening and particularly not getting under where the spend is happening in those supply chains. So, we've got a piece of work going on to try and further refine that figure to get a better understanding of it, and part of that work, then, is about looking at where these supply chain voids are. So, we procure things from outside of Wales—what are they and can we do them here and can we do them better and can we do them in a way that creates local jobs? So, that piece of work is an important one that I'm sure will take us towards our shared ambition to improve the amount of money that is retained here in Wales from the public sector.

Byddwn yn dweud bod gennym arferion da ledled Cymru, a bod yn deg â'r holl awdurdodau lleol sy’n cael eu rhedeg gan amrywiaeth o bleidiau gwahanol wrth gwrs. Rydym yn gweld arferion da ledled Cymru, ac rwy’n falch iawn fod rhan o’n cytundeb cydweithio'n ymwneud â chynyddu faint o arian sy’n cael ei wario yma yng Nghymru a'i gadw yma yng Nghymru yn y math o economi sylfaenol yr ydym yn awyddus iawn i'w rhoi ar waith. Cyfeiriwyd at 52 y cant—cefais gyfarfod â’ch Aelod dynodedig yn ddiweddar lle buom yn sôn am rai o heriau’r ffigur hwnnw yn yr ystyr ei fod ond yn cyfeirio at ble y caiff yr anfoneb ei hanfon, yn y bôn, yn hytrach na chanfod ble y caiff y gwariant ei wneud, ac yn enwedig ble y caiff y gwariant ei wneud yn y cadwyni cyflenwi. Felly, mae gennym waith yn mynd rhagddo i geisio mireinio'r ffigur hwnnw ymhellach i gael gwell dealltwriaeth ohono, ac mae rhan o'r gwaith hwnnw wedyn yn ymwneud ag edrych ar ble y ceir bylchau yn y gadwyn gyflenwi. Felly, rydym yn caffael pethau o'r tu allan i Gymru—beth ydynt, ac a allwn eu gwneud yma, ac a allwn eu gwneud yn well, ac a allwn eu gwneud mewn ffordd sy'n creu swyddi lleol? Felly, mae hwnnw'n waith pwysig a fydd, rwy’n siŵr, yn ein cynorthwyo i gyflawni'r uchelgais a rennir gennym i gynyddu faint o arian a gedwir yma yng Nghymru o'r sector cyhoeddus.

Ac mae'r wobr yna o ddegau o filoedd o swyddi ychwanegol, wrth gwrs, yn medru digwydd heb wario pres ychwanegol, oherwydd mae'n bres rŷn ni'n gwario ar gaffael yn barod, ond mae yna fodd i'w wario fe mewn ffordd wahanol. Felly, dwi'n croesawu'r ffaith bod hyn yn cael ei edrych arno o ddifrif.

Ond nid dim ond buddion economaidd, wrth gwrs, sy'n dod yn sgil cryfhau a gwella polisi caffael; mae yna lwyth o elfennau positif eraill. Rŷn ni'n gwybod y gallai helpu i leihau allyriadau carbon. Does ond angen meddwl am dorri milltiroedd bwyd, er enghraifft, fel un enghraifft. Mae'n gallu cryfhau yr economi gylchol, mae'n gallu gwella safonau cynnyrch, ac yn y cyd-destun bwyd eto mae hynny'n gallu arwain at well canlyniadau o safbwynt iechyd cyhoeddus hefyd.

Ac mae'r sector bwyd a'r diwydiant amaeth yn benodol yn un elfen bwysig iawn o'r gwaith yma, achos mi fyddai darparu bwyd lleol maethlon drwy ysgolion, drwy ysbytai, drwy sefydliadau gofal ac yn y blaen nid yn unig yn creu marchnadoedd domestig newydd a fyddai'n cryfhau'r sector yn economaidd, ond mi fyddai hefyd, wrth gwrs, yn lleihau rhywfaint ar fewnforio. Ac yn y cyd-destun rhyngwladol y clywon ni amdano fe yn y cwestiynau blaenorol, mi ddylai fod creu mwy o gydnerthedd bwyd a mwy o ddiogelwch bwyd yn flaenoriaeth i ni i gyd.

Gaf i ofyn, felly, pa drafodaethau ydych chi fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am gaffael o fewn y Llywodraeth wedi'u cael gyda'r Gweinidog cefn gwlad ynglŷn â'r Bil amaeth, gan ei bod hi'n gwbl allweddol, wrth gwrs, fod y cynlluniau a'r amcanion caffael, rŷn ni i gyd dwi'n siŵr yn eu rhannu fan hyn, yn clymu i mewn yn agos â'r Bil, a bod y Bil hefyd wedyn yn ategu ac yn cefnogi'r ymdrechion i greu marchnadoedd lleol newydd?

And that prize of tens of thousands of additional jobs can happen without spending any additional funding, because it's funding that we're already spending on procurement, but it can be spent in a different way. So, I welcome the fact that this is being looked at properly.

But it's not only economic benefits that come in light of strengthening procurement policy; there are all sorts of other positives. We know that it could help to reduce carbon emissions. We only need to look at cutting food miles, for example, as one example. It can strengthen the circular economy, it can improve production standards, and in the food context that can lead to better outcomes in terms of public health too.

And the food sector and the agricultural sector specifically is one very important element of this work, because providing nutritious local food through schools, hospitals, care services and so on would not only create new domestic markets that would strengthen the sector economically, but it would also, of course, reduce imports. And in the international context that we heard of in previous questions, creating more food resilience and more food security should be a priority for us all.

Can I ask you, therefore, what discussions you as Minister responsible for procurement within Government have had with the Minister for rural affairs on the agriculture Bill, because it is crucial, of course, that the plans and objectives on procurement, which I'm sure we all share here, do tie in closely with that Bill, and that the Bill itself echoes and supports the efforts to create new local markets?

This is absolutely something that is part of the approach to the agriculture Bill, and it's one of the things that I know the Minister for rural affairs has also been discussing with Peter Fox in respect of his proposals for a Bill, which would seek to ensure that we procure more food locally. I think this is one area where we do have some good practice emerging in the work that's being led by Caerphilly. They're leading the procurement in terms of food to try and ensure that there is more opportunity for the public sector to procure together, to make those economies of scale work for them. We're also looking at what more we can do to start—. Actually, this is part of the supply chain void issue, but on a much smaller scale, but it is about looking at where we're procuring our food from. So, one of the weird things is, despite all the chicken farms popping up across Wales, we don't seem to be able to secure contracts for poultry from Welsh farmers, and that's because they prefer to sell to the supermarkets at this point. So, we're having some discussions as to how we can create a poultry line that would then use the markets into the public sector. So, we are actively working in this particular area, sometimes in a very detailed and focused kind of way.

Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy’n rhan o’r ymagwedd tuag at y Bil amaethyddiaeth, ac mae’n un o’r pethau y gwn fod y Gweinidog materion gwledig hefyd wedi bod yn eu trafod gyda Peter Fox mewn perthynas â’i gynigion ar gyfer Bil, a fyddai’n ceisio sicrhau ein bod yn caffael mwy o fwyd yn lleol. Credaf fod hwn yn un maes lle mae gennym arferion da yn dod i'r amlwg yn y gwaith sy'n cael ei arwain gan Gaerffili. Maent yn arwain ar gaffael bwyd i geisio sicrhau bod mwy o gyfle i'r sector cyhoeddus gaffael ar y cyd, er mwyn gwneud i arbedion maint weithio iddynt. Rydym yn edrych hefyd ar beth arall y gallwn ei wneud i ddechrau—. Mewn gwirionedd, mae hyn yn rhan o broblem y bylchau yn y gadwyn gyflenwi, ond ar raddfa lai o lawer, ond mae'n ymwneud ag edrych o ble rydym yn caffael ein bwyd. Felly, er gwaethaf yr holl ffermydd ieir sy'n ymddangos ledled Cymru, un o'r pethau rhyfedd yw ei bod yn ymddangos nad ydym yn gallu llunio contractau dofednod gyda ffermwyr Cymru, a'r rheswm am hynny yw ei bod yn well ganddynt werthu i'r archfarchnadoedd ar hyn o bryd. Felly, rydym yn cael trafodaethau ynglŷn â sut y gallwn greu llinell ddofednod a fyddai wedyn yn defnyddio'r marchnadoedd i mewn i'r sector cyhoeddus. Felly, rydym yn gweithio'n galed yn y maes penodol hwn, weithiau mewn ffordd fanwl a phenodol iawn.

13:55
Cyfraddau Treth Cyngor
Council Tax Rates

3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cynnal gydag awdurdodau lleol ynghylch effaith cyfraddau treth cyngor ar yr argyfwng costau byw? OQ57737

3. What discussions has the Minister had with local authorities regarding the impact of council tax rates on the cost-of-living crisis? OQ57737

The setting of council tax levels remains the responsibility of each local authority, taking account of all the sources of funding available and local priorities for service delivery. Authorities must strike a balance between maintaining services and the financial pressures on households.

Mae pennu lefelau’r dreth gyngor yn parhau i fod yn gyfrifoldeb ar bob awdurdod lleol, ynghyd ag ystyried yr holl ffynonellau cyllid sydd ar gael a blaenoriaethau lleol ar gyfer darparu gwasanaethau. Mae'n rhaid i awdurdodau sicrhau cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau a'r pwysau ariannol ar aelwydydd.

Diolch, Weinidog. As we all know, families across the whole of Wales are facing one of the most serious cost-of-living crises in decades. Rising costs, increasing energy prices and stagnating wages are all resulting in thousands of households in my region struggling to pay for everyday items. And come April, of course, energy costs will be rising even further, tax hikes will be hitting households, and yesterday the Resolution Foundation forecast how the awful war in Ukraine will also deepen this crisis.

Neath Port Talbot county in my region currently has the third-highest council tax in Wales, and has had one of highest council taxes in Wales for over 25 years. Many of my constituents have told me how unfair they think this is. The budget settlement from Welsh Government to the council was better than usual this year, and it would have been possible to cut the council tax and also invest in council services. The Plaid Cymru and independent councillors on the council jointly proposed a cut of 2.75 per cent, which would have left the council with general reserves of almost £18.5 million, the highest in Wales, but this was rejected by the Labour-controlled council.

Council tax disproportionately impacts those on low incomes in our communities, so what conversations is the Minister having with council leaders to ensure they're doing everything possible to keep the level of council tax as low as possible this year? And will the Government consider Plaid Cymru's call to cancel council tax debt as part of our cost-of-living crisis action plan?

Diolch, Weinidog. Fel y gŵyr pob un ohonom, mae teuluoedd ledled Cymru gyfan yn wynebu un o’r argyfyngau costau byw mwyaf difrifol ers degawdau. Mae costau cynyddol, prisiau ynni cynyddol a chyflogau sy'n aros yn eu hunfan yn golygu bod miloedd o aelwydydd yn fy rhanbarth yn ei chael hi'n anodd talu am eitemau bob dydd. Ac ym mis Ebrill, wrth gwrs, bydd costau ynni'n codi hyd yn oed ymhellach, bydd codiadau treth yn taro cartrefi, a ddoe, rhagwelodd Sefydliad Resolution sut y bydd y rhyfel ofnadwy yn Wcráin hefyd yn gwaethygu'r argyfwng hwn.

Ar hyn o bryd, sir Castell-nedd Port Talbot yn fy rhanbarth sydd â'r lefel dreth gyngor uchaf ond dwy yng Nghymru, ac mae wedi bod ag un o’r lefelau treth gyngor uchaf yng Nghymru ers dros 25 mlynedd. Mae llawer o fy etholwyr wedi dweud wrthyf pa mor annheg yw hyn yn eu barn hwy. Roedd setliad y gyllideb gan Lywodraeth Cymru i’r cyngor yn well nag arfer eleni, a byddai wedi bod yn bosibl torri’r dreth gyngor a buddsoddi yng ngwasanaethau’r cyngor hefyd. Cyflwynodd cynghorwyr Plaid Cymru a chynghorwyr annibynnol ar y cyngor gynnig ar y cyd i dorri'r dreth 2.75 y cant, a fyddai wedi gadael cronfeydd wrth gefn cyffredinol o bron i £18.5 miliwn i'r cyngor, yr uchaf yng Nghymru, ond gwrthodwyd hyn gan y cyngor a reolir gan Lafur.

Mae’r dreth gyngor yn effeithio’n anghymesur ar bobl ar incwm isel yn ein cymunedau, felly pa sgyrsiau y mae’r Gweinidog yn eu cael gydag arweinwyr cynghorau i sicrhau eu bod yn gwneud popeth a allant i gadw lefel y dreth gyngor mor isel â phosibl eleni? Ac a wnaiff y Llywodraeth ystyried galwad Plaid Cymru i ddileu dyled treth gyngor fel rhan o’n cynllun gweithredu ar yr argyfwng costau byw?

Thank you for the question, and I'll just repeat again, really, that authorities have to strike that balance between maintaining services and considering the pressure on households, without being drawn into commenting on any particular authority's decisions, because these are decisions for local authorities to take, and it's not really for Welsh Government to dictate what those might be. Of course, there is a power to cap an increase, but that's not a power that we've yet used, and from what I'm hearing about the kind of levels that authorities are thinking about, although there is a range, we're not at that point where we're high into double figures where we would be really talking about using that power to cap and so on. So, it is, I think, for local authorities to make these choices at this current time.

On that point about a bonfire of the debts, which I know is something that has been raised from a number of quarters—I've looked at this to see if it would even be possible. Local authorities don't have the legal power to cancel debts in that kind of way. They have a power to work with individuals and then to take decisions on that individual basis, but they don't have that kind of power just to be able to wipe out debts. So, that, legally, isn't an option. But they can work with individuals, and we did work with local authorities to provide a framework for them to do so to ensure that they are able to identify struggling households and then to work alongside them to explore whether they're claiming all the benefits that they are entitled to and so on, or whether the family or household needs some kind of other additional support. So, I'm not going to get drawn in on individual councils, but just to say that they do have abilities to provide individual support to households.

Diolch am eich cwestiwn, ac rwyf am ailadrodd eto fod yn rhaid i awdurdodau sicrhau'r cydbwysedd rhwng cynnal gwasanaethau ac ystyried y pwysau ar aelwydydd, heb gael fy nenu i wneud sylwadau ar benderfyniadau unrhyw awdurdod penodol, oherwydd penderfyniadau i awdurdodau lleol yw'r rhain, ac nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw pennu beth y dylent fod. Wrth gwrs, mae pŵer gennym i osod cap ar gynnydd, ond nid yw hwnnw'n bŵer a ddefnyddiwyd gennym hyd yma, ac o'r hyn a glywaf am y math o lefelau y mae awdurdodau yn meddwl amdanynt, er y ceir ystod, nid ydym wedi cyrraedd y pwynt lle'r ydym ymhell i mewn i ffigurau dwbl a fyddai'n golygu y byddem o ddifrif yn ystyried defnyddio'r pŵer hwnnw i osod cap ac yn y blaen. Felly, credaf mai dewisiadau i'r awdurdodau lleol yw'r rhain ar hyn o bryd.

Ar y pwynt ynglŷn â choelcerth dyledion, y gwn ei fod yn rhywbeth sydd wedi’i godi gan sawl un—rwyf wedi edrych ar hyn i weld a fyddai hyd yn oed yn bosibl. Nid oes gan awdurdodau lleol bŵer cyfreithiol i ddileu dyledion yn y ffordd honno. Mae ganddynt bŵer i weithio gydag unigolion ac yna i wneud penderfyniadau ar sail unigol, ond nid oes ganddynt bŵer o'r fath i ddileu dyledion. Felly, yn gyfreithiol, nid yw hynny'n opsiwn. Ond gallant weithio gydag unigolion, a buom yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu fframwaith iddynt wneud hynny er mwyn sicrhau eu bod yn gallu nodi aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd a gweithio ochr yn ochr â hwy wedyn i archwilio a ydynt yn hawlio'r holl fudd-daliadau y mae ganddynt hawl i'w cael ac yn y blaen, neu a oes angen rhyw fath o gymorth ychwanegol ar y teulu neu’r aelwyd. Felly, nid wyf yn mynd i gael fy nenu i sôn am gynghorau unigol, ond fe ddywedaf fod ganddynt alluoedd i ddarparu cymorth unigol i aelwydydd.

Minister, the UK Conservative Government has provided Wales with £175 million to help hard-working families in Wales with a financial lifeline to help ease the pressure of the cost of living. [Interruption.] 'Yay', exactly. I welcome the Welsh Government's decision to follow England and provide £150 cash rebate for homes in council tax bands A to D, and to create a discretionary fund to further help struggling households. So, Minister, will you join me with welcoming this additional funding from Westminster, and can you please update the Senedd on your discussions with local authorities as to how and when this council tax rebate will be delivered to households that are already feeling the pressure on their daily budgets? Thank you.

Weinidog, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi rhoi £175 miliwn i Gymru i helpu teuluoedd gweithgar yng Nghymru gydag achubiaeth ariannol i helpu i leddfu pwysau costau byw. [Torri ar draws.] 'Hwrê', yn hollol. Croesawaf benderfyniad Llywodraeth Cymru i ddilyn Lloegr a darparu ad-daliad arian parod o £150 i gartrefi ym mandiau treth gyngor A i D, ac i greu cronfa ddewisol i roi cymorth pellach i aelwydydd sy’n ei chael hi’n anodd. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r cyllid ychwanegol hwn gan San Steffan, ac a wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am eich trafodaethau gydag awdurdodau lleol ynglŷn â sut a phryd y bydd ad-daliad y dreth gyngor yn cael ei ddarparu i aelwydydd sydd eisoes yn teimlo’r pwysau ar eu cyllidebau dyddiol? Diolch.

14:00

Well, Natasha Asghar will be very pleased to hear that we've more than met what the UK Government has provided to its council tax payers in England, and gone much further by being able to provide a package of support that is worth almost double what's available across the border in England. So, yes, authorities will—sorry, households will—receive the £150 payment in all households in bands A to D, but also, in Wales, if you're a recipient of the council tax reduction scheme, whatever band you're in, you will also receive that payment. In addition, of course, households in Wales have been able to access a £200 payment if they meet the eligibility criteria to help them with the high winter prices, or the high fuel prices, currently being experienced, and we'll also be able to do that scheme again from next October to be sure that we're providing families with some support towards the end of the year, when things are going to bite in terms of needing to use more fuel and so on.

In addition, we've provided local authorities with £25 million to provide discretionary support, recognising that not every household is going to be able to fall into one of these categories. So, we've gone above and beyond what was available in England. I don't want to get into the issue of whether or not it was additional funding, because I've written to the Finance Committee on that matter, setting out the timetable of events and information shared with us by Treasury, which did actually mean that we were worse off after the UK Government's announcement in respect of the £150 rebate across the border. But I'm happy to put a copy of that letter in the Library for everybody to have a look at in their own time.

Wel, bydd Natasha Asghar yn falch iawn o glywed ein bod wedi rhoi mwy na'r hyn y mae Llywodraeth y DU wedi'i ddarparu i dalwyr y dreth gyngor yn Lloegr, ac wedi mynd ymhellach o lawer drwy allu darparu pecyn cymorth sy'n werth bron i ddwbl yr hyn sydd ar gael dros y ffin yn Lloegr. Felly, bydd awdurdodau—mae'n ddrwg gennyf, bydd aelwydydd—yn cael y taliad o £150 ym mhob cartref ym mandiau A i D, ond hefyd, yng Nghymru, os ydych yn dderbynnydd cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, byddwch hefyd yn cael y taliad hwnnw, ni waeth ym mha fand yr ydych ynddo. Yn ogystal, wrth gwrs, mae aelwydydd yng Nghymru wedi gallu cael taliad o £200 os ydynt yn bodloni'r meini prawf cymhwysedd i'w helpu gyda phrisiau uchel y gaeaf, neu'r prisiau tanwydd uchel, a welir ar hyn o bryd, a byddwn hefyd yn gallu cyflawni'r cynllun hwnnw eto o fis Hydref nesaf ymlaen i sicrhau ein bod yn rhoi cymorth i deuluoedd tuag at ddiwedd y flwyddyn, pan fydd pethau'n brathu o ran yr angen i ddefnyddio mwy o danwydd ac yn y blaen.

Yn ogystal, rydym wedi rhoi £25 miliwn i awdurdodau lleol allu darparu cymorth dewisol, gan gydnabod na fydd pob cartref yn gallu perthyn i un o'r categorïau hyn. Felly, rydym wedi mynd y tu hwnt i'r hyn a oedd ar gael yn Lloegr. Nid wyf am fynd i drafod a oedd yn arian ychwanegol ai peidio, gan fy mod wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid ar y mater hwnnw, yn nodi amserlen digwyddiadau a gwybodaeth a rannodd y Trysorlys gyda ni, a oedd yn golygu mewn gwirionedd ein bod yn waeth ein byd ar ôl cyhoeddiad Llywodraeth y DU am yr ad-daliad o £150 dros y ffin. Ond rwy'n hapus i roi copi o'r llythyr hwnnw yn y Llyfrgell er mwyn i bawb gael golwg arno yn eu hamser eu hunain.

Minister, tomorrow Rhondda Cynon Taf council will be voting on their budget for 2022-23. Thanks to your local government settlement, which empowers Welsh councils, under these proposals services will be protected, and additional funding will be allocated to schools, social services and to support a minimum rate of pay above the real living wage, all whilst limiting the council tax increase to 1 per cent, which I believe is one of the lowest in Wales. Do you agree that this is an excellent example of a Labour-run authority supporting its residents during the cost-of-living crisis whilst protecting the key services upon which they all rely?

Weinidog, yfory bydd cyngor Rhondda Cynon Taf yn pleidleisio ar eu cyllideb ar gyfer 2022-23. Diolch i'ch setliad llywodraeth leol, sy'n grymuso cynghorau Cymru, o dan y cynigion hyn bydd gwasanaethau'n cael eu diogelu, a bydd arian ychwanegol yn cael ei ddyrannu i ysgolion, gwasanaethau cymdeithasol ac i gefnogi isafswm cyflog sy'n uwch na'r cyflog byw go iawn, a'r cyfan gan gyfyngu'r cynnydd yn y dreth gyngor i 1 y cant, sydd, rwy'n credu, ymhlith yr isaf yng Nghymru. A ydych yn cytuno bod hon yn enghraifft wych o awdurdod dan arweiniad Llafur yn cefnogi ei drigolion yn ystod yr argyfwng costau byw gan ddiogelu'r gwasanaethau allweddol y maent i gyd yn dibynnu arnynt ar yr un pryd?

Well, I'm slightly in a difficult position now, having committed not to comment on individual authorities' decisions, but the Member does make an excellent point.

Wel, rwyf mewn sefyllfa braidd yn anodd yn awr, ar ôl ymrwymo i beidio â gwneud sylwadau ar benderfyniadau awdurdodau unigol, ond mae'r Aelod yn gwneud pwynt rhagorol.

Y Portffolio Newid Hinsawdd a Llifogydd
The Climate Change Portfolio and Flooding

4. Pa ddyraniadau ychwanegol y bydd y Gweinidog yn eu gwneud i'r portffolio newid hinsawdd i gynorthwyo awdurdodau lleol fel Cyngor Sir Caerfyrddin i gefnogi cymunedau y mae llifogydd wedi effeithio arnynt? OQ57730

4. What additional allocations will the Minister make to the climate change portfolio to aid local authorities like Carmarthenshire County Council in supporting communities affected by flooding? OQ57730

Welsh Government has an emergency financial assistance scheme to provide special financial assistance to local authorities affected by serious emergencies like flooding. We have not yet received any requests to open the scheme following the recent storms. 

Mae gan Lywodraeth Cymru gynllun cymorth ariannol brys i ddarparu cymorth ariannol arbennig i awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt gan argyfyngau difrifol fel llifogydd. Nid ydym wedi derbyn unrhyw geisiadau hyd yma i agor y cynllun yn dilyn y stormydd diweddar. 

Mae fy etholaeth i, a chymunedau yn fy etholaeth i, fel etholaethau fy nghyd-Aelodau, wedi cael ei heffeithio yn gyson yn y blynyddoedd diweddaf, wrth gwrs, gan y ffenomenon o stormydd mwy niferus a mwy difrifol. Mae Cyngor Sir Caerfyrddin, sy'n cael ei arwain gan Blaid Cymru, wrth gwrs, wedi bod yn rhagweithiol o ran cefnogi'r cymunedau yna, o ran cynnig iawndal a help ymarferol. Ond mae yna rwystredigaeth gyffredinol, Gweinidog, yn eu gallu nhw i gynnig y buddsoddiad ataliol, ac o ran lliniaru effaith y llifogydd ar y cymunedau, yn arbennig oherwydd ein bod ni'n sôn, wrth gwrs, am ardaloedd gwledig ar hyd y Teifi a Thawe gwasgarog. Dŷn nhw ddim bob amser yn cyrraedd y meini prawf o ran nifer y trigolion a fyddai caniatáu'r buddsoddiad sydd ei angen. A fydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn helaeth mewn cynlluniau atal llifogydd fel ein bod ni'n gallu cael chwarae teg nid yn unig o ran y Gymru drefol lle mae angen dybryd, ond hefyd o ran y Gymru wledig, wrth i'r ffenomen yma, yn anffodus, waethygu yn y blynyddoedd nesaf?

My constituency, and communities in my constituency, like those of my fellow Members, have been affected consistently over the past few years by the phenomenon of more numerous and more serious storms. Carmarthenshire County Council, led by Plaid Cymru, of course, has been proactive in terms of supporting those communities in providing compensation and practical assistance, but there is general frustration, Minister, regarding their ability to provide the preventative investment, and to take those mitigation steps with regard to flooding, particularly because we're talking about rural areas along the banks of the Teifi and the Tawe. They don't always meet the criteria in terms of the number of residents that would unlock the investment that is required. So, will the Welsh Government be investing widely in flood prevention schemes so that we can have fair play, not just in terms of urban Wales, but also in terms of rural Wales, as this phenomenon worsens, unfortunately?

Yes, thank you for raising this, and, of course, as a result of the co-operation agreement that we do have with Plaid Cymru, the Welsh Government is investing an additional £24 million revenue over the next three years and a total of £102 million capital up to 2024-25 to help fulfil our programme for government commitments in respect of flood defences. And, of course, this work includes building new flood assets, maintenance of existing flood and drainage infrastructure, and development of future schemes, natural flood management and flood resilience measures for properties, as well as mapping and modelling and awareness raising. This will provide additional protection for more than 45,000 homes.

I will ask my colleague the Minister with responsibility for climate change, and hence flooding, to consider the points that you've raised in respect of eligibility criteria. I've had in preparation a list of schemes that are planned or under way in Carmarthenshire, and some of them do have fewer properties in them as a result of trying to be responsive, really, to the needs of particular communities and ensure that rural communities aren't disadvantaged. But I'll ask my colleague to look at that, and I will have a conversation about it as well. 

Ie, diolch am godi hyn, ac wrth gwrs, o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio sydd gennym gyda Phlaid Cymru, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £24 miliwn ychwanegol o refeniw dros y tair blynedd nesaf a chyfanswm o £102 miliwn o gyfalaf hyd at 2024-25 i helpu i gyflawni ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd. Ac wrth gwrs, mae'r gwaith hwn yn cynnwys adeiladu asedau llifogydd newydd, cynnal a chadw'r seilwaith llifogydd a draenio presennol, a datblygu cynlluniau yn y dyfodol, rheoli llifogydd yn naturiol a mesurau gwrthsefyll llifogydd ar gyfer eiddo, yn ogystal â mapio a modelu a chodi ymwybyddiaeth. Bydd hyn yn darparu diogelwch ychwanegol i fwy na 45,000 o gartrefi.

Fe ofynnaf i fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog sy'n gyfrifol am newid hinsawdd, ac felly am lifogydd, ystyried y pwyntiau a godwyd gennych ynglŷn â meini prawf cymhwysedd. Rwyf wedi paratoi rhestr o gynlluniau sydd wedi'u cynllunio neu ar y gweill yn sir Gaerfyrddin, ac mae gan rai ohonynt lai o eiddo ynddynt o ganlyniad i geisio ymateb i anghenion cymunedau penodol a sicrhau nad yw cymunedau gwledig dan anfantais. Ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Weinidog edrych ar hynny, ac fe gaf sgwrs yn ei gylch hefyd. 

14:05

During the committee inquiry that we held into the Welsh Government's response to the February 2020 flooding and other times when Carmarthenshire and other constituencies have been flooded, the committee report published in 2020 highlighted that the level of revenue funding meant that authorities were a long way away from being fully prepared and resilient, and that authorities received the same level of revenue funding regardless of the flood risk within their own area. That cannot be right. So, our committee made a clear recommendation that the Welsh Government's approach to revenue allocation for flooding should take account of current and projected future flood risk in each local authority area. On Monday, the Minister and Deputy Minister for Climate Change clarified that the allocation of future years' revenue based on current or future flood and/or coastal erosion risk is something that they could consider. So, Minister, would you clarify why revenue allocation still does not take into account flood risk to communities, such as Carmarthenshire and other areas, despite our clear committee recommendation? Diolch. 

Yn ystod yr ymchwiliad pwyllgor a gynhaliwyd gennym i ymateb Llywodraeth Cymru i lifogydd mis Chwefror 2020 ac adegau eraill pan gafwyd llifogydd yn sir Gaerfyrddin ac mewn etholaethau eraill, amlygodd adroddiad pwyllgor a gyhoeddwyd yn 2020 fod lefel y cyllid refeniw yn golygu bod awdurdodau ymhell o fod wedi'u paratoi'n llawn ac yn gallu gwrthsefyll llifogydd, a bod awdurdodau wedi cael yr un lefel o gyllid refeniw ni waeth beth oedd y perygl o lifogydd yn eu hardal eu hunain. Ni all hynny fod yn iawn. Felly, gwnaeth ein pwyllgor argymhelliad clir y dylai dull Llywodraeth Cymru o ddyrannu refeniw ar gyfer llifogydd ystyried y perygl o lifogydd ar hyn o bryd a'r perygl a ragwelid yn y dyfodol ym mhob ardal awdurdod lleol. Ddydd Llun, eglurodd y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd fod dyrannu refeniw'r blynyddoedd i ddod yn seiliedig ar berygl llifogydd a/neu erydu arfordirol ar hyn o bryd neu yn y dyfodol yn rhywbeth y gallent ei ystyried. Felly, Weinidog, a wnewch chi egluro pam y mae'r dyraniad refeniw yn dal i fethu ystyried perygl llifogydd i gymunedau, megis sir Gaerfyrddin ac ardaloedd eraill, er gwaethaf ein hargymhelliad clir fel pwyllgor? Diolch. 

The criteria of spend for flood-risk schemes is slightly outside my area of responsibility and expertise, so I'd better ask my colleague to write to Janet Finch-Saunders so that she gets an accurate answer. 

Mae'r meini prawf gwariant ar gyfer cynlluniau perygl llifogydd ychydig y tu allan i fy maes cyfrifoldeb ac arbenigedd, felly byddai'n well imi ofyn i fy nghyd-Aelod ysgrifennu at Janet Finch-Saunders er mwyn iddi gael ateb manwl gywir. 

Y Cynllun Buddsoddi i Arbed
The Invest-to-save Scheme

5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyllid ar gyfer y cynllun buddsoddi i arbed ar gyfer blwyddyn ariannol 2022-23? OQ57735

5. Will the Minister provide an update on funding for the invest-to-save scheme for the 2022-23 financial year? OQ57735

Yes. The invest-to-save scheme budget over the next three years stands at £7 million. This budget is a result of repayments being made in respect of previous investments. So, the budget from 2022-23 to 2024-25 is approximately £25 million, which includes £4 million capital.

Gwnaf. Mae cyllideb y cynllun buddsoddi i arbed dros y tair blynedd nesaf yn £7 miliwn. Mae'r gyllideb hon yn ganlyniad i ad-daliadau a wneir mewn perthynas â buddsoddiadau blaenorol. Felly, mae'r gyllideb rhwng 2022-23 a 2024-25 tua £25 miliwn, sy'n cynnwys £4 miliwn o gyfalaf.

Can I thank the Minister for that response? As Members here will know, I've been very supportive of the invest-to-save scheme and the innovate-to-save scheme over a number of years. They've been provided for several years. Can the Minister explain how successful schemes are rolled out across sectors and how many schemes that are planned for next year will be based on previous successful schemes? My fear is that some excellent invest-to-save projects take place but we do not learn from them, and the benefit that could accrue to the public purse by doing it throughout Wales just accrues to the one place that does it the first time. 

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw? Fel y gŵyr yr Aelodau yma, rwyf wedi bod yn gefnogol iawn i'r cynllun buddsoddi i arbed a'r cynllun arloesi i arbed dros nifer o flynyddoedd. Cawsant eu darparu ers sawl blwyddyn. A wnaiff y Gweinidog egluro sut y caiff cynlluniau llwyddiannus eu cyflwyno ar draws sectorau a faint o gynlluniau a gynlluniwyd ar gyfer y flwyddyn nesaf a fydd yn seiliedig ar gynlluniau llwyddiannus blaenorol? Fy mhryder yw bod rhai prosiectau buddsoddi i arbed rhagorol yn digwydd ond nid ydym yn dysgu ganddynt, ac nid yw'r budd a allai ddod i'r pwrs cyhoeddus drwy ei wneud ledled Cymru ond yn mynd i'r un lle sy'n ei wneud y tro cyntaf. 

Yes, as Mike Hedges says, he has long been a champion of invest-to-save and also innovate-to-save, and has been actually very challenging in terms of how are we demonstrating that this good practice travels. So, as a result of that, we did commission Cardiff University to undertake a piece of research for us so that we could really understand the experiences of those schemes.

There were some particular barriers for the travelling of good practice that were identified as a result of that research, including the availability of the finance—so, once a scheme comes to an end, do other organisations have the ability to undertake similar work? Obviously, there are some things that we can look at there in terms of responding to that. The availability of staff resources with the right skills to implement change was another challenge, alongside senior leadership support for the implementation of change, the willingness to take risks and the extent to which they take on board evidence from other schemes, and then finally contractual commitments, of course, which might mean some changes would incur financial penalties if they were broken. So, those are challenges that that piece of research has recently identified for us, and which we need to consider now as we start moving forward with schemes. But I will say that in 2022-23 we are investing in a significant carbon reduction project in Cardiff and Vale University Health Board, and that follows on from many of the other initiatives in health boards across Wales in respect of carbon reduction, so we've learned from those smaller schemes and are now implementing it in a larger scheme.

And our focus now is on proposals that further the programme for government agenda, and we'll be using the experience from those past schemes to help these initiatives, and I look forward to providing an update on these before too long.

Ie, fel y dywed Mike Hedges, mae wedi cefnogi buddsoddi i arbed ers amser maith ac arloesi i arbed hefyd, ac mae wedi herio'r modd y dangoswn fod yr arferion da hyn yn teithio. Felly, o ganlyniad i hynny, fe wnaethom gomisiynu Prifysgol Caerdydd i wneud ymchwil ar ein rhan fel y gallem ddeall yn iawn beth yw'r profiadau a gafwyd o'r cynlluniau hynny.

O ganlyniad i'r ymchwil honno, nodwyd bod rhwystrau penodol o ran y modd y mae arferion da yn teithio, gan gynnwys argaeledd y cyllid—felly, ar ôl i gynllun ddod i ben, a oes gan sefydliadau eraill allu i wneud gwaith tebyg? Yn amlwg, mae rhai pethau y gallwn edrych arnynt mewn ymateb i hynny. Roedd argaeledd adnoddau staff gyda'r sgiliau cywir i weithredu newid yn her arall, ochr yn ochr â chymorth uwch arweinwyr i weithredu newid, parodrwydd i gymryd risgiau ac i ba raddau y maent yn ystyried tystiolaeth o gynlluniau eraill, ac yna'n olaf, ymrwymiadau cytundebol wrth gwrs, a allai olygu y byddai rhai newidiadau'n arwain at gosbau ariannol pe baent yn cael eu torri. Felly, mae'r rheini'n heriau a nodwyd gan yr ymchwil honno yn ddiweddar, heriau y mae angen inni eu hystyried yn awr wrth inni ddechrau datblygu cynlluniau. Ond rwyf am ddweud ein bod yn buddsoddi mewn prosiect lleihau carbon sylweddol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn 2022-23, ac mae hynny'n dilyn llawer o'r mentrau eraill mewn byrddau iechyd ledled Cymru sy'n ymwneud â lleihau allyriadau carbon, felly rydym wedi dysgu o'r cynlluniau llai hynny ac rydym bellach yn ei weithredu mewn cynllun mwy.

Ac rydym yn canolbwyntio yn awr ar gynigion sy'n hyrwyddo agenda'r rhaglen lywodraethu, a byddwn yn defnyddio'r profiad o'r cynlluniau blaenorol hynny i helpu'r mentrau hyn, ac edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y rhain cyn bo hir.

14:10

Minister, I was very privileged to sit on the Finance Committee when it considered the invest-to-save scheme back in 2013, and Members universally recognised the merits of the scheme in helping to deliver better value for money for our public services.

Now, as we look forward, it's absolutely crucial that projects that receive invest-to-save funding achieve efficiency savings in the long term, and so, Minister, building on the question asked by the Member for Swansea East, can you tell us what the Welsh Government is doing to test the effectiveness of completed projects and to assess the effectiveness of the invest-to-save scheme more widely, to make sure that lessons are actually learned for the future?

Weinidog, cefais y fraint fawr o fod yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid pan oedd yn ystyried y cynllun buddsoddi i arbed yn ôl yn 2013, ac roedd yr Aelodau i gyd yn cydnabod rhinweddau'r cynllun ar gyfer helpu i sicrhau gwell gwerth am arian i'n gwasanaethau cyhoeddus.

Nawr, wrth inni edrych ymlaen, mae'n gwbl hanfodol fod prosiectau sy'n cael cyllid buddsoddi i arbed yn sicrhau arbedion effeithlonrwydd yn hirdymor, ac felly, Weinidog, gan adeiladu ar y cwestiwn a ofynnwyd gan yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i brofi effeithiolrwydd prosiectau a gwblhawyd ac i asesu effeithiolrwydd y cynllun buddsoddi i arbed yn ehangach, i sicrhau bod gwersi'n cael eu dysgu ar gyfer y dyfodol?

Yes. We do evaluate the projects that are funded through the scheme, and that helps us understand where we go in future. Of course, not every scheme is a great success; that's part, I suppose, of the point of these kinds of projects, that we test out what works, and we've had some that in the past that have less successful but part of the challenge then is about learning why it didn't succeed and what we can do differently in future.

Where we have seen some really good progress is in the schemes that relate to supporting children and young people who are in care and who are care leavers, and that's a particular area where we're looking to invest in future. So, there's some work going on at the moment that social care officials are leading on to identify what we can be doing in this particular space to support care leavers with that innovate-to-save model.

Gwnaf. Rydym yn gwerthuso'r prosiectau sy'n cael eu hariannu drwy'r cynllun, ac mae hynny'n ein helpu i ddeall i ble yr awn yn y dyfodol. Wrth gwrs, nid yw pob cynllun yn llwyddiant mawr; mae'n debyg fod hynny'n rhan o bwynt y mathau hyn o brosiectau, ein bod yn profi'r hyn sy'n gweithio, ac rydym wedi cael rhai yn y gorffennol a fu'n llai llwyddiannus ond rhan o'r her wedyn yw dysgu pam na lwyddodd a'r hyn y gallwn ei wneud yn wahanol yn y dyfodol.

Rydym wedi gweld cynnydd da iawn yn y cynlluniau sy'n cefnogi plant a phobl ifanc mewn gofal ac sy'n gadael gofal, ac mae hwnnw'n faes penodol lle'r ydym yn bwriadu buddsoddi yn y dyfodol. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd dan arweiniad swyddogion gofal cymdeithasol i nodi'r hyn y gallwn ei wneud yn y maes hwn i gefnogi'r rhai sy'n gadael gofal gyda'r model arloesi i arbed hwnnw.

Yr Argyfwng Costau Byw
The Cost-of-living Crisis

6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Thlysorlys y DU i sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru y cyllid sydd ei angen arni i gefnogi'r rhai sy'n wynebu argyfwng costau byw? OQ57738

6. What discussions has the Minister had with the UK Treasury to ensure that the Welsh Government has the finance it needs to support those facing a cost-of-living crisis? OQ57738

I have raised the cost-of-living crisis with the UK Treasury on a number of occasions. Despite the difficult position we have been presented with, due to the UK Government support not going far enough, the Welsh Government will continue to assist people across Wales throughout the crisis.

Rwyf wedi codi'r argyfwng costau byw gyda Thrysorlys y DU droeon. Er gwaethaf y sefyllfa anodd sy'n ein hwynebu am nad yw cymorth Llywodraeth y DU yn mynd yn ddigon pell, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gynorthwyo pobl ledled Cymru trwy gydol yr argyfwng.

I'm going to—to the disappointment of many, I know—strip out the politics entirely for this. In a mature democracy across the UK, when we are faced with several crises at once—we have the climate change crisis; we have the crisis we see involving now international issues within Ukraine and the humanitarian disaster there; and we have the cost-of-living crisis, which is going to get worse, not better—it would seem to me that there is a real need for Parliaments and Governments across the UK to engage constructively, collaboratively and meaningfully, so that ideas can flow back and forth, and that there is a genuinely interactive process.

I'm just seeking from the Minister an understanding of the quality of engagement, knowing that, I have to say, even in Whitehall itself, there were difficulties as UK Ministers in speaking to the Treasury—they're quite a cold and calculated bunch—is there that quality of engagement that can give my constituents assurance that, actually, Governments are working together to resolve this cost-of-living crisis?

Rwy'n mynd i—er siom i lawer, rwy'n gwybod—dynnu'r wleidyddiaeth allan yn llwyr ar gyfer hyn. Mewn democratiaeth aeddfed ledled y DU, pan fyddwn yn wynebu sawl argyfwng ar unwaith—mae gennym yr argyfwng newid hinsawdd; mae gennym yr argyfwng a welwn mewn materion rhyngwladol yn awr yn Wcráin a'r drychineb ddyngarol yno; ac mae gennym yr argyfwng costau byw, sy'n mynd i waethygu, nid gwella—mae'n ymddangos i mi fod gwir angen i Seneddau a Llywodraethau ledled y DU ymgysylltu yn adeiladol, yn gydweithredol ac yn ystyrlon, fel y gall syniadau lifo yn ôl ac ymlaen, a bod proses wirioneddol ryngweithiol ar waith.

Rwy'n gofyn i'r Gweinidog fy ngoleuo ynghylch ansawdd yr ymgysylltu, gan wybod, rhaid imi ddweud, hyd yn oed yn Whitehall ei hun, fod Gweinidogion y DU wedi cael anawsterau wrth siarad â'r Trysorlys—maent yn griw go oer a gochelgar—a geir ymgysylltiad o ansawdd a all roi sicrwydd i fy etholwyr fod Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd mewn gwirionedd i ddatrys yr argyfwng costau byw?

I do think it is imperative for all Governments in the UK to be working together to solve these issues, and we have excellent meetings with colleagues in Northern Ireland and in Scotland who share many of our concerns about the way in which the UK Government is responding to the cost-of-living crisis in particular, and we've come up with ideas of simple things the UK Government could be doing to use the levers at its disposal while we do everything that we can in our power.

Things the UK Government could be doing at this point might include introducing a social tariff, for example, in respect of energy bills, to ensure that people on the lowest incomes don't pay the most. I was talking to someone just this morning about how, when you pay for your electricity on a meter, you go to the shop and you do it then, and you end up paying so much more than other people, and that just is absolutely the wrong way round for these things. So, a social tracked tariff could be something that it could do quickly.

Removing the—or reinstating the—uplift to universal credit of £20 a week would make a huge difference to people who are going to be facing an increasingly difficult position in the coming period ahead. So, we'll continue to engage constructively, providing the UK Government with things that it can do. And in these meetings, I always make a point of saying, 'This is what we're asking UK Government to do, but please be assured we're doing our part', and I let UK Government know of the interventions that we are making here as well.

Credaf ei bod yn hanfodol i bob Llywodraeth yn y DU weithio gyda'i gilydd i ddatrys y materion hyn, ac rydym yn cael cyfarfodydd rhagorol gyda chymheiriaid yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban sy'n rhannu llawer o'n pryderon am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ymateb i'r argyfwng costau byw yn benodol, ac rydym wedi cynnig syniadau am bethau syml y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud i ddefnyddio'r dulliau at ei defnydd tra byddwn ni'n gwneud popeth a allwn.

Gallai pethau y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud ar hyn o bryd gynnwys cyflwyno tariff cymdeithasol, er enghraifft ar gyfer biliau ynni, i sicrhau nad pobl ar yr incwm isaf sy'n talu fwyaf. Roeddwn yn siarad â rhywun y bore yma ynglŷn â sut y byddwch chi'n mynd i'r siop, os ydych chi'n talu am eich trydan ar fesurydd, ac yn talu cymaint mwy na phobl eraill yn y pen draw, a dyna'r ffordd gwbl anghywir o wneud y pethau hyn. Felly, gallai tariff cymdeithasol wedi'i dracio fod yn rhywbeth y gallai ei wneud yn gyflym.

Byddai dileu—neu adfer—y cynnydd o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol yn gwneud gwahaniaeth enfawr i bobl sy'n mynd i wynebu sefyllfa gynyddol anodd yn y cyfnod sydd i ddod. Felly, byddwn yn parhau i ymgysylltu'n adeiladol, gan roi pethau i Lywodraeth y DU y gallant eu gwneud. Ac yn y cyfarfodydd hyn, rwyf bob amser yn gwneud pwynt o ddweud, 'Dyma'r hyn y gofynnwn i Lywodraeth y DU ei wneud, ond gallwch fod yn sicr ein bod ni yn gwneud ein rhan', ac rwy'n rhoi gwybod i Lywodraeth y DU am yr ymyriadau yr ydym yn eu cyflawni yma hefyd.

14:15

I welcome the comments made by the Member for Ogmore and the Minister on that. If we're to weather the cost-of-living crisis, we need Government working together at all levels. And we have to remember that the crisis was started by Putin trying to strong-arm Europe over gas and oil supplies by turning off the taps. The fact that the whole world could be held to ransom by billionaire despots is shocking and depressing. The impact of this war in Ukraine will force up energy prices and food prices even further. Forecasters are predicting that UK households will see the biggest drop in incomes for half a century. Minister, while the focus is quite rightly on helping the immediate victims of Putin's war, the Ukrainian people, what discussions have you had with the UK Treasury about ways of mitigating the impact the conflict will have on Welsh families?

Rwy'n croesawu'r sylwadau a wnaeth yr Aelod dros Ogwr a'r Gweinidog ar hynny. Os ydym am oresgyn yr argyfwng costau byw, mae angen i'r Llywodraeth gydweithio ar bob lefel. Ac mae'n rhaid inni gofio mai Putin a ddechreuodd yr argyfwng wrth iddo geisio bygwth cyflenwadau nwy ac olew i Ewrop drwy gau'r tapiau. Mae'r ffaith y gallai'r byd i gyd gael ei ddal yn wystl gan biliwnyddion o unbeniaid yn frawychus ac yn ofidus. Bydd effaith y rhyfel yn Wcráin yn gorfodi prisiau ynni a phrisiau bwyd i godi ymhellach fyth. Mae'r rhagolygon yn dynodi y bydd aelwydydd yn y DU yn gweld y gostyngiad mwyaf mewn incwm ers hanner canrif. Weinidog, er bod y ffocws yn gwbl briodol ar helpu dioddefwyr uniongyrchol rhyfel Putin, pobl Wcráin, pa drafodaethau a gawsoch gyda Thrysorlys y DU ynghylch ffyrdd o liniaru'r effaith y bydd y gwrthdaro'n ei chael ar deuluoedd Cymru?

So, in my response to Huw Irranca-Davies, I set out some of the ways in which we've been pressing UK Government to use the levers at its disposal to help families and households here in Wales. But the UK Government does have a real opportunity now on 23 March, when it will be bringing forward its next fiscal statement, and that's a chance, I think, for the UK Government to set out some really strong interventions to be supporting people through this crisis. For example, they could be looking to increase benefits in line with inflation. I think that that would be a start. And it could be reconsidering some of the tax choices that it's making for the near future, because, clearly, again, the choice it made in respect of national insurance contributions wasn't the one that we would have chosen, for example. So, there are choices that the UK Government can make and can continue to explore different ways to support people.

Yn fy ymateb i Huw Irranca-Davies, nodais rai o'r ffyrdd y buom yn pwyso ar Lywodraeth y DU i ddefnyddio'r dulliau sydd ar gael iddi i helpu teuluoedd a chartrefi yma yng Nghymru. Ond mae gan Lywodraeth y DU gyfle gwirioneddol yn awr ar 23 Mawrth, pan fydd yn cyflwyno ei datganiad cyllidol nesaf, ac mae hwnnw'n gyfle yn fy marn i i Lywodraeth y DU nodi ymyriadau cryf iawn i gefnogi pobl drwy'r argyfwng hwn. Er enghraifft, gallent gynyddu budd-daliadau yn unol â chwyddiant. Credaf y byddai hynny'n ddechrau. A gallai ailystyried rhai o'r dewisiadau treth y mae'n eu gwneud ar gyfer y dyfodol agos, oherwydd unwaith eto, yn amlwg, nid oedd y dewis a wnaeth mewn perthynas â chyfraniadau yswiriant gwladol yn un y byddem ni wedi'i ddewis, er enghraifft. Felly, mae yna ddewisiadau y gall Llywodraeth y DU eu gwneud a gallant barhau i archwilio gwahanol ffyrdd o gefnogi pobl.

Treth Trafodiadau Tir
Land Transaction Tax

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw newidiadau arfaethedig i'r dreth trafodiadau tir yng Nghymru? OQ57755

7. Will the Minister provide an update on any proposed changes to the land transaction tax in Wales? OQ57755

We're currently consulting on possible local variation of land transaction tax rates for second homes, and that consultation closes on 28 March.

Rydym wrthi'n ymgynghori ar amrywiadau lleol posibl i gyfraddau'r dreth trafodiadau tir ar gyfer ail gartrefi, a daw'r ymgynghoriad hwnnw i ben ar 28 Mawrth.

Diolch, Minister. Taxes on properties purchased in Wales are some of the highest levied in the United Kingdom. The average house in the town of Brecon within my constituency is £261,000. Based on this price, a first-time buyer, who has struggled to even get the deposit, will be paying a tax to the Welsh Government of £3,000. This compares to a figure of £2,050 in Scotland, nothing in Northern Ireland and nothing in England. Minister, can you explain why your taxation policy here is making it harder for those young people in Wales to own their own homes? And in your role as finance Minister, will you at least commit to ring-fencing some of that money collected from land transaction tax to be used to build affordable homes in Wales to assist the housing crisis?

Diolch, Weinidog. Mae trethi ar eiddo a brynir yng Nghymru ymhlith yr uchaf a godir yn y Deyrnas Unedig. Cost tŷ yn nhref Aberhonddu yn fy etholaeth i ar gyfartaledd yw £261,000. Yn seiliedig ar y pris hwn, bydd prynwr tro cyntaf, sydd wedi cael trafferth dod o hyd i'r blaendal hyd yn oed, yn talu treth o £3,000 i Lywodraeth Cymru. Mae hyn yn cymharu â ffigur o £2,050 yn yr Alban, dim yng Ngogledd Iwerddon a dim yn Lloegr. Weinidog, a allwch egluro pam y mae eich polisi trethiant yma yn ei gwneud yn anos i'r bobl ifanc hyn yng Nghymru fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain? Ac yn eich rôl fel Gweinidog cyllid, a wnewch chi o leiaf ymrwymo i glustnodi rhywfaint o'r arian a gesglir o'r dreth trafodiadau tir i'w ddefnyddio i adeiladu tai fforddiadwy yng Nghymru i leddfu'r argyfwng tai?

I hope the Member sees some of the irony there in the way in which the Conservatives have opposed our efforts to take action on the second homes situation, when, as the Member says, people are struggling just to buy one, and, for many, it will always be unattainable. So, this is one the reasons why we are taking action on the second homes issue. But, in respect of our starting rate for land transaction tax, that starts at £180,000, so our main rate starting threshold is substantially higher than any other part of the UK. And in the year to date, this has meant that the majority of residential transactions in Wales are below that threshold, and this isn't the case for other countries in the UK.

Most first-time buyers in Wales still benefit from paying no tax at all, but with our approach, other hard-pressed people can also benefit from paying no tax. Because, actually, the average house price in Wales is £204,835, but the average price for a first-time buyer is £175,908. So, you will clearly see that the average first-time buyer is able to purchase that house without paying any tax at all.

Rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn gweld rhywfaint o'r eironi yn y ffordd y mae'r Ceidwadwyr wedi gwrthwynebu ein hymdrechion i weithredu ar sefyllfa ail gartrefi, pan fydd pobl, fel y dywed yr Aelod, yn ei chael hi'n anodd prynu dim ond un, ac i lawer, ni fydd modd gwneud hynny byth. Felly, dyma un o'r rhesymau pam ein bod yn gweithredu ar fater ail gartrefi. Ond o ran ein cyfradd gychwynnol ar gyfer treth trafodiadau tir, mae'n dechrau ar £180,000, felly mae ein prif drothwy cychwyn yn sylweddol uwch nag unrhyw ran arall o'r DU. Ac yn y flwyddyn hyd yma, mae hyn wedi golygu bod y rhan fwyaf o drafodiadau preswyl yng Nghymru yn is na'r trothwy hwnnw, ac nid yw hyn yn wir am wledydd eraill yn y DU.

Mae'r rhan fwyaf o brynwyr tro cyntaf yng Nghymru yn dal i elwa o beidio â thalu unrhyw dreth o gwbl, ond gyda'n dull ni o weithredu, gall pobl eraill sydd dan bwysau hefyd elwa o beidio â thalu unrhyw dreth. Oherwydd pris tŷ ar gyfartaledd yng Nghymru yw £204,835 mewn gwirionedd, ond y pris ar gyfartaledd i brynwr tro cyntaf yw £175,908. Felly, fe welwch yn glir fod y prynwr tro cyntaf cyffredin yn gallu prynu'r tŷ hwnnw heb dalu unrhyw dreth o gwbl.

Prynu Asedau Cyhoeddus
The Purchase of Public Assets

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hawliau grwpiau cymunedol i brynu asedau cyhoeddus? OQ57757

8. Will the Minister make a statement on the rights of community groups to purchase public assets? OQ57757

Yes. Community assets such as green spaces and community buildings are vital to the health and well-being of our communities. We support the community ownership of these assets, which is why we are working with partners to deliver the recommendations from our research into community asset transfers.

Gwnaf. Mae asedau cymunedol fel mannau gwyrdd ac adeiladau cymunedol yn hanfodol i iechyd a lles ein cymunedau. Rydym yn cefnogi perchnogaeth gymunedol ar yr asedau hyn, a dyna pam ein bod yn gweithio gyda phartneriaid i gyflawni argymhellion ein hymchwil ar drosglwyddo asedau cymunedol.

Thank you, Minister. As discussed yesterday during First Minister's questions, and despite conceptions that communities in Wales are more communitarian when compared to other communities across Great Britain, Wales has by far the fewest statutory rights in relation to land. Although there are a few limited mechanisms for community control, such as community asset transfers that allow communities to take over ownership and management of facilities, and the Local Government Act 1972: General Disposal Consent (Wales) 2003 that allows local authorities and some other public bodies to dispose of land for below market value should—and I quote—the authority consider that the disposal would improve the economic, social or environmental well-being of an area, these are ultimately processes driven by local authorities and public bodies rather than by communities.

The Community Land Advisory Service in Wales does support community green space projects to acquire land and gain all the necessary permissions to set up and manage green spaces, but there is no statutory right for communities in Wales to buy land or assets as in Scotland, and no right to bid, challenge or build as in England. Conscious of the First Minister's comments yesterday, what consideration has this Government given to a community empowerment Bill that establishes a register of community assets and gives communities a statutory first right of refusal over these assets when they are proposed to be sold or transferred? Thank you.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y trafodwyd ddoe yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac er gwaethaf cysyniadau fod cymunedau yng Nghymru yn fwy cymunedol o gymharu â chymunedau eraill ledled Prydain, Cymru sydd â'r lleiaf o hawliau statudol o bell ffordd mewn perthynas â thir. Er bod ychydig o fecanweithiau cyfyngedig yn bodoli ar gyfer rheolaeth gymunedol, megis trosglwyddo asedau cymunedol sy'n caniatáu i gymunedau gymryd perchnogaeth ar gyfleusterau a'u rheoli, a Deddf Llywodraeth Leol 1972: Caniatâd Gwaredu Cyffredinol (Cymru) 2003 sy'n caniatáu i awdurdodau lleol a rhai cyrff cyhoeddus eraill werthu tir am lai na gwerth y farchnad os—ac rwy'n dyfynnu—yw'r awdurdod o'r farn y byddai'r gwerthiant yn gwella lles economaidd, cymdeithasol neu amgylcheddol ardal, prosesau yw'r rhain sy'n cael eu gyrru gan awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus yn y pen draw yn hytrach na chymunedau.

Mae'r Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol yng Nghymru yn cynorthwyo prosiectau mannau gwyrdd cymunedol i gaffael tir a chael yr holl ganiatadau angenrheidiol i sefydlu a rheoli mannau gwyrdd, ond nid oes unrhyw hawl statudol i gymunedau yng Nghymru brynu tir neu asedau fel yn yr Alban, a dim hawl i gynnig, herio nac adeiladu fel yn Lloegr. Gan gofio sylwadau'r Prif Weinidog ddoe, pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth hon wedi'i rhoi i Fil grymuso cymunedol sy'n sefydlu cofrestr o asedau cymunedol ac yn rhoi hawl gyntaf statudol i gymunedau wrthod yr asedau hyn pan gânt eu cynnig i'w gwerthu neu eu trosglwyddo? Diolch.

14:20

Thank you for raising this question. Obviously, I would associate myself with what the First Minister said in response to the issue yesterday. We have looked at the situation in England and I know that when the registers were introduced, there was actually quite a mixed response to the scheme when it was introduced in England. And our recently published Welsh Government community asset transfer research doesn't point to the need for a legislative solution. Instead, it recommends working with local authorities and with transferees to develop and share best practice. And that's where we're putting our focus at the moment.

I do think we have some excellent examples of schemes that have been taking place here in Wales. We've got our community asset loan fund and that's operated on our behalf by the Wales Council for Voluntary Action, and that provides long-term loans to incorporated community groups that are seeking to purchase those community assets. And then also our excellent community facilities programme that provides those capital grants to community groups to purchase or improve well-used and much-needed community assets. So, I think the kind of level of support that we're providing here in Wales is impressive, particularly in terms of finance, but also the sharing of best practice and so on. And I think that most of us, if not all of us, will be very familiar with community schemes locally that have benefited from the community facilities programme that is providing grants right across Wales.

Diolch am ofyn y cwestiwn hwn. Yn amlwg, byddwn yn cysylltu fy hun â'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i'r mater ddoe. Rydym wedi edrych ar y sefyllfa yn Lloegr a phan gyflwynwyd y cofrestri, gwn fod ymateb eithaf cymysg wedi bod i'r cynllun pan gafodd ei gyflwyno yn Lloegr mewn gwirionedd. Ac nid yw ymchwil Llywodraeth Cymru ar drosglwyddo asedau cymunedol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn tynnu sylw at yr angen am ateb deddfwriaethol. Yn hytrach, mae'n argymell gweithio gydag awdurdodau lleol a chyda throsglwyddeion i ddatblygu a rhannu arferion gorau. A dyna yw ein ffocws ar hyn o bryd.

Credaf fod gennym enghreifftiau rhagorol o gynlluniau yma yng Nghymru. Mae gennym ein cronfa benthyciadau asedau cymunedol a gaiff ei gweithredu ar ein rhan gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ac mae honno'n darparu benthyciadau hirdymor i grwpiau cymunedol corfforedig sy'n ceisio prynu'r asedau cymunedol hynny. A hefyd ein rhaglen cyfleusterau cymunedol ragorol sy'n darparu grantiau cyfalaf i grwpiau cymunedol ar gyfer prynu neu wella asedau cymunedol a gaiff eu defnyddio'n dda ac sydd eu hangen yn fawr. Felly, credaf fod y math o gymorth a ddarparwn yma yng Nghymru yn drawiadol, yn enwedig cymorth cyllidol, ond hefyd o ran rhannu arferion gorau ac yn y blaen. A chredaf y bydd y rhan fwyaf ohonom, os nad pob un ohonom, yn gyfarwydd iawn â chynlluniau cymunedol yn lleol sydd wedi elwa o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol sy'n darparu grantiau ledled Cymru.

Peredur Owen Griffiths, yn olaf.

Finally, Peredur Owen Griffiths.

I listened to your answer there and I hope that you were looking at the Institute of Welsh Affairs report on community empowerment that was and should have been a wake-up call for the Government, which found that communities in Wales are the least empowered in the UK. This chimes with conversations I had, actually, this week with somebody behind the project to reopen the Abertillery institute. With tears in their eyes, that person told me that many people had lost hope and that they believed that things wouldn't change in their community. It's a real anomaly that people in Wales have much fewer rights over their community assets than other counterparts in Scotland and even in England, which, you can't forget, is governed by a Tory Party traditionally not known for holding back developers. When can communities in Wales, which have inspiring community spirit, enjoy the same rights as communities across the rest of the UK?

Gwrandewais ar eich ateb ac rwy'n gobeithio eich bod wedi edrych ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig ar rymuso cymunedau a oedd ac a ddylai fod wedi bod yn agoriad llygad i'r Llywodraeth, gan i'r adroddiad hwnnw ganfod mai cymunedau yng Nghymru yw'r rhai sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU. Mae hyn yn cyd-fynd â sgyrsiau a gefais yr wythnos hon, mewn gwirionedd, gyda rhywun sy'n ymwneud â'r prosiect i ailagor sefydliad y glowyr yn Abertyleri. Gyda dagrau yn eu llygaid, dywedodd yr unigolyn hwnnw wrthyf fod llawer o bobl yn anobeithio a'u bod yn credu na fyddai pethau'n newid yn eu cymuned. Mae'n anomaledd gwirioneddol fod gan bobl yng Nghymru lawer llai o hawliau dros eu hasedau cymunedol na chymheiriaid eraill yn yr Alban a hyd yn oed yn Lloegr, sydd, na foed ichi anghofio, yn cael ei llywodraethu gan Blaid Dorïaidd nad yw'n enwog yn draddodiadol am ddal datblygwyr yn ôl. Pryd y gall cymunedau yng Nghymru, gyda'u hysbryd cymunedol ysbrydoledig, fwynhau'r un hawliau â chymunedau ledled gweddill y DU?

So, as I said in response to the previous speaker, we have undertaken our own piece of research that didn't point to the need for a legislative solution. But we are looking with interest at the IWA report as well as the work that the Wales Co-operative Centre has undertaken, on 'Community ownership of land and assets: enabling the delivery of community-led housing in Wales', which was also published very recently. So, we're looking carefully at both of those reports to see what we can learn from them. But I think we do have some excellent work already taking place, but it's a case of how we best make sure that that is the norm rather than the exception.

Fel y dywedais mewn ymateb i'r siaradwr blaenorol, rydym wedi cyflawni ein hymchwil ein hunain nad oedd yn dynodi angen am ateb deddfwriaethol. Ond rydym yn edrych gyda diddordeb ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig yn ogystal â'r gwaith gan Ganolfan Cydweithredol Cymru, 'Perchenogaeth gymunedol ar dir ac asedau: galluogi i dai a arweinir gan y gymuned gael eu darparu yng Nghymru', a gyhoeddwyd yn ddiweddar iawn hefyd. Felly, rydym yn edrych yn ofalus ar y ddau adroddiad i weld beth y gallwn ei ddysgu ganddynt. Ond rwy'n credu bod gennym waith rhagorol ar y gweill eisoes, ond mae'n fater o sut i sicrhau yn y ffordd orau mai dyna yw'r norm yn hytrach na'r eithriad.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd
2. Questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, a'r cwestiwn cyntaf gan Peter Fox.

The next item, therefore, is questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and the first question is from Peter Fox.

Y Rhaglen ar gyfer Dileu TB
The TB Eradication Programme

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am raglen ddiwygiedig Llywodraeth Cymru ar gyfer dileu TB? OQ57742

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's refreshed TB eradication programme? OQ57742

3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddileu TB yng nghanolbarth Cymru? OQ57749

3. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's plans to eradicate TB in mid Wales? OQ57749

Member
Lesley Griffiths 14:24:49
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Llywydd, I understand that you've given your permission for questions 1 and 3 to be grouped. The consultation on a refreshed TB eradication programme closed on 8 February 2022. Two hundred and forty-six responses were received, and these are currently being analysed. I will be making a statement on a refreshed TB eradication programme in July of this year.

Lywydd, deallaf eich bod wedi rhoi eich caniatâd i grwpio cwestiynau 1 a 3. Daeth yr ymgynghoriad ar raglen adnewyddedig i ddileu TB i ben ar 8 Chwefror 2022. Daeth 246 o ymatebion i law, ac mae'r rhain yn cael eu dadansoddi ar hyn o bryd. Byddaf yn gwneud datganiad ar raglen adnewyddedig i ddileu TB ym mis Gorffennaf eleni.

14:25

Thank you, Minister, for that response. I would also just like to remind Members that I'm a farmer, as stated in my register of interests, and I currently haven't got TB.

Minister, your recent consultation on the refreshed TB eradication plan proposed changes to the current system for valuing animals compulsorily slaughtered by Welsh Government as a result of bovine TB. However, there are concerns that a tabular valuation system is not fair, as a system based on averages is likely to create many instances of overvaluation or undervaluation. Such a system doesn't take into account many important factors relating to the individual characteristics of an animal that may affect its valuation. Meanwhile, in the consultation itself, the Government suggests that its proposals are a result of an overspend of its TB budget. The only way to reduce overspends is to ensure that the disease is controlled quickly and effectively, so that the disease has the smallest possible impact on the national herd.

Minister, do you not agree that the only way to fairly compensate farmers for any loss of animals as a result of TB is to value them on the basis of their individual value? And how will your refreshed strategy tackle the disease in wildlife through a comprehensive eradication strategy to reduce the need to slaughter cattle in the first place? Diolch.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Hoffwn atgoffa'r Aelodau hefyd fy mod yn ffermwr, fel y nodwyd yn fy nghofrestr buddiannau, ac nid oes gennyf TB ar hyn o bryd.

Weinidog, roedd eich ymgynghoriad diweddar ar y cynllun adnewyddedig i ddileu TB yn argymell newidiadau i'r system bresennol ar gyfer prisio anifeiliaid a laddwyd yn orfodol gan Lywodraeth Cymru o ganlyniad i TB mewn gwartheg. Fodd bynnag, ceir pryderon nad yw system brisio dablaidd yn deg, gan fod system sy'n seiliedig ar gyfartaledd yn debygol o greu llawer o achosion o orbrisio neu danbrisio. Nid yw system o'r fath yn ystyried nifer o ffactorau pwysig sy'n ymwneud â nodweddion unigol anifail a allai effeithio ar ei brisiad. Yn y cyfamser, yn yr ymgynghoriad ei hun, mae'r Llywodraeth yn awgrymu bod ei hargymhellion yn ganlyniad i orwario ei chyllideb TB. Yr unig ffordd o leihau gorwariant yw sicrhau bod y clefyd yn cael ei reoli'n gyflym ac yn effeithiol, fel bod y clefyd yn cael yr effaith leiaf bosibl ar y fuches genedlaethol.

Weinidog, oni chytunwch mai'r unig ffordd o ddigolledu ffermwyr yn deg am anifeiliaid a gollir o ganlyniad i TB yw eu prisio ar sail eu gwerth unigol? A sut y bydd eich strategaeth adnewyddedig yn mynd i'r afael â'r clefyd mewn bywyd gwyllt drwy strategaeth ddileu gynhwysfawr i leihau'r angen i ladd gwartheg yn y lle cyntaf? Diolch.

So, I think the first thing I would want to say is that I don't want to pre-empt the consultation. I haven't seen any of the responses yet. As I say, they're currently being analysed by my officials. And, obviously, the information that comes forward from the consultation responses will then feed into the refreshed TB eradication programme, which, as I say, I will be making a statement on in July. So, I think that is the first thing to say.

You're quite right, valuation is one of the aspects that we're looking at in the consultation, and I think, again, it's very fair to say that we have a statutory duty to compensate farmers in relation to TB, and we do always overspend. It is a budget within my own entire budget that is always overspent, and I always have to find that funding. And, obviously, that is public money, and we need to make sure that that public money is spent appropriately. The way we do the valuations now, I think, is correct. You'll be, I'm sure, very aware that the market value of an animal is defined as a price that the animal might reasonably expect at market, if it was unaffected by TB, and it is absolutely based on that market value. We appoint, as a Government, a panel of contracted valuers to assess the value of animals that are to be slaughtered because of TB. But this is an important part of the consultation, and, as I say, I don't want to pre-empt what we will be coming forward with.

I absolutely appreciate that it is a very distressing condition. I've been on farms where farmers are awaiting results of TB testing or are filled with gloom because it's approaching, and I absolutely understand the devastation it causes. And that's why it's really important that the TB eradication does what we want, and that is eradicate TB here in Wales.

Rwy'n credu mai'r peth cyntaf yr hoffwn ei ddweud yw nad wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad. Nid wyf wedi gweld unrhyw ymatebion eto. Fel y dywedaf, mae fy swyddogion wrthi'n eu dadansoddi ar hyn o bryd. Ac yn amlwg, bydd yr wybodaeth a gyflwynir o'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn bwydo i mewn wedyn i'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB y byddaf yn gwneud datganiad arni ym mis Gorffennaf. Felly, credaf mai dyna'r peth cyntaf i'w ddweud.

Rydych yn llygad eich lle, prisio yw un o'r agweddau yr ydym yn edrych arnynt yn yr ymgynghoriad, a chredaf, unwaith eto, ei bod yn deg iawn dweud bod gennym ddyletswydd statudol i ddigolledu ffermwyr mewn perthynas â TB, ac rydym bob amser yn gorwario. Mae'n gyllideb o fewn fy nghyllideb gyfan sydd bob amser yn cael ei gorwario, ac mae'n rhaid imi ddod o hyd i'r cyllid hwnnw bob amser. Ac yn amlwg, arian cyhoeddus yw hwnnw, ac mae angen inni sicrhau bod yr arian cyhoeddus hwnnw'n cael ei wario'n briodol. Credaf fod y ffordd y gwnawn y prisiadau yn awr yn gywir. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol iawn fod gwerth anifail ar y farchnad wedi ei ddiffinio fel pris y gellid ei ddisgwyl yn rhesymol am yr anifail yn y farchnad pe na bai TB arno, ac mae'n gwbl seiliedig ar bris y farchnad. Fel Llywodraeth, rydym yn penodi panel o briswyr dan gontract i asesu gwerth anifeiliaid sydd i'w lladd oherwydd TB. Ond mae hyn yn rhan bwysig o'r ymgynghoriad, ac fel y dywedaf, nid wyf am achub y blaen ar yr hyn y byddwn yn ei gyflwyno.

Rwy'n llwyr sylweddoli ei fod yn gyflwr gofidus iawn. Rwyf wedi bod ar ffermydd lle mae ffermwyr yn aros am ganlyniadau profion TB neu'n llawn gofid am ei fod yn agosáu, ac rwy'n deall yn iawn y dinistr y mae'n ei achosi. A dyna pam y mae'n bwysig iawn fod y rhaglen i ddileu TB yn gwneud yr hyn yr ydym eisiau iddi ei wneud, sef dileu TB yma yng Nghymru.

I'm sure you will agree with me, Minister, that it's hugely stressful for a farming family and a farming business when they are under TB restrictions. And I'm sure you will want the Welsh Government to do all they can in limiting that stress and anxiety that a farming business and families have to go through. An issue raised with me over many, many years is the lack of communication that farmers have between their business and the Animal and Plant Health Agency. I've raised this with your predecessor; it's still an issue that remains. So, can I ask, do you recognise that there is a communication issue in terms of farmers having that direct contact with the agency? What more can the Welsh Government do to improve communication in that regard?

And finally, Minister, last year, a TB hotspot area was identified in Pennal in my constituency, and stringent measures were imposed on farmers in that area. Are those measures, those very stringent measures, are they now bearing fruit? And what are the Welsh Government's plans going forward for control measures in that particular area and, again, with communication?

Rwy'n siŵr eich bod yn cytuno, Weinidog, ei bod yn straen fawr i deulu ffermio a busnes ffermio pan fyddant o dan gyfyngiadau TB. Ac rwy'n siŵr y byddwch am i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i gyfyngu ar y straen a'r pryder y mae'n rhaid i fusnesau a theuluoedd fferm fynd drwyddynt. Un mater a godwyd gyda mi dros nifer o flynyddoedd yw'r diffyg cyfathrebu rhwng busnesau fferm a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Gofynnais i'ch rhagflaenydd ynglŷn â hyn; mae'n dal i fod yn broblem. Felly, a gaf fi ofyn, a ydych yn cydnabod bod problem gyfathrebu yn atal ffermwyr rhag cael cyswllt uniongyrchol â'r asiantaeth? Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i wella cyfathrebu yn hynny o beth?

Ac yn olaf, Weinidog, y llynedd, nodwyd ardal â phroblem TB ym Mhennal yn fy etholaeth i, a gosodwyd mesurau llym ar ffermwyr yn yr ardal honno. A yw'r mesurau hynny, y mesurau caeth iawn hynny, yn dwyn ffrwyth bellach? A beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer mesurau rheoli yn yr ardal honno, ac unwaith eto, gyda chyfathrebu?

Thank you, and I hoped I did set out, in my answer to Peter Fox, that I absolutely understand how stressful and distressing TB can be for a farming family. I think you are right around communication. When I made the statement on the TB programme last November here in the Chamber, when I announced the consultation, one of the things I did announce was the establishment of a task and finish group. What I want that task and finish group to consider is how we engage and how we communicate better with the farming industry as a Government. We've recruited the members of the task and finish group. They met for the first time last week on 2 March. I'm awaiting a note of that first meeting. They met at Aberystwyth University. They will be meeting again soon and I'm expecting a final report from them in the late spring, ahead of when I'm able to announce the refreshed TB eradication programme. You mentioned APHA in particular; APHA officials have been invited to participate in the task and finish group in an advisory capacity rather than being full members of the group. But I do recognise that, of course, we can always better communicate, can't we, and better engage. That was absolutely the reason why I set up the task and finish group. You referred to an area of your constituency, and I know that Montgomeryshire along with the rest of mid Wales does span a number of our TB areas. I think we are seeing an improvement in the figures in the area that you referred to. The latest TB statistics have been released this morning.

Diolch, ac roeddwn yn gobeithio fy mod wedi nodi, yn fy ateb i Peter Fox, fy mod yn deall yn iawn pa mor anodd a gofidus y gall TB fod i deulu fferm. Credaf eich bod yn iawn ynglŷn â chyfathrebu. Pan wneuthum y datganiad ar y rhaglen TB fis Tachwedd diwethaf yma yn y Siambr, pan gyhoeddais yr ymgynghoriad, un o'r pethau a gyhoeddais oedd sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen. Rwyf am i'r grŵp gorchwyl a gorffen ystyried sut y gallwn ymgysylltu a sut y gallwn gyfathrebu'n well â'r diwydiant ffermio fel Llywodraeth. Rydym wedi recriwtio aelodau'r grŵp gorchwyl a gorffen. Fe wnaethant gyfarfod am y tro cyntaf yr wythnos diwethaf ar 2 Mawrth. Rwy'n aros am nodyn o'r cyfarfod cyntaf hwnnw. Fe wnaethant gyfarfod ym Mhrifysgol Aberystwyth. Byddant yn cyfarfod eto'n fuan ac rwy'n disgwyl adroddiad terfynol ganddynt ddiwedd y gwanwyn, cyn imi allu cyhoeddi'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB. Fe sonioch chi am yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn benodol; gwahoddwyd swyddogion yr asiantaeth i gymryd rhan yn y grŵp gorchwyl a gorffen fel cynghorwyr yn hytrach na'u bod yn aelodau llawn o'r grŵp. Ond rwy'n cydnabod, wrth gwrs, y gallwn bob amser gyfathrebu'n well, oni allwn ni, ac ymgysylltu'n well. Dyna'r rheswm pam y sefydlais y grŵp gorchwyl a gorffen. Fe gyfeirioch chi at ardal yn eich etholaeth, a gwn fod nifer o'n hardaloedd TB yn sir Drefaldwyn ynghyd â gweddill canolbarth Cymru. Credaf ein bod yn gweld gwelliant yn y ffigurau yn yr ardal y cyfeirioch chi ati. Cafodd yr ystadegau TB diweddaraf eu rhyddhau y bore yma.

14:30

The Farmers Union of Wales has warned that the proposals contained within the refreshed TB eradication programme will have a detrimental impact on farmers' mental health. This of course when we are already seeing 50 agricultural workers take their own lives each year, as well as veterinarians being three to four times more likely to commit suicide than any other profession. In light of that, I'd be interested to know what considerations the Minister has given to the effects of these proposals on the mental state of rural communities, because according to the FUW, there's been a fundamental lack of an impact assessment.

Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi rhybuddio y bydd y cynigion yn y rhaglen adnewyddedig i ddileu TB yn cael effaith andwyol ar iechyd meddwl ffermwyr. Wrth gwrs, rydym eisoes yn gweld 50 o weithwyr amaethyddol yn cyflawni hunanladdiad bob blwyddyn, ac mae milfeddygon dair i bedair gwaith yn fwy tebygol o gyflawni hunanladdiad nag unrhyw broffesiwn arall. Yng ngoleuni hynny, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod pa ystyriaethau y mae'r Gweinidog wedi'u rhoi i effeithiau'r cynigion hyn ar gyflwr meddyliol cymunedau gwledig, oherwydd yn ôl Undeb Amaethwyr Cymru, mae'r ffaith na chafwyd asesiad o'r effaith yn ddiffyg sylfaenol.

I did see the comments by the FUW. I'm meeting them as part of my regular meetings with the FUW next Monday, and I will certainly be interested to hear why they have those views. Going back to what I said in earlier answers, I absolutely recognise the stress that TB testing can place farmers under. You will be aware of the significant work I've done around improving mental health for farmers. I've worked very closely, particularly over the pandemic—I've attended the advisory and support group that we set up, I've funded some of the charities within the agricultural sector to assist in this way. So, I will be very interested to hear what the FUW say and why they feel that that's the case. As I say, I don't want to pre-empt the consultation—it's a meaningful consultation and I don't want people to think their views aren't going to be listened to. It's very important that we do take all aspects, and the ones that you've just referred to, into consideration. But I will be specifically interested to hear why the FUW believe that.

Gwelais y sylwadau gan Undeb Amaethwyr Cymru. Rwy'n cwrdd â hwy yn un o fy nghyfarfodydd rheolaidd gydag Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Llun nesaf, ac yn sicr bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed pam eu bod yn arddel y safbwyntiau hynny. Gan ddychwelyd at yr hyn a ddywedais mewn atebion cynharach, rwy'n llwyr gydnabod y straen y gall profion TB ei greu i ffermwyr. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith sylweddol a wneuthum ar wella iechyd meddwl ffermwyr. Rwyf wedi gweithio'n agos iawn, yn enwedig dros y pandemig—rwyf wedi mynychu'r grŵp cynghori a chefnogi a sefydlwyd gennym, rwyf wedi ariannu rhai o'r elusennau yn y sector amaethyddol i gynorthwyo yn y modd hwn. Felly, bydd gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed yr hyn y mae Undeb Amaethwyr Cymru yn ei ddweud a pham eu bod yn teimlo bod hynny'n wir. Fel y dywedais, nid wyf am achub y blaen ar yr ymgynghoriad—mae'n ymgynghoriad ystyrlon ac nid wyf eisiau i bobl feddwl na fyddwn yn gwrando ar eu barn. Mae'n bwysig iawn ein bod yn ystyried pob agwedd gan gynnwys y rhai yr ydych newydd gyfeirio atynt. Ond bydd gennyf ddiddordeb penodol mewn clywed pam fod Undeb Amaethwyr Cymru yn credu hynny.

Prisiadau TB
TB Valuations

2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am brisiadau TB yng Nghymru? OQ57753

2. Will the Minister provide an update on TB valuations in Wales? OQ57753

Following consultation on a refreshed TB eradication programme, I will be making a statement on this in July, once the outcomes of the consultation have been analysed and reviewed. This will include an update on TB compensation and valuations.

Ar ôl ymgynghori ar y rhaglen adnewyddedig i ddileu TB, byddaf yn gwneud datganiad ar hyn ym mis Gorffennaf, pan fydd canlyniadau'r ymgynghoriad wedi'u dadansoddi a'u hadolygu. Bydd hyn yn cynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf am iawndal TB a phrisiadau.

Thank you, Minister. You answered some of the questions I was going to ask in an earlier response to Peter Fox, but what I do want to touch on, Minister, is the fact that you stated that the budget for compensation has been overspent almost every year since 2015, which does prove that really important work needs to be done in trying to eradicate this awful disease across Wales. Could I have an update from you please on where we are with the roll-out of a vaccine and whether the Welsh Government plans to take any further steps, wider than the vaccine, to address bovine TB? Thank you.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fe wnaethoch ateb rhai o'r cwestiynau yr oeddwn am eu gofyn mewn ymateb cynharach i Peter Fox, ond yr hyn yr hoffwn gyfeirio ato, Weinidog, yw'r ffaith ichi ddweud bod y gyllideb ar gyfer iawndal wedi'i gorwario bron bob blwyddyn ers 2015, sy'n profi bod angen gwneud gwaith pwysig iawn i geisio dileu'r clefyd ofnadwy hwn ledled Cymru. A wnewch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf ar ein sefyllfa mewn perthynas â chyflwyno brechlyn ac a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu rhoi unrhyw gamau pellach ar waith, ar wahân i'r brechlyn, i fynd i'r afael â TB buchol? Diolch.

I'm not quite sure if you're referring to a badger vaccine or a cattle vaccine. 

Nid wyf yn hollol siŵr a ydych yn cyfeirio at frechlyn ar gyfer moch daear neu frechlyn gwartheg. 

The badger vaccine. 

Y brechlyn ar gyfer moch daear. 

In relation to the badger vaccine, you'll be aware that we did have a grant scheme. We're continuing to support badger vaccination on farms across Wales. Last November, I think it was, I announced an additional £100,000 that would be made available to expand the badger vaccination scheme in Wales. I think the window closes tomorrow, actually, 10 March, so I would urge anybody who wishes to pursue this form to please go ahead before tomorrow, because it does really give the opportunity to our farmers, to our landowners and to other organisations to vaccinate badgers against bovine TB.

Ar y brechlyn ar gyfer moch daear, fe fyddwch yn ymwybodol o'r cynllun grant a fu gennym. Rydym yn parhau i gefnogi brechu moch daear ar ffermydd ledled Cymru. Fis Tachwedd diwethaf, rwy'n credu, cyhoeddais £100,000 ychwanegol a fyddai ar gael i ehangu'r cynllun brechu moch daear yng Nghymru. Credaf fod y dyddiad cau yfory, mewn gwirionedd, 10 Mawrth, felly hoffwn annog unrhyw un sy'n dymuno cwblhau'r ffurflen hon i wneud hynny cyn yfory, oherwydd mae'n rhoi cyfle go iawn i'n ffermwyr, i'n tirfeddianwyr ac i sefydliadau eraill frechu moch daear rhag TB buchol.

14:35
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz.

Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Minister, in 2019, the Welsh Government invested £1.29 million to support and grow Wales's pig sector, with Farming Connect saying that pig production was experiencing a resurgence in Wales. Unfortunately, certain global events, such as the loss of the export market to China for certain pig processors, the international disruption to carbon dioxide supplies, and the global labour shortages, have meant that the Welsh pig industry has faced many challenges over the recent months. However, I'm particularly concerned about those pig farmers that are facing financial hardship at the hands of processors who refuse to honour their contracts. As this is a sector the Welsh Government has taken particular interest in, as I've outlined, I'm surprised that there's been no direct support for this sector from the Welsh Government at this time. Struggling pig farmers in Scotland, the Republic of Ireland, Northern Ireland, France, the Netherlands, Belgium and Poland have all been supported by their Governments. Why have you not supported struggling pig farmers in Wales?

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn 2019, buddsoddodd Llywodraeth Cymru £1.29 miliwn i gefnogi a thyfu sector moch Cymru, gyda Cyswllt Ffermio yn dweud bod cynhyrchiant moch yn profi adfywiad yng Nghymru. Yn anffodus, mae digwyddiadau byd-eang, megis colli'r farchnad allforio i Tsieina yn achos rhai proseswyr moch, yr aflonyddwch rhyngwladol i gyflenwadau carbon deuocsid, a'r prinder llafur byd-eang, wedi golygu bod diwydiant moch Cymru wedi wynebu sawl her dros y misoedd diwethaf. Fodd bynnag, rwy'n pryderu'n benodol am y ffermwyr moch sy'n wynebu caledi ariannol oherwydd proseswyr sy'n gwrthod cyflawni eu contractau. Gan fod hwn yn sector y mae Llywodraeth Cymru wedi dangos diddordeb arbennig ynddo, fel y nodais, rwy'n synnu nad yw Llywodraeth Cymru wedi darparu unrhyw gefnogaeth uniongyrchol i'r sector ar yr adeg hon. Mae ffermwyr moch sy'n ei chael hi'n anodd yn yr Alban, Gweriniaeth Iwerddon, Gogledd Iwerddon, Ffrainc, yr Iseldiroedd, Gwlad Belg a Gwlad Pwyl wedi cael cefnogaeth gan eu Llywodraethau. Pam nad ydych chi wedi cefnogi ffermwyr moch sy'n ei chael hi'n anodd yng Nghymru?

I think you make a very important point about the pig sector. As Minister, I think I've only ever visited two pig farms, because it is a very small part of the agricultural sector here in Wales. At the time when we were looking at whether or not we should support the pig sector—you mentioned the carbon dioxide supply issues, in particular, and I think it was around that time when that really hit a peak that we were looking at that—it was decided not to, because of the number of farms that had come forward, I think, in discussions with officials around that. But I'm always open; if you have specific pig farmers in your own constituency, please do contact me about them. But it really wasn't something that had landed on my desk in a way that it had with other parts, such as the dairy sector, for instance.

Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am y sector moch. Fel Gweinidog, credaf mai dim ond dwy fferm foch yr ymwelais â hwy erioed, am ei fod yn rhan fach iawn o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru. Pan oeddem yn ystyried a ddylem gefnogi'r sector moch ai peidio—fe sonioch chi am broblemau gyda'r cyflenwad carbon deuocsid yn arbennig, ac rwy'n credu mai o gwmpas yr adeg honno pan oedd hynny'n cyrraedd uchafbwynt y gwnaethom edrych ar hynny—penderfynwyd peidio â gwneud hynny, oherwydd nifer y ffermydd a oedd wedi bod mewn trafodaethau gyda swyddogion ynglŷn â hynny. Ond rwyf bob amser yn agored i hynny; os oes gennych ffermwyr moch penodol yn eich etholaeth, cysylltwch â mi yn eu cylch. Ond nid oedd yn rhywbeth a laniodd ar fy nesg yn yr un ffordd ag y gwnaeth gyda phethau eraill, megis y sector llaeth, er enghraifft.

Thank you, Minister. It's reassuring to know that, even if there are fewer, they're not treated less equally to other parts of the agricultural industry. Moving forward, you'll be aware that I've raised on numerous occasions the need to safeguard the funding for Wales's rural and wildlife crime co-ordinator position, which is currently occupied by Rob Taylor. I'm pleased that, after my repeated calls, your colleague the climate change Minister confirmed to me that funding for a further three years has been confirmed. This is positive news. One of the key issues Rob and I have discussed is attacks on livestock, namely sheep, by dogs. To use your own region of north Wales as an example, in 2018, 52 dogs were shot as a consequence of attacks on livestock, which corresponds against 648 individual livestock killed by out-of-control dogs. If we compare this to Devon and Cornwall, an area of similar rural background, but with a much larger population, only 10 dogs were shot, and only 205 livestock were lost. Minister, I'm sure you'll recognise both the financial and emotional costs such attacks have on our farming community. Given these concerns, does the Welsh Government have a strategy in place that works alongside both farmers and our general public to address this concerning trend in livestock attacks?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'n galonogol gwybod, hyd yn oed os oes llai ohonynt, nad ydynt yn cael eu trin yn llai cyfartal na rhannau eraill o'r diwydiant amaethyddol. Wrth symud ymlaen, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi codi'r angen i ddiogelu cyllid ar gyfer swydd cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt Cymru droeon, swydd sy'n cael ei gwneud gan Rob Taylor ar hyn o bryd. Rwy'n falch fod eich cyd-Weinidog, y Gweinidog newid hinsawdd, ar ôl fy ngalwadau mynych, wedi cadarnhau wrthyf fod cyllid wedi'i gadarnhau am dair blynedd arall. Mae hwn yn newyddion cadarnhaol. Un o'r materion allweddol y mae Rob a minnau wedi'i drafod yw ymosodiadau cŵn ar anifeiliaid fferm, a defaid yn arbennig. I ddefnyddio eich rhanbarth eich hun yn y gogledd fel enghraifft, yn 2018, cafodd 52 o gŵn eu saethu o ganlyniad i ymosodiadau ar anifeiliaid fferm, sy'n cyfateb i 648 o anifeiliaid unigol a laddwyd gan gŵn afreolus. Os cymharwn hyn â Dyfnaint a Chernyw, ardal gyda chefndir gwledig tebyg, ond gyda phoblogaeth lawer mwy, dim ond 10 ci a gafodd eu saethu, a dim ond 205 o anifeiliaid unigol a gollwyd. Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cydnabod yr effeithiau ariannol ac emosiynol y mae ymosodiadau o'r fath yn eu cael ar ein cymuned ffermio. O ystyried y pryderon hyn, a oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth ar waith sy'n gweithio ochr yn ochr â ffermwyr a'r cyhoedd i fynd i'r afael â'r duedd hon sy'n peri pryder mewn ymosodiadau ar anifeiliaid fferm?

It is a very concerning trend, and I'm really pleased with the work that Rob Taylor has been doing, along with the police and crime commissioners, in particular. I'm very pleased that my colleague Julie James has brought forward further three years' funding for the post. Probably about four years ago, before Rob was in this post but when he had a specific interest in this issue in the rural crime team up in north Wales, I did try to lobby the Home Secretary around this, because you'll appreciate that a lot of the legislation sits with the UK Government. Some of it, I think, goes back to the 1800s, literally—it's completely out of date, and it's completely not fit for purpose. I think it would be really good if the UK Government could look at that legislation, and that we were able to assist in that way. Certainly, when Lord Gardiner was in place as a Minister within the Department for Environment, Food and Rural Affairs, it was something he was very keen to take forward, but I think it's stalled a bit. I do have a DEFRA inter-ministerial group a week on Monday, and I'd be very happy to see if there's anything further that the Secretary of State would look at doing, with the Home Secretary, to try and make sure that the legislation is fit for purpose and fit for 2022.

Mae'n duedd bryderus iawn, ac rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae Rob Taylor wedi bod yn ei wneud, ynghyd â'r comisiynwyr heddlu a throseddu, yn arbennig. Rwy'n falch iawn fod fy nghyd-Aelod Julie James wedi cyflwyno cyllid ar gyfer y swydd am dair blynedd arall. Tua phedair blynedd yn ôl mae'n debyg, cyn i Rob ddechrau yn y swydd hon, ond pan oedd ganddo ddiddordeb penodol yn y mater yn y tîm troseddu gwledig yn y gogledd, ceisiais lobïo'r Ysgrifennydd Cartref ynglŷn â hyn, oherwydd fe fyddwch yn deall bod llawer o'r ddeddfwriaeth yn nwylo Llywodraeth y DU. Credaf fod rhywfaint ohoni'n dyddio'n ôl i'r 1800au, yn llythrennol—mae wedi dyddio'n llwyr, ac nid yw'n addas i'r diben o gwbl. Credaf y byddai'n dda iawn pe gallai Llywodraeth y DU edrych ar y ddeddfwriaeth honno, a'n bod yn gallu cynorthwyo yn y ffordd honno. Yn sicr, pan oedd yr Arglwydd Gardiner yn Weinidog yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, roedd yn rhywbeth yr oedd yn awyddus iawn i'w ddatblygu, ond credaf fod pethau wedi arafu ychydig. Mae gennyf gyfarfod grŵp rhyngweinidogol DEFRA wythnos i ddydd Llun, a byddwn yn falch iawn o weld a oes unrhyw beth pellach y byddai'r Ysgrifennydd Gwladol yn ystyried ei wneud, gyda'r Ysgrifennydd Cartref, i geisio sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn addas i'r diben ac yn addas ar gyfer 2022.

I’m grateful for that, Minister, because I know Rob is very passionate regarding this issue, and he's spoken at length about it in Westminster, in select committee sessions up there. I would be grateful if you could take that forward to your inter-governmental meeting.

Finally, I'm pleased that you were in the Chamber yesterday when my colleague Andrew R.T. Davies raised the concerns regarding the precarious position of Wales's food security, given the illegal invasion of Ukraine. The war has shown that the west has become over-reliant on imported goods and services, and the invasion of Ukraine, the bread basket of Europe will cause repercussions that will be felt across the world, especially on food prices. Indeed, experts have said that food shortages are on the horizon, a worrying prospect given that Wales's food production self-sufficiency rate resides at approximately 60 per cent.

Minister, I do find it frustrating when, on one hand, there's criticism of UK trade deals, which plug this production gap, yet, on the other hand, we're aiming here in Wales to introduce an agriculture Bill that increases our dependency on imports. I think we really do need to think again about the direction and travel of Welsh agricultural policy, and I strongly believe increasing our own self-sufficiency here in Wales to over 80 per cent, at least, must be a priority. Given this, and the calls by my colleague Andrew R.T. Davies, will you commit to a food summit for farmers, processors and retailers so we can build resilience, food security and self-sufficiency into Welsh agricultural policy?

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Weinidog, oherwydd gwn fod Rob yn angerddol iawn ynglŷn â'r mater hwn, ac mae wedi siarad yn helaeth amdano yn San Steffan, mewn sesiynau pwyllgor dethol yno. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech godi'r mater yn eich cyfarfod rhynglywodraethol.

Yn olaf, rwy'n falch eich bod yn y Siambr ddoe pan gododd fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies y pryderon ynghylch sefyllfa ansicr diogelwch bwyd Cymru, o gofio'r ymosodiad anghyfreithlon ar Wcráin. Mae'r rhyfel wedi dangos bod y gorllewin wedi mynd yn orddibynnol ar nwyddau a gwasanaethau a fewnforir, a bydd yr ymosodiad ar Wcráin, basged fara Ewrop, yn cael effaith ar wledydd ledled y byd, ac effaith ar brisiau bwyd yn enwedig. Yn wir, mae arbenigwyr wedi dweud bod prinder bwyd ar y gorwel, sy'n peri pryder o gofio bod y gyfradd o gynhyrchiant bwyd sy'n hunangynhaliol yng Nghymru oddeutu 60 y cant.

Weinidog, mae'n rhwystredig oherwydd ceir beirniadaeth, ar y naill law, o gytundebau masnach y DU, sy'n llenwi'r bwlch cynhyrchiant hwn, ac eto, ar y llaw arall, ein nod yma yng Nghymru yw cyflwyno Bil amaethyddiaeth sy'n cynyddu ein dibyniaeth ar fewnforion. Credaf fod gwir angen inni ailfeddwl am gyfeiriad teithio polisi amaethyddol Cymru, a chredaf yn gryf fod yn rhaid rhoi blaenoriaeth i gynyddu ein hunangynhaliaeth ein hunain yma yng Nghymru i dros 80 y cant fan lleiaf. O ystyried hyn, a'r galwadau gan fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies, a wnewch chi ymrwymo i uwchgynhadledd fwyd i ffermwyr, proseswyr a manwerthwyr fel y gallwn feithrin cadernid, diogelwch bwyd a hunangynhaliaeth ym mholisi amaethyddol Cymru?

14:40

I don't think we need a food summit at this time. I think it's important that I carry on having discussions with the farming sector, with producers, with processors as well. I think it is really important, because the food supply chain is so integral across the UK. I mentioned in my answer to Andrew R.T. Davies's question during the business statement that it was something that I'd asked to have on the DEFRA inter-ministerial group agenda a week on Monday. However, things move very quickly in politics, don't they; I think, actually, I'm going to be meeting with DEFRA and my counterparts from Scotland and Northern Ireland tomorrow, because clearly this is something that obviously is getting more and more of a concern.

I think the whole of the UK, indeed the whole of the world, is facing a long and unpredictable period of disruption in relation to food because of the invasion of Ukraine. As you say, it does supply a huge amount of wheat to the world. So, I'm very keen to ask DEFRA what their latest assessment of the situation is, how it might impact on the agri-food industry, and what it means to the public. I'm sure it does mean increased prices for food across the world. I think it is very important that we keep a watch on it. I don't think there's a need for a food summit in the way that Andrew R. T. Davies suggested at the moment. I mentioned in an earlier answer I'm meeting with the Farmers Union of Wales on Monday. I'm also meeting with the National Farmers Union, so it’s really important to hear what they have to say on it as well.

Nid wyf yn credu bod angen uwchgynhadledd fwyd arnom ar hyn o bryd. Credaf ei bod yn bwysig fy mod yn parhau i gael trafodaethau gyda'r sector ffermio, gyda chynhyrchwyr, a chyda phroseswyr hefyd. Credaf ei fod yn bwysig iawn, oherwydd mae'r gadwyn cyflenwi bwyd mor hanfodol ledled y DU. Soniais yn fy ateb i gwestiwn Andrew R.T. Davies yn ystod y datganiad busnes fy mod wedi gofyn i hyn gael ei gynnwys ar agenda grŵp rhyngweinidogol DEFRA wythnos i ddydd Llun. Fodd bynnag, mae pethau'n symud yn gyflym iawn mewn gwleidyddiaeth, onid ydynt; mewn gwirionedd, rwy'n credu y byddaf yn cyfarfod â DEFRA a fy nghymheiriaid o'r Alban a Gogledd Iwerddon yfory, oherwydd mae'n amlwg fod hwn yn rhywbeth sy'n peri mwy a mwy o bryder.

Credaf fod y DU gyfan, y byd i gyd yn wir, yn wynebu cyfnod hir ac ansefydlog o aflonyddwch mewn perthynas â bwyd oherwydd yr ymosodiad ar Wcráin. Fel y dywedwch, mae'n cyflenwi llawer iawn o wenith i'r byd. Felly, rwy'n awyddus iawn i ofyn i DEFRA beth yw eu hasesiad diweddaraf o'r sefyllfa, sut y gallai effeithio ar y diwydiant bwyd-amaeth, a'r hyn y mae'n ei olygu i'r cyhoedd. Rwy'n siŵr ei fod yn golygu prisiau uwch am fwyd ledled y byd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni gadw llygad arno. Nid wyf yn credu bod angen uwchgynhadledd fwyd yn y ffordd yr awgrymodd Andrew R. T. Davies ar hyn o bryd. Soniais mewn ateb cynharach fy mod yn cyfarfod ag Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Llun. Rwyf hefyd yn cyfarfod ag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, felly mae'n bwysig iawn clywed beth sydd ganddynt i'w ddweud ar y mater hwn hefyd.

Llefarydd Plaid Cymru nawr, Mabon ap Gwynfor. 

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Dwi am barhau efo thema'r diciâu, os caf fi. Droeon dros y ddwy flynedd diwethaf, mae'r Llywodraeth yma wedi sôn am yr angen i ddilyn y wyddoniaeth pan fo'n dod at COVID. Dylid, wrth gwrs, defnyddio'r un egwyddor wrth ymdrin â heintiau eraill, megis y diciâu. Mae'r gwaith a wnaed yn ddiweddar yng Nghaerloyw a Gwlad yr Haf, lle mae moch daear wedi cael eu rheoli, wedi dangos gostyngiad o 66 y cant a 37 y cant yn y nifer o achosion o'r diciâu mewn gwartheg ar ôl pedair blynedd o weithredu. Mae Iwerddon, Seland Newydd a gwledydd eraill wedi canfod ffyrdd o fynd i'r afael â'r haint yma. Mae angen felly tynnu'r arbenigedd sydd gennym ni yng Nghymru, ac yn rhyngwladol, at ei gilydd yma er mwyn datblygu polisi a fydd yn gweithio i Gymru. A wnewch chi, Weinidog, ystyried sefydlu tasglu annibynnol i gynghori'r Llywodraeth a datblygu ymateb effeithiol sydd yn seiliedig ar y wyddoniaeth?

Thank you very much, Llywydd. I want to continue on the theme of TB, if I may. On a number of occasions over the past two years, the Government here has talked of the need to follow the science when it comes to COVID. We should use the same principles in dealing with other diseases such as TB. The work done recently in Gloucestershire and Somerset, where badgers have been controlled, has shown a reduction of 66 per cent and 37 per cent in the number of cases of bovine TB after four years of action. Ireland, New Zealand and other nations have found ways of tackling this disease. We therefore need to take the expertise that we have in Wales, and internationally, and bring it together in order to develop a policy that can work for Wales. Minister, will you consider establishing an independent taskforce to advise the Government and develop an effective response that is based on the science?

I think it is really important we follow the science. You may be aware that we now have Glyn Hewinson in place in Aberystwyth University, who is advising us in relation to our TB eradication programme. Again, I don't want to pre-empt. You will have heard me say in earlier answers to Conservative Members that I think it's really important that we see what has come back in the consultation responses. We've had 246, which is not an insignificant number, and it's really important we listen to people's views.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn dilyn y wyddoniaeth. Efallai eich bod yn gwybod bod gennym Glyn Hewinson yn ei le erbyn hyn ym Mhrifysgol Aberystwyth yn ein cynghori mewn perthynas â'n rhaglen i ddileu TB. Unwaith eto, nid wyf am achub y blaen. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud mewn atebion cynharach i Aelodau Ceidwadol fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweld yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Rydym wedi cael 246, sy'n nifer go arwyddocaol, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gwrando ar farn pobl.

Diolch, Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Ond i barhau efo'r diciâu, ddwy flynedd yn ôl, fe gyhoeddodd DEFRA adroddiad yn dangos effaith ariannol y diciâu ar ffermydd gwartheg yng Nghymru ac yn Lloegr. Mae'n dangos bod canolrif y gost sy'n cael ei thalu'n uniongyrchol gan eu busnesau yn anferthol. Dros naw mis, mae fferm sydd yn gorfod ymdopi ag achos cronig o'r diciâu yn gorfod talu £16,000. Er mwyn rhoi'r ffigwr yna yn ei gyd-destun, incwm cyfartalog busnesau fferm yng Nghymru ddwy flynedd yn ôl oedd £26,200. Mae'n rhaid gwneud mwy felly i gefnogi ffermwyr sy'n gweld yr haint yma ar eu ffermydd. Mae hyn heb sôn am yr effaith ar iechyd meddwl y teuluoedd ar y ffermydd yma ac ar y gymuned. Ond eto, er hyn, dydy'r Llywodraeth ddim wedi nodi'r costau yma neu unrhyw effeithiau a ddaw o'r cynigion ar fusnesau amaethyddol Cymru yn yr ymgynghoriad diweddar. Bydd cynigion y Llywodraeth ar y diciâu yn arwain at effeithiau sylweddol ar amaeth yma, ond eto, dydy'r Llywodraeth ddim wedi cyhoeddi asesiad effaith rheoleiddiol llawn na chynhwysfawr ochr yn ochr â'r ddogfen ymgynghori. Mae'n rhaid cael asesiad effaith rheoleiddiol. Weinidog, pryd gawn ni un? 

Thank you, Llywydd, and thank you, Minister, for that response. But to continue with TB, two years ago, DEFRA published a report showing the financial impact of TB on cattle farms in England and in Wales. It shows that the median cost paid directly by businesses is huge. Over nine months, a farm that has to deal with a chronic case of TB will have to pay £16,000. To put that figure in its context, the average income of farm businesses in Wales two years ago was £26,200. We must do more therefore to support farmers who experience this disease on their farms, never mind the impact on the mental health of people on those farms and on the wider community. However, despite this, the Government hasn't noted these costs or any impacts of the proposals on agricultural business in the latest consultation. The Government's proposals on TB will lead to significant impacts on agriculture here, but the Government hasn't published a full, comprehensive regulatory impact assessment alongside the consultation document. We must have such an assessment. Minister, when will we have one? 

14:45

I mentioned that the consultation responses are being analysed and reviewed at the moment. My plan then is to bring forward the refreshed TB eradication programme, and I will be making a statement. I would imagine the two will go hand in hand—the refreshed programme announcement and the statement—in July of this year, and that's when all the documentation around that will be published, although I will publish the consultation responses ahead of that. 

Soniais fod yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn cael eu dadansoddi a'u hadolygu ar hyn o bryd. Fy nghynllun wedyn yw cyflwyno'r rhaglen adnewyddedig i ddileu TB, a byddaf yn gwneud datganiad. Rwy'n dychmygu y bydd y ddau'n mynd law yn llaw—cyhoeddi'r rhaglen adnewyddedig a'r datganiad—ym mis Gorffennaf eleni, a dyna pryd y caiff yr holl ddogfennau ynglŷn â hynny eu cyhoeddi, er y byddaf yn cyhoeddi'r ymatebion i'r ymgynghoriad cyn hynny. 

Tyfu Llysiau
Growing Vegetables

4. Beth yw strategaeth y Gweinidog ar gyfer cynyddu faint o lysiau a gaiff eu tyfu yng Nghymru? OQ57746

4. What is the Minister’s strategy for increasing the amount of vegetables grown in Wales? OQ57746

Thank you. Welsh Government provides comprehensive support and promotion of vegetable growing in Wales. This includes bespoke training and advice provided by Tyfu Cymru and Farming Connect, and our controlled-environment agriculture prospectus offers advice and encourages investment in this part of the agricultural sector.   

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth cynhwysfawr ac yn hyrwyddo tyfu llysiau yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys hyfforddiant a chyngor pwrpasol a ddarperir gan Tyfu Cymru a Cyswllt Ffermio, ac mae ein prosbectws amaethyddiaeth mewn amgylchedd a reolir yn cynnig cyngor ac yn annog buddsoddi yn y rhan hon o'r sector amaethyddol.   

Thank you very much. We've already rehearsed the disruption to food markets occurring as a result of Brexit and the war in Ukraine, but I just want to focus on what we can do here in Wales, because one of the most important agreements within the co-operation agreement with Plaid Cymru is the extension of free school meals to all primary school children. So, in line with the Welsh Government's foundational economy objectives and our legal obligations under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, what steps are your officials taking to stimulate Welsh horticulture so that local educational authorities can source the extra tonnes of fresh vegetables they're going to need so that they will comply with healthy eating standards, and also help to strengthen local food economies? 

Diolch yn fawr iawn. Rydym eisoes wedi trafod yr aflonyddwch i farchnadoedd bwyd sy'n digwydd o ganlyniad i Brexit a'r rhyfel yn Wcráin, ond hoffwn ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud yma yng Nghymru, oherwydd un o'r cytundebau pwysicaf o fewn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yw darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd. Felly, yn unol ag amcanion economi sylfaenol Llywodraeth Cymru a'n rhwymedigaethau cyfreithiol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, pa gamau y mae eich swyddogion yn eu cymryd i hyrwyddo garddwriaeth yng Nghymru fel y gall awdurdodau addysgol lleol ddod o hyd i'r tunelli ychwanegol o lysiau ffres y bydd eu hangen arnynt er mwyn iddynt allu cydymffurfio â safonau bwyta'n iach, a helpu i gryfhau economïau bwyd lleol hefyd? 

You may have heard the Minister for Finance and Local Government, in her answer to a question around food procurement, which is obviously part of the free school meals and the work that's ongoing around these issues—. The work is being led by Caerphilly County Borough Council, and they're looking at how we can increase supply of Welsh food in school meals. And I mentioned the support that we give to farming, because if pig farming is a very small part of the agriculture sector here in Wales, horticulture is even smaller; it only makes up 1 per cent of the agriculture sector. So, as you know, it's something that I've been very keen to promote, and, to encourage farmers, if they wish to go into the horticulture part of farming, we will offer support. 

I think one of the things that we need to do, if we're going to maximise opportunities for local suppliers and encourage more producers to come forward, is that public procurement needs to change. We really need to move away from that lowest cost in food tenders and make sure that we build in social value and environmental value, and also quality considerations. I think people need to appreciate the value of local provenance. So, this is a piece of work that's currently ongoing, particularly in relation, as you say, to free school meals, which is part of the co-operation agreement. 

Efallai eich bod wedi clywed y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, yn ei hateb i gwestiwn ynghylch caffael bwyd, sy'n amlwg yn rhan o'r prydau ysgol am ddim a'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar y materion hyn—. Mae'r gwaith yn cael ei arwain gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac maent yn edrych ar sut y gallwn gynyddu'r cyflenwad o fwyd o Gymru mewn prydau ysgol. A soniais am y gefnogaeth rydym yn ei rhoi i ffermio, oherwydd os yw ffermio moch yn rhan fach iawn o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru, mae garddwriaeth hyd yn oed yn llai; dim ond 1 y cant o'r sector amaethyddiaeth ydyw. Felly, fel y gwyddoch, mae'n rhywbeth y bûm yn awyddus iawn i'w hyrwyddo, a byddwn yn cynnig cymorth i annog ffermwyr, os ydynt yn dymuno troi at ochr arddwriaethol ffermio. 

Os ydym am fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gyflenwyr lleol ac annog mwy o gynhyrchwyr i fod yn rhan o hyn, credaf mai un o'r pethau sy'n rhaid inni ei wneud yw newid caffael cyhoeddus. Mae gwir angen inni symud oddi wrth y gost isaf mewn tendrau bwyd a sicrhau ein bod yn cynnwys gwerth cymdeithasol a gwerth amgylcheddol, ac ystyriaethau ansawdd hefyd. Rwy'n credu bod angen i bobl werthfawrogi gwerth tarddiad lleol. Felly, mae hwn yn waith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, yn enwedig mewn perthynas â phrydau ysgol am ddim, fel y dywedwch, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio. 

Horticulture in Wales has been in long-term decline, with fewer than 3,000 hectares now under cultivation for potatoes, field vegetables, small fruit and commercial orchards. The number of hectares has halved in 40 years. Now, according to Cardiff University, in order for Wales to produce the amount of fruit and vegetables required to meet nutritional recommendations of five servings a day, 2 per cent of Welsh land area would be required for production. Now, as you know, Minister, I believe that the Welsh Government should reward and encourage our Welsh farmers to continue producing food, and thereby taking us a step closer to being more self-sufficient. So, do you think you could clarify whether the agricultural (Wales) Bill is an opportunity where we could look to boost local food production in Wales, rather than see us become more dependent on imports from outside of Wales for our meat, our dairy, our fruit and our vegetables? Diolch. 

Mae garddwriaeth yng Nghymru wedi bod yn dirywio ers amser, gyda llai na 3,000 hectar bellach yn cael eu trin ar gyfer tatws, llysiau maes, perllannau ffrwythau bach a pherllannau masnachol. Mae nifer yr hectarau wedi haneru mewn 40 mlynedd. Nawr, yn ôl Prifysgol Caerdydd, er mwyn i Gymru gynhyrchu'r ffrwythau a llysiau sydd eu hangen i fodloni argymhellion maethol pump y dydd, byddai angen 2 y cant o arwynebedd tir Cymru i'w gynhyrchu. Nawr, fel y gwyddoch, Weinidog, credaf y dylai Llywodraeth Cymru wobrwyo ac annog ein ffermwyr yng Nghymru i barhau i gynhyrchu bwyd, gan fynd â ni gam yn nes at fod yn fwy hunangynhaliol. Felly, tybed a wnewch chi egluro i ba raddau y mae Bil amaethyddol (Cymru) yn gyfle inni geisio hybu cynhyrchiant bwyd lleol yng Nghymru, yn hytrach na'n gwneud yn fwy dibynnol ar fewnforion o'r tu allan i Gymru ar gyfer ein cig, ein llaeth, ein ffrwythau a'n llysiau? Diolch. 

So, I don't recognise the figures that Janet Finch-Saunders refers to, and, interestingly, I don't know if you were in the Chamber last week when Jenny Rathbone came in with a leek and asked me how many leeks were grown in Wales, so I made sure I had that figure just in case Jenny asked me again today.

Nid wyf yn cydnabod y ffigurau y mae Janet Finch-Saunders yn cyfeirio atynt, ac yn ddiddorol, nid wyf yn gwybod a oeddech yn y Siambr yr wythnos diwethaf pan ddaeth Jenny Rathbone i mewn yn cario cenhinen a gofyn imi faint o gennin sy'n cael eu tyfu yng Nghymru, felly rwyf wedi gwneud yn siŵr fod gennyf y ffigur hwnnw rhag ofn i Jenny ofyn imi eto heddiw.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 14:49:47

What is it?

Beth yw'r ffigur?

Not the individual, but 1,500 tonnes of leeks were grown just by Puffin Produce, and they're hoping to do 50 per cent more again next year. So, I wouldn't say the horticultural sector is in decline. I mentioned in my original answer to Jenny that we published the 'Controlled Environment Agriculture' prospectus in September 2021. It's been really interesting to see the interest in that. I visited a strawberry farm in the Vale of Glamorgan that uses controlled-environment agriculture techniques, and it's very good to see that circular economy approach that they were taking.

Your specific question was around the agriculture Bill. You'll be aware that the sustainable farming scheme is part of the agriculture Bill, and absolutely crucial to the sustainable farming scheme is the way that food is produced, having that sustainable food production, and we will do all we can to assist our farmers. It is different from the basic payment scheme, the sustainable farming scheme. What we will have is our farmers rewarded—the public money they get in bringing forward public goods—and while we've also always said that food isn't a public good, what we will do within the agriculture Bill is promote sustainable food production and pay for it. 

Nid y ffigur unigol, ond tyfwyd 1,500 tunnell o gennin gan Puffin Produce yn unig, ac maent yn gobeithio tyfu 50 y cant yn fwy eto y flwyddyn nesaf. Felly, ni fyddwn yn dweud bod y sector garddwriaethol yn dirywio. Soniais yn fy ateb gwreiddiol i Jenny ein bod wedi cyhoeddi prosbectws 'Amaethyddiaeth mewn Amgylchedd a Reolir' ym mis Medi 2021. Mae wedi bod yn ddiddorol iawn gweld y diddordeb yn hwnnw. Ymwelais â fferm fefus ym Mro Morgannwg sy'n defnyddio technegau amaethyddiaeth mewn amgylchedd a reolir, ac mae'n dda iawn gweld y dull economi gylchol a fabwysiadwyd ganddynt.

Roedd eich cwestiwn penodol yn ymwneud â'r Bil amaethyddiaeth. Fe fyddwch yn gwybod bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn rhan o'r Bil amaethyddiaeth, ac mae'r ffordd y caiff bwyd ei gynhyrchu, sicrhau'r bwyd cynaliadwy hwnnw, yn gwbl hanfodol i'r cynllun ffermio cynaliadwy a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i gynorthwyo ein ffermwyr. Mae'r cynllun ffermio cynaliadwy yn wahanol i gynllun y taliad sylfaenol. Yr hyn a wnawn yw gwobrwyo ein ffermwyr—yr arian cyhoeddus a gânt am ddarparu nwyddau cyhoeddus—ac er ein bod bob amser wedi dweud nad yw bwyd yn nwydd cyhoeddus, yr hyn y byddwn yn ei wneud yn y Bil amaethyddiaeth yw hyrwyddo cynhyrchiant bwyd cynaliadwy a thalu amdano. 

14:50
Adfer Rhywogaethau
Species Recovery

5. Pa rôl y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn ei chwarae yn y broses o adfer rhywogaethau? OQ57743

5. What role will the sustainable farming scheme play in species recovery? OQ57743

Thank you. Responding to the nature emergency is a key objective of our proposed sustainable farming scheme. Future farm support will reward farmers who take action to maintain and create resilient ecosystems. This will help create the conditions that will enable species recovery at farm and landscape scale.

Diolch. Mae ymateb i'r argyfwng natur yn un o amcanion allweddol ein cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Bydd cymorth i ffermydd yn y dyfodol yn gwobrwyo ffermwyr sy'n gweithredu i gynnal a chreu ecosystemau cadarn. Bydd hyn yn helpu i greu'r amodau a fydd yn galluogi inni adfer rhywogaethau ar raddfa fferm a thirwedd.

In a written response to me from the Minister for Climate Change six weeks ago, she said,

'Longer term, the Sustainable Farming Scheme will be an important mechanism and source of funding to address habitat loss and species decline, including some of our iconic farmland birds such as the curlew. Representations from the Gylfinir Cymru Partnership will be considered by the Minister for Rural Affairs, North Wales and Trefnydd as the Sustainable Farming Scheme is developed.'

But, with country-level extinction by 2033 threatened, I hope you'd agree that we don't have time to wait. As it's going to take the best part of a decade for the Wales-wide roll-out of the sustainable farming scheme, how will this help restore populations of rare and vulnerable species like curlew, which need urgent action now if we're not to lose them from Wales? And can the Minister confirm her acceptance of Gylfinir Cymru's request for an on-site meeting with farmers, land managers and Gylfinir Cymru partners to discuss curlew recovery, the wider multiple and multispecies benefits provided, and potentially support policy development like the sustainable farming scheme?

Chwe wythnos yn ôl, mewn ymateb ysgrifenedig i mi, dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd

'Yn fwy hirdymor, bydd y Cynllun Ffermio Cynaliadwy yn fecanwaith pwysig ac yn ffynhonnell arian i fynd i'r afael â cholli cynefinoedd a dirywiad rhywogaethau, gan gynnwys rhai o'n hadar fferm eiconig megis y gylfinir. Bydd sylwadau gan bartneriaeth Gylfinir Cymru yn cael eu hystyried gan y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd wrth i'r Cynllun Ffermio Cynaliadwy gael ei ddatblygu.'

Ond gyda'r bygythiad y byddant wedi diflannu ar lefel gwlad erbyn 2033, rwy'n gobeithio y byddech yn cytuno nad oes gennym amser i aros. Gan y bydd yn cymryd y rhan orau o ddegawd i gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy ledled Cymru, sut y bydd hyn yn helpu i adfer poblogaethau o rywogaethau prin a bregus fel y gylfinir, sy'n galw am weithredu ar frys yn awr os nad ydym yn mynd i'w colli yng Nghymru? Ac a all y Gweinidog gadarnhau ei bod yn derbyn cais Gylfinir Cymru am gyfarfod ar y safle gyda ffermwyr, rheolwyr tir a phartneriaid Gylfinir Cymru i drafod adferiad y gylfinir, y manteision lluosog ac amlrywogaethol ehangach, a chefnogi datblygu polisi fel y cynllun ffermio cynaliadwy o bosibl?

Thank you. Well, as we are already in the middle of a climate and nature emergency, you're quite right that we don't have time to play with. So, I wouldn't want people to think we were just waiting for the sustainable farming scheme to come in relation to protecting our species, and the Member will be very well aware of many schemes that now sit within the Minister for Climate Change's portfolio—the sustainable management scheme, for instance, which is already improving the resilience of our ecosystems, it's enhancing our biodiversity, and of course it's tackling climate change. There's been significant funding—I think it's about £235 million—already gone into around 50 projects across Wales. We've also got the national peatland action programme, which is helping increase the ecosystem resilience of our Welsh peatland. So, what the sustainable farming scheme will be looking at is the good practice from these schemes and building on that. 

Diolch. Wel, gan ein bod eisoes ynghanol argyfwng hinsawdd a natur, rydych yn llygad eich lle nad oes gennym amser i'w wastraffu. Felly, ni fyddwn eisiau i bobl feddwl ein bod yn aros i'r cynllun ffermio cynaliadwy ymddangos cyn diogelu ein rhywogaethau, a bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn o lawer o gynlluniau sydd bellach yn rhan o bortffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd—y cynllun rheoli cynaliadwy, er enghraifft, sydd eisoes yn gwella cadernid ein hecosystemau, mae'n gwella ein bioamrywiaeth, ac wrth gwrs mae'n mynd i'r afael â newid hinsawdd. Mae cyllid sylweddol—oddeutu £235 miliwn, rwy'n credu—eisoes wedi'i ddarparu i oddeutu 50 o brosiectau ledled Cymru. Mae gennym hefyd y rhaglen weithredu genedlaethol ar fawndiroedd, sy'n helpu i gynyddu cadernid ecosystemau ein mawndiroedd yng Nghymru. Felly, bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn edrych ar arferion da y cynlluniau hyn ac yn adeiladu arnynt. 

Safonau Iechyd a Lles Anifeiliaid
Animal Health and Welfare Standards

6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â sefydliadau partner i sicrhau bod safonau iechyd a lles anifeiliaid yn cael eu cynnal? OQ57745

6. How is the Welsh Government engaging with partner organisations to ensure animal health and welfare standards are being upheld? OQ57745

Thank you. Partnership working is a key principle of our Wales animal health and welfare framework. The Welsh Government works collaboratively with a wide range of stakeholders, including animal keepers, local authorities and delivery agencies to raise standards of animal health and welfare in Wales.

Diolch. Mae gweithio mewn partneriaeth yn un o egwyddorion allweddol ein fframwaith iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio ag ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys ceidwaid anifeiliaid, awdurdodau lleol ac asiantaethau cyflawni i godi safonau iechyd a lles anifeiliaid yng Nghymru.

Thank you, Minister. It's welcome to see initiatives such as the ban on the third party sales of puppies and kittens—Lucy's law—coming into effect, but this is also increasing the inspection and enforcement roles of our Welsh councils. How is Welsh Government supporting councils to fulfil these functions, and is there any role for providing similar statutory responsibilities to, for example, the RSPCA so that they can also play their part?

Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n croesawu'r ffaith bod cynlluniau megis y gwaharddiad ar werthu cŵn bach a chathod bach gan drydydd partïon—cyfraith Lucy—yn dod i rym, ond mae hyn hefyd yn cynyddu rolau arolygu a gorfodi ein cynghorau yng Nghymru. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo cynghorau i gyflawni'r swyddogaethau hyn, ac a oes unrhyw rôl i ddarparu cyfrifoldebau statudol tebyg i'r RSPCA, er enghraifft, fel y gallant hwy hefyd wneud eu rhan?

Thank you. So, in relation to the final part of your question, there is no role for granting powers to the RSPCA under the Animal Welfare Act 2006. That is something that I'm looking at alongside other animal health and welfare issues. In relation to your question around supporting local authorities, at the time we brought forward the regulations to which you refer, we looked at the impacts of them on local authorities, and, from a financial point of view, commercial sellers were previously required to apply for a licence from a local authority and they were subject to ongoing inspections. But, in the way we shaped the new regulations, it was anticipated those who are eligible to trade and meet the required standards for licensing will continue to operate and only sell directly to their customers. Those who were ineligible would then cease to trade, and on that basis there would be no, or there shouldn't be, additional financial burden to local authorities. They will be able to set the new licence fee, and the fee that they set should be enough to meet the anticipated cost of registration, inspection and enforcement.

Diolch. Mewn perthynas â rhan olaf eich cwestiwn, nid oes rôl i roi pwerau i'r RSPCA o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006. Mae hwnnw'n rhywbeth rwy'n edrych arno ochr yn ochr â materion iechyd a lles anifeiliaid eraill. Ar eich cwestiwn ynghylch cefnogi awdurdodau lleol, pan gyflwynwyd y rheoliadau y cyfeiriwch atynt, fe wnaethom edrych ar eu heffeithiau ar awdurdodau lleol, ac o safbwynt ariannol, yn y gorffennol, roedd yn ofynnol i werthwyr masnachol wneud cais am drwydded gan awdurdod lleol ac roeddent yn destun arolygiadau parhaus. Ond yn y ffordd y gwnaethom lunio'r rheoliadau newydd, rhagwelwyd y bydd y rhai sy'n gymwys i fasnachu ac sy'n bodloni'r safonau gofynnol ar gyfer trwyddedu yn parhau i weithredu ac y byddent ond yn gwerthu'n uniongyrchol i'w cwsmeriaid. Byddai'r rhai anghymwys yn peidio â masnachu wedyn, ac ar y sail honno ni fyddai, neu ni ddylai fod baich ariannol ychwanegol i awdurdodau lleol. Byddant yn gallu pennu ffi newydd y drwydded, a dylai'r ffi a bennir fod yn ddigon i dalu cost ddisgwyliedig cofrestru, arolygu a gorfodi.

14:55

Minister, while there is a need to ensure all organisations adhere to animal health and welfare standards, of course, I think many ventures need more of a carrot and less of a stick approach. Ventures such as sanctuaries and rescue rehoming centres should be subject to regulation, but the vast majority do uphold the strictest animal welfare standards. Many animal shelters have struggled during the pandemic as funding sources have dried up, which can have a detrimental impact on their ability to care for abandoned pets. Minister, what more can your Government do to ensure animal shelters and sanctuaries, such as the excellent Pet Rescue Welfare Association in Dyserth, are supported financially? Thank you.

Weinidog, er bod angen sicrhau bod pob sefydliad yn glynu wrth safonau iechyd a lles anifeiliaid wrth gwrs, credaf fod llawer o fentrau angen cael eu hannog yn hytrach na'u gwthio. Dylai mentrau fel llochesau a chanolfannau achub ac ailgartrefu fod yn ddarostyngedig i reoliadau, ond mae'r mwyafrif llethol yn cynnal y safonau lles anifeiliaid mwyaf llym. Mae llawer o lochesi anifeiliaid wedi cael trafferth yn ystod y pandemig wrth i ffynonellau ariannu sychu, rhywbeth a all gael effaith andwyol ar eu gallu i ofalu am anifeiliaid anwes a adawyd. Weinidog, beth arall y gall eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod llochesi anifeiliaid, megis y gymdeithas ragorol yn Nyserth sy'n achub anifeiliaid anwes, yn cael eu cefnogi'n ariannol? Diolch.

Thank you. Well, you'll be aware that many organisations, not just within my portfolio, suffered due to the pandemic, and we did all we could to support them, particularly financially. I've been very fortunate to visit many charities and organisations and sanctuaries in my time in this portfolio, and I think one of the things we are certainly looking at is what regulations are required in relation to sanctuaries.

Diolch. Wel, fe fyddwch yn gwybod bod llawer o sefydliadau, nid yn unig o fewn fy mhortffolio i, wedi dioddef oherwydd y pandemig, a gwnaethom bopeth yn ein gallu i'w cefnogi, yn enwedig yn ariannol. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i ymweld â llawer o elusennau a sefydliadau a llochesau yn ystod fy nghyfnod yn y portffolio hwn, a chredaf mai un o'r pethau yr ydym yn sicr yn edrych arno yw pa reoliadau sydd eu hangen mewn perthynas â llochesau.

Bwyd a Diod Lleol
Locally Sourced Food and Drink

7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael o fewn Llywodraeth Cymru ac yn allanol i sicrhau bod bwyd a diod lleol ar gael mewn ysgolion, cartrefi gofal ac ysbytai? OQ57733

7. What discussions has the Minister had within the Welsh Government and externally to ensure locally sourced food and drink are available in schools, care homes and hospitals? OQ57733

I've had discussions with Cabinet colleagues and continue to work with local authorities and health boards to ensure food and drink sourced from local suppliers is available in schools, hospitals and care homes.

Rwyf wedi cael trafodaethau gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ac rwy'n parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a byrddau iechyd i sicrhau bod bwyd a diod gan gyflenwyr lleol ar gael mewn ysgolion, ysbytai a chartrefi gofal.

Diolch yn fawr, Weinidog. As we're reminded often by Jenny Rathbone, there are so many positives from rebuilding a local food economy: it creates jobs, it's great for the environment also, and there are so many excellent business opportunities here, as the local demand far exceeds the local supply at the moment. We've been reminded again, haven't we, recently about the importance of not being over-reliant on importing food to this country. Young people need to be given the opportunity to remain within their communities and to be supported by public sector organisations. Now, my friend Rhun ap Iorwerth gave a shout out to cyngor Ynys Môn, my friend Llyr Gruffydd mentioned cyngor Caerfyrddin and Cyngor Gwynedd. Well, Llywydd, I'm going to mention cyngor Ceredigion now, because there's a great example where the Plaid Cymru-led cyngor Ceredigion made sure that all their food parcels to vulnerable people during the COVID pandemic were the best of local produce. And I welcome the important commitment in the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government that free school meals will use locally produced ingredients, benefiting farms and local businesses across Wales. I'm sure we can all agree there's more to be done, so could you please give us an update on the issue and how we can ensure that locally sourced food is available and encouraged across Wales in all sectors? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Weinidog. Fel y cawn ein hatgoffa'n aml gan Jenny Rathbone, mae cynifer o bethau cadarnhaol yn deillio o ailadeiladu economi fwyd leol: mae'n creu swyddi, mae'n wych i'r amgylchedd hefyd, ac mae cymaint o gyfleoedd busnes rhagorol yma, gan fod y galw lleol yn llawer mwy na'r cyflenwad lleol ar hyn o bryd. Rydym wedi cael ein hatgoffa eto yn ddiweddar, onid ydym, am bwysigrwydd peidio â bod yn orddibynnol ar fewnforio bwyd i'r wlad hon. Mae angen rhoi cyfle i bobl ifanc aros yn eu cymunedau a chael eu cefnogi gan sefydliadau'r sector cyhoeddus. Nawr, roedd fy nghyfaill Rhun ap Iorwerth yn canmol cyngor Ynys Môn, soniodd fy nghyfaill Llyr Gruffydd am gyngor Caerfyrddin a Chyngor Gwynedd. Wel, Lywydd, rwyf am sôn am gyngor Ceredigion yn awr, oherwydd mae yna enghraifft wych pan wnaeth cyngor Ceredigion, dan arweiniad Plaid Cymru, yn siŵr mai'r cynnyrch lleol gorau a gâi ei gynnwys yn eu holl barseli bwyd i bobl agored i niwed yn ystod y pandemig COVID. Ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad pwysig yn y cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru y bydd prydau ysgol am ddim yn defnyddio cynhwysion a gynhyrchir yn lleol, er budd i ffermydd a busnesau lleol ledled Cymru. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno bod mwy i'w wneud, felly a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y mater a sut y gallwn sicrhau bod bwyd lleol ar gael ac yn cael ei annog ledled Cymru ym mhob sector? Diolch yn fawr.

You took me back a couple of years then to some sleepless nights around the food boxes at the start of the COVID pandemic. It was a great piece of work, and I certainly do pay tribute to Ceredigion council. They were tenacious in making sure that they used local food, and I think it was a great example of what we can do to support our fantastic Welsh food and drink producers far more.

You will have heard the Minister for Finance and Local Government mention the work that she's doing from a procurement point of view in relation to increasing supply of Welsh food into our school meals, for instance, through the Welsh public sector food frameworks that Caerphilly council have led on, and last summer I attended a meeting to see what more we could do to get Welsh food and drink into our hospitals. I'm really pleased to see that that work continues to be taken forward.

But I go back to what I was saying to Jenny Rathbone, really. We just need to change, I think, the way we think about tendering for food, and it doesn't have to be the cheapest. Again, Rebecca Evans referred to the fact that we're struggling to get a poultry supplier for our public services food provision here in Wales. So, there's a significant piece of work to do. I know that, as part of the co-operation agreement, we're looking at how we do it for free school meals, but I think we need to do it across the wider public sector too.

Rydych wedi mynd â fi yn ôl ddwy flynedd i'r nosweithiau di-gwsg oherwydd y blychau bwyd ar ddechrau'r pandemig COVID. Roedd yn waith gwych, ac rwy'n sicr yn talu teyrnged i gyngor Ceredigion. Fe wnaethant weithio'n ddygn i sicrhau eu bod yn defnyddio bwyd lleol, a chredaf ei bod yn enghraifft wych o'r hyn y gallwn ei wneud i gefnogi ein cynhyrchwyr bwyd a diod rhagorol o Gymru yn llawer gwell.

Fe fyddwch wedi clywed y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn sôn am y gwaith y mae'n ei wneud ar gaffael mewn perthynas â chynyddu'r cyflenwad bwyd o Gymru yn ein prydau ysgol, er enghraifft drwy fframweithiau bwyd sector cyhoeddus Cymru y mae cyngor Caerffili wedi arwain arnynt, a'r haf diwethaf bûm mewn cyfarfod i weld beth arall y gallem ei wneud i ddarparu bwyd a diod o Gymru yn ein hysbytai. Rwy'n falch iawn o weld bod y gwaith hwnnw'n parhau i gael ei ddatblygu.

Ond rwy'n mynd yn ôl at yr hyn a ddywedais wrth Jenny Rathbone, a dweud y gwir. Rwy'n credu bod angen inni newid y ffordd yr ydym yn meddwl am dendro am fwyd, ac nid oes rhaid dewis yr opsiwn rhataf. Unwaith eto, cyfeiriodd Rebecca Evans at y ffaith ein bod yn ei chael hi'n anodd cael cyflenwr dofednod ar gyfer darpariaeth fwyd ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Felly, mae gwaith sylweddol i'w wneud. Gwn ein bod, fel rhan o'r cytundeb cydweithio, yn edrych ar sut y'i gwnawn ar gyfer prydau ysgol am ddim, ond credaf fod angen inni ei wneud ar draws y sector cyhoeddus ehangach hefyd.

15:00

Some months ago, Minister, I raised with you the Bill that went through the National Assembly of France about local procurement and in particular setting targets for supermarkets to source local produce. My colleague Peter Fox has his Bill going through the Senedd at the moment. You said you would go away and look at that piece of legislation that has now been passed in the National Assembly of France. It does seem to be a vehicle that can make a genuine difference. I've been here now nearly 15 or 16 years—I know it doesn't look like that—[Laughter.]—and I never hear anyone dissenting about supporting local produce, but the reality is there have been nips and tucks here and there but no overall momentum behind this, and I do think a legislative proposal such as the French put through and such as my colleague Peter Fox has brought forward would make a real difference in this particular area. 

Rai misoedd yn ôl, Weinidog, codais y Bil gyda chi a aeth drwy Gynulliad Cenedlaethol Ffrainc ac a oedd yn ymwneud â chaffael lleol, ac yn benodol â gosod targedau i archfarchnadoedd gyrchu cynnyrch lleol. Mae Bil fy nghyd-Aelod Peter Fox yn mynd drwy’r Senedd ar hyn o bryd. Fe ddywedoch chi y byddech yn edrych ar y ddeddfwriaeth honno sydd bellach wedi'i phasio yng Nghynulliad Cenedlaethol Ffrainc. Ymddengys ei fod yn gyfrwng a all wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Rwyf wedi bod yma ers bron i 15 neu 16 mlynedd bellach—gwn nad yw’n edrych fel hynny—[Chwerthin.]—ac nid wyf byth yn clywed unrhyw un yn anghytuno ynglŷn â chefnogi cynnyrch lleol, ond y gwir amdani yw bod mân welliannau wedi'u gwneud yma ac acw, ond nid oes unrhyw fomentwm cyffredinol y tu ôl i hyn, a chredaf y byddai cynnig deddfwriaethol fel yr un a gyflwynwyd gan y Ffrancwyr ac fel y mae fy nghyd-Aelod Peter Fox wedi'i gyflwyno yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn y maes penodol hwn.

I think I've been here for the same amount of time, so I'm saying nothing. [Laughter.]

Credaf fy mod wedi bod yma am yr un faint o amser, felly nid wyf yn dweud dim. [Chwerthin.]

You look better than me. [Laughter.]

Rydych chi'n edrych yn well na fi. [Chwerthin.]

We did look at that piece of legislation, and certainly in discussions I've had with Peter Fox—because, as you know, I didn't support Peter's Bill, however we are bringing forward the community food strategy. So, I think Peter has got some really good ideas that we want to incorporate in the community food strategy, and we did look, as you say, at that piece of legislation. And you're right, not many people do dissent from, 'We must do more, we must use more local produce et cetera', but I do think we need to change that mindset around what I said in earlier answers around it has to be the cheapest tender. We don't want to see cheap meat flood in; we want to see the quality meat that we have here in Wales, but people have to recognise that that does sometimes cost more. So, I think it is about changing that mindset, but, certainly, as we take forward the community food strategy, I actually don't think we need a change in legislation, I think we have the tools already to do that. But we are looking very closely at what Peter is suggesting, along with Plaid Cymru as part of the co-operation agreement, in relation to the community food strategy.

Fe wnaethom edrych ar y ddeddfwriaeth honno, ac yn sicr, mewn trafodaethau a gefais gyda Peter Fox—oherwydd, fel y gwyddoch, ni chefnogais Fil Peter, ond rydym yn cyflwyno'r strategaeth bwyd cymunedol. Felly, credaf fod gan Peter syniadau da iawn yr ydym yn awyddus i'w hymgorffori yn y strategaeth bwyd cymunedol, ac fe wnaethom edrych, fel y dywedwch, ar y ddeddfwriaeth honno. Ac rydych yn llygad eich lle, nid oes llawer o bobl yn anghytuno â, 'Mae'n rhaid inni wneud mwy, mae'n rhaid inni ddefnyddio mwy o gynnyrch lleol ac ati', ond credaf fod angen inni newid y meddylfryd hwnnw y soniais amdano mewn atebion cynharach sy'n mynnu bod yn rhaid mynd am y tendr rhataf. Nid ydym yn dymuno cael ein gorlethu â chig rhad; rydym am weld y cig o safon sydd gennym yma yng Nghymru, ond mae’n rhaid i bobl gydnabod bod hynny weithiau’n costio mwy. Felly, credaf fod hyn yn ymwneud â newid y meddylfryd hwnnw, ond yn sicr, wrth inni fwrw ymlaen â’r strategaeth bwyd cymunedol, ni chredaf fod angen newid y ddeddfwriaeth, credaf fod gennym yr offer i wneud hynny yn barod. Ond rydym yn edrych yn fanwl iawn ar yr hyn y mae Peter yn ei awgrymu, ynghyd â Phlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithio, mewn perthynas â'r strategaeth bwyd cymunedol.

Y Cynllun Ffermio Cynaliadwy
The Sustainable Farming Scheme

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun ffermio cynaliadwy? OQ57759

8. Will the Minister provide an update on the sustainable farming scheme? OQ57759

The sustainable farming scheme will reward active farmers who take actions to meet the challenges of the climate and nature emergencies alongside the sustainable production of food. I intend to publish an outline of the proposed sustainable farming scheme this summer and launch our second phase of co-design.

Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn gwobrwyo ffermwyr actif sy’n rhoi camau ar waith i fynd i'r afael â heriau’r argyfyngau hinsawdd a natur ochr yn ochr â chynhyrchu bwyd yn gynaliadwy. Rwy’n bwriadu cyhoeddi amlinelliad o’r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yr haf hwn a lansio ail gam ein proses gydlunio.

Thank you for that answer. Wales's agricultural industry is, of course, facing an uncertain future with the Australian free trade agreement being given the go-ahead last December. I've mentioned many times in this Chamber that I believe that that agreement has the potential to lower welfare standards here in Wales and the rest of the UK. The unrestricted importation of lower welfare products from countries like Australia could result in intense competition between imported products and those produced here in Wales. It's crucial that farmers are not required to cut costs and sacrifice animal welfare to compete with those cheaper imports. We know that production methods with higher welfare standards are often more expensive than more intensive farming systems, but they're also reflected in the costs that consumers will be asked to pay. The sustainable farming scheme provides, in my view, a fantastic opportunity to reward farmers who produce food to a higher welfare standard. Minister, what consideration have you made to how you can incentivise higher welfare standards in farming under the sustainable farming scheme?

Diolch am eich ateb. Mae diwydiant amaethyddol Cymru, wrth gwrs, yn wynebu dyfodol ansicr wedi i gytundeb masnach rydd Awstralia gael ei gymeradwyo fis Rhagfyr diwethaf. Rwyf wedi sôn sawl tro yn y Siambr hon fy mod yn credu bod perygl i'r cytundeb hwnnw ostwng safonau lles yma yng Nghymru a gweddill y DU. Gallai mewnforio cynhyrchion â safonau lles is yn ddigyfyngiad o wledydd fel Awstralia arwain at gystadleuaeth ffyrnig rhwng cynhyrchion sy’n cael eu mewnforio a’r rheini a gynhyrchir yma yng Nghymru. Mae'n hollbwysig nad yw'n ofynnol i ffermwyr dorri costau ac aberthu lles anifeiliaid er mwyn gallu cystadlu â'r mewnforion rhatach hynny. Gwyddom fod dulliau cynhyrchu â safonau lles uwch yn aml yn ddrytach na systemau ffermio dwysach, ond cânt eu hadlewyrchu hefyd yn y costau y gofynnir i ddefnyddwyr eu talu. Mae’r cynllun ffermio cynaliadwy yn rhoi cyfle gwych, yn fy marn i, i wobrwyo ffermwyr sy’n cynhyrchu bwyd o safon lles uwch. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i sut y gallwch gymell safonau lles uwch mewn ffermio o dan y cynllun ffermio cynaliadwy?

I think the Member makes a very important point: the agricultural sector has and is facing a very uncertain time because of leaving the European Union, because of the cumulative impacts of free trade agreements. You mentioned Australia particularly, which does have lower environmental and animal welfare and health standards than we do. So, I think this is a piece of work—. We haven't just waited for the sustainable farming scheme, although, I think you're right, it's a great opportunity to reward our active farmers in a way that the basic payment scheme didn't do. But we've already been working with the agricultural sector over the past five years to make sure that we support them to ensure their standards are very high. Sustainable food production is absolutely an important part of the sustainable farming scheme. 

Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn: mae’r sector amaethyddol wedi wynebu, ac yn dal i wynebu cyfnod ansicr iawn o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd effeithiau cronnol y cytundebau masnach rydd. Fe sonioch chi yn benodol am Awstralia, sydd â safonau amgylcheddol a safonau lles ac iechyd anifeiliaid is nag sydd gennym ni. Felly, credaf fod hwn yn waith—. Rydym wedi gwneud mwy na dim ond aros am y cynllun ffermio cynaliadwy, er y credaf eich bod yn iawn, mae’n gyfle gwych i wobrwyo ein ffermwyr actif mewn modd nad oedd cynllun y taliad sylfaenol yn ei wneud. Ond rydym eisoes wedi bod yn gweithio gyda’r sector amaethyddol dros y pum mlynedd diwethaf i wneud yn siŵr ein bod yn eu cefnogi i sicrhau bod eu safonau’n uchel iawn. Mae cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn sicr yn rhan bwysig o’r cynllun ffermio cynaliadwy.

Yn olaf, cwestiwn 9, John Griffiths.

Finally, question 9, John Griffiths.

Would you like to withdraw?

A hoffech dynnu'n ôl?

15:05

Perhaps I would, actually, Llywydd.

Efallai yr hoffwn, a dweud y gwir, Lywydd.

Ni ofynnwyd cwestiwn 9 [OQ57741].

Question 9 [OQ57741] not asked.

Cwestiwn 10 [OQ57736] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 11, Joel James.

Question 10 [OQ57736] is withdrawn. Question 11, Joel James.

Amaethyddiaeth a Gefnogir gan y Gymuned
Community-supported Agriculture

11. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned? OQ57752

11. How does the Welsh Government support community supported agriculture? OQ57752

The Welsh Government is committed to a sustainable agricultural sector and food chain that helps to underpin the wider rural economy. Support is available for community-supported agriculture through the Welsh Government rural communities rural development programme under the co-operation and supply-chain development scheme and LEADER.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sector amaethyddol cynaliadwy a chadwyn fwyd sy’n helpu i gynnal yr economi wledig ehangach. Mae cymorth ar gael ar gyfer amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned drwy raglen datblygu gwledig cymunedau gwledig Llywodraeth Cymru o dan y cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio a LEADER.

Thank you, Minister. As you may already be aware, the majority of community-supported agriculture projects are based on small areas of land, with many of them being under 3 hectares in size. As such, they have, historically, been ineligible for financial support from mainstream agricultural policies, including basic payment schemes and Glastir, and those that are eligible have, unfortunately, benefited very little from a system based on holding area payments.

Now that the UK has left the EU and is no longer bound by the common agricultural policy, there is the opportunity to better support community agricultural and other community food businesses at an appropriate level to the public goods they deliver. As the Minister will no doubt recognise, helping to develop community agricultural projects through direct funding would fit well within the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and so is very much in the Welsh Government's interest. Therefore, can the Minister outline what proposals the Government are intending in order to make available finances specifically for the benefit of community-supported agriculture? Thank you.

Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch eisoes o bosibl, mae'r rhan fwyaf o brosiectau amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned yn seiliedig ar ddarnau bach o dir, gyda llawer ohonynt yn llai na 3 hectar o ran maint. Fel y cyfryw, yn hanesyddol, maent wedi bod yn anghymwys ar gyfer cael cymorth ariannol drwy'r polisïau amaethyddol prif ffrwd, gan gynnwys cynlluniau taliad sylfaenol a Glastir, ac yn anffodus, ychydig iawn y mae’r rheini sy’n gymwys wedi elwa o system sy’n seiliedig ar daliadau arwynebedd daliad.

Gan fod y DU bellach wedi gadael yr UE ac nad yw wedi’i rhwymo bellach gan y polisi amaethyddol cyffredin, mae cyfle yn awr i gefnogi busnesau amaethyddol cymunedol a busnesau bwyd cymunedol eraill yn well ar lefel briodol i’r nwyddau cyhoeddus y maent yn eu darparu. Fel y bydd y Gweinidog yn cydnabod, mae'n siŵr, byddai helpu i ddatblygu prosiectau amaethyddol cymunedol drwy gyllid uniongyrchol yn cyd-fynd yn dda â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac felly byddai o fudd mawr i Lywodraeth Cymru. Felly, a all y Gweinidog amlinellu pa gynigion y mae’r Llywodraeth yn bwriadu eu gwneud i sicrhau bod cyllid ar gael yn benodol er budd amaethyddiaeth a gefnogir gan y gymuned? Diolch.

Thank you. I think the work of community-supported farms absolutely provides tangible benefits to many people's lives, and it's really important that if we can support them and, if they want to meet our aims, that we're able to do so. The public money for public goods, which will be part of the sustainable farming scheme, will absolutely fit into community-supported farms. Also, I referred in earlier answers to the community food strategy that we're developing and, again, I think that's got the potential to deliver many benefits for the smaller community-supported farms. For me, it's really important that an active farmer, from a farm of whatever size, is able to access the sustainable farming scheme. And as we go through that co-design, what we want to make sure is that every type of farm, every size of farm, right across Wales, is eligible to apply.

Diolch. Credaf fod gwaith ffermydd a gefnogir gan y gymuned yn darparu manteision gwirioneddol i fywydau llawer o bobl, ac mae'n bwysig iawn, os gallwn eu cefnogi, ac os ydynt yn dymuno cyflawni ein nodau, ein bod yn gallu gwneud hynny. Bydd arian cyhoeddus am nwyddau cyhoeddus, a fydd yn rhan o’r cynllun ffermio cynaliadwy, yn sicr yn gydnaws â ffermydd a gefnogir gan y gymuned. Hefyd, cyfeiriais mewn atebion cynharach at y strategaeth bwyd cymunedol yr ydym yn ei datblygu, ac unwaith eto, credaf fod ganddi botensial i sicrhau llawer o fanteision i'r ffermydd llai a gefnogir gan y gymuned. I mi, mae’n wirioneddol bwysig fod ffermwr actif, beth bynnag yw maint ei fferm, yn gallu cymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy, ac wrth inni fynd drwy’r broses gydlunio, rydym am sicrhau bod pob math o fferm, a ffermydd o bob maint, ledled Cymru, yn gymwys i wneud cais.

I'm catching people out, left, right and centre at the moment. I would have called Andrew R.T. Davies now if he was in the Chamber. So, we'll bring your question session to an end. You've reached question 12 by Members supporting you in allowing that to happen by not being ready. Okay, fine.

Rwy’n dal pobl allan o bob tu ar hyn o bryd. Byddwn wedi galw ar Andrew R.T. Davies yn awr pe bai yn y Siambr. Felly, down â'ch sesiwn gwestiynau i ben. Rydych wedi cyrraedd cwestiwn 12 gan fod yr Aelodau wedi caniatáu i hynny ddigwydd drwy beidio â bod yn barod. Iawn.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Cwestiwn amserol fydd nesaf. Mae'r cwestiwn heddiw i'w ateb gan y Gweinidog iechyd ac i'w ofyn gan Rhun ap Iorwerth.

We'll move now to the topical question. The question today is to be answered by the Minister for health and to be asked by Rhun ap Iorwerth.

Gwasanaethau Fasgwlaidd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr
Betsi Cadwaladr University Health Board's Vascular Services

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar benderfynaid Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i ddynodi gwasanaethau fasgwlaidd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr fel gwasanaeth sydd angen gwelliant sylweddol? TQ605

1. Will the Minister make a statement on Healthcare Inspectorate Wales's decision to designate Betsi Cadwaladr University Health Board's vascular services as a service requiring significant improvement? TQ605

Diolch yn fawr. I welcome the intervention announced by Healthcare Inspectorate Wales today. The escalation of the vascular service within Betsi Cadwaladr University Health Board to a service requiring significant improvement supports the strong steer I gave on 16 February 2022 that the health board needs to address the service issues with immediate effect.

Diolch yn fawr. Rwy'n croesawu'r ymyriad a gyhoeddwyd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru heddiw. Mae uwchgyfeirio'r gwasanaeth fasgwlaidd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i fod yn wasanaeth y mae angen ei wella’n sylweddol yn cefnogi’r argymhelliad cryf a roddais ar 16 Chwefror 2022 fod angen i’r bwrdd iechyd fynd i’r afael â materion yn y gwasanaeth ar unwaith.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i'r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog. Mae'r cyhoeddiad a'r datganiad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn sobri rhywun. Os darllenwch chi ganllawiau yr arolygiaeth, mae'n egluro'r broses maen nhw'n ei dilyn wrth roi gwasanaeth yn y categori o fod eisiau gwelliant sylweddol. Mae'n egluro eu bod nhw'n gorff sy'n mynnu gweithredu pan fyddan nhw'n gweld bod safonau ddim yn cael eu cyrraedd.  

Thank you very much to the Minister. The announcement and the statement by Healthcare Inspectorate Wales is sobering. If you read the guidance for the inspectorate, they describe the process that they follow in placing an organisation under significant improvement. It's a body that requires action when standards aren't reached.

HIW tells us that this escalation process ensures that focused and rapid action can be taken by a range of stakeholders to ensure that safe and effective care is being provided. So, let's pause on that word 'safe'. HIW has put this escalation measure in place because the royal college of surgeons report identified a number of concerns that we believe indicate a clear risk to patients using the vascular service. Now, vascular patients have been put at risk because of poor management, just as mental health patients' lives have been put at risk through a number of scandals within the same health board. I genuinely feel for those trying to put things right and being knocked back time and time again. Now, this appears to me to be more special-ish measures, but I question if this process of escalation is enough in itself. So, I repeat my call today: put vascular services in Betsi Cadwaladr University Health Board in the highest possible level of special measures you have, and do so with the patient in mind—those whose faith in their local health board has been rocked to the core, those in the furthest reaches of the north-west who've been left at vast distances from core services by the centralisation at Ysbyty Glan Clwyd and who must see the strengthening of services accessible to them.

Now, I don't want reorganisation any more than the Minister does, but this again smacks of a health board that is too large, too unwieldy to be run effectively, and too distant from the people it serves. Episode after episode, such as the one we're discussing today, mean that the redesigning of health services across the north has to be left on the table. So, will it be that, or will Government at least bring back special measures for vascular services to show you're serious about resolving things within the current structures?

Dywed AGIC wrthym fod y broses uwchgyfeirio hon yn sicrhau y gall ystod o randdeiliaid gymryd camau penodol a chyflym i sicrhau bod gofal diogel ac effeithiol yn cael ei ddarparu. Felly, gadewch inni oedi gyda'r gair hwnnw, 'diogel'. Mae AGIC wedi rhoi’r mesur uwchgyfeirio hwn ar waith am fod adroddiad coleg brenhinol y llawfeddygon wedi nodi nifer o bryderon sydd, yn ein barn ni, yn dangos risg amlwg i gleifion sy’n defnyddio’r gwasanaeth fasgwlaidd. Nawr, mae cleifion fasgwlaidd wedi’u rhoi mewn perygl oherwydd rheolaeth wael, yn union fel y mae bywydau cleifion iechyd meddwl wedi’u rhoi mewn perygl drwy nifer o sgandalau o fewn yr un bwrdd iechyd. Rwy'n teimlo o ddifrif dros y rheini sy'n ceisio unioni pethau ac yn cael eu bwrw i lawr dro ar ôl tro. Nawr, mae'r rhain yn edrych i mi fel mesurau lled-arbennig, ond rwy'n cwestiynu a yw'r broses hon o uwchgyfeirio yn ddigon ynddi'i hun. Felly, ailadroddaf fy ngalwad heddiw: rhowch wasanaethau fasgwlaidd ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar y lefel uchaf bosibl o fesurau arbennig sydd gennych, a gwnewch hynny gyda'r claf mewn golwg—y rheini y mae eu ffydd yn eu bwrdd iechyd lleol wedi'i dinistrio, y rheini ym mhellafion y gogledd-orllewin sy'n bell iawn o'r gwasanaethau craidd o ganlyniad i'w canoli yn Ysbyty Glan Clwyd a'r bobl y mae'n rhaid cryfhau'r gwasanaethau sy'n hygyrch iddynt.

Nawr, nid wyf yn dymuno gweld ad-drefnu fwy nag y mae’r Gweinidog, ond mae hyn unwaith eto'n awgrymu bwrdd iechyd sy’n rhy fawr, sy'n rhy anhylaw i gael ei redeg yn effeithiol, ac sy'n rhy bell oddi wrth y bobl y mae’n eu gwasanaethu. Mae digwyddiad ar ôl digwyddiad, fel yr un yr ydym yn ei drafod heddiw, yn golygu bod yn rhaid gadael y gwaith o ailgynllunio gwasanaethau iechyd ar draws y gogledd ar y bwrdd. Felly, ai felly fydd hi, neu a fydd y Llywodraeth o leiaf yn dod â mesurau arbennig yn ôl ar gyfer gwasanaethau fasgwlaidd i ddangos eich bod o ddifrif ynglŷn â datrys pethau o fewn y strwythurau presennol?

15:10

Diolch yn fawr, Rhun. I've said, and I'll say it again, that the vascular services and the services offered in Betsi are not at an acceptable standard. I did issue a written statement on 3 February following that report by the royal college of surgeons, and it was very disappointing to find that there were some really fundamental and basic things that were not being done—deficiencies in care, record keeping, consent taking, following up, all of these things that you would assume are basic things that happen in every department within the care service. So, I have been clear that I have given the board three months—and let's not forget that it was the board itself that called in the royal college of surgeons, so they did see that there was a problem. They took the initiative, they have looked at those 22 recommendations and they've put an action plan in place now. Now, I have made it clear that they've got three months to address these issues, and that has started already, and it's very clear to me that I will be receiving monthly updates from the health board, and if significant progress has not been made in those three months, I will require escalation measures or oversight, and we will convene a special tripartite meeting to consider that. I did receive the first update on Monday, and I'll be meeting with the chair of the health board to discuss this in more detail this coming Friday.

Diolch yn fawr, Rhun. Rwyf wedi dweud, ac fe’i dywedaf eto, nad yw’r gwasanaethau fasgwlaidd a’r gwasanaethau a gynigir ym mwrdd Betsi Cadwaladr o safon dderbyniol. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 3 Chwefror yn dilyn yr adroddiad gan goleg brenhinol y llawfeddygon, ac roedd yn siomedig iawn clywed bod rhai pethau hanfodol a sylfaenol iawn nad oeddent yn digwydd—diffygion o ran gofal, cadw cofnodion, cymryd caniatâd, camau dilynol, yr holl bethau hyn y byddech yn tybio eu bod yn bethau sylfaenol sy'n digwydd ym mhob adran o fewn y gwasanaeth gofal. Felly, rwyf wedi dweud yn glir fy mod wedi rhoi tri mis i'r bwrdd—a pheidied ag anghofio mai'r bwrdd ei hun a alwodd goleg brenhinol y llawfeddygon i mewn, felly roeddent yn ymwybodol fod yna broblem. Maent wedi cymryd camau, maent wedi edrych ar y 22 argymhelliad ac maent wedi rhoi cynllun gweithredu ar waith erbyn hyn. Nawr, rwyf wedi nodi'n glir fod ganddynt dri mis i fynd i'r afael â'r materion hyn, ac mae'r amser hwnnw wedi dechrau eisoes, a dywedwyd yn glir wrthyf y byddaf yn cael diweddariadau misol gan y bwrdd iechyd, ac os nad oes cynnydd sylweddol wedi'i wneud yn y tri mis hynny, byddaf yn gofyn am fesurau uwchgyfeirio neu oruchwyliaeth, a byddwn yn cynnull cyfarfod teirochrog arbennig i ystyried hynny. Cefais y diweddariad cyntaf ddydd Llun, a byddaf yn cyfarfod â chadeirydd y bwrdd iechyd i drafod hyn yn fanylach ddydd Gwener.

I thank the Llywydd for accepting this topical question this afternoon on an issue that's very important for every Member in the North Wales region, as it's such a pertinent and important issue to discuss.

Minister, while I welcome the intervention of HIW, the news is very worrying for my constituents, and I'd happily invite you to look at my e-mail inbox and the letters I receive week in, week out from constituents who are users of Ysbyty Glan Clwyd and have been victims of some of the failures in vascular services in the Vale of Clwyd and, indeed, across north Wales—both those who rely upon the service and the staff working at Ysbyty Glan Clwyd. We have to remember that this is the failure of the systems, not the hard-working staff at Glan Clwyd. Rhun has already covered some of the points I wanted to raise, but it's worth reiterating the concern that Betsi was taken out of special measures too early. Minister, do you now regret the decision of your predecessors, and what steps are you taking to ensure that the failings are addressed as a matter of urgency? Finally, Minister, what has happened in the intervening two weeks, between HIW taking the decision to utilise its escalation process and making the announcement public? Thank you.

Diolch i’r Llywydd am dderbyn y cwestiwn amserol hwn y prynhawn yma ar fater sy’n bwysig iawn i bob Aelod yn rhanbarth Gogledd Cymru, gan ei fod yn fater mor berthnasol a phwysig i’w drafod.

Weinidog, er fy mod yn croesawu ymyrraeth AGIC, mae’r newyddion yn peri cryn bryder i fy etholwyr, a byddwn yn falch o’ch gwahodd i edrych ar fy mewnflwch e-bost a’r llythyrau a gaf wythnos ar ôl wythnos gan etholwyr sy’n defnyddio Ysbyty Glan Clwyd ac sydd wedi dioddef yn sgil rhai o'r methiannau yn y gwasanaethau fasgwlaidd yn Nyffryn Clwyd, ac yn wir, ar draws gogledd Cymru—y rheini sy'n dibynnu ar y gwasanaeth yn ogystal â'r staff sy'n gweithio yn Ysbyty Glan Clwyd. Mae'n rhaid inni gofio mai methiant y systemau yw hyn, nid y staff gweithgar yng Nglan Clwyd. Mae Rhun eisoes wedi codi rhai o’r pwyntiau yr oeddwn am eu codi, ond mae’n werth ailadrodd y pryder fod bwrdd Betsi Cadwaladr wedi’i dynnu allan o fesurau arbennig yn rhy gynnar. Weinidog, a ydych yn gresynu at benderfyniad eich rhagflaenwyr, a pha gamau a gymerwch i sicrhau yr eir i’r afael â’r methiannau fel mater o frys? Yn olaf, Weinidog, beth sydd wedi digwydd yn y pythefnos ers hynny, rhwng AGIC yn gwneud y penderfyniad i ddefnyddio eu proses uwchgyfeirio a gwneud y cyhoeddiad yn gyhoeddus? Diolch.

Thanks very much. Of course, the standards that we're seeing, in particular in that service in north Wales, are not acceptable, and that's why we will be keeping a very hawk eye on the situation and those 22 recommendations. I think it's really important that we understand that there probably is a failure in terms of systems and that's why, of those 22, there have been some very clear undertakings by the health board in terms of what they intend to put in place. They have unreservedly accepted the findings, they've focused on both rapidly addressing the issues most recently highlighted, and I think it's really important that we recognise that a new independent chair, Susan Aitkenhead, has been appointed. She has been appointed to a vascular quality assurance panel. She will be looking and taking overall responsibility for addressing this. There's been a memorandum of understanding that's been agreed in principle with Liverpool, and the clinical teams have already started closer working on establishment pathways. We've got two diabetic foot pathways that have been approved. The General Medical Council is working with health boards to provide professional standards training for the vascular team, but also more widely across the clinical workforce. Two of these training sessions have already taken place. So, there's a huge amount and there's a much longer list of things that have already been put in place, but, obviously, the key thing is that we need to see an outcome and outputs from those things that have been put in place. So, that's what we'll be monitoring and that's what we'll be doing in the next few weeks. 

Diolch yn fawr iawn. Wrth gwrs, nid yw’r safonau a welwn, yn enwedig yn y gwasanaeth hwnnw yn y gogledd, yn dderbyniol, a dyna pam y byddwn yn cadw llygad barcud ar y sefyllfa a’r 22 argymhelliad. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall bod systemau wedi methu, yn ôl pob tebyg, a dyna pam, o’r 22 argymhelliad, fod y bwrdd iechyd wedi gwneud rhai ymrwymiadau clir iawn ynghylch yr hyn y maent yn bwriadu ei roi ar waith. Maent wedi derbyn y canfyddiadau yn ddiamod, maent wedi canolbwyntio ar fynd i’r afael yn gyflym â’r problemau a amlygwyd yn fwyaf diweddar, a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni gydnabod bod cadeirydd annibynnol newydd, Susan Aitkenhead, wedi’i phenodi. Mae hi wedi'i phenodi i banel sicrhau ansawdd fasgwlaidd. Bydd yn edrych ac yn ysgwyddo cyfrifoldeb cyffredinol dros fynd i'r afael â hyn. Cytunwyd ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth mewn egwyddor gyda Lerpwl, ac mae'r timau clinigol eisoes wedi dechrau gweithio'n agosach ar lwybrau sefydlu. Mae gennym ddau lwybr wedi'u cymeradwyo ar gyfer gofal traed diabetig. Mae’r Cyngor Meddygol Cyffredinol yn gweithio gyda byrddau iechyd i ddarparu hyfforddiant safonau proffesiynol ar gyfer y tîm fasgwlaidd, ond hefyd yn ehangach ar draws y gweithlu clinigol. Mae dwy o'r sesiynau hyfforddi hyn eisoes wedi'u cynnal. Felly, mae llawer iawn a rhestr lawer hwy o bethau sydd eisoes wedi'u rhoi ar waith, ond yn amlwg, y peth allweddol yw bod angen inni weld canlyniad ac allbwn o'r pethau sydd wedi'u rhoi ar waith. Felly, dyna y byddwn yn ei fonitro, a dyna y byddwn yn ei wneud dros yr ychydig wythnosau nesaf.

15:15
4. Datganiadau 90 eiliad
4. 90-second Statements

Y nesaf yw eitem 4, datganiadau 90 eiliad, a'r cyntaf i siarad y prynhawn yma yw Elin Jones.

Next we have item 4, the 90-second statements, and the first to speak this afternoon is Elin Jones. 

Yr wythnos diwethaf, bu farw Dai Jones, Llanilar. Sut mae crynhoi mewn 90 eiliad yr hyn oedd a’r hyn gyflawnodd Dai Llanilar? Fe oedd y cyfuniad quirky yna o Cockney a Cardi—un o’r London Welsh a ddaeth adref. Mi oedd yn ffermwr, mi oedd yn denor dawnus a enillodd Rhuban Glas yr Eisteddfod Genedlaethol, ac yna mi gychwynnodd ar yrfa ddarlledu lwyddiannus dros ben—Siôn a Siân, cyflwyno’r rhaglen Rasus am 25 mlynedd ac, wrth gwrs, Cefn Gwlad am dros 35 mlynedd. Mi ddaeth yn bencampwr i’r bywyd gwledig Cymreig, yn lais cryf i gefnogi mudiad y ffermwyr ifanc ac amryw o gymdeithasau stoc da byw a chobiau. Mi enillodd BAFTA am gyfraniad oes i ddarlledu, ac mi oedd yn llywydd y Royal Welsh yn 2010.

Ac mi oedd e’n gymeriad, yn gwneud i bobol chwerthin ac yn chwerthin ar ei hunan—pan yn cwympo mewn i’r Teifi o'i gwrwgl neu’n goesau i gyd wrth geisio dysgu sgïo ar yr Alps, y cyfan yn gwneud sioeau teledu bythgofiadwy. Dyw hi ddim yn or-ddweud i’w alw yn ffigwr eiconig, yn drysor cenedlaethol, un o’r bobol hynny oedd yn meddu ar y ddawn o fod yn gyffredin ac anghyffredin ar yr un pryd. Dyn pobol oedd Dai, yn medru cefnogi ei annwyl Elystan Morgan a Cynog Dafis—y person oedd yn bwysig. Mi ddangosodd gefnogaeth i fi hefyd, ac mi fyddai’n dweud wrthyf i ei fod yn werth fy nghefnogi i gan fod fy nhad-cu i, Tim Moelfre, wedi rhoi pris da iddo fe am loi ym mart Tregaron unwaith. [Chwerthin.] Coffa da am Dai Llanilar—diolch am fod yn gystal Cardi, cymeriad a Chymro. [Cymeradwyaeth.]

Last week, Dai Jones, Llanilar passed away. How to summarise in 90 seconds what Dai Llanilar represented and what he achieved? He was that quirky combination of Cockney and Cardi—one of the London Welsh who came home. He was a farmer, he was a talented tenor who won the Blue Riband at the National Eisteddfod, and he then embarked on a hugely successful career as a broadcaster—Siôn a Siân, presenting Rasus for 25 years and, of course, presenting Cefn Gwlad for over 35 years. He became a champion of rural life in Wales, a strong voice in support of young farmers clubs and various livestock and cob associations. He was awarded a lifetime achievement BAFTA for his contribution to broadcasting, and was president of the Royal Welsh in 2010.

And he was a character, making people laugh and always happy to laugh at himself—falling into the Teifi from a coracle or legs akimbo when trying to learn to ski in the Alps. All of this made for unforgettable television. It's not an overstatement to call him an iconic figure, a national treasure, one of those people who had that talent of being ordinary and extraordinary at the same time. Dai was a man of the people, able to support his dear Elystan Morgan and Cynog Dafis—people were most important to him. He supported me too and told me that I was worth supporting as my grandfather, Tim Moelfre, once gave him a good price for calves in Tregaron mart. [Laughter.] We remember Dai Llanilar—thank you for being such a wonderful Cardi, character and Welshman. [Applause.]

Diolch, Dirprwy Lywydd. It gives me great pleasure this afternoon to highlight National Careers Week, and highlight some of the excellent work taking place across Wales in the further education sector. The theme of this year's National Careers Week is the future of work, which is rather fitting, given the publication of the Welsh Government's employability and skills plan yesterday, and the publication of Jobs Growth Wales+. We are at a critical juncture, and we must ensure that everyone has the skills to allow them to access jobs in the future. And I'd like to highlight an example in my own constituency that perfectly illustrates the importance of the FE sector to delivering skills that lead to meaningful employment. 

In 2016, Pembrokeshire College launched their student employment bureau, providing candidates with a chance to match to the right position, supporting and preparing students with a wide variety of experience and skills ready for recruitment. One student, Elizabeth Collins, completed a level 3 diploma in textiles at Pembrokeshire College, and the employment bureau helped her to create a curriculum vitae and complete an application for a costume apprenticeship with the BBC in Cardiff. Elizabeth was successful in securing this role, and following her apprenticeship, she secured jobs as a costume trainee at the BBC, where she worked on television shows and films such as War of the Worlds. 

Since then, Elizabeth progressed with her career and is now a costume design assistant, and has just finished working on a period television drama for Red Planet Pictures. Elizabeth's story is just one example, but there are countless more across Wales of learners being nurtured and supported through our FE sector. Therefore, this National Careers Week, I want to pay tribute to those working in our FE and skills sector for the invaluable role they play in supporting learners and delivering the skills we need to drive our economy forward. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae’n bleser mawr gennyf dynnu eich sylw y prynhawn yma at Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd, a sôn am rywfaint o’r gwaith rhagorol sy’n mynd rhagddo ledled Cymru yn y sector addysg bellach. Thema Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd eleni yw dyfodol gwaith, sy'n addas iawn, o ystyried bod cynllun cyflogadwyedd a sgiliau Llywodraeth Cymru wedi'i gyhoeddi ddoe, yn ogystal â chyhoeddi Twf Swyddi Cymru+. Rydym ar adeg dyngedfennol, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod gan bawb sgiliau i’w galluogi i gael mynediad at swyddi yn y dyfodol. A hoffwn dynnu sylw at enghraifft yn fy etholaeth fy hun sy'n darlunio'n berffaith pa mor bwysig yw'r sector addysg bellach i ddarparu sgiliau sy'n arwain at gyflogaeth ystyrlon.

Yn 2016, lansiodd Coleg Sir Benfro ei swyddfa cyflogaeth myfyrwyr, i roi cyfle i ymgeiswyr gael eu paru â’r swydd gywir, gan gefnogi a pharatoi myfyrwyr ag amrywiaeth eang o brofiad a sgiliau yn barod ar gyfer cael eu recriwtio. Cwblhaodd un fyfyrwraig, Elizabeth Collins, ddiploma lefel 3 mewn tecstilau yng Ngholeg Sir Benfro, a rhoddodd y swyddfa gyflogaeth gymorth iddi greu curriculum vitae a chwblhau cais am brentisiaeth gwisgoedd gyda’r BBC yng Nghaerdydd. Roedd Elizabeth yn llwyddiannus, ac yn dilyn ei phrentisiaeth, cafodd swyddi fel hyfforddai gwisgoedd yn y BBC, lle bu’n gweithio ar raglenni teledu a ffilmiau fel War of the Worlds.

Ers hynny, camodd Elizabeth ymlaen yn ei gyrfa, ac mae bellach yn gynorthwyydd dylunio gwisgoedd, ac mae newydd orffen gweithio ar ddrama gyfnod i Red Planet Pictures. Un enghraifft yw stori Elizabeth, ond mae llawer iawn mwy o ddysgwyr eraill ledled Cymru yn cael eu meithrin a’u cefnogi drwy ein sector addysg bellach. Felly, a hithau'n Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd, hoffwn dalu teyrnged i’r rheini sy’n gweithio yn ein sector sgiliau ac addysg bellach am y rôl amhrisiadwy y maent yn ei chwarae yn cefnogi dysgwyr ac yn darparu’r sgiliau sydd eu hangen arnom i ddatblygu ein heconomi.

Diolch, Dirprwy Lywydd. In this Senedd and previous Senedds, a number of us have adopted a threatened species in our regions or constituencies. Before this place, before the beard, I wanted, when I grew up, to be a marine biologist, so, presented with the opportunity to adopt a threatened species, there was no better place to look than in the waters that surround Wales. And that's why I'm pleased to have the opportunity to be the species champion for the basking shark, and the first Member to champion a shark.

A couple of quick facts: the basking shark is the second biggest shark after the whale shark. They're on average 30 foot long, weighing roughly 5,200 kg. Despite their size, they're filter feeders, opening their mouths up to a metre wide to catch zooplankton, filtering on average 2,000 tonnes of water an hour, and they can be found in almost all Welsh coastal waters.

I look forward to working with Wales Environment Link, the Marine Conservation Society and others to promote the protection of this magnificent fish.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn y Senedd hon ac mewn Seneddau blaenorol, mae sawl un ohonom wedi mabwysiadu rhywogaeth sydd dan fygythiad yn ein rhanbarthau neu ein hetholaethau. Cyn y lle hwn, cyn y farf, pan oeddwn yn tyfu i fyny, roeddwn am fod yn fiolegydd morol, felly, pan gefais gyfle i fabwysiadu rhywogaeth dan fygythiad, nid oedd unman yn well i edrych nag yn y dyfroedd o amgylch Cymru. A dyna pam rwy'n falch o gael y cyfle i fod yn hyrwyddwr rhywogaethau ar gyfer yr heulgi, a'r Aelod cyntaf i hyrwyddo morgi.

Ychydig o ffeithiau cyflym: yr heulgi yw'r morgi mwyaf ond un ar ôl y morgi morfilaidd. Maent yn 30 troedfedd o hyd ar gyfartaledd, ac yn pwyso oddeutu 5,200 kg. Er eu maint, hidlwyr bwyd ydynt, ac maent yn agor eu cegau hyd at fetr o led i ddal swoplancton, gan hidlo 2,000 tunnell o ddŵr yr awr ar gyfartaledd, ac maent i'w cael yn holl ddyfroedd arfordirol Cymru, bron â bod.

Edrychaf ymlaen at weithio gyda Cyswllt Amgylchedd Cymru, y Gymdeithas Cadwraeth Forol ac eraill i hyrwyddo'r gwaith o warchod y pysgodyn godidog hwn.

15:20
5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Datganoli Plismona
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): The Devolution of Policing

Symud ymlaen yn awr at eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, datganoli plismona. Galwaf ar Mike Hedges i wneud y cynnig.

We'll move on now to item 5, a Member debate under Standing Order 11.21 on the devolution of policing, and I call on Mike Hedges to move the motion.

Cynnig NDM7925 Mike Hedges, Alun Davies, Delyth Jewell, Jane Dodds, Rhys ab Owen

Cefnogwyd gan Sarah Murphy

Cynnig bod y Senedd:

Yn cefnogi datganoli plismona.

Motion NDM7925 Mike Hedges, Alun Davies, Delyth Jewell, Jane Dodds, Rhys ab Owen

Supported by Sarah Murphy

To propose that the Senedd:

Supports the devolution of policing.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I believe the case for devolving policing is overwhelming. I am very pleased to open the debate. I thank my co-sponsors, one of whom, Rhys ab Owen, will be replying to the debate. This type of debate gives the Senedd an opportunity to show the direction of travel it wants devolution to take. Many of the levers that affect levels of crime have already been devolved to Wales, such as community safety, education, training, jobs, mental health services, alcohol and drug treatment, housing, healthy communities, as well as many other services relating to social factors. Tackling crime, reducing offending and reoffending necessitates working with other public services, which already operate at different levels across Wales. For example, support for those with mental health conditions both before they reach crisis point and need police intervention, and once they have entered the criminal system, means working with the Welsh NHS and local health boards. I believe if policing power was devolved, it would allow for much greater liaison between both services locally and by Ministers and civil servants at a strategic level within Wales, rather than between Wales and Westminster.

I think there's real potential for a successful Welsh model, which can build on the strength of devolution without cutting adrift of being part of the United Kingdom. That's why I believe this should not include the UK National Crime Agency, national security and counter-terrorism. It is important that police services continue to be able to provide mutual support for large events, which we saw with the successful NATO summit in south Wales.

Co-operation in policing clearly needs to extend not just to the British Isles, but into Europe and beyond. We know that crime and terrorism cross borders, more so now than ever before, and we need to co-ordinate measures to make sure that criminals cannot avoid charges by fleeing to Spain or other countries, which at one time seemed to be the case. It's why the Costa del Sol got called the 'Costa del Crime'.

The Welsh Government has shown the capacity for leadership and common sense, implementing policies developed by Welsh Labour, such as the investment in additional community support officers. How many people would like to stop those community support officers now? In Greater Manchester and West Yorkshire, the powers of the police and crime commissioner have been merged in the mayoral role. I wait with interest to discover why people believe that Manchester and West Yorkshire should have policing devolved and Wales should not. Policing has been devolved in Scotland and Northern Ireland; Wales is the outlier, very much the outlier.

I want to look at two exceptions, the UK National Crime Agency and national security. I believe they do need to be dealt with centrally, because national security knows no borders either, so I think it's important that we deal with things where they are dealt with best, and I believe that most policing is dealt with best in Wales.

The National Crime Agency is a crime-fighting agency with national and international reach, and the mandate of power to work in partnership with other law enforcement organisations, bringing the full weight of the law to bear in cutting serious and organised crime. The border policing command is a vital part of the approach to increasing border security. The economic crime command places the National Crime Agency at the forefront of the fight against economic crime affecting the UK.

We've provided a joined-up national response to cyber and cyber enabled crime. Not only does that know no borders within Britain, it knows no borders within the world, and those people who have been the recipients of e-mails telling them how somebody out in Africa wants to give them £10 million, or $10 million, will be well aware that these things come from all over the world. I'm not sure if anybody has actually had that $10 million, but my guess is that  this cyber crime is working. People are being targeted now by cyber crime throughout Britain, telling them that they need to pay to have a test for COVID. And that, again, is the type of crime—. They don't think which side of the Welsh border it is; it's in the whole of Britain that is happening. So, it's important that these things are dealt with centrally.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Credaf fod yr achos dros ddatganoli plismona yn hynod o gryf. Rwy’n falch iawn o agor y ddadl. Diolch i fy nghyd-gyflwynwyr, a bydd un ohonynt, Rhys ab Owen, yn ymateb i’r ddadl. Mae dadl fel hon yn rhoi cyfle i’r Senedd ddangos i ba gyfeiriad y mae am i ddatganoli fynd. Mae llawer o’r ysgogiadau sy’n effeithio ar lefelau troseddu eisoes wedi’u datganoli i Gymru, megis diogelwch cymunedol, addysg, hyfforddiant, swyddi, gwasanaethau iechyd meddwl, triniaeth alcohol a chyffuriau, tai, cymunedau iach, yn ogystal â llawer o wasanaethau eraill sy’n ymwneud â ffactorau cymdeithasol. Er mwyn mynd i’r afael â throseddu, lleihau troseddu ac aildroseddu, mae angen gweithio gyda gwasanaethau cyhoeddus eraill, sydd eisoes yn gweithredu ar wahanol lefelau ledled Cymru. Er enghraifft, mae cymorth i bobl â chyflyrau iechyd meddwl cyn iddynt gyrraedd sefyllfa o argyfwng lle mae angen i'r heddlu ymyrryd, ac ar ôl iddynt ddod i mewn i’r system droseddol, yn golygu gweithio gyda GIG Cymru a byrddau iechyd lleol. Pe bai pŵer plismona’n cael ei ddatganoli, credaf y byddai hynny’n caniatáu ar gyfer llawer mwy o gysylltiad rhwng gwasanaethau ar lefel leol a chan Weinidogion a gweision sifil ar lefel strategol yng Nghymru, yn hytrach na rhwng Cymru a San Steffan.

Credaf fod potensial gwirioneddol ar gyfer model llwyddiannus yng Nghymru, a all adeiladu ar gryfder datganoli heb dorri'n rhydd o'r Deyrnas Unedig. Dyna pam y credaf na ddylai hyn gynnwys Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol y DU, diogelwch gwladol a gwrthderfysgaeth. Mae’n bwysig fod gwasanaethau’r heddlu'n parhau i allu darparu cymorth ar y cyd ar gyfer digwyddiadau mawr, fel yr hyn a welsom gydag uwchgynhadledd lwyddiannus NATO yn ne Cymru.

Mae'n amlwg fod angen i gydweithredu ym maes plismona ymestyn nid yn unig i Ynysoedd Prydain, ond i Ewrop a thu hwnt. Gwyddom fod troseddu a therfysgaeth yn croesi ffiniau, yn fwy felly yn awr nag erioed o'r blaen, ac mae angen inni gydgysylltu mesurau i sicrhau na all troseddwyr osgoi cyhuddiadau drwy ffoi i Sbaen neu wledydd eraill, fel oedd i'w weld yn arfer digwydd ar un adeg. Dyna pam y galwyd y Costa del Sol yn 'Costa del Crime'.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dangos y gallu i arwain a defnyddio synnwyr cyffredin, gan weithredu polisïau a ddatblygwyd gan Lafur Cymru, megis buddsoddi mewn swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol. Faint o bobl a hoffai roi diwedd ar y swyddogion cymorth cymunedol hynny erbyn hyn? Ym Manceinion Fwyaf a Gorllewin Swydd Efrog, mae pwerau’r comisiynydd heddlu a throseddu wedi’u huno yn rôl y maer. Rwy'n aros i weld gyda diddordeb pam fod pobl yn credu y dylid datganoli plismona i Fanceinion a Gorllewin Swydd Efrog ond nid i Gymru. Mae plismona wedi’i ddatganoli yn yr Alban a Gogledd Iwerddon; Cymru yw'r eithriad, yn sicr.

Hoffwn edrych ar ddau eithriad, sef Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol y DU a diogelwch gwladol. Credaf fod angen ymdrin â hwy'n ganolog, gan nad yw diogelwch gwladol yn cydnabod unrhyw ffiniau ychwaith, felly credaf ei bod yn bwysig inni ymdrin â phethau yn y lle y gellir ymdrin â hwy yn y ffordd orau, ac yn fy marn i, y lle gorau i ymdrin â’r rhan fwyaf o blismona yw Cymru.

Asiantaeth ymladd troseddau a chanddi gyrhaeddiad cenedlaethol a rhyngwladol yw'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, ac mae ganddi fandad pŵer i weithio mewn partneriaeth â sefydliadau eraill sy'n gorfodi’r gyfraith, gan ddefnyddio grym llawn y gyfraith i leihau troseddu difrifol a chyfundrefnol. Mae'r rheolaeth plismona ffiniau'n rhan hanfodol o'r gwaith o wella diogelwch y ffin. Mae'r rheolaeth troseddau economaidd yn rhoi'r Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol ar flaen y gad yn y frwydr yn erbyn troseddu economaidd sy'n effeithio ar y DU.

Rydym wedi darparu ymateb cenedlaethol cydgysylltiedig i seiberdroseddu a throseddu a gaiff ei alluogi gan seiber. Nid yn unig nad yw'n cydnabod ffiniau ym Mhrydain, nid yw'n cydnabod ffiniau ledled y byd ychwaith, ac fe fydd pobl sydd wedi cael e-byst yn dweud wrthynt fod rhywun yn Affrica eisiau rhoi £10 miliwn, neu $10 miliwn iddynt, yn ymwybodol iawn fod y pethau hyn yn dod o bob rhan o'r byd. Nid wyf yn siŵr a oes unrhyw un wedi cael y $10 miliwn hwnnw, ond rwy'n tybio bod y seiberdroseddau hyn yn gweithio. Mae pobl yn cael eu targedu gan seibrdroseddu ledled Prydain yn awr, gyda negeseuon yn dweud wrthynt fod angen iddynt dalu i gael prawf COVID. Ac unwaith eto, dyna'r math o drosedd—. Nid ydynt yn meddwl ar ba ochr i ffin Cymru y mae'n digwydd; mae'n digwydd ledled Prydain. Felly, mae'n bwysig mynd i'r afael â'r pethau hyn yn ganolog.

What of the day-to-day policing carried out by the four Welsh police forces? Effectively, the role of the police and crime commissioners, who currently report to the Home Secretary, they should be reporting to whichever Secretary or whichever Cabinet Member we have here. And I assume that, under the current set-up, because I know that Jane Hutt is replying to this debate, it would actually be Jane Hutt. But whoever holds whatever role it is that covers that, they should be reporting to them, not reporting to the Home Secretary. 

The police don't work in isolation. When you dial 999, you don't say, 'Which service do you want? Do you want a devolved one or a non-devolved one?' You dial 999 and you ask for an emergency service. Why are three of them devolved and one isn't? 

Another argument in favour of devolving policing is the ability to better connect policing with other devolved services, such as support for victims of domestic abuse and the health service. Now, this is not a criticism of the police and crime commissioners in Wales, all four of whom I think very highly of. Two of them are personal friends, and people, I think, are doing a very good job under the circumstances in which they work. But, really, they're working to the Home Secretary, they're not working to the Minister here, and I think it's important that they are responsible to the Minister here.

The Welsh Government's expansion of community support officers, increasing their visibility, has had a positive effect on both crime and anti-social behaviour. You're more likely to see a community support officer when you're walking around the constituency or region you live in than you are to see a police officer walking around the streets. Now, that's, again, not a criticism of the police, it's just that they are the visible face of policing. Five hundred plus of those have been provided by the Welsh Government and, as a Member of this place said many years ago when we were discussing this the last time, and that was Steffan Lewis, 'Of course, the other advantage of devolving police, because of the way the Barnett formula works, we get 5 per cent more for policing in Wales than is spent at the moment.' That 5 per cent can make a big different to policing in Wales. We know that's how the Barnett formula works. And I pay tribute to Steffan Lewis who did a huge amount of work on supporting devolution of items such as policing.

I know how popular police community support officers are in Swansea East, and I know people who their first point of call when they've got a problem is to go to the local PCSO, many of whom they see walking up and down the street. Many of the older generation will remember when we had watch committees responsible for policing in Wales. During most of the twentieth century, policing was a local government function controlled by the watch committee of the relevant country or, in the case in Swansea, Cardiff, Merthyr and Newport, county borough council. We then moved from local watch committees to the police committees, with South Wales Police covering, for example, the whole of Glamorgan, but with very little control over the local police force. The replacement of police sergeants by police commissioners is the only major structural change that's taken place in policing since 1960. South Wales, Dyfed-Powys, North Wales and Gwent have been in their current form, with minor amendments in local government reorganisation in 1996, since the 1960s.

With policing devolved to Scotland and Northern Ireland, it is anomalous it's not been devolved to Wales. The Northern Ireland Assembly voted in favour of it. Now, Northern Ireland you would think would be the last place you'd devolve policing, with all the problems that have existed there and with political parties in existence there and with representatives who are associated with people who had been involved in armed struggle. The vote underpinned the Hillsborough agreement, brokered between the Democratic Unionist Party and Sinn Fein, and stabilised the region's power-sharing Government. The Assembly then created a Department of Justice for Northern Ireland after the powers were devolved. 

If the Welsh Assembly voted in favour of devolving policing today, who thinks we'll have it devolved within a few months? But it will show what we want to happen; I think that's the important thing. We tell the Westminster Government this is the direction of travel we want to go to.

Looking at continental Europe and North America, it is Wales, again, that appears out of step. Across most of the democratic world, other than control of national security and serious crime, policing is carried out by the regional or local police forces. Law enforcement in Germany lies with the 16 federal states; each lays out the organisation and the duties of its police. Germany also has a central police force responsible for border security, protection of federal buildings, and a mobile response force that is able to help out or reinforce state police if required. Policing in the USA consists of federal agencies like the Federal Bureau of Investigation, state agencies, such as highway patrol, and local policing by county police and sheriff's departments. What these have in common is that local policing is local, and major crime and national security is dealt with at the national level.

What do the Welsh public think? A survey carried out by Beaufort Research and the Silk Commission on Devolution in Wales found that 63 per cent of the 2,000 responders polled were in favour of policing powers for Wales being devolved from central Government in England. I believe that the way forward is to devolve most policing to the National Assembly. I will say this now: I hope that we're not going to have the Conservatives saying, 'We don't want to devolve the national crime agency and national security.' I don't either; it's the normal, everyday policing that I want devolved. Just remember that, up until 1960, the large cities of Britain policed themselves without anyone outside the Home Office having any concerns. We should get back the right to police ourselves and hand local policing to the Welsh Government.  

Beth am y plismona o ddydd i ddydd a wneir gan bedwar heddlu Cymru? I bob pwrpas, rôl y comisiynwyr heddlu a throseddu, sy’n adrodd i’r Ysgrifennydd Cartref ar hyn o bryd, dylent fod yn adrodd i ba Ysgrifennydd bynnag neu ba Aelod bynnag o'r Cabinet sydd gennym yma. Ac rwy’n tybio, o dan y trefniadau presennol, gan y gwn fod Jane Hutt yn ymateb i’r ddadl hon, mai Jane Hutt fyddai'r unigolyn dan sylw. Ond pwy bynnag sydd ym mha swydd bynnag sy'n gyfrifol am hynny, dylent fod yn adrodd iddynt hwy, nid i'r Ysgrifennydd Cartref.

Nid yw'r heddlu'n gweithio ar eu pen eu hunain. Pan fyddwch yn ffonio 999, nid ydych yn dweud, 'Pa wasanaeth yr hoffech ei gael? A hoffech un datganoledig neu un heb ei ddatganoli?' Rydych yn ffonio 999 ac yn gofyn am wasanaeth brys. Pam fod tri ohonynt wedi'u datganoli ac un heb ei ddatganoli?

Dadl arall o blaid datganoli plismona yw’r gallu i gysylltu plismona’n well â gwasanaethau datganoledig eraill, megis cymorth i ddioddefwyr cam-drin domestig a’r gwasanaeth iechyd. Nawr, nid beirniadu'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru yw hyn, gan fy mod yn edmygu'r pedwar ohonynt yn fawr iawn. Mae dau ohonynt yn ffrindiau personol, a chredaf fod pobl yn gwneud gwaith da iawn o dan yr amgylchiadau y maent yn gweithio ynddynt. Ond mewn gwirionedd, maent yn gweithio i'r Ysgrifennydd Cartref, nid ydynt yn gweithio i'r Gweinidog yma, a chredaf ei bod yn bwysig eu bod yn atebol i'r Gweinidog yma.

Mae gwaith Llywodraeth Cymru ar ehangu rôl swyddogion cymorth cymunedol, gan gynyddu eu hamlygrwydd, wedi cael effaith gadarnhaol ar droseddu ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Rydych yn fwy tebygol o weld swyddog cymorth cymunedol pan fyddwch yn cerdded o gwmpas yr etholaeth neu'r rhanbarth yr ydych yn byw ynddo nag yr ydych chi o weld swyddog heddlu'n cerdded y strydoedd. Nawr, nid beirniadu'r heddlu yw hynny ychwaith, ond hwy yw wyneb gweladwy plismona dyna i gyd. Mae 500 a mwy ohonynt wedi’u darparu gan Lywodraeth Cymru, ac fel y dywedodd Aelod yn y lle hwn flynyddoedd lawer yn ôl pan oeddem yn trafod hyn ddiwethaf, sef Steffan Lewis, ‘Wrth gwrs, mantais arall datganoli plismona, oherwydd y ffordd y mae fformiwla Barnett yn gweithio, yw ein bod yn cael 5 y cant yn fwy ar gyfer plismona yng Nghymru nag a werir ar hyn o bryd.' Gall y 5 y cant hwnnw wneud gwahaniaeth mawr i blismona yng Nghymru. Gwyddom mai dyna sut y mae fformiwla Barnett yn gweithio. Ac rwy'n talu teyrnged i Steffan Lewis, a wnaeth lawer iawn o waith ar gefnogi datganoli eitemau fel plismona.

Gwn pa mor boblogaidd yw swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yn Nwyrain Abertawe, ac rwy'n adnabod pobl sy'n ystyried y swyddog cymorth cymunedol lleol yn bwynt cyswllt cyntaf pan fydd ganddynt broblem, gan eu bod yn gweld nifer ohonynt yn cerdded ar hyd y strydoedd. Bydd llawer o’r genhedlaeth hŷn yn cofio pan oedd gennym bwyllgorau'r heddlu yn gyfrifol am blismona yng Nghymru. Am y rhan fwyaf o'r ugeinfed ganrif, roedd plismona'n swyddogaeth i lywodraeth leol a reolid gan bwyllgor heddlu'r sir berthnasol, neu yn achos Abertawe, Caerdydd, Merthyr Tudful a Chasnewydd, y cyngor bwrdeistref sirol. Newidiwyd wedyn o bwyllgorau heddlu lleol i awdurdodau'r heddlu, gyda Heddlu De Cymru'n gyfrifol, er enghraifft, am Forgannwg gyfan, ond heb fawr o reolaeth dros yr heddlu lleol. Penodi comisiynwyr heddlu yn lle rhingylliaid heddlu yw'r unig newid strwythurol mawr sydd wedi digwydd ym maes plismona ers 1960. Mae heddluoedd De Cymru, Dyfed-Powys, Gogledd Cymru a Gwent wedi bod ar eu ffurf bresennol, gyda mân newidiadau yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ym 1996, ers y 1960au.

Gyda phlismona wedi'i ddatganoli i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae'n anomaledd nad yw wedi'i ddatganoli i Gymru. Pleidleisiodd Cynulliad Gogledd Iwerddon o'i blaid. Nawr, byddech yn meddwl mai Gogledd Iwerddon fyddai'r lle olaf y byddech yn datganoli plismona, gyda'r holl broblemau a fu yno a chyda'r pleidiau gwleidyddol sy'n bodoli yno a chynrychiolwyr sy'n gysylltiedig â phobl a gymerodd ran mewn gwrthdaro arfog. Roedd y bleidlais yn sail i gytundeb Hillsborough, a drefnwyd rhwng y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd a Sinn Féin, ac fe sefydlogodd Lywodraeth rhannu grym y rhanbarth. Yna, creodd y Cynulliad Adran Gyfiawnder ar gyfer Gogledd Iwerddon ar ôl i'r pwerau gael eu datganoli.

Pe bai Cynulliad Cymru'n pleidleisio o blaid datganoli plismona heddiw, pwy sy'n credu y byddai wedi'i ddatganoli ymhen ychydig fisoedd? Ond bydd yn dangos yr hyn y dymunwn ei weld yn digwydd; credaf mai dyna'r peth pwysig. Rydym yn dweud wrth Lywodraeth San Steffan mai dyma’r cyfeiriad yr ydym yn awyddus i fynd iddo.

O edrych ar gyfandir Ewrop a Gogledd America, Cymru, unwaith eto, sy'n edrych allan ohoni. Ar draws y rhan fwyaf o'r byd democrataidd, heblaw am reoli diogelwch gwladol a throseddau difrifol, heddluoedd rhanbarthol neu leol sy'n cyflawni gwaith plismona. Mae gorfodi'r gyfraith yn yr Almaen yn nwylo'r 16 talaith ffederal; mae pob un yn nodi trefniadaeth a dyletswyddau ei heddlu. Mae gan yr Almaen heddlu canolog hefyd sy'n gyfrifol am ddiogelwch y ffin, diogelu adeiladau ffederal, a llu ymateb symudol sy'n gallu helpu neu atgyfnerthu heddlu'r wladwriaeth os oes angen. Mae plismona yn UDA yn cynnwys asiantaethau ffederal fel y Swyddfa Ymchwilio Ffederal, asiantaethau'r taleithiau, megis patrolau priffyrdd, a phlismona lleol gan heddlu sirol ac adrannau siryfion. Yr hyn sydd ganddynt yn gyffredin yw bod plismona lleol yn lleol, ac ymdrinnir â throseddau mawr a diogelwch gwladol ar lefel genedlaethol.

Beth yw barn y cyhoedd yng Nghymru? Canfu arolwg a gynhaliwyd gan Beaufort Research a Chomisiwn Silk ar Ddatganoli yng Nghymru fod 63 y cant o’r 2,000 o ymatebwyr a holwyd o blaid datganoli pwerau plismona i Gymru o'r Llywodraeth ganolog yn Lloegr. Credaf mai’r ffordd ymlaen yw datganoli’r rhan fwyaf o blismona i’r Cynulliad Cenedlaethol. Fe ddywedaf hyn yn awr: rwy'n gobeithio nad ydym am gael y Ceidwadwyr yn dweud, 'Nid ydym am ddatganoli’r asiantaeth troseddu cenedlaethol a diogelwch gwladol.' Na finnau chwaith; y plismona arferol o ddydd i ddydd rwyf fi am ei weld yn cael ei ddatganoli. Cofiwch, hyd at 1960, roedd dinasoedd mawr Prydain yn plismona eu hunain heb i unrhyw un y tu allan i'r Swyddfa Gartref fod ag unrhyw bryderon. Dylem gael yr hawl yn ôl i blismona ein hunain a rhoi plismona lleol yn nwylo Llywodraeth Cymru.

15:30

In their evidence to the Thomas Commission on Justice in Wales, the Police Federation of England and Wales stated:

'we had concluded to The Silk Commission that "policing could be devolved" the question of whether or not is "should be devolved" is of course a political issue and decision.'

They reiterated their neutral and evidence-led stance in their briefing for this debate.

In their evidence to the Thomas commission, the Police Superintendents Association of England and Wales stated,

'The Home Office currently support the Police in a wide-ranging capacity; examples of which are leadership, development, transformation, vulnerability, collaboration, intervention, prevention, security, counter terrorism and pay, pensions and conditions. Any new arrangement will need to ensure that the Governmental support for policing is not diminished or eroded and with a devolved policing structure.'

They added that the,

'Devolution of policing in Wales will be a significant change and it is vital that such a question is considered with a stringent benefits analysis and equally importantly involves the public and all stakeholders in any future redesign options.'

In this context, Gwent's former deputy chief constable, Mick Giannasi, has written that a change in the nature of Welsh Government's relationship with the police service may ultimately prove to be less productive. And my contacts in both North Wales Police and the region's police federation have repeatedly told me that they have a closer affiliation with north-west England than the rest of Wales and that there is a lack of competence in Welsh Government to handle the devolution of policing. With crime and justice operating on an east-west axis, not just in north Wales, but across Wales, North Wales Police share services including regional organised crime, firearms, intelligence, custody, property and forensics with their sister forces in north-west England. They also express concern about any desire in Welsh Government to merge the police forces in Wales as they stated that the geography and current calibrations with various English forces makes the concept of an all-Wales police force very difficult, adding that to force such a move to satisfy the egos of certain politicians should be carefully monitored. I'm quoting.

When the Assembly's Social Justice and Regeneration Committee reviewed the structure of policing in 2005—I was part of that—our report noted that criminal activity does not recognise national or regional boundaries and that cross-border partnerships must reflect operational reality—

Yn ei dystiolaeth i Gomisiwn Thomas ar Gyfiawnder yng Nghymru, dywedodd Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr:

'roeddem wedi dod i'r casgliad ar gyfer Comisiwn Silk y "gellid datganoli plismona" mae'r cwestiwn "a ddylid datganoli" yn fater ac yn benderfyniad gwleidyddol wrth gwrs.'

Gwnaethant ailadrodd eu safiad niwtral wedi'i arwain gan dystiolaeth yn eu briff ar gyfer y ddadl hon.

Yn eu tystiolaeth i gomisiwn Thomas, dywedodd Cymdeithas Uwch-arolygwyr Heddlu Cymru a Lloegr,

'Ar hyn o bryd, mae'r Swyddfa Gartref yn cefnogi'r Heddlu mewn ystod eang o feysydd; enghreifftiau o'r rhain yw arweinyddiaeth, datblygu, trawsnewid, bregusrwydd, cydweithio, ymyrraeth, atal, diogelwch, gwrthderfysgaeth a chyflogau, pensiynau ac amodau. Bydd angen i unrhyw drefniant newydd sicrhau nad yw'r gefnogaeth Lywodraethol i blismona yn cael ei lleihau na'i herydu gan strwythur plismona datganoledig.'

Fe wnaethant ychwanegu,

'Bydd datganoli plismona yng Nghymru yn newid sylweddol ac mae'n hanfodol fod cwestiwn o'r fath yn cael ei ystyried gyda dadansoddiad caeth o fudd a'r un mor bwysig yn cynnwys y cyhoedd a'r holl randdeiliaid mewn unrhyw opsiynau ailgynllunio yn y dyfodol.'

Yn y cyd-destun hwn, mae cyn ddirprwy brif gwnstabl Gwent, Mick Giannasi, wedi ysgrifennu y gallai newid yn natur perthynas Llywodraeth Cymru â'r gwasanaeth heddlu fod yn llai cynhyrchiol yn y pen draw. Ac mae fy nghysylltiadau yn Heddlu Gogledd Cymru a ffederasiwn heddlu'r rhanbarth wedi dweud wrthyf dro ar ôl tro fod ganddynt gysylltiad agosach â gogledd-orllewin Lloegr na gweddill Cymru a bod diffyg cymhwysedd yn Llywodraeth Cymru i ymdrin â datganoli plismona. Gyda throseddu a chyfiawnder yn gweithredu ar echel dwyrain-gorllewin, nid yn unig yn y gogledd, ond ledled Cymru, mae Heddlu Gogledd Cymru yn rhannu gwasanaethau gan gynnwys troseddau cyfundrefnol rhanbarthol, arfau tanio, cudd-wybodaeth, dalfeydd, eiddo a gwaith fforensig gyda'u cyd-heddluoedd yng ngogledd-orllewin Lloegr. Maent hefyd yn mynegi pryder ynghylch unrhyw awydd yn Llywodraeth Cymru i uno'r heddluoedd yng Nghymru gan eu bod yn dweud bod y ddaearyddiaeth a'r calibradau presennol gydag amrywiol heddluoedd yn Lloegr yn gwneud y cysyniad o heddlu Cymru gyfan yn anodd iawn, gan ychwanegu y dylid monitro'n ofalus unrhyw gamau i orfodi cam o'r fath i fodloni ego gwleidyddion penodol. Rwy'n dyfynnu.

Pan adolygodd Pwyllgor Cyfiawnder Cymdeithasol ac Adfywio'r Cynulliad strwythur plismona yn 2005—roeddwn yn rhan o hwnnw—nododd ein hadroddiad nad yw gweithgaredd troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol neu ranbarthol a bod yn rhaid i bartneriaethau trawsffiniol adlewyrchu realiti gweithredol—

Will you take an intervention, Mark?

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Mark?

I'll have one intervention.

Fe dderbyniaf un ymyriad.

We are talking about devolving the police, not devolving crime.

Rydym yn sôn am ddatganoli'r heddlu, nid datganoli troseddu.

Yes, and policing must reflect demographic, geographic and historic reality and where crime actually happens and how it moves, not the aspirations or otherwise of certain politicians.

The work of the Assembly's sub-committee considering the then proposed Welsh police merger, of which I was a member, led to police mergers being aborted across England and Wales. As I said in the February 2006 debate on this, the police authorities told us that the additional all-Wales annual cost of reorganisation would be up to £57 million, with the chief constable saying that it would be even more. And that was 16 years ago.

Comparison is made, of course, with Scotland and Northern Ireland, where policing is a devolved matter, but for reasons of geography and history, the situation in Wales is entirely different. Successive UK Governments retained a commitment to re-devolve policing in Northern Ireland after direct rule ended, and if you don't understand why, I'd check your history books.

Forty-eight per cent of people in Wales live within 25 miles of the border with England and 90 per cent within 50 miles and that reflects the crime patterns. In contrast, only 5 per cent of the combined populations of Scotland and England live within 50 miles of the border between those countries. Despite this, the Thomas report makes only one reference to the key issue of cross-border criminality, in the context of county lines, and the only solution it proposes is joint working across the four Welsh forces, in collaboration with other agencies, without any reference to establish joint working with neighbouring partners across the invisible crime and justice border with England.

Well, as I learned when I visited Titan, the north-west regional organised crime unit, a collaboration of North Wales Police and five north-west England forces, all north Wales emergency planning is done with north-west England; 95 per cent or more of crime in north Wales is local or operates on a cross-border, east-west basis; North Wales Police have no significant operations working on an all-Wales basis; and that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales was largely 'ignored'—I quote—in the commission's report.

As I said here last month, devolution of policing would therefore be operational insanity and financial lunacy. The devolution of policing—[Interruption.]

Listen to the evidence, stop making silly comments, grow up, and listen to the experts, who I'm actually quoting here.

The devolution of policing would deliver the opposite of real devolution, threatening to take more powers from the Welsh regions, and to centralise these in Cardiff—

Yn wir, a rhaid i blismona adlewyrchu realiti demograffig, daearyddol a hanesyddol a lle mae troseddu'n digwydd mewn gwirionedd a sut y mae'n symud, nid dyheadau neu ddiffyg dyheadau gwleidyddion penodol.

Arweiniodd gwaith is-bwyllgor y Cynulliad a oedd yn ystyried y cynnig i uno heddluoedd Cymru ar y pryd, is-bwyllgor yr oeddwn yn aelod ohono, at roi'r gorau i uno heddluoedd ledled Cymru a Lloegr. Fel y dywedais yn y ddadl ym mis Chwefror 2006 ar hyn, dywedodd awdurdodau'r heddlu wrthym y byddai cost flynyddol ychwanegol ad-drefnu Cymru gyfan oddeutu £57 miliwn, gyda'r prif gwnstabl yn dweud y byddai hyd yn oed yn fwy. Ac roedd hynny 16 mlynedd yn ôl.

Gellir cymharu, wrth gwrs, â'r Alban a Gogledd Iwerddon, lle mae plismona'n fater sydd wedi ei ddatganoli, ond am resymau daearyddol a hanesyddol, mae'r sefyllfa yng Nghymru yn gwbl wahanol. Cadwodd un Lywodraeth ar ôl y llall yn y DU ymrwymiad i ail-ddatganoli plismona yng Ngogledd Iwerddon wedi i reolaeth uniongyrchol ddod i ben, ac os nad ydych yn deall pam, efallai y dylech ddarllen eich llyfrau hanes.

Mae 48 y cant o bobl Cymru yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr a 90 y cant o fewn 50 milltir ac mae hynny'n adlewyrchu'r patrymau troseddu. Mewn cyferbyniad, dim ond 5 y cant o boblogaethau cyfun yr Alban a Lloegr sy'n byw o fewn 50 milltir i'r ffin rhwng y gwledydd hynny. Er hynny, dim ond un cyfeiriad a geir yn adroddiad Thomas at fater allweddol troseddoldeb trawsffiniol, yng nghyd-destun llinellau cyffuriau, a'r unig ateb y mae'n ei argymell yw cydweithio ar draws y pedwar heddlu yng Nghymru, mewn cydweithrediad ag asiantaethau eraill, heb unrhyw gyfeiriad at sefydlu gweithio ar y cyd â phartneriaid cyfagos ar draws y ffin trosedd a chyfiawnder anweledig â Lloegr.

Wel, fel y dysgais pan ymwelais â Titan, uned troseddau cyfundrefnol ranbarthol y gogledd-orllewin, sef cydweithrediad rhwng Heddlu Gogledd Cymru a phum heddlu yng ngogledd-orllewin Lloegr, gwneir holl waith cynllunio at argyfyngau gogledd Cymru gyda gogledd-orllewin Lloegr; mae 95 y cant neu fwy o droseddu yng ngogledd Cymru yn lleol neu'n gweithredu ar sail drawsffiniol, o'r dwyrain i'r gorllewin; nid oes gan Heddlu Gogledd Cymru unrhyw weithgarwch sylweddol sy'n gweithio ar sail Cymru gyfan; a bod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi'i 'hanwybyddu' i raddau helaeth—rwy'n dyfynnu—yn adroddiad y comisiwn.

Fel y dywedais yma fis diwethaf, byddai datganoli plismona felly'n wallgofrwydd gweithredol ac yn ynfydrwydd ariannol. Datganoli plismona—[Torri ar draws.]

Gwrandewch ar y dystiolaeth, rhowch y gorau i wneud sylwadau gwirion, tyfwch i fyny, a gwrandewch ar yr arbenigwyr rwy'n eu dyfynnu yma.

Byddai datganoli plismona yn cyflawni'r gwrthwyneb i ddatganoli go iawn, gan fygwth mynd â mwy o bwerau o ranbarthau Cymru, a chanoli'r rhain yng Nghaerdydd—

15:35

[Inaudible.]—the power to hire and fire chief constables. I'll conclude. Given Labour Welsh Government's record of creeping and often intimidatory politicisation of devolved public services, this is a chilling proposition. [Interruption.] I can introduce you to the whistleblowers who are victims of what I've just described.

[Anghlywadwy.]—y pŵer i gyflogi a diswyddo prif gwnstabliaid. Rwy'n dod i ben. O ystyried hanes Llywodraeth Lafur Cymru o wleidyddoli gwasanaethau cyhoeddus datganoledig yn gynyddol ac yn aml mewn modd bygythiol, mae hwn yn gynnig sy'n codi ofn. [Torri ar draws.] Gallaf eich cyflwyno i'r chwythwyr chwiban sy'n dioddef o ganlyniad i'r hyn rwyf newydd ei ddisgrifio.

Rwy'n falch ein bod yn cael y ddadl hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges am ei galw hi. Mae consensws cynyddol y dylai cyfrifoldeb dros yr heddlu gael ei ddatganoli i’r lle hwn, ac nad yw’n gwneud synnwyr yn gyfansoddiadol nac yn ymarferol i’r materion hyn gael eu llywodraethu o rywle arall. Rwy’n credu y dylai heddlua fod yn lleol. Bydd Aelodau yma yn gyfarwydd â’r dadleuon cyfansoddiadol, nawr fod Cymru’n creu ei chyfraith ei hun, mae’n gwneud synnwyr y dylem hefyd fod yn gyfrifol am ei gweithredu, ond mae cyfiawnhad moesegol dros ei ddatganoli hefyd.

Mae’r gair Saesneg 'policing' yn dod o’r Hen Roeg 'polis', sydd ag ystyr ddeublyg, sef y ddinas a’r dinasyddion sy’n byw ynddi. Felly, mae hanes a chysyniad y gair yn cysylltu’r sefydliad a’r bobl. Nid dim ond gweithredu’r gyfraith y mae’r heddlu, nhw hefyd ydy ymgorfforiad y gyfraith ar ein strydoedd. Ac wrth gwrs, mae’r gair Cymraeg 'heddlu' yn golygu 'lluoedd dros hedd'.

Ond, Dirprwy Lywydd, does dim angen edrych yn ôl dros ganrifoedd i weld y cysylltiad rhwng awdurdod a’r bobl trwy’r heddlu, ac fel y mae hwnna, yn anffodus, yn cael ei erydu. Rydym wedi gweld erydu niweidiol dros y blynyddoedd diwethaf o ran ymddiriedaeth y cyhoedd yn yr heddlu. Er bod y mwyafrif llethol yn bobl dda, yn bobl gydwybodol tu hwnt, mae niwed yn cael ei achosi gan leiafrif a diwylliant sydd angen newid. Nid problem i’r Met yn Llundain yn unig ydy hon, mae’n wir yng Nghymru hefyd. Mae ymchwil gan Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru’r wythnos hon yn dangos bod pobl ddu saith gwaith yn fwy tebygol o wynebu cael eu stopio a'u chwilio gan yr heddlu na phobl wyn.

Mae hyn yn wir am y system gyfiawnder, yn ogystal â’r heddlu. Mae ymchwil flaenorol gan Dr Jones yn dangos bod pobl bum gwaith yn fwy tebygol o gael eu carcharu os ydynt yn ddu, o’i gymharu â phobl wyn. Ac mae dedfrydau ar gyfer pobl ddu, Asiaidd a hil gymysg yn sylweddol uwch ar gyfartaledd nag ar gyfer pobl wyn. Ac mae marwolaethau Mohamud Hassan a Mouayed Bashir, wedi iddynt ddod i gysylltiad â Heddlu De Cymru, yn parhau i fod yn destun cwestiynau difrifol.

Rydym ni wedi cynnal dadleuon yn y Senedd dros y misoedd diwethaf am sbeicio, stelcian, ac mae cwestiynau wedi cael eu codi am gyfraddau dedfrydu gwarthus o isel am dreisio a thrais gwrywaidd yn erbyn menywod. Ydynt, mae’r ffeithiau hyn yn rhan o broblemau ehangach, strwythurol mewn cymdeithas, ond dydyn nhw ddim yn eithriadau—maen nhw’n seiren argyfwng, yn dweud bod rhywbeth mawr o’i le. Wrth ddatganoli heddlua, yn ogystal â’r system gyfiawnder, gallwn ddechrau mynd i’r afael â’r anghydraddoldebau dwfn o fewn ein cymdeithas. Gallwn gysylltu cyfiawnder a heddlu gydag iechyd, addysg a pholisi cymdeithasol, fel y gwnaeth yr Arglwydd Thomas ei gydnabod. Gallwn edrych o ddifrif am y rhesymau dros droseddu er mwyn ei atal rhag digwydd yn y lle cyntaf, hynny ydy, yn hytrach na pharhau â’r cylch dieflig o gosb a charchar.

Nid oes gan y Senedd hon y gallu i ddatrys y problemau gyda heddlu’r Met, ond mae dadl anatebol o gryf dros ddatganoli y system o bŵer i ddatrys ein problemau ni ein hunain. Drwy weithredu system gyfiawnder fwy cyfiawn, a pholisïau heddlu mwy goleuedig, gallwn adfer ymddiriedaeth yn ein systemau, lleihau trosedd a, thrwy hynny, gwarchod y cyhoedd o niwed gellir ei osgoi.

Dylai’r heddlu weithio o blaid y bobl. Dylen nhw fod yn weladwy, yn dryloyw ac yn atebol. Ond wnaiff hyn ddim digwydd wrth barhau â’r system bresennol sydd yn amlwg ddim yn gweithio. Dylai heddlua fod yn lleol, sy’n golygu y dylai penderfyniadau gael eu gwneud mor agos at y bobl ag sydd yn bosibl.

I'm pleased that we're having this debate, and I'm very grateful to Mike Hedges for bringing it forward. There is increasing consensus that responsibility for policing should be devolved to this place, and that it makes no sense constitutionally or practically for these issues to be governed elsewhere. I believe that policing should be local. Members here will be familiar with the constitutional arguments that now that Wales makes its own law, it makes sense that we should be responsible for implementing it too, but there is also an ethical justification for devolution too.

The English word 'policing' comes from the Ancient Greek 'polis', which has a double meaning, namely the city and the citizens living within that city. So, the history and concept of the word links the institution with its people. The police don't simply administer the law, they are an incarnation of the law on our streets. And of course, the Welsh word 'heddlu' literally means 'peace force'.

But, Deputy Llywydd, we don't need to look back over centuries to see the link between authority and the people through the police, and how that, unfortunately, is being eroded. We have seen damaging erosion over recent years in terms of public trust in the police. Although the vast majority are good and conscientious people, the damage is done by a minority and a culture that needs to change. It's not just a problem for the Met in London, it's a problem in Wales too. Research by Dr Robert Jones from the Wales Governance Centre this week shows that black people are seven times more likely to be stopped and searched by police than white people.

This is true of the justice system too, as well as the police. Recent research by Dr Jones shows that people are five times more likely of being imprisoned if they are black, as compared to white people. And sentences for black, Asian and mixed race people are significantly higher than they are for white people, on average. And the deaths of Mohamud Hassan and Mouayed Bashir, after they came into contact with South Wales Police, continue to pose serious questions.

We've had debates in this Senedd over recent months on spiking, stalking, and there have been questions raised on the appallingly low conviction rates in rape cases and male violence against women. Yes, these facts are part of broader, structural problems within society, but they are not exceptions—they are an emergency alarm, telling us that something is gravely amiss. In devolving policing, as well as the justice system, we can start to tackle these deep-set inequalities within our society. We can link justice and policing with health, education and social policy, as Lord Thomas acknowledged. We can look seriously for the reasons for crime in order to prevent it from happening in the first instance, rather than simply continuing with the vicious cycle of crime and punishment. 

This Senedd doesn't have the powers to solve the problems with the Met police, but there is an incontrovertible case for devolving the powers to resolve our own problems to this place. By implementing a justice system that is more just and policing policies that are more enlightened, we can restore public trust in our systems, reduce crime and, through that, safeguard the public from avoidable harm.

The police should work for the people. They should be visible, transparent and accountable. But this will not happen as we continue with the current system, which clearly isn't working. Policing should be local, which means that decisions should be made as close to the people as is possible. 

15:40

Diolch i Mike am gyflwyno hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i gymryd rhan.

Thank you to Mike for tabling this debate. I'm very pleased to have the opportunity to participate. 

I'd like to start with a very quick response to my colleague Mark Isherwood. And I really do understand his passion and the need for us to look back and to see what has worked and what hasn't. But I want to look forward. And this isn't, as we've heard, about the devolution of crime. This is about us looking at how we respond to it, and how we can prevent crime as well. This is about us in Wales taking power back to say, 'This is how we want to do it differently to what is happening at the moment.' And I want to focus on the situation with women, particularly women in prisons. 

There are seven facts I just want to lay before you. Women are more likely than male prisoners to serve short sentences for non-violent offences. The average distance a woman is held from home is 63 miles. Over half the women in prison report having suffered domestic violence or emotional, physical or sexual abuse as a child. Women are more likely than men to self-harm whilst in prison. And, finally, black and minority ethnic women are more than twice as likely to be arrested than white women. 

The female offender strategy, published in 2018, four years ago, was designed to deliver vast improvements on community-based solutions, well-being and better custody. But the National Audit Office in England said that since the strategy was published in 2018, the UK Government had made limited progress towards its goals because it had not prioritised investment in this work. And funding for the strategy was less than half of the minimum £40 million that officials estimated would be needed, but £150 million was found to fund an additional 500 women's prison places when it was needed, against the direction of travel under the new strategy.

I want us to look differently at how we treat women in our prisons, and to look at how we deal with women offenders. We can do better here in Wales; I know that. Let's not imprison our women; let's look at community sentences, women's centres, how we look at residential alternatives, some of those being with children, not just with babies, and much, much smaller units. I believe that improving how the criminal justice system responds to the needs of women should be at the heart of that call, and for the call for devolution of powers to Wales, which I hope that the Minister can address in response to today's debate. Diolch yn fawr iawn.

Hoffwn ddechrau gydag ymateb cyflym iawn i fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood. Ac rwy'n deall ei angerdd a'r angen inni edrych yn ôl a gweld beth sydd wedi gweithio a beth sydd heb weithio. Ond rwyf am edrych ymlaen. Ac nid yw hyn, fel y clywsom, yn ymwneud â datganoli troseddu. Mae'n ymwneud ag edrych ar sut yr ymatebwn iddo, a sut y gallwn atal troseddu hefyd. Mae'n ymwneud â ni yng Nghymru yn cymryd pŵer yn ôl a dweud, 'Dyma sut yr ydym am ei wneud yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd.' Ac rwyf am ganolbwyntio ar sefyllfa menywod, yn enwedig menywod mewn carchardai. 

Rwyf am osod saith ffaith ger eich bron. Mae menywod yn fwy tebygol na charcharorion gwrywaidd o gael dedfryd fer o garchar am droseddau di-drais. Y pellter cyfartalog y caiff menyw ei chadw o'i chartref yw 63 milltir. Mae dros hanner y menywod yn y carchar yn dweud eu bod wedi dioddef trais yn y cartref neu gam-drin emosiynol, corfforol neu rywiol pan oeddent yn blant. Mae menywod yn fwy tebygol na dynion o hunan-niweidio tra byddant yn y carchar. Ac yn olaf, mae menywod du a lleiafrifol ethnig dros ddwywaith yn fwy tebygol o gael eu harestio na menywod gwyn.

Lluniwyd y strategaeth troseddwyr benywaidd, a gyhoeddwyd yn 2018, bedair blynedd yn ôl, i sicrhau gwelliannau enfawr i atebion yn y gymuned, lles a charcharau gwell. Ond dywedodd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr mai cynnydd cyfyngedig tuag at ei nodau a wnaeth Llywodraeth y DU ers cyhoeddi'r strategaeth yn 2018 am nad oedd wedi blaenoriaethu buddsoddiad yn y gwaith hwn. Ac roedd y cyllid ar gyfer y strategaeth yn llai na hanner yr isafswm o £40 miliwn yr oedd swyddogion wedi amcangyfrif y byddai ei angen, ond daethpwyd o hyd i £150 miliwn i ariannu 500 o leoedd ychwanegol mewn carchardai i fenywod pan oedd ei angen, yn erbyn y cyfeiriad teithio o dan y strategaeth newydd.

Rwyf am inni edrych yn wahanol ar sut yr ydym yn trin menywod yn ein carchardai, ac edrych ar sut yr ydym yn ymdrin â throseddwyr benywaidd. Gallwn wneud yn well yma yng Nghymru; rwy'n gwybod y gallwn. Gadewch inni beidio â charcharu ein menywod; gadewch inni edrych ar ddedfrydau cymunedol, canolfannau menywod, sut yr edrychwn ar ddewisiadau preswyl amgen, gyda rhai o'r rheini gyda phlant, nid yn unig gyda babanod, ac unedau llawer iawn llai o faint. Credaf y dylai gwella'r ffordd y mae'r system cyfiawnder troseddol yn ymateb i anghenion menywod fod yn ganolog i'r alwad honno, a'r alwad i ddatganoli pwerau i Gymru, y gobeithiaf y gall y Gweinidog roi sylw iddi wrth ymateb i'r ddadl heddiw. Diolch yn fawr iawn.

May I begin by saying how much I agree with what Jane Dodds has just said? And I think much of what I will have to say will complement those comments.

I think if we had responsibility here in Wales, Dirprwy Lywydd, for policing, and indeed criminal justice, we would have a much more progressive, and indeed productive, system that would really improve life for our communities here in Wales, because I think there is a discredited UK model that does involve sending more people to prison per head of population than virtually any other country, if not any other country in western Europe. And many of those people, as we know, have mental health issues, are illiterate, have alcohol and drug misuse problems and are really, in many ways, victims themselves in our communities and society.

If we had a different model, which was much more about prevention and preventing reoffending when people do come into the criminal justice system, then we'd have fewer victims of crime, we'd have fewer people who are incarcerated and in the criminal justice system with all the misery that brings for themselves and their families. We badly need a more enlightened approach. It would very much benefit women, as Jane said, it would complement our youth service here in Wales and, indeed, our drug and alcohol abuse services as well. I give way to Mark Isherwood. 

A gaf fi ddechrau drwy ddweud cymaint rwy'n cytuno â'r hyn y mae Jane Dodds newydd ei ddweud? A chredaf y bydd llawer o'r hyn y bydd gennyf i'w ddweud yn ategu'r sylwadau hynny.

Pe bai gennym gyfrifoldeb dros blismona, a chyfiawnder troseddol yn wir, yma yng Nghymru, Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu y byddai gennym system lawer mwy blaengar, a chynhyrchiol yn wir, a fyddai'n gwella bywyd ein cymunedau yma yng Nghymru yn fawr, oherwydd credaf fod model y DU o anfon mwy o bobl i'r carchar fesul y pen o'r boblogaeth na bron unrhyw wlad arall, unrhyw wlad arall yng ngorllewin Ewrop yn sicr, wedi'i wrthbrofi. Ac fel y gwyddom, mae gan lawer o'r bobl hynny broblemau iechyd meddwl, maent yn anllythrennog, mae ganddynt broblemau camddefnyddio alcohol a chyffuriau ac maent, mewn sawl ffordd, yn ddioddefwyr eu hunain yn ein cymunedau a'n cymdeithas.

Pe bai gennym fodel gwahanol, a fyddai'n ymwneud llawer mwy ag atal ac atal aildroseddu pan fydd pobl yn dod i mewn i'r system cyfiawnder troseddol, byddai gennym lai o ddioddefwyr troseddau, byddai gennym lai o bobl wedi'u carcharu ac o fewn y system cyfiawnder troseddol gyda'r holl ofid sy'n dod yn sgil hynny iddynt hwy eu hunain a'u teuluoedd. Mae arnom angen dull mwy goleuedig o weithredu. Byddai o fudd mawr i fenywod, fel y dywedodd Jane, byddai'n ategu ein gwasanaeth ieuenctid yma yng Nghymru, a'n gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol hefyd yn wir. Fe ildiaf i Mark Isherwood. 

15:45

Do you recognise, as has been debated here, and referred to by the Counsel General, that the UK Government has announced precisely that policy in relation to women—that they should not be in prison, they should be in the community—and that they're funding a series of new women's centres, including one in Wales? The Counsel General told us last November in this Chamber that that was developing well and discussions were ongoing to establish that centre.

A ydych yn cydnabod, fel a drafodwyd yma, ac fel y nododd y Cwnsler Cyffredinol, fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi'r union bolisi hwnnw mewn perthynas â menywod—na ddylent fod yn y carchar, y dylent fod yn y gymuned—a'u bod yn ariannu cyfres o ganolfannau newydd i fenywod, gan gynnwys un yng Nghymru? Dywedodd y Cwnsler Cyffredinol wrthym fis Tachwedd diwethaf yn y Siambr hon fod hynny'n datblygu'n dda a bod trafodaethau'n mynd rhagddynt i sefydlu'r ganolfan honno.

I think we hear a lot of rhetoric from the UK Government, Mark, but it's not always evidenced in practice. Yes, there may be individual examples, but we want to see a consistent approach, in terms of policing and criminal justice, that moves on to that more, what I would say, progressive and enlightened territory that we've already heard about in this debate today, which I think is badly needed.

I know, for example, from providers of drug and alcohol misuse services, that they feel that they are trying to serve two masters, as it were, in Wales. They've got the Home Office, and Home Office policies on illicit drugs, for example, which are very much about criminalisation and the criminal justice route, and then they've got Welsh Government policies, which are much more health-orientated and about prevention and treatment. It's not easy to serve two masters in that way, and I know those who provide those crucial drug and alcohol misuse services feel that they're not operating to maximum efficiency and effectiveness as a result. We've got many initiatives. I know that in Newport, Positive Futures, which is run through Newport Live, the leisure trust in Newport, and seeks to work with young people and divert them from the criminal justice route, find it difficult, because they're, again, working within this non-devolved system of policing, although they're funded partly, at least, by the police and crime commissioner. Life would be much easier for them if there was a more consistent, integrated and joined-up approach. 

There are many regional variations across Wales, in fact, in policing, and the way that commissioning takes place jointly with the health services or not. Much of that could be better integrated and not varied across Wales if we had Welsh Government dealing with policing as well as the health service here in Wales. We've heard about domestic abuse services; that is another example. I think that that argument about a better fit between policing and devolved services if policing was devolved is very well established and recognised, and much work within the Senedd points in that direction, including work by our health committee, I think, back in 2019, when they made important recommendations about mental health in policing and police custody. I know that within Gwent the police service works very closely with mental health services. They have a team of mental health professionals trying to deal with the very acute strain that policing comes under, because police are not mental health professionals, but are, very often, faced with these mental health issues in carrying out their policing duties, and they are also trying to train their own police force to a much greater extent, as well as working with the health service. I think that fit between mental health services and policing is one that would benefit greatly if we had devolution of policing. 

Dirprwy Lywydd, I see that, as ever, time is short. Can I just say that I think most people would recognise that eventually policing in Wales will be devolved? It's a question of when. There are so many important benefits. The sooner that devolution takes place, the better.  

Credaf ein bod yn clywed llawer o rethreg gan Lywodraeth y DU, Mark, ond ni chafwyd tystiolaeth ymarferol ohoni bob amser. Oes, efallai fod enghreifftiau unigol, ond rydym am weld dull o weithredu cyson ym maes plismona a chyfiawnder troseddol, sy'n symud ymlaen at yr hyn y byddwn yn ei alw'n dir blaengar a goleuedig fel yr ydym eisoes wedi clywed amdano yn y ddadl hon heddiw, a chredaf fod gwir angen hynny.

Rwy'n gwybod gan ddarparwyr gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, er enghraifft, eu bod yn teimlo eu bod yn ceisio gwasanaethu dau feistr, fel petai, yng Nghymru. Mae ganddynt y Swyddfa Gartref, a pholisïau'r Swyddfa Gartref ar gyffuriau anghyfreithlon, er enghraifft, sy'n ymwneud yn helaeth â throseddoli a'r llwybr cyfiawnder troseddol, ac mae ganddynt bolisïau Llywodraeth Cymru, sy'n ymwneud llawer mwy ag iechyd ac atal a thrin. Nid yw'n hawdd gwasanaethu dau feistr yn y ffordd honno, ac rwy'n gwybod bod y rhai sy'n darparu gwasanaethau camddefnyddio cyffuriau ac alcohol hanfodol yn teimlo nad ydynt yn gweithredu mor effeithlon ac effeithiol â phosibl o ganlyniad i hynny. Mae gennym lawer o gynlluniau. Gwn fod Dyfodol Cadarnhaol, sy'n gweithredu drwy Casnewydd Fyw, yr ymddiriedolaeth hamdden yng Nghasnewydd, ac sy'n ceisio gweithio gyda phobl ifanc a'u dargyfeirio oddi ar y llwybr cyfiawnder troseddol, yn ei chael hi'n anodd, oherwydd unwaith eto, gweithiant o fewn y system blismona hon nad yw wedi'i datganoli, er eu bod yn cael eu hariannu, yn rhannol o leiaf, gan y comisiynydd heddlu a throseddu. Byddai bywyd yn llawer haws iddynt pe ceid dull o weithredu mwy cyson, integredig a chydgysylltiedig. 

Mae llawer o amrywio rhanbarthol mewn plismona ledled Cymru, a'r ffordd y mae comisiynu'n digwydd ar y cyd â'r gwasanaethau iechyd neu beidio. Gallai llawer o hynny gael ei integreiddio'n well ac ni fyddai'n amrywio ledled Cymru pe bai Llywodraeth Cymru yn ymdrin â phlismona yn ogystal â'r gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Clywsom am wasanaethau cam-drin domestig; dyna enghraifft arall. Credaf fod y ddadl am gydgysylltiad gwell rhwng plismona a gwasanaethau datganoledig pe bai plismona'n cael ei ddatganoli wedi'i hen sefydlu a'i chydnabod, ac mae llawer o waith yn y Senedd yn pwyntio i'r cyfeiriad hwnnw, gan gynnwys gwaith gan ein pwyllgor iechyd, rwy'n credu, yn ôl yn 2019, pan wnaethant argymhellion pwysig am iechyd meddwl mewn plismona ac yn nalfeydd yr heddlu. Gwn fod gwasanaeth yr heddlu yng Ngwent yn gweithio'n agos iawn gyda gwasanaethau iechyd meddwl. Mae ganddynt dîm o weithwyr iechyd meddwl proffesiynol sy'n ceisio ymdopi â'r straen ddifrifol iawn ar blismona, oherwydd nid yw'r heddlu'n weithwyr iechyd meddwl proffesiynol, ond maent yn aml iawn yn wynebu'r problemau iechyd meddwl hyn wrth gyflawni eu dyletswyddau plismona, ac maent hefyd yn ceisio hyfforddi eu heddlu eu hunain i raddau llawer mwy, yn ogystal â gweithio gyda'r gwasanaeth iechyd. Credaf fod cydgysylltiad rhwng gwasanaethau iechyd meddwl a phlismona yn un a fyddai'n elwa'n fawr pe baem yn datganoli plismona. 

Ddirprwy Lywydd, fel arfer rwy'n gweld bod amser yn brin. A gaf fi ddweud fy mod yn credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cydnabod y bydd plismona yng Nghymru yn cael ei ddatganoli yn y pen draw? Mae'n fater o ba bryd y bydd hynny'n digwydd. Ceir cymaint o fanteision pwysig. Gorau po gyntaf y bydd datganoli'n digwydd.  

It's a real pleasure to participate in this debate and follow that contribution from John Griffiths, and also the contributions from Jane Dodds and other in this debate. When I took responsibility for the policy area in the last Government, it shocked me just how poorly the whole criminal justice system serves Wales. It cannot be seen as a success when, for however long we've had the joint England and Wales jurisdiction, women are treated so appallingly by the whole of that system. We didn't have a secure facility for anyone in north Wales until a few years ago. For centuries, the needs of people in north Wales were simply ignored by the criminal justice system. The needs of women across the whole of this country are still being ignored. I recognise the point that Mark Isherwood made about the latest UK Government plan, but, you know, they have had since 1536. So, you'll have to excuse my cynicism when I hear these things. This has been a journey for us, and this has been a journey that we've participated in, sometimes at different speeds, but usually—[Interruption.] Yes, I will give way.

Mae'n bleser mawr cael cymryd rhan yn y ddadl hon a dilyn y cyfraniad hwnnw gan John Griffiths, a hefyd y cyfraniadau gan Jane Dodds ac eraill yn y ddadl hon. Pan gefais gyfrifoldeb dros y maes polisi yn y Llywodraeth ddiwethaf, cefais fy syfrdanu gan ba mor wael y mae'r system cyfiawnder troseddol gyfan yn gwasanaethu Cymru. Ni ellir ei hystyried yn llwyddiant pan fydd menywod, ers inni gael awdurdodaeth ar y cyd rhwng Cymru a Lloegr, yn cael eu trin mor ofnadwy gan yr holl system honno. Nid oedd gennym gyfleuster diogel i unrhyw un yng ngogledd Cymru tan ychydig flynyddoedd yn ôl. Ers canrifoedd, câi anghenion pobl gogledd Cymru eu hanwybyddu gan y system cyfiawnder troseddol. Mae anghenion menywod ledled y wlad hon yn dal i gael eu hanwybyddu. Rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth Mark Isherwood am gynllun diweddaraf Llywodraeth y DU, ond wyddoch chi, maent wedi'u cael ers 1536. Felly, rhaid i chi esgusodi fy sinigiaeth pan glywaf y pethau hyn. Mae hon wedi bod yn daith i ni, ac mae wedi bod yn daith yr ydym wedi cymryd rhan ynddi, weithiau ar gyflymder gwahanol, ond fel arfer—[Torri ar draws.] Iawn, fe ildiaf.

15:50

Do you agree that, in 1536, the penal systems of every place across the world were treating women and men abominably within the criminal justice system?

A ydych yn cytuno, yn 1536, fod systemau cosbol pob man ar draws y byd yn trin menywod a dynion yn ofnadwy o fewn y system cyfiawnder troseddol?

Yes, but most have improved considerably since then. Unfortunately, the system that serves Wales is yet to find a way of serving women, and you need to reflect on that in making your argument.

It's an important point that we need to raise, because we have been on a journey here. I remember sitting in Government offices having long conversations with Carl Sargeant on these matters when he talked about adverse childhood experiences and of the role of police in dealing with the consequences of that. I remember how we developed our thinking together on lots of different issues, with the police not being something that is foreign or outside of our communities but police as part of our community, as a part of a suite and range of public services delivering for people within our communities.

I hope and believe that policing, when it is devolved—. And I think it will be devolved at some point. The question to ask yourselves is: how many people must suffer before that happens? When we do devolve policing, I hope that we are able to do things differently. The points made by Rhys ab Owen in First Minister's questions yesterday are another standing rebuke to the current criminal justice system. We are not treating people properly in this country and we need to recognise that. When we devolve policing, we don't simply devolve the responsibility, we don't simply provide, Mark, another politician with another feather in another cap, but we then do things differently.

Do you know what I want to see? I want to see policing as a part integrated into our other services, but I also want to see it being held to account differently. I would like to see a greater role for local government, for example, in holding local police forces to account. I would like to understand how local people can have a greater say in how policing is delivered in our local communities. Because the model we have at the moment does not provide for that, and I don't believe anybody seriously argues that it does so.

The findings of the Thomas commission on these matters were absolutely devastating. They were devastating—possibly the most important piece of work that we've seen completed and published since the introduction of devolved Government over 20 years ago. Policing and the criminal justice system should be at the heart of Government, but they're failing the country they're supposed to serve. And people recognise that of course, because the UK Government is devolving policing in England—it is devolving policing in England. It recognises the power of the argument of democracy and accountability in delivery of police services, everywhere except in Wales.

Wales is the only part of this kingdom where there is no local control of policing, where there is no local accountability of policing. And we are told and we are invited to believe that that's a good thing—that it's a good thing that we don't have that level of democratic accountability, that it's a good thing that we don't have that level of local integration, that it's a good thing that we don't have any level of local support and control of the criminal justice system and the police. I will bring my remarks to a close. I don't believe that history supports that case. I don't believe that the facts sustain that argument. And I don't believe that the future will entertain that argument either.

Ydw, ond mae'r rhan fwyaf wedi gwella'n sylweddol ers hynny. Yn anffodus, nid yw'r system sy'n gwasanaethu Cymru wedi dod o hyd i ffordd o wasanaethu menywod eto, ac mae angen ichi ystyried hynny wrth wneud eich dadl.

Mae'n bwynt pwysig y mae angen inni ei godi, oherwydd rydym wedi bod ar daith yn y fan hon. Cofiaf eistedd yn swyddfeydd y Llywodraeth yn cael sgyrsiau hir gyda Carl Sargeant ar y materion hyn pan siaradai am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a rôl yr heddlu yn ymdrin â chanlyniadau hynny. Rwy'n cofio sut y gwnaethom ddatblygu ein syniadau gyda'n gilydd ar lawer o wahanol faterion, gyda'r heddlu'n rhan o'n cymuned, yn rhan o gyfres ac ystod o wasanaethau sy'n darparu ar gyfer pobl yn ein cymunedau, yn hytrach na rhywbeth dieithr neu ar y tu allan i'n cymunedau.

Rwy'n gobeithio ac yn credu bod plismona, pan gaiff ei ddatganoli—. A chredaf y caiff ei ddatganoli ar ryw adeg. Y cwestiwn i'w ofyn i chi'ch hun yw: faint o bobl  sy'n mynd i orfod dioddef cyn i hynny ddigwydd? Pan fyddwn yn datganoli plismona, rwy'n gobeithio y gallwn wneud pethau'n wahanol. Mae'r pwyntiau a wnaeth Rhys ab Owen yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe yn feirniadaeth arall ar y system cyfiawnder troseddol bresennol. Nid ydym yn trin pobl yn iawn yn y wlad hon ac mae angen inni gydnabod hynny. Pan fyddwn yn datganoli plismona, nid y cyfrifoldeb yn unig a gaiff ei ddatganoli, nid darparu pluen arall yn het gwleidydd arall, Mark, ond ffordd o wneud pethau'n wahanol.

Wyddoch chi beth hoffwn i ei weld? Rwyf am weld plismona'n rhan integredig o'n gwasanaethau eraill, ond rwyf hefyd am ei weld yn cael ei ddwyn i gyfrif yn wahanol. Hoffwn weld mwy o rôl i lywodraeth leol, er enghraifft, yn dwyn heddluoedd lleol i gyfrif. Hoffwn ddeall sut y gall pobl leol gael mwy o lais yn y ffordd y caiff plismona ei wneud yn ein cymunedau lleol. Oherwydd nid yw'r model sydd gennym ar hyn o bryd yn darparu ar gyfer hynny, ac nid wyf yn credu bod unrhyw un yn dadlau o ddifrif ei fod yn gwneud hynny.

Roedd canfyddiadau comisiwn Thomas ynghylch y materion hyn yn gwbl ddinistriol. Roeddent yn ddinistriol—o bosibl y gwaith pwysicaf a welsom wedi'i gwblhau a'i gyhoeddi ers cyflwyno Llywodraeth ddatganoledig dros 20 mlynedd yn ôl. Dylai plismona a'r system cyfiawnder troseddol fod yn ganolog i'r Llywodraeth, ond maent yn gwneud cam â'r wlad y maent i fod i'w gwasanaethu. Ac mae pobl yn gweld hynny wrth gwrs, oherwydd mae Llywodraeth y DU yn datganoli plismona yn Lloegr—mae'n datganoli plismona yn Lloegr. Mae'n cydnabod grym y ddadl dros ddemocratiaeth ac atebolrwydd wrth ddarparu gwasanaethau'r heddlu ym mhobman heblaw Cymru.

Cymru yw'r unig ran o'r deyrnas hon lle nad oes rheolaeth leol dros blismona, lle nad oes atebolrwydd lleol am blismona. A dywedir wrthym, a chawn ein gwahodd i gredu bod hynny'n beth da—ei bod yn dda nad oes gennym lefel o'r fath o atebolrwydd democrataidd, ei bod yn dda nad oes gennym lefel o'r fath o integreiddio lleol, ei bod yn dda nad oes gennym unrhyw lefel o gefnogaeth a rheolaeth leol i'r system cyfiawnder troseddol a'r heddlu. Rwyf am ddod â fy sylwadau i ben. Nid wyf yn credu bod hanes yn cefnogi'r achos hwnnw. Nid wyf yn credu bod y ffeithiau'n cynnal y ddadl honno. Ac nid wyf yn credu y bydd y dyfodol yn derbyn y ddadl honno ychwaith.

15:55

Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank Mike Hedges for bringing this Member debate before the Senedd, and for all the contributions this afternoon, which are important in terms of this very key issue. The Welsh Government will be supporting this motion.

It's been over two years since the Thomas commission published its report on justice in Wales. The report is the most comprehensive exercise ever undertaken, examining the state of the justice system in Wales, and it sets out a clear evidence-based need for action. The Thomas commission recommended policing and crime reduction policy be determined in Wales, to ensure policing is firmly integrated within the same policy and legislative framework as health, local government and other public services, as has been described today in this debate, with very many clear examples. These services need to work together holistically to prevent offending and reoffending in the way that Jane Dodds described regarding women caught up in the criminal justice system. And John Griffiths endorsed this in terms of the preventative approach being the right way forward. But the Thomas commission recommended that this integration, policy and legislative, can only be achieved through the devolution of policing. We strongly support that. Only when we have full oversight of the justice system in Wales will we be able to fully align delivery with the needs and priorities of the people and communities of Wales.

Yes, there is a constitutional element. Wales finds itself in a position where it can make laws but cannot enforce them. The Senedd is the only Parliament in the common-law world that we know of that can legislate without the jurisdiction to enforce its own laws. This is why we're pursuing the case for devolution of justice and policing, and it remains a firm ministerial commitment within our programme for government, which people in Wales voted for overwhelmingly last year. The second edition of 'Reforming our Union', published in June 2021, consolidated this position. It includes 20 propositions to put the union on a sustainable footing for the future, including the proposition that devolved institutions should be responsible for policing and the administration of justice. Devolution of policing is needed to make the constitutional settlement coherent and practical. The devolution of justice and policing to Wales should and will happen. It is a question of when, not if. This is not merely political sentiment; justice is better delivered at a more localised level, where it can be tailored, prioritised and influenced according to its societal needs. It is welcoming that the police and crime commissioners in Wales are supportive of the case for devolution. We're looking forward to engaging with them and other stakeholders on this issue. I do value my regular liaison with the police and crime commissioners' rotating leads, and it's been very beneficial in terms of practical outcomes.

We recognise that the UK Government takes a different position from us, and we're working on a justice publication that will outline how we're already actively enabling the delivery of justice services in Wales. This includes initiatives that prevent people coming into contact with the justice system in the first place, as well as activity that helps people who are already in contact with the system to make the journey away from it. This publication will only reinforce the point made by the Thomas commission that policing is intrinsically intertwined with the devolved services that support people and prevent crime. It will also underline that we're already delivering on our distinct vision for how criminal justice should work in Wales. In line with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we're supporting a preventative, collaborative approach founded on the evidence of what works to break inter-generational cycles of reoffending. Our work with partners is at the centre of this vision. Wales already works collaboratively, breaching the difficult fault lines that permeate our reserved and devolved services. We share the collective goal of ensuring the effective delivery of justice in Wales.

The current devolution settlement has created a myriad of unnecessary challenges for policing in Wales. Despite these, police in Wales have worked tirelessly, in partnership with us, to circumvent the legislative shortcomings. In particular, the Welsh Government would not have succeeded in its emergency response to the COVID pandemic without the exceptionally strong and collaborative working relationship with Welsh police forces and with other justice agencies who play a vital role to engage with people and enforce our regulations where necessary. This is a partnership that has strengthened further as a result of the pandemic, and the partnership approach is also evident in the programme for government commitments we're delivering, together with police and crime commissioners and police forces in Wales. Our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, which builds on what's already worked so well to improve outcomes for women and young people in the justice system, is a perfect example, and I will co-chair the national implementation board for the strategy with police and crime commissioner Dafydd Llywelyn, working together to make Wales a safer place for women and girls.

Our race equality action plan ambition of becoming an anti-racist Wales allows us to work together to collectively bring about tangible change. Criminal justice in Wales has always made this a priority, and we're working closely with them on their race equality plan to ensure there is consistency across both, and we welcome the strong commitment from our justice partners to be part of the solution to eradicate racism. But as Delyth Jewell has highlighted, the figures published by the Wales Governance Centre in relation to stop and search, as the First Minister also commented on in the Chamber yesterday, are truly shocking. And that's why we have a commitment in the co-operation agreement with Plaid Cymru to ensure that justice elements in the race equality plan are robust and address the clear evidence of disproportionality within the justice system.

We're also committed to keeping our community safe and the crucial role of neighbourhood policing, which has been expressed this afternoon. That's why our programme for government commits to maintaining funding for the 500 police community support officers and to increase the number by 100. This is where, again, in all our communities, we can see the power and the strength of those police community support officers engaging with the people and communities at the front, absolutely in everything that affects people's lives and communities.

The policing partnership board for Wales, which meets quarterly, and is chaired either by myself or by the First Minister, provides a valuable opportunity for policing in Wales and Welsh Government to tackle these important issues for Wales that cut across devolved and non-devolved aspects of public service. Even without devolution of policing, we achieve so much when we work in partnership with our police forces and PCCs, but just imagine what we could achieve for the people of Wales if policing was devolved, and I am today urging you to support me in agreeing this motion. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Mike Hedges am gyflwyno'r ddadl Aelodau hon gerbron y Senedd, ac am yr holl gyfraniadau y prynhawn yma, sy'n bwysig yng nghyd-destun y mater allweddol hwn. Bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig.

Mae dros ddwy flynedd wedi mynd heibio ers i gomisiwn Thomas gyhoeddi ei adroddiad ar gyfiawnder yng Nghymru. Yr adroddiad hwn yw'r ymarfer mwyaf cynhwysfawr a gynhaliwyd erioed i archwilio cyflwr y system gyfiawnder yng Nghymru, ac mae'n nodi angen clir sy'n seiliedig ar dystiolaeth i weithredu. Argymhellodd comisiwn Thomas y dylid pennu polisi plismona a lleihau troseddu yng Nghymru, er mwyn sicrhau bod plismona'n cael ei integreiddio'n gadarn o fewn yr un polisi a fframwaith deddfwriaethol ag iechyd, llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill, fel y disgrifiwyd heddiw yn y ddadl hon, gyda llawer iawn o enghreifftiau clir. Mae angen i'r gwasanaethau hyn gydweithio'n gyfannol i atal troseddu ac aildroseddu yn y ffordd a ddisgrifiwyd gan Jane Dodds mewn perthynas â menywod o fewn y system cyfiawnder troseddol. Ac ategodd John Griffiths hyn drwy ddweud mai'r dull ataliol yw'r ffordd gywir ymlaen. Ond argymhellodd comisiwn Thomas mai dim ond drwy ddatganoli plismona y gellir integreiddio polisi a deddfwriaeth. Rydym yn cefnogi hynny'n gryf. Ni allwn gysoni'r ddarpariaeth yn llawn ag anghenion a blaenoriaethau pobl a chymunedau Cymru hyd nes y bydd gennym oruchwyliaeth lawn ar y system gyfiawnder yng Nghymru.

Oes, mae yna elfen gyfansoddiadol i hyn. Mae Cymru mewn sefyllfa lle y gall ddeddfu ond ni all orfodi'r deddfau hynny. Y Senedd yw'r unig Senedd ym myd y gyfraith gyffredin y gwyddom amdani sy'n gallu deddfu heb yr awdurdodaeth i orfodi ei deddfau ei hun. Dyna pam ein bod yn mynd ar drywydd yr achos dros ddatganoli cyfiawnder a phlismona, ac mae'n parhau i fod yn ymrwymiad gweinidogol cadarn yn ein rhaglen lywodraethu y pleidleisiodd pobl Cymru yn gadarn o'i phlaid y llynedd. Roedd yr ail argraffiad o 'Diwygio ein Hundeb', a gyhoeddwyd ym mis Mehefin 2021, yn atgyfnerthu'r safbwynt hwn. Mae'n cynnwys 20 o gynigion i roi'r undeb ar sail gynaliadwy ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys y cynnig y dylai sefydliadau datganoledig fod yn gyfrifol am blismona a gweinyddu cyfiawnder. Mae angen datganoli plismona er mwyn gwneud y setliad cyfansoddiadol yn gydlynol ac yn ymarferol. Fe ddylai, ac fe fydd datganoli cyfiawnder a phlismona i Gymru yn digwydd. Mae'n fater o pryd, nid os. Nid teimlad gwleidyddol yn unig yw hyn; caiff cyfiawnder ei gyflawni'n well ar lefel fwy lleol, lle y gellir ei deilwra, ei flaenoriaethu a dylanwadu arno yn ôl angen y gymdeithas. Mae'n galondid fod y comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru yn cefnogi'r achos dros ddatganoli. Edrychwn ymlaen at ymgysylltu â hwy a rhanddeiliaid eraill ar y mater hwn. Rwy'n gwerthfawrogi fy nghysylltiad rheolaidd ag arweinyddiaeth gylchredol y comisiynwyr heddlu a throseddu, ac mae wedi bod yn fuddiol iawn o ran canlyniadau ymarferol.

Rydym yn cydnabod bod gan Lywodraeth y DU safbwynt gwahanol i ni, ac rydym yn gweithio ar gyhoeddiad cyfiawnder a fydd yn amlinellu sut yr ydym eisoes yn galluogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyfiawnder yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys mentrau sy'n atal pobl rhag dod i gysylltiad â'r system gyfiawnder yn y lle cyntaf, yn ogystal â gweithgarwch sy'n helpu pobl sydd eisoes mewn cysylltiad â'r system i wneud y daith oddi wrthi. Bydd y cyhoeddiad hwn yn atgyfnerthu'r pwynt a wnaed gan gomisiwn Thomas fod plismona'n cydblethu'n sylfaenol â'r gwasanaethau datganoledig sy'n cefnogi pobl ac yn atal troseddu. Bydd hefyd yn tanlinellu ein bod eisoes yn cyflawni ein gweledigaeth unigryw ar gyfer sut y dylai cyfiawnder troseddol weithio yng Nghymru. Yn unol â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, rydym yn cefnogi dull ataliol, cydweithredol sy'n seiliedig ar dystiolaeth o'r hyn sy'n gweithio i dorri cylchoedd aildroseddu rhwng cenedlaethau. Mae ein gwaith gyda phartneriaid yn ganolog i'r weledigaeth hon. Mae Cymru eisoes yn cydweithio, gan groesi'r ffawtliniau anodd sy'n treiddio trwy ein gwasanaethau a gadwyd yn ôl a'n gwasanaethau a ddatganolwyd. Rydym yn rhannu'r nod cyfunol o sicrhau bod cyfiawnder yn cael ei gyflawni'n effeithiol yng Nghymru.

Mae'r setliad datganoli presennol wedi creu llu o heriau diangen i blismona yng Nghymru. Er gwaethaf y rhain, mae'r heddlu yng Nghymru wedi gweithio'n ddiflino, mewn partneriaeth â ni, i oresgyn y diffygion deddfwriaethol. Yn benodol, ni fyddai Llywodraeth Cymru wedi llwyddo yn ei hymateb brys i'r pandemig COVID heb y berthynas waith eithriadol o gryf a chydweithredol â heddluoedd Cymru a chydag asiantaethau cyfiawnder eraill sy'n chwarae rhan hanfodol yn ymgysylltu â phobl a gorfodi ein rheoliadau lle y bo angen. Mae hon yn bartneriaeth sydd wedi cryfhau ymhellach o ganlyniad i'r pandemig, ac mae'r dull partneriaeth hefyd yn amlwg yn ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu yr ydym yn eu cyflawni, ynghyd â chomisiynwyr heddlu a throseddu a heddluoedd yng Nghymru. Mae ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, sy'n adeiladu ar yr hyn sydd eisoes wedi gweithio mor dda i wella canlyniadau i fenywod a phobl ifanc yn y system gyfiawnder, yn enghraifft berffaith, a byddaf yn cyd-gadeirio'r bwrdd gweithredu cenedlaethol ar gyfer y strategaeth gyda'r comisiynydd heddlu a throseddu, Dafydd Llywelyn, gan gydweithio i wneud Cymru'n lle mwy diogel i fenywod a merched.

Mae uchelgais ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i fod yn Gymru gwrth-hiliaeth yn ein galluogi i weithio gyda'n gilydd i sicrhau newid pendant. Mae cyfiawnder troseddol yng Nghymru bob amser wedi gwneud hyn yn flaenoriaeth, ac rydym yn gweithio'n agos gyda hwy ar eu cynllun cydraddoldeb hiliol i sicrhau cysondeb ar draws y ddau gynllun, ac rydym yn croesawu'r ymrwymiad cryf gan ein partneriaid cyfiawnder i fod yn rhan o'r ateb i ddileu hiliaeth. Ond fel y mae Delyth Jewell wedi nodi, mae'r ffigurau a gyhoeddwyd gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru mewn perthynas â stopio a chwilio, fel y soniodd y Prif Weinidog yn y Siambr ddoe hefyd, yn wirioneddol frawychus. A dyna pam y mae gennym ymrwymiad yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru i sicrhau bod elfennau cyfiawnder yn y cynllun cydraddoldeb hiliol yn gadarn ac yn mynd i'r afael â'r dystiolaeth glir o anghyfranoldeb o fewn y system gyfiawnder.

Rydym hefyd wedi ymrwymo i gadw ein cymuned yn ddiogel a rôl hanfodol plismona yn y gymdogaeth, fel a fynegwyd y prynhawn yma. Dyna pam y mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i gynnal cyllid ar gyfer y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu a sicrhau cynnydd o 100 yn eu nifer. Unwaith eto, dyma lle y gallwn weld grym a chryfder y swyddogion cymorth cymunedol ym mhob un o'n cymunedau yn ymgysylltu â'r bobl a'r cymunedau ar y rheng flaen, ym mhob dim sy'n effeithio ar fywydau a chymunedau pobl.

Mae bwrdd partneriaeth plismona Cymru, sy'n cyfarfod bob chwarter, ac a gadeirir naill ai gennyf fi neu gan y Prif Weinidog, yn gyfle gwerthfawr i blismona yng Nghymru a Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r materion pwysig hyn i Gymru sy'n torri ar draws agweddau ar wasanaethau cyhoeddus sydd wedi'u datganoli neu heb eu datganoli. Hyd yn oed heb ddatganoli plismona, rydym yn cyflawni cymaint pan fyddwn yn gweithio mewn partneriaeth â'n heddluoedd a'n comisiynwyr heddlu a throseddu, ond dychmygwch yr hyn y gallem ei gyflawni dros bobl Cymru pe bai plismona'n cael ei ddatganoli, ac rwy'n eich annog heddiw i fy nghefnogi a derbyn y cynnig hwn. Diolch yn fawr.

16:00

Galwaf ar Rhys ab Owen i ymateb i'r ddadl.

I call on Rhys ab Owen to reply to the debate.

Diolch yn fawr i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr i fy nghyfaill Mike Hedges am gyflwyno'r ddadl yma. Diolch hefyd i John Griffiths am ei waith yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar heddlu, gwaith pwysig iawn yn y lle hwn, a hefyd i fy nghyfaill Alun Davies. Tra oedd e'n Weinidog—byddwch chi'n cofio yr oedd e'n Weinidog ar un adeg—Alun Davies wnaeth sefydlu bwrdd heddlua Cymru, bwrdd pwysig iawn y mae Jane Hutt newydd ein hatgoffa ni amdano fe.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you very much to my colleague Mike Hedges for tabling this debate today. Thank you also to John Griffiths for his work chairing the cross-party group on police, an important job of work, and also to my colleague Alun Davies. When he was a Minister—remember he was a Minister at one time—Alun Davies established the Welsh policing board, an important group that Jane Hutt has just reminded us of.

Because this is not a new debate. Like last week, with St David's Day, we have been here before, and, let me say this quietly to you over there, it has previously had Tory support. Back in the early 1990s, Lord Hunt, the then Secretary of State for Wales, had come to an agreement with Ken Clarke, the Home Secretary, to devolve justice to the Welsh Office. Now, that was stopped because of the bureaucracy of the Home Office, the empire building within the Home Office—civil servants did not want to let it go. But the Conservative Party, back in the 1990s, were in favour of devolving it, and if it had been, we wouldn't have this debate now, it would already have been devolved. And do you remember Boris Johnson in 2014? He wasn't just satisfied with policing, he wanted the whole criminal justice system devolved to London. Where's the logic there that he wants all the criminal justice devolved to London, but we can't even have policing here in Wales?

Whatever Mark Isherwood says, it does have the support of police officers at every level. Look at the brief, Mark Isherwood, we had from the Police Federation, the shift that's happened since the Silk commission, they are now—. Even though still in neutral stance, the question they're asking now is, 'Why shouldn't it be devolved?' It's a huge shift, and it has the support of every PCC, and, despite their neutral stance, the support of every chief constable in Wales. Peter Vaughan, the highly respected former chief constable of South Wales Police has been a firm advocate of the devolution of policing.

Now, the cross-border issue that Mark Isherwood has raised once again—it is incredible. This is the same party that last week voted in favour of St David's Day being a bank holiday in Wales, separate to England. Just imagine the chaos: a bank holiday in Wales on 1 March and not in England. Look at the cross-border chaos that would create. And, gosh, what about Luxembourg? How do they survive with their own police force? 

Now, as John Griffiths, as Mike Hedges, as Alun Davies has reminded us, policing is not an island, it's not isolated—it's completely aligned with sectors that are devolved to this place. Every 13 minutes, South Wales Police receives a report relating to a mental health issue, and of those incidents, which police officers have to attend, only 4 per cent require the exercise of police powers. 

Now, funding—funding hasn't been mentioned this afternoon. Funding of the police in Wales is very complex, and Alun Davies alluded to this—the lack of accountability that leads to. Now, funding comes from the Home Office, from the Welsh Government as part of the local government finance settlement, and, thirdly, from local police precept, and finally from the Welsh Government, as Mike Hedges said, funding the 600 community support officers. More funding comes from Wales through the police forces than from the Home Office: 67 per cent of the funding of Welsh police forces comes from Wales, and yet there's a lack of accountability in this place. Now, £113.47 million will be spent in the next budget year on Welsh police forces—Welsh Government money. And through Welsh Government funding, and not setting a limit on council tax precept, we have not seen the huge cut in police numbers in Wales that we saw in England.

Now, finally, the political symmetry argument. I've not heard a single good argument why policing is devolved to Greater Manchester and London and not to Wales. If there are cross-border issues, Mark, in Wales, what about Greater Manchester and London? Go on, Mark.

Oherwydd nid yw hon yn ddadl newydd. Yr wythnos diwethaf, gyda Dydd Gŵyl Dewi, rydym wedi bod yma o'r blaen, a gadewch imi ddweud hyn yn dawel wrthych, mae wedi cael cefnogaeth y Torïaid yn y gorffennol. Yn ôl ar ddechrau'r 1990au, roedd yr Arglwydd Hunt, Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, wedi dod i gytundeb gyda Ken Clarke, yr Ysgrifennydd Cartref, i ddatganoli cyfiawnder i'r Swyddfa Gymreig. Nawr, rhoddwyd diwedd ar hynny oherwydd biwrocratiaeth y Swyddfa Gartref, yr awydd i ehangu terfynau o fewn y Swyddfa Gartref—nid oedd gweision sifil eisiau gadael iddo fynd. Ond roedd y Blaid Geidwadol, yn ôl yn y 1990au, o blaid ei ddatganoli, a phe bai wedi cael ei ddatganoli, ni fyddem yn cael y ddadl hon yn awr, byddai eisoes wedi'i ddatganoli. Ac a ydych yn cofio Boris Johnson yn 2014? Nid oedd yn fodlon â phlismona yn unig, roedd eisiau datganoli'r system cyfiawnder troseddol gyfan i Lundain. Ble mae'r rhesymeg yno, ei fod eisiau datganoli'r system cyfiawnder troseddol gyfan i Lundain, ond ni allwn ddatganoli plismona hyd yn oed i Gymru?

Beth bynnag a ddywed Mark Isherwood, mae'n ennyn cefnogaeth swyddogion yr heddlu ar bob lefel. Edrychwch ar y briff, Mark Isherwood, a gawsom gan Ffederasiwn yr Heddlu, y newid sydd wedi digwydd ers comisiwn Silk, maent yn awr—. Er eu bod yn dal i fod yn niwtral, y cwestiwn y maent yn ei ofyn yn awr yw, 'Pam na ddylid ei ddatganoli?' Mae'n newid enfawr, ac mae wedi'i gefnogi gan bob comisiynydd heddlu a throseddu, ac er eu bod yn niwtral, cefnogaeth pob prif gwnstabl yng Nghymru. Mae Peter Vaughan, cyn brif gwnstabl uchel ei barch Heddlu De Cymru wedi dadlau'n gryf dros ddatganoli plismona.

Nawr, y mater trawsffiniol y mae Mark Isherwood wedi'i godi unwaith eto—mae'n anhygoel. Dyma'r un blaid a bleidleisiodd yr wythnos diwethaf o blaid gwneud Dydd Gŵyl Dewi yn ŵyl banc yng Nghymru, ar wahân i Loegr. Dychmygwch yr anhrefn: gŵyl banc yng Nghymru ar 1 Mawrth ac nid yn Lloegr. Edrychwch ar yr anhrefn trawsffiniol y byddai hynny'n ei greu. A mawredd, beth am Lwcsembwrg? Sut y maent yn goroesi gyda'u heddlu eu hunain? 

Nawr, fel y mae John Griffiths, Mike Hedges, Alun Davies wedi ein hatgoffa, nid ynys yw plismona, nid yw wedi'i ynysu—mae'n cydgysylltu'n llwyr â sectorau sydd wedi'u datganoli i'r lle hwn. Bob 13 munud, mae Heddlu De Cymru yn cael adroddiad sy'n ymwneud â mater iechyd meddwl, ac o'r digwyddiadau y mae'n rhaid i swyddogion yr heddlu ymdrin â hwy, nid oes ond angen arfer pwerau'r heddlu mewn 4 y cant ohonynt. 

Nawr, cyllid—nid yw cyllid wedi'i grybwyll y prynhawn yma. Mae ariannu'r heddlu yng Nghymru yn gymhleth iawn, a chyfeiriodd Alun Davies at hyn—y diffyg atebolrwydd sy'n deillio o hynny. Nawr, daw arian o'r Swyddfa Gartref, o Lywodraeth Cymru fel rhan o'r setliad cyllid i lywodraeth leol, ac yn drydydd, o braesept heddlu lleol, ac yn olaf gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedodd Mike Hedges, sy'n ariannu'r 600 o swyddogion cymorth cymunedol. Mae mwy o arian yn dod o Gymru drwy'r heddluoedd nag o'r Swyddfa Gartref: daw 67 y cant o gyllid heddluoedd Cymru o Gymru, ac eto mae diffyg atebolrwydd yn y lle hwn. Nawr, bydd £113.47 miliwn yn cael ei wario yn y flwyddyn gyllidebol nesaf ar heddluoedd Cymru—arian Llywodraeth Cymru. A thrwy gyllid gan Lywodraeth Cymru, a pheidio â phennu terfyn ar braesept y dreth gyngor, nid ydym wedi gweld y toriad enfawr a welsom yn Lloegr yn niferoedd swyddogion yr heddlu yng Nghymru.

Nawr, yn olaf, y ddadl ar gymesuredd gwleidyddol. Nid wyf wedi clywed un rheswm da pam fod plismona wedi'i ddatganoli i Fanceinion Fwyaf a Llundain ac nid i Gymru. Os oes materion trawsffiniol yn codi yng Nghymru, Mark, beth am Fanceinion Fwyaf a Llundain? Ewch ymlaen, Mark.

16:05

Do you recognise that the devolution to Manchester, for example, you refer to, are the powers of police and crime commissioners? We have those in Wales. If you're talking still, however, about merging into a single force and having powers in the Government, then you're talking about political decision making over the hiring and firing of chief constables.

A ydych yn cydnabod mai pwerau'r comisiynwyr heddlu a throsedd yw'r datganoli y cyfeiriwch ato i Fanceinion, er enghraifft? Mae gennym y rheini yng Nghymru. Fodd bynnag, os ydych yn dal i sôn am uno'n un heddlu a chael pwerau yn y Llywodraeth, rydych yn sôn am wneud penderfyniadau gwleidyddol ynghylch cyflogi a diswyddo prif gwnstabliaid.

Well, that exists already with police and crime commissioners, and this is executive devolution in Manchester and London, which is completely different. And nobody here has mentioned the unification of the Welsh police force except for you, Mark Isherwood. The Thomas commission did not recommend it; the Silk commission did not recommend it.

Now, the political symmetry—if you really are that concerned about the union, why can't we have political symmetry within the union? Or is Wales inferior to other places, so that we can't have control of policing? And the 'cannot enforce laws' point by Jane Hutt—and I'll come to an end at this point, Dirprwy Lywydd—we saw it in the COVID pandemic, didn't we? Welsh police forces enforcing Welsh laws, but yet there was no accountability to the Welsh Government, and no accountability to this place. We've been reminded by Jane Dodds and by Delyth Jewell that the current system does not work. Well, I look forward to the day, like Mike Hedges said, when I can call Jane Hutt the Welsh justice Minister. Thank you very much.

Wel, mae hynny'n bodoli eisoes gyda chomisiynwyr heddlu a throsedd, a datganoli gweithredol a geir ym Manceinion a Llundain, sy'n hollol wahanol. Ac nid oes neb yma wedi sôn am uno heddlu Cymru heblaw amdanoch chi, Mark Isherwood. Nid oedd comisiwn Thomas yn ei argymell; nid oedd comisiwn Silk yn ei argymell.

Nawr, y cymesuredd gwleidyddol—os ydych yn pryderu cymaint am yr undeb, pam na allwn gael cymesuredd gwleidyddol o fewn yr undeb? Neu a yw Cymru'n israddol i leoedd eraill, fel na chawn reoli plismona? Ac ar y pwynt 'ni chawn orfodi deddfau' gan Jane Hutt—a deuaf i ben ar ôl y pwynt hwn, Ddirprwy Lywydd—fe welsom hyn yn ystod y pandemig COVID, oni wnaethom? Heddluoedd Cymru yn gorfodi deddfau Cymru, ond eto nid oeddent yn atebol i Lywodraeth Cymru, nac i'r lle hwn. Cawsom ein hatgoffa gan Jane Dodds a chan Delyth Jewell nad yw'r system bresennol yn gweithio. Wel, edrychaf ymlaen at y diwrnod, fel y dywedodd Mike Hedges, pan fyddaf yn gallu galw Jane Hutt yn Weinidog cyfiawnder Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwelaf wrthwynebiad, felly gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I see that there is an objection, so we will defer voting on the motion until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Wcráin
6. Welsh Conservatives Debate: Ukraine

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enwau Lesley Griffiths a Siân Gwenllian, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. 

The following amendments have been selected: amendment 1 in the names of Lesley Griffiths and Siân Gwenllian, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian.

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Wcráin. Galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig. 

The next item is the Welsh Conservatives debate on Ukraine. I call on Samuel Kurtz to move the motion.

Cynnig NDM7945 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn gresynu at ymosodiad Ffederasiwn Rwsia ar Wcráin.

2. Yn mynegi undod â phobl Wcráin.

3. Yn cydnabod bod pobl Wcráin yn dioddef o ganlyniad i golli bywyd ac anafiadau, gan dalu'r pris am y rhyfel erchyll hwn.

4. Yn cydnabod hawliau NATO i amddiffyn ei aelodau ac yn cefnogi Llywodraeth Wcráin wrth iddi amddiffyn ei gwlad.

5. Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddarparu cymorth dyngarol i'r rhai mewn angen a lloches ddiogel i'r rhai sy'n dianc rhag y gwrthdaro.

Motion NDM7945 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Deplores the invasion of Ukraine by the Russian Federation.

2. Expresses solidarity with the people of Ukraine.

3. Recognises the suffering of the Ukrainian people through loss of life and injury, paying the price for this horrific war.

4. Acknowledges the rights of NATO to defend its members and supports the Ukrainian Government in the defence of their country.

5. Welcomes the action by the Welsh Government to provide humanitarian aid to those in need and safe refuge for those fleeing the conflict.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I'm pleased to open this afternoon's Welsh Conservative debate on Ukraine. Tomorrow will mark two weeks since Russia invaded the sovereign independent state of Ukraine—an invasion that has appalled the world and has united democratic nations in their condemnation of the brutal actions of President Vladimir Putin against our European ally. It is right and important that we in this Senedd offer our support and friendship to the people of Ukraine and stand united against the actions of President Putin and his Russian war machine, a united front which recognises the positive actions of the UK Government and their international allies in standing up to the tyranny, terror and evil that is being perpetrated by President Putin's illegal actions of war.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor dadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma ar Wcráin. Yfory, bydd yn bythefnos ers i Rwsia ymosod ar wladwriaeth annibynnol sofran Wcráin—ymosodiad sydd wedi brawychu'r byd ac sydd wedi uno gwledydd democrataidd yn eu condemniad o weithredoedd creulon yr Arlywydd Vladimir Putin yn erbyn ein cynghreiriad Ewropeaidd. Mae'n gywir ac yn bwysig ein bod ni yn y Senedd hon yn cynnig ein cefnogaeth a'n cyfeillgarwch i bobl Wcráin ac yn sefyll yn unedig yn erbyn gweithredoedd yr Arlywydd Putin a'i beiriant rhyfel Rwsiaidd, ffrynt unedig sy'n cydnabod gweithredoedd cadarnhaol Llywodraeth y DU a'u cynghreiriaid rhyngwladol yn gwrthsefyll gormes, arswyd ac anfadrwydd gweithredoedd rhyfelgar anghyfreithlon yr Arlywydd Putin.

Point 1 of this motion uses perhaps some of the strongest language that we as Members of this Siambr can use without being reprimanded by you, Dirprwy Lywydd—that this Senedd deplores the invasion of Ukraine by the Russian Federation. But it is a point, I'm sure, no-one in this Chamber will disagree with. Without question, war crimes have been committed in Ukraine. These deplorable actions by Russia have been referred to the International Criminal Court, and I echo former Prime Minister Gordon Brown in saying that no stone must be left unturned in seeking justice for these crimes. Putin and his allies must be held responsible for the barbaric and indiscriminate attacks on innocent Ukrainian civilians. Indeed, my colleague, Andrew R.T. Davies, was quite right when he stated that Putin must be left in no doubt—in no doubt—that all democracies will not stand by and let his aggressive actions go unchecked. While we may be small, together we are mighty in sending a message, clearly, and without falter, that Wales is a country that stands with Ukraine.

Dirprwy Lywydd, may I confirm for the record our admiration for the actions of the Ukrainian people in defending their land, their nation, their identity? Bakers, teachers and politicians have become soldiers, united in their goal of freedom. To see Ukrainian colleagues from the Verkhovna Rada take up arms to defend their people and county—as a parliamentarian here it is entirely unimaginable that we would have to take up arms to defend our constituents from invasion. When I looked in the mirror this morning and asked myself if I could ever be as brave as those Ukrainians, I was left searching for an answer.

Let us be under no illusion, the pictures of tanks crossing the Ukrainian border two weeks ago did not mark the start of this war—they were merely another act in the conflict that began eight years ago when the Crimean peninsular was annexed by Russia. The lack of any suitable response by western Governments empowered Putin and his regime. From that point, the likelihood of a full-scale invasion of Ukraine has increased day on day.

While we cannot turn back the clock and correct past failures, we can ensure today, and into the future, that our Ukrainian partners have the support and resources they need to expel these foreign forces from their land. Since 2015 UK Government have provided non-lethal military equipment totalling a value of more than £2.2 million, a contribution that is further being built upon as we speak. The UK Government has also trained over 22,000 Ukrainian troops through Operation Orbital over the same period.

The London stock exchange has suspended trading in around 30 Russian companies, £258 billion-worth of bank assets have been sanctioned by the UK Government, and many of those closest to Putin's circle of power are having their assets frozen. In modern conflicts, war is not won solely on the battlefield, but in the global marketplace and stock exchanges of the world. The fall of the Soviet Union was marked by the raising of the golden arches of McDonald's in Pushkin Square in 1990. The symbolism of their current boycott in Russia is of great significance. Sanctions from the UK Government, her allies, and from businesses such as McDonald's, Coca-Cola and Apple will damage the Russian economy, cripple the funding of their war machine, and prevent key goods and technologies from being imported into Russia. We have struck them where it hurts, and we will make it sting.

Yesterday's announcement that the UK will phase out all imports of Russian oil and oil products by the end of this year shows again we are turning our back on this pariah state hellbent on destruction in Ukraine.

The final point of this motion highlights the extraordinary efforts that are being made to provide humanitarian aid to those that are fleeing conflict. The UK Government has pledged almost £400 million in financial support, and the Welsh Government announced a welcome £4 million contribution last Thursday. While the UK Government has taken steps to intensify the authorisation of visa applications, there is a long way to go. It is my minimum expectation that the UK Government should work tirelessly to process the many thousands of visas of Ukrainians seeking refuge here in the United Kingdom. In going further and faster, we can match the military and economic support that our country has led on. That is why we will be supporting the amendment in the name of Lesley Griffiths.

I welcome the UK Government's announcement yesterday of Lord Richard Harrington's appointment as Minister of State for Refugees, and feel that a dedicated Minister who has experience of Government can only be a positive move forward. However, we cannot support the Plaid amendment. At this moment, with Russia sabre-rattling like never before, we believe it would be irresponsible to take any of our deterrents off the table and remove our second-strike capabilities.

History was made yesterday as President Zelenskyy became the first leader of a foreign nation to address the House of Commons. His passion and love for his country, and fierce desire to drive back those illegal invasion forces, was unshakable. To be or not to be: that was the question asked by President Zelenskyy about Ukraine's future. He answered unequivocally: to be. And we here in Wales, the United Kingdom and the free world also answer 'to be' to Ukraine's right to exist.

I look forward to hearing contributions of fellow Members today and close by only saying, Slava Ukraini. Diolch.

Mae pwynt 1 yn y cynnig hwn yn defnyddio peth o'r iaith gryfaf y gallwn ni fel Aelodau o'r Siambr hon ei defnyddio heb gael ein ceryddu gennych chi, Ddirprwy Lywydd—fod y Senedd hon yn ffieiddio at ymosodiad Ffederasiwn Rwsia ar Wcráin. Ond mae'n bwynt, rwy'n siŵr, na fydd neb yn y Siambr hon yn anghytuno ag ef. Yn ddi-os, mae troseddau rhyfel wedi'u cyflawni yn Wcráin. Mae'r gweithredoedd ffiaidd hyn gan Rwsia wedi'u cyfeirio at y Llys Troseddol Rhyngwladol, ac ategaf y cyn Brif Weinidog, Gordon Brown, drwy ddweud y dylid gwneud pob ymdrech i geisio sicrhau cyfiawnder am y troseddau hyn. Rhaid dwyn Putin a'i gynghreiriaid i gyfrif am yr ymosodiadau anwaraidd a diwahân hyn ar sifiliaid diniwed Wcráin. Yn wir, roedd fy nghyd-Aelod, Andrew R.T. Davies, yn llygad ei le pan ddywedodd na ddylai fod unrhyw amheuaeth ym meddwl Putin—dim amheuaeth—na fydd pob gwlad ddemocrataidd yn gadael i'w weithredoedd ymosodol fynd heb eu cosbi. Efallai ein bod yn genedl fach, ond gyda'n gilydd gallwn anfon neges glir, a hynny heb betruso, fod Cymru'n wlad sy'n sefyll gydag Wcráin.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi gofnodi ein hedmygedd o weithredoedd pobl Wcráin yn amddiffyn eu tir, eu gwlad, eu hunaniaeth? Mae pobyddion, athrawon a gwleidyddion wedi troi'n filwyr, gyda rhyddid yn nod sy'n eu huno. Mae gweld cymheiriaid Wcreinaidd o Verkhovna Rada yn ymarfogi i amddiffyn eu pobl a'u gwlad—fel seneddwr yma mae'n gwbl annirnadwy y byddai'n rhaid inni ymarfogi i amddiffyn ein hetholwyr rhag ymosodiad. Pan edrychais yn y drych y bore yma a gofyn i mi fy hun a fyddwn i'n gallu bod mor ddewr â'r Wcreiniaid hynny, ni lwyddais i ddod o hyd i ateb.

Gadewch inni fod yn glir, nid y lluniau o danciau'n croesi ffin Wcráin bythefnos yn ôl oedd dechrau'r rhyfel hwn—dim ond gweithred arall oedd hynny yn y gwrthdaro a ddechreuodd wyth mlynedd yn ôl pan gafodd penrhyn y Crimea ei gydfeddiannu gan Rwsia. Fe wnaeth diffyg unrhyw ymateb addas gan Lywodraethau'r gorllewin rymuso Putin a'i gyfundrefn. O'r adeg honno ymlaen, mae'r tebygolrwydd o ymosodiad llawn ar Wcráin wedi cynyddu o un diwrnod i'r llall.

Er na allwn droi'r cloc yn ôl a chywiro methiannau'r gorffennol, gallwn sicrhau heddiw, ac yn y dyfodol, fod ein partneriaid Wcreinaidd yn cael y gefnogaeth a'r adnoddau sydd eu hangen arnynt i gael gwared ar y grymoedd tramor hyn oddi ar eu tir. Ers 2015 mae Llywodraeth y DU wedi darparu gwerth mwy na £2.2 miliwn o offer milwrol nad yw'n angheuol, cyfraniad a gaiff ei gynyddu ymhellach wrth inni siarad. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi hyfforddi dros 22,000 o filwyr Wcreinaidd drwy Ymgyrch Orbital dros yr un cyfnod.

Mae cyfnewidfa stoc Llundain wedi atal masnachu mewn oddeutu 30 o gwmnïau o Rwsia, gosododd Llywodraeth y DU sancsiynau ar werth £258 biliwn o asedau banc, ac mae asedau llawer o'r rheini sydd agosaf at gylch pŵer Putin wedi cael eu rhewi. Mewn gwrthdaro modern, nid ar faes y gad yn unig y caiff rhyfel ei ennill, ond yn y farchnad fyd-eang a chyfnewidfeydd stoc y byd. I nodi cwymp yr Undeb Sofietaidd codwyd bwâu euraidd McDonald's yn Sgwâr Pushkin ym 1990. Mae symbolaeth eu boicot presennol yn Rwsia yn arwyddocaol iawn. Bydd sancsiynau gan Lywodraeth y DU, ei chynghreiriaid, a chan fusnesau fel McDonald's, Coca-Cola ac Apple yn niweidio economi Rwsia, yn cyfyngu ar gyllid i'w pheiriant rhyfel, ac yn atal nwyddau a thechnolegau allweddol rhag cael eu mewnforio i Rwsia. Rydym wedi eu taro lle mae'n brifo, ac fe wnawn iddynt wingo.

Mae'r cyhoeddiad ddoe y bydd y DU yn dileu'n raddol holl fewnforion olew a chynhyrchion olew Rwsia erbyn diwedd y flwyddyn yn dangos unwaith eto ein bod yn troi ein cefn ar y wlad ysgymun hon sy'n benderfynol o ddinistrio Wcráin.

Mae pwynt olaf y cynnig hwn yn tynnu sylw at yr ymdrechion eithriadol sy'n cael eu gwneud i ddarparu cymorth dyngarol i'r rhai sy'n dianc rhag gwrthdaro. Mae Llywodraeth y DU wedi addo bron i £400 miliwn o gymorth ariannol, a chyhoeddodd Llywodraeth Cymru gyfraniad sydd i'w groesawu o £4 miliwn ddydd Iau diwethaf. Er bod Llywodraeth y DU wedi rhoi camau ar waith i gyflymu'r broses o awdurdodi ceisiadau fisa, mae llawer o ffordd i fynd. Fan lleiaf, rwy'n disgwyl y bydd Llywodraeth y DU yn gweithio'n ddiflino i brosesu'r miloedd lawer o fisâu gan Wcreiniaid sy'n chwilio am loches yma yn y Deyrnas Unedig. Drwy fynd gam ymhellach yn gyflymach, gallwn sicrhau'r un lefel o gymorth â'r gefnogaeth filwrol ac economaidd y mae ein gwlad wedi arwain arni. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r gwelliant yn enw Lesley Griffiths.

Rwy'n croesawu cyhoeddiad Llywodraeth y DU ddoe am benodiad yr Arglwydd Richard Harrington yn Weinidog Gwladol dros Ffoaduriaid, a theimlaf fod Gweinidog penodol sydd â phrofiad o Lywodraeth yn gam cadarnhaol ymlaen. Fodd bynnag, ni allwn gefnogi gwelliant Plaid Cymru. Ar hyn o bryd, gyda Rwsia'n clecian cleddyfau yn fwy nag erioed o'r blaen, credwn y byddai'n anghyfrifol inni dynnu unrhyw un o'n hataliadau oddi ar y bwrdd a chael gwared ar ein galluoedd i daro'n ôl.

Ddoe, crëwyd hanes wrth i'r Arlywydd Zelenskyy ddod yn arweinydd tramor cyntaf i annerch Tŷ'r Cyffredin. Roedd ei angerdd a'i gariad at ei wlad, a'i awydd ffyrnig i yrru'r grymoedd goresgynnol anghyfreithlon hynny ymaith, yn ddiysgog. Bod ai peidio â bod: dyna'r cwestiwn a ofynnwyd gan yr Arlywydd Zelenskyy am ddyfodol Wcráin. Atebodd yn ddigamsyniol: bod. Ac rydym ni yma yng Nghymru, y Deyrnas Unedig a'r byd rhydd hefyd yn ateb yn gadarnhaol i hawl Wcráin i fodoli.

Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau cyd-Aelodau heddiw a hoffwn gloi drwy ddweud, Slava Ukraini. Diolch.

16:10

Daeth y Llywydd i'r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

16:15

Rwyf wedi dethol y ddwy welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1. 

I have selected the two amendments to the motion. I call on the Minister for Social Justice to formally move amendment 1. 

Gwelliant 1—Lesley Griffiths, Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth y DU i weithredu ar frys i:

a) cyflwyno proses fisa gyflym i sicrhau dulliau syml, cyflym, diogel a chyfreithlon o gyrraedd noddfa yn y DU;

b) dileu'r gofyniad i Wcraniaid ddarparu tystiolaeth fiometrig cyn gadael Wcráin;

c) rhoi rhagor o fanylion am y cynlluniau adsefydlu a'r cyllid dilynol y bydd ei angen i gefnogi’r ymdrechion adsefydlu.

Amendment 1—Lesley Griffiths, Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Calls on the UK Government to urgently:

a) introduce an expedited visa process to ensure simple, fast, safe and legal routes to sanctuary in the UK;

b) remove the requirement for Ukrainians to provide biometric evidence prior to leaving Ukraine;

c) provide further detail about the resettlement schemes and consequent funding that will be needed to support resettlement efforts.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Yn ffurfiol.

Formally.

Diolch. Dwi'n galw nawr ar Adam Price i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Adam Price.

Thank you very much. I call now on Adam Price to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Adam Price.

Gwelliant 2—Siân Gwenllian

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod bod y gwrthdaro hwn yn cynyddu'r risg o ryfel niwclear ac ofn rhyfel niwclear ymhlith pobl yng Nghymru a thu hwnt, ac felly'n galw ar bob gwladwriaeth, gan gynnwys y gwladwriaethau niwclear i lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear a ddaeth i rym ym mis Ionawr 2021, ac a fyddai'n atal bygythiad o'r fath yn y dyfodol. 

Amendment 2—Siân Gwenllian

Add as new point at end of motion:

Acknowledges that this conflict increases the risk of a nuclear war and the fear of nuclear war amongst people in Wales and beyond, and therefore calls on all states, including the nuclear states to sign and ratify the United Nations Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons which came into force in January 2021, and which would prevent such a threat in future.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Llywydd. All wars everywhere are equally awful for the people caught up in them, but there are certain wars that carry within them seeds of destruction so universal it has the potential to consume us all. I think it's increasingly evident that the war in Ukraine is such a war, a moment in history the likes of which we have not seen for 80 years.

'Waves of anger and fear / Circulate over the bright / And darkened lands of the earth'.

Those words of W.H. Auden, written as Nazi tanks invaded Poland, could have been written yesterday, not on 1 September 1939. Like his generation, we desperately want, in the midst of this darkness, the light and affirming flame, but it's not enough just to declare our solidarity. We must act.

So, what must be done? We have to impose nothing less than a total economic embargo on Russia. It's morally indefensible to fund Putin's war machine with the purchase of oil, gas and coal or indeed wheat or chromium. The UK is offering only to end the imports of oil by the end of the year. That's a position, quite frankly, that is politically and morally untenable when children are being killed as we speak in Ukraine. We need nothing less than a full energy embargo immediately. Now, it'll be painful. We understand that. But it's technically and economically possible. The Organisation for Economic Co-operation and Development countries have a strategic petroleum reserve of at least 90 days. It's possible, therefore, and that's why we must do it. And it'll make it impossible for Putin to continue waging his offensive war in Ukraine beyond a few weeks. And we should extend it to gas as well. I mean, talking about, as the EU is talking about, reducing gas imports by two thirds by the end of the year—again, it doesn't rise to the moral imperative that we face, and it is possible to have a complete embargo on gas as well. We've had weeks of mild weather, and major deliveries of US liquefied natural gas mean that European gas storage levels are now high, and, with the summer ahead of us, we have time to source alternative supplies by next winter.

The sudden and total economic isolation of Russia, the combination of the total ban on transactions by the central bank, the ejection of Russia from the SWIFT system and a total energy embargo together have the potential to bring the regime down. We may reach the point, if we do this, where Putin cannot afford even to pay his own troops.

Half measures won't work. In 1935, when Mussolini invaded Ethiopia, the world imposed targeted sanctions but stopped short of an energy embargo. That enraged Mussolini, but didn't stop him. It propelled him to form an alliance with Germany, bringing about the conditions for world war two, which was precisely what the democratic powers were keen to avoid. Years later, he told Hitler that an oil embargo would have brought him down.

'In the space of eight days we would have had to retreat in Ethiopia. It would have been an unmistakable catastrophe for me',

said the transcript of the meeting. And, by the way, China can't save Russia. The Chinese refineries aren't adapted to deal with sulphurous Russian oil, and the Transneft pipeline goes in the other direction. The Chinese don't have the tankers for it. If we don't buy the Russian oil tomorrow, then it's unsellable. And, by the way as well, this is an opportunity for us to decarbonise our economy finally. People talk about a wartime mobilisation on climate change. Well, the war's arrived, and now is the time to insulate our houses, to build up renewables and install heat pumps by the millions. 

We must stop Putin by every means possible short of direct military involvement by western countries. The west can't go to war directly with Russia over Ukraine because of the risk of nuclear escalation. By the way, in relation to the amendment that my friend Heledd Fychan will refer to, nuclear weapons in the world that we live in now with Putin are an asymmetric deterrent. They don't deter Vladimir Putin from his wars of aggression, but they deter us from doing anything about it. They empower dictators and paralyse the rest, which is why we must seek to remove them at a global level. But what we can do—

Diolch, Lywydd. Mae pob rhyfel ym mhobman yr un mor ofnadwy i'r bobl sy'n cael eu dal ynddynt, ond mae rhai rhyfeloedd yn cynnwys hadau dinistr mor bellgyrhaeddol fel bod ganddynt allu i'n llyncu ni i gyd. Rwy'n credu ei bod yn fwyfwy amlwg fod y rhyfel yn Wcráin yn rhyfel o'r fath, eiliad mewn hanes nad ydym wedi'i gweld ei thebyg ers 80 mlynedd.

'Tonnau o ddicter a dychryn / yn torri dros diroedd gloyw / a gwelw’r ddaear'.

Gallai'r geiriau hynny gan W.H. Auden, a ysgrifennwyd wrth i danciau Natsïaidd ymosod ar Wlad Pwyl, fod wedi'u hysgrifennu ddoe, nid ar 1 Medi 1939. Fel ei genhedlaeth ef, rydym eisiau golau a fflam gadarnhaol ynghanol y tywyllwch hwn, ond nid yw'n ddigon datgan ein cefnogaeth yn unig. Rhaid inni weithredu.

Felly, beth sy'n rhaid ei wneud? Rhaid inni osod embargo economaidd llwyr ar Rwsia. Mae'n foesol anamddiffynadwy inni ariannu peiriant rhyfel Putin drwy brynu olew, nwy a glo, neu wenith neu gromiwm yn wir. Mae'r DU wedi dweud yn unig y bydd yn rhoi diwedd ar fewnforio olew erbyn diwedd y flwyddyn. Yn gwbl onest, mae hynny'n wleidyddol ac yn foesol anghynaliadwy pan fo plant yn cael eu lladd yn Wcráin y funud hon. Rydym angen embargo ynni llawn ar unwaith. Nawr, fe fydd yn boenus. Rydym yn deall hynny. Ond mae'n bosibl yn dechnegol ac yn economaidd. Mae gan wledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd gronfa petrolewm strategol o 90 diwrnod fan lleiaf. Mae'n bosibl felly, a dyna pam y mae'n rhaid inni ei wneud. A bydd yn ei gwneud yn amhosibl i Putin barhau â'i ryfel ymosodol yn Wcráin am fwy na rhai wythnosau. A dylem ei ymestyn i gynnwys nwy hefyd. Hynny yw, mae sôn, fel y mae'r UE yn sôn, am ddwy ran o dair yn llai o fewnforion nwy erbyn diwedd y flwyddyn—unwaith eto, nid yw'n gydnaws â'r rheidrwydd moesol a wynebwn, ac mae'n bosibl cael embargo llwyr ar nwy hefyd. Rydym wedi cael wythnosau o dywydd mwyn, ac mae cyflenwadau mawr o nwy naturiol hylifedig o'r Unol Daleithiau yn golygu bod lefelau storio nwy Ewropeaidd yn uchel bellach, a chyda'r haf o'n blaenau, mae gennym amser i ddod o hyd i gyflenwadau amgen erbyn y gaeaf nesaf.

Drwy ynysu Rwsia yn economaidd yn sydyn a llwyr, y cyfuniad o waharddiad llwyr ar drafodion gan y banc canolog, diarddel Rwsia o system SWIFT ac embargo ynni llwyr, gallwn ddymchwel y gyfundrefn. Os gwnawn hyn, efallai y cyrhaeddwn sefyllfa lle na all Putin fforddio talu ei filwyr ei hun hyd yn oed.

Ni fydd mesurau rhannol yn gweithio. Ym 1935, pan ymosododd Mussolini ar Ethiopia, gosododd y byd sancsiynau wedi'u targedu ond nid aeth mor bell ag embargo ynni. Cynddeiriogodd hynny Mussolini, ond ni wnaeth ei atal. Fe'i hysgogodd i ffurfio cynghrair â'r Almaen, gan greu'r amodau ar gyfer yr ail ryfel byd, sef yr union beth yr oedd y pwerau democrataidd yn awyddus i'w osgoi. Flynyddoedd yn ddiweddarach, dywedodd wrth Hitler y byddai embargo olew wedi'i drechu.

'Mewn cyfnod o wyth diwrnod byddem wedi gorfod cilio o Ethiopia. Byddai wedi bod yn drychineb ddigamsyniol i mi',

meddai trawsgrifiad o'r cyfarfod. A chyda llaw, ni all Tsieina achub Rwsia. Nid yw'r purfeydd Tsieineaidd wedi'u haddasu i drin olew sylffwrig o Rwsia, ac mae'r biblinell Transneft yn mynd i'r cyfeiriad arall. Nid oes gan y Tsieineaid danceri ar gyfer hynny. Os na phrynwn ni olew o Rwsia yfory, ni fydd modd ei werthu. A chyda llaw hefyd, mae hwn yn gyfle inni ddatgarboneiddio ein heconomi o'r diwedd. Mae pobl yn sôn am ymateb i newid hinsawdd fel pe bai'n adeg o ryfel. Wel, mae'r rhyfel wedi cyrraedd, a dyma'r amser i inswleiddio ein tai, i ddatblygu ynni adnewyddadwy a gosod pympiau gwres wrth y miloedd. 

Rhaid inni atal Putin drwy ddefnyddio pob dull posibl ar wahân i ymyrraeth filwrol uniongyrchol gan wledydd y gorllewin. Ni all y gorllewin fynd i ryfel uniongyrchol yn erbyn Rwsia dros Wcráin oherwydd y risg o ddwysáu'r bygythiad niwclear. Gyda llaw, ynglŷn â'r gwelliant y bydd fy nghyfaill Heledd Fychan yn cyfeirio ato, mae arfau niwclear yn y byd yr ydym yn byw ynddo yn awr gyda Putin yn ataliad anghymesur. Nid ydynt yn atal Vladimir Putin rhag ei ryfelgarwch, ond maent yn ein hatal ni rhag gwneud unrhyw beth yn ei gylch. Maent yn grymuso unbeniaid ac yn parlysu'r gweddill, a dyna pam y mae'n rhaid inni geisio eu diddymu ar lefel fyd-eang. Ond yr hyn y gallwn ei wneud—

16:20

Will you take an intervention? 

A wnewch chi dderbyn ymyriad? 

No, I haven't got time. What we can do is introduce massive and paralysing sanctions frontloaded to achieve instant effect in Russian society. The quicker we impose them, the faster we can hamper Putin's ability to kill people in Ukraine. We should clearly signal our intention to put Putin in the dock at the Hague as a message to his inner circle that now is the time to choose if they want to be there with him.

And finally, Llywydd, Auden in the poem says this: 

'We must love one another or die.'

Now is the time to show our love for our fellow human beings not in words, but in deeds. 

Na, nid oes gennyf amser. Yr hyn y gallwn ei wneud yw blaenlwytho sancsiynau enfawr a pharlysol i gael effaith ar unwaith ar gymdeithas Rwsia. Po gyflymaf y byddwn yn eu gosod, y cyflymaf y gallwn lesteirio gallu Putin i ladd pobl yn Wcráin. Dylem nodi'n glir ein bwriad i roi Putin o flaen ei well yn yr Hague fel neges i'w gylch mewnol mai dyma'r amser i ddewis a ydynt eisiau bod yno gydag ef.

Ac yn olaf, Lywydd, mae Auden yn dweud hyn yn y gerdd: 

'Rhaid inni garu’n gilydd neu farw.'

Dyma'r amser i ddangos ein cariad tuag at ein cyd-ddyn, nid gyda geiriau, ond gyda gweithredoedd. 

It's a real privilege to follow that contribution from Adam Price. I think the contributions that you have made, alongside Mick Antoniw, after your visit to Ukraine have really brought home to us the personal issues here at stake, and how every loss is an absolute personal tragedy. And I think we're all grateful to you and to Mick Antoniw for your leadership on that, and I think it's important that we do sometimes come together on these matters. Last Thursday morning, I watched a video that Andrew R.T. Davies had put on social media, and it struck a very different tone to much of what we heard at that time, and I think many of us also appreciated that leadership from the leader of the Welsh Conservatives as well. It is something that we must strive towards, because Adam is right in a lot of what he says, but you don't confront evil and you don't confront warfare and you don't confront this level of bullying with words alone; it is actions and deeds that the bully understands, and that is where we need to prioritise what we do this afternoon.

As somebody who has in the past worked in different areas and has seen the human impact of warfare, and has seen the human impact in terms of a refugee crisis here in Europe, I recognise that we must all do far, far, far more than we're doing today to help the people who are fleeing warfare. And it is right and proper that we open our borders and we open our country and we open our arms to those people who are fleeing this tragedy. It isn't good enough to say, 'Go to Paris or Brussels, get an appointment in a week's time or a month's time, show them you've got the right documents.' When you're running from war, you haven't got the documents. You prioritise your children. You prioritise the aged relatives. You prioritise your family. You don't prioritise ensuring that you've got a photocopy of your birth certificate. And we need to open those borders, and we need to make sure that those people know that they are welcome in this country. 

I listened this morning to a father who is waiting for a visa to be approved, and he said he was proud of his Ukrainian family and ashamed of the British Government. Nobody should feel like that. We have actions that matter, deeds matter, and we need to ensure that our homes and our communities are open to people.  

Mae'n fraint wirioneddol dilyn y cyfraniad hwnnw gan Adam Price. Credaf fod y cyfraniadau a wnaethoch, gyda Mick Antoniw, ar ôl eich ymweliad ag Wcráin, wedi ein gwneud yn ymwybodol iawn o'r materion personol sydd yn y fantol yma, a sut y mae pob colled yn drasiedi bersonol lwyr. A chredaf ein bod i gyd yn ddiolchgar i chi ac i Mick Antoniw am eich arweiniad ar hynny, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod weithiau'n dod at ein gilydd ar y materion hyn. Fore Iau diwethaf, gwyliais fideo yr oedd Andrew R.T. Davies wedi'i roi ar y cyfryngau cymdeithasol, ac roedd naws y fideo yn wahanol iawn i lawer o'r hyn a glywsom ar y pryd, a chredaf fod llawer ohonom yn gwerthfawrogi'r arweiniad gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig hefyd. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni ymdrechu i'w wneud, oherwydd mae Adam yn iawn gyda llawer o'r hyn y mae'n ei ddweud, ond nid ydych yn wynebu drygioni ac nid ydych yn wynebu rhyfela ac nid ydych yn wynebu'r lefel hon o fwlio gyda geiriau'n unig; yr hyn y mae'r bwli yn ei ddeall yw gweithredoedd, a dyna lle mae angen inni flaenoriaethu'r hyn a wnawn y prynhawn yma.

Fel rhywun sydd wedi gweithio mewn gwahanol ardaloedd yn y gorffennol ac sydd wedi gweld effaith rhyfel ar bobl, ac sydd wedi gweld effaith ddynol yr argyfwng ffoaduriaid yma yn Ewrop, rwy'n cydnabod bod yn rhaid i bob un ohonom wneud llawer mwy nag a wnawn heddiw i helpu'r bobl sy'n ffoi rhag rhyfel. Ac mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn agor ein ffiniau ac yn agor ein gwlad ac yn agor ein breichiau i'r bobl hynny sy'n dianc rhag y drasiedi hon. Nid yw'n ddigon dweud, 'Ewch i Baris neu Frwsel, trefnwch apwyntiad ymhen wythnos neu fis, dangoswch iddynt fod gennych y dogfennau cywir.' Ni fydd y dogfennau gennych pan fyddwch yn ffoi rhag rhyfel. Fe fyddwch yn blaenoriaethu eich plant. Fe fyddwch yn blaenoriaethu'r perthnasau hŷn. Fe fyddwch yn blaenoriaethu eich teulu. Ni fyddwch yn rhoi blaenoriaeth i sicrhau bod gennych lungopi o'ch tystysgrif geni. Ac mae angen inni agor y ffiniau, ac mae angen inni sicrhau bod y bobl hynny'n gwybod bod croeso iddynt yn y wlad hon. 

Gwrandewais y bore yma ar dad sy'n aros i fisa gael ei gymeradwyo, a dywedodd ei fod yn falch o'i deulu Wcreinaidd a bod ganddo gywilydd o Lywodraeth Prydain. Ni ddylai neb deimlo felly. Mae gennym gamau gweithredu sy'n bwysig, mae gweithredoedd yn bwysig, ac mae angen inni sicrhau bod ein cartrefi a'n cymunedau ar agor i bobl.  

16:25

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

If anybody hasn't yet seen the Channel 4 film from last night about the way the Urdd welcomed with open arms the children and families of Afghanistan to the gwersyll opposite this Senedd, I would recommend that you watch it. It made me hugely proud as a Welshman that we provided that welcome. Isn't it the case that our welcome for our Ukrainian friends has to be just as warm?

Os na welodd neb ffilm Channel 4 neithiwr am y ffordd y gwnaeth yr Urdd groesawu plant a theuluoedd o Affganistan gyda breichiau agored i'r gwersyll gyferbyn â'r Senedd hon, byddwn yn argymell eich bod yn ei gwylio. Fe'm gwnaeth yn hynod falch fel Cymro ein bod wedi estyn y croeso hwnnw. Onid yw'n wir fod yn rhaid i'n croeso i'n cyfeillion o Wcráin fod yr un mor gynnes?

And an Afghan mother doesn't love her children less than a Ukrainian mother loves her children, and a Syrian mother doesn't love her father less then a Ukrainian mother loves her father. One thing that my Christianity tells me is that you cannot divide humanity and that we love each other, and we all have a responsibility to ensure that we open our homes for people who are fleeing warfare, and it was fantastic—and I think the First Minister mentioned it—to hear children from Afghanistan laughing, joking, playing football, feeling safe in this area, and we all know what they've been through.

But the final point I want to make, Presiding Officer, is this: you can't wait a month to sanction an oligarch; you have to do it immediately. We have the powers—or the United Kingdom Government has the powers—to confiscate property and assets today. Those powers have to be used. We have to ensure that we do all the things that Adam Price has outlined in terms of isolating Putin and his regime. But we also have to make sure that the riches that have been plundered from the people of Russia do not fund and fuel this war machine and do not escape the authorities and the ability of the United Kingdom Government and the United Kingdom authorities to impose these sanctions. It needs to be done today. It needs to be done now, and we need to use the powers that we have available to us to ensure that all the riches that have been plundered from Russia do not sustain a state in exile, and are not used to fund a war machine, and are not used to defend the acts of this murderous dictator.

And I hope that, together, we can not divide on party lines, but unite with that determination to turn these words into actions and to ensure that those actions count, and to ensure that, by our deeds, we will stand with Ukraine, stand with the Ukrainian people; we will admire and we will look at their bravery, and we will open our homes and we together—collectively—will return peace, security, democracy and love to this continent of ours. Thank you.

Ac nid yw mam o Affganistan yn caru ei phlant yn llai nag y mae mam o Wcráin yn caru ei phlant, ac nid yw mam o Syria yn caru ei thad yn llai nag y mae mam o Wcráin yn caru ei thad. Un peth y mae fy Nghristnogaeth yn ei ddweud wrthyf yw na allwch rannu'r ddynoliaeth a'n bod yn caru ein gilydd, ac mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i sicrhau ein bod yn agor ein cartrefi i bobl sy'n ffoi rhag rhyfel, ac roedd yn wych—ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi crybwyll hyn—clywed plant o Affganistan yn chwerthin, yn tynnu coes, yn chwarae pêl-droed, yn teimlo'n ddiogel yn yr ardal hon, ac rydym i gyd yn gwybod beth y maent wedi byw drwyddo.

Ond y pwynt olaf rwyf eisiau ei wneud, Lywydd, yw hwn: ni allwch aros mis i gosbi oligarch; rhaid ichi ei wneud ar unwaith. Mae gennym y pwerau—neu mae gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig y pwerau—i atafaelu eiddo ac asedau heddiw. Rhaid defnyddio'r pwerau hynny. Rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud yr holl bethau y mae Adam Price wedi'u hamlinellu er mwyn ynysu Putin a'i gyfundrefn. Ond mae'n rhaid inni sicrhau hefyd nad yw'r cyfoeth a gafodd eu dwyn oddi wrth bobl Rwsia yn ariannu ac yn bwydo'r peiriant rhyfel hwn ac nad ydynt yn dianc rhag yr awdurdodau a gallu Llywodraeth y Deyrnas Unedig ac awdurdodau'r Deyrnas Unedig i osod y sancsiynau hyn. Mae angen ei wneud heddiw. Mae angen ei wneud yn awr, ac mae angen inni ddefnyddio'r pwerau sydd ar gael inni i sicrhau nad yw'r holl gyfoeth a gafodd eu dwyn oddi wrth Rwsia yn cynnal gwladwriaeth alltud, ac nad ydynt yn cael eu defnyddio i ariannu peiriant rhyfel, ac nad ydynt yn cael eu defnyddio i amddiffyn gweithredoedd yr unben milain hwn.

Ac rwy'n gobeithio na fydd rhaniad rhwng y pleidiau ac y byddwn, gyda'n gilydd, yn uno gyda phenderfyniad i droi'r geiriau hyn yn weithredoedd a sicrhau bod y camau hynny'n cyfrif, ac i sicrhau, yn ôl ein gweithredoedd, ein bod yn sefyll gydag Wcráin, yn sefyll gyda phobl Wcráin; byddwn yn eu hedmygu a byddwn yn edrych ar eu dewrder, a byddwn yn agor ein cartrefi a chyda'n gilydd—ar y cyd—byddwn yn sicrhau bod heddwch, diogelwch, democratiaeth a chariad yn dychwelyd i'n cyfandir. Diolch.

'We don't want our children to be killed, but our children are being killed. Our hospitals are being bombed, everything is being destroyed. Planes are flying and dropping bombs everywhere; we don't know where the next rocket will land.'

These were the dire words of a distraught mother as Russia indiscriminately bombarded Ukraine with bomb after bomb after bomb. It's impossible not to be moved by her desperation, but it's not impossible for our actions to speak louder than our words. It is imperative that the west moves heaven and earth to impose the most severe punishments that will send Putin the stark message his decision to invade is a historic mistake. And thank God that the west is joined at the hip at countering Russian aggression by implementing crippling sanctions on the Russian economy, and I'm pleased to say that Britain is leading on this. But I acknowledge—as many have spoken here today—that we need to do more, and we need to act fast and we need to deliver immediately.

Now is not the time for political posturing, as Alun said, but firm action. After all, throughout Britain's bold history, we've taken pride in being a nation of sanctuary for those fleeing oppression, and we must continue to do so. In addition, as a father, and a grandfather of seven very young, beautiful children, and someone who had elderly parents, I can't help but imagine the unthinkable: that is, if my family were caught up in this conflict. It's so difficult to comprehend. What would we do?

Peace that once stood tall in Europe has been shattered by the Russian dark cloud, and this sombre fact is something none of us would ever have expected in our lifetime. But amidst the carnage and destruction, there is a glimmer of hope, and it's something the Russian regime badly underestimated, and that is the tenacity of the people of Ukraine. We've all seen powerful and emotional scenes of Ukrainians defending their country fiercely, as I mentioned last week in the debate. Their identity, their land, their culture and their history is so precious to them that thousands of them are ready to lay down their lives for their country, such is the strength of their identity and pride. We now owe it to those brave people to ensure our actions continue to speak louder than our words, and we do need to make those actions happen now; otherwise, the darkest periods of history will be repeated and much to our peril. I absolutely support this motion. Slava Ukraini.

'Nid ydym eisiau i'n plant gael eu lladd, ond mae ein plant yn cael eu lladd. Mae ein hysbytai'n cael eu bomio, mae popeth yn cael ei ddinistrio. Mae awyrennau'n hedfan ac yn gollwng bomiau ym mhobman; nid ydym yn gwybod ble fydd y roced nesaf yn glanio.'

Dyma eiriau enbyd mam drallodus wrth i Rwsia ollwng bom ar ôl bom yn ddiwahân ar Wcráin. Mae'n amhosibl peidio â chael eich cyffwrdd gan ei hanobaith, ond nid yw'n amhosibl i'n gweithredoedd ddweud mwy na'n geiriau. Mae'n hanfodol fod gwledydd y gorllewin yn gwneud popeth yn eu gallu i osod y cosbau mwyaf difrifol posibl er mwyn anfon neges glir i Putin fod ei benderfyniad i ymosod yn gamgymeriad hanesyddol. A diolch i Dduw fod gwledydd y gorllewin yn unedig wrth fynd i'r afael ag ymddygiad ymosodol Rwsia drwy weithredu sancsiynau andwyol ar economi Rwsia, ac rwy'n falch o ddweud bod Prydain yn arwain ar hyn. Ond rwy'n cydnabod—fel y mae llawer wedi'i ddweud yma heddiw—fod angen inni wneud mwy, ac mae angen inni weithredu'n gyflym ac mae angen inni gyflawni ar unwaith.

Dyma'r amser ar gyfer gweithredu cadarn, nid brygowthan gwleidyddol, fel y dywedodd Alun. Wedi'r cyfan, drwy gydol hanes beiddgar Prydain, rydym wedi ymfalchïo yn y ffaith ein bod yn genedl noddfa i'r rhai sy'n ffoi rhag gormes, a rhaid inni barhau i wneud hynny. Yn ogystal, fel tad, a thad-cu i saith o blant ifanc hardd, ac fel rhywun a oedd â rhieni oedrannus, ni allaf help ond dychmygu'r gwaethaf: hynny yw, pe bai fy nheulu wedi'u dal yn y gwrthdaro hwn. Mae mor anodd ei ddirnad. Beth y byddem yn ei wneud?

Mae heddwch a oedd unwaith yn teyrnasu yn Ewrop wedi'i chwalu gan gwmwl tywyll Rwsia, ac mae'r ffaith drist hon yn rhywbeth na fyddai'r un ohonom erioed wedi'i ddisgwyl yn ystod ein hoes. Ond ynghanol y gyflafan a'r dinistr, ceir llygedyn o obaith, ac mae'n rhywbeth y mae cyfundrefn Rwsia wedi'i danamcangyfrif yn ddifrifol, a dycnwch pobl Wcráin yw hwnnw. Rydym i gyd wedi gweld lluniau pwerus ac emosiynol o Wcreiniaid yn amddiffyn eu gwlad yn ffyrnig, fel y soniais yr wythnos diwethaf yn y ddadl. Mae eu hunaniaeth, eu tir, eu diwylliant a'u hanes mor werthfawr iddynt fel bod miloedd ohonynt yn barod i roi eu bywydau dros eu gwlad, cyn gryfed yw eu hunaniaeth a'u balchder. Mae gennym ddyletswydd yn awr, i'r bobl ddewr hynny, i sicrhau bod ein gweithredoedd yn parhau i ddweud mwy na'n geiriau, ac mae angen inni sicrhau bod y gweithredoedd hynny'n digwydd yn awr; fel arall, bydd cyfnodau tywyllaf hanes yn cael eu hailadrodd er mawr berygl i ni. Rwy'n llwyr gefnogi'r cynnig hwn. Slava Ukraini.

16:30

Hoffwn ddatgan ar ddechrau fy nghyfraniad fy mod yn aelod o CND Cymru. Felly, ni fydd o unrhyw syndod heddiw fy mod felly yn siarad o blaid gwelliant sy'n gofyn i bob gwladwriaeth lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear. 

I wish to declare at the beginning of my contribution that I am a member of CND Cymru. So, it will come as no surprise that I am therefore speaking in favour of the amendment that calls on every state to sign and ratify the United Nations Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons. 

Russia's attack on Ukraine and Ukraine's right to self-determination represents a threat to all of us. These attacks violate a central principle of international law and Putin's claim that he is demilitarising or denazifying Ukraine needs to be called out for what it is: gaslighting on a global and horrific scale.

Without a doubt, this conflict increases the risk of nuclear war, something that is terrifying and horrific in equal measure. Indeed, Putin has put Russia's nuclear forces on high alert and has threatened the west, stating during a televised speech on 21 February that if NATO countries should interfere in Ukraine,

'Russia will respond immediately, and the consequences will be such as you have never seen in your entire history.'

Whilst we can hope that this is nothing more than posturing from Putin, rather than an indication of a real intent to use such weapons, the threat is undoubtedly real, making the use of nuclear now more likely than at any point since the cold war. This is why, today, we are proposing as an amendment that we unify as a Senedd to prevent such a threat in the future by calling on all states, including the nuclear states, to sign and ratify the United Nations Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons. 

These are some of our darkest hours in Europe since world war two, and witnessing the horrifying scenes from Ukraine should undoubtedly spur us to do more to ensure peace across the world. Whilst we express solidarity with Ukraine and provide practical support for those who are going to be here in Wales, let's not lose sight of all conflicts and renew our support to the very first words of the UN charter, which states that the main motivation for creating the United Nations was to save succeeding generations from the scourge of war. Whilst we are rightly proud of our inspiration to be a nation of sanctuary here in Wales, we should also seek to become a nation of peace, as should every nation in the world.

Mae ymosodiad Rwsia ar Wcráin a hawl Wcráin i benderfynu drosti ei hun yn fygythiad i bob un ohonom. Mae'r ymosodiadau hyn yn tramgwyddo egwyddor ganolog cyfraith ryngwladol ac mae angen gweld honiad Putin ei fod yn dadfilwreiddio neu'n dadnatsieiddio Wcráin am yr hyn ydyw: dibwyllo ar raddfa fyd-eang ac erchyll.

Heb amheuaeth, mae'r gwrthdaro hwn yn cynyddu'r risg o ryfel niwclear, rhywbeth sy'n frawychus ac yn erchyll. Yn wir, mae Putin wedi rhoi grymoedd niwclear Rwsia ar rybudd uwch ac wedi bygwth y gorllewin, gan ddweud yn ystod araith deledu ar 21 Chwefror, os yw gwledydd NATO yn ymyrryd yn Wcráin,

'Bydd Rwsia'n ymateb ar unwaith, a bydd y canlyniadau'n fwy nag a weloch chi erioed yn eich holl hanes.'

Er y gallwn obeithio nad yw hyn yn ddim mwy na brygowthan ar ran Putin yn hytrach nag arwydd o fwriad gwirioneddol i ddefnyddio arfau o'r fath, heb amheuaeth mae'r bygythiad yn real, gan wneud y defnydd o niwclear yn fwy tebygol bellach nag ar unrhyw adeg ers y rhyfel oer. Dyna pam ein bod yn cynnig heddiw fel gwelliant ein bod yn uno fel Senedd i atal bygythiad o'r fath yn y dyfodol drwy alw ar bob gwladwriaeth, gan gynnwys y gwladwriaethau niwclear, i lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear. 

Dyma rai o'n horiau tywyllaf yn Ewrop ers yr ail ryfel byd, ac yn ddi-os, dylai gweld y lluniau erchyll o Wcráin ein sbarduno i wneud mwy i sicrhau heddwch ym mhob cwr o'r byd. Wrth inni leisio cefnogaeth i Wcráin a rhoi cymorth ymarferol i'r rhai sy'n mynd i fod yma yng Nghymru, gadewch inni beidio â cholli golwg ar bob gwrthdaro ac adnewyddu ein cefnogaeth i eiriau cyntaf siarter y Cenhedloedd Unedig, sy'n nodi mai'r prif gymhelliad dros greu'r Cenhedloedd Unedig oedd arbed y cenedlaethau i ddod rhag malltod rhyfel. Er ein bod yn falch iawn o'n hysbrydoliaeth i fod yn genedl noddfa yma yng Nghymru, dylem hefyd geisio dod yn genedl heddwch, fel y dylai pob gwlad yn y byd.

I thank the Welsh Conservatives for tabling this debate, but I equally urge them to join some of the backbench Conservative Members in Westminster in demanding that Westminster speed up and relax the visa rules for people fleeing the Russian invasion—

Diolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon, ond rwy'n eu hannog hefyd i ymuno â rhai o Aelodau Ceidwadol y meinciau cefn yn San Steffan i fynnu bod San Steffan yn cyflymu ac yn llacio rheolau fisa i bobl sy'n ffoi rhag ymosodiad Rwsia—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I've only just started, hang on a minute. [Laughter.] For goodness' sake, just a minute.

The current policy—again, not my words—according to some of your colleagues in Westminster, dishonours the history, the reputation and the generous instincts of this country. Only those with family in the UK are being issued with visas and the scheme for businesses and individuals to sponsor refugees isn't even yet set up. In contrast, the EU has waived all visa restrictions for three years.

I'll take your intervention.

Newydd ddechrau ydw i, arhoswch funud. [Chwerthin.] Er mwyn popeth, dim ond munud.

Mae'r polisi presennol—unwaith eto, nid fy ngeiriau i—yn ôl rhai o'ch cyd-bleidwyr yn San Steffan, yn dwyn gwarth ar hanes, enw da a greddfau hael y wlad hon. Dim ond y rheini sydd â theulu yn y DU sy'n cael fisâu ac nid yw'r cynllun i fusnesau ac unigolion noddi ffoaduriaid wedi'i sefydlu eto hyd yn oed. Mewn cyferbyniad, mae'r UE wedi hepgor pob cyfyngiad fisa am dair blynedd.

Fe dderbyniaf eich ymyriad.

I'm grateful for that, Joyce. We are supporting the Government amendment tonight. I want to be crystal clear: the Welsh Conservatives want to see greater flexibility in the system to make sure that we can welcome as many refugees as possible to this country. It's incumbent on us as citizens of the United Kingdom to do that, and we want to pressure our colleagues in Westminster, along with cross-party consensus, to achieve that.

Rwy'n ddiolchgar am hynny, Joyce. Rydym yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heno. Rwyf am fod yn gwbl glir: mae'r Ceidwadwyr Cymreig am weld mwy o hyblygrwydd yn y system i sicrhau y gallwn groesawu cynifer o ffoaduriaid â phosibl i'r wlad hon. Mae'n ddyletswydd arnom fel dinasyddion y Deyrnas Unedig i wneud hynny, ac rydym am bwyso ar ein cyd-bleidwyr yn San Steffan, ynghyd â chonsensws trawsbleidiol, i gyflawni hynny.

16:35

I'm pleased to hear that, as people across Wales will be, because they're desperate to offer sanctuary. They're desperate to help people who are fleeing this atrocity. And who are the people we're talking about? They're women, they're children, they're elderly. And, as Alun has said, when you're fleeing for your life, you're not rummaging through a drawer to find a passport or a birth certificate, and I think we'd all be challenged to do that at the same time as thinking, 'We've got to get out of here, because we've got to save our children's lives.'

The Foreign Secretary yesterday announced that a pop-up visa centre will open in Lille to help Ukrainians process their application. Well, let me just tell you there have been 22,000 applications and 700 of those have been decided. So, let's just hope that that pop-up centre in Lille is not like the so-called surge team that arrived in Calais—all three of them, that is—armed with some crisps, water and KitKats to keep people warm and fed.

As lots of you will know, during the second world war, my father did escape from Poland to Scotland, and eventually back here to Wales, and he did that with the help of strangers. There are nearly 2 million people—again, I will repeat, women, children and elderly—who have fled the conflict in Ukraine. They've left behind everything—everything they had: their jobs, their houses, their belongings and, of course, their loved ones. They're relying on the kindness of strangers.

I watched the same interview that Alun watched this morning, and it doesn't make any of us here proud today to hear somebody say that they are ashamed of being British in this war. We don't want to be there. We don't want to join in that. But it does come to something when the people who are trying to come to Britain are being helped by the strangers in Calais, in Paris and in Brussels because we haven't got our act together, because we're not showing any compassion at all, but we're relying on those strangers in those countries to show the compassion that we have yet to demonstrate. So, we know the Welsh people are generous, with £100 million already in the Disasters Emergency Committee fund, but we have to stop being let down by the shambolic, lackadaisical, incompetent and, it seems, heartless UK Government. And I'm sorry to have to say that, but those, again, are not my words. It's trashing the reputation of this country. I hope they get their act together. I'm pleased you're going to support this, and I hope that you'll have some strong words with your leadership in Westminster to tell them how you feel. Thank you.

Rwy'n falch o glywed hynny, fel y bydd pobl ledled Cymru, oherwydd maent yn awyddus iawn i gynnig noddfa. Maent yn awyddus iawn i helpu pobl sy'n ffoi rhag yr erchylltra hwn. A phwy yw'r bobl y siaradwn amdanynt? Menywod, plant, yr oedrannus. Ac fel y dywedodd Alun, pan fyddwch yn ffoi am eich bywyd, nid ydych yn chwilio drwy ddrôr i ddod o hyd i basbort neu dystysgrif geni, a chredaf y byddem i gyd yn ei chael hi'n anodd gwneud hynny ar yr un pryd â meddwl, 'Mae'n rhaid i ni fynd o'r fan hon, oherwydd mae'n rhaid i ni achub bywydau ein plant.'

Cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Tramor ddoe y bydd canolfan fisa dros dro yn agor yn Lille i helpu Wcreiniaid i brosesu eu cais. Wel, gadewch imi ddweud wrthych y cafwyd 22,000 o geisiadau a chafwyd penderfyniad ynghylch 700 o'r rheini. Felly, gadewch inni obeithio nad yw'r ganolfan dros dro honno yn Lille yn debyg i'r tîm ymchwydd fel y'u gelwid a gyrhaeddodd Calais—y tri ohonynt, hynny yw—gydag ychydig o greision, dŵr a KitKats i gadw pobl yn gynnes ac wedi'u bwydo.

Fel y gŵyr llawer ohonoch, yn ystod yr ail ryfel byd, ffodd fy nhad o Wlad Pwyl i'r Alban, ac yn y pen draw yn ôl yma i Gymru, a gwnaeth hynny gyda chymorth dieithriaid. Mae bron i 2 filiwn o bobl—unwaith eto, rwy'n ailadrodd, menywod, plant a'r henoed—wedi dianc rhag y gwrthdaro yn Wcráin. Maent wedi gadael popeth ar ôl—popeth oedd ganddynt: eu swyddi, eu tai, eu heiddo ac wrth gwrs, eu hanwyliaid. Maent yn dibynnu ar garedigrwydd dieithriaid.

Gwyliais yr un cyfweliad ag a welodd Alun y bore yma, ac nid yw'n gwneud yr un ohonom yma heddiw yn falch wrth glywed rhywun yn dweud bod ganddynt gywilydd eu bod yn Brydeinwyr yn y rhyfel hwn. Nid ydym eisiau bod yn y fan honno. Nid ydym am ymuno yn hynny. Ond mae'n dweud rhywbeth pan fydd y bobl sy'n ceisio dod i Brydain yn cael eu helpu gan y dieithriaid yn Calais, ym Mharis ac ym Mrwsel am nad ydym ni wedi cael trefn arnom ein hunain, am nad ydym yn dangos unrhyw dosturi o gwbl, dim ond dibynnu ar ddieithriaid yn y gwledydd hynny i ddangos y tosturi nad ydym ni wedi'i ddangos eto. Felly, gwyddom fod pobl Cymru'n hael, gyda £100 miliwn eisoes yng nghronfa'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau, ond rhaid inni roi'r gorau i gael ein siomi gan Lywodraeth ddiffygiol, ddi-hid, anghymwys, ac ymddangosiadol ddideimlad y DU. Ac mae'n ddrwg gennyf orfod dweud hynny, ond unwaith eto, nid fy ngeiriau i yw'r rheini. Mae'n chwalu enw da'r wlad hon. Gobeithio y gallant gael trefn ar bethau. Rwy'n falch eich bod yn mynd i gefnogi hyn, a gobeithio y byddwch yn lleisio eich barn yn gadarn wrth eich arweinwyr yn San Steffan i ddangos iddynt sut yr ydych yn teimlo. Diolch.

Sometimes it's impossible to know what to say in a debate like this, to really express the horror that Ukrainians are living through, and sometimes words just don't cut it. And as my colleague Sam Kurtz rose to his feet, my phone flashed up and my jaw dropped in horror as I saw the following headline, which was:

'Putin sinks to new low: Maternity hospital is bombed, children buried under rubble'

in Mariupol. It's important we don't become numb to headlines like that as they're happening more and more frequently. That's a daily reality for Ukrainians and we need to do all that we can to help them.

I've been encouraged by the response of people in Wales and the United Kingdom who have really risen to the occasion, as we always do when we're faced with a humanitarian emergency like the one we're witnessing in Ukraine. And yesterday, as Joyce Waston alluded to, the Disasters Emergency Committee said that over £6.5 million has been raised in Wales alone towards the Ukraine humanitarian appeal, which, obviously, includes that £4 million from the Welsh Government, which is very welcome. It was also great to see the UK Government saying they'd match the first £20 million donated too. Because that's what we do in Wales. We don't stand on the sidelines and look at issues like these and think they're someone else's problem. We act. 

In last week's St David's Day debate, I called Wales a national of empathy, and nothing makes that clearer than our nation's response to this crisis, of which I'm really, really proud. But there's another reason why we shouldn't be standing on the sidelines either and it's the reason that Russian troops are today on Ukrainian soil: because Ukraine wants the one thing that lots of us take for granted and that's freedom and democracy. Putin can't stand the idea of a free, democratic, prosperous and happy former Soviet nation right on his doorstep. He can't bear the thought that people might not want to live under his style of rule, and he just can't live with the idea that the nation could be part of a free democratic global community rather than be part of Russia's small but sinister web of nations. Because when people are free to choose between Putin's style of authoritarianism or true democracy, they just won't choose Putin.

I won't lie and say that Ukraine's journey to democracy has been an easy one, but it's important to remember that Ukraine held a free and fair election and President Zelenskyy was elected with over 70 per cent of the vote. But, unfortunately, we have a living breathing example right before us today of Putin's idea of a perfect Ukraine and it's called Belarus. Belarus isn't a democracy. Since its inception in 1994, it's had just one president, the deplorable Alexander Lukashenko. Since he came to power, not one election in Belarus has been accepted as free or fair by the Organization for Security and Co-operation in Europe, the United Nations or the European Union, and several senior Belarusian officials are subject to international sanctions for electoral fraud. Their press isn't free either; Reporters Without Borders ranks Belarus dead-last of all European countries in its press freedom index. They significantly curtail press freedoms and state media is completely subordinate to the president. Journalists are routinely arrested for their work, and last year, two journalists, Katsyaryna Andreyeva and Darya Chultsova, working for Belsat tv, were imprisoned for two years for covering anti-Lukashenko protests in Minsk—jailed for simply doing their job.

The judiciary isn't free; 99.7 per cent of criminal cases in Belarus result in conviction, with political opponents routinely put behind bars. And Belarus is the only nation in Europe that still uses capital punishment. Women have fewer rights; gay people face widespread discrimination; and antisemitism's practically encouraged by the state. In the interests of time, I could go on and on and on, but I won't. Perhaps the most telling thing in relation to today's debate is that whilst everyone and everything in Belarus is subservient to Alexander Lukashenko, Lukashenko is subservient to Putin. Russia and Belarus signed the union state agreement that effectively hands over complete control of all things economic and military to the Kremlin. What Putin wants from Belarus, he gets. For all intents and purposes, the country is completely under Russian control—a Russian satellite state akin to the ones in the Soviet Union. And Putin would like Ukraine to be next. We shouldn't lose our perspective here. Why are millions fleeing Ukraine and why are thousands dying on their streets? Because Putin wants Ukraine to be like Belarus. And Ukraine wants what we have: freedom and democracy. And that's why we need to do all that we can to help them.

Weithiau mae'n amhosibl gwybod beth i'w ddweud mewn dadl fel hon, i fynegi'n iawn yr arswyd y mae Wcreiniaid yn byw drwyddo, ac weithiau nid yw geiriau'n ddigon. Ac wrth i fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz, godi, fflachiodd fy ffôn a chefais arswyd wrth imi weld y pennawd a ddywedai fod

'Putin wedi suddo'n is byth, wrth i ysbyty mamolaeth gael ei fomio, gyda phlant wedi'u claddu o dan y rwbel'

yn Mariupol. Mae'n bwysig nad ydym yn colli ein gallu i ffieiddio at benawdau o'r fath wrth iddynt ddigwydd yn fwyfwy aml. Dyna realiti dyddiol i Wcreiniaid ac mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i'w helpu.

Cefais fy nghalonogi gan ymateb pobl yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig sydd wedi camu i'r adwy go iawn, fel y gwnawn bob amser pan fyddwn yn wynebu argyfwng dyngarol fel yr un a welwn yn Wcráin. A ddoe, fel y soniodd Joyce Waston, dywedodd y Pwyllgor Argyfwng Trychinebau fod dros £6.5 miliwn wedi'i godi yng Nghymru yn unig tuag at apêl ddyngarol Wcráin, sydd, yn amlwg, yn cynnwys y £4 miliwn gan Lywodraeth Cymru sydd i'w groesawu'n fawr. Roedd hefyd yn wych gweld Llywodraeth y DU yn dweud y byddent yn rhoi arian cyfatebol tuag at yr £20 miliwn cyntaf a roddwyd hefyd. Oherwydd dyna a wnawn yng Nghymru. Nid ydym yn sefyll ar y cyrion ac yn edrych ar faterion fel y rhain ac yn meddwl mai problem rhywun arall yw hi. Rydym yn gweithredu. 

Yn nadl Dydd Gŵyl Dewi yr wythnos diwethaf, gelwais Gymru'n wlad gydymdeimladol, ac nid oes dim yn dangos hynny'n gliriach nag ymateb ein gwlad i'r argyfwng hwn, ac rwy'n falch tu hwnt o hynny. Ond mae rheswm arall pam na ddylem sefyll ar y cyrion, a'r rheswm pam y mae milwyr Rwsia heddiw ar bridd Wcráin: oherwydd bod Wcráin am gael yr un peth y mae llawer ohonom yn ei gymryd yn ganiataol sef rhyddid a democratiaeth. Ni all Putin oddef y syniad o hen genedl Sofietaidd rydd, ddemocrataidd, ffyniannus a hapus ar garreg ei ddrws. Ni all oddef y syniad efallai na fydd pobl am fyw o dan ei ddull ef o reoli, ac ni all fyw gyda'r syniad y gallai'r wlad fod yn rhan o gymuned fyd-eang ddemocrataidd rydd yn hytrach nag o we fach ond sinistr Rwsia o genhedloedd. Oherwydd pan fydd pobl yn rhydd i ddewis rhwng dull awdurdodaidd Putin neu wir ddemocratiaeth, ni fyddant yn dewis Putin.

Nid wyf am ddweud celwydd a dweud bod taith Wcráin at ddemocratiaeth wedi bod yn un hawdd, ond mae'n bwysig cofio bod Wcráin wedi cynnal etholiad rhydd a theg ac etholwyd yr Arlywydd Zelenskyy gyda dros 70 y cant o'r bleidlais. Ond yn anffodus, mae gennym enghraifft fyw ger ein bron heddiw o syniad Putin o Wcráin berffaith, a'i henw yw Belarws. Nid democratiaeth yw Belarws. Ers ei sefydlu ym 1994, dim ond un arlywydd a fu ganddi, sef Alexander Lukashenko. Ers iddo ddod i rym, ni chafodd unrhyw un o etholiadau Belarws eu cydnabod fel rhai rhydd a theg gan y Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop, y Cenhedloedd Unedig na'r Undeb Ewropeaidd, ac mae nifer o uwch-swyddogion Belarws yn destun sancsiynau rhyngwladol am dwyll etholiadol. Nid yw'r wasg yno'n rhydd ychwaith; mae Reporters Without Borders yn gosod Belarws yn olaf un o holl wledydd Ewrop yn ei fynegai rhyddid y wasg. Maent yn cyfyngu'n sylweddol ar ryddid y wasg ac mae cyfryngau'r wladwriaeth yn gyfan gwbl ddarostyngedig i'r arlywydd. Caiff newyddiadurwyr eu harestio'n rheolaidd oherwydd eu gwaith, a llynedd, cafodd dau newyddiadurwr, Katsyaryna Andreyeva a Darya Chultsova, a weithiai i deledu Belsat tv, eu carcharu am ddwy flynedd am roi sylw i brotestiadau gwrth-Lukashenko ym Minsk—eu carcharu am ddim mwy na gwneud eu gwaith.

Nid yw'r farnwriaeth yn rhydd; mae 99.7 y cant o achosion troseddol yn Belarws yn arwain at gollfarn, gyda gwrthwynebwyr gwleidyddol yn cael eu carcharu fel mater o drefn. A Belarws yw'r unig wlad yn Ewrop sy'n dal i ddefnyddio'r gosb eithaf. Mae gan fenywod lai o hawliau; mae pobl hoyw'n wynebu rhagfarn eang; ac mae gwrth-semitiaeth yn cael ei annog i bob pwrpas gan y wladwriaeth. Pe bai gennyf amser, gallwn barhau, ond ni wnaf hynny. Er bod pawb a phopeth yn Belarws yn ddarostyngedig i Alexander Lukashenko, efallai mai'r peth mwyaf dadlennol mewn perthynas â'r ddadl heddiw yw bod Lukashenko yn ddarostyngedig i Putin. Llofnododd Rwsia a Belarws gytundeb gwladwriaeth yr undeb sydd at ei gilydd yn rhoi rheolaeth lwyr ar bopeth economaidd a milwrol i'r Kremlin. Beth bynnag y mae Putin am ei gael gan Belarws, mae'n ei gael. I bob pwrpas, mae'r wlad o dan reolaeth Rwsia yn llwyr—gwladwriaeth loeren Rwsiaidd sy'n debyg i'r rhai a oedd yn yr Undeb Sofietaidd. A byddai Putin yn hoffi gweld Wcráin yn bod yr un fath. Ni ddylem golli ein persbectif yma. Pam y mae miliynau'n ffoi o Wcráin a pham y mae miloedd yn marw ar y strydoedd? Am fod Putin am i Wcráin fod yr un fath â Belarws. Ac mae Wcráin am gael yr hyn sydd gennym ni: rhyddid a democratiaeth. A dyna pam y mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i'w helpu.

16:40

I associate myself with all of the remarks made so far, and I will be supporting the Plaid Cymru amendment as well.

In 1943, in the depths of the war, more than 120 Czech children arrived in Llanwrtyd Wells, where a new school had been set up. They were Jewish refugees, brought to the UK by Kindertransport, brought here by Sir Nicholas Winton who rescued many Jewish children. This small town took these children to its heart and those links still remain to this day. Today, more than 80 years since Jewish children were forced to flee their homes, there is another refugee crisis in Europe, as we've all spoken about. All over Europe, every state bar one has opened its borders to accept the many thousands of Ukrainians fleeing war without the need for visas, recognising them as refugees. Poland has taken 1.2 million refugees; Hungary 191,000; and Slovakia 141,000.

I'm pleased to see that there is cross-party support and I'm pleased to hear that the Welsh Conservatives will be making strong representations—I hope—to their colleagues in the UK Parliament that we must do more, swifter and faster. I urge you to do two more things. I urge you to say that there should be no need for visas. These are genuine refugees; they are women and children. How can we say that we need to do checks on women and children? They are desperate—absolutely desperate—to come here. So, I urge you, and I would like to hear in the response whether you would agree to that. Secondly, the UK Government must also abandon the Nationality and Borders Bill, which it seems so intent on pushing through. We have seen already, right now, in great sadness, the harm that that will cause to those seeking safety.

I do really recognise the moves made by the Welsh Conservatives and by others across this Siambr, and I really hope we can be that nation of sanctuary to people coming here, unhindered, quickly, right now. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n cyd-fynd â'r holl sylwadau a wnaed hyd yma, a byddaf yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru hefyd.

Ym 1943, pan oedd y rhyfel ar ei anterth, cyrhaeddodd dros 120 o blant Tsiec Lanwrtyd, lle'r oedd ysgol newydd wedi'i sefydlu. Ffoaduriaid Iddewig oeddent, a gludwyd i'r DU gan Kindertransport, gan Syr Nicholas Winton a achubodd lawer o blant Iddewig. Cymerodd y dref fechan hon y plant i'w chalon ac mae'r cysylltiadau hynny'n dal i aros hyd heddiw. Heddiw, dros 80 mlynedd ers i blant Iddewig gael eu gorfodi i ffoi o'u cartrefi, mae argyfwng ffoaduriaid arall yn Ewrop, fel y mae pawb ohonom wedi dweud. Ledled Ewrop, mae pob gwladwriaeth ond un wedi agor ei ffiniau i dderbyn y miloedd lawer o Wcreniaid sy'n ffoi rhag rhyfel heb fod angen fisâu, gan gydnabod eu bod yn ffoaduriaid. Mae Gwlad Pwyl wedi cymryd 1.2 miliwn o ffoaduriaid; Hwngari 191,000; a Slofacia 141,000.

Rwy'n falch o weld bod cefnogaeth drawsbleidiol ac rwy'n falch o glywed y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cyflwyno sylwadau cryf—gobeithio—i'w cyd-bleidwyr yn Senedd y DU fod yn rhaid inni wneud mwy, yn fwy sydyn ac yn gyflymach. Rwy'n eich annog i wneud dau beth arall. Rwy'n eich annog i ddweud na ddylai fod angen fisâu. Ffoaduriaid go iawn yw'r rhain; menywod a phlant. Sut y gallwn ddweud bod angen inni wneud gwiriadau ar fenywod a phlant? Maent yn daer—yn wirioneddol daer—o eisiau dod yma. Felly, rwy'n eich annog, ac yn eich ymateb, hoffwn glywed a fyddech yn cytuno â hynny. Yn ail, rhaid i Lywodraeth y DU hefyd roi'r gorau i'r Bil Cenedligrwydd a Ffiniau y mae'n ymddangos mor benderfynol o'i wthio drwodd. Rydym eisoes wedi gweld, yr eiliad hon, mewn tristwch mawr, y niwed y bydd hynny'n ei achosi i'r rhai sy'n ceisio diogelwch.

Rwy'n cydnabod yn fawr y camau a wnaed gan y Ceidwadwyr Cymreig a chan eraill ar draws y Siambr hon, ac rwy'n gobeithio'n fawr y gallwn fod yn genedl noddfa i bobl sy'n dod yma, yn ddi-rwystr, yn gyflym, yn awr. Diolch yn fawr iawn.

16:45

Russian tanks moving westward, cities being shelled and under siege, long columns of refugees trying to escape the fighting. You would be forgiven if you thought I was referring to events in Germany at the end of world war two. Sadly, that is not the case. President Putin, by his reckless, unjustified and illegal invasion of Ukraine, has turned the clock back and brought war to Europe. There is however one big difference between 2022 and 1945. Back then, it was the Russians who were the victims of aggression, fighting the forces of a brutal regime; today the position is reversed.

Ukraine is a sovereign, democratic state suffering an unprovoked, premeditated attack. Let us not be fooled by Putin's claim promoted by left-wing apologist groups that this invasion has been provoked by NATO expansionism. NATO is a defensive alliance whose official policy states that the alliance does not seek confrontation and poses no threat to Russia. Only 6 per cent of Russia's land borders touch NATO member countries. Russia has land borders with 14 countries, only five of them belonging to NATO. The last two countries to join the alliance were Montenegro in 2017 and North Macedonia in 2020, hardly presenting a threat to Russian security. Indeed, it is Russia, under Putin, that has consistently proved itself an aggressor.

In 2008, Russia invaded the former Soviet republic of Georgia in support of the self-proclaimed breakaway republics of South Ossetia and Abkhazia. In 2014, Ukraine itself was attacked with Russian troops occupying Donetsk, Luhansk and Crimea. If Putin's intention was to weaken NATO, it has backfired spectacularly, with the alliance more united than ever and countries like Sweden and Finland considering applying for membership now.  Countries across the world have acted to make sure Putin feels the full cost of his actions, including implementing the most severe package of sanctions Russia has seen. The UK Government has set out a six-point plan for the global response, providing clear leadership to ensure Putin's active aggression fails on all counts. On sanctions, the United Kingdom has frozen £258 billion in Russian bank assets, more than any country. We are implementing sanctions that deal a severe blow to the Russian economy, hobbling their military-industrial complex, and personally damaging Putin's inner circle of oligarchs. And we are providing humanitarian support to Ukraine in its hour of need.

According to the United Nations, more than 2 million people have fled fighting in Ukraine. I understand and completely agree that checks need to be made to ensure that we are helping those in genuine need, an approach based on the strongest security advice. However, as a Conservative sitting in the Welsh Parliament, I do urge the Home Office, in front of you all here today, to speed up the process, so those who seek a safe haven in the UK can find refuge here. For the past few sessions, I've heard speeches from all parties and various Members on Ukraine and how all of the men, women and children are indeed in our thoughts and our prayers. Like you, my heart goes out to them too.

I want to share something with you all here today. A few weeks ago, I was contacted by a constituent of mine. For the purpose of her confidentiality—she doesn't want to reveal her name—I'm going to call her Miss B. She wrote to me and said, 'Natasha, I'm asking for your help. My mum, my dad and their newborn baby are in Ukraine. Please help them get out. They don't know what to do, and I don't know what to do myself.' Naturally, my first response was, 'Please get them out of there as quick as you can and as fast as you can'. And then, obviously after that, she said, 'Natasha, I'm trying my sincerest best, but I don't know what else to do.' After contacting the foreign and Commonwealth office, I didn't sleep for a week, because I was genuinely concerned for their well-being. The family actually lives in my constituency. They're as Welsh as each and every single one of us sitting in this Senedd. Having a newborn baby and being there for genuine medical purposes, it was a sincere reason why they were there, and they just simply wanted to get home and be as a family together.

Their daughter, who I consider my new-found hero, who really has worked tirelessly to get them home, has finally told me that the family are back safe and sound. I spoke to Mr B today, the father, who told me that whilst they were indeed caught up in the invasion, they left Kyiv to Lviv in the west of the country in a taxi, which took them over two days to get to. Due to the complete road blockages everywhere, they then took another taxi to the Polish border, but were dropped some 20 km away from where they had to go. A husband, a wife and their newborn baby had to walk that entire distance by themselves. They had no pram, they had their luggage in tow, but they walked that way, and thanks to the help of the foreign and Commonwealth office, which worked tirelessly to get them to safety, they finally managed to reach Poland. Like I said, I'm delighted to know that they are back home and with their families. They are in full praise for British high commission, the embassy staff, the foreign and Commonwealth office, who did their utmost to help them get their documents and gave them the support that they needed to escape, because, in their words, 'the online system in Ukraine has been completely compromised by a cyber attack from Russia'.

Presiding Officer, it is not the strength in the body that counts, but the strength of the spirit. The spirit of the people of Ukraine and of those who may not have been born in Ukraine but consider it home, and also that of my constituents and many others like them who have got home to safety, under the inspirational leadership of President Zelenskyy, remains unbroken, and I'm sure that their strength will continue. I firmly believe that the people of Ukraine will save themselves by their courage and determination and save the world by their example. Thank you.

Tanciau Rwsia'n symud tua'r gorllewin, dinasoedd yn cael eu bomio a than warchae, rhesi hir o ffoaduriaid yn ceisio dianc rhag yr ymladd. Gallech gael maddeuant am gredu fy mod yn cyfeirio at ddigwyddiadau yn yr Almaen ar ddiwedd yr ail ryfel byd. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir. Mae'r Arlywydd Putin, drwy ei ymosodiad rhyfygus, anghyfiawn ac anghyfreithlon ar Wcráin, wedi troi'r cloc yn ôl ac wedi dod â rhyfel i Ewrop. Fodd bynnag, mae un gwahaniaeth mawr rhwng 2022 a 1945. Bryd hynny, y Rwsiaid a ddioddefodd ymosodiadau wrth ymladd grymoedd cyfundrefn greulon; heddiw mae'r sefyllfa fel arall.

Gwladwriaeth sofran, ddemocrataidd yw Wcráin sy'n dioddef ymosodiad bwriadol a digymell. Gadewch inni beidio â chael ein twyllo gan honiad Putin a hyrwyddir gan grwpiau o ddiffynwyr asgell chwith fod yr ymosodiad hwn wedi'i ysgogi gan awydd NATO i ehangu ei ddylanwad. Cynghrair amddiffynnol yw NATO gyda'i bolisi swyddogol yn datgan nad yw'r gynghrair yn ceisio gwrthdaro ac nad yw'n creu unrhyw fygythiad i Rwsia. Dim ond 6 y cant o ffiniau tir Rwsia sy'n cyffwrdd â gwledydd sy'n aelodau o NATO. Mae Rwsia'n ffinio â 14 o wledydd, a dim ond pump ohonynt sy'n perthyn i NATO. Y ddwy wlad olaf i ymuno â'r gynghrair oedd Montenegro yn 2017 a Gogledd Macedonia yn 2020, a phrin fod y rheini'n creu bygythiad i ddiogelwch Rwsia. Yn wir, Rwsia o dan Putin sydd wedi bod yn gyson ymosodol.

Yn 2008, ymosododd Rwsia ar hen weriniaeth Sofietaidd Georgia i gefnogi gweriniaethau a oedd yn honni eu bod wedi torri'n rhydd yn Ne Ossetia ac Abkhazia. Yn 2014, ymosodwyd ar Wcráin ei hun gan filwyr o Rwsia a feddiannodd Donetsk, Luhansk a Crimea. Os mai bwriad Putin oedd gwanhau NATO, mae wedi methu'n ysblennydd, gyda'r gynghrair yn fwy unedig nag erioed a gwledydd fel Sweden a'r Ffindir bellach yn ystyried gwneud cais i ddod yn aelodau.  Mae gwledydd ledled y byd wedi gweithredu i sicrhau bod Putin yn teimlo cost lawn ei weithredoedd, gan gynnwys gweithredu'r pecyn mwyaf llym o sancsiynau a welodd Rwsia erioed. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi cynllun chwe phwynt ar gyfer yr ymateb byd-eang, gan roi arweiniad clir i sicrhau bod ymddygiad ymosodol gweithredol Putin yn methu ar bob cyfrif. Ar sancsiynau, mae'r Deyrnas Unedig wedi rhewi £258 biliwn o asedau banc Rwsia, mwy nag unrhyw wlad. Rydym yn gweithredu sancsiynau sy'n ergyd drom i economi Rwsia, gan gyfyngu ar ei gallu milwrol ddiwydiannol, a niweidio cylch mewnol Putin o oligarchiaid yn bersonol. Ac rydym yn darparu cymorth dyngarol i Wcráin yn ei hawr o angen.

Yn ôl y Cenhedloedd Unedig, mae dros 2 filiwn o bobl wedi dianc rhag yr ymladd yn Wcráin. Rwy'n deall ac yn cytuno'n llwyr fod angen gwneud gwiriadau i sicrhau ein bod yn helpu'r rheini sydd mewn gwir angen, dull sy'n seiliedig ar y cyngor diogelwch cryfaf. Fodd bynnag, fel Ceidwadwr sy'n Aelod o Senedd Cymru, rwy'n annog y Swyddfa Gartref, ger eich bron chi i gyd yma heddiw, i gyflymu'r broses, fel y gall y rheini sy'n chwilio am hafan ddiogel yn y DU ddod o hyd i loches yma. Dros yr ychydig sesiynau diwethaf, clywais areithiau gan bob plaid ac Aelodau amrywiol ar Wcráin a sut y mae'r holl ddynion, menywod a phlant yn ein meddyliau a'n gweddïau yn wir. Fel chithau, mae fy nghalon yn gwaedu drostynt hefyd.

Rwyf am rannu rhywbeth gyda phawb ohonoch yma heddiw. Ychydig wythnosau yn ôl, cysylltodd un o fy etholwyr â mi. Oherwydd cyfrinachedd—nid yw eisiau i'w henw gael ei ddatgelu—rwy'n mynd i'w galw'n Miss B. Ysgrifennodd ataf a dweud, 'Natasha, rwy'n gofyn am eich help. Mae fy mam, fy nhad a'u baban newydd-anedig yn Wcráin. Helpwch hwy i ddod oddi yno. Nid ydynt yn gwybod beth i'w wneud, ac nid wyf yn gwybod beth i'w wneud fy hun.' Yn naturiol, fy ymateb cyntaf oedd, 'Dowch â hwy allan cyn gynted ag y gallwch ac mor gyflym ag y gallwch'. Ac yna, yn amlwg ar ôl hynny, fe ddywedodd, 'Natasha, rwy'n gwneud fy ngorau glas, ond nid wyf yn gwybod beth arall i'w wneud.' Ar ôl cysylltu â'r swyddfa dramor a Chymanwlad, ni chysgais am wythnos am fy mod yn wirioneddol bryderus am eu lles. Mae'r teulu'n byw yn fy etholaeth. Maent mor Gymreig â phob un ohonom sy'n eistedd yn y Senedd hon. Gan fod ganddynt fabi newydd-anedig a'u bod yno am resymau meddygol dilys, roedd ganddynt reswm dilys dros fod yno, ac roeddent am ddod adref a bod gyda'i gilydd fel teulu.

Mae eu merch, sy'n arwres newydd i mi, wedi gweithio'n ddiflino i'w cael adref, ac mae wedi dweud wrthyf o'r diwedd fod y teulu yn ôl yn ddiogel. Siaradais â Mr B heddiw, y tad, a ddywedodd wrthyf, er eu bod wedi'u dal yn yr ymosodiad, eu bod wedi gadael Kyiv am Lviv yng ngorllewin y wlad mewn tacsi, a chymerodd dros ddau ddiwrnod iddynt gyrraedd. Oherwydd y rhwystrau ffordd ym mhobman, aethant mewn tacsi arall i'r ffin â Gwlad Pwyl, ond cawsant eu gollwng tua 20 km o'r lle'r oedd yn rhaid iddynt fynd. Bu'n rhaid i ŵr, gwraig a'u baban newydd-anedig gerdded y pellter cyfan ar eu pen eu hunain. Nid oedd ganddynt bram, roedd yn rhaid iddynt gario eu bagiau, ond fe wnaethant gerdded y ffordd honno, a diolch i gymorth y swyddfa dramor a Chymanwlad, a weithiodd yn ddiflino i ddod â hwy'n ôl yn ddiogel, fe wnaethant lwyddo o'r diwedd i gyrraedd Gwlad Pwyl. Fel y dywedais, rwy'n falch iawn o glywed eu bod yn ôl adref a chyda'u teuluoedd. Maent yn llawn o ganmoliaeth i uchel gomisiwn Prydain, staff y llysgenhadaeth, y swyddfa dramor a Chymanwlad, a wnaeth eu gorau glas i'w helpu i gael eu dogfennau a rhoi'r gefnogaeth angenrheidiol iddynt allu dianc, oherwydd, yn eu geiriau hwy, 'mae'r holl system ar-lein yn Wcráin wedi dod yn agored i ymosodiadau seiber o Rwsia'.

Lywydd, nid cryfder y corff sy'n cyfrif, ond cryfder yr ysbryd. Mae ysbryd pobl Wcráin a'r rhai nad ydynt efallai wedi'u geni yn Wcráin ond sy'n ei hystyried yn gartref, a hefyd fy etholwyr a llawer o rai eraill fel hwy sydd wedi dod adref yn ddiogel, o dan arweinyddiaeth ysbrydoledig yr Arlywydd Zelenskyy, yn dal heb ei dorri, ac rwy'n siŵr y bydd eu cryfder yn parhau. Rwy'n credu'n gryf y bydd pobl Wcráin yn achub eu hunain drwy eu dewrder a'u penderfyniad ac yn achub y byd drwy eu hesiampl. Diolch.

16:50

Wel, gyfeillion, beth ddaw? Beth ddaw wir? Dyma gwestiwn y mae nifer o bobl yn gofyn i'w hunain heddiw. Mae'r dyfodol yn wlad dieithr, ac yr eiliad hon, mae'n un hynod o frawychus. Ond wrth feddwl am y dyfodol, mae'n help edrych yn ôl ar hanes, ac mae hanes yn dangos yn glir mai gwastraff ydy rhyfel, gwastraff bywyd yn anad dim arall.

Fe ddihangodd fy modryb Sheila, Iddewes, o Felarws adeg yr ail ryfel byd ar ôl gweld erchyllterau enbyd. Fe gollodd hi'r rhan fwyaf o'i theulu yno, ond roedd Sheila yn ffodus i gael lloches yn Llundain cyn dod i Gymru a'n cyfoethogi ni i gyd. Dyna ichi wers am frawdgarwch a chwaergarwch, cariad pobl Llundain a phobl Cymru at ddieithriaid. Boris Johnson, Priti Patel a'ch Cabinet yn San Steffan, dysgwch y wers. Rhoddwch loches i ffoaduriaid y byd. Rhag eu cywilydd am laesu eu dwylo.

Ond mae'r rhyfel yma yn cyflwyno erchylltra newydd, gwaeth nag argyfwng taflegrau Ciwba 1962 hyd yn oed. Mae cysgod llwm cwmwl madarch marwolaeth dros ein pennau. Ond does dim rhaid iddo fod fel hyn. Byddai rhyfel niwclear yn dinistrio pob dim. Ydyn ni am adael i hynna ddigwydd? Mae'n rhaid inni gymryd y cyfle yma i ddatgan yn glir nad oes lle i arfau niwclear yn y byd hwn. 

Flwyddyn yn ôl, fe welson ni ddynoliaeth ar ei orau wrth i bobl gydweithio ar draws y byd er mwyn canfod brechlyn i gwffio yn erbyn COVID-19. Heddiw, rydyn ni'n gweld dynoliaeth ar ei waethaf, wrth i Putin gonsgriptio miloedd o fechgyn naïf a thlawd i ladd brodyr a chwiorydd Wcrainaidd. Ond nid dryll, ac yn sicr nid taflegryn niwclear, fydd yn dod â heddwch i'n byd, ond yn hytrach ewyllys pobl ddaw a heddwch. Cydsafwn efo'n brodyr a chwiorydd ar draws y byd sy'n wynebu gormes a thrais ac yn gweithio dros heddwch, ond cydsafwn yn enwedig felly efo pobl dewr Wcráin a chydsafwn efo pobl dewr Rwsia sy'n sefyll i fyny yn erbyn gormes Putin o dan fygythiad rhyfeddol i'w rhyddid a'u bywydau, gan weithio dros heddwch.

Well, friends, what is to be? This is a question that many people are asking themselves today. The future is a foreign country, and at this moment it is a terrifying one. But in thinking of this future, it's worth looking back to our history, and history clearly shows us that that war is a waste, a waste of life more than anything else.

My aunt Sheila, a Jew, fled Belarus after seeing real terror. She lost most of her family there, but Sheila was fortunate to be given shelter in London before coming to Wales and enriching us all. That is a lesson on fraternity and sorority, the love of the people of London and the people of Wales to strangers. Boris Johnson, Priti Patel and the Westminster Cabinet, learn that lesson. Give shelter to refugees. It is a disgrace that they are not moving more quickly.

But this war is showing us new horrors, worse than the 1962 Cuban missile crisis even. The mushroom cloud of death hangs over our heads, but it doesn't have to be this way. A nuclear war would destroy everything. Do we want to allow that to happen? We must take this opportunity to state clearly that there is no place for nuclear weapons in this world.

A year ago, we saw humanity at its best as people collaborated across the globe in order to find a vaccine to fight COVID-19. Today, we are seeing humanity at its worst, as Putin conscripts thousands of poor, naïve young men to kill Ukrainian brothers and sisters. But it's not the gun, and certainly not a nuclear weapon that will bring peace to our world, it is the will of people that will bring peace. We will stand shoulder to shoulder with our brothers and sisters across the world, facing oppression and violence, and working for peace, but we will stand shoulder to shoulder particularly with the brave people of Ukraine, and we will stand shoulder to shoulder with the brave people of Russia who are standing up to Putin's oppression under huge threats to their freedoms and their lives, working for peace.

The horrors that we are all witnessing in Ukraine hark back to a time we thought, hoped would be firmly in the past. Firstly, I want to think about those children and young people in particular who are caught up in these atrocities. A report from a Kyiv suburb on Monday saw residents running with their young children in buggies or cradling babies in arms. Sadly, that's replicated across the country, and we've just heard in the last hour the horrifying news from President Zelenskyy that there has been a direct strike on a maternity and children's hospital. The Mariupol council describes the damage as colossal and says that many are buried under the rubble. Yesterday, President Zelenskyy said:

'We will not allow anyone in the world to ignore the suffering and murder of our people, our children....Fifty Ukrainian children killed in 13 days of war. And in an hour it was 52. Fifty-two children. I will never forgive that.'

Babies are being born, many prematurely, in terrifying conditions. In one hospital, dozens of children are in treatment after premature birth, for cancer and for other serious illnesses, and they're crammed into basement bunkers with doctors and nurses doing their best to keep treatments going. 

On Tuesday, the United Nations revised its estimate of the number of people fleeing Ukraine, putting the figure at 2 million, the fastest exodus Europe has seen since the second world war. The majority of the 2 million people are women and children; the Disasters Emergency Committee has said that Putin's invasion of Ukraine is tearing families apart and leaving displaced women and girls at an increased risk of abuse and sexual and physical violence. When these children and young people are moved across borders, the risks are sadly multiplied. I know that the Minister will be aware of the dangers of this, and will work with others to ensure that we play our part to help protect these vulnerable children and young people.

We've seen tremendous scenes of solidarity and support across Europe: crowds lining train stations to take people into their homes, prams left at Polish stations for parents to use when they arrive with their children, and people driving hours to the border just to do what they can to help. It's a sad indictment of this UK Government's reaction to this crisis that the images currently connected with the UK are of those families stuck in Calais having traversed Europe. The UK has reacted well in terms of equipment and logistical support, but when it comes to showing humanity and empathy with welcoming refugees, far from leading the way, we're shamefully being left behind.

We must ensure that our systems in Wales are ready for when those families do arrive. We've already shown a wonderful collaboration with the Urdd, as Rhun mentioned earlier, when helping Afghan children and families, an excellent project that gives a welcome to Wales with compassion, camaraderie and sanctuary. I know that talks are already in place to replicate this with Ukrainian families, and it would be really good to see this scheme enhanced across Wales for all those fleeing war. I know that there are many people here in Wales keen to welcome refugees and do all they can to support.

Importantly, we must be sensitive to the impact of what's happening in Ukraine on our children and young people here in Wales. This generation have grown up more connected with their counterparts across the world than ever before. I know that there are resources around for parents, carers and teachers to talk to children and young people about this in a sensitive way. BBC Newsround has been a really good resource, for example. I'd be keen to hear if there's more that the Welsh Government can do to provide that support and resources about what's happening to all our children and young people in Wales.

We're proud of our compassion in Wales. The speed with which individuals, community groups and charities and the Welsh Government have rallied to get help is heartwarming. Children and young people across Wales are already doing a huge amount to support those fleeing war and those who are still in Ukraine, such as fundraising with their school or group. This is the compassionate Wales that we are, and those children and young people are leading the way. That's what gives us hope.

Mae'r erchyllterau yr ydym i gyd yn eu gweld yn Wcráin yn atgoffa rhywun o gyfnod y credem, y gobeithiem ei fod yn perthyn i'r gorffennol. Yn gyntaf, rwyf am feddwl yn arbennig am y plant a'r bobl ifanc sydd wedi eu dal yn yr erchyllterau hyn. Mewn adroddiad o un o faestrefi Kyiv ddydd Llun, roedd trigolion yn rhedeg gyda'u plant ifanc mewn bygis neu'n cario babanod yn eu breichiau. Yn anffodus, mae hynny'n digwydd ledled y wlad, ac rydym newydd glywed yn yr awr ddiwethaf y newyddion arswydus gan yr Arlywydd Zelenskyy fod bom wedi glanio'n uniongyrchol ar ysbyty mamolaeth a phlant. Mae cyngor Mariupol yn dweud bod y difrod yn anferth ac yn dweud bod nifer wedi'u claddu o dan y rwbel. Ddoe, dywedodd yr Arlywydd Zelenskyy:

'Ni fyddwn yn caniatáu i neb yn y byd anwybyddu dioddefaint a llofruddiaeth ein pobl, ein plant.... Lladdwyd hanner cant o blant Wcráin mewn 13 diwrnod o ryfel. Ac mewn awr roedd yn 52, yn 52 o blant. Ni fyddaf byth yn maddau hynny.'

Mae babanod yn cael eu geni, llawer ohonynt yn gynamserol, mewn amodau dychrynllyd. Mewn un ysbyty, mae dwsinau o blant yn cael triniaeth ar ôl genedigaeth gynamserol, triniaeth ar gyfer canser ac ar gyfer afiechydon difrifol eraill, ac maent yn cael eu gwasgu i selerau gyda meddygon a nyrsys yn gwneud eu gorau i gadw triniaethau i fynd. 

Ddydd Mawrth, diwygiodd y Cenhedloedd Unedig eu hamcangyfrif o nifer y bobl sy'n ffoi o Wcráin, gan ddweud bod 2 filiwn wedi gwneud hynny, yr ecsodus cyflymaf y mae Ewrop wedi'i weld ers yr ail ryfel byd. Menywod a phlant yw'r rhan fwyaf o'r 2 filiwn o bobl; mae'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau wedi dweud bod ymosodiad Putin ar Wcráin yn rhwygo teuluoedd ac yn gadael menywod a merched sydd wedi'u dadleoli mewn mwy o berygl o gael eu cam-drin ac o wynebu trais rhywiol a chorfforol. Pan gaiff y plant a'r bobl ifanc hyn eu symud ar draws ffiniau, caiff y risgiau eu lluosi, yn anffodus. Gwn y bydd y Gweinidog yn ymwybodol o beryglon hyn, ac y bydd yn gweithio gydag eraill i sicrhau ein bod yn chwarae ein rhan i helpu i ddiogelu'r plant a'r bobl ifanc hyn sy'n agored i niwed.

Rydym wedi gweld lluniau rhyfeddol o undod a chymorth ledled Ewrop: torfeydd yn aros mewn gorsafoedd trên i fynd â phobl i'w cartrefi, pramiau'n cael eu gadael mewn gorsafoedd yng Ngwlad Pwyl i rieni eu defnyddio pan fyddant yn cyrraedd gyda'u plant, a phobl yn gyrru am oriau at y ffin i wneud yr hyn a allant i helpu. Mae'n feirniadaeth drist o ymateb Llywodraeth y DU i'r argyfwng hwn mai'r lluniau sy'n gysylltiedig â'r DU ar hyn o bryd yw'r rhai o'r teuluoedd sydd wedi'u dal yn Calais ar ôl croesi Ewrop. Mae'r DU wedi ymateb yn dda gydag offer a chymorth logistaidd, ond pan ddaw'n fater o ddangos dyngarwch ac empathi drwy groesawu ffoaduriaid, yn hytrach nag arwain y ffordd, rydym ar ei hôl hi'n gywilyddus.

Rhaid inni sicrhau bod ein systemau yng Nghymru yn barod ar gyfer yr adeg pan fydd y teuluoedd hynny'n cyrraedd. Rydym eisoes wedi dangos cydweithrediad gwych gyda'r Urdd, fel y soniodd Rhun yn gynharach, wrth helpu plant a theuluoedd o Affganistan, prosiect rhagorol sy'n rhoi croeso i Gymru gyda thosturi, cyfeillgarwch a noddfa. Gwn fod trafodaethau eisoes ar waith i ailadrodd hyn gyda theuluoedd o Wcráin, a byddai'n dda iawn gweld y cynllun hwn yn cael ei ymestyn ledled Cymru i bawb sy'n ffoi rhag rhyfel. Gwn fod llawer o bobl yma yng Nghymru yn awyddus i groesawu ffoaduriaid a gwneud popeth yn eu gallu i gefnogi.

Yn bwysig, rhaid inni fod yn sensitif i effaith yr hyn sy'n digwydd yn Wcráin ar ein plant a'n pobl ifanc yma yng Nghymru. Mae'r genhedlaeth hon wedi tyfu i fyny yn fwy cysylltiedig â'u cymheiriaid ledled y byd nag erioed o'r blaen. Gwn fod adnoddau ar gael i rieni, gofalwyr ac athrawon allu siarad â phlant a phobl ifanc am hyn mewn ffordd sensitif. Mae BBC Newsround wedi bod yn adnodd da iawn, er enghraifft. Byddwn yn awyddus i glywed a oes mwy y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddarparu cymorth ac adnoddau am yr hyn sy'n digwydd i'n holl blant a phobl ifanc yng Nghymru.

Rydym yn falch o'n hagwedd dosturiol yng Nghymru. Mae pa mor gyflym y mae unigolion, grwpiau cymunedol ac elusennau a Llywodraeth Cymru wedi dod at ei gilydd i gael cymorth yn galonogol. Mae plant a phobl ifanc ledled Cymru eisoes yn gwneud llawer iawn i gefnogi'r rhai sy'n ffoi rhag rhyfel a'r rhai sy'n dal yn Wcráin, megis codi arian gyda'u hysgol neu grŵp. Dyma'r Gymru dosturiol yr ydym yn rhan ohoni, ac mae'r plant a'r bobl ifanc hyn yn arwain y ffordd. Dyna sy'n rhoi gobaith i ni.

16:55

Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt. 

The Minister for Social Justice, Jane Hutt. 

Diolch, Llywydd. I do welcome this important debate today with powerful and unifying contributions across the Chamber. Two weeks ago, we saw Putin's unprovoked invasion of Ukraine, and, as the days go by, in the face of the most courageous Ukrainian resistance, his tactics become more brutal, more callous and indiscriminate towards its people. Tom Giffard and Jayne Bryant have drawn attention to this horrendous news that we've just had of the air strike on a maternity and children's ward in Mariupol.

More than 2 million people have now fled Putin's bombs, many with their entire lives packed into just a bag. It's the greatest humanitarian crisis in Europe since the second world war. I want to reiterate at this point that we stand united and in support of Ukrainian people in the face of Putin's aggression, and we stand ready to welcome those Ukrainians who, above everything, are seeking sanctuary. We've seen an outpouring of support from across Wales, from our local authorities, the third sector, faith leaders and the public, who are once again rising to the challenge, who are demonstrating their compassion and resilience, which is so synonymous with who we are as a nation, as a nation of sanctuary, demonstrated time and again, and most recently with the Afghan evacuation.

Diolch, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl bwysig hon heddiw gyda chyfraniadau pwerus sy'n ein huno ar draws y Siambr. Bythefnos yn ôl, gwelsom ymosodiad digymell Putin ar Wcráin, ac wrth i'r dyddiau fynd heibio, yn wyneb gwrthsafiad dewr Wcráin, mae ei dactegau'n mynd yn fwy creulon, yn fwy didostur a diwahân tuag at ei phobl. Mae Tom Giffard a Jayne Bryant wedi tynnu sylw at y newyddion erchyll a gawsom yn awr am fomio'r ward mamolaeth a phlant yn Mariupol.

Mae dros 2 filiwn o bobl wedi ffoi rhag bomiau Putin bellach, llawer ohonynt â'u bywydau cyfan wedi'u pacio i fag. Dyma'r argyfwng dyngarol mwyaf yn Ewrop ers yr ail ryfel byd. Rwyf am ailadrodd yn awr ein bod yn sefyll yn unedig ac yn cefnogi pobl Wcráin yn wyneb ymosodiadau Putin, ac rydym yn barod i groesawu'r Wcreniaid sydd, uwchlaw popeth, yn ceisio noddfa. Rydym wedi gweld mwy a mwy o gefnogaeth o bob rhan o Gymru, gan ein hawdurdodau lleol, y trydydd sector, arweinwyr ffydd a'r cyhoedd, sydd unwaith eto'n camu i'r adwy, gan ddangos eu tosturi a'u cadernid, sydd mor nodweddiadol o'r hyn ydym fel cenedl, fel cenedl noddfa, rhywbeth a welir dro ar ôl tro, ac yn fwyaf diweddar gyda'r bobl a ddaeth o Affganistan.

I welcome your comments. I've just had an e-mail, actually, from a constituent: 'Is the Welsh Government going to set up a family sponsorship scheme for Ukrainian refugees? I know many people would support and sponsor a Ukrainian refugee family.' I wonder if you're able to answer my constituent.

Rwy'n croesawu eich sylwadau. Rwyf newydd gael e-bost gan etholwr: 'A yw Llywodraeth Cymru yn mynd i sefydlu cynllun noddi teuluoedd ar gyfer ffoaduriaid o Wcráin? Gwn y byddai llawer o bobl yn cefnogi ac yn noddi teulu o ffoaduriaid o Wcráin.' Tybed a allwch chi ateb fy etholwr.

17:00

Thank you very much, Mark, and I'll come on to that point in my speech this afternoon. I think it was very helpful, Rhun ap Iorwerth, that you drew attention to that film showing what has happened as a result of our team Wales approach to the Afghan evacuation, with the role of the Urdd in the summer. We heard about that. We heard from an Afghan refugee and Siân Lewis from the Urdd at the vigil on Sunday night. It was very powerful.

We have to also express our gratitude to all those, all the efforts, all the offers of support that are coming in communities from our constituents as well as from our authorities. Yesterday we watched the historic address by President Zelenskyy to the House of Commons, an address where he spoke of the war they didn't want, that they did not ask for, of the rockets raining down, of no food, of no water, and of the children that could have lived. He spoke also about the Ukrainians that have become heroes, of people stopping armed vehicles with their own hands, and this is not a reality any of them wished to see, and I know each of us are resolved to do more in recognition and response.

So, yes, last week, we did announce that we provided £4 million in humanitarian aid to Ukraine. We donated it to the Disasters Emergency Committee because they represent 15 major aid charities, and many of us were there on the steps when we launched that with disasters committee Cymru last week. Allocating the funding in this way will ensure it reaches those who need it as quickly and as efficiently as possible. And, Llywydd, we know that the best and fastest way of supporting Ukrainian people is through a donation to DEC rather than physical goods, although people want to give, but it is so important. And we recognise that the citizens of Wales have been so generous since the £4 million, increasing that £6.5 million and more.

As a Government and also with our remarkable NHS, we continue every effort to pull together specialist medical goods that can be supplied to Ukraine, and I will provide an update shortly on how this is being taken forward.

I want to turn now to the issue of visas. We remain in continual contact with the UK Government to try and understand how any schemes will operate and to reiterate our readiness for Wales to play its full part. And I join all of those who have stated today that the current system is simply unacceptable. But what a strong message we can give if this is a united message from Wales that it isn't acceptable—the system at present—and that we are urging for action. Transport Secretary Grant Shapps said this morning that just 760 visas of 22,000 applications in process have been issued, but we have desperate families forced to travel hundreds of miles to visa centres that are still closed or plagued by week-long waits and endless queues. The First Minister and the Welsh Local Government Association wrote separately to the Prime Minister last week to call for the introduction of simple, safe and fast sanctuary routs to the UK. But this is still not happening, and we must urgently set up emergency visa centres at all major travel points, have security checks on the spot and emergency visas issued, and repeat our call for the requirement of biometric evidence prior to leaving Ukraine to be removed. And isn't it good that we're all saying that today? It's such a strong message. We need this action to be taken urgently so that the people who need us the most can be brought to safety and be reunited with their family and loved ones, and we know those who are waiting for it.

So, I think this debate today is a call to the UK Government, to ask them, to show that they can and will move from promises of action to actual action, and we will play our part. It is, actually, about our sincerity in our unity behind Ukraine. If we truly want to play our part to provide safety where there is suffering, to be that safe haven that we know our country and the rest of the United Kingdom can be, we must, all of us, demand better, as Joyce Watson said. So, we are calling on the UK Government to put in place a fully funded refugee resettlement scheme.

Diolch yn fawr iawn, Mark, ac fe ddof at hynny yn fy araith y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn, Rhun ap Iorwerth, eich bod wedi tynnu sylw at y ffilm a ddangosai'r hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i'n hymagwedd tîm Cymru tuag at y bobl a adawodd Affganistan, gyda rôl yr Urdd yn yr haf. Clywsom am hynny. Clywsom gan ffoadur o Affganistan a Siân Lewis o'r Urdd yn yr wylnos nos Sul. Roedd yn bwerus iawn.

Rhaid inni hefyd fynegi ein diolch i bawb, yr holl ymdrechion, yr holl gynigion o gymorth mewn cymunedau gan ein hetholwyr yn ogystal â chan ein hawdurdodau. Ddoe, buom yn gwylio'r anerchiad hanesyddol gan yr Arlywydd Zelenskyy i Dŷ'r Cyffredin, anerchiad pan soniodd am y rhyfel nad oeddent mo'i eisiau, na wnaethant ofyn amdano, am y rocedi'n dod i lawr, am ddim bwyd, am ddim dŵr, ac am blant a allai fod wedi byw. Siaradodd hefyd am yr Wcreniaid sydd wedi dod yn arwyr, am bobl yn rhwystro cerbydau arfog gyda'u dwylo, ac nid yw hyn yn realiti yr oedd unrhyw un ohonynt yn dymuno ei weld, a gwn fod pob un ohonom yn ymrwymo i wneud mwy i'w gydnabod ac ymateb iddo.

Felly, do, yr wythnos diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi ein bod wedi darparu £4 miliwn mewn cymorth dyngarol i Wcráin. Fe wnaethom ei roi i'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau am eu bod yn cynrychioli 15 o elusennau cymorth mawr, ac roedd llawer ohonom yno ar y grisiau pan lansiwyd hynny gennym gyda phwyllgor trychinebau Cymru yr wythnos diwethaf. Bydd dyrannu'r cyllid yn y ffordd hon yn sicrhau ei fod yn cyrraedd y rhai sydd ei angen mor gyflym ac mor effeithlon â phosibl. Lywydd, gwyddom mai'r ffordd orau a chyflymaf o gefnogi pobl Wcráin yw drwy roi rhodd i'r Pwyllgor Argyfwng Trychinebau yn hytrach na nwyddau ffisegol, er bod pobl eisiau rhoi, ond mae mor bwysig. Ac rydym yn cydnabod bod dinasyddion Cymru wedi bod mor hael ers y £4 miliwn, gan ei godi i £6.5 miliwn a mwy.

Fel Llywodraeth a hefyd gyda'n GIG hynod, rydym yn parhau â phob ymdrech i ddwyn ynghyd nwyddau meddygol arbenigol y gellir eu cyflenwi i Wcráin, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn y man ynglŷn â'r ffordd y caiff hyn ei ddatblygu.

Rwyf am droi yn awr at fater fisâu. Rydym yn parhau i fod mewn cysylltiad parhaus â Llywodraeth y DU i geisio deall sut y bydd unrhyw gynlluniau'n gweithredu ac i ailadrodd ein parodrwydd i Gymru chwarae ei rhan lawn. Ac rwy'n ymuno â phawb sydd wedi dweud heddiw fod y system bresennol yn gwbl annerbyniol. Ond am neges gref y gallwn ei rhoi os yw hon yn neges unedig o Gymru nad yw'n dderbyniol—y system ar hyn o bryd—a'n bod yn galw am weithredu. Dywedodd yr Ysgrifennydd Trafnidiaeth, Grant Shapps, y bore yma mai dim ond 760 o fisâu sydd wedi'u cyhoeddi o blith y 22,000 o geisiadau sydd ar y gweill, ond mae gennym deuluoedd mewn sefyllfaoedd enbyd yn gorfod teithio cannoedd o filltiroedd i ganolfannau fisa sy'n dal i fod ar gau neu lle mae'n rhaid aros wythnos a chiwio'n ddiddiwedd. Ysgrifennodd y Prif Weinidog a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar wahân at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf i alw am gyflwyno llwybrau noddfa syml, diogel a chyflym i'r DU. Ond mae hyn yn dal i fod heb ddigwydd, a rhaid inni sefydlu canolfannau fisa brys ym mhob prif fan teithio, cynnal gwiriadau diogelwch yn y fan a'r lle a chyhoeddi fisâu brys, ac ailadrodd ein galwad am ddileu'r gofyniad am dystiolaeth fiometrig cyn gadael Wcráin. Ac onid yw'n dda ein bod i gyd yn dweud hynny heddiw? Mae'n neges mor gryf. Mae angen rhoi'r camau hyn ar waith ar frys fel y gellir dod â'r bobl sydd ein hangen fwyaf yma'n ddiogel a chael eu hailuno gyda'u teuluoedd a'u hanwyliaid, ac rydym yn adnabod rhai sy'n aros am hynny.

Felly, credaf fod y ddadl hon heddiw yn alwad ar Lywodraeth y DU i ofyn iddynt ddangos y gallant ac y byddant yn symud o addo gweithredu i weithredu go iawn, a byddwn yn chwarae ein rhan. Mae'n ymwneud, mewn gwirionedd, â didwylledd ein cefnogaeth i Wcráin. Os ydym o ddifrif eisiau chwarae ein rhan i ddarparu diogelwch lle y ceir dioddefaint, i fod yr hafan ddiogel y gwyddom y gall ein gwlad a gweddill y Deyrnas Unedig fod, rhaid i bob un ohonom fynnu gwell, fel y dywedodd Joyce Watson. Felly, galwn ar Lywodraeth y DU i sefydlu cynllun adsefydlu ffoaduriaid wedi'i ariannu'n llawn.

Minister, are you taking an intervention?

Weinidog, a ydych yn derbyn ymyriad?

I'm so sorry to interrupt, Minister, and thank you for those comments. I was just wondering whether Welsh Labour are in a place where they can say what their views are on visas, whether they are required for refugees coming into the UK or not. Diolch yn fawr iawn.

Mae'n ddrwg iawn gennyf dorri ar draws, Weinidog, a diolch ichi am y sylwadau hynny. Roeddwn yn meddwl tybed a yw Llafur Cymru mewn sefyllfa i allu dweud beth yw eu barn am fisâu, a ydynt yn ofynnol ar gyfer ffoaduriaid sy'n dod i'r DU ai peidio. Diolch yn fawr iawn.

17:05

Well, this is what we're calling, very clearly—that we need this refugee resettlement scheme. We really feel that, in terms of our previous experience with Afghan and Syrian programmes, we need a fully funded refugee resettlement scheme. I know that the ambassador of Ukraine has asked that visas shouldn't be needed at all, Jane Dodds, and this is why, in the EU, people are able to come over the border and have that kind of welcome. These are important issues that have got to be addressed, and there needs to be a response from the UK Government.

We do need also, just to say, in terms of resettlement arrangements, a consequential funding package to ensure we can properly provide for those we seek to protect. And I think this was the point from Mark Isherwood—it's about how a sponsorship proposal can work. It shouldn't be linked to individual sponsorship, but rather whether devolved Government, ourselves, Welsh Government, local government or national agencies can act in that sponsorship role to minimise bureaucracy for arriving individuals, and we have got a good model with local government in receiving refugees who've previously come through those sponsorship schemes.

So, I think just in conclusion, Llywydd, anyone who settles in Wales will be supported as far as we're able as a nation of sanctuary, and our wider response to this crisis will be to support and thank the Welsh public for their compassionate response. We actually have, as you know, the public offering donations, landlords offering properties, individuals offering their time to volunteer. We're also considering how we can make sure that that common humanity that motivates people so much can be applied to wider cohorts in our communities.

I want to be clear that the responsibility for this unprovoked war in Ukraine lies squarely with Putin, and not with the people of Russia. In Wales there are valued community members of Ukrainian, Russian and Belarussian origin. We must ensure our words and actions protect their safety, and I feel the words of Mick Antoniw MS, who was with us today, we know—. He paid tribute in this Senedd to the brave Russian students and young people who've been protesting across the Russian Federation. We now see that thousands of Russians of all ages, despite knowing very well the risk they face, have been taking to the streets, have been beaten and arrested for speaking out against Putin's aggression. They are the real future of Russia.

So, thank you again for this debate. We stand with Ukraine and we will do everything we can to play our part.

Wel, dyma'r hyn y galwn amdano'n glir iawn—fod arnom angen y cynllun adsefydlu ffoaduriaid hwn. Ar sail ein profiad blaenorol gyda rhaglenni Affganistan a Syria, teimlwn o ddifrif fod arnom angen cynllun adsefydlu ffoaduriaid wedi'i ariannu'n llawn. Gwn fod llysgennad Wcráin wedi gofyn am ddileu'r angen am fisâu, Jane Dodds, a dyna pam, yn yr UE, y gall pobl ddod dros y ffin a chael y math hwnnw o groeso. Mae'r rhain yn faterion pwysig y dylid rhoi sylw iddynt, ac mae angen ymateb gan Lywodraeth y DU.

Rwyf am ddweud hefyd fod angen pecyn arian canlyniadol arnom ar gyfer trefniadau adsefydlu er mwyn sicrhau y gallwn ddarparu'n briodol ar gyfer y rhai y ceisiwn eu diogelu. A chredaf mai dyma oedd y pwynt gan Mark Isherwood—mae'n ymwneud â sut y gall cynnig noddi weithio. Ni ddylai fod yn gysylltiedig â noddi unigolion, ond yn hytrach, a all Llywodraeth ddatganoledig, ni, Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol neu asiantaethau cenedlaethol weithredu yn y rôl noddi honno i leihau biwrocratiaeth i unigolion sy'n cyrraedd, ac mae gennym fodel da gyda llywodraeth leol o dderbyn ffoaduriaid sydd wedi dod drwy'r cynlluniau noddi hynny o'r blaen.

Felly, i orffen Lywydd, credaf y bydd unrhyw un sy'n ymgartrefu yng Nghymru yn cael ei gefnogi cyn belled ag y gallwn fel cenedl noddfa, a'n hymateb ehangach i'r argyfwng hwn fydd cefnogi a diolch i'r cyhoedd yng Nghymru am eu hymateb tosturiol. Fel y gwyddoch, mae gennym gyhoedd sy'n cynnig rhoddion, landlordiaid sy'n cynnig eiddo, unigolion sy'n cynnig eu hamser i wirfoddoli. Rydym hefyd yn ystyried sut y gallwn sicrhau y gellir cymhwyso'r dyngarwch cyffredin sy'n cymell pobl gymaint i garfanau ehangach yn ein cymunedau.

Rwyf am fod yn glir mai Putin sy'n gyfrifol am y rhyfel digymell hwn yn Wcráin, ac nid pobl Rwsia. Yng Nghymru ceir aelodau gwerthfawr o'r gymuned sy'n hanu'n wreiddiol o Wcráin, Rwsia a Belarws. Rhaid inni sicrhau bod ein geiriau a'n gweithredoedd yn eu cadw'n ddiogel, a theimlaf eiriau Mick Antoniw AS, a oedd gyda ni heddiw, fe wyddom—. Talodd deyrnged yn y Senedd hon i'r myfyrwyr dewr a'r bobl ifanc yn Rwsia sydd wedi bod yn protestio ar draws Ffederasiwn Rwsia. Gwelwn yn awr fod miloedd o Rwsiaid o bob oed, er eu bod yn gwybod yn iawn am y risg y maent yn ei hwynebu, wedi bod yn mynd allan ar y strydoedd, wedi cael eu curo a'u harestio am siarad yn erbyn ymosodiad Putin. Hwy yw gwir ddyfodol Rwsia.

Felly, diolch eto am y ddadl hon. Rydym yn sefyll gydag Wcráin a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i chwarae ein rhan.

Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl.

Andrew R.T. Davies to reply to the debate.

Thank you, Presiding Officer. I am very proud, to say the least, that it is the Welsh Conservatives that have tabled the motion today, and in particular of the 12 contributors who have put their names forward to speak, and spoken so powerfully and eloquently in today's debate. I've heard on several occasions over two days that words and actions aren't necessarily compatible; well, certainly in a debating chamber like this, the words that have been spoken today have real power and have real meaning, and above all they have the passion and conviction that people generally deplore what is going on in Ukraine.

It is quite right, as Alun Davies pointed out in his contribution, and the Minister closed in her contribution, that this isn't the Russian people's war. This is Putin's war, and he is leading them down a path of total destruction in the way he is executing that war, and the comments that we've heard from Tom Giffard and others in particular who've highlighted—Jayne Bryant as well touched on it—a maternity unit, with children and mothers in it, was destroyed this afternoon, 9 March 2022. Who would have thought that someone would have stood up in this Chamber and talked of a country in Europe where a maternity unit was destroyed in an act of war? That is something I never thought I'd ever have to say in this Chamber, and we will see a continuation of these atrocities unless we face down Putin and we stand on a united platform to make sure we support the Ukrainian people.

I will say to Joyce Watson and others who have highlighted the comments of the individual in Poland, I can understand that individual's frustration and his comments this morning. But I will say that, through the month of January, it was the UK Government that were flying the anti-tank weapons and the anti-aircraft weapons into Ukraine. It was the UK Government that was sending military advisers to train 20,000 Ukrainian soldiers. It is the UK Government that has put £400 million on the table, the biggest donation of humanitarian aid of any country in the world—in the world—not just Europe, not from Asia, not from North America, but the world, and I am damn proud to say that we've done that. I am damn proud to say that, but what I'm not proud to say is the scenes that we've seen with the refugees and the situation in Calais. We can do more, we must do more. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn, a dweud y lleiaf, mai'r Ceidwadwyr Cymreig sydd wedi cyflwyno'r cynnig heddiw, ac yn arbennig o falch o'r 12 cyfrannwr sydd wedi cyflwyno eu henwau i siarad, ac wedi siarad mor rymus a huawdl yn y ddadl heddiw. Rwyf wedi clywed ar sawl achlysur dros ddau ddiwrnod nad yw geiriau a gweithredoedd o reidrwydd yn cyd-fynd; wel, yn sicr mewn siambr drafod fel hon, mae gan y geiriau sydd wedi'u siarad heddiw bŵer gwirioneddol ac ystyr wirioneddol, ac yn anad dim maent yn cynnwys yr angerdd a'r argyhoeddiad sy'n dangos bod pawb yn ffieiddio at yr hyn sy'n digwydd yn Wcráin.

Mae'n gwbl gywir, fel y nododd Alun Davies yn ei gyfraniad, ac fel y nododd y Gweinidog wrth gloi ei chyfraniad, nad rhyfel pobl Rwsia yw hwn. Rhyfel Putin yw hwn, ac mae'n eu harwain ar hyd llwybr o ddinistr llwyr yn y ffordd y mae'n cyflawni'r rhyfel, a'r sylwadau a glywsom gan Tom Giffard ac eraill yn arbennig a dynnodd sylw at y ffaith—cafodd ei grybwyll gan Jayne Bryant yn ogystal—fod uned famolaeth, gyda phlant a mamau ynddi, wedi cael ei dinistrio y prynhawn yma, 9 Mawrth 2022. Pwy fyddai wedi meddwl y byddai rhywun wedi sefyll yn y Siambr hon a sôn am wlad yn Ewrop lle y cafodd uned famolaeth ei dinistrio mewn rhyfel? Mae hynny'n rhywbeth na feddyliais erioed y byddai'n rhaid i mi ei ddweud yn y Siambr hon, a byddwn yn gweld yr erchyllterau hyn yn parhau oni bai ein bod yn gwrthsefyll Putin ac yn sefyll ar lwyfan unedig i sicrhau ein bod yn cefnogi pobl Wcráin.

Dywedaf wrth Joyce Watson ac eraill sydd wedi tynnu sylw at sylwadau'r unigolyn yng Ngwlad Pwyl, gallaf ddeall rhwystredigaeth yr unigolyn hwnnw a'i sylwadau y bore yma. Ond rwyf am ddweud mai Llywodraeth y DU, drwy fis Ionawr, oedd yn hedfan yr arfau gwrth-danciau a'r arfau gwrth-awyrennau i Wcráin. Llywodraeth y DU oedd yn anfon cynghorwyr milwrol i hyfforddi 20,000 o filwyr Wcráin. Llywodraeth y DU sydd wedi rhoi £400 miliwn ar y bwrdd, y rhodd fwyaf o gymorth dyngarol gan unrhyw wlad yn y byd—yn y byd—nid Ewrop yn unig, nid o Asia, nid o Ogledd America, ond y byd, ac rwy'n hynod falch o ddweud ein bod wedi gwneud hynny. Rwy'n hynod falch o ddweud hynny, ond yr hyn nad wyf yn falch ohono yw'r lluniau a welsom gyda'r ffoaduriaid a'r sefyllfa yn Calais. Gallwn wneud mwy, rhaid inni wneud mwy. 

And Jayne Bryant asked the question about visas. I do believe that there does need to be checks when people are applying to come here, but there is a model we can use; it's the model that was used when the Hong Kong situation was spiralling out of control, and it is supported by the Labour Party in London as well. Anyone who saw Yvette Cooper's comments, the shadow Home Secretary, on Sky News this morning, saying that they also support the checks and balances that need to be put in place—. But we can do more. We can do more and we must do more. Two and a half million people have left Ukraine as we sit here today. The projections are up to 7 million people leaving that country, but I bet you a pound to a penny that virtually every single one of them want to get back to their homeland and rebuild that homeland when it does eventually assume its rightful place as a democratic nation, led by Ukrainians, who ultimately, as Tom Giffard touched on, has a president who was voted for by 70 per cent of the population. We don't want to create another Belarus because, ultimately, that's what Putin wants to happen. He wants it to be a satellite state that will do his bidding for him, and the Ukrainians are fighting tirelessly to make sure that they do face him down. 

There is a fundamental difference between us when it comes to nuclear weapons. Some of us believe that they are the ultimate deterrent that stop the tanks rolling beyond Ukraine and into Europe and spreading the war. I accept we will not solve that problem this afternoon, but I do urge—. And I regret that this hasn't happened and we haven't got a joint signed motion—normal channels seem to have fallen down on this one, because I do think it's important that the Senedd speaks with one voice today. And I would just ask my colleagues in Plaid Cymru to consider the amendment that they have tabled so that we can have a unanimous vote here this evening, endorsing the motion that is before us, as Sam Kurtz highlighted in his opening remarks—some of the strongest language that I've ever seen here—about deploring the invasion into Ukraine, making sure that we show our support for the refugees and the citizens of Ukraine. And I would ask Plaid Cymru to consider withdrawing that amendment that is a dividing line between those who believe that nuclear weapons are a deterrent and an effectual deterrent, and those who want to see a nuclear-free world. I don't discourage people from arguing that point—it's a perfectly reasonable point to make—but it will divide this house this evening when we vote, and I would hope that we can avoid that division. 

Adam Price, the leader of Plaid Cymru, touched very powerfully on the point about sanctions and the tools that are in the toolbox. We do need to deploy those tools fully and make sure that every dollar, every dime, every pound, every penny is stopped from going to the Russian treasury to buy those guns, buy those tanks and pay those wages of mercenaries who are going into Ukraine. The UK—. As contributions from the backbenches here on the Conservative benches and across this Chamber have highlighted, £258 billion— £0.25 trillion—has been sanctioned already in London. If you take Europe, another £0.25 trillion has been sanctioned on the European continent. If you make sure you add these sums together, we are talking—. The financial blockade is talking hold and we must continue the pressure. We agree with that and we want it to continue, and it is by working together that we will put that noose to make sure that the economy cannot function to pay the war machine that is causing such devastation in Ukraine. There is no division on that whatsoever. 

But I do want to reiterate the points that Peter made in his contribution. He brought the comments of a lady who had gone from Ukraine and the horrors that she had seen. He brought those words into this Chamber for us all to hear. Every day we are hearing those words. As Natasha Asghar touched on, her constituent and the family that is so personal to her now, and the experience that they went through—we can achieve it when we clear those communications and get people out of Ukraine and make sure that they come to the safety of the west. Whether that be in the countries that surround the country of Ukraine or further into the continent of Europe, or to our own islands here in the United Kingdom, we can and we will do more. But let's not forget, when we stand together, united in this cause, we can face down everyone, and we will succeed in doing that and achieving the goal we all want to see, which is Ukraine a proud, sovereign, independent nation, rebuilt and standing on its own two feet. But we won't do that if we divide in the west and we divide across the globe, and it is vitally important that we stay united, and I do make that plea to Plaid Cymru to consider their amendment tonight, to withdraw it, so that we can vote and vote united and send that powerful message, as this is the first time that this Parliament will have voted on this particular matter. And that's why I urge support of the motion that's before us this evening, and I hope it will be a united message that comes out of this Parliament this evening. Thank you.

A gofynnodd Jayne Bryant y cwestiwn am fisâu. Credaf fod angen gwiriadau pan fydd pobl yn gwneud cais i ddod yma, ond mae yna fodel y gallwn ei ddefnyddio; dyma'r model a ddefnyddiwyd pan oedd sefyllfa Hong Kong yn gwaethygu y tu hwnt i reolaeth, ac fe'i cefnogir gan y Blaid Lafur yn Llundain hefyd. Mae unrhyw un a welodd sylwadau Yvette Cooper, Ysgrifennydd Cartref yr wrthblaid, ar Sky News y bore yma, yn dweud eu bod hwythau hefyd yn cefnogi'r gwiriadau y mae angen eu rhoi ar waith—. Ond gallwn wneud mwy. Gallwn wneud mwy a rhaid inni wneud mwy. Mae 2.5 miliwn o bobl wedi gadael Wcráin wrth inni eistedd yma heddiw. Ceir amcanestyniadau y bydd hyd at 7 miliwn o bobl yn gadael y wlad honno, ond rwy'n fodlon betio bod bron pob un ohonynt eisiau dychwelyd i'w mamwlad ac ailadeiladu'r famwlad honno pan gaiff ei lle haeddiannol yn y pendraw fel cenedl ddemocrataidd dan arweiniad Wcreniaid, gwlad a etholodd arlywydd, fel y soniodd Tom Giffard, y pleidleisiodd dros 70 y cant o'r boblogaeth drosto. Nid ydym am greu Belarws arall oherwydd, yn y pen draw, dyna beth y mae Putin am ei weld yn digwydd. Mae'n awyddus iddi fod yn wladwriaeth loeren a fydd yn gwneud popeth y bydd ef yn dymuno iddi eu gwneud, ac mae'r Wcreniaid yn ymladd yn ddiflino i sicrhau eu bod yn ei wrthsefyll. 

Mae gwahaniaeth sylfaenol rhyngom mewn perthynas ag arfau niwclear. Mae rhai ohonom yn credu mai hwy yw'r ataliad terfynol sy'n atal y tanciau rhag rholio y tu hwnt i Wcráin ac i mewn i Ewrop ac ehangu'r rhyfel. Rwy'n derbyn na fyddwn yn datrys y broblem honno y prynhawn yma, ond rwy'n annog—. Ac mae'n flin gennyf nad yw hyn wedi digwydd ac nad oes gennym gynnig wedi'i lofnodi ar y cyd—mae'n ymddangos bod y sianeli arferol wedi dymchwel ar hyn, oherwydd credaf ei bod yn bwysig fod y Senedd yn siarad ag un llais heddiw. A hoffwn ofyn i fy nghyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru ystyried y gwelliant y maent wedi'i gyflwyno fel y gallwn gael pleidlais unfrydol yma heno, i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron, fel y nododd Sam Kurtz yn ei sylwadau agoriadol—peth o'r iaith gryfaf a welais yma erioed—am ffieiddio at yr ymosodiad ar Wcráin, gan sicrhau ein bod yn dangos ein cefnogaeth i ffoaduriaid a dinasyddion Wcráin. A hoffwn ofyn i Blaid Cymru ystyried tynnu'r gwelliant hwnnw yn ôl am ei fod yn creu rhaniad rhwng y rhai sy'n credu bod arfau niwclear yn ataliad ac yn ataliad effeithiol, a'r rhai sydd am weld byd di-niwclear. Nid wyf yn annog pobl rhag dadlau'r pwynt hwnnw—mae'n bwynt cwbl resymol i'w wneud—ond bydd yn rhannu'r tŷ hwn heno pan fyddwn yn pleidleisio, ac rwy'n gobeithio y gallwn osgoi'r rhaniad hwnnw. 

Cyfeiriodd Adam Price, arweinydd Plaid Cymru, yn rymus iawn at y pwynt am sancsiynau a'r offer sydd ar gael. Rhaid inni ddefnyddio'r offer yn llawn a sicrhau bod pob doler, pob dimai, pob punt, pob ceiniog yn cael eu hatal rhag mynd i drysorlys Rwsia i brynu gynnau, i brynu tanciau a thalu cyflogau milwyr cyflog sy'n mynd i Wcráin. Mae'r DU—. Fel y mae cyfraniadau o'r meinciau cefn yma ar feinciau'r Ceidwadwyr ac ar draws y Siambr hon wedi nodi, mae £258 biliwn— £0.25 triliwn—eisoes wedi'i gymeradwyo yn Llundain. Os edrychwch ar Ewrop, mae £0.25 triliwn arall wedi'i gymeradwyo ar gyfandir Ewrop. Os gwnewch yn siŵr eich bod yn rhoi'r symiau hyn at ei gilydd, rydym yn siarad—. Mae'r blocêd ariannol yn dal a rhaid inni barhau i bwyso. Cytunwn â hynny ac rydym am iddo barhau, a thrwy gydweithio y gallwn osod y rhwystr hwnnw i sicrhau na all yr economi weithredu i dalu'r peiriant rhyfel sy'n achosi cymaint o ddinistr yn Wcráin. Nid oes unrhyw raniad ar hynny o gwbl. 

Ond rwyf am ailadrodd y pwyntiau a wnaeth Peter yn ei gyfraniad. Daeth â sylwadau dynes a oedd wedi mynd o Wcráin a'r erchyllterau a welodd hi. Daeth â'r geiriau hynny i'r Siambr er mwyn i bawb ohonom eu clywed. Bob dydd rydym yn clywed y geiriau hynny. Fel y soniodd Natasha Asghar, ei hetholwr a'r teulu sy'n golygu cymaint iddi'n bersonol yn awr, a'r profiad yr aethant drwyddo—gallwn ei gyflawni pan fyddwn yn clirio'r llinellau cyfathrebu ac yn cael pobl allan o Wcráin a sicrhau eu bod yn dod i ddiogelwch y gorllewin. Boed hynny yn y gwledydd sy'n amgylchynu Wcráin neu ymhellach i mewn i gyfandir Ewrop, neu i'n hynysoedd ein hunain yma yn y Deyrnas Unedig, fe allwn ac fe fyddwn yn gwneud mwy. Ond gadewch inni beidio ag anghofio, pan fyddwn yn sefyll gyda'n gilydd, yn unedig yn yr achos hwn, gallwn wrthsefyll pawb, a byddwn yn llwyddo i wneud hynny a chyflawni'r nod y mae pawb ohonom am ei weld, sef Wcráin yn genedl falch, sofran, annibynnol, wedi'i hailadeiladu ac yn sefyll ar ei dwy droed ei hun. Ond ni wnawn hynny os ydym yn rhanedig yn y gorllewin ac yn rhanedig ar draws y byd, ac mae'n hanfodol bwysig ein bod yn aros yn unedig, ac rwy'n gwneud yr apêl honno i Blaid Cymru ystyried eu gwelliant heno, i'w dynnu'n ôl, fel y gallwn bleidleisio a phleidleisio'n unedig ac anfon y neges bwerus honno, gan mai dyma'r tro cyntaf y bydd y Senedd hon wedi pleidleisio ar y mater penodol hwn. A dyna pam fy mod yn eich annog i gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron heno, a gobeithio y bydd y neges a ddaw o'r Senedd hon heno yn neges unedig. Diolch.

17:15

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly bydd y pleidleisiau ar yr eitem yma yn cael eu cymryd yn ystod y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does anyone object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, voting on this item will be deferred until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Tai
7. Welsh Conservatives Debate: Housing

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.

Eitem 7 sydd nesaf, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar dai, a dwi'n galw ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig.

Item 7 is next, and that's the Welsh Conservatives debate on housing, and I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.

Cynnig NDM7946 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod bod angen hyd at 12,000 o anheddau newydd y flwyddyn yng Nghymru.

2. Yn mynegi pryder difrifol bod nifer yr anheddau newydd a ddechreuwyd wedi gostwng 30 y cant i 4,314 yn ystod y flwyddyn ddiwethaf a bod nifer y cartrefi a gwblhawyd wedi gostwng 23 y cant i 4,616.

3. Yn credu bod y methiant i adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru yn cael effaith andwyol ar argaeledd eiddo.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) hwyluso'r gwaith o adeiladu 12,000 o gartrefi y flwyddyn;

b) adfer yr hawl i brynu yng Nghymru, ailfuddsoddi enillion gwerthiant i fwy o dai cymdeithasol a diogelu cartrefi rhag cael eu gwerthu am 10 mlynedd;

c) gweithio gydag awdurdodau cynllunio i weld mwy o dir yn cael ei ddyrannu mewn cymunedau sy'n wynebu anawsterau fforddiadwyedd lleol, gan gynnwys sicrhau bod mwy o dir ar gael ar gyfer prosiectau hunanadeiladu;

d) rhoi'r gorau i'r cynlluniau ar gyfer cwmni adeiladu cenedlaethol a chefnogi twf y sector adeiladu cartrefi preifat.

Motion NDM7946 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Acknowledges that Wales requires up to 12,000 new dwellings per year.

2. Expresses serious concern that during the last year the number of new dwellings commenced fell by 30 per cent to 4,314 and the number of homes completed fell by 23 per cent to 4,616.

3. Believes that the failure to build more homes in Wales is having a detrimental impact on property availability.

4. Calls on the Welsh Government to:

a) facilitate the building of 12,000 homes per year;

b) restore the right-to-buy in Wales, reinvesting sale proceeds into more social housing and protecting homes from sale for 10 years;

c) work with planning authorities to see more land allocated in communities facing local affordability difficulties, including making more land available for self-build projects;

d) scrap plans for a national construction company and support the growth of the private home-building sector.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. And I wish to remind Members of my own declaration of interest in terms of property ownership—second homes, holiday let. Owning your own home is one of the major bulwarks of individual freedom and choice. Home ownership provides you with the security and confidence to develop local roots, to become part of your local community, safe in the knowledge that your home is your own. For many years, it has been a main aspiration for the many across our society, an ambition that, sadly, this Labour Government has failed to recognise or support; rather, their efforts have been focused on creating a generation of rent. They would rather see our constituents paying rent out and not having the opportunity to invest their hard-earned funds to build equity in the property they call home. I have to say that there is also the fact too, though, that owning your own home isn't for everyone, and we as Welsh Conservatives recognise that.

But it is absolutely shocking in this day and age to see the number of our families and children who are living in temporary accommodation such as hotel rooms, bed and breakfasts or homes on temporary bases, with no security of tenure, leaving many living a life in limbo, with no foreseeable prospect and, as many described to me, a feeling of helplessness and despair. Therefore, we seek to address this crisis on a whole-scale approach, using a varied and wide selection of policies and initiatives.

Now, let us look at the last 22 years of devolution, with Welsh Labour propped up by Plaid Cymru and the Lib Dems. Over the past two years, new dwellings commenced have fallen by 30 per cent; new dwellings completed down by 23 per cent. Last year, we needed 12,000 new dwellings, yet the Welsh Government oversaw a shortfall of 7,384. Now, since Holmans' report was published in 2015, the lack of delivery here has deprived our nation of 30,074 new homes. These are so badly needed by our young people and families in communities right across Wales, and you cannot blame the pandemic.

Diolch. A hoffwn atgoffa'r Aelodau fy mod wedi datgan buddiant fy hun ynghylch perchenogaeth ar eiddo—ail gartrefi, llety gwyliau. Mae bod yn berchen ar eich cartref eich hun yn un o'r prif arwyddion o ryddid a dewis yr unigolyn. Mae bod yn berchen ar gartref yn rhoi sicrwydd a hyder i chi ddatblygu gwreiddiau lleol, i ddod yn rhan o'ch cymuned leol, gan wybod bod eich cartref yn eiddo i chi. Ers blynyddoedd lawer, bu'n brif ddyhead i'r lliaws ar draws ein cymdeithas, uchelgais y mae'r Llywodraeth Lafur hon, yn anffodus, wedi methu ei gydnabod na'i gefnogi; yn hytrach, canolbwyntiodd eu hymdrechion ar greu cenhedlaeth o rentu. Byddai'n well ganddynt weld ein hetholwyr yn talu rhent heb gael cyfle i fuddsoddi eu harian a enillwyd drwy waith caled i adeiladu ecwiti yn yr eiddo y maent yn ei alw'n gartref. Rhaid imi ddweud ei bod yn wir hefyd, er hynny, nad yw bod yn berchen ar eich cartref eich hun yn rhywbeth i bawb, ac rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod hynny.

Ond mae'n gwbl frawychus yn yr oes sydd ohoni gweld cymaint o'n teuluoedd a'n plant sy'n byw mewn llety dros dro fel ystafelloedd gwesty, gwely a brecwast neu gartrefi ar sail dros dro, heb unrhyw sicrwydd deiliadaeth, gan adael llawer i fyw bywyd mewn limbo, heb unrhyw obaith ar y gorwel ac fel y disgrifiodd llawer ohonynt wrthyf, gyda'r teimlad o fod yn ddiymadferth ac yn ddiobaith. Felly, rydym yn ceisio mynd i'r afael â'r argyfwng hwn yn llawn, gan ddefnyddio detholiad amrywiol ac eang o bolisïau a chynlluniau.

Nawr, gadewch inni edrych ar y 22 mlynedd ers datganoli, gyda Llafur Cymru yn cael eu cynnal gan Blaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae nifer yr anheddau newydd a ddechreuwyd wedi gostwng 30 y cant; mae nifer yr anheddau newydd a gwblhawyd wedi gostwng 23 y cant. Y llynedd, roedd angen 12,000 o anheddau newydd arnom, ac eto dan arweiniad Llywodraeth Cymru, cafwyd diffyg o 7,384. Nawr, ers cyhoeddi adroddiad Holmans yn 2015, mae diffyg darpariaeth yma wedi amddifadu ein cenedl o 30,074 o gartrefi newydd. Mae gwir angen y rhain ar ein pobl ifanc a'n teuluoedd mewn cymunedau ledled Cymru, ac ni allwch feio'r pandemig.

The shortfalls you've identified mirrors the same problem that's happening in England. So, she's blamed devolution here; what does she blame the problem in England on?

Mae'r diffygion a nodwyd gennych yn adlewyrchu'r un broblem â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Felly, mae hi wedi beio datganoli yma; beth y mae'n ei feio am y broblem yn Lloegr?

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

It isn't the same problem. Targets have actually been reached a lot easier in England than they have here. Approximately 67,000 people—I'll say it again: 67,000 people—in Wales languish on a social-housing waiting list, equivalent to around 20,000 households. Four of our local authorities saw a cumulative total of 14,240 young people in the 20 to 29 age group leave Wales between 2012 and 2016, meaning that these young people have not only lost the opportunity to own a home in Wales, but we have lost the opportunity to have these young people contributing to our economy and our society.

However, the biggest gamble for me is to learn that the local authority spend associated with temporary accommodation and homelessness is simply spiralling out of control. In my own authority, we've seen this spend balloon from £1.2 million in 2019-20 to £2.5 million in 2020-21, and it's perceived to be around £4 million next time. While, in Wales, between 2019-20 and 20-21, spending has more than doubled, from just over £7 million to over £15.5 million. This spending is a symptom of the fact that more and more individuals and families are having to live in B&Bs, hotel rooms and temporary accommodation. 

Now, according to the Welsh Government's most recent figures, there are over 7,000 people that have been pushed into homelessness and living in temporary accommodation, and nearly 100 people forced to sleep rough. We have thousands of empty properties across Wales laying vacant—22,140, in fact—and what does the Welsh Government go and do? The empty homes loan saw only four properties in the constituency of the Minister for housing brought back into use in 2020-21, just two in Cardiff and only one in Neath Port Talbot. Other figures obtained show that the Welsh Government simply does not have a grip on our local authorities and any initiative to see empty properties brought back into use.

The Minister will know that I've also raised the prospect of bringing into use some of the land and buildings owned by the public sector in Wales. Our local authorities, our health boards and other public bodies are sitting on swathes of land and buildings and brownfield sites that could be turned around into liveable homes. I raised this with the Minister in the cross-party group, and this was a cross-party group that was arranged so that we could actually face the housing crisis down, cross-party political. It seems that, I'm afraid, we seem to have been dropped from that agenda. Our plans would be to bring empty homes back into housing stock, to build more homes, using public sector-owned land and brownfield sites to develop into homes. Sadly, after us setting off on this journey on a cross-party basis, you've allowed your co-operation agreement with Plaid Cymru to dictate this agenda. Your intention to single out second home owners and to target holiday home owners is only going to succeed in punishing the aspiration, ambition and achievement of these individuals, who actually contribute widely to our local economy.

Now, as I said earlier, we have almost the same number of empty homes as we do second homes in Wales. So, to simply target second home owners with a punitive council tax increase, potentially up to a 300 per cent increase, is unfair, disproportionate and prejudicial. Even in your own report commissioned on second homes, Dr Brooks stated that:

'If there were fewer second homes, this would not change the fact that local buyers would have to compete with buyers from outside the area'.

And let's be honest, Members, the fact remains that the average median wage in Wales is considerably less than in England, so it is therefore simply no contest. 

Now, another issue that I and my colleagues has raised is phosphate regulations, the fact that there are 10,000 homes ripe for development simply being held up by planning guidelines introduced by Natural Resources Wales for special areas of conservation near rivers. My colleague James Evans MS and I have met with council leaders, planners, and I have met with housing providers, who genuinely believe there is some merit to the spirit of the guidelines, but, in reality, they are seeing the obstruction of these 10,000 properties coming forward for development. This situation has dragged on for over a year and definitely needs addressing. So, I would ask the Minister, wherever the Minister is—[Interruption.] Oh, okay. [Laughter.] Okay.

Nid yr un broblem yw hi. Mae targedau wedi'u cyrraedd yn llawer haws yn Lloegr nag a welwyd yma. Mae tua 67,000 o bobl—rwy'n mynd i ddweud hynny eto: 67,000 o bobl—yng Nghymru yn aros ar restr aros am dai cymdeithasol, sy'n cyfateb i tua 20,000 o aelwydydd. Gwelodd pedwar o'n hawdurdodau lleol gyfanswm cronnol o 14,240 o bobl ifanc yn y grŵp oedran 20 i 29 yn gadael Cymru rhwng 2012 a 2016, sy'n golygu nid yn unig fod y bobl ifanc hyn wedi colli'r cyfle i fod yn berchen ar gartref yng Nghymru, ond rydym ninnau hefyd wedi colli'r cyfle i gael y bobl ifanc hyn i gyfrannu at ein heconomi ac yn ein cymdeithas.

Fodd bynnag, y gambl fwyaf i mi yw dysgu bod gwariant awdurdodau lleol sy'n gysylltiedig â llety dros dro a digartrefedd yn codi y tu hwnt i reolaeth. Yn fy awdurdod i, rydym wedi gweld y gwariant hwn yn codi o £1.2 miliwn yn 2019-20 i £2.5 miliwn yn 2020-21, a thybir y bydd oddeutu £4 miliwn y tro nesaf. Ar yr un pryd mae'r gwariant yng Nghymru rhwng 2019-20 a 20-21 wedi mwy na dyblu, o ychydig dros £7 miliwn i dros £15.5 miliwn. Mae'r gwariant hwn yn symptom o'r ffaith bod mwy a mwy o unigolion a theuluoedd yn gorfod byw mewn llety gwely a brecwast, ystafelloedd gwesty a llety dros dro. 

Nawr, yn ôl ffigurau diweddaraf Llywodraeth Cymru, mae dros 7,000 o bobl wedi cael eu gwthio i ddigartrefedd ac yn byw mewn llety dros dro, a bron i 100 o bobl yn cael eu gorfodi i gysgu ar y stryd. Mae gennym filoedd o adeiladau gwag ledled Cymru—22,140, mewn gwirionedd—a beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud? Dim ond pedwar eiddo yn etholaeth y Gweinidog tai a gafodd eu defnyddio unwaith eto drwy'r benthyciad cartrefi gwag yn 2020-21, dim ond dau yng Nghaerdydd a dim ond un yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mae ffigurau eraill a gafwyd yn dangos nad oes gan Lywodraeth Cymru reolaeth ar ein hawdurdodau lleol nac unrhyw gynllun i weld eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto.

Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod hefyd wedi codi'r posibilrwydd o ddefnyddio rhywfaint o'r tir a'r adeiladau sy'n eiddo i'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Mae ein hawdurdodau lleol, ein byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn eistedd ar ddarnau o dir ac adeiladau a safleoedd tir llwyd y gellid eu troi'n gartrefi y gellir byw ynddynt. Codais hyn gyda'r Gweinidog yn y grŵp trawsbleidiol, ac roedd hwn yn grŵp trawsbleidiol a drefnwyd fel y gallem wrthsefyll yr argyfwng tai, ar draws y pleidiau gwleidyddol. Mae arnaf ofn ei bod hi'n ymddangos ein bod wedi cael ein gollwng oddi ar yr agenda honno. Ein cynlluniau fyddai dod â chartrefi gwag yn ôl i mewn i'r stoc dai, adeiladu mwy o gartrefi, gan ddefnyddio tir sy'n eiddo i'r sector cyhoeddus a safleoedd tir llwyd i'w datblygu'n gartrefi. Yn anffodus, ar ôl inni gychwyn ar y daith hon ar sail drawsbleidiol, rydych wedi caniatáu i'ch cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru bennu'r agenda hon. Yr hyn a wnaiff eich bwriad i neilltuo perchnogion ail gartrefi a thargedu perchnogion cartrefi gwyliau fydd cosbi dyhead, uchelgais a chyflawniad yr unigolion hyn, sy'n cyfrannu'n eang at ein heconomi leol mewn gwirionedd.

Nawr, fel y dywedais yn gynharach, mae gennym bron yr un nifer o gartrefi gwag ag sydd gennym o ail gartrefi yng Nghymru. Felly, mae targedu perchnogion ail gartrefi gyda chynnydd cosbol yn y dreth gyngor, cynnydd hyd at 300 y cant o bosibl, yn annheg, yn anghymesur ac yn niweidiol. Hyd yn oed yn eich adroddiad eich hun a gomisiynwyd ar ail gartrefi, dywedodd Dr Brooks:

'Pe bai llai o ail gartrefi, ni fyddai hyn yn newid y ffaith fod prynwyr lleol yn gorfod cystadlu â phrynwyr o’r tu allan'.

A gadewch inni fod yn onest, Aelodau, erys y ffaith bod y canolrif cyflog cyfartalog yng Nghymru gryn dipyn yn is nag yn Lloegr, felly nid oes modd cystadlu. 

Nawr, mater arall a godwyd gennyf fi a fy nghyd-Aelodau yw rheoliadau ffosffad, y ffaith bod 10,000 o gartrefi sy'n barod i'w datblygu yn cael eu dal yn ôl gan ganllawiau cynllunio a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer ardaloedd cadwraeth arbennig ger afonydd. Mae fy nghyd-Aelod, James Evans AS, a minnau wedi cyfarfod ag arweinwyr cynghorau, cynllunwyr, ac rwyf fi wedi cyfarfod â darparwyr tai, sy'n credu'n wirioneddol fod rhywfaint o rinwedd yn ysbryd y canllawiau, ond yn y byd go iawn, maent yn arwain at rwystro'r 10,000 eiddo hyn rhag cael eu datblygu. Mae'r sefyllfa wedi llusgo yn ei blaen ers dros flwyddyn ac yn bendant, mae angen mynd i'r afael â hi. Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog, lle bynnag y mae'r Gweinidog—[Torri ar draws.] O, iawn. [Chwerthin.] O'r gorau.

17:20

The Deputy Minister is on the screen via Zoom.

Mae'r Dirprwy Weinidog ar y sgrin drwy Zoom.

Would you work with these local authorities to overcome these challenges?

Now, additionally, we're all aware that there are communities facing local affordability difficulties, and I see this myself in Aberconwy. But I do believe that we need a balanced, proportionate and fair approach when seeking to address the problems facing us. I'll say it again: seeking to target second home owners with punitive taxes and trying to over-regulate the private sector will massively backfire, as will burdening our private landlords with even more regulatory bureaucracy. 

Now, as many Members know here, I would like to see the right to buy scheme reintroduced, where, in England, we have seen that, for every house sold, three units can be built. It is a no-brainer. Additionally—[Interruption.] Well, what went wrong here is they sold the houses but they didn't reinvest the money in housing stock. [Interruption.] Additionally, I would like to see the scrapping of the land transaction tax for first-time buyers and raising the threshold to £250,000 to help more families and hard-working people benefit from the security of home ownership. It is regrettable that first-time buyers in England pay no stamp duty up to £300,000, whilst, here in Wales, there is no actual first-time buyer support. In fact, as a result of your lack of support, first-time buyers can pay up to nearly £5,000 more in tax in Wales than they would do in England.

Finally, Minister, we know that the Welsh Government has declared Wales as a safe nation and, indeed, a sanctuary for Ukrainian refugees fleeing a brutal, horrific and unjustifiable conflict. Given the clear housing crisis that we see here in Wales, I suppose I have to ask the question: what assurances can we now provide that the families and individuals that we would all want to welcome into Wales will be provided with safe and appropriate housing so that they too have the opportunity to rebuild their shattered lives and put down roots in our local communities and contribute to our society?

Like it or not, the Welsh Conservatives have a strong and fiscally responsible plan to help people across Wales experience the individual freedom of property ownership. For those forced to live in B&Bs and hotel rooms, for young people unable to get a foot on the ladder, for the developers who simply want to build more homes in Wales, for the construction industry that would like to restore empty properties into liveable homes, I ask you all to support this motion. Diolch yn fawr.

A wnewch chi weithio gyda'r awdurdodau lleol i oresgyn yr heriau hyn?

Nawr, yn ogystal, rydym i gyd yn ymwybodol fod cymunedau'n wynebu anawsterau fforddiadwyedd lleol, a gwelaf hyn fy hun yn Aberconwy. Ond rwy'n credu bod angen dull cytbwys, cymesur a theg o fynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu. Fe'i dywedaf eto: bydd ceisio targedu perchnogion ail gartrefi â threthi cosbol a cheisio gor-reoleiddio'r sector preifat yn arwain at fethiant, fel y bydd rhoi mwy fyth o fiwrocratiaeth reoleiddiol ar ysgwyddau ein landlordiaid preifat. 

Nawr, fel y gŵyr llawer o'r Aelodau yma, hoffwn weld y cynllun hawl i brynu yn cael ei ailgyflwyno, lle y gwelsom, yn Lloegr, ar gyfer pob tŷ a werthir, fod modd adeiladu tair uned. Mae'n ateb amlwg. Yn ogystal—[Torri ar draws.] Wel, yr hyn a aeth o'i le yma yw eu bod yn gwerthu'r tai ond ni wnaethant ailfuddsoddi'r arian yn y stoc dai. [Torri ar draws.] Yn ogystal, hoffwn weld dileu'r dreth trafodiadau tir ar gyfer prynwyr tro cyntaf a chodi'r trothwy i £250,000 i helpu mwy o deuluoedd a phobl weithgar i elwa o'r sicrwydd o fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain. Mae'n drueni nad yw prynwyr tro cyntaf yn Lloegr yn talu treth stamp ar eiddo dan £300,000, ond nad oes cefnogaeth i brynwyr tro cyntaf yma yng Nghymru. Yn wir, o ganlyniad i'ch diffyg cymorth, gall prynwyr tro cyntaf dalu hyd at £5,000 yn fwy o dreth yng Nghymru nag y byddent yn ei wneud yn Lloegr.

Yn olaf, Weinidog, gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi datgan bod Cymru yn genedl ddiogel ac yn wir, yn noddfa i ffoaduriaid o Wcráin sy'n dianc rhag gwrthdaro creulon, erchyll ac anghyfiawn. O ystyried yr argyfwng tai amlwg a welwn yma yng Nghymru, mae'n debyg y bydd yn rhaid imi ofyn y cwestiwn: pa sicrwydd y gallwn ei roi yn awr y bydd y teuluoedd a'r unigolion y byddem i gyd am eu croesawu i Gymru yn cael tai diogel a phriodol fel eu bod hwythau hefyd yn cael cyfle i ailadeiladu eu bywydau drylliedig ac i fwrw gwreiddiau yn ein cymunedau lleol a chyfrannu at ein cymdeithas?

P'un a ydych chi'n ei hoffi ai peidio, mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun cryf a chyfrifol yn ariannol i helpu pobl ledled Cymru i brofi'r rhyddid i fod yn berchen ar eiddo. Er mwyn y rheini sy'n cael eu gorfodi i fyw mewn llety gwely a brecwast ac ystafelloedd gwestai, er mwyn y bobl ifanc na allant gael troed ar yr ysgol, er mwyn y datblygwyr sydd am adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru, er mwyn y diwydiant adeiladu a fyddai'n hoffi adfer eiddo gwag i fod yn gartrefi y gellir byw ynddynt, gofynnaf i bob un ohonoch gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

17:25

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters, i gynnig yn ffurfiiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected the amendment to the motion, and I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters, to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod yr heriau y mae’r sector tai yn eu hwynebu sy’n cael effaith andwyol ar y cyflenwad tai ledled Cymru.

2. Yn croesawu’r buddsoddiad ym maes tai gan Lywodraeth Cymru.

3. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu 20,000 o dai cymdeithasol carbon isel yn ystod tymor y Llywodraeth hon.

4. Yn nodi’r ymrwymiad i sefydlu Cwmni Adeiladu Cenedlaethol, Unnos, i gefnogi ein cynghorau a landlordiaid cymdeithasol i wella’r cyflenwad o dai cymdeithasol a fforddiadwy.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete all and replace with:

1. Acknowledges the challenges being faced by the housing sector which are having a detrimental impact on housing supply across Wales.

2. Welcomes the investment being made in housing by Welsh Government.

3. Notes the Welsh Government’s commitment to deliver 20,000 low carbon, social homes during this term of Government.

4. Notes the commitment to establish a National Construction Company, Unnos, to support our councils and social landlords to improve the supply of social and affordable housing.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Yn ffurfiol.

Formally.

Can I start by saying that the money from the sale of council houses was not able to be used to build more council houses, it had to be kept in a separate account? That was the law; it was a law brought in by the Conservative Government, but that was the law.

Can I just say that housing represents one of our greatest domestic challenges? Our housing system has been in crisis since the 1980s. It remains in crisis. The fundamental foundational system has been broken. A home is a human right. It's not something that is a means by which some people can make money, it's there because we need to put everybody into a decent home, and the pursuit of profit should not stop people having a decent home. Far too many houses are empty—I agree with Janet Finch-Saunders on that—and we need to get those back into use. The number empty—numbers vary; I've heard all sorts of numbers—in 2018, it was 43,000, with 18,000 for more than six months. That figure sounds about right. But they're not only—. Sorry.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud nad oedd modd defnyddio'r arian o werthu tai cyngor i adeiladu mwy o dai cyngor, bu'n rhaid ei gadw mewn cyfrif ar wahân? Dyna oedd y gyfraith; roedd yn gyfraith a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Geidwadol, ond dyna oedd y gyfraith.

A gaf fi ddweud mai tai yw un o'n heriau domestig mwyaf? Mae ein system dai wedi bod mewn argyfwng ers y 1980au. Mae'n parhau i fod mewn argyfwng. Mae'r system sylfaenol yn ei hanfod wedi torri. Mae cartref yn hawl ddynol. Nid yw'n rhywbeth sy'n fodd i rai pobl wneud arian, mae yno oherwydd bod angen inni roi pawb mewn cartref gweddus, ac ni ddylai gwneud elw atal pobl rhag cael cartref gweddus. Mae llawer gormod o dai'n wag—rwy'n cytuno â Janet Finch-Saunders ar hynny—ac mae angen inni wella'r tai hynny i'w defnyddio eto. Mae'r nifer sy'n wag—mae'r niferoedd yn amrywio; rwyf wedi clywed pob math o ffigurau—yn 2018, roedd yn 43,000, gyda 18,000 yn wag am fwy na chwe mis. Mae'r ffigur hwnnw'n swnio'n agos ati. Ond nid yn unig eu bod—. Mae'n ddrwg gennyf.

I just wanted to comment on your opening comment about the law, and, you're quite right, the housing revenue account system was exactly as you described. Of course, the post-2010 Government then scrapped that in England so councils were able to come to an arrangement on their debt levels and start reinvesting the proceeds. But the Welsh Government took years to implement the same measures that had been available to them from that point. Is that not a matter of concern?

Roeddwn am wneud sylw ar eich sylw agoriadol am y gyfraith, ac rydych yn llygad eich lle, roedd system y cyfrif refeniw tai yn union fel y dywedoch chi. Wrth gwrs, rhoddodd y Llywodraeth ar ôl 2010 y gorau i hynny wedyn yn Lloegr fel bod cynghorau'n gallu dod i drefniant ynghylch eu lefelau dyled a dechrau ailfuddsoddi'r enillion. Ond cymerodd Llywodraeth Cymru flynyddoedd i weithredu'r un mesurau a oedd wedi bod ar gael iddynt o'r adeg honno. Onid yw hynny'n destun pryder?

Well, the Welsh Government bought it out, didn't they? It is a matter of concern that we had a system that stopped councils building houses and where council houses were going to be sold and you only got 50 per cent of the value of that house. And despite Janet Finch-Saunders's assertion that for every one house you could build three, for every two houses, you could build one at most.

But, returning to empty houses, there are far too many of them, they're a potential source of housing. We need to get those houses back into use. They're not always in areas that people don't want to live in. In some of the most sought-after areas in my constituency, you can walk down roads and find three or four empty properties. But if we just try and get the empty properties back, that will not solve all the problems. There are two ways of increasing the building of new houses in Wales. One is to abandon all planning control and let the market decide where houses can be built, which effectively happened before the Town and Country Planning Act 1947. This would lead to building in areas that are currently protected, including green belt and areas of agricultural land. The other way of doing it is to build large-scale council housing, which is what happened between 1945 and 1979, and that worked. And can I just say that I think the second method is far, far superior to the first? 

There's a shortage of affordable rented accommodation, especially in the cities. The private sector has filled some of the gap due to the shortage of social housing. And we've come full circle from the 1950s and early 1960s, when there were lots of privately rented accommodation, and then the council housing came along, that privately rented accommodation became owner-occupied, and you go to areas like the area I'm from in Plasmarl, and Plasmarl has gone through the full circle. It used to be nearly all privately rented; now it is all privately rented again. But, in the middle bit, it was nearly all owner-occupied. It was a place for first-time buyers. The buying up of houses and renting them out is removing the opportunity for first-time buyers to enter the housing market.

We need more social housing, and affordable housing to me means council housing. And I think that housing associations can be thrown in there as well, but council housing is by far the best and most affordable housing. We need to build enough affordable homes to meet Wales's projected housing needs, but the needs are not on an all-Wales basis. If you build them in bits of James Evans's constituency of Powys, you will not be much use to those people living in Cardiff. So, you need to build them where there is a housing shortage. I mean, what we need also is housing associations and councils to have a common waiting list, so people can move between the two.

We need to increase skills. And we were talking about building houses, we haven't got enough skilled tradespeople for building these houses. It's all integrated. We need to improve the skills, and then we need the commitment to build houses and the funding for council houses, which can be done by using prudential borrowing—. Yes.

Wel, fe wnaeth Llywodraeth Cymru brynu allan o'r system, oni wnaethant? Mae'n destun pryder fod gennym system a oedd yn atal cynghorau rhag adeiladu tai a lle'r oedd tai cyngor yn mynd i gael eu gwerthu a dim ond 50 y cant o werth y tŷ hwnnw y byddech yn ei gael. Ac er gwaethaf honiad Janet Finch-Saunders y gallech adeiladu tri thŷ am bob tŷ, am bob dau dŷ gallech adeiladu un ar y mwyaf.

Ond i ddychwelyd at dai gwag, mae llawer gormod ohonynt, maent yn ffynhonnell bosibl o dai. Mae angen inni ddefnyddio'r tai hynny eto. Nid ydynt bob amser mewn ardaloedd nad yw pobl am fyw ynddynt. Yn rhai o'r ardaloedd mwyaf poblogaidd yn fy etholaeth, gallwch gerdded ar hyd ffyrdd a dod o hyd i dri neu bedwar eiddo gwag. Ond nid yw sicrhau bod yr eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio eto yn datrys yr holl broblemau. Mae dwy ffordd o gynyddu'r gwaith o adeiladu tai newydd yng Nghymru. Un ohonynt yw rhoi'r gorau i'r holl reolaeth gynllunio a gadael i'r farchnad benderfynu lle y gellir adeiladu tai, rhywbeth a ddigwyddodd i bob pwrpas cyn Deddf Cynllunio Gwlad a Thref 1947. Byddai hyn yn arwain at adeiladu mewn ardaloedd sydd wedi'u gwarchod ar hyn o bryd, gan gynnwys lleiniau glas a thir amaethyddol. Y ffordd arall o'i wneud yw adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr, sef yr hyn a ddigwyddodd rhwng 1945 a 1979, ac fe weithiodd hynny. Ac a gaf fi ddweud fy mod yn credu bod yr ail ddull yn llawer iawn gwell na'r cyntaf? 

Ceir prinder llety rhent fforddiadwy, yn enwedig yn y dinasoedd. Mae'r sector preifat wedi llenwi rhywfaint o'r bwlch yn sgil prinder tai cymdeithasol. Ac rydym wedi dod yn ôl yn grwn o'r 1950au a dechrau'r 1960au, pan oedd llawer o lety rhent preifat ar gael, a phan ddaeth y tai cyngor wedyn, daeth y llety rhent preifat hwnnw'n eiddo i berchen-feddianwyr, ac rydych yn mynd i ardaloedd fel yr ardal rwy'n dod ohoni ym Mhlas-marl, ac mae Plas-marl wedi dod yn ôl yn grwn. Arferai fod yn ardal rhent preifat bron yn llwyr; mae'r cyfan bellach yn cael ei rentu'n breifat unwaith eto. Ond yn y canol, roedd bron i gyd yn eiddo i berchen-feddianwyr. Roedd yn lle i brynwyr tro cyntaf. Mae prynu tai a'u gosod ar rent yn dileu'r cyfle i brynwyr tro cyntaf fynd i mewn i'r farchnad dai.

Mae angen mwy o dai cymdeithasol, ac mae tai fforddiadwy i mi yn golygu tai cyngor. A chredaf y gellir cynnwys cymdeithasau tai yno hefyd, ond tai cyngor yw'r tai gorau a mwyaf fforddiadwy o bell ffordd. Mae angen inni adeiladu digon o dai fforddiadwy i ddiwallu'r anghenion tai a ragwelir ar gyfer Cymru, ond nid yw'r anghenion ar sail Cymru gyfan. Os ydych yn eu hadeiladu mewn rhannau o etholaeth James Evans ym Mhowys, ni fyddwch o fawr o ddefnydd i'r bobl sy'n byw yng Nghaerdydd. Felly, mae angen ichi eu hadeiladu lle y ceir prinder tai. Hynny yw, yr hyn sydd ei angen hefyd yw i gymdeithasau tai a chynghorau gael rhestr aros gyffredin, fel y gall pobl symud rhwng y ddau.

Mae angen inni gynyddu sgiliau. Ac roeddem yn sôn am adeiladu tai, nid oes gennym ddigon o grefftwyr medrus i adeiladu'r tai hyn. Mae'r cyfan wedi'i integreiddio. Mae angen inni wella'r sgiliau, ac mae angen ymrwymiad wedyn i adeiladu tai a chyllid ar gyfer tai cyngor, y gellir ei wneud drwy ddefnyddio benthyca darbodus—. Ie.

17:30

Do you agree with me, then, Mike, it should be a priority for this Welsh Government to make sure that we have more apprenticeships for people who are going to do your bricklaying, your carpentry and your electronics, to make sure we have that skilled workforce to be able to build these houses as we go forward?

A ydych yn cytuno â mi, felly, Mike, y dylai fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon yng Nghymru sicrhau bod gennym fwy o brentisiaethau i bobl sy'n mynd i wneud eich gwaith gosod brics, eich gwaith coed a'ch electroneg, i sicrhau bod gennym weithlu medrus i allu adeiladu'r tai hyn wrth inni symud ymlaen?

I agree with you. I would say 'electrical' rather than 'electronics'. [Laughter.] But, yes, I think you do. I mean, far too often, we've seen crafts being considered second best, and we all need the benefits of plumbers and electricians and builders.

Councils need to commit to the funding of, as I said, council houses, using prudential borrowing, and we need the political will to tackle it. It's up to us to make it a reality, and I would urge the Welsh Government to set about a strategy that gets people into houses. The building of council houses has one other effect: it brings, as I said earlier, those houses that were privately rented back into owner-occupation. That's a win-win-win for everybody. The private sector won't do it, and I don't blame the private sector for this, because they're out to make a profit, and they don't want to build surplus houses. If you visit Ireland or Spain, when there was a housing problem of being able to sell, they just stopped houses mid development, because they couldn't sell them at a profit. They wanted to keep the prices up. So, I think it really is important that we end up with council housing and a decent home for everybody, and that, in 1945, was something a Labour Government got elected on.

Rwy'n cytuno â chi. Byddwn yn dweud 'trydanol' yn hytrach nag 'electroneg'. [Chwerthin.] Ond ie. Hynny yw, yn rhy aml o lawer, gwelsom grefftau'n cael eu hystyried yn ail orau, ac mae arnom i gyd angen manteision plymwyr a thrydanwyr ac adeiladwyr.

Mae angen i gynghorau ymrwymo i gyllido tai cyngor, fel y dywedais, gan ddefnyddio benthyca darbodus, ac mae arnom angen yr ewyllys wleidyddol i fynd i'r afael ag ef. Ein lle ni yw ei wireddu, a byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth sy'n cael pobl i mewn i dai. Mae adeiladu tai cyngor yn cael un effaith arall: fel y dywedais yn gynharach, mae'n dod â'r tai a arferai gael eu gosod ar rent yn breifat yn ôl i ddwylo perchen-feddianwyr. Mae honno'n fuddugoliaeth i bawb. Ni fydd y sector preifat yn ei wneud, ac nid wyf yn beio'r sector preifat am hyn, oherwydd maent yno i wneud elw, ac nid ydynt am adeiladu tai dros ben. Os ymwelwch ag Iwerddon neu Sbaen, pan oedd problem gyda gallu gwerthu, roeddent yn rhoi'r gorau iddi ar ganol y datblygiad am na allent eu gwerthu am elw. Roeddent am gadw'r prisiau i fyny. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn inni gael tai cyngor a chartref gweddus i bawb, ac yn 1945 roedd hynny'n rhywbeth y cafodd y Llywodraeth Lafur ei hethol i'w wneud.

Housing is something really close to my heart, as a previous cabinet member for housing who delivered over 250 homes in Powys. It is something I'm very, very keen to talk about. So, since the election here 10 months ago, we have frequently debated housing in this Chamber. But today, I don't think we are any further forward with any practical solutions to the current housing crisis. But it's the younger generations who are suffering the most. They're the ones who are struggling to get the housing that they need. There's a lack of good-quality affordable homes, and it continues to be a major issue for this Senedd.

I will hear the Minister say that you are building more homes. Yes, but is this actually keeping up with demand? The simple answer is 'no'. It's nowhere near the huge demand for housing that there is in this country. The most recent statistics show that the dwellings built last year were 4,314. That's 30 per cent lower than last year, and that's just simply not good enough. The average house price in my constituency has risen massively to £270,000, and it's only going to get worse with the lack of supply and the mass migration of people out of cities to rural Wales.

In Brecon and Radnorshire, the figures for new builds are significantly worse than in south Wales. And why is that, you ask. Because we have the Natural Resources Wales phosphates regulations, which, as my colleague Janet Finch-Saunders said, were well intentioned, but they are having the result of stalled house building. Planning is log-jammed, applications are at a standstill. That's affecting commercial and residential applications and harming the rural economy. This over-regulation and bureaucracy, introduced by Government, is bringing development in my area and across rural Wales and others to a complete standstill, and is keeping many young people locked out of the housing market for a generation.

Housing supply is not keeping up with demand. This is not just a private sector issue. The social housing sector is suffering as well. There are millions of pounds of Welsh Government grants stuck in limbo due to the inability to get building. The local authority local development plans are no longer worth the paper they're written on. They're in disarray, and housing targets are going to be missed again and again.

We have a situation in Powys where the council are having to use B&Bs and temporary accommodation, not just in the short term, but as long-term solutions to address homelessness. This is against Welsh Government policies, but they have to do that because there simply aren't enough properties being built or available to house the homeless people and the most vulnerable people in our society.

We are seeing young people being forced out of our area, out of the communities that they call home, as they cannot afford to rent and they cannot afford to buy. If houses do come on the market, they're put on for sky-rocketing prices and then a bidding war breaks out, with houses going for thousands and thousands of pounds over the asking price. Whilst I do welcome people moving into Wales from cities such as London, seeking that better Welsh life, this cannot be at the expense of local people or the younger generations who have no way to compete with these people due to the lower wages we see here in Wales.

I know, Minister, that mid Wales is probably not the top of your priority list, but surely you have to see that there needs to be a fresh look at how to tackle our housing crisis. For a start, the phosphate regulations need to be looked at, a solution found and development allowed to occur. I would welcome the abolition of land transaction tax, to bring us in line with other areas of the United Kingdom to give young people saving for a deposit a chance. I would also like to see an increase in the rent-to-buy threshold, so that more properties would be eligible and more tenants would be able to rent a home with the end goal of purchasing that property if they want to.

We need to look at our existing housing stock in Wales. How do we upgrade these properties? How do we comply with the Welsh housing standard? How do we incentivise home owners and landlords to carry out improvement works to make these homes fit for the future when no funding is coming forward? I would like to see, as Mike Hedges, Janet and, I'm sure, other people would say, more empty dwellings being brought back into use, and this Government must launch radical schemes to bring those properties back into use and not just talk about it.

Everyone across this Chamber, including myself, is in favour of taking in Ukrainian refugees, and supporting their fight against an imperialist Russian dictator, but when these people come here, who are fleeing persecution, they must be able to go into good-quality homes. There is a chance—

Mae tai yn rhywbeth sy'n agos iawn at fy nghalon, fel aelod cabinet blaenorol dros dai a ddarparodd dros 250 o gartrefi ym Mhowys. Mae'n rhywbeth rwy'n awyddus iawn i siarad amdano. Felly, ers yr etholiad yma 10 mis yn ôl, rydym wedi trafod tai yn aml yn y Siambr hon. Ond heddiw, nid wyf yn credu ein bod gam yn nes ymlaen gydag unrhyw atebion ymarferol i'r argyfwng tai presennol. Ond y cenedlaethau iau sy'n dioddef fwyaf. Hwy sy'n ei chael hi'n anodd cael y tai sydd eu hangen arnynt. Ceir diffyg tai fforddiadwy o ansawdd da, ac mae'n parhau i fod yn broblem fawr i'r Senedd hon.

Clywaf y Gweinidog yn dweud eich bod yn adeiladu mwy o gartrefi. Ydych, ond a yw hyn yn cyd-fynd â'r galw mewn gwirionedd? Yr ateb syml yw 'na'. Nid yw'n agos at y galw enfawr am dai a welir yn y wlad hon. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 4,314 o anheddau wedi eu hadeiladu y llynedd. Mae hynny 30 y cant yn is na'r flwyddyn cynt, ac nid yw hynny'n ddigon da. Mae pris cyfartalog tŷ yn fy etholaeth wedi codi'n aruthrol i £270,000, ac nid yw ond yn mynd i waethygu gyda'r diffyg cyflenwad a thorfeydd o bobl yn mudo o ddinasoedd i'r Gymru wledig.

Ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, mae'r ffigurau ar gyfer adeiladau newydd yn sylweddol waeth nag yn ne Cymru. A pham hynny, gofynnwch. Oherwydd bod gennym reoliadau ffosffadau Cyfoeth Naturiol Cymru, a oedd, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, yn llawn bwriadau da, ond maent yn arwain at arafu'r gwaith o adeiladu tai. Ceir tagfeydd yn yr adrannau cynllunio, ac mae'r ceisiadau'n aros yn eu hunfan. Mae hynny'n effeithio ar geisiadau masnachol a phreswyl ac yn niweidio'r economi wledig. Mae'r gor-reoleiddio a'r fiwrocratiaeth hon, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, yn dod â datblygiad yn fy ardal i ac ar draws y Gymru wledig ac eraill i stop yn llwyr, ac mae'n cloi llawer o bobl ifanc allan o'r farchnad dai am genhedlaeth.

Nid yw'r cyflenwad tai yn ateb y galw. Nid mater i'r sector preifat yn unig yw hwn. Mae'r sector tai cymdeithasol yn dioddef hefyd. Mae miliynau o bunnoedd o grantiau Llywodraeth Cymru wedi'u dal mewn limbo oherwydd yr anallu i fwrw iddi i adeiladu. Nid yw cynlluniau datblygu lleol yr awdurdod lleol bellach yn werth y papur y maent wedi'u hysgrifennu arno. Maent mewn anhrefn, a bydd targedau tai'n cael eu methu dro ar ôl tro.

Mae gennym sefyllfa ym Mhowys lle mae'r cyngor yn gorfod defnyddio llety gwely a brecwast a llety dros dro, nid yn unig yn y tymor byr, ond fel atebion hirdymor i fynd i'r afael â digartrefedd. Mae hyn yn erbyn polisïau Llywodraeth Cymru, ond rhaid iddynt wneud hynny am nad oes digon o eiddo'n cael ei adeiladu neu ar gael i gartrefu'r bobl ddigartref a'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.

Rydym yn gweld pobl ifanc yn cael eu gorfodi allan o'n hardal, allan o'r cymunedau y maent yn eu galw'n gartref, am na allant fforddio rhentu ac ni allant fforddio prynu. Os daw tai ar y farchnad, mae'r prisiau'n cyrraedd yr entrychion gan arwain at ryfel cynigion, gyda thai'n mynd am filoedd a miloedd o bunnoedd dros y pris gofyn. Er fy mod yn croesawu'r ffaith bod pobl yn symud i Gymru o ddinasoedd fel Llundain i geisio cael bywyd gwell yng Nghymru, ni all fod ar draul pobl leol na'r cenedlaethau iau nad oes ganddynt unrhyw ffordd o gystadlu â'r bobl hyn oherwydd y cyflogau is a welwn yma yng Nghymru.

Weinidog, rwy'n gwybod ei bod yn debygol nad yw canolbarth Cymru ar frig eich rhestr flaenoriaethau, ond rhaid ichi weld bod angen edrych o'r newydd ar sut i fynd i'r afael â'n hargyfwng tai. I ddechrau, mae angen edrych ar y rheoliadau ffosffad, dod o hyd i ateb a chaniatáu i ddatblygu ddigwydd. Byddwn yn croesawu diddymu'r dreth trafodiadau tir, er mwyn sicrhau ein bod yr un fath â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i roi cyfle i bobl ifanc gynilo blaendal. Hoffwn weld cynnydd hefyd yn y trothwy rhentu i brynu, fel bod mwy o eiddo'n gymwys a mwy o denantiaid yn gallu rhentu cartref gyda'r nod terfynol o brynu'r eiddo hwnnw os ydynt am wneud hynny.

Mae angen inni edrych ar ein stoc dai bresennol yng Nghymru. Sut y mae uwchraddio'r eiddo hwn? Sut y mae cydymffurfio â safon tai Cymru? Sut y gallwn gymell perchnogion cartrefi a landlordiaid i wneud gwaith gwella er mwyn gwneud y cartrefi hyn yn addas ar gyfer y dyfodol pan nad oes arian ar gael? Hoffwn weld mwy o anheddau gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto, fel y byddai Mike Hedges, Janet a phobl eraill yn ei ddweud, rwy'n siŵr, a rhaid i'r Llywodraeth hon lansio cynlluniau radical i sicrhau bod yr eiddo hwnnw yn cael ei ddefnyddio unwaith eto ac nid siarad amdano'n unig.

Mae pawb ar draws y Siambr hon, gan fy nghynnwys i, o blaid croesawu ffoaduriaid o Wcráin, a chefnogi eu brwydr yn erbyn unben ymerodraethol yn Rwsia, ond pan ddaw'r bobl hyn yma, ar ôl ffoi rhag erledigaeth, rhaid iddynt allu mynd i gartrefi o ansawdd da. Mae gobaith—

17:35

—for this Government to call for radical action. So, I ask the Ministers and Welsh Government: instead of talking the talk, it's about time you walked the walk.

—y gall y Llywodraeth hon alw am weithredu radical. Felly, rwy'n gofyn i'r Gweinidogion a Llywodraeth Cymru: yn hytrach na siarad, mae'n hen bryd ichi weithredu.

Wel, mae'r Deyrnas Gyfunol ymhlith y gwladwriaethau mwyaf anghyfartal yn y byd. Nid datganiad gwleidyddol er mwyn pardduo eraill ydy hyn, ond datganiad o ffaith yn unol ag ymchwil sydd wedi cael ei gario allan gan, ymhlith eraill, yr OECD. Mae tlodi bellach yn endemig mewn rhai cymunedau, a rhan sylweddol o hynny ydy'r gost aruthrol y mae pobl yn gorfod ei thalu tuag at le byw, boed yn forgais neu yn rhent. Edrychwch ar yr ystadegau tlodi plant yng Nghymru a sut mae'r niferoedd mewn tlodi yn cynyddu yn sylweddol ar ôl ffactora i fewn costau tai.

Felly, yn hytrach na rhefru a beirniadu o'r cyrion, ydyn ni o ddifrif am fynd ati i wneud rhywbeth am y tlodi yma? Ydyn ni am wneud rhywbeth, cymryd camau diriaethol ynghylch yr argyfwng tai sydd yn cyfrannu at y tlodi yma? Medraf i sefyll a phregethu hyd ddydd y farn. Wedi'r cyfan, dwi wedi bod yn bregethwr lleyg, yn reit gyfforddus efo pulpud, ond ydy hynna'n cyflawni unrhyw beth ar ddiwedd y dydd yn wleidyddol? Dwi'n teimlo weithiau fel Aelod newydd o'r Senedd mai'r unig beth y gall Aelodau meinciau cefn ei gyflawni mewn gwirionedd ydy pregethu o'r meinciau cefn.

Ond, bob rŵan ac yn y man, mae yna gyfle yn dod ger ein bron i wneud gwahaniaeth—cyfle go iawn i wneud gwahaniaeth go iawn. Ac, wedi'r cyfan, onid dyna pam ein bod ni wedi rhoi ein henwau ymlaen i gael ein hethol yma? Onid gwneud gwahaniaeth diriaethol i fywydau pobl ydy ein pwrpas ni yn y Senedd yma? Onid dyna sydd yn ein cyflyru? Yna, diwedd haf diwethaf, daeth un o'r cyfleoedd prin yna—cyfle prin i ni yn y blaid hon, beth bynnag—i wneud gwahaniaeth, a hynny drwy ddod i gytundeb â'r Llywodraeth ar rai meysydd polisi penodol.

Rŵan, yr hyn sydd yn ein cyflyru ni ar y meinciau yma ydy'r angen i wella ansawdd bywyd pobl, yr awydd i ddwyn terfyn ar dlodi ac i sicrhau bod pawb yn cael yr un cyfle i wireddu eu potensial mewn bywyd a chyfrannu at ac adeiladu cymdeithas well. Delfryd amhosib, medd rhai, ond un sydd yn rhaid gweithio tuag ato.

Felly, os ydyn ni o ddifrif am fynd i'r afael â thlodi, os ydyn ni o ddifrif am sicrhau bod gan bawb do uwch eu pen, gan fyw mewn urddas, yna mae'n rhaid i ni yn gyntaf gydnabod nad ydy'r drefn bresennol yn gweithio. Unwaith mae rhywun yn derbyn bod y drefn bresennol wedi torri, yna mae'n sefyll i reswm fod angen i ni fynd a datblygu rhywbeth newydd, a dyna sydd gennym ni yn Unnos.

Mae cynnig y Ceidwadwyr yn sôn am yr angen i gefnogi twf y sector adeiladu preifat, gan awgrymu bod Unnos am fod yn fygythiad i hyn. Wrth gwrs bod angen cefnogi ein hadeiladwyr bach—nid Unnos ydy'r bygythiad. Er mwyn cael canran fechan o dai cymdeithasol a thai fforddiadwy, mae'n rhaid i'r cymdeithasau tai wneud cais i gael canran o ddatblygiadau tai'r datblygwyr mawr, yn amlach na pheidio, efo'r cwmnïau mawr yna'n adeiladu tai moethus, nid er mwyn cyfarch galw cymunedol, ond er mwyn llenwi pocedi cyfranddalwyr—Redrow, Persimmon, Barratt Homes, ac yn y blaen. Dyna pwy mae'r Ceidwadwyr yn trio eu hamddiffyn. Pam? Wel, dyma bennawd difyr o'r Financial Times o'r haf y flwyddyn diwethaf:

Well, the United Kingdom is amongst the most unequal states in the world. That isn't a political statement to cast aspersions on others, but a declaration of fact, according to the research undertaken by, amongst others, the OECD. Poverty is now endemic in some communities, and a large proportion of that is the huge cost that people have to pay towards a place to live, be that a mortgage or rent. Look at the child poverty statistics in Wales and how the numbers in poverty increase significantly after factoring in housing costs.

So, rather than ranting and criticising from the sidelines, are we truly going to do something about this poverty? Are we going to take tangible steps with regard to the housing crisis that is contributing towards this poverty? I can stand and preach until the day of judgment. After all, I've been a lay preacher, I'm very comfortable in a pulpit, but does that achieve anything at the end of the day in political terms? I feel, sometimes, as a new Member of the Senedd, that the only thing that backbenchers can do is to preach from the back benches.

But, every now and again, there's an opportunity that comes forward to make a difference—a genuine opportunity to make a real difference. After all, isn't that why we put ourselves forward to be elected to this place? Isn't it all about making a tangible difference to people's lives? That's our purpose here in the Senedd. Isn't that what drives us? Then, at the end of last summer, there arose one of those rare opportunities—a rare opportunity for us in this party, anyway—to make a difference, by coming to an agreement with the Government on some specific policy areas.

Now, what drives us on these benches is the need to improve the quality of people's lives, the desire to tackle poverty and to ensure that everyone has the same opportunity to fulfil their potential in life and to contribute to a better society. Some might say that that's an impossible ideal, but one that we do have to work towards.

So, if we are truly to get to grips with poverty, if we're serious about ensuring that everyone has a roof over their heads, living a dignified life, then we have to first of all acknowledge that the current regime isn't working. Once one accepts that the current regime is broken, then it stands to reason that we need to develop something anew, and that's what we have in Unnos.

The Conservative motion talks about the need to support the growth of the private construction sector, suggesting that Unnos is going to be a threat to it. Of course we need to support our small constructors, but Unnos isn't the threat. In order to have a small percentage of social homes and affordable homes, the housing associations have to make an application to have a percentage of the housing developments of the major constructors, more often than not, with those major constructors building luxury homes, not to meet community demand, but to fill the pockets of their shareholders—Redrow, Persimmon, Barratt Homes, and so on. These are who the Conservatives are trying to protect. Why? Well, this is a headline from the Financial Times from last summer:

'Property donors—'

'Mae rhoddwyr eiddo—'

Ydych chi'n gweld hwnna?

Can you see that there?

'—provide one-quarter of funds given to Tory party'.

'UK governing party has received nearly £18m from donors with property interests in the past two years'.

'—yn darparu chwarter yr arian a roddir i'r blaid Dorïaidd'.

'Mae plaid lywodraethol y DU wedi derbyn bron i £18m gan roddwyr sydd â buddiannau eiddo yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf'.

17:40

I think the Member can put his phone down now.

Rwy'n credu y gall yr Aelod roi ei ffôn i lawr yn awr.

Dwi wedi gwneud. Ond mae'r pwynt yn sefyll: y cwmnïau mawrion yma sydd yn gwthio'r datblygwyr llai, sydd yn datblygu tai er mwyn cyfarch galw lleol, allan o'r farchnad adeiladu. Pa bynnag wedd y bydd Unnos yn ei gymryd, mae'n sicr gen i y bydd Unnos yn buddio ein hadeiladwyr lleol, ond mae hyn yn gyfle i fynd ati o ddifrif i sicrhau rhaglen o adeiladu tai sylweddol mewn cydweithrediad â'r sector gyhoeddus er mwyn sicrhau tai o ansawdd sy'n llesol i'r amgylchedd, wedi eu hadeiladu efo cynnyrch lleol ac yn cyfarch galw ein cymunedau gan roi to uwch ben pobl a thorri ar gostau teuluoedd mewn tlodi. Gweledigaeth, breuddwyd, radical, uchelgeisiol—galwch e beth bynnag y mynnwch chi, ond mae'n sicr o fod yn well na'r drefn fethedig bresennol.

I have done that. But the point stands: it's these major corporations that are pushing the smaller developers, who are building to meet local demand, out of the market. Whatever form Unnos takes, I'm convinced that it will benefit our local constructors, but this will ensure a programme of significant home building in collaboration with the public sector to ensure that we have quality homes that are beneficial for the environment, that are built with local produce, and that meet the demand in our communities, putting a roof over the heads of people and cutting costs for families in poverty. It's a vision, a dream, radical, ambitious—call it whatever you will, but it's certain to be better than the current failing system.

Can I remind Members that the use of such gadgets is not really normal practice within the Chamber in debate, for future reference? Okay. Gareth Davies.

A gaf fi atgoffa'r Aelodau nad yw defnyddio teclynnau o'r fath yn rhan o drefn arferol y Siambr mewn dadl, er gwybodaeth ar gyfer y dyfodol? O'r gorau. Gareth Davies.

Thank you very much, Deputy Llywydd. I think the Member for Dwyfor Meirionnydd should maybe have a lie down and check his blood pressure and spend a bit less time on Twitter. 

It's an absolute pleasure to take part in this important debate tonight, or this afternoon. So, we currently have a housing crisis in Wales, a crisis that was totally unavoidable—avoidable; I should say 'avoidable'—but because the Welsh Government have failed in their duty to provide a sufficient supply of affordable housing, some of my constituents are living in hotels and B&Bs in Rhyl, mainly the Westminster Hotel. My constituents who are lucky enough not to be in temporary accommodation are far too often forced to live in accommodation totally unsuitable for their needs.

One of my constituents, who I've been dealing with since the elections last May, with disabled children, has been waiting years for a suitable property, one that is adapted for the needs of her children. This is totally unacceptable, and the failure to address shortages in social housing since the advent of devolution has compounded the misery of so many families across my constituency and across Wales. 

The failure to build the 12,000 homes a year that Wales needed has consigned so many families to inferior housing, to expensive housing, or to no housing at all. Not only has the Welsh Government failed to build new homes, they have also failed to tackle the scourge of empty homes, which the Member for Aberconwy highlighted in opening the debate. How disheartening it must be for people struggling to raise their families in cramped accommodation or from a hotel room to see scores of empty houses—houses that sit idle, year after year, falling into disrepair when they could provide shelter for a family, a place where children can play in a garden and bring life into empty streets.

But it's not just the lack of investment in new builds or returning empty properties into homes that's the issue—it's also the lack of futureproofing. Much of our housing stock is still reliant upon fossil fuel for heating and cooking. Not only is this an issue for meeting our net-zero obligations, but it also leaves tenants at the mercy of volatile fuel prices. Putin's putsch in Ukraine has taught us that it is misguided to rely upon fuel sources from geopolitically unstable regions. This year, it is war on our doorstep in Europe, but next year it could be the middle east threatening our fuel security. Fuel prices are expected to treble this year a result of Putin's attack on Ukraine.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu y dylai'r Aelod dros Ddwyfor Meirionnydd fynd i orwedd a mesur ei bwysedd gwaed a threulio ychydig llai o amser ar Twitter. 

Mae'n bleser llwyr cymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heno, neu'r prynhawn yma. Felly, mae gennym argyfwng tai yng Nghymru ar hyn o bryd, argyfwng y gellid bod wedi ei osgoi'n llwyr, ond oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi methu yn eu dyletswydd i ddarparu cyflenwad digonol o dai fforddiadwy, mae rhai o fy etholwyr yn byw mewn gwestai a llety gwely a brecwast yn y Rhyl, yn y Westminster Hotel yn bennaf. Mae fy etholwyr sy'n ddigon ffodus i beidio â bod mewn llety dros dro yn cael eu gorfodi'n rhy aml o lawer i fyw mewn anheddau sy'n gwbl anaddas ar gyfer eu hanghenion.

Mae plant anabl gan un o fy etholwyr, y bûm yn ymdrin â hi ers yr etholiadau fis Mai diwethaf, ac mae hi wedi bod yn aros ers blynyddoedd am eiddo wedi'i addasu ar gyfer anghenion ei phlant. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac mae'r methiant i fynd i'r afael â phrinder tai cymdeithasol ers dechrau datganoli wedi dwysáu dioddefaint cymaint o deuluoedd ar draws fy etholaeth i ac ar draws Cymru. 

Mae'r methiant i adeiladu'r 12,000 o gartrefi y flwyddyn yr oedd Cymru eu hangen wedi golygu bod nifer mawr o deuluoedd yn gorfod byw mewn tai israddol, tai drud, neu ddim tai o gwbl. Nid yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi methu adeiladu cartrefi newydd, maent hefyd wedi methu mynd i'r afael â'r pla o gartrefi gwag y tynnodd yr Aelod dros Aberconwy sylw atynt wrth agor y ddadl. Rhaid ei bod yn ddigalon iawn i bobl sy'n ymdrechu i fagu eu teuluoedd mewn llety cyfyng neu mewn ystafell gwesty weld dwsinau o dai gwag—tai sy'n segur flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn mynd yn adfail pan allent ddarparu cysgod i deulu, man lle y gall plant chwarae mewn gardd a dod â bywyd i strydoedd gwag.

Ond nid diffyg buddsoddiad mewn adeiladau newydd neu droi eiddo gwag yn gartrefi yn unig sy'n broblem—mae'r anallu i ddiogelu ar gyfer y dyfodol hefyd yn broblem. Mae llawer o'n stoc dai yn dal i ddibynnu ar danwydd ffosil ar gyfer gwresogi a choginio. Mae hyn yn broblem wrth inni geisio cyflawni ein rhwymedigaethau sero net, ond mae hefyd yn gadael tenantiaid ar drugaredd prisiau tanwydd cyfnewidiol. Mae rhyfel Putin yn Wcráin wedi dysgu mai camgymeriad yw dibynnu ar ffynonellau tanwydd o ranbarthau geowleidyddol ansefydlog. Eleni, mae'n rhyfel ar garreg ein drws yn Ewrop, ond y flwyddyn nesaf efallai mai'r dwyrain canol fydd yn bygwth ein diogelwch tanwydd. Disgwylir i brisiau tanwydd dreblu eleni o ganlyniad i ymosodiad Putin ar Wcráin.

17:45

Do you now regret the fact that the Conservative Government did not fund the tidal lagoon in Swansea?

A ydych yn gresynu yn awr na wnaeth y Llywodraeth Geidwadol ariannu'r morlyn llanw yn Abertawe?

I don't think it's terribly relevant to a housing debate, Mike. As a north Wales Member, I can't profess to be too much of an expert on the Swansea lagoon, but what I do know is that a north Wales lagoon may be beneficial at some point in the future.

We've seen only today that petrol and diesel prices have gone up to £1.59 per litre or costing £90 to fill a car with diesel, and it's my constituents living in social housing who will suffer the most as a result of these fuel price increases.

Not only must the Welsh Government ensure that there is sufficient housing stock to meet future housing need, they must also accelerate the decarbonisation of our housing stock in order to protect social housing tenants from volatile heating costs. We also have to factor in changing demographics into our housing projections. An ageing population will place differing demands on housing. We have to ensure that the housing stock we provide is adaptable. I would like to congratulate Grŵp Cynefin in my constituency for their extra-care housing development, Awel y Dyffryn in Denbigh, which integrates housing and care, reducing the demand for care homes and ensuring elderly and disabled people can life in their own homes and remain active members of their community, yet receive any additional support they require. This is the type of thinking we need when it comes to developing our housing policies. We have to have a plan for the future whilst meeting the demands of today. Only then will we get a true grip on our housing crisis. Diolch yn fawr iawn.

Nid wyf yn credu ei fod yn berthnasol iawn i ddadl ar dai, Mike. Fel Aelod o ogledd Cymru, ni allaf honni fy mod yn fawr o arbenigwr ar forlyn Abertawe, ond yr hyn rwy'n ei wybod yw y gallai morlyn yn y gogledd fod o fudd ar ryw adeg yn y dyfodol.

Heddiw ddiwethaf gwelsom fod prisiau petrol a diesel wedi codi i £1.59 y litr neu'n costio £90 i lenwi car â diesel, a fy etholwyr sy'n byw mewn tai cymdeithasol sy'n mynd i ddioddef fwyaf o ganlyniad i'r cynnydd hwn ym mhrisiau tanwydd.

Nid yn unig fod rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod digon o stoc dai i ddiwallu'r angen am dai yn y dyfodol, rhaid iddynt hefyd gyflymu'r broses o ddatgarboneiddio ein stoc dai er mwyn diogelu tenantiaid tai cymdeithasol rhag costau gwresogi cyfnewidiol. Rhaid inni hefyd ystyried newid demograffig yn ein rhagamcanion tai. Bydd gofynion tai poblogaeth sy'n heneiddio yn wahanol. Rhaid inni sicrhau bod modd addasu'r stoc dai a ddarparwn. Hoffwn longyfarch Grŵp Cynefin yn fy etholaeth am eu datblygiad tai gofal ychwanegol, Awel y Dyffryn yn Ninbych, sy'n integreiddio tai a gofal, gan leihau'r galw am gartrefi gofal a sicrhau bod pobl oedrannus ac anabl yn gallu byw yn eu cartrefi eu hunain a pharhau i fod yn aelodau gweithgar o'u cymuned, a chael unrhyw gymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt ar yr un pryd. Dyma'r math o feddwl sydd ei angen arnom wrth ddatblygu ein polisïau tai. Rhaid inni gael cynllun ar gyfer y dyfodol gan ateb gofynion heddiw. Hyd nes y gwnawn hynny, ni fydd modd inni fynd ati o ddifrif i oresgyn ein hargyfwng tai. Diolch yn fawr iawn.

My first speech I made in this Chamber in 2016 was on housing, and I fear I'm going to make exactly the same speech again. But I'm not, actually—that's not quite true. I've checked the Record, and it is going to be different, although I often check the Record to find out what I've just said when I speak in the Chamber anyway. One of the things that a veteran Member came up to me and said after that speech was, 'Please make sure you're not making the same speech in the next Senedd term should you be re-elected.' That was David Melding. I felt David Melding often brought a lot of common sense to this debate, and perhaps a less partisan approach than is being taken by Janet Finch-Saunders today, who is brilliant in her way, but is not afraid to engage in those kinds of party political attacks.

Let's take that comparison with England, then. Oliver Letwin, the Conservative MP, undertook a piece of work for the UK Government into house building, which he published in 2019. He said in his report that house builders protect profits by constructing homes at a pace that matches the market's capacity to absorb these homes at prices determined by reference to the local second-hand market. That means that as prices rise, so house building slows. That is one of the problems, and this is why Oliver Letwin said house building happens at a stately pace. It's not to do with not allowing the free market to function, as has been suggested by some of the Conservative Members; it is to do with the fact that the free market is flawed. That is where the problem lies—the fact that the free market must have very strong interventions in order to deliver the housing that we need.

What I spoke about in 2016 was the fact that Caerphilly had had a local development plan that was published and ready to go and then was flatly rejected by the community who lived in the north of Caerphilly. I had 35 per cent of the share of the vote at my election in 2016. I'm glad to say it went up by 10 per cent this time around. But one of the reasons I did so badly is that I was attacked by all parties, including Conservatives, because of the local development plan that Caerphilly had produced to meet housing demand. The problem with the local development plan is it focused all the development, all the housing, in the south of the constituency bordering Cardiff North. What that housing did is it took pressure off Cardiff and brought the housing that would be relatively cheap to Cardiff citizens to the south of Caerphilly. It was deeply unpopular. It met housing demand for Cardiff; it didn’t meet housing demand for Caerphilly. Nothing in that plan you could say was affordable. If you let the free market do its job, you get more of that. You get more of that. You get the Redrows, the Persimmons, the Barratts throwing up their houses and getting out of there as fast as they can.

Roedd yr araith gyntaf a wneuthum yn y Siambr hon yn 2016 yn ymwneud â thai, ac mae arnaf ofn fy mod yn mynd i wneud yn union yr un araith eto. Ond nid wyf am wneud hynny mewn gwirionedd—nid yw hynny'n hollol wir. Rwyf wedi edrych ar y Cofnod, ac mae'n mynd i fod yn wahanol, er fy mod yn aml yn edrych ar y Cofnod i weld beth a ddywedais wedi imi siarad yn y Siambr beth bynnag. Un o'r pethau a ddywedodd un o'r hen Aelodau wrthyf ar ôl yr araith honno oedd, 'Gwnewch yn siŵr na fyddwch yn gwneud yr un araith yn nhymor nesaf y Senedd os cewch eich ailethol.' David Melding oedd hwnnw. Teimlwn fod David Melding yn aml yn dod â llawer o synnwyr cyffredin i'r ddadl hon, ac ymagwedd lai pleidiol na'r un a welir gan Janet Finch-Saunders heddiw efallai, sy'n wych yn ei ffordd, ond nad oes arni ofn cymryd rhan yn y mathau hynny o ymosodiadau pleidiol wleidyddol.

Gadewch inni edrych ar y gymhariaeth â Lloegr, felly. Gwnaeth Oliver Letwin, yr AS Ceidwadol, waith i Lywodraeth y DU ar adeiladu tai, gwaith a gyhoeddodd yn 2019. Dywedodd yn ei adroddiad fod adeiladwyr tai yn diogelu elw drwy adeiladu cartrefi ar gyflymder sy'n cyfateb i allu'r farchnad i amsugno'r cartrefi hyn am brisiau a bennir drwy gyfeirio at y farchnad ail law leol. Mae hynny'n golygu, wrth i brisiau godi, felly hefyd y mae adeiladu tai'n arafu. Dyna un o'r problemau, a dyna pam y dywedodd Oliver Letwin fod adeiladu tai'n digwydd ar gyflymder araf. Nid yw'n ymwneud â pheidio â chaniatáu i'r farchnad rydd weithredu, fel yr awgrymwyd gan rai o'r Aelodau Ceidwadol; mae'n ymwneud â'r ffaith bod y farchnad rydd yn ddiffygiol. Dyna lle mae'r broblem—y ffaith bod yn rhaid ymyrryd yn gadarn iawn yn y farchnad rydd er mwyn iddi ddarparu'r tai sydd eu hangen arnom.

Yr hyn y soniais amdano yn 2016 oedd bod gan Gaerffili gynllun datblygu lleol a oedd wedi'i gyhoeddi ac yn barod i fynd a'i fod wedi ei wrthod yn llwyr wedyn gan y gymuned a oedd yn byw yng ngogledd Caerffili. Cefais 35 y cant o gyfran o'r bleidlais wrth gael fy ethol yn 2016. Rwy'n falch o ddweud iddo godi 10 y cant y tro hwn. Ond un o'r rhesymau pam y gwneuthum mor wael oedd bod pob plaid, gan gynnwys y Ceidwadwyr, wedi ymosod arnaf oherwydd y cynllun datblygu lleol roedd Caerffili wedi'i gynhyrchu i ateb y galw am dai. Y broblem gyda'r cynllun datblygu lleol yw ei fod yn canolbwyntio'r holl ddatblygiad, yr holl dai, yn ne'r etholaeth sy'n ffinio â Gogledd Caerdydd. Yr hyn a wnaeth y tai hynny oedd tynnu pwysau oddi ar Gaerdydd a dod â'r tai a fyddai'n gymharol rad i ddinasyddion Caerdydd i'r de o Gaerffili. Roedd yn amhoblogaidd iawn. Roedd yn ateb y galw am dai yng Nghaerdydd; nid oedd yn ateb y galw am dai yng Nghaerffili. Nid oedd unrhyw beth yn y cynllun hwnnw y gallech ddweud ei fod yn fforddiadwy. Os gadewch i'r farchnad rydd wneud ei gwaith, fe gewch fwy o hynny. Fe gewch fwy o hynny. Fe gewch y Redrows, y Persimmons, y Barratts yn codi tai'n sydyn ac yn diflannu oddi yno mor gyflym ag y gallant.

17:50

I recently found a speech I gave to a housing audience externally—I'd been invited as somebody who used to work in the sector, I emphasise in the mutual sector and the housing association sector. But I quoted a letter I'd received from the Principality Building Society, which stated that high house prices are being driven by a lack of supply of both private and social housing. I also quoted the fact that the Welsh social housing grant was 45 per cent lower than in 1996-97, which happened to be the last year of the old Conservative Government. That was in 2004, 18 years ago. Do you share my regret that, whenever I brought forward a motion, sometimes jointly with Plaid Cymru at that time, referring to the housing crisis, all the Welsh Government did was put down an amendment to remove the word 'crisis' from the motion and then force through the vote?

Yn ddiweddar, deuthum o hyd i araith a roddais i gynulleidfa allanol ar dai—cefais wahoddiad fel rhywun a arferai weithio yn y sector, yn y sector cydfuddiannol a'r sector cymdeithasau tai, rwy'n pwysleisio. Ond dyfynnais lythyr a gefais gan Gymdeithas Adeiladu Principality, a oedd yn nodi bod prisiau tai uchel yn cael eu gyrru gan ddiffyg cyflenwad o dai preifat a thai cymdeithasol fel ei gilydd. Dyfynnais hefyd y ffaith bod grant tai cymdeithasol Cymru 45 y cant yn is nag yn 1996-97, sef blwyddyn olaf yr hen Lywodraeth Geidwadol fel mae'n digwydd. Roedd hynny yn 2004, 18 mlynedd yn ôl. A ydych yn rhannu fy ngofid, pryd bynnag y byddwn yn cyflwyno cynnig, weithiau ar y cyd â Phlaid Cymru yr adeg honno, yn cyfeirio at yr argyfwng tai, mai'r cyfan y byddai Llywodraeth Cymru yn ei wneud oedd cyflwyno gwelliant i ddileu'r gair 'argyfwng' o'r cynnig a gorfodi'r bleidlais drwodd?

I fear you've just made a speech. I think if you want to make a point to the Government, then I think you should address it to the Government. I'm a backbencher expressing my views. My feeling is that there has been a failure across the UK to address this, and I also feel that the motion that's been put forward by your party does not address the problem because it highlights the private sector. It does the opposite of what you just said—it highlights the private sector role in delivering housing, and all you will see is continued development for the wealthiest in areas that are next to those wealthiest areas, which just happens to be the south of Caerphilly.

There's not, in fact, a shortage of land in Caerphilly. There is not a shortage of land in Caerphilly. There is enough land in my constituency to meet housing demand without building on greenfield sites. The problem is that land requires remediation, and the remediation of that land will not be paid for by the likes of Redrow or Persimmon; it has to be paid for by the public sector. So, I'm glad to say—and I'm sure the Deputy Minister will mention this in his response—they are looking at developing a brownfield site in Caerphilly for the purposes of house building. There are concerns amongst some of the people who live in Caerphilly that that will open up greenfield land at Nant y Calch farm for development, and that is where we need reassurances, because that should not be built on.

I fear, partly because of the longer intervention I took—

Rwy'n ofni eich bod newydd wneud araith. Os ydych am wneud pwynt i'r Llywodraeth, credaf y dylech ei ofyn i'r Llywodraeth. Aelod o'r meinciau cefn sy'n mynegi fy marn ydw i. Rwy'n teimlo bod methiant ledled y DU i fynd i'r afael â hyn, a theimlaf hefyd nad yw'r cynnig a gyflwynwyd gan eich plaid yn mynd i'r afael â'r broblem am ei fod yn tynnu sylw at y sector preifat. Mae'n gwneud y gwrthwyneb i'r hyn yr ydych newydd ei ddweud—mae'n tynnu sylw at rôl y sector preifat yn darparu tai, a'r cyfan a welwch yw datblygiadau parhaus ar gyfer y bobl gyfoethocaf mewn ardaloedd sy'n ffinio â'r ardaloedd cyfoethocaf hynny, sy'n digwydd bod yn ne Caerffili.

Mewn gwirionedd, nid oes prinder tir yng Nghaerffili. Nid oes prinder tir yng Nghaerffili. Mae digon o dir yn fy etholaeth i ateb y galw am dai heb adeiladu ar safleoedd tir glas. Y broblem yw bod angen adfer tir, ac nid yw rhai fel Redrow neu Persimmon yn talu am adfer y tir hwnnw; rhaid i'r sector cyhoeddus dalu amdano. Felly, rwy'n falch o ddweud—ac rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn sôn am hyn yn ei ymateb—eu bod yn ystyried datblygu safle tir llwyd yng Nghaerffili at ddibenion adeiladu tai. Mae pryderon ymysg rhai o'r bobl sy'n byw yng Nghaerffili y bydd hynny'n agor tir glas ar fferm Nant y Calch i'w ddatblygu, a dyna lle mae angen sicrwydd arnom, oherwydd ni ddylid adeiladu ar y tir hwnnw.

Rwy'n ofni, yn rhannol oherwydd yr ymyriad hwy a dderbyniais—

I'll give you some more time, but not much. 

Fe roddaf fwy o amser i chi, ond dim llawer. 

Thank you. Let me close, then, by saying that what I really want to see is housing growing in the north of my constituency, north of Ystrad Mynach. I'm currently looking at somewhere to live in Nelson, which looks a really good place to live. I'd like to live in Bargoed, but there is a shortage there. I'd like to see housing being built there. The answer to that is to connect into planning, economy, infrastructure, town centres and all of those things that we want to see grow to make it attractive in the north, including connecting the Heads of the Valleys road to the midlands seamlessly, and also making sure that people are living and working in those areas, which is why I welcome the Welsh Government's plans, like in England, to keep 30 per cent of people working from their communities and building community hubs in those communities. That way, you get people wanting to live in those communities, and those communities being attractive as places to live. If anybody wants to know, Bargoed is a wonderful place to live, and I strongly recommend it to everyone.

Diolch. Gadewch imi gloi, felly, drwy ddweud mai'r hyn yr hoffwn ei weld mewn gwirionedd yw rhagor o dai yng ngogledd fy etholaeth, i'r gogledd o Ystrad Mynach. Ar hyn o bryd rwy'n edrych am rywle i fyw yn Nelson, sy'n edrych yn lle da iawn i fyw ynddo. Hoffwn fyw ym Margoed, ond mae prinder yno. Hoffwn weld tai'n cael eu hadeiladu yno. Yr ateb i hynny yw cysylltu â chynllunio, yr economi, seilwaith, canol trefi a'r holl bethau hynny yr ydym am eu gweld yn tyfu i wneud y gogledd yn ddeniadol, gan gynnwys cysylltu ffordd Blaenau'r Cymoedd â chanolbarth Lloegr yn ddi-dor, a sicrhau bod pobl yn byw ac yn gweithio yn yr ardaloedd hynny, a dyna pam rwy'n croesawu cynlluniau Llywodraeth Cymru, fel yn Lloegr, i gadw 30 y cant o bobl i weithio o'u cymunedau a datblygu hybiau cymunedol yn y cymunedau hynny. Drwy wneud hynny, rydych yn cael pobl i fod eisiau byw yn y cymunedau hynny, ac yn sicrhau bod y cymunedau hynny'n ddeniadol fel lleoedd i fyw ynddynt. Os oes unrhyw un am wybod, mae Bargoed yn lle gwych i fyw ynddo, ac rwy'n ei argymell yn gryf i bawb.

I did wonder, when I saw that I was following Hefin David, whether he was going to make a very similar point to me about how housing can regenerate the Valleys, and that's exactly what he did. Basically, Hefin, I've got five minutes' worth of speeches about Bridgend county borough and you've just talked about Caerphilly, so we'll replace one for the other and I'm very happy to sit down. I'll declare my interest as well as a councillor on Bridgend County Borough Council.

Can I just start by addressing the intervention Mike Hedges made earlier, which I think was probably better directed at me than my colleague Gareth Davies from the Vale of Clwyd? We were asked about the Swansea bay tidal lagoon. Obviously, I don't see the relevance, necessarily, to a debate on housing, but nevertheless, it's important to remind you, Mike, that that tidal lagoon project failed because it was a bad deal not only for taxpayers, but bill payers as well. It would have increased energy costs, and we're looking at the moment at an occasion where we're facing higher energy costs. But thankfully, there is a new privately funded—completely privately funded—lagoon proposed for Swansea bay. I met with DST Innovations on Monday. The project is very exciting and it's about time Welsh Government get behind it. 

Pan welais fy mod yn dilyn Hefin David, roeddwn yn meddwl tybed a oedd yn mynd i wneud pwynt tebyg iawn i mi ynglŷn â sut y gall tai adfywio'r Cymoedd, a dyna'n union a wnaeth. Yn y bôn, Hefin, mae gennyf werth pum munud o areithiau am fwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr ac rydych chi newydd siarad am Gaerffili, felly fe osodwn un yn lle'r llall ac rwy'n hapus iawn i eistedd. Rwyf am ddatgan buddiant hefyd fel cynghorydd ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr.

A gaf fi ddechrau drwy fynd i'r afael â'r ymyriad a wnaeth Mike Hedges yn gynharach, a chredaf ei fod wedi'i gyfeirio'n well ataf fi na fy nghyd-Aelod, Gareth Davies, o Ddyffryn Clwyd? Gofynnwyd i ni am forlyn llanw bae Abertawe. Yn amlwg, nid wyf yn gweld ei fod yn berthnasol, o reidrwydd, i ddadl ar dai, ond er hynny, mae'n bwysig eich atgoffa, Mike, fod prosiect y morlyn llanw wedi methu am ei fod yn fargen wael nid yn unig i drethdalwyr, ond i dalwyr biliau hefyd. Byddai wedi cynyddu costau ynni, ac rydym yn edrych ar hyn o bryd ar adeg pan fyddwn yn wynebu costau ynni uwch. Ond diolch byth, cafodd morlyn llanw newydd wedi'i ariannu'n breifat—wedi'i ariannu'n gwbl breifat—ei gynnig ar gyfer bae Abertawe. Cyfarfûm â DST Innovations ddydd Llun. Mae'r prosiect yn gyffrous iawn ac mae'n hen bryd i Lywodraeth Cymru ei gefnogi. 

17:55

My intervention was because we were talking about energy prices within housing, and the tidal lagoon obviously would affect energy prices. It's another time when we can debate the tidal lagoon; I just wanted to make that point. 

Y rheswm dros fy ymyriad oedd ein bod yn sôn am brisiau ynni ym maes tai, ac mae'n amlwg y byddai morlyn llanw'n effeithio ar brisiau ynni. Gallwn drafod y morlyn llanw ar adeg arall; roeddwn am wneud y pwynt hwnnw, dyna i gyd. 

I'd more than welcome a debate on the tidal lagoon, and hopefully the Welsh Government will support that new tidal lagoon project set for Swansea bay, which I think is very, very exciting. 

The point I wanted to make—and you'll be very pleased, Dirprwy Lywydd, that it will be very brief—is that it's so clear, hearing from my other colleagues' contributions, that we simply are not building enough houses in Wales. It's really easy to be academic about that and look at it as a figure or a number on a spreadsheet, or even just the latest missed target in a long line of missed targets by the Welsh Labour Government. But the reality of not building enough homes—what does that look like? What does it mean for ordinary people in Wales not to have anywhere near enough new homes being built to keep up with local demand? It's quite literally life changing. 

I'm 30 years old, surprisingly. [Laughter.] I've lived in Wales all my life. I went to university in Swansea and I have a lot of friends in the local area, and when thinking about the people I went to school or university with that are my age, I can only think of a handful that own their home. It's a sad indictment of where we are as a society in Wales at the moment that that dream, or even that right that previous generations had—some of those generations, like my dad's, are represented in the Chamber today—and that aspiration that they had of owning their own home simply doesn't exist for too many people in my generation. But aspiration simply isn't a word that's in the Welsh Labour Government's dictionary. 

I'm not pretending it's a problem that's exclusive to Wales, but when you need 12,000 new homes a year, as our motion calls for, and you barely build a third of that, it's clear that it's a problem that the Welsh Labour Government is only making worse. If the Government doesn't get its act together and build enough new homes here in Wales, we not only run the risk but the reality of an entire generation being shut out of owning their own home. I encourage everyone to back our motion today. Thank you. 

Byddwn yn croesawu dadl ar y morlyn llanw yn fawr, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r prosiect morlyn llanw newydd ar gyfer bae Abertawe, sy'n gyffrous tu hwnt yn fy marn i. 

Y pwynt yr oeddwn am ei wneud—ac fe fyddwch yn falch iawn, Ddirprwy Lywydd, y bydd yn fyr iawn—yw ei bod mor glir, o glywed cyfraniadau fy nghyd-Aelodau eraill, nad ydym yn adeiladu digon o dai yng Nghymru. Mae'n hawdd iawn inni fod yn academaidd am hynny ac edrych arno fel ffigur neu rif ar daenlen, neu hyd yn oed y targed diweddaraf y methwyd ei gyrraedd mewn llinell hir o dargedau y methodd Llywodraeth Lafur Cymru eu cyrraedd. Ond y realiti o beidio ag adeiladu digon o gartrefi—beth yw hynny? Beth y mae peidio â chael yn agos at ddigon o gartrefi newydd wedi eu hadeiladu i ateb y galw lleol yn ei olygu i bobl gyffredin Cymru? Yn llythrennol, mae'n newid bywydau. 

Rwy'n 30 oed, er mawr syndod. [Chwerthin.] Rwyf wedi byw yng Nghymru ar hyd fy oes. Euthum i'r brifysgol yn Abertawe ac mae gennyf lawer o ffrindiau yn yr ardal leol, ac wrth feddwl am y bobl fy oed i yr euthum i'r ysgol neu'r brifysgol gyda hwy, ni allaf ond meddwl am lond llaw sy'n berchen ar eu cartref. Mae'n feirniadaeth drist o'n sefyllfa fel cymdeithas yng Nghymru ar hyn o bryd nad yw'r freuddwyd honno, neu'r hawl honno hyd yn oed a oedd gan genedlaethau blaenorol—mae rhai o'r cenedlaethau hynny, fel un fy nhad, wedi eu cynrychioli yn y Siambr heddiw—a'r dyhead a oedd ganddynt i fod yn berchen ar eu cartref eu hunain yn bodoli i ormod o bobl yn fy nghenhedlaeth i. Ond nid yw dyhead yn air sydd yng ngeiriadur Llywodraeth Lafur Cymru. 

Nid wyf yn esgus ei bod yn broblem sy'n unigryw i Gymru, ond pan fydd angen 12,000 o gartrefi newydd y flwyddyn arnoch, fel y mae ein cynnig yn galw amdano, a'ch bod prin yn adeiladu traean o hynny, mae'n amlwg ei bod yn broblem y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei gwneud yn waeth. Os na fydd y Llywodraeth yn cael trefn ar bethau ac yn adeiladu digon o gartrefi newydd yma yng Nghymru, rydym nid yn unig yn wynebu'r risg ond hefyd y realiti y bydd cenhedlaeth gyfan yn cael eu hamddifadu o'r gallu i fod yn berchen ar eu cartref eu hunain. Rwy'n annog pawb i gefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr iawn. 

I declare that I'm a Flintshire councillor, and, as such, I'm proud that Flintshire County Council were the first in a generation to build new council houses, building 300 new council houses for rent and 200 affordable houses as well. Speaking recently to our head of housing, there is a shortage of materials—wood, glass—and also skilled workforce since Brexit and the pandemic, causing an issue that is slowing down house building at the moment. I've spoken a number of times on the Thatcherite housing policies that are responsible for the housing crisis this country faces. To see the Welsh Conservatives now calling for a return of the disastrous right-to-buy policy shows they have not learnt any lessons from the failures of the previous Westminster Governments. 

The vast majority of homes sold under the right-to-buy policy were never replaced. It represented a mass sell-off of state assets into the private sector. In north Wales, Grŵp Cynefin have highlighted that one former local authority property had been on the market for a staggering £385,000. It's unsurprising, given their record of selling off public assets while in office, to see the Conservatives calling for even more free-market policies in our housing sector. Perhaps it's something more to do with the fact that so many ex-council properties are now owned by buy-to-let landlords, charging rents far higher than social rent for properties that haven't been repaired since they were bought. These houses have become investments for the already well-off. The right to buy has been a gravy train for many private landlords, and the Tories' concern isn't for council tenants—it's for that gravy train that has been stopped by the Welsh Government. 

The right to buy was coupled with a withdrawal by Thatcher's Government of funding for councils to build social housing. This restricted the supply of homes, driving prices up in order to maximise the profits of those lucky enough to own an asset, and, in doing so, pricing generation after generation out of housing security. We absolutely do not need a return of the right to buy. What I would like to see instead is a right to rent. A right-to-rent scheme would allow home owners to sell their properties to their local councils who would then rent those houses back to them at social rents. This would increase the stock of social housing whilst also protecting people from the threat of mortgage repossession and eviction. A by-product of a right-to-rent scheme would be an increase in mixed developments, with local councils taking ownership of homes in non-council housing estates. Mixed developments are increasingly pursued by councils because they build a sense of social solidarity amongst mixed communities. A right to rent would turbo-charge mixed developments in Wales. 

I note that, in the motion, the Welsh Conservatives are also calling to scrap plans for a national-led construction company in favour of supporting the private home building sector. Again, this shows a real misunderstanding of the housing crisis. The prime motive of the private home building sector is to maximise profit for shareholders. This leads to the unacceptable scene that plays out across Wales and the UK regularly today in which private housing companies dispute their obligations to provide adequate affordable homes under the threat of not developing the land. It's the same private companies that then pay out big bonuses to their shareholders and chief executive officers. Another by-product of this system is that the green land itself becomes just another asset to be turned into a quick buck with landowners able to profit from speculative land sales. 

The housing crisis is undoubtedly one of the biggest issues facing the Governments of the United Kingdom. The effects of the crisis are more keenly felt by working people and the young. I am grateful to the Welsh Conservatives for so publicly telling the Welsh electorate today that they have absolutely no answers to that crisis. All they can offer the Welsh public is more privatisation, increases in house prices, landlordism and private profit. I welcome the Welsh Government's commitment to building 20,000—[Interruption.] Sorry, Mark, I'm not taking an intervention from you because I disagree totally with all you've been saying all along—[Interruption.]

I welcome the Welsh Government's commitment to building 20,000 low-carbon social homes and establishing—[Interruption.]

Rwy'n datgan fy mod yn gynghorydd yn sir y Fflint, ac fel y cyfryw, rwy'n falch mai Cyngor Sir y Fflint oedd y cyntaf mewn cenhedlaeth i adeiladu tai cyngor newydd, gan adeiladu 300 o dai cyngor newydd i'w gosod ar rent a 200 o dai fforddiadwy hefyd. Wrth siarad yn ddiweddar â'n pennaeth tai, mae prinder deunyddiau—pren, gwydr—a gweithlu medrus hefyd ers Brexit a'r pandemig yn achosi problem sy'n arafu'r gwaith o adeiladu tai ar hyn o bryd. Rwyf wedi siarad droeon am bolisïau tai Thatcheraidd sy'n gyfrifol am yr argyfwng tai y mae'r wlad hon yn ei wynebu. Mae gweld y Ceidwadwyr Cymreig yn awr yn galw am adfer y polisi hawl i brynu trychinebus yn dangos nad ydynt wedi dysgu unrhyw wersi o fethiannau Llywodraethau blaenorol San Steffan. 

Ni chafodd tai eu hadeiladu yn lle'r mwyafrif llethol o gartrefi a werthwyd o dan y polisi hawl i brynu. Gwerthiant torfol asedau'r wladwriaeth i'r sector preifat ydoedd. Yn y gogledd, mae Grŵp Cynefin wedi tynnu sylw at y ffaith bod un hen eiddo awdurdod lleol wedi bod ar y farchnad am y pris syfrdanol o £385,000. O ystyried eu hanes yn gwerthu asedau cyhoeddus pan oeddent mewn grym, nid yw'n syndod ein bod yn gweld y Ceidwadwyr yn galw am fwy fyth o bolisïau marchnad rydd yn ein sector tai. Efallai ei fod yn ymwneud mwy â'r ffaith bod cymaint o eiddo a arferai fod yn eiddo i gynghorau bellach yn eiddo i landlordiaid prynu i osod, sy'n codi rhenti llawer uwch na rhent cymdeithasol am eiddo nad yw wedi'i atgyweirio ers iddo gael ei brynu. Mae'r tai hyn wedi dod yn fuddsoddiadau i bobl sy'n gefnog eisoes. Mae'r hawl i brynu wedi bod yn bot mêl i lawer o landlordiaid preifat, ac nid am y tenantiaid cyngor y mae'r Torïaid yn pryderu—ond am y pot mêl a gafodd ei gau gan Lywodraeth Cymru.

Cafodd yr hawl i brynu ei gyplysu â diddymu cyllid gan Lywodraeth Thatcher i gynghorau allu adeiladu tai cymdeithasol. Cyfyngodd hyn ar y cyflenwad o gartrefi, gan godi prisiau er mwyn creu cymaint o elw â phosibl i'r rhai a oedd yn ddigon ffodus i fod yn berchen ar ased, a phrisio cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth allan o sicrwydd tai wrth wneud hynny. Nid oes angen adfer yr hawl i brynu. Yr hyn yr hoffwn ei weld yn lle hynny yw hawl i rentu. Byddai cynllun hawl i rentu yn caniatáu i berchnogion cartrefi werthu eu heiddo i'w cynghorau lleol a fyddai wedyn yn rhentu'r tai hynny yn ôl iddynt ar rent cymdeithasol. Byddai hyn yn cynyddu'r stoc o dai cymdeithasol gan warchod pobl ar yr un pryd rhag bygythiad adfeddu morgeisi a throi allan. Un o sgil-effeithiau'r cynllun hawl i rentu fyddai cynnydd mewn datblygiadau cymysg, gyda chynghorau lleol yn cymryd perchnogaeth ar gartrefi mewn ystadau tai nad ydynt yn eiddo i'r cyngor. Mae cynghorau'n mynd ar drywydd datblygiadau cymysg fwyfwy am eu bod yn adeiladu ymdeimlad o undod cymdeithasol ymhlith cymunedau cymysg. Byddai hawl i rentu yn hybu datblygiadau cymysg yng Nghymru. 

Sylwaf fod y Ceidwadwyr Cymreig, yn y cynnig, hefyd yn galw am roi'r gorau i'r cynlluniau ar gyfer cwmni adeiladu cenedlaethol a chefnogi twf y sector adeiladu cartrefi preifat. Unwaith eto, mae hyn yn dangos anallu gwirioneddol i ddeall yr argyfwng tai. Prif gymhelliad y sector adeiladu cartrefi preifat yw gwneud cymaint â phosibl o elw i gyfranddalwyr. Mae hyn yn arwain at y sefyllfa annerbyniol a welir yn rheolaidd ledled Cymru a'r DU heddiw lle mae cwmnïau tai preifat yn ymwrthod â'u rhwymedigaethau i ddarparu tai fforddiadwy digonol drwy fygwth peidio â datblygu'r tir. Yr un cwmnïau preifat sydd wedyn yn talu taliadau bonws mawr i'w cyfranddalwyr a'u prif swyddogion gweithredol. Un o sgil-effeithiau eraill y system hon yw bod y tir glas ei hun yn dod yn ased arall i wneud arian yn gyflym ohono gyda thirfeddianwyr yn gallu elwa o werthiannau tir hapfasnachol. 

Heb os, yr argyfwng tai yw un o'r problemau mwyaf sy'n wynebu Llywodraethau'r Deyrnas Unedig. Mae pobl sy'n gweithio a phobl ifanc yn teimlo effeithiau'r argyfwng yn fwy llym. Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr Cymreig am ddweud mor gyhoeddus wrth etholwyr Cymru heddiw nad oes ganddynt unrhyw atebion o gwbl i'r argyfwng hwnnw. Y cyfan y gallant ei gynnig i'r cyhoedd yng Nghymru yw mwy o breifateiddio, cynyddu prisiau tai, landlordiaeth ac elw preifat. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Mark, nid wyf yn derbyn ymyriad gennych oherwydd rwy'n anghytuno'n llwyr â'r cyfan yr ydych wedi bod yn ei ddweud ar hyd yr amser—[Torri ar draws.]

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel a sefydlu—[Torri ar draws.]

18:00

Let the Member speak, please.

Gadewch i'r Aelod siarad, os gwelwch yn dda.

I welcome the Welsh Government's commitment to building 20,000 low-carbon social homes and establishing a national construction company to help councils build social housing. I look forward to the implementation of rent controls and hope that the Welsh Government will also investigate the possibility of a right to rent as well as continue to explore a land value tax to replace council tax. Unlike the Welsh Conservatives, Welsh Labour recognise the problems and provide real solutions. Diolch.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i adeiladu 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel a sefydlu cwmni adeiladu cenedlaethol i helpu cynghorau i adeiladu tai cymdeithasol. Edrychaf ymlaen at weithredu rheoli rhenti ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn ymchwilio i'r posibilrwydd o hawl i rentu yn ogystal â pharhau i archwilio treth gwerth tir i gymryd lle'r dreth gyngor. Yn wahanol i'r Ceidwadwyr Cymreig, mae Llafur Cymru yn cydnabod y problemau ac yn cynnig atebion go iawn. Diolch.

Before I call the Minister, can I remind all Members it's up to each Member whether they wish to accept an intervention or not? It is their choice, and if they say 'no', then they do not wish to take the intervention, and that's their decision.

Cyn imi alw ar y Gweinidog, a gaf fi atgoffa pob Aelod mai mater i bob Aelod yw dewis a ydynt am dderbyn ymyriad ai peidio? Eu dewis hwy ydyw, ac os ydynt yn dweud 'na', nid ydynt am dderbyn yr ymyriad, a dyna yw eu penderfyniad.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, Lee Waters.

I call on the Deputy Minister for Climate Change, Lee Waters.

Diolch yn fawr. Firstly, let me thank Darren Millar for the opportunity to debate such an important subject today. I thought the last debate in the Senedd this afternoon showed the Welsh Conservatives at their best. I'm sorry to say, I thought that Janet Finch-Saunders's opening showed them at their worst: ideological, contradictory and short sighted.

But let's focus this afternoon on what we do agree on. Each of our manifestos last year identified housing as a key priority, and now more than ever we all appreciate what it means to have a safe and secure roof over our heads and somewhere to call a home. Our experiences of the last two years have focused our minds and made us even more keenly aware of the need for everyone to have access to a safe and affordable home, and this is reflected in our programme for government.

It has, of course, highlighted the huge challenges people face when they don't have a home that best suits their needs. We know that the pandemic has impacted the house building industry right across the UK. The National House Building Council reports that new home registrations fell in every part of the UK in 2020—a 28 per cent drop in the south-east of England and Scotland, and a 38 per cent fall in Northern Ireland. The latest Welsh statistics on new house building in Wales, released just before Christmas, show that the number of dwellings completed in the year 2020 to 2021 decreased by 24 per cent to 4,616. And I want to be clear that, whilst this decrease is disappointing, it does reflect an unprecedented period. We do need some 7,400 new homes every year according to our estimates, and 48 per cent of those need to be affordable housing. 

Diolch yn fawr. Yn gyntaf, gadewch imi ddiolch i Darren Millar am y cyfle i drafod pwnc mor bwysig heddiw. Roeddwn yn meddwl bod y ddadl ddiwethaf yn y Senedd y prynhawn yma yn dangos y Ceidwadwyr Cymreig ar eu gorau. Mae'n ddrwg gennyf ddweud, roeddwn yn meddwl bod agoriad Janet Finch-Saunders wedi eu dangos ar eu gwaethaf: ideolegol, anghyson a chibddall.

Ond gadewch inni ganolbwyntio y prynhawn yma ar yr hyn yr ydym yn cytuno yn ei gylch. Nododd pob un o'n maniffestos y llynedd fod tai yn flaenoriaeth allweddol, ac yn awr yn fwy nag erioed rydym i gyd yn deall beth y mae'n ei olygu i gael to diogel dros ein pennau a rhywle i alw'n gartref. Mae ein profiadau dros y ddwy flynedd ddiwethaf wedi rhoi ffocws i ni ac wedi ein gwneud hyd yn oed yn fwy ymwybodol o'r angen i bawb allu cael cartref diogel a fforddiadwy, ac adlewyrchir hyn yn ein rhaglen lywodraethu.

Wrth gwrs, mae wedi tynnu sylw at yr heriau enfawr y mae pobl yn eu hwynebu pan nad oes ganddynt gartref sy'n gweddu orau i'w hanghenion. Gwyddom fod y pandemig wedi effeithio ar y diwydiant adeiladu tai ledled y DU. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn nodi bod cofrestriadau cartrefi newydd wedi gostwng ym mhob rhan o'r DU yn 2020—gostyngiad o 28 y cant yn ne-ddwyrain Lloegr a'r Alban, a gostyngiad o 38 y cant yng Ngogledd Iwerddon. Mae ystadegau diweddaraf Cymru ar adeiladu tai newydd yng Nghymru, a ryddhawyd ychydig cyn y Nadolig, yn dangos bod nifer yr anheddau a gwblhawyd yn y flwyddyn 2020 i 2021 wedi gostwng 24 y cant i 4,616. Ac rwyf am fod yn glir, er bod y gostyngiad hwn yn siomedig, mae'n adlewyrchu cyfnod digynsail. Mae arnom angen tua 7,400 o gartrefi newydd bob blwyddyn yn ôl ein hamcangyfrifon ni, ac mae angen i 48 y cant o'r rheini fod yn dai fforddiadwy. 

The number of market homes being built in Wales continues to broadly align with our estimates of housing need and demand. So, this suggests we are building approximately the necessary amount. But we must acknowledge that they're not always being built in the right places, and that is something we are working on. And we undoubtedly need to build more social homes for rent in Wales, and we've made a clear commitment to build 20,000 new low-carbon homes for affordable rent.

Our target goes beyond estimates of housing need, and it's right that it does. It will also build on the strong foundations laid during the last term of our Government, building homes for the future—well-built, climate-secure homes. As a Government, we are proud of the steps we have taken in the previous Senedd term to protect existing social housing stock and to build new homes. We exceeded the target we set to build 20,000 homes, delivering, in fact, 23,061 homes. And unlike in England, we ended the right to buy, to give landlords the confidence to invest in new social housing without the fear it will be sold from under their feet within a short time, and this is not something that we're looking to reinstate. 

But, while social housing is the priority, we will ensure developments deliver genuinely mixed tenure across the whole spectrum of tenures, from owner-occupying housing and shared ownership to social sector homes for rent that people can afford. And we've been clear that our support for market housing is an important part of our toolkit, but that it is in addition to our support for social housing. And this target is challenging, and there are several factors that could impact its delivery. These include increased costs of building materials and a lengthened supply chain for a number of imported construction materials. 

We have worked, I'm pleased to say, and continue to work with registered social landlords, local authorities and contractors to mitigate these risks, and we've provided additional funding to help meet the unprecedented increase in material costs. In fact, we've matched our commitment to deliver 20,000 new low-carbon homes for rent with a record budget of £250 million to the social housing grant for this financial year, doubling the budget from the year before. And our final three-year budget, published on St David's Day, further underpins this with record levels of funding allocations of £310 million in the next financial year, £330 million in 2023-24, and £325 million in 2024-25. Now, we rely on social housing partners to deliver the homes Wales needs, and to the standards we can be proud of, and I want to build on the strong working relationships that have flourished under our joint commitment to deliver social housing in the last two Senedd terms, and discussions are ongoing to finalise a tripartite agreement—the housing pact—with sector-representative bodies to support our ambitious target. 

As we all know, housing is a multifaceted area, and we are taking a number of broader actions that will support house building in Wales. Through our co-operation agreement with Plaid Cymru, we have confirmed our ambition to establish a national construction company, Unnos, to support our councils and social landlords to improve the supply of social and affordable housing. And we've also committed to the publication of a White Paper on proposals on fair rents and a right to adequate housing. We recognise there are instances where rent controls have not worked as intended. There's a need to consider, of course, proposals on rent control very carefully and ensure any proposals are consulted upon widely, and we'll be engaging with partners fully on the White Paper later in the Senedd term. 

Fast-paced action has also been taken in line with our three-pronged approach to second homes—taxation, system change and practical support. We've announced the changes we intend to make in the upper limits of discretionary council tax premiums for second homes and long-term empty properties, an area Members rightly highlighted as being of concern to us all, as well as to the thresholds for non-domestic rates. These will help ensure a fair contribution is made through taxation, and for holiday lets—that they make a clear contribution to their local economies.

Our consultation on groundbreaking proposals for the planning system has recently closed, drawing an extremely large response rate, as did the consultation for the Welsh language communities housing plan. And we are also consulting on local variation of land transaction tax—together, a bold and radical package that promises to deliver far-reaching change.

Over the last nine months, Dirprwy Lywydd, I believe that, as a Government, we have demonstrated our appetite to take clear steps to tackle one of the biggest problems we face here in Wales. And while we reject the opposition motion, tabled by the Conservatives, we are open genuinely to work with Members across the Senedd to provide homes that the people of Wales need and deserve. Diolch.

Mae nifer y cartrefi ar gyfer y farchnad sy'n cael eu hadeiladu yng Nghymru yn parhau i gyd-fynd yn fras â'n hamcangyfrifon o'r angen a'r galw am dai. Felly, mae hyn yn awgrymu ein bod yn adeiladu tua'r nifer angenrheidiol. Ond mae'n rhaid inni gydnabod nad ydynt bob amser yn cael eu hadeiladu yn y mannau iawn, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn gweithio arno. Ac mae'n sicr fod angen inni adeiladu mwy o gartrefi cymdeithasol i'w gosod ar rent yng Nghymru, ac rydym wedi gwneud ymrwymiad clir i adeiladu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w gosod ar rent fforddiadwy.

Mae ein targed yn mynd y tu hwnt i amcangyfrifon o'r angen am dai, ac mae'n iawn ei fod yn gwneud hynny. Bydd hefyd yn adeiladu ar y sylfeini cadarn a osodwyd yn ystod tymor diwethaf ein Llywodraeth ar gyfer adeiladu cartrefi ar gyfer y dyfodol—cartrefi sy'n gallu gwrthsefyll newid hinsawdd ac wedi'u hadeiladu'n dda. Fel Llywodraeth, rydym yn falch o'r camau a gymerwyd gennym yn nhymor diwethaf y Senedd i ddiogelu'r stoc tai cymdeithasol bresennol ac i adeiladu cartrefi newydd. Gwnaethom ragori ar y targed a osodwyd gennym i adeiladu 20,000 o gartrefi, gan ddarparu 23,061 o gartrefi mewn gwirionedd. Ac yn wahanol i Loegr, daethom â'r hawl i brynu i ben, i roi hyder i landlordiaid fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd heb ofni y cânt eu gwerthu o dan eu traed o fewn amser byr, ac nid yw'n rhywbeth y bwriadwn ei adfer. 

Ond er mai tai cymdeithasol yw'r flaenoriaeth, byddwn yn sicrhau bod datblygiadau'n darparu deiliadaeth wirioneddol gymysg ar draws y sbectrwm cyfan o ddeiliadaethau, o eiddo perchen-feddianwyr a rhanberchenogaeth i gartrefi'r sector cymdeithasol i'w gosod ar rent y gall pobl ei fforddio. Ac rydym wedi dweud yn glir fod ein cefnogaeth i dai ar gyfer y farchnad yn rhan bwysig o'n pecyn, ond ei fod yn ychwanegol at ein cefnogaeth i dai cymdeithasol. Ac mae'r targed hwn yn heriol, a gallai sawl ffactor effeithio ar ei gyflawniad, yn cynnwys costau uwch deunyddiau adeiladu a chadwyn gyflenwi hirach ar gyfer nifer o ddeunyddiau adeiladu a fewnforir. 

Rwy'n falch o ddweud ein bod wedi gweithio, ac yn parhau i weithio gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, awdurdodau lleol a chontractwyr i liniaru'r risgiau hyn, ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i helpu i gyflawni'r cynnydd digynsail yng nghostau deunyddiau. Yn wir, i gyd-fynd â'n hymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd i'w gosod ar rent, rydym wedi neilltuo cyllideb fwy nag erioed o £250 miliwn ar gyfer y grant tai cymdeithasol y flwyddyn ariannol hon, gan ddyblu'r gyllideb o'r flwyddyn flaenorol. Ac mae ein cyllideb tair blynedd derfynol, a gyhoeddwyd ar Ddydd Gŵyl Dewi, yn tanategu hyn gyda'r lefelau uchaf erioed o ddyraniadau cyllid gwerth £310 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf, £330 miliwn yn 2023-24, a £325 miliwn yn 2024-25. Nawr, rydym yn dibynnu ar bartneriaid tai cymdeithasol i ddarparu'r cartrefi sydd eu hangen ar Gymru, a safonau y gallwn fod yn falch ohonynt, ac rwyf am adeiladu ar y cysylltiadau gwaith cryf sydd wedi ffynnu o dan ein hymrwymiad ar y cyd i ddarparu tai cymdeithasol yn nau dymor diwethaf y Senedd, ac mae trafodaethau'n mynd rhagddynt ar gwblhau cytundeb teiran—y cytundeb tai—gyda chyrff sy'n cynrychioli'r sector i gefnogi ein targed uchelgeisiol. 

Fel y gwyddom i gyd, mae tai'n faes amlweddog, ac rydym yn rhoi nifer o gamau ehangach ar waith i gefnogi'r gwaith o adeiladu tai yng Nghymru. Drwy ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym wedi cadarnhau ein huchelgais i sefydlu cwmni adeiladu cenedlaethol, Unnos, i gynorthwyo ein cynghorau a'n landlordiaid cymdeithasol i wella'r cyflenwad o dai cymdeithasol a thai fforddiadwy. Ac rydym hefyd wedi ymrwymo i gyhoeddi Papur Gwyn ar gynigion rhenti teg a hawl i dai digonol. Rydym yn cydnabod y ceir achosion lle nad yw rheoli rhenti wedi gweithio fel y bwriadwyd. Wrth gwrs, mae angen ystyried cynigion rheoli rhenti'n ofalus iawn a sicrhau yr ymgynghorir yn eang ar unrhyw gynigion, a byddwn yn ymgysylltu'n llawn â phartneriaid ar y Papur Gwyn yn ddiweddarach yn nhymor y Senedd. 

Gweithredwyd yn gyflym hefyd yn unol â'n dull tair rhan o ymdrin ag ail gartrefi—trethiant, newid system a chymorth ymarferol. Rydym wedi cyhoeddi'r newidiadau y bwriadwn eu gwneud i derfynau uchaf premiymau treth gyngor dewisol ar gyfer ail gartrefi ac eiddo gwag hirdymor, maes y tynnodd Aelodau sylw ato'n briodol fel un sy'n peri pryder i bob un ohonom, yn ogystal â'r trothwyon ar gyfer ardrethi annomestig. Bydd y rhain yn helpu i sicrhau y gwneir cyfraniad teg trwy drethiant, ac ar gyfer llety gwyliau—eu bod yn gwneud cyfraniad clir i'w heconomïau lleol.

Daeth ein hymgynghoriad ar gynigion arloesol ar gyfer y system gynllunio i ben yn ddiweddar, gan ddenu cyfradd ymateb eithriadol o fawr, fel y gwnaeth yr ymgynghoriad ar gynllun tai cymunedau Cymraeg eu hiaith. Ac rydym hefyd yn ymgynghori ar amrywio'r dreth trafodiadau tir yn lleol—gyda'n gilydd, pecyn beiddgar a radical sy'n addo sicrhau newid pellgyrhaeddol.

Dros y naw mis diwethaf, Ddirprwy Lywydd, credaf ein bod ni fel Llywodraeth wedi dangos ein hawydd i roi camau clir ar waith i fynd i'r afael ag un o'r problemau mwyaf a wynebwn yma yng Nghymru. Ac er ein bod yn gwrthod cynnig yr wrthblaid Geidwadol, rydym yn wirioneddol agored i weithio gydag Aelodau ar draws y Senedd i ddarparu cartrefi y mae pobl Cymru eu hangen ac yn eu haeddu. Diolch.

18:10

Galwaf ar Sam Rowlands i ymateb i'r ddadl.

I call on Sam Rowlands to reply to the debate.

Thank you, Deputy Presiding Officer. First of all, I'd like to thank all Members, from across the Chamber today, for contributing to our extremely important debate on housing in Wales—with many different views and possible solutions for dealing with the issues in front of us. I'd also like to thank the Deputy Minister for his response, too. It's clear from the cross-party contributions today that Members in this Chamber are seriously concerned about a number of issues relating to the housing crisis that is in front of us. And I note, in point 1 of the Welsh Government's amendment to our debate today, that they also acknowledge the key challenges being faced by the housing sector that are having a detrimental effect on housing supply across Wales.

Whilst closing this debate today, I'd like first of all to focus on one of the key issues that's been discussed here, which is building enough homes in Wales, and then focus on three areas I believe came out through the debate today in trying to address our current housing crisis. On the first point, as outlined by my colleague Janet Finch-Saunders very eloquently in opening today's debate, over 22 years of successive Welsh Labour Governments have failed on every single metric to build enough houses to meet the rising demand here in Wales. As point 1 of our motion states, and outlined by the Holmans review, which Tom Giffard highlighted, Wales currently requires up to 12,000 new dwellings per year by 2031, to avoid people living in unsatisfactory conditions. And looking closer to home, in my region in north Wales, because I heard James Evans speaking about Brecon and Radnorshire—as he always likes to, of course—an issue I've raised for my region of north Wales with the climate change Minister and the First Minister on many occasions is that there should be around 1,600 homes being built in my region every year for the next 20 years. And we're currently seeing around 1,200 homes being built in my region. There are clear issues around the supply of new housing all across Wales.

Following on from this, one of the issues that Members raised a number of times in this debate is around the issue of private development and private developers. Private developers have a huge role to play in ensuring we have the right number of houses here in Wales. And they also need to have the right environment for them to invest in and ensure those houses are being built. Obviously, one of the key parts of that environment is having the right economy for jobs to be accessible for people, for those houses to be built in those areas. I think it was James Evans who highlighted some of the economic productivity and how it drastically varies all across the country. So, it's clear to me and to colleagues on my side of the benches here that, if we put in place the right environment for our economy and attract that private development and private investment for houses to be built, we could see a significant increase in the number of houses being built here in Wales.

The second issue a number of Members touched on was around the proposal in our motion to restore the right to buy in Wales. Now, there's clearly a difference of opinion from colleagues across the way, particularly from Mike Hedges, and from Carolyn as well. But one of the points I would make, because there were also concerns raised from across the way around security of having your own home—the security of knowing you've got a home to go to every single evening—one of the most secure things you can have is your own house, your own property. So, why not allow people to have their own home, a right to buy their own property that they live in? That is probably the most simple way of creating security of housing for people in Wales.

The third area that Members touched on was the relationship with planning authorities and local authorities, as well. I heard Hefin David mention, from his patch there in Caerphilly, the land allocation in communities—what needs to be put in place to allow people to have affordable housing as well. And we must do more to ensure that empty properties are being brought back into use and a number of Members landed on that point as well.

So, to conclude, Deputy Presiding Officer, our motion today provides real solutions to solve the housing crisis that we face, and we all want to and we are all attempting, to make a difference, in the words of Mabon ap Gwynfor as well. As opposition Members will know, the Welsh Government continue to call for solutions from across the Chamber and it's a shame that today we've brought forward solutions and these are completely ignored and 'delete all' is there once again. 

I thank all Members for their contributions to what's been a, as I say, really helpful debate this afternoon. We've all come together to offer practical solutions to the housing crisis we are facing in Wales. And, as always, I urge all Members from across this Chamber to support our fantastic Conservative motion. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau, o bob rhan o'r Siambr heddiw, am gyfrannu at ein dadl hynod bwysig ar dai yng Nghymru—gyda llawer o wahanol safbwyntiau ac atebion posibl ar gyfer ymdrin â'r materion sy'n ein hwynebu. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb hefyd. Mae'n amlwg o'r cyfraniadau trawsbleidiol heddiw fod Aelodau yn y Siambr hon yn pryderu o ddifrif am nifer o faterion yn ymwneud â'r argyfwng tai sy'n ein hwynebu. A sylwaf, ym mhwynt 1 o welliant Llywodraeth Cymru i'n dadl heddiw, eu bod hwythau hefyd yn cydnabod yr heriau allweddol y mae'r sector tai yn eu hwynebu sy'n cael effaith andwyol ar y cyflenwad tai ledled Cymru.

Wrth gloi'r ddadl hon heddiw, hoffwn ganolbwyntio yn gyntaf ar un o'r materion allweddol a drafodwyd yma, sef adeiladu digon o gartrefi yng Nghymru, a chanolbwyntio ar dri maes y credaf iddynt ddod i'r amlwg yn y ddadl heddiw wrth geisio mynd i'r afael â'n hargyfwng tai presennol. Ar y pwynt cyntaf, fel yr amlinellwyd yn huawdl iawn gan fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, wrth agor y ddadl heddiw, mae dros 22 mlynedd o Lywodraethau Llafur Cymru olynol wedi methu ar bob un o'r metrigau i adeiladu digon o dai i ateb y galw cynyddol yma yng Nghymru. Fel y dywed pwynt 1 yn ein cynnig, ac a amlinellwyd gan adolygiad Holmans, y tynnodd Tom Giffard sylw ato, ar hyn o bryd mae Cymru angen hyd at 12,000 o anheddau newydd y flwyddyn erbyn 2031, er mwyn sicrhau na fydd pobl yn byw mewn amodau anfoddhaol. Ac wrth edrych yn nes adref, yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, oherwydd clywais James Evans yn siarad am Frycheiniog a Sir Faesyfed—fel y mae bob amser yn hoffi ei wneud, wrth gwrs—un mater a godais ar ran fy rhanbarth yng ngogledd Cymru gyda'r Gweinidog newid hinsawdd a'r Prif Weinidog droeon yw y dylid adeiladu tua 1,600 o gartrefi yn fy rhanbarth bob blwyddyn am yr 20 mlynedd nesaf. Ac ar hyn o bryd rydym yn gweld tua 1,200 o gartrefi'n cael eu hadeiladu yn fy rhanbarth. Mae cwestiynau clir yn codi ynghylch y cyflenwad tai newydd ledled Cymru.

I ddilyn hyn, un o'r pethau a godwyd gan yr Aelodau ar sawl achlysur yn y ddadl hon oedd mater datblygu preifat a datblygwyr preifat. Mae gan ddatblygwyr preifat rôl enfawr i'w chwarae yn sicrhau bod gennym nifer cywir o dai yma yng Nghymru. Ac maent hefyd angen yr amgylchedd iawn ar gyfer buddsoddi a sicrhau bod y tai hynny'n cael eu hadeiladu. Yn amlwg, un o elfennau allweddol yr amgylchedd hwnnw yw cael yr economi iawn i swyddi fod ar gael i bobl, i'r tai gael eu hadeiladu yn yr ardaloedd hynny. Credaf mai James Evans a dynnodd sylw at rywfaint o'r cynhyrchiant economaidd a sut y mae'n amrywio'n sylweddol ledled y wlad. Felly, mae'n amlwg i mi ac i fy nghyd-Aelodau ar fy ochr i o'r meinciau yma, pe baem yn sefydlu'r amgylchedd iawn ar gyfer ein heconomi ac yn denu datblygiad preifat a buddsoddiad preifat i allu adeiladu tai, gallem weld cynnydd sylweddol yn nifer y tai sy'n cael eu hadeiladu yma yng Nghymru.

Yr ail fater y cyfeiriodd nifer o'r Aelodau ato oedd yr argymhelliad yn ein cynnig i adfer yr hawl i brynu yng Nghymru. Nawr, mae'n amlwg fod barn wahanol ar hynny gan gyd-Aelodau ar yr ochr arall i'r Siambr, yn enwedig Mike Hedges, a Carolyn hefyd. Ond un o'r pwyntiau yr hoffwn ei wneud, oherwydd mynegwyd pryderon ar yr ochr honno hefyd ynghylch sicrwydd cael eich cartref eich hun—y sicrwydd o wybod bod gennych gartref i fynd iddo bob nos—un o'r pethau mwyaf sicr y gallwch ei gael yw eich tŷ eich hun, eich eiddo eich hun. Felly, beth am ganiatáu i bobl gael eu cartref eu hunain, hawl i brynu eu heiddo eu hunain y maent yn byw ynddo? Mae'n debyg mai dyna'r ffordd fwyaf syml o greu sicrwydd tai i bobl yng Nghymru.

Y trydydd maes y cyfeiriodd yr Aelodau ato oedd y berthynas ag awdurdodau cynllunio ac awdurdodau lleol hefyd. Clywais Hefin David yn sôn, yn ei ardal ef yng Nghaerffili, am y dyraniad tir mewn cymunedau—beth sydd angen ei roi ar waith i ganiatáu i bobl gael tai fforddiadwy hefyd. A rhaid inni wneud mwy i sicrhau bod eiddo gwag yn cael ei ddefnyddio unwaith eto a gwnaeth nifer o'r Aelodau y pwynt hwnnw.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, mae ein cynnig heddiw yn darparu atebion go iawn i ddatrys yr argyfwng tai sy'n ein hwynebu, ac mae pawb ohonom am wneud hynny ac rydym i gyd yn ceisio gwneud gwahaniaeth, yng ngeiriau Mabon ap Gwynfor. Fel y gŵyr Aelodau'r gwrthbleidiau, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i alw am atebion o bob rhan o'r Siambr ac mae'n drueni ein bod wedi cyflwyno atebion heddiw a bod y rhain yn cael eu hanwybyddu'n llwyr a bod 'dileu popeth' yno unwaith eto. 

Diolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau i'r hyn a fu'n ddadl ddefnyddiol iawn y prynhawn yma, fel rwy'n dweud. Rydym i gyd wedi dod at ein gilydd i gynnig atebion ymarferol i'r argyfwng tai sy'n ein hwynebu yng Nghymru. Ac fel bob amser, rwy'n annog pob Aelod o bob rhan o'r Siambr hon i gefnogi ein cynnig gwych gan y Ceidwadwyr. Diolch yn fawr iawn. 

18:15

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwelaf wrthwynebiad. Felly, gohiriwn y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, I see that there is objection. So, we'll defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod dros dro cyn symud i'r cyfnod pleidleisio.

In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting before proceeding to voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:16.

Ailymgynullodd y Senedd am 18:21, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y gadair.

Plenary was suspended at 18:16.

The Senedd reconvened at 18:21, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.

18:20
8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Dyma ni bellach wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio.

That brings us to voting time.

And we will start with the first vote on the motion of the Member debate: the devolution of policing. I call for a vote on the motion tabled in the names of Mike Hedges, Alun Davies, Jane Dodds, Delyth Jewell and Rhys ab Owen. Open the vote. Therefore, in favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.

Ac fe ddechreuwn gyda'r bleidlais gyntaf ar gynnig y ddadl Aelodau: datganoli plismona. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Mike Hedges, Alun Davies, Jane Dodds, Delyth Jewell a Rhys ab Owen. Agorwch y bleidlais. Felly, o blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.

Eitem 5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Datganoli Plismona: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - The Devolution of Policing: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion has been agreed

We move on to the next item, which is the motion from the Welsh Conservatives on Ukraine, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will then vote on the amendments to the motion. Open the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf, sef y cynnig gan y Ceidwadwyr Cymreig ar Wcráin, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodir y cynnig.

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Wcráin. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6. Welsh Conservatives debate - Ukraine. Motion without amendment: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

We'll now vote on the amendments. I call for a vote on amendment 1, tabled in the names of Lesley Griffiths and Siân Gwenllian. Open the vote. In favour 54, no abstentions, none against. Therefore, the amendment is agreed.

Pleidleisiwn yn awr ar y gwelliannau. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enwau Lesley Griffiths a Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Wcráin Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enwau Lesley Griffiths a Siân Gwenllian: O blaid: 54, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6. Welsh Conservatives debate - Ukraine. Amendment 1, tabled in the names of Lesley Griffiths and Siân Gwenllian: For: 54, Against: 0, Abstain: 0

Amendment has been agreed

We now move on to a vote on amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. In favour 20, 17 abstentions, 17 against. Therefore, the amendment is agreed.

Symudwn ymlaen yn awr at bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agorwch y bleidlais. O blaid 20, roedd 17 yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Ŵcrain. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 20, Yn erbyn: 17, Ymatal: 17

Derbyniwyd y gwelliant

Item 6. Welsh Conservatives debate - Ukraine. Amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 20, Against: 17, Abstain: 17

Amendment has been agreed

We'll now vote on the motion as amended. 

Pleidleisiwn yn awr ar y cynnig fel y'i diwygiwyd. 

Cynnig NDM7945 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn gresynu at ymosodiad Ffederasiwn Rwsia ar Wcráin.

2. Yn mynegi undod â phobl Wcráin.

3. Yn cydnabod bod pobl Wcráin yn dioddef o ganlyniad i golli bywyd ac anafiadau, gan dalu'r pris am y rhyfel erchyll hwn.

4. Yn cydnabod hawliau NATO i amddiffyn ei aelodau ac yn cefnogi Llywodraeth Wcráin wrth iddi amddiffyn ei gwlad.

5. Yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddarparu cymorth dyngarol i'r rhai mewn angen a lloches ddiogel i'r rhai sy'n dianc rhag y gwrthdaro.

6. Yn galw ar Lywodraeth y DU i weithredu ar frys i:

a) cyflwyno proses fisa gyflym i sicrhau dulliau syml, cyflym, diogel a chyfreithlon o gyrraedd noddfa yn y DU;

b) dileu'r gofyniad i Wcraniaid ddarparu tystiolaeth fiometrig cyn gadael Wcráin;

c) rhoi rhagor o fanylion am y cynlluniau adsefydlu a'r cyllid dilynol y bydd ei angen i gefnogi’r ymdrechion adsefydlu.

7. Yn cydnabod bod y gwrthdaro hwn yn cynyddu'r risg o ryfel niwclear ac ofn rhyfel niwclear ymhlith pobl yng Nghymru a thu hwnt, ac felly'n galw ar bob gwladwriaeth, gan gynnwys y gwladwriaethau niwclear i lofnodi a chadarnhau Cytundeb y Cenhedloedd Unedig ar Wahardd Arfau Niwclear a ddaeth i rym ym mis Ionawr 2021, ac a fyddai'n atal bygythiad o'r fath yn y dyfodol.

Motion NDM7945 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Deplores the invasion of Ukraine by the Russian Federation.

2. Expresses solidarity with the people of Ukraine.

3. Recognises the suffering of the Ukrainian people through loss of life and injury, paying the price for this horrific war.

4. Acknowledges the rights of NATO to defend its members and supports the Ukrainian Government in the defence of their country.

5. Welcomes the action by the Welsh Government to provide humanitarian aid to those in need and safe refuge for those fleeing the conflict.

6. Calls on the UK Government to urgently:

a) introduce an expedited visa process to ensure simple, fast, safe and legal routes to sanctuary in the UK;

b) remove the requirement for Ukrainians to provide biometric evidence prior to leaving Ukraine;

c) provide further detail about the resettlement schemes and consequent funding that will be needed to support resettlement efforts.

7. Acknowledges that this conflict increases the risk of a nuclear war and the fear of nuclear war amongst people in Wales and beyond, and therefore calls on all states, including the nuclear states to sign and ratify the United Nations Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons which came into force in January 2021, and which would prevent such a threat in future.

Open the vote. In favour 26, abstained 15, against 13. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agorwch y bleidlais. O blaid 26, roedd 15 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

18:25

Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Wcráin. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 13, Ymatal: 15

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 6. Welsh Conservatives debate Ukraine. Motion as amended: For: 26, Against: 13, Abstain: 15

Motion as amended has been agreed

We move to the final vote on the Welsh Conservatives' motion on housing. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. And if the proposal is not agreed, we will then vote on the amendment to the motion. Open the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn at y bleidlais olaf ar gynnig y Ceidwadwyr Cymreig ar dai. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Ac os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant i'r cynnig. Agorwch y bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, gwrthodir y cynnig.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Tai. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 7. Welsh Conservatives debate - Housing. Motion without amendment: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

We will now move to amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the amendment is agreed.

Symudwn yn awr at welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agorwch y bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y gwelliant.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Tai. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 7. Welsh Conservatives debate - Housing. Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Amendment has been agreed

So, we now call for a vote on the motion as amended. 

Felly, galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd. 

Cynnig NDM7946 fel y'i diwygiwyd:

1. Yn cydnabod yr heriau y mae'r sector tai yn eu hwynebu sy’n cael effaith andwyol ar y cyflenwad tai ledled Cymru.

2. Yn croesawu'r buddsoddiad ym maes tai gan Lywodraeth Cymru.

3. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu 20,000 o dai cymdeithasol carbon isel yn ystod tymor y Llywodraeth hon.

4.   Yn nodi'r ymrwymiad i sefydlu Cwmni Adeiladu Cenedlaethol, Unnos, i gefnogi ein cynghorau a landlordiaid cymdeithasol i wella'r cyflenwad o dai cymdeithasol a fforddiadwy.

Motion NDM7946 as amended:

1. Acknowledges the challenges being faced by the housing sector which are having a detrimental impact on housing supply across Wales.

2. Welcomes the investment being made in housing by Welsh Government.

3. Notes the Welsh Government’s commitment to deliver 20,000 low carbon, social homes during this term of Government.

4. Notes the commitment to establish a National Construction Company, Unnos, to support our councils and social landlords to improve the supply of social and affordable housing.

Open the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Agorwch y bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig fel y'i diwygiwyd.

Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Tai. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 7. Welsh Conservatives debate - Housing. Motion as amended: For: 40, Against: 14, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

And that closes the voting for today. If Members are leaving the Chamber, can you please do so quickly and quietly, as we move to the short debate?

A daw hynny â'r pleidleisio i ben am heddiw. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a wnewch chi hynny'n gyflym ac yn dawel, wrth inni symud at y ddadl fer?

9. Dadl Fer: Diogelu mannau cymunedol: Adfer rheolaeth
9. Short Debate: Protecting community spaces: Taking back control

I now call on Rhys ab Owen to speak on the subject of his choice. 

Galwaf yn awr ar Rhys ab Owen i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn i weld yr elfen drawsbleidiol yn y ddadl yma, a nifer o Geidwadwyr wedi penderfynu cymryd rhan. Efallai mai'r teitl 'take back control' oedd wedi denu ambell un ohonyn nhw i ymuno. Ddirprwy Lywydd, dwi'n rhoi munud o fy amser i i Peredur Owen Griffiths, Mabon ap Gwynfor, Carolyn Thomas, Joel James, y ddau Samuel—Kurtz a Rowlands—a Tom Giffard. Dyna un ffordd, Ddirprwy Lywydd, i gael fi i siarad yn llai yw cael munud o fy amser i. [Chwerthin.]

Pwysleisiodd adroddiad diweddar gan y Sefydliad Materion Cymreig mai Cymru sydd â'r hawliau tir a chymunedol gwaethaf yn y Deyrnas Unedig. Mae cymunedau lleol yn wynebu brwydrau anodd yn eu hymdrechion i brynu asedau lleol er mwyn eu cymunedau, i wasanaethu eu cymunedau, boed yn dafarndai, yn eglwysi neu gapeli, neu goedwigoedd a mannau gwyrdd.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to see this cross-party element in this debate. A number of Conservatives have decided to contribute, perhaps it's the title 'taking back control' that attracted them to join in. But I'm giving a minute of my time to Peredur Owen Griffiths, to Mabon ap Gwynfor, Carolyn Thomas, Joel James, the two Samuels—Kurtz and Rowlands—and to Tom Giffard. That's one way of getting me to speak less: to give a minute of my time. [Laughter.]

A recent report by the Institute of Welsh Affairs emphasised that Wales has the poorest land and community rights in the United Kingdom. Local communities face difficult battles in their efforts to buy local assets for their communities, to serve their communities, indeed, be they pubs, churches or chapels, or woodland and green spaces.

When Wales was squeezed by Conservative austerity to pick up the bill for bankers, councils across our nation were forced to sell off community assets. While citizens in Scotland and in England were able to organise, work and mobilise to buy and protect their assets, this was not the same story in Wales. We will never know the full extent of community loss this nation faced during those years of austerity, but everyone will know a story of a family farm sold, youth centres boarded up or local pubs closed and razed to the ground for trendy apartments or posh apartment blocks.

Too often in Wales, and specifically in Cardiff, we have seen organised communities sidelined. Local assets sold to some faceless corporation or development firm, looking to maximise personal profit over social value for the whole area.

Pan wasgwyd Cymru gan gyni'r Ceidwadwyr i dalu'r bil ar ran y bancwyr, gorfodwyd cynghorau ar draws ein gwlad i werthu asedau cymunedol. Er bod dinasyddion yn yr Alban ac yn Lloegr wedi gallu trefnu, gweithio a pharatoi i brynu a diogelu eu hasedau, ni ddigwyddodd hynny yng Nghymru. Ni fyddwn byth yn gwybod faint o golled gymunedol a wynebodd y genedl hon yn ystod y blynyddoedd hynny o gyni, ond bydd pawb yn gwybod am fferm deuluol a werthwyd, canolfannau ieuenctid â'u ffenestri wedi'u bordio neu dafarndai lleol a gaeodd ac a chwalwyd er mwyn creu fflatiau ffasiynol neu flociau o fflatiau crand.

Yn rhy aml yng Nghymru, ac yng Nghaerdydd yn benodol, gwelsom gymunedau trefnus yn cael eu hanwybyddu, ac asedau lleol yn cael eu gwerthu i ryw gorfforaeth neu gwmni datblygu di-wyneb ar drywydd yr elw personol mwyaf ar draul gwerth cymdeithasol i ardal gyfan.

Am wlad sy'n aml yn cael ei galw yn gymuned o gymunedau, mae diffyg hawliau i grwpiau cymunedol yma yn anhygoel. Mae gerddi a pharciau lleol, rhandiroedd a ffermydd trefol yn cynyddu gwerth ardal yn fawr, yn gymdeithasol ac yn economaidd. Mae asedau cymunedol wedi bod, a byddant yn parhau i fod, un o'r ffyrdd mwyaf effeithiol o gryfhau ysbryd cymunedol, o feithrin cydweithrediad ac o greu'r ymdeimlad o berthyn.

For a nation that's often called a community of communities, the lack of rights for community groups here beggars belief. Local gardens and parks, allotments and urban farms increase the value of an area, socially and economically. Community assets have been, and will continue to be, one of the most effective ways of strengthening community spirit, of facilitating collaboration and of fostering that feeling of belonging.

People want to live in communities that are unique, that are personal, not some carbon copy of every other town and village. People don't want to live, nor do they want to visit, clone towns that offer nothing exciting, personal or dynamic. What work, therefore, has the Welsh Government done to streamline the process of community asset purchase and when will we see the Senedd codifying the rights of communities over their local assets? What consideration has the Welsh Government given to the introduction of a community empowerment Bill, as suggested by the Institute of Welsh Affairs? Such a Bill would create a register of community assets, and give communities a statutory right of first refusal over these assets when their proposed sale comes up. Would the Welsh Government establish a community asset fund based on the successful Scottish land fund that distributes between £5,000 and £1 million to start to address this issue?

In Cardiff, we hear often of threatened facilities, nearly every week: the Roath Park pub on City Road; the old Bethel Chapel in Morganstown; Canton community centre; the Maindy velodrome—think about the Maindy velodrome for one minute—the only sporting facility still standing in the city from when the Commonwealth Games visited in 1958. On that very velodrome, Geraint Thomas started training, Colin Jackson started training, Nicole Cooke started training, and yet we want to get rid of that historic sporting venue.

Mae pobl am fyw mewn cymunedau sy'n unigryw, sy'n bersonol, nid rhyw gopi carbon o bob tref a phentref arall. Nid yw pobl eisiau byw, ac nid ydynt am ymweld â threfi sy'n union yr un fath â'i gilydd ac nad ydynt yn cynnig unrhyw beth cyffrous, personol na deinamig. Pa waith, felly, y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i symleiddio'r broses o brynu asedau cymunedol a pha bryd y gwelwn y Senedd yn codeiddio hawliau cymunedau ar eu hasedau lleol? Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i gyflwyno Bil ymrymuso'r gymuned, fel yr awgrymwyd gan y Sefydliad Materion Cymreig? Byddai Bil o'r fath yn creu cofrestr o asedau cymunedol, ac yn rhoi hawl gyntaf statudol i gymunedau wrthod yr asedau hyn pan gânt eu cyflwyno i'w gwerthu. A fyddai Llywodraeth Cymru yn sefydlu cronfa asedau cymunedol yn seiliedig ar gronfa tir lwyddiannus yr Alban sy'n dosbarthu rhwng £5,000 ac £1 filiwn i ddechrau mynd i'r afael â'r mater?

Yng Nghaerdydd, clywn yn aml am gyfleusterau sydd dan fygythiad, bron bob wythnos: tafarn Roath Park ar Heol y Ddinas; hen Gapel Bethel yn Nhreforgan; Canolfan gymunedol Treganna; felodrom Maendy—meddyliwch am felodrom Maendy am funud—yr unig gyfleuster chwaraeon sy'n dal i sefyll yn y ddinas ers ymweliad Gemau'r Gymanwlad yn 1958. Yn y felodrom hwnnw y dechreuodd Geraint Thomas hyfforddi, y dechreuodd Colin Jackson hyfforddi, y dechreuodd Nicole Cooke hyfforddi, ac eto rydym am gael gwared ar y lleoliad chwaraeon hanesyddol hwn.

Mae Jenny Rathbone—a dwi'n falch o weld bod Jenny yn dal gyda ni ar-lein—yn gyson yn codi'r bygythiad i dafarn y Roath Park ar Heol Plwca, tafarn sydd wedi bod yno ers 1886, man cyfarfod i bobl leol i drafod, i sgwrsio ac i joio yng nghwmni ei gilydd. Ar ôl ymateb chwyrn i'r cais cynllunio i ddymchwel y dafarn ac i adeiladu blociau o fflatiau dienaid yn ei lle, fe gafodd y cynllun ei dynnu yn ôl, dim ond i ail gais fynd i mewn a hynny ddim yn codi unrhyw beth yn ei le ond gadael y safle yn wag, dim ond dymchwel y lle. Ac mae yna gynsail i hyn; mae yna dafarn ymhellach lawr yn Heol Plwca wedi'i ddymchwel a'r safle wedi bod yn wag ers blynyddoedd. Cymeradwywyd y cais gwarthus yma gan Gyngor Caerdydd, gydag arweinydd y cyngor Llafur yn galw am newidiadau i'r system gynllunio, yn dweud bod ei ddwylo fe a'r pwyllgor cynllunio wedi'u clymu tu ôl eu cefnau. Ond mae'r newidiadau o fewn ein pwerau ni yn y Senedd yma. Gallwn ni newid y system gynllunio yng Nghymru; does dim modd inni beio San Steffan y tro hwn, gyfeillion.

Mae'n rhy hwyr i achub nifer o'n hadeiladau cymunedol. Ni fydd yna gymanfa ganu na the parti eto yng nghapel Noddfa Treorci, eglwys gadeiriol Cwm Rhondda; mae'r last orders wedi hen ganu ar dafarn y Gower ac ni fydd yna gig arall yng nghlwb nos Gwdihŵ. Fe aeth y Vulcan i Sain Ffagan er mwyn creu lle parcio i lond dwrn o geir. Mae'n warthus gweld trysorau cymunedol yn cael eu dymchwel, gyda'r gobaith gorau iddynt i ddod yn grair yn Sain Ffagan. Onid yw'n drueni bod gwlad fel Cymru, sydd bob amser wedi rhoi pwyslais cryf ar bŵer y gymuned, yn rhoi cyn lleied o statws, o hawliau statudol, iddynt? Fel rŷn ni wedi cael ein hatgoffa droeon heddiw a ddoe, mae gweithredoedd yn bwysicach na geiriau. 

Jenny Rathbone—I'm pleased to see Jenny still with us online—has raised consistently the threat to the Roath Park pub on City Road. That's a pub that has stood on that spot since 1886, a meeting place for local people to come together to discuss and enjoy themselves. After a furious response to a planning application to demolish the pub and replace it with a block of soulless flats, the application was withdrawn, only for a second application to be submitted without any plans to build anything in the building's stead, but just for demolition. There's a precedent for this; there's a pub further down City Road that was demolished and the site has been empty ever since. This appalling application was approved by Cardiff Council, with the leader of the Labour-run council calling for changes to the planning system, saying that his hands were tied, as were those of the planning committee. But these changes are within our powers here at the Senedd. We can change the planning system in Wales; we can't blame Westminster this time, friends and colleagues.

It's too late to save a number of our community buildings. No more will there be a cymanfa ganu or tea party in Noddfa chapel in Treorchy, the cathedral of the Rhondda Valley; the last orders have long since been called in the Gower pub, and there’ll be no more gigs at the Gwdihŵ nightclub. The Vulcan went to St Fagans to make way for a car park for a handful of cars. It's appalling to see community treasures being demolished, and the best hope for many of them is that they become historical artifacts in St Fagans. Isn't it a shame that a nation like Wales, which has always strongly emphasised community power, gives communities such limited statutory rights? As we were reminded several times today and yesterday, it's deeds rather than words that are important.

Warm words are not enough for these communities.

Nid yw geiriau caredig yn ddigon i'r cymunedau hyn.

Mae'n bryd inni gywiro'r methiant yma dro ar ôl tro. Mae'n bryd i'r Senedd yma ddangos i gymunedau Cymru ddatganoli ar ei orau. Mae'n bryd inni rymuso pobl, grymuso cymunedau, a thrwy hynny, grymuso pob rhan o'n cenedl. Grym cenedl yw ei chymunedau. Diolch yn fawr.

It's time for us to correct this failure time and time again. It's time for this Senedd to show the communities of Wales devolution at its best. It's time for us to empower people, empower communities, and, by doing so, empower every part of the nation. A nation's strength is its communities. Thank you very much.

18:35

He has given you one minute each. Please keep to the one minute, otherwise we'll be over. Peredur Owen Griffiths.

Mae wedi rhoi munud yr un i chi. Cadwch at y funud, neu fe awn dros yr amser. Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd. The Institute for Welsh Affairs report released this week made for grim reading. It concluded that Welsh communities are the least empowered in the UK. This was echoed during a conversation I had this week with somebody involved in the efforts to restore the Abertillery Stute, a once magnificent building that has seen better days but could once again be the hub of the community. That person told me that many people they spoke to about the project have been given hope that things could change for the better in that community.

If communities were empowered like they are in Scotland, things might be much different for people, and they may have hope. In Scotland, there is a statutory right to buy community assets when they come up for sale or for transfer, but they don't have anything like that in Wales. Even communities in Tory-governed England have more rights when it comes to community ownership of buildings. If we are to endanger—. Oh, 'endanger'—. If we are to engender healthy, resilient and empowered communities, this anomaly needs rectifying before it's too late. Thank you very much for bringing this debate forward, Rhys. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig a ryddhawyd yr wythnos hon yn peri gofid. Daeth i'r casgliad mai cymunedau Cymru yw'r rhai sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU. Adleisiwyd hyn yn ystod sgwrs a gefais yr wythnos hon gyda rhywun a oedd yn rhan o'r ymdrechion i adfer sefydliad y glowyr yn Abertyleri, adeilad a oedd unwaith yn wych ac sydd wedi gweld dyddiau gwell ond a allai unwaith eto fod yn ganolbwynt i'r gymuned. Dywedodd yr unigolyn hwnnw wrthyf fod llawer o'r bobl y buont yn siarad â hwy am y prosiect yn obeithiol y gallai pethau newid er gwell yn y gymuned honno.

Pe bai cymunedau'n ymrymuso fel sy'n digwydd yn yr Alban, gallai pethau fod yn wahanol iawn i bobl, a gellid rhoi gobaith iddynt. Yn yr Alban, mae hawl statudol i brynu asedau cymunedol pan gânt eu cyflwyno i'w gwerthu neu eu trosglwyddo, ond nid oes ganddynt unrhyw beth felly yng Nghymru. Mae gan gymunedau yn Lloegr hyd yn oed, sy'n cael ei llywodraethu gan y Torïaid, fwy o hawliau perchnogaeth gymunedol ar adeiladau. Os ydym am greu cymunedau iach, cadarn ac wedi'u grymuso, mae angen unioni'r anghysondeb hwn cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Diolch yn fawr iawn am gyflwyno'r ddadl hon, Rhys. 

I'd like to say thank you to Rhys for a minute of his time and bringing the important debate to the Senedd today. When I first entered local politics, I did so because I firmly believed in the importance of communities. I recently spoke to a social enterprise in Bethesda who had worked to buy a building of note, to save for the benefit of those living in the area. But, at the last moment, they were gazumped by a private buyer. I would like consideration to be given to local residents to have a say in purchasing such community assets for perhaps converting them into rental properties where their money goes back into the community. I am pleased that Flintshire has been leading the way in this area to help protect community spaces and buildings. Recently, two old school fields have been given over to the local community for play, a safe haven for biodiversity, and for local people to grow vegetables. Once a piece of land is developed, a building demolished or an asset sold, it's lost forever, and we should be doing all we can to help local communities to be a part of securing their public assets for their future generations and well-being in the community. Diolch.

Hoffwn ddiolch i Rhys am funud o'i amser ac am ddod â'r ddadl bwysig i'r Senedd heddiw. Pan ddechreuais mewn gwleidyddiaeth leol am y tro cyntaf, gwneuthum hynny oherwydd fy mod yn credu'n gryf fod cymunedau'n bwysig. Yn ddiweddar siaradais â menter gymdeithasol ym Methesda a oedd wedi gweithio i brynu adeilad nodedig, i'w warchod er budd y rhai sy'n byw yn yr ardal. Ond ar y funud olaf, cafodd ei werthu yn sgil cynnig uwch gan brynwr preifat. Hoffwn i ystyriaeth gael ei rhoi i drigolion lleol gael llais wrth brynu asedau cymunedol o'r fath ar gyfer eu troi'n eiddo rhent lle mae eu harian yn mynd yn ôl i mewn i'r gymuned. Rwy'n falch fod sir y Fflint wedi bod yn arwain y ffordd yn y maes hwn i helpu i ddiogelu mannau ac adeiladau cymunedol. Yn ddiweddar, cafodd dau hen gae ysgol eu trosglwyddo i'r gymuned leol ar gyfer chwarae, hafan ddiogel i fioamrywiaeth, ac i bobl leol dyfu llysiau. Pan gaiff darn o dir ei ddatblygu, adeilad ei ddymchwel neu ased ei werthu, mae'n cael ei golli am byth, a dylem wneud popeth yn ein gallu i helpu cymunedau lleol i fod yn rhan o'r broses o ddiogelu eu hasedau cyhoeddus ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol a llesiant yn y gymuned. Diolch.

Thank you, Rhys, for giving me an opportunity to speak. As a county borough councillor, one of my biggest ongoing fights throughout my political career, as it were, has been to protect and properly maintain community spaces. Members here may laugh, but one of my most treasured moments as a councillor was when a five-year-old girl and her father came up to me and she thanked me for saving her playground. To many people, it may not seem that important, but, to this little girl, that playground was, and I still hope is, a major positive aspect in her life that will contribute to her feeling that her childhood was a happy one.

The problem we have, as I see it, is that Government and local government in particular see our community spaces as opportunities for development rather than psychologically significant geographical spaces, involving complex relationships of meaning, value and social activity that contribute significantly to our community identity, our community cohesion and to our sense of belonging and feeling a part of a community. Public spaces for many contribute to one's self-definition, both individually and collectively. What this means is that people can identify who I am and who we are by locating themselves within their community spaces. Place identity is recognised as a sub-identity in its own right, and this is inherently connected to how we feel and engage with places that we live. By allowing the destruction of community spaces, we're facilitating a loss of community, and, equally as important, a loss of pride in our communities. We must acknowledge that removing or displacing our community spaces has a profoundly negative impact on individuals and communities, and this is why we see, time and time again, communities, groups, and individuals fighting with every available resource that they have to protect them.

Diolch am roi cyfle i mi siarad, Rhys. Fel cynghorydd bwrdeistref sirol, un frwydr barhaus fawr drwy gydol fy ngyrfa wleidyddol, fel petai, oedd diogelu a chynnal mannau cymunedol yn briodol. Efallai y bydd Aelodau yma'n chwerthin, ond un o'r munudau rwy'n ei thrysori fwyaf fel cynghorydd oedd pan ddaeth merch bump oed a'i thad ataf a diolch i mi am achub ei maes chwarae. I lawer o bobl, efallai nad yw'n ymddangos mor bwysig â hynny, ond i'r ferch fach hon, roedd y maes chwarae hwnnw, a gobeithio ei fod yn dal i fod, yn rhan fawr gadarnhaol o'i bywyd a fydd yn cyfrannu at wneud iddi deimlo bod ei phlentyndod yn un hapus.

Y broblem sydd gennym, hyd y gwelaf, yw bod y Llywodraeth a llywodraeth leol yn enwedig yn gweld ein mannau cymunedol fel cyfleoedd i ddatblygu yn hytrach na mannau daearyddol seicolegol arwyddocaol, yn ymwneud â chysylltiadau cymhleth rhwng ystyr, gwerth a gweithgarwch cymdeithasol sy'n cyfrannu'n sylweddol at ein hunaniaeth gymunedol, ein cydlyniant cymunedol ac at ein hymdeimlad o berthyn a theimlo'n rhan o gymuned. Mae mannau cyhoeddus i lawer o bobl yn cyfrannu at hunan-ddiffiniad rhywun, fel unigolion a chyda'n gilydd. Yr hyn y mae hyn yn ei olygu yw y gall pobl adnabod pwy ydw i a phwy ydym ni drwy leoli eu hunain yn eu mannau cymunedol. Cydnabyddir hunaniaeth lle fel is-hunaniaeth ynddo'i hun, ac mae hyn wedi'i gysylltu'n gynhenid â sut y teimlwn a sut yr ymgysylltwn â'r lleoedd lle'r ydym yn byw. Drwy ganiatáu i fannau cymunedol gael eu dinistrio, rydym yn hwyluso'r broses o golli cymuned, a cholli balchder yn ein cymunedau, sydd yr un mor bwysig. Rhaid inni gydnabod bod dileu neu ddadleoli ein mannau cymunedol yn cael effaith negyddol iawn ar unigolion a chymunedau, a dyna pam y gwelwn gymunedau, grwpiau ac unigolion yn ymladd dro ar ôl tro â phob adnodd sydd ar gael iddynt i'w diogelu.

You have a minute and you've gone way over that. You're eating into a colleague's time.

Mae gennych funud ac rydych wedi mynd ymhell dros hynny. Rydych chi'n mynd ag amser cyd-Aelod.

Oh. Yes, I'll close now. There are numerous examples of how public spaces are being lost, which, unfortunately, time doesn't allow me, but I finally want to add that there's no doubt in my mind that the destruction of community spaces is nothing more than a failure of Government to protect the well-being of communities because it not only lacks the desire to do so, but the ambition to do it. Thank you.

O. Iawn, fe ddof i ben yn awr. Ceir nifer o enghreifftiau o'r modd y mae mannau cyhoeddus yn cael eu colli, nad yw amser, yn anffodus, yn caniatáu imi sôn amdanynt, ond i gloi rwyf am ychwanegu nad oes amheuaeth yn fy meddwl fod dinistrio mannau cymunedol yn dangos methiant Llywodraeth i ddiogelu llesiant cymunedau nid yn unig am nad oes ganddi fawr o awydd gwneud hynny, ond hefyd am nad oes ganddi fawr o uchelgais i'w wneud. Diolch.

18:40

Diolch yn fawr iawn, Rhys, am ddod â'r ddadl yma, ac roeddwn i, wrth feddwl am hwn, yn cymryd bod y rhan fwyaf o bobl yn mynd i sôn am asedau cymunedol fath â thafarndai, capeli ac yn y blaen. Felly, dwi am ofyn i'r Dirprwy Weinidog yn benodol am ei farn ar bapur Canolfan Cydweithredol Cymru i mewn i berchnogaeth tir a datblygu tai cydweithredol. Beth sydd wedi dod yn amlwg i mi, yn sicr, ydy'r diffyg gwybodaeth sydd ar gael yng Nghymru o ran perchnogaeth tir. Pwy sydd yn berchen tir yng Nghymru a pha dir sydd yn addas i'w ddatblygu? Dwi'n awyddus i glywed os ydy'r Dirprwy Weinidog yn credu bod angen cofrestr tryloyw ar berchnogaeth tir yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae argaeledd tai yn bwysig i mi, yn benodol tai ateb y galw. Mae galluogi datblygiadau cydweithredol yn cyfarch y galw yma o ddatblygu tai fforddiadwy i ateb galw cymunedol, ac mae'n bosib galluogi mentrau lleol i gymryd perchnogaeth o eiddo neu dir lleol i'r perwyl yma, ac mae'r galw am hyn yn cynyddu. Felly, buaswn i'n falch iawn hefyd o glywed barn y Dirprwy Weinidog am sut fedr y Llywodraeth alluogi hyn. Diolch yn fawr iawn unwaith eto.

Thank you, Rhys, for bringing this debate forward, and, in thinking about this, I'd assumed that most people would speak of community assets like pubs, chapels and so on. So, I want to ask the Deputy Minister specifically for his views on the Welsh Co-operative Centre's paper on land ownership and the development of co-operative housing. What's become apparent to me, certainly, is the lack of information available in Wales in terms of land ownership. Who owns land in Wales and what land is appropriate for development? I'm very eager to hear whether the Deputy Minister believes that we need a transparent register of land ownership here in Wales. Of course, the availability of housing is important for me, specifically housing to meet demand and to allow co-operative developments that would meet this need for affordable housing to meet community need and enable local initiatives to take ownership of property or land to that end. The demand for this is increasing, so I would be very pleased to hear the view of the Deputy Minister on how the Government can enable this. Thank you once again.

Thank you very much, Rhys.

Diolch yn fawr, Rhys.

Diolch i ti am ddod ymlaen â'r ddadl yma prynhawn yma.

Thank you very much for bringing forward this debate this afternoon.

I want to start by mentioning Penllwyn Park in my constituency in the town of Carmarthen, which is a park owned by Carmarthen Town Council, but, unfortunately, due to littering and glass, they've not been able to open the gates and allow people in there to use it, so those gates are locked, meaning only the football club on a Saturday morning have access to this community space, which I think is a real shame. And echoing Peredur's thoughts on the IWA 'Our Land: Communities and Land Use' report, this is absolutely right, and I'd extend it to the Deputy Minister with regards to tree planting in rural Wales, with the sale of farms and community land and the installation of trees, the afforestation, which causes real concern for a lot of rural Wales. But I will end, just by—. I'm sure it was a lapse of Rhys's memory, but it's not only Scotland that has a community policy, a right-to-bid policy, but also England too, those good old Tories across Offa's Dyke. Diolch.

Hoffwn ddechrau drwy sôn am Barc Penllwyn yn fy etholaeth yn nhref Caerfyrddin, parc sy'n eiddo i Gyngor Tref Caerfyrddin, ond yn anffodus, oherwydd sbwriel a gwydr, nid ydynt wedi gallu agor y gatiau a chaniatáu i bobl fynd yno i'w ddefnyddio, felly mae'r gatiau hynny wedi'u cloi, sy'n golygu mai dim ond y clwb pêl-droed ar fore Sadwrn sy'n gallu defnyddio'r man cymunedol hwn, a chredaf fod hynny'n drueni mawr. Ac i adleisio syniadau Peredur ar adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig 'Ein Tir: Cymunedau a Defnyddio Tir', mae hyn yn gwbl gywir, a hoffwn ei ymestyn i'r Dirprwy Weinidog mewn perthynas â phlannu coed yng nghefn gwlad Cymru, gyda gwerthu ffermydd a thir cymunedol a phlannu coed, y coedwigo, sy'n peri pryder gwirioneddol i lawer o'r Gymru wledig. Ond rwyf am orffen, drwy—. Rwy'n siŵr mai anghofio a wnaeth Rhys, ond nid yr Alban yn unig sydd â pholisi cymunedol, polisi hawl i gynnig, ond Lloegr hefyd, yr hen Dorïaid da hynny dros Glawdd Offa. Diolch.

Thank you to the Member for South Wales Central for giving me one minute in today's short debate, and I must say he did rumble me by saying some Conservatives would be attracted by the title of the debate today, 'Protecting community spaces: taking back control', and say what you like about Rhys ab Owen, and many do, he does know a good slogan when he sees one. [Laughter.] But the Member's faults aside, as outlined by many people in the short debate, it is vitally important that communities are supported in protecting their local community. Whether it is the local pub, the church, the local shop, library, it's crucial that communities are empowered in saving these really important assets from unwanted, unnecessary development. In light of this, I certainly and fully support the calls outlined in the debate and call for measures to support local communities to take back control. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Aelod dros Ganol De Cymru am roi munud imi yn y ddadl fer heddiw, a rhaid imi ddweud iddo fy nychryn drwy ddweud y byddai rhai Ceidwadwyr yn cael eu denu gan deitl y ddadl heddiw, 'Diogelu mannau cymunedol: adfer rheolaeth', a beth bynnag a ddywedwch am Rhys ab Owen, ac mae llawer yn gwneud, mae'n adnabod slogan dda pan fydd yn gweld un. [Chwerthin.] Ond gan roi diffygion yr Aelod i'r naill ochr, fel yr amlinellwyd gan lawer o bobl yn y ddadl fer, mae'n hanfodol bwysig fod cymunedau'n cael eu cynorthwyo i ddiogelu eu cymuned leol. Boed yn dafarn leol, yr eglwys, y siop leol, y llyfrgell, mae'n hanfodol fod cymunedau'n cael eu grymuso i achub yr asedau gwirioneddol bwysig hyn rhag datblygu diangen, nad oes neb ei eisiau. Yng ngoleuni hyn, rwy'n sicr yn llwyr gefnogi'r galwadau a amlinellwyd yn y ddadl ac yn galw am fesurau i gynorthwyo cymunedau lleol i adfer rheolaeth. Diolch yn fawr iawn.

Tom, your colleagues have eaten up your time, but I will give you one minute.

Tom, mae eich cyd-Aelodau wedi mynd â'ch amser, ond fe roddaf funud ichi.

You are a very benevolent Llywydd, thank you very much. Can I start by thanking Rhys ab Owen for bringing this short debate forward today? And he set upon a tactic that I quite like, which is getting seven speakers to contribute to your debate so you don't have to say very much yourself. I have noticed; well done to you. Well done to you, Rhys.

I just wanted to speak in support of that IWA report that we've heard references to throughout, but it's pretty damning, and it's worth repeating that Wales has the least empowered communities in the whole of the UK, and that's really not a statistic to be proud of. The report also talks about a demoralising scenario for groups with little process for communities to take ownership of public or private assets, and, rather than letting community assets and buildings be sold off or run down, we need to ensure Welsh Government does all it can to let those who value the most our communities protect them for generations to come.

It does concern me, though, that the Welsh Government simply doesn't get it. In response to a question from my colleague Mark Isherwood yesterday in First Minister's questions, the First Minister said:

'Our view of it is that a partnership arrangement'

comes in place

'with the help of a public body'

and I think the First Minister is missing the point completely. Communities and community groups want to operate independently, without the say-so of a public body or of the Welsh Government. So, it's really, really important that they get that, they take that report on board, and I thank Rhys ab Owen once again for bringing this debate forward. 

Rydych yn garedig iawn, Lywydd, diolch yn fawr. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Rhys ab Owen am gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw? Ac fe soniodd am dacteg rwy'n ei hoffi, sef cael saith siaradwr i gyfrannu at eich dadl fel nad oes rhaid i chi ddweud llawer iawn eich hun. Fe sylwais; da iawn chi. Da iawn chi, Rhys.

Roeddwn am siarad o blaid adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig y clywsom gyfeirio ato drwy'r ddadl, ond mae'n eithaf beirniadol, ac mae'n werth ailadrodd mai gan Gymru y mae'r cymunedau sydd wedi'u grymuso leiaf yn y DU gyfan, ac nid yw hwnnw'n ystadegyn i ymfalchïo ynddo. Mae'r adroddiad hefyd yn sôn am senario ddigalon i grwpiau heb fawr o broses i gymunedau allu cael perchnogaeth ar asedau cyhoeddus neu breifat, ac yn hytrach na gadael i asedau ac adeiladau cymunedol gael eu gwerthu neu ddirywio, mae angen inni sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i adael i'r rheini sy'n trysori ein cymunedau fwyaf eu diogelu am genedlaethau i ddod.

Fodd bynnag, mae'n peri pryder i mi nad yw Llywodraeth Cymru yn deall. Mewn ymateb i gwestiwn gan fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, ddoe yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog:

'Ein safbwynt ni yw y gall trefniant partneriaeth'

ddod ar waith

'gyda chymorth corff cyhoeddus'

a chredaf fod y Prif Weinidog yn methu'r pwynt yn llwyr. Mae cymunedau a grwpiau cymunedol am weithredu'n annibynnol, heb i gorff cyhoeddus na Llywodraeth Cymru ddweud wrthynt beth i'w wneud. Felly, mae'n wirioneddol bwysig eu bod yn deall hynny, eu bod yn ystyried yr adroddiad hwnnw, a diolch i Rhys ab Owen unwaith eto am gyflwyno'r ddadl hon. 

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl. Lee Waters.

I call the Deputy Minister for Climate Change to reply to the debate. Lee Waters.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and thanks to Rhys ab Owen and all the Members who have contributed, showing the great cross-party reach this topic has, and, of course, my colleagues and I recognise the importance of community assets, both buildings and green space, to the communities they serve, and we know these assets are vital as a focus for community activity and as a base for volunteers. And we also recognise the vital contribution of community action to Welsh life and the economy, especially during the pandemic, a time when we saw first-hand the benefit of local green spaces for our health and well-being. We continue to work with our partners to build on this experience, and our programme for government makes clear our commitment to supporting communities.

That is why we've launched the community asset loan fund, which is a £5 million fund that provides loans repayable over 25 years, enabling incorporated voluntary sector groups to purchase community assets. The fund is operated by the Welsh Council for Voluntary Action on behalf of the Welsh Government, and it complements the Welsh Government's well-established community facilities programme, which provides grants of up to £250,000 to help local voluntary sector organisations purchase or improve community assets. The grants are available to groups that own or lease facilities.

The aim of the programme is to ensure that well-used and much-needed facilities are sustainable, both financially and environmentally, and fit for the future, and we're investing too in programmes like the local places for nature scheme, and others provide grants to communities who want to improve their local green spaces. The grant allows communities to plan what they want to see improved and that will make a difference for them. The funding is supporting projects for new orchards, wildflower meadows, community food growing, pollinator gardens, green walls and small areas of woodland. And we'll be investing another £9.2 million into this programme in the coming financial year to support nature at this local level, providing benefits to our communities. Community assets, such as green spaces and buildings, are vital to the health and well-being of our communities, and we will support their ownership, working with partners, to deliver the recommendations of our research into community asset transfers. There's much to reflect on in that.

There's also feedback to us, partly as a result of the WCVA's community foresight project, which set out a number of ways that communities can be further empowered to create change and the importance of local action, and there is a consensus in that on how the policy needs to change and a new community policy needs to be forged. And we are keen—. I hear what Members said about the IWA report, and there is much in there that we can agree on, I think, and I'd be very keen to seek out cross-party consensus for the elements of that that we can all agree on, to take forward and build on in the future, because, clearly, this is an area where there is much agreement. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Rhys ab Owen a'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu, gan ddangos y diddordeb trawsbleidiol mawr yn y pwnc hwn, ac wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelodau a minnau'n cydnabod pwysigrwydd asedau cymunedol, yn adeiladau a mannau gwyrdd, i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a gwyddom fod yr asedau hyn yn hanfodol fel ffocws i weithgarwch cymunedol ac fel canolbwynt i wirfoddolwyr. Ac rydym hefyd yn cydnabod cyfraniad hanfodol gweithredu cymunedol i fywyd Cymru a'r economi, yn enwedig yn ystod y pandemig, adeg pan welsom yn uniongyrchol fudd mannau gwyrdd lleol i'n hiechyd a'n llesiant. Rydym yn parhau i weithio gyda'n partneriaid i adeiladu ar y profiad hwn, ac mae ein rhaglen lywodraethu yn egluro ein hymrwymiad i gefnogi cymunedau.

Dyna pam ein bod wedi lansio cronfa benthyciadau asedau cymunedol, sef cronfa £5 miliwn sy'n darparu benthyciadau ad-daladwy dros 25 mlynedd, gan alluogi grwpiau sector gwirfoddol corfforedig i brynu asedau cymunedol. Gweithredir y gronfa gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ar ran Llywodraeth Cymru, ac mae'n ategu rhaglen cyfleusterau cymunedol sefydledig Llywodraeth Cymru, sy'n darparu grantiau o hyd at £250,000 i helpu sefydliadau sector gwirfoddol lleol i brynu neu wella asedau cymunedol. Mae'r grantiau ar gael i grwpiau sy'n berchen ar gyfleusterau neu'n eu prydlesu.

Nod y rhaglen yw sicrhau bod cyfleusterau mawr eu hangen sy'n cael eu defnyddio'n dda yn gynaliadwy, yn ariannol ac yn amgylcheddol, ac yn addas ar gyfer y dyfodol, ac rydym yn buddsoddi hefyd mewn rhaglenni fel y cynllun lleoedd lleol ar gyfer natur, ac mae eraill yn darparu grantiau i gymunedau sydd am wella eu mannau gwyrdd lleol. Mae'r grant yn caniatáu i gymunedau gynllunio'r hyn y maent am ei weld yn gwella a bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth iddynt. Mae'r cyllid yn cefnogi prosiectau ar gyfer creu perllannau newydd, dolydd blodau gwyllt, tyfu bwyd cymunedol, gerddi pryfed peillio, waliau gwyrdd ac ardaloedd bach o goetir. A byddwn yn buddsoddi £9.2 miliwn arall yn y rhaglen hon yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod i gefnogi natur ar y lefel leol hon, gan ddarparu manteision i'n cymunedau. Mae asedau cymunedol, megis mannau gwyrdd ac adeiladau, yn hanfodol i iechyd a llesiant ein cymunedau, a byddwn yn cefnogi eu perchnogaeth, gan weithio gyda phartneriaid, i gyflawni argymhellion ein hymchwil i drosglwyddo asedau cymunedol. Mae llawer i'w ystyried yn hynny.

Mae adborth i ni hefyd, yn rhannol o ganlyniad i brosiect rhagolwg cymunedol CGGC, sy'n nodi nifer o ffyrdd y gellir grymuso cymunedau ymhellach i greu newid a phwysigrwydd gweithredu lleol, ac mae consensws yn hynny ar sut y mae angen newid y polisi, ac mae angen llunio polisi cymunedol newydd. Ac rydym yn awyddus—. Clywaf yr hyn a ddywedodd yr Aelodau am adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig, ac mae llawer ynddo y gallwn gytuno arno, rwy'n credu, a byddwn yn awyddus iawn i geisio consensws trawsbleidiol ar yr elfennau y gallwn i gyd gytuno arnynt, er mwyn bwrw ymlaen â hwy ac adeiladu arnynt yn y dyfodol, oherwydd, yn amlwg, mae hwn yn faes lle y ceir llawer o gytundeb. Diolch yn fawr.

18:45

Diolch, bawb, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, everyone, and that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:48.

The meeting ended at 18:48.