Y Cyfarfod Llawn

Plenary

22/06/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. [Torri ar draws.] Os caf i ychydig o dawelwch gan Blaid Cymru, fe gaf i gario mlaen.  Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i bawb sydd ar Zoom ag i'r rhai sy'n Aelodau yn y Siambr.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. [Interruption.] If I can have some silence from Plaid Cymru, I'll continue. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and to those joining virtually.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Felly, yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.

The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.

Cyfyngiadau Coronafeirws
Coronavirus Restrictions

1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfyngiadau coronafeirws Llywodraeth Cymru yn ne-ddwyrain Cymru? OQ56667

1. Will the First Minister provide an update on Welsh Government coronavirus restrictions in south-east Wales? OQ56667

I thank the Member, Llywydd, for that question. Restrictions in south-east Wales continue to reflect the state of the public health challenge provided by coronavirus. The delta variant is now the dominant form across south-east Wales. Prioritising the hard-won freedoms of recent months will be the task of the weeks ahead.

Diolchaf i'r Aelod, Llywydd, am y cwestiwn yna. Mae cyfyngiadau yn y de-ddwyrain yn parhau i adlewyrchu cyflwr yr her iechyd cyhoeddus yn sgil y coronafeirws. Yr amrywiolyn delta yw'r ffurf amlycaf bellach ar draws y de-ddwyrain. Tasg yr wythnosau i ddod fydd blaenoriaethu rhyddid y misoedd diwethaf yr ydym ni wedi gweithio'n galed i'w gyflawni.

I've had a Facebook question from Rhian Jay, who raises the issue of the NHS vaccination app, and what she says is:

'Is there any idea of when the Welsh NHS vaccination app will launch please? I'm attending an event where I need proof of having had both vaccinations. Having raised it with the health board, they said that you can apply for a certificate in writing or by phone, and you can receive a certificate, but in England you can receive the vaccination through the app.'

Rhian says that she rang this morning requesting a certificate, but it's her feeling that it's archaic and slow compared to the process in England, and her question is when will we see the app in Wales. The Welsh Government said that they would be roughly four weeks behind England before it's launched, but that's about now. So, please can we have an update on that?

Rwyf i wedi cael cwestiwn trwy Facebook gan Rhian Jay, sy'n codi'r mater ynghylch ap brechu'r GIG, a'r hyn y mae'n ei ddweud yw:

'A oes unrhyw syniad o bryd y bydd ap brechu GIG Cymru yn cael ei lansio os gwelwch yn dda? Rwy'n mynd i ddigwyddiad lle mae angen prawf arna i fy mod i wedi cael y ddau frechiad. Ar ôl codi hyn gyda'r bwrdd iechyd, fe wnaethon nhw ddweud y gallwch chi wneud cais am dystysgrif yn ysgrifenedig neu dros y ffôn, ac fe allwch gael tystysgrif, ond yn Lloegr gallwch chi gael y brechiad drwy'r ap.'

Dywed Rhian ei bod hi wedi ffonio fore heddiw yn gofyn am dystysgrif, ond ei barn hi yw ei bod yn broses hynaflyd ac araf o'i chymharu â'r broses yn Lloegr, a'i chwestiwn hi yw pryd byddwn ni'n gweld yr ap yng Nghymru. Dywedodd Llywodraeth Cymru y bydden nhw ryw pedair wythnos y tu ôl i Loegr cyn ei lansio, ond mae hynny tua nawr. Felly, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny os gwelwch yn dda?

Thank you, Llywydd. Well, it is true that, for technical reasons largely connected to the reconfiguration of the English solution to meet Welsh requirements, it was not possible to launch the app in Wales at the same time as it was launched in NHS England. I don't agree that the solution that has been in place in Wales in the last four weeks is archaic. Over 10,000 people have received certificates through that way of doing things, and it's due to the very hard work of the team in the Swansea bay health board that that's been possible. Once the English system manages to do its job, and to make access for Welsh people available to it, I'm afraid, Llywydd it will not be available in Welsh. Despite repeated requests to the UK Government to respect the law here in Wales, they tell us they won't be able to do that for several more months, but, within the next few days, we do anticipate that it will be possible for Welsh citizens to use the same solution, albeit it not via the app but via a website portal. The journey thereafter will be identical to the app and Welsh people will be able to use it in real time in the way that the English system has been available in England since 17 May. 

Diolch, Llywydd. Wel, mae'n wir, am resymau technegol sy'n ymwneud yn bennaf ag ad-drefnu'r ateb yn Lloegr i fodloni gofynion Cymru, nad oedd yn bosibl lansio'r ap yng Nghymru ar yr un pryd ag y cafodd ei lansio yn GIG Lloegr. Nid wyf i'n cytuno bod yr ateb sydd wedi bod ar waith yng Nghymru yn ystod y pedair wythnos diwethaf yn hynaflyd. Mae dros 10,000 o bobl wedi cael tystysgrifau drwy'r ffordd honno o wneud pethau, ac o ganlyniad i waith caled iawn y tîm ym mwrdd iechyd bae Abertawe y mae hynny wedi bod yn bosibl. Pan fydd system Lloegr yn llwyddo i wneud ei gwaith, ac i sicrhau y gall pobl Cymru ei defnyddio, mae arnaf i ofn, Llywydd, na fydd ar gael yn Gymraeg. Er gwaethaf ceisiadau mynych i Lywodraeth y DU barchu'r gyfraith yma yng Nghymru, maen nhw'n dweud wrthym na fyddan nhw'n gallu gwneud hynny am sawl mis arall, ond, o fewn yr ychydig ddyddiau nesaf, rydym ni yn rhagweld y bydd yn bosibl i ddinasyddion Cymru ddefnyddio'r un ateb, er nad yw hynny drwy'r ap ond drwy borth gwefan. Bydd y daith wedi hynny yn union yr un fath â'r ap a bydd pobl Cymru yn gallu ei defnyddio mewn amser real yn y ffordd y mae system Lloegr wedi bod ar gael yn Lloegr ers 17 Mai.

First Minister, the latest figures for coronavirus in Wales reveal the stark contrast between case numbers in various parts of the country. Figures vary from 91.3 cases per 100,000 people in Conwy, 77.3 in Denbighshire and 73.7 in Flintshire to only 6.6 in Merthyr Tydfil and 7.2 in Blaenau Gwent. In view of these regional disparities, can you, First Minister, please clarify your Government's approach to local lockdowns, and is it still your policy to lift restrictions on an all-Wales basis?

Prif Weinidog, mae'r ffigurau diweddaraf ar gyfer y coronafeirws yng Nghymru yn datgelu'r gwrthgyferbyniad llwyr rhwng nifer yr achosion mewn gwahanol rannau o'r wlad. Mae'r ffigurau'n amrywio o 91.3 o achosion ym mhob 100,000 o bobl yng Nghonwy, 77.3 yn sir Ddinbych a 73.7 yn sir y Fflint i ddim ond 6.6 ym Merthyr Tudful a 7.2 ym Mlaenau Gwent. O ystyried y gwahaniaethau rhanbarthol hyn, a wnewch chi, Prif Weinidog, egluro ymagwedd eich Llywodraeth tuag at gyfyngiadau symud lleol, ac ai eich polisi o hyd yw codi cyfyngiadau ar sail Cymru gyfan?

Yes, Llywydd. It remains the policy of the Welsh Government that Welsh solutions that apply in all parts of Wales is the preferable way of dealing with the current state of the virus. The Member is correct, however, to point to those regional disparities. It's now very clear that the north of Wales has been particularly exposed to the very large circulation of the virus in the north-west of England. Nevertheless, while we continue to learn more about the way in which the delta variant is likely to spread and its impact on hospitalisations, we don't see the need currently to have a different level of restriction in any part of Wales.

Ie, Llywydd. Polisi Llywodraeth Cymru o hyd yw mai atebion i Gymru sy'n berthnasol i bob rhan o Gymru yw'r ffordd orau o ymdrin â chyflwr presennol y feirws. Mae'r Aelod yn gywir, fodd bynnag, i dynnu sylw at y gwahaniaethau rhanbarthol hynny. Mae'n amlwg iawn erbyn hyn fod y gogledd wedi bod yn arbennig o agored i ledaeniad mawr iawn y feirws yng ngogledd-orllewin Lloegr. Serch hynny, er ein bod yn parhau i ddysgu mwy am y ffordd y mae'r amrywiolyn delta yn debygol o ledaenu a'i effaith ar dderbyniadau i'r ysbyty, nid ydym yn gweld yr angen i gael lefel wahanol o gyfyngiadau ar hyn o bryd mewn unrhyw ran o Gymru.

13:35

First Minister, the British Red Cross has found that loneliness is one of the most significant impacts of COVID-19 restrictions. Worryingly, their research also found that 37 per cent of people in Wales wouldn't be confident in knowing where to go for mental health and emotional support. Could I ask what your Government will do to address this, to ensure that health boards have the capacity and the skills and the resources to meet the mental health and loneliness needs of their populations, and that everyone has access to advice and information? And finally, could I ask if you will commit to increasing the roll-out of social prescribing link workers? They can provide tailored support to people who are chronically lonely, to help them rebuild their confidence and independence. As we open society up, these people will really need our support.

Prif Weinidog, mae'r Groes Goch Brydeinig wedi canfod mai unigrwydd yw un o effeithiau mwyaf arwyddocaol y cyfyngiadau COVID-19. Mae'n destun pryder bod eu hymchwil hefyd wedi canfod na fyddai 37 y cant o bobl yng Nghymru yn ffyddiog o ran gwybod ble i fynd i gael cymorth iechyd meddwl ac emosiynol. A gaf i ofyn beth fydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i fynd i'r afael â hyn, i sicrhau bod gan fyrddau iechyd y gallu a'r sgiliau a'r adnoddau i ddiwallu anghenion iechyd meddwl ac unigrwydd eu poblogaethau, a bod pawb yn gallu cael gafael ar gyngor a gwybodaeth? Ac yn olaf, a gaf i ofyn a wnewch chi ymrwymo i gynyddu'r broses o gyflwyno gweithwyr cyswllt rhagnodi cymdeithasol? Gallan nhw ddarparu cymorth wedi ei deilwra i bobl sy'n dioddef unigrwydd cronig, i'w helpu i ail-fagu eu hyder a'u hannibyniaeth. Wrth i ni ailagor y gymdeithas, bydd angen gwirioneddol am ein cymorth ar y bobl hyn.

Llywydd, Delyth Jewell is right that loneliness is regularly reported by populations across the United Kingdom as one of the impacts of coronavirus, not simply in the Red Cross survey but in the fortnightly surveys that we participate in as a Welsh Government. And that isn't simply connected to mental health, important as that is; it can simply be that people feel that those normal social interactions that they would be able to rely on at any other time have been much more difficult for them. Health boards are one of the ways in which we can respond to that, but we have relied a great deal on the third sector to provide those basic levels of connection with people, opportunities for people to have conversations with another human being, to link people sometimes to wider volunteer efforts in localities where people who have found this experience so difficult at that social level can be found new and different ways in which they can still have that level of human contact. And social prescribing, as the Member says, is certainly an important part of the way in which future primary care services for people with those sorts of low-level, as they're sometimes called, mental health and well-being needs can be met in the community, by facilitating access to that wider range of possibilities that already exist in the community, but where sometimes an introduction via a social prescription can break down the barriers that people can feel between their own needs and ways in which those could be met in the community. And a greater emphasis on social prescribing will certainly be part of the Welsh Government's response to the coronavirus impact in the months ahead.

Llywydd, mae Delyth Jewell yn iawn wrth ddweud yr adroddir am unigrwydd yn rheolaidd gan boblogaethau ledled y Deyrnas Unedig a bod hynny yn un o effeithiau coronafeirws, nid yn unig yn arolwg y Groes Goch ond yn yr arolygon pythefnos yr ydym ni'n cymryd rhan ynddyn nhw fel Llywodraeth Cymru. Ac nid yw hynny'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yn unig, er mor bwysig yw hynny; gall fod yn ddim ond y ffaith bod pobl yn teimlo bod y rhyngweithio cymdeithasol arferol hynny y bydden nhw'n gallu dibynnu arno ar unrhyw adeg arall wedi bod yn llawer anoddach iddyn nhw. Byrddau iechyd yw un o'r ffyrdd y gallwn ni ymateb i hynny, ond rydym ni wedi dibynnu yn fawr iawn ar y trydydd sector i ddarparu'r lefelau sylfaenol hynny o gysylltiad â phobl, cyfleoedd i bobl gael sgyrsiau â bod dynol arall, i gysylltu pobl weithiau gydag ymdrechion gwirfoddol ehangach mewn ardaloedd lle gall pobl sydd wedi canfod bod y profiad hwn yn un mor anodd ar y lefel gymdeithasol honno ac y gellir dod o hyd i ffyrdd newydd a gwahanol o gael y lefel honno o gyswllt dynol o hyd. Ac mae rhagnodi cymdeithasol, fel y dywed yr Aelod, yn sicr yn rhan bwysig o'r ffordd y gellir darparu gwasanaethau gofal sylfaenol yn y dyfodol i bobl â'r mathau hynny o anghenion iechyd meddwl a lles lefel isel, fel y'u gelwir weithiau, yn y gymuned, drwy hwyluso mynediad at yr ystod ehangach honno o bosibiliadau sy'n bodoli eisoes yn y gymuned, ond lle gall eu cyflwyno drwy bresgripsiwn cymdeithasol weithiau chwalu'r rhwystrau y gall pobl eu teimlo rhwng eu hanghenion eu hunain a'r ffyrdd y gellid diwallu'r anghenion hynny yn y gymuned. A bydd mwy o bwyslais ar ragnodi cymdeithasol yn sicr yn rhan o ymateb Llywodraeth Cymru i effaith y coronafeirws yn y misoedd nesaf.

Cefnogi'r Economi
Supporting the Economy

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r economi ym Mhreseli Sir Benfro? OQ56626

2. What steps is the Welsh Government taking to support the economy in Preseli Pembrokeshire? OQ56626

Diolch yn fawr i Paul Davies am y cwestiwn. Llywydd, ymdrin yn effeithiol â bygythiad y coronafeirws yw’r prif ffordd rydym yn cefnogi’r economi ym Mhreseli Sir Benfro o hyd. Bydd hynny’n galluogi busnesau yn yr etholaeth i fanteisio ar yr holl fuddsoddiadau eraill y mae’r Llywodraeth hon yn eu gwneud i ddiogelu eu dyfodol.

Thank you very much to Paul Davies for the question. Dealing effectively with the threat of coronavirus remains the single greatest form of support to the economy of Preseli Pembrokeshire. That will allow businesses in the constituency to take advantage of all the other investments this Government makes in securing their future.

Brif Weinidog, o gofio bod cyfyngiadau yn parhau, mae'n bwysig eich bod chi fel Llywodraeth yn gwneud popeth o fewn eich gallu i gefnogi ein busnesau wrth symud ymlaen, ac i gefnogi economïau lleol. Nawr, mae busnesau teithio yn fy etholaeth i wedi cysylltu â fi oherwydd maen nhw'n dal i gael trafferth gydag effaith y pandemig ar eu gallu i wneud busnes, wrth gwrs. Dywedodd un busnes wrthyf fi, a dwi'n dyfynnu,

'Mae angen cymorth ariannol arnom i'n helpu drwodd i'r cyfnod nesaf. Mewn gwirionedd, rydym wedi cael sero incwm am y 15 mis diwethaf. Mae'n sefyllfa amhosibl ac anghynaladwy, ac mae'n bryd, ar lefel ranbarthol a chenedlaethol, i'r diwydiant teithio dderbyn pecyn cymorth pwyllog penodol.'

Brif Weinidog, beth yw'ch neges chi i'r busnes hwn ac, yn wir, i fusnesau teithio ledled Cymru? Ac a wnewch chi ymrwymo i ddarparu cefnogaeth i'r sector, er mwyn amddiffyn cynaliadwyedd y sector ar gyfer y dyfodol?

First Minister, bearing in mind that restrictions remain in place, it's important that you as a Government do everything within your power to support our businesses in moving forward, and to support local economies. Now, travel businesses in my constituency have contacted me because they are still having difficulties with the impact of the pandemic on their ability to do business. And one business told me, and I quote,

'We need financial support to help us through to the next phase. In reality, we've received zero income for the past 15 months. It's an impossible situation and it's unsustainable, and it's time, at a regional and a national level, for the travel industry to receive a targeted support package.'

First Minister, what's your message to this business and to travel companies across Wales? And will you commit to providing support to the sector in order to safeguard its sustainability for the future?

Diolch yn fawr i Paul Davies am y cwestiwn. A dwi'n cytuno bod argyfwng coronafeirws wedi cael effaith fawr ar fusnesau bach ym maes teithio, ac mae hynny'n mynd i barhau am y misoedd sydd i ddod. So, roedd y Gweinidog dros yr Economi wedi cyhoeddi pecyn o help ychwanegol i fusnesau sydd wedi gweld effaith o'r ffaith dydyn ni ddim yn gallu bwrw ymlaen i ailagor pethau fel roeddem ni'n bwriadu gwneud yn wreiddiol. Mae e'n dal i weithio gyda swyddogion i baratoi am fwy o gymorth i fusnesau, fel busnesau ym maes teithio, sydd ddim yn gallu ailagor o gwbl neu sydd ddim yn gallu ailagor yn llawn. Ac mae'r gwaith yna yn parhau, a bydd y Gweinidog yn dod i lawr y Senedd i esbonio sut rydym ni'n mynd i fwrw ymlaen i helpu i roi mwy o gymorth i fusnesau, fel busnesau teithio, fel mae Paul Davies wedi awgrymu'r prynhawn yma.

Thank you very much to Paul Davies for that question. I agree that the coronavirus crisis has had a major impact on small businesses in the travel industry, and that is going to continue over the coming months. So, the Minister for Economy has announced a package of additional support for business that have felt the impact of the fact that we can't continue with the reopening as we had originally intended. The Minister is still working with officials to prepare additional support for businesses, such as businesses in the travel industry, that can't reopen at all or that can't reopen fully. That work is ongoing, and the Minister will come to the Chamber to explain how we're going to provide additional support to businesses, such as travel businesses, as Paul Davies has suggested this afternoon. 

13:40

Paul Davies will know that businesses in Wales have received £400 million more in coronavirus support than they would have done had those same businesses been in England. That is what the Welsh Government has done to support the economy, both in Preseli Pembrokeshire and right across Wales. But, looking ahead, First Minister—I know that you talked about this in some detail last week—will you make sure that any consultation on a proposed tourism levy will take on board the views of local ratepayers in our tourist hotspots, as well as the brilliant businesses that served those visitors. Because they're the ones who bear the brunt of council budget constraints that pay for things like the toilets, rubbish collection and car parks, and I think it's only fair that they should be able to ask those who can afford to holiday in our beautiful region to pay just a little extra.  

Bydd Paul Davies yn gwybod bod busnesau yng Nghymru wedi cael £400 miliwn yn fwy mewn cymorth coronafeirws nag y bydden nhw wedi ei gael pe byddai'r un busnesau hynny wedi bod yn Lloegr. Dyna y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i gefnogi'r economi, ym Mhreseli Sir Benfro ac ym mhob cwr o Gymru. Ond, wrth edrych i'r dyfodol, Prif Weinidog—gwn eich bod wedi siarad am hyn yn eithaf manwl yr wythnos diwethaf—a wnewch chi sicrhau y bydd unrhyw ymgynghoriad ar ardoll dwristiaeth arfaethedig yn ystyried barn trethdalwyr lleol yn ein mannau sy'n boblogaidd ymhlith twristiaid, yn ogystal â'r busnesau gwych sy'n gwasanaethu'r ymwelwyr hynny. Gan mai nhw yw'r rhai sy'n ysgwyddo'r baich o gyfyngiadau cyllideb y cyngor sy'n talu am bethau fel y toiledau, gwasanaethau casglu sbwriel a meysydd parcio, ac rwy'n credu ei bod ond yn deg y dylen nhw allu gofyn i'r rhai sy'n gallu fforddio mynd ar wyliau yn ein rhanbarth hardd dalu ychydig yn ychwanegol.

Well, Llywydd, I thank Joyce Watson for both of those important points. And she is right, of course, that an enormous amount of help has already been provided to businesses here in Wales. In Pembrokeshire alone, nearly 7,000 grants have been paid out at many millions of pounds to go on supporting those companies and those businesses as we are committed to doing.

When it comes to the tourism levy, Llywydd, as I explained last week, the discussion we intend to have is one about a local power for local authorities to raise a levy where they choose to do so and think that would be right for their local circumstances. Where Joyce Watson is undoubtedly true is that the idea is a popular one amongst those indigenous populations who currently have to bear the full costs of all the services that are provided in their areas, even when those populations rise very considerably during a holiday season. And the purpose of a levy, were there to be a local authority that wished to use it, in my mind, is to make sure that visitors make a small contribution to the investment that is needed to keep the places that they visit thriving, and to have all those facilities—the car parks, the toilets and everything else that, if you visit somewhere, you hope to find. Making a small contribution to it seems to me to be an investment in the future success of those businesses and of those localities, and to do it in a way that is fair, where the costs involved are shared between people who live there permanently and people who are making a visit to those fantastic places we have here in Wales.  

Wel, Llywydd, diolchaf i Joyce Watson am y ddau bwynt pwysig yna. Ac mae hi'n iawn, wrth gwrs, bod llawer iawn o gymorth eisoes wedi ei ddarparu i fusnesau yma yng Nghymru. Yn sir Benfro yn unig, mae bron i 7,000 o grantiau wedi eu talu am swm o filiynau lawer o bunnoedd i barhau i gefnogi'r cwmnïau hynny a'r busnesau hynny fel yr ydym ni wedi ymrwymo i'w wneud.

O ran yr ardoll dwristiaeth, Llywydd, fel yr eglurais yr wythnos diwethaf, mae'r drafodaeth yr ydym yn bwriadu ei chael yn ymwneud â phŵer lleol i awdurdodau lleol godi ardoll pan fyddan nhw'n dewis gwneud hynny ac o'r farn y byddai hynny'n iawn i'w hamgylchiadau lleol. Yr hyn y mae Joyce Watson yn sicr yn dweud y gwir ynglŷn ag ef yw bod y syniad yn un poblogaidd ymhlith y poblogaethau brodorol hynny y mae'n rhaid iddyn nhw dalu costau llawn yr holl wasanaethau a ddarperir yn eu hardaloedd ar hyn o bryd, hyd yn oed pan fydd y poblogaethau hynny yn codi'n sylweddol iawn yn ystod y tymor gwyliau. A diben ardoll, pe byddai awdurdod lleol yn dymuno ei defnyddio, yn fy marn i, yw sicrhau bod ymwelwyr yn gwneud cyfraniad bach i'r buddsoddiad sydd ei angen i gadw'r lleoedd y maen nhw'n ymweld â nhw i ffynnu, ac i gael yr holl gyfleusterau hynny—y meysydd parcio, y toiledau a phopeth arall y byddech, pan eich bod yn ymweld â rhywle, yn gobeithio eu bod yno. Mae'n ymddangos i mi fod gwneud cyfraniad bach at hyn yn fuddsoddiad mewn llwyddiant y busnesau hynny a'r ardaloedd hynny yn y dyfodol, a'i wneud mewn ffordd sy'n deg, lle mae'r costau dan sylw yn cael eu rhannu rhwng pobl sy'n byw yno'n barhaol a phobl sy'n ymweld â'r lleoedd gwych hynny sydd gennym ni yma yng Nghymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies. 

Thank you, Presiding Officer. First Minister, yesterday I visited Tŷ Hafan in the Vale of Glamorgan—a wonderful facility that provides so much care and compassion for children with life-limiting conditions and their families as well. Tŷ Gobaith, obviously, does the same in north Wales. Do you recognise, as it's national Children's Hospice Week, the difference between a children's hospice and an adult hospice, and the level of funding that would be required for the hospice movement here in Wales? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ymwelais i â Tŷ Hafan ym Mro Morgannwg ddoe—cyfleuster gwych sy'n darparu cymaint o ofal a thynerwch i blant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd a'u teuluoedd hefyd. Mae Tŷ Gobaith, yn amlwg, yn gwneud yr un peth yn y gogledd. A ydych chi'n cydnabod, gan ei bod yn Wythnos Hosbis y Plant, y gwahaniaeth rhwng hosbis i blant a hosbis i oedolion, a lefel y cyllid y byddai ei angen ar gyfer y mudiad hosbisau yma yng Nghymru?

Wel, Llywydd, I too have had the privilege—and it is a privilege—in the past to visit both Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith, and to see for myself the astonishing work they do and the commitment of the people who work there. The formula that we use to provide the help that we do to the hospice sector in Wales is a formula that was put in place through the work of Baroness Ilora Finlay in her discussions with the sector. We keep that under review with the sector and talk to them all the time, but it is not a Welsh Government formula that we devise and we impose; it's a formula that we derive through the discussions with the sector and the many needs that it seeks to fulfil. 

Wel, Llywydd, rwyf innau hefyd wedi cael y fraint—ac mae hi'n fraint—yn y gorffennol o ymweld â Tŷ Hafan a Tŷ Gobaith, ac i weld drosof fy hun y gwaith syfrdanol y maen nhw'n ei wneud ac ymrwymiad y bobl sy'n gweithio yno. Mae'r fformiwla yr ydym ni'n ei defnyddio i ddarparu'r cymorth yr ydym yn ei roi i'r sector hosbisau yng Nghymru yn fformiwla a sefydlwyd drwy waith y Farwnes Ilora Finlay yn ei thrafodaethau gyda'r sector. Rydym yn adolygu hynny yn rheolaidd gyda'r sector ac yn siarad â hwy drwy'r amser, ond nid fformiwla gan Lywodraeth Cymru yw hon sy'n cael ei dyfeisio gennym ni a'i gosod gennym ni; mae'n fformiwla sy'n deillio o'r trafodaethau yr ydym yn eu cael gyda'r sector a'r anghenion niferus y mae'n ceisio eu diwallu.

13:45

Do you recognise, First Minister, that regrettably in Wales that formula only delivers 5 per cent of funding to children's hospices, whereas in England it's 21 per cent of funding and in Scotland it's 50 per cent of funding? Now, I'm not for a moment saying that the Welsh Government should step in and jump straight to 50 per cent, but do you believe that there's a journey required to level up that funding stream, especially coming out of COVID and the devastating impact that that's had on fundraising activities for charities? Because it cannot be equitable that such a formula delivers such an imbalance in funding for children's hospices here in Wales at 5 per cent, 21 per cent in England and 50 per cent in Scotland. So, will you commit the Government to reviewing this formula, so that a more equitable formula can be put in place to support the compassionate work that hospices in the children's sector do here in Wales?

A ydych chi'n cydnabod, Prif Weinidog, mai dim ond 5 y cant o gyllid y mae'r fformiwla honno yn ei ddarparu i hosbisau plant yng Nghymru yn anffodus, ond yn Lloegr mae'n 21 y cant o gyllid ac yn yr Alban mae'n 50 y cant o gyllid? Nawr, nid wyf i am eiliad yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru gamu i mewn a neidio'n syth i 50 y cant, ond a ydych chi'n credu bod angen taith i gynyddu'r ffrwd cyllid honno, yn enwedig wrth ddod allan o COVID a'r effaith ddinistriol y mae hynny wedi ei chael ar weithgareddau codi arian i elusennau? Oherwydd ni all fod yn deg bod fformiwla o'r fath yn darparu cymaint o anghydbwysedd o ran cyllid ar gyfer hosbisau plant yma yng Nghymru, sef 5 y cant, 21 y cant yn Lloegr a 50 y cant yn yr Alban. Felly, a wnewch chi ymrwymo'r Llywodraeth i adolygu'r fformiwla hon, er mwyn gallu rhoi fformiwla decach ar waith i gefnogi'r gwaith trugarog y mae hosbisau yn y sector plant yn ei wneud yma yng Nghymru?

Well, I certainly agree with Andrew R.T. Davies, Llywydd, about the important work that the third sector has carried out in Wales during the pandemic. It's been strongly supported by a specific fund that the Welsh Government has made available and which has been put to very good use by the third sector in responding to a whole range of needs, the loneliness needs that we heard about earlier this afternoon, and in the work that it does in the hospice movement as well.

The comparison that the leader of the opposition draws is not a like-for-like one because it doesn't take into account the other forms of support that are available in Wales that are not necessarily available elsewhere. But we remain in a constant dialogue with the sector about both the quantum of money that we are able to provide to it and the way that it is dispersed. It's a fiercely and quite properly voluntary sector, isn't it? It absolutely wants to make sure that it goes on doing all the things that it does to raise its own funds, to draw on the generosity of people in Wales. Agreeing a way of making sure the money that we are able to provide arrives in the right place, arrives in a way that recognises the significant differences between the different sorts of services, the different types of hospice that charities provide in Wales, is quite a complex one. It's why we were reliant on the excellent work that Baroness Finlay carried out in her discussions with the sector, and we continue to try and move forward with the sector in partnership in that way.

Wel, rwy'n sicr yn cytuno ag Andrew R.T. Davies, Llywydd, am y gwaith pwysig y mae'r trydydd sector wedi ei wneud yng Nghymru yn ystod y pandemig. Mae wedi cael cymorth cryf gan gronfa benodol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei darparu ac y mae'r trydydd sector wedi ei defnyddio yn effeithiol iawn wrth ymateb i ystod eang o anghenion, yr anghenion unigrwydd y clywsom amdanyn nhw yn gynharach y prynhawn yma, ac yn y gwaith y mae'n ei wneud yn y mudiad hosbisau hefyd.

Nid yw'r gymhariaeth y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei defnyddio yn un gyfatebol gan nad yw'n ystyried y mathau eraill o gymorth sydd ar gael yng Nghymru nad ydyn nhw ar gael o reidrwydd mewn mannau eraill. Ond rydym yn parhau i fod mewn deialog gyson â'r sector am y cwantwm o arian y gallwn ei ddarparu iddo a'r ffordd y caiff ei ddosbarthu. Mae'r sector yn ffyrnig i aros yn un gwirfoddol a hynny'n gwbl briodol, onid yw? Mae'n gwbl awyddus i sicrhau ei fod yn parhau i wneud yr holl bethau y mae'n eu gwneud i godi ei arian ei hun, i fanteisio ar haelioni pobl yng Nghymru. Mae cytuno ar ffordd o sicrhau bod yr arian y gallwn ni ei ddarparu yn cyrraedd y lle iawn, yn cyrraedd mewn ffordd sy'n cydnabod y gwahaniaethau sylweddol rhwng y gwahanol fathau o wasanaethau, y gwahanol fathau o hosbisau y mae elusennau yn eu darparu yng Nghymru, yn beth eithaf cymhleth. Dyna pam yr oeddem ni'n dibynnu ar y gwaith rhagorol a wnaeth y Farwnes Finlay yn ei thrafodaethau gyda'r sector, ac rydym yn parhau i geisio symud ymlaen gyda'r sector mewn partneriaeth yn y ffordd honno.

Regrettably, I didn't hear a commitment to have a review of that funding formula, although I do accept that it's a complex area and I do accept the point that you make, First Minister, about the fierceness with which the sector protects its charitable status, and rightly so because of the money it raises.

But if I could raise a separate matter with you and that's around the football that's due to take place in the last 16 of the UEFA European Football Championship on Saturday. Yesterday, the health Minister, in my mind rightly, pointed out the restrictions that are being put on international travel for fans to go over to Amsterdam. However, this morning the Danish Government have come out and said that their fans will be able to travel to Holland, to Amsterdam, to watch their team play, provided it's within a 12-hour window. Now, very often fans in the stadium are classed as the twelfth man, helping their team on to victory hopefully, as we all wish next Saturday. Given the change in circumstances for Danish fans, and as I understand it the level of infection is the same in Denmark as it is here in Wales, will you be making any representations to the Dutch authorities to allow Welsh fans to travel, should they meet the travel requirements that are placed on travelling fans to watch in-tournament matches? Because I do believe that the ground has now moved, given that both teams were on the same field yesterday when it came to fans' restrictions, but today the Danish Government have moved to allow their fans to travel within a 12-hour window for Saturday's match.

Yn anffodus, ni chlywais ymrwymiad i gael adolygiad o'r fformiwla cyllid honno, er fy mod i'n derbyn ei fod yn faes cymhleth ac rwyf i yn derbyn y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, Prif Weinidog, am ffyrnigrwydd y sector wrth ddiogelu ei statws elusennol, a hynny'n gwbl briodol oherwydd yr arian y mae'n ei godi.

Ond a gaf i godi mater ar wahân gyda chi a hynny ynghylch y bêl-droed sydd i fod i ddigwydd yn 16 olaf Pencampwriaeth Pêl-droed Ewropeaidd UEFA ddydd Sadwrn. Ddoe, tynnodd y Gweinidog iechyd, yn fy marn i, sylw yn briodol at y cyfyngiadau sy'n cael eu rhoi ar deithio rhyngwladol i gefnogwyr fynd draw i Amsterdam. Fodd bynnag, y bore yma mae Llywodraeth Denmarc wedi cyhoeddi y bydd eu cefnogwyr yn cael teithio i'r Iseldiroedd, i Amsterdam, i wylio eu tîm yn chwarae, ar yr amod ei fod o fewn cyfnod o 12 awr. Nawr, yn aml iawn mae cefnogwyr yn y stadiwm yn cael eu hystyried fel y deuddegfed dyn, gan sbarduno eu tîm ymlaen i fuddugoliaeth gobeithio, fel yr ydym ni i gyd yn dymuno ei weld ddydd Sadwrn nesaf. O ystyried y newid mewn amgylchiadau i gefnogwyr Denmarc, ac yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall mae lefel yr haint yr un fath yn Nenmarc ag ydyw yma yng Nghymru, a fyddwch chi'n cyflwyno unrhyw sylwadau i awdurdodau'r Iseldiroedd i ganiatáu i gefnogwyr Cymru deithio, os byddan nhw'n bodloni'r gofynion teithio sydd ar gefnogwyr sy'n teithio i wylio gemau mewn pencampwriaeth? Gan fy mod i'n credu bod y telerau wedi newid erbyn hyn, o gofio bod y ddau dîm ar yr un sefyllfa ddoe o ran cyfyngiadau ar gefnogwyr, ond heddiw mae Llywodraeth Denmarc wedi symud i ganiatáu i'w cefnogwyr deithio o fewn cyfnod o 12 awr ar gyfer y gêm ddydd Sadwrn.

Llywydd, well, first of all, of course, to congratulate the Welsh team on proceeding to the knock-out parts of the tournament and to wish them every success on Saturday when they face Denmark in Holland.

The advice of the Welsh Government has not changed, Llywydd. It's the same advice that the Football Association of Wales and, indeed, the Foreign, Commonwealth and Development Office have given to fans, that this is not the year to travel to watch Wales play abroad. I'm hugely grateful to those thousands of people who would dearly have loved to have been able to travel, and to have gone to support the Welsh team elsewhere, who have followed the advice that they have been given, which is that they are safer and the people that they care about are safer if they choose to stay in Wales and to support the team from here. We've seen, even in the last 24 hours, that there are players who have fallen ill as a result of coronavirus and won't be able to take part in the next stage of the tournament, and while we are in the position that we are in in Wales, with the delta variant rising and the vulnerabilities that that causes us, the advice of the Welsh Government has not changed. It remains aligned with the advice that comes from elsewhere; our advice is, 'Don't travel, enjoy the tournament, support your team from Wales.'

Llywydd, wel, yn gyntaf, wrth gwrs, llongyfarchiadau i dîm Cymru ar lwyddo i fynd ymlaen i gamau nesaf y bencampwriaeth a dymunaf bob llwyddiant iddyn nhw ddydd Sadwrn pan fyddan nhw'n wynebu Denmarc yn yr Iseldiroedd.

Nid yw cyngor Llywodraeth Cymru wedi newid, Llywydd. Yr un yw'r cyngor y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru ac, yn wir, y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu wedi ei roi i gefnogwyr, sef nad hon yw'r flwyddyn i deithio i wylio Cymru yn chwarae dramor. Rwy'n hynod ddiolchgar i'r miloedd hynny o bobl a fyddai wedi bod wrth eu boddau yn cael teithio a mynd i gefnogi tîm Cymru mewn mannau eraill, sydd wedi dilyn y cyngor a roddwyd iddyn nhw, sef eu bod nhw yn fwy diogel a bod y bobl sy'n agos at eu calonnau yn fwy diogel os ydyn nhw'n dewis aros yng Nghymru a chefnogi'r tîm o'r fan hyn. Rydym wedi gweld, hyd yn oed yn ystod y 24 awr diwethaf, bod chwaraewyr sydd wedi mynd yn sâl o ganlyniad i coronafeirws ac na fyddan nhw'n gallu cymryd rhan yng ngham nesaf y bencampwriaeth, ac wrth i ni barhau yn y sefyllfa yr ydym ni ynddi yng Nghymru, gyda'r amrywiolyn delta yn cynyddu pha mor agored i niwed y mae hynny'n ein gwneud ni, nid yw cyngor Llywodraeth Cymru wedi newid. Mae'n parhau i gyd-fynd â'r cyngor a ddaw o fannau eraill; ein cyngor yw, 'Peidiwch â theithio, mwynhewch y bencampwriaeth, cefnogwch eich tîm o Gymru.'

13:50

Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Brif Weinidog, rhyw flwyddyn yn ôl, mi oeddech chi'n cyhoeddi bod ysgolion am gael ailagor eto ar ôl cyfnod clo hirfaith, ond rydyn ni'n gwybod, wrth gwrs, gymaint mae teimlo'n ynysig, bod ar wahân o'u ffrindiau wedi cael effaith drom ar lesiant ac iechyd meddwl pobl ifanc. Rŵan, drwy gydol y pandemig, dydy'r gyfran o bobl ifanc sy'n aros dros bedair wythnos am apwyntiad ar ôl cael referral i dîm gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed arbenigol erioed wedi disgyn dan chwarter. Ydy hynny'n ddigon da?

Thank you very much, Llywydd. First Minister, around a year ago, you were announcing that schools were to reopen again after a long lockdown, but, of course, we know how much feeling isolated, being separated from friends has had a heavy impact on the well-being and mental health of young people. Now, throughout the pandemic, the proportion of young people waiting over four weeks for an appointment after a referral to specialist child and adolescent mental health services hasn't fallen below a quarter. Is that good enough?

Wel, i ddechrau, dwi'n cydnabod, wrth gwrs, yr effaith mae coronafeirws wedi'i gael ar iechyd meddwl a lles pobl ifanc. Bob tro dwi'n cwrdd â phobl ifanc, trwy'r Senedd Ieuenctid, er enghraifft, mae hwnna'n rhywbeth maen nhw'n codi bob tro rydym ni'n siarad â nhw. Ar y cyfan, dydyn nhw ddim yn siarad am wasanaethau arbennig fel CAMHS, maen nhw'n siarad am bethau maen nhw eisiau eu gweld yn yr ysgol, yn y gymuned, pethau maen nhw'n gallu eu cael yn gyflym a'u cael pan ydyn nhw'n treial delio â'r problemau pob dydd o dyfu lan mewn cyfnod mor ansicr.

Gyda CAMHS, wrth gwrs, maen nhw, fel pob adran arall yn y maes iechyd, yn treial ymdopi ag effaith coronafeirws arnyn nhw hefyd. Dydyn nhw ddim yn gallu gweld pobl yn yr un ffordd roedden nhw'n gallu gwneud cyn y coronafeirws, ac maen nhw'n gweithio'n galed i dreial i fod yn hyblyg, treial i fod yn greadigol, i ffeindio ffordd i roi'r cymorth arbennig i'r bobl ifanc sy'n cwympo mor dost mae'n rhaid iddyn nhw gael gwasanaeth arbennig fel yna.

Well, first of all, I do recognise the impact that coronavirus has had on the health and well-being of young people. Every time I meet young people, through the Youth Parliament, for example, that is an issue that they raise with me. Generally speaking, they aren't talking about specialist services such as CAMHS, they are talking about things that they want to see in schools and in communities, things that they can access quickly and access when they are trying to deal with those day-to-day problems of growing up in such an uncertain time.

Now, with reference to CAMHS, of course, they, like every other department within the health service, are trying to deal with the impact of coronavirus on them. They can't see people in the way they did prior to coronavirus, and they are working hard to try and be flexible and creative to find ways of providing that specialist support to those young people who become so unwell that they need that specialist service.

Mae yna, wrth gwrs, straen ar wasanaethau arbenigol CAMHS yn ystod y pandemig, ond nid problem newydd ydy hon. Mae ffigurau sydd newydd gael eu cyhoeddi yn dangos ym mis Awst 2019 fod bron hanner y rheini oedd yn cael referral ar gyfer gwasanaethau arbenigol CAMHS yn aros dros bedair wythnos. Dwi'n meddwl yng Nghaerdydd a'r Fro, mi oedd yn 85 y cant. Ond lle mae'r ymateb i hynny? Rydyn ni'n gweld cynnydd a chyflymu yn y broses frechu rŵan, mewn ymateb i'r amrywiolyn delta. Rydyn ni'n gweld rhaglenni dal i fyny yn cael eu cyflwyno mewn addysg, ond pan fo'n dod at broblemau iechyd meddwl dwys, dydw i ddim yn gweld yr un difrifoldeb. Rŵan, fel Gweinidog iechyd nôl yn 2015, mi ddywedasoch chi ei bod hi yn bwysig bod y bobl iawn yn cael eu trin ar yr amser iawn, ond pam, pan fo hi'n dod at iechyd meddwl pobl ifanc, nad ydy hynny'n digwydd hyd yn oed rŵan, chwe mlynedd yn ddiweddarach?

There is, of course, pressure on specialist CAMHS services during the pandemic, but this isn't a new problem. Figures that have just been published demonstrate that in August 2019 almost half of those that received a referral for specialist CAMHS services were waiting over four weeks. I think in Cardiff and Vale it was 85 per cent. But where is the response to that? We see an increase and progress in the vaccination process, as a result of the delta variant. We see catch-up programmes being introduced in terms of education, but when it comes to mental health problems, serious problems, I don't see the same seriousness in the response. Now, as the health Minister in 2015, you said that it was important that the right people received treatment at the right time, but why, when it comes to mental health amongst young people, isn't that happening, even now, six years later?

I do think, Llywydd, that the Member doesn't give proper credit to the advances that were made in the CAMHS service in the two years prior to the onset of the coronavirus pandemic, because the figures did improve, and they improved significantly across Wales. The service was on a path of real improvement. I've answered many questions on the floor of this Senedd, from the time I was health Minister, and it's always been my view that what you need for young people is a range of services so that not everybody ends up being referred to the CAMHS service as the first step in getting help with a mental health issue. Part of the problem with the CAMHS service has been that a very large number of people who are referred to it turn out not to be suitable candidates for that service. All of those young people have got to be assessed, all of those young people then get into the queue in front of other people for whom that service genuinely is the response that is necessary.

What we have to do is to draw the people who are referred to CAMHS when they should and could be very properly provided for by a school counselling service, or sometimes even by people who are equipped with first aid mental health knowledge and understanding in universal services like the youth service, to be able to help those young people who need help of that sort—the help, as I said, Llywydd, that when you talk to young people themselves, that is the help that they most often raise with you: things that are easily available, close to hand, part of the normal run of things with which they are engaged. And then the people who need a CAMHS service will be able to get to that service more quickly. The service was well on that journey. It is inevitably disrupted by coronavirus. And, as I said, the service is working very hard to try and find creative ways in which it can go on providing a timely service for those young people who need it, despite the limitations on the extent to which they are able to do that in more conventional face-to-face ways.

Rwyf i yn credu, Llywydd, nad yw'r Aelod yn rhoi clod priodol i'r datblygiadau a wnaed yn y gwasanaeth CAMHS yn y ddwy flynedd cyn dechrau'r pandemig coronafeirws, oherwydd fe wnaeth y ffigurau wella, ac fe wnaethon nhw wella'n sylweddol ledled Cymru. Roedd y gwasanaeth ar lwybr o welliant gwirioneddol. Rwyf i wedi ateb llawer o gwestiynau ar lawr y Senedd hon, o'r adeg pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, a fy marn i erioed yw mai'r hyn sydd ei angen arnoch ar gyfer pobl ifanc yw amrywiaeth o wasanaethau fel nad yw pawb yn cael eu cyfeirio i'r gwasanaeth CAMHS fel y cam cyntaf tuag at gael cymorth gyda phroblem iechyd meddwl. Rhan o'r broblem gyda'r gwasanaeth CAMHS yw bod llawer iawn o bobl sy'n cael eu cyfeirio i'r gwasanaeth yn ymgeiswyr anaddas ar gyfer y gwasanaeth hwnnw yn y pen draw. Mae'n rhaid asesu'r holl bobl ifanc hynny, yna mae'r holl bobl ifanc hynny yn mynd i mewn i'r ciw o flaen pobl eraill y mae'r gwasanaeth hwnnw yn wirioneddol yr ymateb angenrheidiol iddyn nhw.

Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw tynnu'r bobl sy'n cael eu hatgyfeirio i CAMHS pan ddylen nhw ac y gallen nhw gael darpariaeth briodol iawn gan wasanaeth cwnsela mewn ysgolion, neu weithiau hyd yn oed gan bobl sydd â gwybodaeth a dealltwriaeth o gymorth cyntaf iechyd meddwl mewn gwasanaethau cyffredinol fel y gwasanaeth ieuenctid, i allu helpu'r bobl ifanc hynny y mae angen cymorth o'r math hwnnw arnynt—y cymorth, fel y dywedais, Llywydd, pan eich bod chi'n siarad â phobl ifanc eu hunain, dyna'r cymorth y maen nhw'n ei godi gyda chi gan amlaf: pethau sydd ar gael yn rhwydd, wrth law, yn rhan o drefn arferol pethau y maen nhw'n ymwneud â nhw. Ac yna bydd y bobl y mae angen gwasanaeth CAMHS arnyn nhw yn gallu cyrraedd y gwasanaeth hwnnw yn gyflymach. Roedd y gwasanaeth ymhell ar y daith honno. Mae'n anochel bod coronafeirws yn tarfu arno. Ac, fel y dywedais i, mae'r gwasanaeth yn gweithio'n galed iawn i geisio dod o hyd i ffyrdd creadigol o allu parhau i ddarparu gwasanaeth amserol i'r bobl ifanc hynny sydd ei angen, er gwaethaf y cyfyngiadau ar y graddau y gallan nhw wneud hynny mewn ffyrdd wyneb yn wyneb mwy confensiynol.

13:55

And of course we need to refer people to the right kind of support, but we can't play down the importance of specialist CAMHS services either. And there was an increase in referrals in the first four months of this year compared to last year. But the Senedd's Children, Young People and Education Committee did a lot of work on the impact of the pandemic, and in particular highlighted this problem of the missing middle—the significant number of children and young people who need mental health advice and support but who may not need acute or specialist services. So, I agree with the First Minister on that. 

You'll know that Plaid Cymru has put forward proposals for a network of walk-in centres across Wales, offering free and confidential mental health advice and support for young people. Now, First Minister, do you agree that such a network really could—now, in particular, after the pandemic, perhaps—offer a lifeline to the thousands of young people currently caught in that missing middle? And if so, would you and your officials meet with me to discuss pursuing that proposal further?

Ac wrth gwrs, mae angen i ni gyfeirio pobl at y math iawn o gymorth, ond allwn ni ddim bychanu pwysigrwydd gwasanaethau arbenigol CAMHS ychwaith. Ac fe fu cynnydd yn nifer yr atgyfeiriadau yn ystod pedwar mis cyntaf eleni o'i gymharu â'r llynedd. Ond fe wnaeth Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd lawer o waith ar effaith y pandemig, a thynnodd sylw yn benodol at y broblem hon o'r canol coll—y nifer sylweddol o blant a phobl ifanc y mae angen cyngor a chymorth iechyd meddwl arnyn nhw ond nad oes angen gwasanaethau acíwt neu arbenigol arnyn nhw o bosibl. Felly, cytunaf â'r Prif Weinidog ar hynny.

Byddwch chi'n gwybod bod Plaid Cymru wedi cyflwyno cynigion ar gyfer rhwydwaith o ganolfannau galw heibio ledled Cymru, a fydd yn cynnig cyngor a chymorth iechyd meddwl cyfrinachol rhad ac am ddim i bobl ifanc. Nawr, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno y gallai rhwydwaith o'r fath—yn awr, yn arbennig, ar ôl y pandemig, efallai—gynnig achubiaeth i'r miloedd o bobl ifanc sydd wedi eu dal yn y canol coll hwnnw ar hyn o bryd? Ac os felly, a fyddech chi a'ch swyddogion yn cyfarfod â mi i drafod mynd ar drywydd y cynnig hwnnw ymhellach?

Well, Llywydd, I'm glad to hear that referrals have recovered. That's good news, and it's part of the general recovery of referrals to health services in Wales in the first months of this year, compared to the immediate post-crisis period in March and April of last year. Of course I am very happy to arrange a meeting to talk about whether that idea would be a contribution to the range of services that we currently provide. There are walk-in services for young people already in a number of different ways, some through the third sector, some through the counselling service that we have in schools. So, we would need to be confident that we were not duplicating something that was already there or undermining a service that was already succeeding in providing help to young people. But to explore the idea and to see what might be made of it, then of course I'm very happy to make sure that such a meeting is arranged.

Wel, Llywydd, rwy'n falch o glywed bod atgyfeiriadau wedi gwella. Mae hynny'n newyddion da, ac mae'n rhan o adferiad cyffredinol atgyfeiriadau i wasanaethau iechyd yng Nghymru yn ystod misoedd cyntaf eleni, o'i gymharu â'r cyfnod yn syth ar ôl yr argyfwng ym mis Mawrth a mis Ebrill y llynedd. Wrth gwrs fy mod i'n hapus iawn i drefnu cyfarfod i siarad ynghylch pa un a fyddai'r syniad hwnnw yn gyfraniad i'r ystod o wasanaethau yr ydym ni'n eu darparu ar hyn o bryd. Mae gwasanaethau galw heibio ar gael i bobl ifanc eisoes mewn nifer o wahanol ffyrdd, rhai drwy'r trydydd sector, rhai drwy'r gwasanaeth cwnsela sydd gennym ni mewn ysgolion. Felly, byddai angen i ni fod yn ffyddiog nad oeddem yn dyblygu rhywbeth a oedd eisoes ar gael nac yn tanseilio gwasanaeth a oedd eisoes yn llwyddo i ddarparu cymorth i bobl ifanc. Ond i archwilio'r syniad ac i weld beth y gellid ei wneud ohono, yna wrth gwrs rwy'n hapus iawn i wneud yn siŵr bod cyfarfod o'r fath yn cael ei drefnu.

Cynllun Dychwelyd Ernes ar gyfer Cynwysyddion Diodydd
A Deposit-return Scheme for Drink Containers

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyflwyno cynllun dychwelyd ernes ar gyfer cynwysyddion diodydd yng Nghymru? OQ56625

3. Will the First Minister make a statement on the introduction of a deposit-return scheme for drink containers in Wales? OQ56625

I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh Government is committed to bringing forward a deposit-return scheme for drink containers, and our preferred model was set out in the recent consultation. Alongside the work to review the consultation responses, a trial is currently under way in Conwy to pilot the digital delivery of a deposit-return scheme.  

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes ar gyfer cynwysyddion diodydd, a chafodd y model a ffefrir gennym ei nodi yn yr ymgynghoriad diweddar. Ochr yn ochr â'r gwaith o adolygu'r ymatebion i'r ymgynghoriad, mae treial ar y gweill yng Nghonwy ar hyn o bryd i arbrofi â chyflwyno  cynllun dychwelyd ernes yn ddigidol.

Thank you. You'll be aware that, last November, I brought forward a legislative proposal for a Bill that would make provisions to introduce a deposit-return scheme and to reduce waste in Wales, and a majority of 34 Members backed my proposal. Now, whilst you abstained, the vote did go in favour of this legislative proposal and, as you can imagine, I'm really keen to ensure that we do not lose that momentum gained, especially at the start of a new—and it being the sixth—Senedd term. I was therefore somewhat disappointed, First Minister, that with such a worthwhile and proven piece of legislation forthcoming, there is no clear commitment in your programme for government, introduced last week, to develop a DRS.

You quite rightly mentioned that Conwy County Borough Council is working with Welsh Government, Polytag Ltd and WRAP to trial the new DRS. The intention is for interviews with residents and recycling crews after the trial to provide more information on how the scheme could be used across Wales. Should the trial go well in Conwy—as in the Wirral, where 91 per cent of tagged packaging was successfully recycled—by when would you expect to have an all-Wales DRS in place that is aligned to and interoperable with other systems across the UK? Thank you. Diolch.

Diolch. Byddwch chi'n ymwybodol fy mod i, fis Tachwedd diwethaf, wedi cyflwyno cynnig deddfwriaethol ar gyfer Bil a fyddai'n gwneud darpariaethau i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes ac i leihau gwastraff yng Nghymru, a bod mwyafrif o 34 o Aelodau wedi cefnogi fy nghynnig. Nawr, er i chi ymatal, fe aeth y bleidlais o blaid y cynnig deddfwriaethol hwn ac, fel y gallwch chi ddychmygu, rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad ydym ni'n colli'r momentwm hwnnw a gafwyd, yn enwedig ar ddechrau tymor Senedd newydd—a hwnnw'n chweched tymor y Senedd. Roeddwn i wedi fy siomi braidd felly, Prif Weinidog, gan fod darn mor werth chweil ac sydd wedi ei brofi o ddeddfwriaeth ar ddod, nad oes ymrwymiad clir yn eich rhaglen lywodraethu, a gyflwynwyd yr wythnos diwethaf, i ddatblygu cynllun dychwelyd ernes.

Fe wnaethoch chi sôn yn gwbl briodol fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, Polytag Ltd a WRAP i dreialu'r cynllun dychwelyd ernes newydd. Y bwriad yw cynnal cyfweliadau â thrigolion a chriwiau ailgylchu ar ôl y treial i roi mwy o wybodaeth am sut y gellid defnyddio'r cynllun ledled Cymru. Os bydd y treial yn llwyddiannus yng Nghonwy—fel yn y Wirral, lle cafodd 91 y cant o ddeunydd pacio wedi'i dagio ei ailgylchu'n llwyddiannus—erbyn pryd y byddech chi'n disgwyl y bydd cynllun dychwelyd ernes ar waith i Gymru gyfan sy'n cyd-fynd â systemau eraill ledled y DU ac yn gweithio'n ymarferol â nhw? Diolch.

14:00

I thank the Member very much for that question and for highlighting the pilot that is going on in around 500 homes in her own constituency, which is going to make a genuine contribution to our understanding of how a DRS could be taken forward. Ministers always abstain, Llywydd, on backbench legislature; that's the convention that we have. But I'm pleased to be able to say to the Member that we hope to secure powers for a deposit-return scheme for Wales through the UK Environment Bill. The latest information we have is that that is expected to complete its parliamentary passage in time to get Royal Assent in the autumn. We will then have the powers that we need to bring forward our regulations, and we expect to lay those in the autumn as well.

Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y cwestiwn yna ac am dynnu sylw at y cynllun treialu sy'n digwydd mewn tua 500 o gartrefi yn ei hetholaeth hi ei hun, a fydd yn gwneud cyfraniad gwirioneddol i'n dealltwriaeth o sut y gellid bwrw ymlaen â'r cynllun dychwelyd ernes. Mae Gweinidogion bob amser yn ymatal, Llywydd, ar ddeddfwrfa'r meinciau cefn; dyna'r confensiwn sydd gennym ni. Ond rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod ein bod ni'n gobeithio sicrhau pwerau ar gyfer cynllun dychwelyd ernes i Gymru drwy Fil Amgylchedd y DU. Yr wybodaeth ddiweddaraf sydd gennym ni yw bod disgwyl i hwnnw gwblhau ei daith seneddol mewn pryd i gael Cydsyniad Brenhinol yn yr hydref. Wedyn bydd gennym ni'r pwerau sydd eu hangen arnom i gyflwyno ein rheoliadau, ac rydym yn disgwyl gosod y rheini yn yr hydref hefyd.

Can I welcome the response given by the First Minister? I think this is something that many people across the Chamber are very much in favour of. On Friday, I met with pupils from Glyncollen school online, who were unanimously in favour of a deposit-return scheme. I told them about the old Corona pop scheme, which I mention fairly regularly here. Does the First Minister agree that the Welsh Government doing it is massively positive, but an all-UK programme would be much better? It would make it easier for firms to make sure that they can be bought in Chester and taken back in Wrexham, making it much easier for the scheme to work. Yes, I think we all would like a Welsh scheme, but an all-Britain scheme would be so much better.

A gaf i groesawu'r ymateb a roddwyd gan y Prif Weinidog? Rwy'n credu bod hwn yn rhywbeth y mae llawer o bobl ar draws y Siambr yn ei gefnogi yn fawr iawn. Ddydd Gwener, cwrddais â disgyblion o ysgol Glyncollen ar-lein, a oedd yn unfrydol o blaid cynllun dychwelyd ernes. Soniais wrthyn nhw am hen gynllun pop Corona, yr wyf i'n sôn amdano yn y lle hwn yn weddol reolaidd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno ei bod yn gadarnhaol iawn bod Llywodraeth Cymru yn gwneud hyn, ond y byddai rhaglen ar gyfer y DU gyfan yn well o lawer? Byddai'n ei gwneud yn haws i gwmnïau sicrhau y gellir eu prynu yng Nghaer a'u dychwelyd yn Wrecsam, gan ei gwneud yn llawer haws i'r cynllun weithio. Yn wir, rwy'n credu y byddai bob un ohonom yn dymuno cael cynllun i Gymru, ond byddai cynllun i Brydain gyfan gymaint yn well.

I thank Mike Hedges for that. The tradition in Glyncollen school of campaigning on these matters is a very real one. I remember a question on the floor of the Senedd here about the work that pupils in the school were doing to make sure that milk was supplied to the school in a reusable format, rather than in cartons that were thrown away. So, many congratulations for their continued interest in it. Had they been brought up in Carmarthen rather than Swansea, Llywydd, they would have been drinking Tovali Special rather than Corona pop. But the general point that Mike Hedges raised—and I think it was an echo of something that Janet Finch-Saunders said—is that we would like to see a UK scheme, because we think that that will work better for people here in Wales. It's easier for consumers, of course—a long and porous border, people shopping and living on both sides of it, an influx of people into Wales, during the summer months particularly. We want people to have a single system that they can easily understand. There is a fraud possibility if you have different systems on either side of the border, and a single system would help to eliminate that. And it would have lower implementation costs for businesses as well. For all of those reasons, we hope that the UK Government, who, a bit to our surprise and slightly at the last minute, put into their consultation, instead of the all-in scheme that we would like to see, an on-the-go scheme—Scotland are already committed to an all-in scheme; that is definitely our preference. We hope the UK Government will settle for that as well, as we originally believed would be the case, and then we will be able to have the UK-wide arrangements that Mike Hedges I think quite rightly advocates.

Diolch i Mike Hedges am hynna. Mae'r traddodiad yn ysgol Glyncollen o ymgyrchu ar y materion hyn yn un real iawn. Rwy'n cofio cwestiwn ar lawr y Senedd hon am y gwaith yr oedd disgyblion yr ysgol yn ei wneud i sicrhau bod llaeth yn cael ei gyflenwi i'r ysgol mewn fformat y gellir ei ailddefnyddio, yn hytrach nag mewn cartonau a fyddai'n cael eu taflu i ffwrdd. Felly, llongyfarchiadau mawr am eu diddordeb parhaus yn hyn. Pe bydden nhw wedi eu magu yng Nghaerfyrddin yn hytrach nag Abertawe, Llywydd, bydden nhw wedi bod yn yfed Tovali Special ac nid pop Corona. Ond y pwynt cyffredinol a gododd Mike Hedges—ac rwy'n credu ei fod yn adleisio rhywbeth a ddywedodd Janet Finch-Saunders—yw yr hoffem ni weld cynllun ar gyfer y DU, gan ein bod ni'n credu y bydd hynny'n gweithio'n well i bobl yma yng Nghymru. Mae'n haws i ddefnyddwyr, wrth gwrs—ffin hir ac agored, pobl yn siopa ac yn byw ar y ddwy ochr iddi, mewnlifiad pobl i Gymru, yn ystod misoedd yr haf yn arbennig. Rydym ni'n awyddus i bobl gael un system y gallan nhw ei deall yn rhwydd. Mae yna bosibilrwydd o dwyll os bydd gennych chi systemau gwahanol ar y ddwy ochr o'r ffin, a byddai un system yn helpu i ddileu hynny. A byddai'n golygu costau gweithredu is i fusnesau hefyd. Am yr holl resymau hynny, rydym ni'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU, sydd, er syndod i ni a braidd ar y funud olaf, wedi cynnwys cynllun wrth fynd yn ei hymgynghoriad, yn hytrach na'r cynllun cynhwysfawr yr hoffem ni ei weld—mae'r Alban eisoes wedi ymrwymo i gynllun cynhwysfawr; dyna yn sicr yw ein dewis ninnau. Rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn cytuno ar hynny hefyd, fel yr oeddem ni'n credu yn wreiddiol y byddai'n digwydd, ac yna byddwn yn gallu cael y trefniadau ar gyfer y DU gyfan y mae Mike Hedges yn eu hyrwyddo a hynny yn gwbl briodol yn fy marn i.

Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Gogledd Cymru
Economic Priorities for North Wales

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Gogledd Cymru? OQ56666

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government’s economic priorities for North Wales? OQ56666

Our economic priorities for all parts of Wales, including those, of course, for north Wales, are as set out in our newly published programme for government.

Mae ein blaenoriaethau economaidd ar gyfer pob rhan o Gymru, gan gynnwys y rhai hynny, wrth gwrs, ar gyfer y gogledd, fel y'u nodir yn ein rhaglen lywodraethu sydd newydd ei chyhoeddi.

14:05

Thank you for your response, First Minister. You will know that one of the biggest employers in north Wales is the tourism sector, which supports around 46,000 jobs and in usual times generates over £3.5 billion annually to the local economy. However, as you touched on earlier, we're aware of your plans to explore a tourism tax on visitors holidaying in Wales. The Wales Tourism Alliance has said that this would make the industry less competitive and make Wales seem more expensive. Would you agree with me that, rather than time, energy and resources being spent on seeking to introduce a tax that has been rejected by the experts in the field, now should be the time to support the sector to bounce back from the pandemic?

Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod mai un o'r cyflogwyr mwyaf yn y gogledd yw'r sector twristiaeth, sy'n cefnogi tua 46,000 o swyddi ac mewn amseroedd arferol yn cynhyrchu dros £3.5 biliwn bob blwyddyn i'r economi leol. Fodd bynnag, fel y gwnaethoch ei grybwyll yn gynharach, rydym ni'n ymwybodol o'ch cynlluniau i archwilio treth dwristiaeth ar ymwelwyr sy'n dod i Gymru ar wyliau. Mae Cynghrair Twristiaeth Cymru wedi dweud y byddai hyn yn gwneud y diwydiant yn llai cystadleuol ac yn gwneud i Gymru ymddangos yn ddrutach. A fyddech chi'n cytuno â mi, yn hytrach na threulio amser, egni ac adnoddau ar geisio cyflwyno treth sydd wedi ei gwrthod gan yr arbenigwyr yn y maes, mai nawr yw'r amser i gefnogi'r sector i adfer o'r pandemig?

Now is the time for the Government that was elected by the people of Wales to fulfil the manifesto on which we were elected. The proposal to explore a tourism tax was absolutely and explicitly there in our manifesto and discussed during the election campaign. The people of Wales made their decision; they will get the party that they voted for and the proposals that we put in front of them. 

Nawr yw'r amser i'r Llywodraeth a etholwyd gan bobl Cymru gyflawni'r maniffesto y cawsom ein hethol arno. Roedd y cynnig i archwilio treth dwristiaeth yno yn llwyr ac yn bendant yn ein maniffesto ac fe'i trafodwyd yn ystod ymgyrch yr etholiad. Fe wnaeth pobl Cymru eu penderfyniad; byddan nhw yn cael y blaid y gwnaethon nhw bleidleisio drosti a'r cynigion y gwnaethom ni roi ger eu bron.

First Minister, the hard work of successive Labour Governments has led to the employment rate in north Wales reaching a record high, and we now have a record number of businesses in existence in north Wales. But of course, cross-border collaboration has been instrumental in driving the success story of the north Wales economy, and there are particularly strong ties in key sectors such as green energy and advanced manufacturing, and, indeed, life sciences. First Minister, would you agree with me that working together with our cross-border comrades makes us stronger, and it is absolutely necessary in order to avoid competition and to enhance cross-border transportation, too?

Prif Weinidog, mae gwaith caled Llywodraethau Llafur olynol wedi arwain at y gyfradd gyflogaeth yn y gogledd yn cyrraedd y lefel uchaf erioed, ac erbyn hyn mae gennym y nifer uchaf erioed o fusnesau yn bodoli yn y gogledd. Ond wrth gwrs, mae cydweithio trawsffiniol wedi bod yn allweddol wrth ysgogi llwyddiant economi'r gogledd, ac mae cysylltiadau arbennig o gryf mewn sectorau allweddol fel ynni gwyrdd a gweithgynhyrchu uwch, ac, yn wir, gwyddorau bywyd. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi fod cydweithio â'n cymheiriaid trawsffiniol yn ein gwneud yn gryfach, a'i fod yn gwbl angenrheidiol er mwyn osgoi cystadleuaeth a gwella cludiant trawsffiniol hefyd?

I thank Ken Skates for that, and for drawing attention to the strengths of the economy in north Wales, with its record high levels of employment, and with, as Members will have seen, the direct inward investment figures published today showing the ongoing strength of the economy in that part of Wales. I was very pleased recently to meet with very senior members of the board of Airbus, who came to tell me of their plans to go on investing in north Wales as that aviation sector recovers, and how determined they are that the very skilled and committed workforce they have in that part of Wales will go on being part of that global company's future. 

The Member himself, Llywydd, when he was the Minister for the economy, was a great champion of working with others to make sure that the economy in the north-east of Wales particularly is part of that wider ecology and economy. There's the Mersey Dee Alliance, which I know he championed—our colleague Vaughan Gething has attended a meeting today for the launch of a series of ideas for an economic and fiscal stimulus across the Mersey Dee area—the Offshore Energy Alliance, the possibilities for a cross-border carbon capture and storage economy in the hydrogen field, where we have investments in Ynys Môn and in Flintshire, and—and I know that this was an area where the Member particularly championed things—a metro programme in which we persuade the UK Government to make the necessary investments that they have to make in the road and the rail infrastructure to make sure that the economy of north Wales can go on thriving. 

Diolchaf i Ken Skates am hynna, ac am dynnu sylw at gryfderau'r economi yn y gogledd, gyda'i lefelau cyflogaeth uchaf erioed, ac fel y bydd yr Aelodau wedi ei weld, gyda'r ffigurau mewnfuddsoddi uniongyrchol a gyhoeddwyd heddiw yn dangos cryfder parhaus yr economi yn y rhan honno o Gymru. Roeddwn i'n falch iawn yn ddiweddar o gyfarfod ag uwch aelodau bwrdd Airbus, a ddaeth i ddweud wrthyf am eu cynlluniau i barhau i fuddsoddi yn y gogledd wrth i'r sector hedfan hwnnw adfer, a pha mor benderfynol yr ydyn nhw y bydd y gweithlu medrus ac ymroddedig iawn sydd ganddyn nhw yn y rhan honno o Gymru yn parhau i fod yn rhan o ddyfodol y cwmni byd-eang hwnnw.

Roedd yr Aelod ei hun, Llywydd, pan oedd yn Weinidog yr economi, yn hyrwyddwr mawr dros weithio gydag eraill i sicrhau bod yr economi yn y gogledd-ddwyrain yn arbennig yn rhan o'r ecoleg a'r economi ehangach honno. Mae Cynghrair Mersi Dyfrdwy, y gwn ei fod wedi ei hyrwyddo—mae ein cyd-Aelod Vaughan Gething wedi bod i gyfarfod heddiw ar gyfer lansio cyfres o syniadau ar gyfer ysgogiad economaidd ac ariannol ar draws ardal Mersi Dyfrdwy—y Gynghrair Ynni ar y Môr, y posibiliadau ar gyfer economi dal a storio carbon drawsffiniol ym maes hydrogen, lle mae gennym ni fuddsoddiadau yn Ynys Môn ac yn sir y Fflint, a—ac rwy'n gwybod bod hwn yn faes yr oedd yr Aelod yn ei hyrwyddo yn arbennig—rhaglen metro lle'r ydym yn perswadio Llywodraeth y DU i wneud y buddsoddiadau angenrheidiol y mae'n rhaid iddyn nhw eu gwneud yn y seilwaith ffyrdd a rheilffyrdd i sicrhau y gall economi'r gogledd barhau i ffynnu.

Addysg Cyfrwng Cymraeg
Welsh-medium Education

5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau hawl pob plentyn i gael mynediad at addysg cyfrwng Cymraeg yng Nghymru? OQ56659

5. How does the Welsh Government protect the right of every child in Wales to access Welsh-medium education? OQ56659

Diolch am y cwestiwn. Mae pob awdurdod lleol yng Nghymru yn darparu addysg cyfrwng Cymraeg. Ond mae gosod y sylfeini i ehangu mynediad at addysg Gymraeg yn ymgyrch tymor hir. Rydyn ni’n torri tir newydd gyda’r cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg 10 mlynedd ac rwy’n edrych ymlaen at weld ffrwyth y llafur hynny.

Thank you for the question. All local authorities in Wales provide Welsh-medium education. However, laying the foundations for expanding Welsh-medium education is a long-term campaign. We are breaking new ground with the 10-year Welsh in education strategic plans and I look forward to seeing the fruits of that labour. 

Diolch yn fawr am yr ymateb, Brif Weinidog. Allaf i dynnu sylw'r Prif Weinidog at sir Pen-y-bont ar Ogwr am eiliad? Mae sawl teulu yn fy nhref enedigol, sef Pencoed, bellach, o bosib, yn wynebu sefyllfa lle na fyddant yn gallu anfon eu plant i'r ysgol gynradd Gymraeg agosaf ac, yn lle, bydd angen iddynt ddewis rhwng anfon eu plant hyd yn oed ymhellach i ffwrdd i dderbyn eu haddysg, neu ddewis addysg Saesneg. Yn anffodus, nid yw record cyngor sir Pen-y-bont ar addysg iaith Gymraeg yn un bositif. Mae'r cyngor wedi methu dros y blynyddoedd diwethaf i sicrhau bod addysg Gymraeg yn opsiwn realistig mewn nifer o gymunedau, ac mae nifer fawr o deuluoedd wedi cael eu gorfodi i wneud penderfyniadau am addysg eu plant nad oeddent am eu gwneud. Pa waith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda chyngor Pen-y-bont i newid y sefyllfa'n sylweddol? Os yw'r Llywodraeth o ddifri o ran cyrraedd ei tharged o 1 miliwn, yna bydd angen i'r Llywodraeth gymryd y sefyllfa mewn ardaloedd fel Pen-y-bont o ddifri.  

Thank you for that response, First Minister. May I draw your attention to Bridgend county for a second? Several families in my home town of Pencoed face a situation now where they won't, perhaps, be able to send their children to the closest Welsh-medium school. Instead, they'll have to choose between sending their children even further away to have their education, or choose English-medium education. Unfortunately, the record of the council on Welsh-medium education isn't positive. The council has failed over the past few years to ensure that Welsh-medium education is a realistic option in several communities, and a number of families have been forced to make decisions about their children's education that they didn't want to make. What work will the Welsh Government do with the council to change the situation significantly? If the Government is serious about reaching its target of 1 million, then the Government will have to take the issue seriously in those areas.  

14:10

Diolch am y cwestiwn. Dwi'n ymwybodol o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u codi achos dwi wedi cael cyfle i siarad yn barod gyda'r Aelod lleol dros Pen-y-bont ac am ddyfodol addysg trwy gyfrwng y Gymraeg yn yr ardal yna. Ym mhob cwr o Gymru, mae pob Aelod fan hyn siŵr o fod yn cynrychioli pobl pan dydyn nhw ddim yn gallu cael lle yn yr ysgol maen nhw'n ei dewis. Dwi'n ei wneud e fel Aelod yng Ngorllewin Caerdydd bron bob blwyddyn gyda phlant sydd eisiau addysg drwy gyfrwng y Saesneg yn y ddinas. Rŷm ni i gyd yn gwneud gwaith gydag unigolion fel yna. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed ac yn agos gyda chyngor Pen-y-bont ar Ogwr i dyfu'r nifer o leoedd sydd gyda nhw mewn ysgolion yn yr ardal trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg. Mae cynlluniau gyda nhw nawr sy'n mynd i dyfu'r nifer o bobl sy'n gallu mynd i'r ysgolion Cymraeg dros y ddegawd nesaf—pethau ymarferol. Maen nhw eisiau gwneud mwy yn Ysgol y Ferch o'r Sgêr, maen nhw'n mynd i symud ysgol i ganol Pen-y-bont i dynnu mwy o bobl i fewn fel yna, ac maen nhw'n mynd i ail-greu Ysgol Bro Ogwr a rhoi mwy o le yn yr ysgol honno. Mae mwy o waith i'w wneud ym Mhen-y-bont, dwi'n ymwybodol o hynny, ond dwi'n siŵr y bydd y cyngor nawr, gyda'r cynlluniau a gyda'r arian rŷm ni'n ei roi fel Llywodraeth i'w helpu nhw, ar y ffordd ymlaen i'n helpu ni i gyd i gyrraedd at y pwynt, hanner ffordd drwy'r ganrif, ble bydd 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg yma. 

Thank you for the question. I am aware of the issues that the Member has raised, because I've had an opportunity to talk to the local Member in Bridgend about the future of Welsh-medium education in that area. In all parts of Wales, I'm sure every Member here will be representing people who can't access a place in the school of their choice. I do it as a Member in Cardiff West virtually every year with children who want to access English-medium education in the city. We all work with such individuals, and we have been working hard and working closely with Bridgend council in order to develop the number of places that they have available in school in the area that are available through the medium of Welsh. They do have plans now that will increase the numbers that can access Welsh-medium education over the next decade—practical steps. For example, they want to do more in Ysgol y Ferch o'r Sgêr, they are going to move a school to the heart of Bridgend in order to give access to more people, and they are going to provide more spaces at Ysgol Bro Ogwr. There is more work to be done in Bridgend, I am aware of that, but I am sure that the council, with the plans that it has in place and the funding that we provide as a Government to assist them, are on the right track in helping us all to reach the point by 2050 where we will have 1 million Welsh speakers here in Wales. 

Mae carfan amrywiol o lywodraethwyr ysgol o amrywiaeth o gefndiroedd yn allweddol i redeg a rheoli ysgol yn effeithiol. Daw llawer o ddisgyblion sy'n mynychu cyfleusterau addysgiadol cyfrwng Cymraeg o gartrefi lle nad yw'r rhieni yn siarad Cymraeg eu hunain. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i sicrhau bod rhieni di-Gymraeg yn cael eu hannog i sefyll etholiad fel rhiant-lywodraethwyr mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg? 

A number of governors from a vast variety of backgrounds is vital for the management of a school. Many pupils who attend educational facilities through the medium of Welsh come from homes where their parents don't speak Welsh themselves. What support is the Welsh Government providing to ensure that parents from non-Welsh-speaking homes are encouraged to stand for election as parent governors in Welsh-medium schools? 

Dwi'n gwybod, wrth gwrs, dros Gymru i gyd, bod nifer fawr o blant sy'n dod o deulu di-Gymraeg yn mynychu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, a dwi'n croesawu hynny. Mae'n rhan bwysig o'r cynlluniau sydd gyda ni. Yma yng Nghaerdydd, mae wyth o bob 10 o blant sy'n mynychu addysg drwy gyfrwng y Gymraeg yn dod o deulu lle nad oes neb arall yn siarad Cymraeg. Mae'r ysgolion yn gweithio'n galed, gyda'r adnoddau rŷm ni wedi helpu i baratoi, i helpu pobl sydd ddim yn gallu siarad Cymraeg sydd eisiau bod yn rhan o'r ysgol—ar y bwrdd llywodraethwyr, er enghraifft—i wneud hynny mewn ffordd effeithiol, ac maen nhw wedi llwyddo i'w wneud e. Mae enghreifftiau gyda ni'n barod am sut i'w wneud e. Drwy gydweithio gyda'r awdurdodau lleol a dysgu o'r profiadau sydd wedi gweithio dros Gymru, dwi'n hyderus y gallwn ni ffeindio ffordd i bobl sydd eisiau bod yn rhan o fywyd yr ysgol wneud hynny, a gwneud cyfraniad effeithiol hefyd. 

I'm aware that across the whole of Wales, there are a number of children from non-Welsh-speaking households who do undertake Welsh-medium education, and I welcome that. It's an important part of the plans that we have. Here in Cardiff, eight out of 10 children who access Welsh-medium education come from non-Welsh-speaking households. The schools do work hard, with the resources that we've been able to prepare for them, to assist people who are non-Welsh-speaking but want to be involved with the school—for example, as a school governor—to do that in an effective manner, and they've managed to do it. We already have examples of how that can be done. In collaboration with local authorities and in learning from what has worked across Wales, I am confident that we can find ways for people who want to be involved in school life to do that, and make an effective contribution, too.

14:15

A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi fod yn rhaid i ni fuddsoddi mewn addysg Gymraeg a gofal plant Cymraeg fel rhan o'n huchelgais i greu 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg? Felly, a fyddai'n ymuno â mi i groesawu'r gwaith sydd wedi dechrau wrth adeiladu canolfan newydd gofal plant Cymraeg ym Melin Ifan Ddu, yng nghwm Ogwr, fel rhan o uchelgais Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-Bont ar Ogwr i gryfhau addysg a gofal plant Cymraeg yn yr ardal?

Would the First Minister agree with me that we have to invest in Welsh-medium education and Welsh-medium childcare as part of our ambition to create 1 million Welsh speakers? So, would the First Minister join me in welcoming the work that has begun in building a new childcare centre in Blackmill, in Ogmore, as part of the ambition of Bridgend County Borough Council to strengthen Welsh-medium education and childcare in the area?

Diolch yn fawr i Huw Irranca-Davies, Llywydd, a dwi'n cytuno gyda fe; y ffordd orau i dynnu mwy o blant i mewn i ysgolion Cymraeg yw trwy ddechrau gyda phlant mewn gofal. So, unrhyw beth ni'n gallu ei wneud i roi mwy o gyfleusterau i groesawu plant bach i mewn i gael gofal drwy gyfrwng y Gymraeg, bydd hwnna yn mynd i helpu ni i gyd yn y tymor hir. Mae'r cyngor ym Mhen-y-Bont wedi derbyn bron £3 miliwn oddi wrth y Llywodraeth Gymreig mewn grant cyfalaf i ddelifro pedwar canolfan drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg i bobl sydd jest yn dechrau ar y daith. Bydd un yn mynd i helpu i gael mwy o blant i ddod ymlaen am Ysgol Gynradd Gymraeg Calon y Cymoedd, ac mae gwaith yn mynd ymlaen hefyd yn y dre ym Mhen-y-Bont, ym Mhorthcawl, ac ym Metws hefyd, i wneud yn union beth oedd Huw Irranca-Davies yn ei awgrymu.

I'd like to thank Huw Irranca-Davies, Llywydd, and I agree with him; the best way of attracting more children to Welsh-medium education is to start with young children in receipt of care. So, anything that we can do to provide enhanced facilities to welcome the youngest children so that they can access care through the medium of Welsh, then that will help us all in the longer term. The council in Bridgend has received almost £3 million from the Welsh Government in capital grants in order to deliver four Welsh-medium centres for those who are at the very beginning of their educational journey. This will bring more children forward into Ysgol Gynradd Gymraeg Calon y Cymoedd, and work is ongoing in the town of Bridgend, in Porthcawl, and in Bettws, too, to do exactly what Huw Irranca-Davies just suggested.

Ailddatblygu Canol Trefi
Town Centre Redevelopment

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ailddatblygu canol trefi yng Ngorllewin De Cymru? OQ56651

6. Will the First Minister make a statement on town centre redevelopment in South Wales West? OQ56651

I thank the Member for that question, Llywydd. Amongst the different sources of support for town centre redevelopment in South Wales West, the Transforming Towns placemaking grant scheme, launched in April this year, will provide benefits for towns in the Bridgend, Neath Port Talbot and Swansea areas.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Ymhlith y gwahanol ffynonellau cymorth ar gyfer ailddatblygu canol trefi yng Ngorllewin De Cymru, bydd y cynllun grant creu lleoedd Trawsnewid Trefi, a lansiwyd ym mis Ebrill eleni, yn cynnig manteision i drefi yn ardaloedd Pen-y-bont ar Ogwr, Castell-nedd Port Talbot ac Abertawe.

Diolch, Brif Weinidog. When speaking to retailers and market traders in Neath town centre, it's clear that the town centre is struggling at the moment in terms of tackling anti-social behaviour and of reduced footfall. The development of the swimming pool, cafe, and library in the town will hopefully help bring in additional footfall, but there is a feeling that there's a need for more to be done to see a reduction in the empty retail units that we currently have in the town centre, and there is a need to tackle the anti-social behaviour; a need to tackle rent levels, business rates; and a need to expand the offer within the town. Will you therefore outline what further work you plan to undertake with Neath Port Talbot Council, and other agencies, on these issues during the Senedd term? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Wrth siarad â manwerthwyr a masnachwyr marchnad yng nghanol tref Castell-nedd, mae'n amlwg bod canol y dref yn ei chael hi'n anodd mynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol a llai o ymwelwyr ar hyn o bryd. Gobeithio y bydd datblygu'r pwll nofio, y caffi a'r llyfrgell yn y dref yn helpu i ddenu mwy o ymwelwyr, ond mae yna deimlad bod angen gwneud mwy i weld gostyngiad yn yr unedau manwerthu gwag sydd gennym ni yng nghanol y dref ar hyn o bryd, ac mae angen mynd i'r afael â'r ymddygiad gwrthgymdeithasol; mae angen mynd i'r afael â lefelau rhent, ardrethi busnes; ac mae angen ehangu'r cynnig yn y dref. A wnewch chi felly amlinellu pa waith ychwanegol yr ydych chi'n bwriadu ei wneud gyda Chyngor Castell-nedd Port Talbot, ac asiantaethau eraill, ar y materion hyn yn ystod tymor y Senedd? Diolch.

Diolch yn fawr. I thank the Member for that supplementary question. She's right to point to the work that is already under way—major work, Llywydd—£13 million of investment in Neath town centre, £5.5 million of that provided by the Welsh Government, and as well as all the things that the Member pointed to—the swimming pool, the health suite, the library—there will also be new good quality commercial and retail space to try and draw businesses back into that town centre, and to do so with the sort of imagination that we have seen, in many parts of Wales, even during the crisis, where new businesses have opened on high streets. The future of retail cannot be an attempt to create things as they were in the past. The world has moved on, and consumer behaviour has moved on, accelerated in many ways by the pandemic. But nevertheless there are retail businesses that make a very particular offer, that draw people to them and trade successfully, and can—and I'm sure, will—trade successfully in the centre of Neath as well, strengthening that commercial core. And beyond the current investment, we will of course go on talking with that local business community and with the local authority, to see what other opportunities there will be; other funding streams that the Welsh Government will provide over the five years of this term, further to strengthen the essential vitality of Neath town centre that will give it a future and a sense that it goes on being valued by its local citizens and it's a place they want to visit.

Diolch yn fawr. Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at y gwaith sydd eisoes ar y gweill—gwaith mawr, Llywydd—£13 miliwn o fuddsoddiad yng nghanol tref Castell-nedd, a £5.5 miliwn o hwnnw wedi ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru, ac yn ogystal â'r holl bethau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw—y pwll nofio, yr ystafell iechyd, y llyfrgell—bydd hefyd fannau masnachol a manwerthu newydd o ansawdd da i geisio denu busnesau yn ôl i ganol y dref honno, ac i wneud hynny gyda'r math o ddychymyg yr ydym ni wedi ei weld mewn sawl rhan o Gymru, hyd yn oed yn ystod yr argyfwng, lle mae busnesau newydd wedi agor ar y strydoedd mawr. Ni all dyfodol manwerthu fod yn ymgais i greu pethau fel yr oedden nhw yn y gorffennol. Mae'r byd wedi symud ymlaen, ac mae ymddygiad defnyddwyr wedi symud ymlaen, wedi ei gyflymu mewn sawl ffordd gan y pandemig. Ond serch hynny mae busnesau manwerthu sy'n gwneud cynnig penodol iawn, sy'n denu pobl a masnach yn llwyddiannus, a byddant yn gallu—ac rwy'n siŵr y byddant yn llwyddo—i fasnachu'n llwyddiannus yng nghanol Castell-nedd hefyd, gan gryfhau'r craidd masnachol hwnnw. A thu hwnt i'r buddsoddiad presennol, byddwn wrth gwrs yn parhau i siarad â'r gymuned fusnes leol honno a gyda'r awdurdod lleol, i weld pa gyfleoedd eraill a fydd ar gael; ffrydiau cyllid eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu darparu dros y tymor pum mlynedd hwn, i gryfhau ymhellach bywiogrwydd hanfodol canol tref Castell-nedd a fydd yn rhoi dyfodol iddo ac ymdeimlad ei fod yn parhau i gael ei werthfawrogi gan ei ddinasyddion lleol a'i fod yn fan y maen nhw'n dymuno ymweld ag ef.

14:20
Amgylchedd Naturiol Islwyn
Islwyn's Natural Environment

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddefnyddio amgylchedd naturiol Islwyn er budd ei phobl? OQ56644

7. What action is the Welsh Government taking to utilise Islwyn’s natural environment to benefit its people? OQ56644

Llywydd, yesterday marked the reopening of Cwmcarn forest drive, one of the many environmental attractions in Islwyn. I thank the Member for her steadfast support of this and the wider environmental agenda in her constituency.

Llywydd, ddoe cafodd Ffordd Geedwig Cwmcarn, un o'r llu o atyniadau amgylcheddol yn Islwyn, ei hailagor. Diolchaf i'r Aelod am ei chefnogaeth gyson i hyn a'r agenda amgylcheddol ehangach yn ei hetholaeth.

Thank you, First Minister. Yesterday, as you stated, the Cwmcarn forest drive reopened for the first time since 2014 after undergoing a multimillion pound investment. First Minister, there is a newly improved campsite, lake, several new all-ability trails with access for all, three new play areas, a woodland sculpture trail and a wooden cabin with panoramic—truly, actually—panoramic views of the communities of Islwyn, and that will act as a place for outdoor learning and a catalyst and hopefully, a forest school in the future.

First Minister, can I, on behalf of the people of Islwyn, thank you and the Welsh Labour Government, who saw the potential of the natural, stunning environment of the Gwent valleys, and prioritised Cwmcarn forest when initiating the Valleys taskforce project? And will you, First Minister, join me in thanking the friends of Cwmcarn forest drive—the Cymdeithas Twmbarlwm Society, the Oxford House Industrial History Society in Risca and the people in Islwyn—who championed and fought over seven long years with me for one of the crown jewels in Wales's natural environment to be made accessible to all again? First Minister, how, then, can the Welsh Government ensure that the legacy of the Valleys taskforce is safeguarded and also protected and nurtured for future generations?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ddoe, fel y dywedasoch chi, ailagorodd ffordd goedwig Cwmcarn am y tro cyntaf ers 2014 yn dilyn buddsoddiad gwerth miliynau o bunnoedd. Prif Weinidog, mae yno faes gwersylla newydd a gwell, llyn, nifer o lwybrau newydd i bob gallu gyda mynediad i bawb, tri man chwarae newydd, llwybr cerfluniau coetir a chaban pren gyda golygfeydd panoramig—gwir, mewn gwirionedd—golygfeydd panoramig o gymunedau Islwyn, a bydd hynny'n gweithredu fel man ar gyfer dysgu yn yr awyr agored ac yn gatalydd a gobeithio, yn ysgol goedwig yn y dyfodol.

Prif Weinidog, a gaf i, ar ran pobl Islwyn, ddiolch i chi a Llywodraeth Lafur Cymru, a welodd botensial yr amgylchedd naturiol, syfrdanol yng nghymoedd Gwent, a blaenoriaethu coedwig Cwmcarn wrth gychwyn prosiect tasglu'r Cymoedd? Ac a wnewch chi, Prif Weinidog, ymuno â mi i ddiolch i gyfeillion coedwig Cwmcarn—Cymdeithas Twmbarlwm, Cymdeithas Hanes Diwydiannol Tŷ Rhydychen yn Rhisga a phobl Islwyn—a fu'n hyrwyddo ac yn brwydro am saith mlynedd hir gyda mi am i un o drysorau amgylchedd naturiol Cymru fod ar gael i bawb unwaith eto? Prif Weinidog, sut, felly, y gall Llywodraeth Cymru sicrhau bod etifeddiaeth tasglu'r Cymoedd yn cael ei warchod, a'i ddiogelu a'i feithrin hefyd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?

Llywydd, I thank the Member for that question. Yesterday was a great day with the reopening of the forest drive. I have hugely fond memories of it, of taking my children there when they were growing up, and I was lucky enough, Llywydd, to be able to visit it again in March of this year, together with some families of people who had died during the coronavirus crisis, where trees were being planted in memory of loved ones. It was a stunningly beautiful day, and just the sheer wealth of that natural environment is an amazing asset that we have. It's gone through a very tough time, Llywydd, as you know—115,000 trees had to be felled along the drive because of sudden oak death syndrome, which affected the larch trees, in fact, in Cwmcarn, and that's why it's taken all these seven years for it to be reopened.

But the point that Rhianon Passmore makes is the important one: that, over those long years, those local groups, those very committed people and the genuine commitment of the local authority to that site is what has led to its reopening, not just as it was before, but with all those additional facilities to which the local Member referred, and I know will go on drawing many people now to the reopened site. And it is, as she said, part of that wider pattern of investment that we promised through the work of the Valleys taskforce—the money that we have invested in those destination venues. You can really make a journey across those Valleys communities now from one of those destination sites to another, each one of them with new investment in it, each one of them saying something special about the history or the environment of that part of Wales, and I think many, many visitors will rediscover the richness of those communities, and Cwmcarn will certainly be one of the jewels in that experience.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Roedd ddoe yn ddiwrnod gwych gydag ailagor y goedwig. Mae gen i atgofion hynod o braf ohoni, o fynd â fy mhlant i yno pan oedden nhw'n tyfu i fyny, ac roeddwn i'n ddigon ffodus, Llywydd, i allu ymweld â hi eto ym mis Mawrth eleni, ynghyd â rhai teuluoedd i bobl a fu farw yn ystod yr argyfwng coronafeirws, lle'r oedd coed yn cael eu plannu er cof am anwyliaid. Roedd yn ddiwrnod syfrdanol o braf, ac mae cyfoeth llwyr yr amgylchedd naturiol hwnnw yn ased anhygoel sydd gennym ni. Mae wedi bod trwy gyfnod anodd iawn, Llywydd, fel y gwyddoch chi—bu'n rhaid cwympo 115,000 o goed yn y goedwig oherwydd syndrom marwol sydyn y derw, a effeithiodd ar y coed llarwydd, mewn gwirionedd, yng Nghwmcarn, a dyna pam y mae wedi cymryd y saith mlynedd hir hyn iddi gael ei hailagor.

Ond y pwynt y mae Rhianon Passmore yn ei wneud yw'r un pwysig: mai'r grwpiau lleol hynny, dros y blynyddoedd hir hynny, y bobl ymroddedig iawn hynny ac ymrwymiad gwirioneddol yr awdurdod lleol i'r safle hwnnw yw'r hyn sydd wedi arwain at ei ailagor, nid yn unig fel yr oedd o'r blaen, ond gyda'r holl gyfleusterau ychwanegol hynny y cyfeiriodd yr Aelod lleol atyn nhw, a gwn y bydd yn mynd ymlaen i ddenu llawer o bobl nawr i'r safle sydd wedi ailagor. Ac fel y dywedodd hi, mae'n rhan o'r patrwm buddsoddi ehangach hwnnw a addawyd gennym drwy waith tasglu'r Cymoedd—yr arian yr ydym ni wedi ei fuddsoddi yn y lleoliadau cyrchfan hynny. Gallwch chi wir wneud taith ar draws y cymunedau hynny yn y Cymoedd erbyn hyn o un o'r safleoedd cyrchfan hynny i'r llall, bob un â buddsoddiad newydd ynddo, bob un yn dweud rhywbeth arbennig am hanes neu amgylchedd y rhan honno o Gymru, ac rwyf i'n credu y bydd llawer o ymwelwyr yn ailddarganfod cyfoeth y cymunedau hynny, a bydd Cwmcarn yn sicr yn un o'r perlau yn y profiad hwnnw.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhys ab Owen.

Finally, question 8, Rhys ab Owen.

Llygredd Aer yng Nghaerdydd
Air Pollution in Cardiff

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau lefelau llygredd aer yng Nghaerdydd? OQ56658

8. What action is the Welsh Government taking to reduce air pollution levels in Cardiff? OQ56658

Diolch yn fawr. Llywydd, o dan y drefn rheoli ansawdd aer lleol a sefydlwyd drwy Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, mae gan awdurdodau lleol ddyletswydd i asesu a rheoli risgiau i iechyd y cyhoedd sy’n deillio o lygredd aer. Rydyn ni wedi edrych ar y cyngor annibynnol gan yr arbenigwyr, ac wedi cytuno ar becyn o fesurau a nodwyd gan Gyngor Caerdydd i sicrhau ein bod yn cydymffurfio â therfynau nitrogen diocsid.

Thank you. Llywydd, under the local air quality management regime established through the Environment (Wales) Act 2016, local authorities have a duty to assess and manage public health risks stemming from air pollution. We have reviewed independent expert advice, and we have agreed a package of measures identified by Cardiff Council to ensure our compliance with nitrogen dioxide limits.

14:25

Diolch yn fawr i chi, Brif Weinidog. Fel rŷch chi'n ymwybodol, ar Ddiwrnod Aer Glân, fe wnaeth cyngor Llafur Caerdydd ailagor Heol y Castell yng nghanol Caerdydd. Fe wnaeth eich Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddisgrifio'r symudiad fel un siomedig, ac mae nifer o gynghorwyr o'r Blaid Lafur yng Nghaerdydd wedi cwestiynu'r ffigurau a'r data y mae'r cyngor wedi’u defnyddio. Fe wnaethom ni i gyd fan hyn, pob un Aelod yn y Senedd, sefyll ar faniffesto i hyrwyddo Deddf aer glân, a byddai lefelau llygredd Heol y Castell yn anghyfreithlon o dan y Ddeddf yna.

Dwi'n gwybod ei bod yn anodd. Mae yna gwynion yng Nglan-yr-Afon, fel rŷch chi'n ymwybodol, yn Grangetown ac ym Mhontcanna am y cynnydd yn y lefel o lygredd. Ond, mae'n rhaid inni symud pobl o ddefnyddio ceir, a dyw ailagor heol ddim yn ateb hynny. Felly, Brif Weinidog, a gaf i eich annog chi: a wnewch chi plîs siarad gyda Chyngor Caerdydd a'u hannog nhw i ailystyried ac i gau Heol y Castell unwaith eto i gerbydau? Diolch yn fawr. 

Thank you very much, First Minister. As you will be aware, on Clean Air Day, the Labour council in Cardiff reopened Castle Street in the heart of Cardiff, and the Deputy Minister for Climate Change described that as disappointing. Many Labour councillors in Cardiff have questioned the figures and the data used by the council. Every Member of this Senedd stood on a manifesto to promote a clean air Act, and pollution levels on Castle Street would be unlawful under that piece of legislation.

I know that it's difficult. There are complaints in Riverside, in Grangetown, and in Pontcanna about an increase in pollution levels. But, we must move people away from the use of private cars, and reopening a road isn't a solution to that. So, First Minister, could I urge you to please speak to Cardiff Council and to encourage them to consider this move and to close Castle Street once again to private vehicles? 

Wel, dwi ddim yn mynd i wneud hynny, Llywydd. Mae'r dewis y mae'r cyngor wedi'i wneud yn un anodd dros ben. Y cynllun maen nhw'n bwrw ymlaen i'w wneud nawr yw'r unig gynllun yr oeddem yn cytuno ag ef yn wreiddiol. Roedd y cynllun yna yn dangos bod y ffigurau yn gallu dod yn ôl o dan y lefel y mae'r gyfraith yn ei rhoi i lawr.

Well, I'm not going to do that, Llywydd. The choice that the council has made is a very difficult one. The plan that they are continuing with is the only plan that we agreed with them originally. That plan demonstrated that the figures could come back below what the law stipulates.

Llywydd, I don't disagree with what Rhys ab Owen said about the need for finding ways in which people do not need to use their cars. But, the closure of Castle Street did not simply lead to people leaving their cars at home. It led them to using their cars in other ways. It led them to using their cars to travel instead through some of the poorest parts of our city, where the air quality is already not what it needs to be.

So, my constituents in Ninian Park Road—a heavily congested road where, routinely in the summer, children are told not to go out and play outside because the quality of the air is not good enough to do so—found that the closure of Castle Street made their plight a good deal more difficult. The figures that the council have obtained, not from themselves but by independent analysts, show that the closure of Castle Street had that detrimental effect on residential streets in a way that Castle Street is not a residential street.

So, the choice facing the council was a genuinely challenging one. They have decided to revert to the plan originally agreed with the Welsh Government and that was funded by my colleague Lesley Griffiths at the time when she was responsible, to the tune of £19 million. It's not going back to four lanes of traffic in front of the castle. It's back to two lanes of traffic, as we had agreed, with bus and bike lanes added.

It will, for now, protect those people in those residential streets whose lives had been adversely impacted by the closure of Castle Street. That's the balance that the council has struck, and I think that, for me, until we are able to do longer term things to reduce the use of cars altogether, it is a balance that is entirely defensible.  

Llywydd, dydw i ddim yn anghytuno â'r hyn a ddywedodd Rhys ab Owen am yr angen i ddod o hyd i ffyrdd sy'n golygu nad oes angen i bobl ddefnyddio eu ceir. Ond, ni wnaeth cau Stryd y Castell arwain at bobl yn gadael eu ceir gartref. Fe'u harweiniodd i ddefnyddio eu ceir mewn ffyrdd eraill. Fe'u harweiniodd i ddefnyddio eu ceir i deithio yn lle hynny drwy rai o rannau tlotaf ein dinas, lle nad yw ansawdd yr aer eisoes yr hyn y mae angen iddo fod.

Felly, roedd fy etholwyr yn Ninian Park Road—ffordd brysur iawn lle dywedir wrth blant, fel mater o drefn yn yr haf, am beidio â mynd allan a chwarae y tu allan gan nad yw ansawdd yr aer yn ddigon da i wneud hynny—fod cau Stryd y Castell yn gwneud eu trafferthion yn llawer anoddach. Mae'r ffigurau y mae'r cyngor wedi'u cael, nid ganddyn nhw eu hunain ond gan ddadansoddwyr annibynnol, yn dangos bod cau Stryd y Castell wedi cael yr effaith andwyol honno ar strydoedd preswyl mewn ffordd na ddigwyddodd ar Stryd y Castell gan nad yw hi'n stryd breswyl.

Felly, roedd y dewis a oedd yn wynebu'r cyngor yn un gwirioneddol heriol. Maen nhw wedi penderfynu mynd yn ôl at y cynllun y cytunwyd arno'n wreiddiol gyda Llywodraeth Cymru ac a ariannwyd gan fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths ar yr adeg pan yr oedd hi'n gyfrifol, gwerth £19 miliwn. Nid yw'n fater o fynd yn ôl i bedair lôn o draffig o flaen y castell. Bydd yn mynd yn ôl i ddwy lôn o draffig, fel yr oeddem ni wedi cytuno, gyda lonydd bysiau a beiciau wedi'u hychwanegu.

Am y tro, bydd yn diogelu'r bobl yn y strydoedd preswyl hynny yr effeithiwyd yn andwyol ar eu bywydau drwy gau Stryd y Castell. Dyna'r cydbwysedd y mae'r cyngor wedi'i daro, ac rwy'n credu, i mi, nes y gallwn wneud pethau yn y tymor hwy i leihau'r defnydd o geir yn llwyr, ei fod yn gydbwysedd y gellir ei amddiffyn yn gyfan gwbl.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement—Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:29:07
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. I've added two statements to today's agenda. The Minister for Health and Social Services will make a statement update on coronavirus, and the Deputy Minister for Climate Change will make a statement: 'Roads review'. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Rwyf wedi ychwanegu dau ddatganiad at yr agenda heddiw. Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y coronafeirws, a bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad: 'Adolygiad o ffyrdd'. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Minister, can you make a statement on when the restrictive regulations for private dentists and, no doubt, all other dentists in Wales will be eased to allow them to deal with the huge and growing need for dental services following the last difficult 15 months?

Gweinidog, a wnewch chi wneud datganiad ynghylch pryd y bydd y rheoliadau cyfyngol ar gyfer deintyddion preifat ac, yn ddiau, bob deintydd arall yng Nghymru yn cael eu llacio fel y gallant fynd i'r afael â'r angen enfawr a chynyddol am wasanaethau deintyddol yn dilyn y 15 mis anodd diwethaf?

Thank you. Well, this is something where, obviously, the health Minister will be talking to the relevant dental associations. I know that some dentists are doing increasingly more work, but as we see how the delta variant continues to unfortunately spread in Wales, I think some dentists have had to take a step back. But, at the most appropriate time, obviously, guidance and more information will be given.

Diolch. Wel, mae hyn yn rhywbeth y bydd y Gweinidog iechyd, yn amlwg, yn siarad amdano â'r cymdeithasau deintyddol perthnasol. Rwy'n gwybod bod rhai deintyddion yn gwneud mwy a mwy o waith, ond wrth inni weld sut y mae'r amrywiolyn delta yn parhau i ledaenu yng Nghymru yn anffodus, rwy'n credu bod rhai deintyddion wedi gorfod cymryd cam yn ôl. Ond, ar yr adeg fwyaf priodol, yn amlwg, rhoddir canllawiau a mwy o wybodaeth.

14:30

Trefnydd, on 25 June, we will mark Go Green Day, and the focus of the campaign is on tropical deforestation. That might sound like something that's far away, but the planet, as I'm sure you are aware, loses an area of forest every year equivalent to nine times the size of Wales because of our consumption of palm oil, soy, coffee, the paper that we write with, the timber that we build with. So, I'd like a Government statement please setting out what steps the Welsh Government is taking to make our nation deforestation-free, because our shopping habits depend on supply chains that choke the lungs of the world? I'd like the statement to address whether the Welsh Government's economic contract will require signatories to commit to deforestation-free supply chains, whether you'll press the UK Government to require companies to follow due diligence legislation around their supply chains. And, finally, but by no means least, Trefnydd, I'd like the statement to set out what support will be made available to producer nations—those forest communities in the Amazon and across the world—who've seen their cultures nearly destroyed because of our greed and our ambivalence.

Trefnydd, ar 25 Mehefin, byddwn yn nodi Diwrnod Mynd yn Wyrdd, ac mae pwyslais yr ymgyrch ar ddatgoedwigo trofannol. Efallai fod hynny'n swnio fel rhywbeth sy'n bell i ffwrdd, ond mae'r blaned, fel yr wyf yn siŵr eich bod yn gwybod, yn colli ardal o goedwig bob blwyddyn sy'n cyfateb i naw gwaith maint Cymru oherwydd ein bod yn bwyta olew palmwydd, soi, coffi, y papur yr ydym yn ysgrifennu arno, y pren a ddefnyddiwn ar gyfer adeiladu. Felly, hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth yn nodi pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wneud ein cenedl yn un ddi-ddatgoedwigo, oherwydd mae ein harferion siopa yn dibynnu ar gadwyni cyflenwi sy'n tagu ysgyfaint y byd? Hoffwn pe bai'r datganiad yn ymdrin ag a fydd contract economaidd Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn ofynnol i lofnodwyr ymrwymo i gadwyni cyflenwi di-ddatgoedwigo, ac a fyddwch yn pwyso ar Lywodraeth y DU i'w gwneud yn ofynnol i gwmnïau ddilyn deddfwriaeth diwydrwydd dyladwy ynghylch eu cadwyni cyflenwi. Ac, yn olaf, ond nid lleiaf o bell ffordd, Trefnydd, hoffwn pe bai'r datganiad yn nodi pa gymorth fydd ar gael i wledydd y cynhyrchwyr—y cymunedau coedwigoedd hynny yn yr Amazon ac ar draws y byd—sydd wedi gweld eu diwylliannau bron â chael eu dinistrio oherwydd ein trachwant a'n diffyg penderfyniad ni.

Thank you. The Member raises a very important issue, and certainly, when I had responsibility for this in the previous term of Government, it was a piece of work that we were doing with the UK Government to see what more could be done. 

You'll be aware that the Minister for Climate Change, along with the Deputy Minister for Climate Change, are currently doing a deep dive around tree planting, which I know is a separate but obviously significant issue in relation to this. I'm not sure if this is an area that they are looking at, but, if they are, and they have further information, we can bring a statement forward. 

Diolch. Mae'r Aelod yn codi mater pwysig iawn, ac yn sicr, pan oeddwn i'n gyfrifol am hyn yn nhymor blaenorol y Llywodraeth, roedd yn ddarn o waith yr oeddem yn ei gyflawni gyda Llywodraeth y DU i weld beth arall y gellid ei wneud.

Byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog Newid Hinsawdd, ynghyd â'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn cynnal gwaith ymchwil manwl ynghylch plannu coed ar hyn o bryd, sy'n fater ar wahân, rwy'n gwybod, ond mae'n amlwg yn fater arwyddocaol sy'n gysylltiedig â hyn. Nid wyf yn siŵr a yw hwn yn faes y maen nhw'n ei ystyried, ond, os felly, a bod ganddyn nhw ragor o wybodaeth, gallwn gyflwyno datganiad.

Trefnydd, please could we have a statement from Welsh Government on the action that's being taken to ensure period dignity, and in particular on when Ministers expect to be able to bring forward their period dignity strategic action plan? I welcome the £3.3 million that Welsh Government has again allocated to this issue, and also the commitment in the programme for government, but I'm keen to see publication of the action plan so that we can make sure we take a holistic approach to period dignity. 

Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru am y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau urddas mislif, ac yn benodol o ran pryd y mae'r Gweinidogion yn disgwyl gallu cyflwyno eu cynllun gweithredu strategol ar urddas mislif? Rwy'n croesawu'r £3.3 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddyrannu eto i'r mater hwn, a hefyd yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu, ond rwy'n awyddus i weld cyhoeddi'r cynllun gweithredu fel y gallwn sicrhau ein bod ni'n cymryd agwedd gyfannol at urddas mislif.

Thank you very much. I think it's fair to say that progress on the plan has been slower than we initially hoped for, due to the impact of the COVID pandemic. But work is under way to ensure that we do have a draft period dignity strategic action plan refreshed, and that will be published again later this year.

There is a whole raft of cross-Welsh Government commitments in that plan, and that includes encouraging the use of eco-friendly period products, embedding period dignity in schools and in both further and higher education establishments—and that's through the provision of free products and appropriate learning resources—and also enabling provision in more health settings and setting out an ambition to progress provision of period products by employers, businesses and facilities to become the norm. And you'll be aware that, previously, the Welsh Government gave significant funding to local authorities, so that each local authority could do what was right for their local populace.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y cynnydd ar y cynllun wedi bod yn arafach na'r gobaith ar y dechrau, oherwydd effaith pandemig COVID. Ond mae gwaith ar y gweill i sicrhau ein bod yn adnewyddu'r cynllun gweithredu strategol drafft ar urddas mislif, a bydd hwnnw'n cael ei gyhoeddi eto yn ddiweddarach eleni.

Mae llu o ymrwymiadau ar draws Llywodraeth Cymru yn y cynllun hwnnw, ac mae hynny'n cynnwys annog y defnydd o gynhyrchion mislif ecogyfeillgar, sefydlu urddas mislif mewn ysgolion ac mewn sefydliadau addysg bellach ac uwch—a hynny drwy ddarparu cynhyrchion am ddim ac adnoddau dysgu priodol—a hefyd alluogi darpariaeth mewn mwy o leoliadau iechyd a nodi uchelgais i ddatblygu'r ddarpariaeth o gynhyrchion mislif gan gyflogwyr, busnesau a chyfleusterau i fod yn rhywbeth normal. A byddwch yn gwybod bod Llywodraeth Cymru, yn flaenorol, wedi rhoi cyllid sylweddol i awdurdodau lleol, fel bod modd i bob awdurdod lleol wneud yr hyn a oedd yn iawn ar gyfer eu poblogaeth leol.

Business Minister, it's important that we now try to bring a sense of normality back to our country in terms of coronavirus restrictions and dealing with this pandemic. That sense of normality is particularly important for our young people, ensuring that they have as much in-school learning as possible, for all the benefits I've previously outlined in this Chamber. Yet, this week, in a whole school, in Greenhill School in Tenby, now the learners are being taught online due to COVID worries. We need a sustainable pathway, Business Minister, for dealing with coronavirus in our schools. So, can the education Minister make a statement on what new measures he'd be looking at, and Government are looking at, to ensure that children are in school learning for the maximum amount of time, as whole-school year groups going off and whole schools closing is not a sustainable way forward, due to the importance of in-school learning for learners and the disruption that being at home is causing parents? Thank you. 

Gweinidog Busnes, mae'n bwysig ein bod ni nawr yn ceisio dod ag ymdeimlad o normalrwydd yn ôl i'n gwlad o ran cyfyngiadau coronafeirws ac ymdrin â'r pandemig hwn. Mae'r ymdeimlad hwnnw o normalrwydd yn arbennig o bwysig i'n pobl ifanc, gan sicrhau eu bod yn cael cymaint o ddysgu yn yr ysgol â phosibl, er mwyn yr holl fanteision yr wyf wedi'u hamlinellu'n flaenorol yn y Siambr hon. Ac eto, yr wythnos hon, yn Ysgol Greenhill yn Ninbych-y-pysgod, mae'r dysgwyr yn yr ysgol gyfan bellach yn cael eu haddysgu ar-lein oherwydd pryderon COVID. Mae angen llwybr cynaliadwy arnom, Trefnydd, ar gyfer mynd i'r afael â'r coronafeirws yn ein hysgolion. Felly, a wnaiff y Gweinidog addysg wneud datganiad am ba fesurau newydd y byddai'n eu hystyried, ac y mae'r Llywodraeth yn eu hystyried, i sicrhau bod plant yn dysgu yn yr ysgol am yr amser mwyaf posibl? Nid yw'n ffordd gynaliadwy o fwrw ymlaen pan fydd grwpiau blwyddyn ysgol gyfan yn absennol ac ysgolion cyfan yn cau, oherwydd mae dysgu yn yr ysgol yn bwysig i ddysgwyr ac mae'r ffaith eu bod gartref yn achosi problem i rieni? Diolch.

Thank you. I absolutely agree that in-school learning is very important, and this is obviously the first time we've had a whole-school closure, unfortunately. I'm afraid, as this pandemic has gone on, I think, many times, the virus has been one step ahead, and, just when you think you are able to do things, we have not been able to do so. 

The Minister for education is obviously having a look at what lessons can be learned in relation to this school in Tenby, but I don't think it's the right time to bring forward a statement at the current time. 

Diolch. Rwy'n cytuno'n llwyr fod dysgu yn yr ysgol yn bwysig iawn, ac yn amlwg dyma'r tro cyntaf inni gau ysgol gyfan, yn anffodus. Mae arnaf ofn, wrth i'r pandemig hwn fynd yn ei flaen, rwy'n credu, droeon, fod y feirws wedi bod un cam ar y blaen a, phan fyddwch yn meddwl y gallwch wneud pethau, nid ydym wedi gallu gwneud hynny.

Mae'n amlwg bod y Gweinidog dros addysg yn ystyried pa wersi y gellir eu dysgu yn gysylltiedig â'r ysgol hon yn Ninbych-y-pysgod, ond nid wyf yn credu mai nawr yw'r adeg iawn i gyflwyno datganiad.

14:35

Trefnydd, I'd like to ask for a statement on the significant fall in rape convictions in Wales. Compared to 2016-17, convictions for rape in 2020 were down by almost two thirds, bearing in mind that they were only successful by 5 per cent in the first place. That is with less than one in 60 rape cases recorded by police resulting in a suspect being charged. Now, I recognise this is a non-devolved area, but what is devolved is the consequence and the fall-out of that. There is never, of course, one person involved in an incident of rape. If that individual happens to be a parent, their children are affected. If they're children, their parents are affected, their siblings are affected. I remember reading an article, where one such case affects 47 different people. Of course, the other side of this, by lack of conviction, and also lack of access to justice that we've seen, through temporary and permanent court cases, does mean that, if you are unsuccessful in your conviction, you're very likely to be equally unsuccessful in the support that you and your family will need. So, I ask you, with respect, to bring something forward in the very near future, because this is a crisis, and it's a crisis that we need to take hold of.

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad am y gostyngiad sylweddol mewn euogfarnau am dreisio yng Nghymru. O'i gymharu â 2016-17, fe wnaeth yr euogfarnau am dreisio yn 2020 ostwng bron i ddwy ran o dair, o gofio mai dim ond 5 y cant oedd yn llwyddiannus yn y lle cyntaf. Mae hynny gyda llai nag un o bob 60 o achosion o dreisio yn cael eu cofnodi gan yr heddlu sy'n arwain at gyhuddo'r sawl sydd dan amheuaeth. Nawr, rwy'n cydnabod nad yw hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli, ond yr hyn sydd wedi'i ddatganoli yw canlyniad a sgil-effeithiau hynny. Wrth gwrs, nid un unigolyn sy'n gysylltiedig ag achos o dreisio. Os yw'r unigolyn yn digwydd bod yn rhiant, bydd yn effeithio ar y plant. Os yw'n blentyn, bydd yn effeithio ar ei rieni, a bydd yn effeithio ar ei frodyr a'i chwiorydd. Rwy'n cofio darllen erthygl a oedd yn dweud bod un achos o'r fath yn effeithio ar 47 o wahanol bobl. Wrth gwrs, mae yna ochr arall i hyn. Oherwydd diffyg euogfarn, a hefyd y diffyg mynediad at gyfiawnder yr ydym wedi'i weld, drwy achosion llys dros dro a pharhaol, mae'n golygu, os byddwch yn aflwyddiannus yn eich euogfarn, y byddwch yn debygol iawn o fod yr un mor aflwyddiannus yn y cymorth sydd ei angen arnoch chi a'ch teulu. Felly, rwy'n gofyn i chi, gyda pharch, gyflwyno rhywbeth yn y dyfodol agos iawn, oherwydd mae hwn yn argyfwng, ac mae'n argyfwng y mae angen inni fynd i'r afael ag ef.

Thank you. As you recognise, the criminal justice system is not devolved to Wales, but of course we work very closely with all police forces in Wales and with our criminal justice partners here in Wales. You'll be aware of the significant support that has been provided by the Welsh Government over the past decade at least, and if not before. And we won't be bystanders to abuse, and we have our violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, as you know. That's been informed by global and national evidence that women and girls are disproportionately affected by all forms of abuse. Everyone has the right to be safe, and we have our Live Fear Free line, and anyone experiencing violence or abuse at home can obviously access that free, confidential help, 24/7, via the Live Fear Free helpline, either by chat, by call, by e-mail or by text. And I would urge all Members to ensure their constituents are aware of that.

Diolch. Fel yr ydych yn cydnabod, nid yw'r system cyfiawnder troseddol wedi'i datganoli i Gymru, ond wrth gwrs rydym yn cydweithio'n agos iawn â'r holl heddluoedd yng Nghymru ac â phartneriaid cyfiawnder troseddol yma yng Nghymru. Byddwch yn ymwybodol o'r gefnogaeth sylweddol a roddwyd gan Lywodraeth Cymru dros y degawd diwethaf o leiaf, ac os nad cyn hynny. Ac ni fyddwn yn gwneud dim ynghylch cam-drin, ac mae gennym ein strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, fel y gwyddoch chi. Mae hynny wedi'i lywio gan dystiolaeth fyd-eang a chenedlaethol yr effeithir ar fenywod a merched yn anghymesur gan bob math o gam-drin. Mae gan bawb yr hawl i fod yn ddiogel, ac mae gennym ein llinell ffôn Byw Heb Ofn, ac yn amlwg, gall unrhyw un sy'n dioddef trais neu gam-drin gartref gael gafael ar y cymorth cyfrinachol hwnnw am ddim, bob awr o'r dydd a'r nos, drwy'r llinell gymorth Byw Heb Ofn, naill ai drwy sgwrsio, drwy alwad, drwy e-bost neu drwy neges destun. A byddwn i'n annog pob Aelod i sicrhau bod eu hetholwyr yn ymwybodol o hynny.

Mae'r tymor ymwelwyr eto yn ein cyrraedd ni, a nifer fawr o bobl yn mynd i ddod i'n cymunedau ni dros yr wythnosau nesaf. Eisoes, mae gwylwyr y glannau, timau achub mynydd, parafeddygon a gwasanaethau brys eraill wedi bod yn ofnadwy o brysur. Mae'r galw ar y gwasanaethau yma, yn enwedig gwasanaethau iechyd, yn cynyddu'n sylweddol adeg gwyliau, ac eleni yn mynd i fod yn fwy prysur nag arfer, ac mi ydym ni hefyd ar drothwy trydedd don o'r coronafeirws. Mae angen felly meddwl am edrych ar sut mae ariannu gwasanaethau iechyd mewn ardaloedd sydd yn gweld poblogaeth yn cynyddu 10 gwaith yn fwy adeg gwyliau. A gawn ni ddatganiad brys gan y Llywodraeth felly ynghylch sut mae disgwyl i'n gwasanaethau brys a gwasanaethau iechyd ymdopi yn ystod cyfnod y gwyliau anodd yma sydd o'n blaenau? Diolch. 

The visitor season is fast approaching, and there will be many people visiting our communities over the next few weeks. Already, the coastguard, the mountain rescue teams, paramedics and other emergency services have been very busy indeed. The demand for these services, particularly health services, increases substantially during the summer months, and this year is likely to be busier than usual, and we are on the verge of a third wave of coronavirus. We therefore need to consider how we fund health services in areas that see great increases in population—up to 10 times—during the holiday season. Can we have an urgent statement from the Government as to how they expect emergency services and health services to cope during this holiday period that we are facing? Thank you.

Diolch. I think the visitor season is well under way here in Wales. This has always been something that has been talked about and thought about when conversations are held around budgeting. So, I don't think there's a need for a statement, and I don't think there's a need for a specific budget—it is part of the overall budgets that are received by our health boards and by our services.

Diolch. Rwy'n credu bod y tymor ymwelwyr wedi hen ddechrau yma yng Nghymru. Mae hyn bob amser wedi bod yn rhywbeth sy'n cael ei drafod a'i ystyried pan gynhelir sgyrsiau ar gyllidebu. Felly, nid wyf yn credu bod angen datganiad, ac nid wyf yn credu bod angen cyllideb benodol—mae'n rhan o'r cyllidebau cyffredinol a dderbynnir gan ein byrddau iechyd a'n gwasanaethau.

Minister, with the increase of people using our road network as we start to emerge from the coronavirus pandemic, speeding is becoming one of the biggest issues in my constituency of Brecon and Radnorshire. So, Minister, will you ask the Deputy Minister for Climate Change to make a statement on the work of the GoSafe partnership and if more money can be provided to fund average speed check cameras in hotspot areas for speeding across our communities to help save lives and to keep people safe and also to reduce emissions? Diolch, Llywydd.

Gweinidog, gyda'r cynnydd yn nifer y bobl sy'n defnyddio ein rhwydwaith ffyrdd wrth inni ddechrau dod allan o bandemig y coronafeirws, mae goryrru yn dod yn un o'r problemau mwyaf yn fy etholaeth i, sef Brycheiniog a Sir Faesyfed. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wneud datganiad am waith partneriaeth GoSafe ac a ellir darparu mwy o arian i ariannu camerâu gwirio cyflymder cyfartalog mewn ardaloedd lle ceir problemau goryrru ar draws ein cymunedau er mwyn helpu i achub bywydau a chadw pobl yn ddiogel a hefyd i leihau allyriadau? Diolch, Llywydd.

Thank you. The GoSafe service is certainly something that is very valued. I'm not aware of any ongoing discussions around further funding being required, or how the Welsh Government would support that. But I will certainly ask the Minister if there is anything specific, and, if he has any further information, I'll ask him to write to the Member.FootnoteLink

Diolch. Mae'r gwasanaeth GoSafe yn sicr yn rhywbeth sy'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau parhaus ynghylch angen rhagor o gyllid, na sut y byddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi hynny. Ond yn sicr fe ofynnaf i'r Gweinidog a oes unrhyw beth penodol ar gael, ac, os oes ganddo ragor o wybodaeth, fe ofynnaf iddo ysgrifennu at yr Aelod.FootnoteLink

14:40

Trefnydd, this is Children's Hospice Week, so could we have a Welsh Government statement on support for our two children's hospices in Wales: the excellent Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith, which together provide respite and palliative care for more than 400 families with children with life-limiting conditions? And they want to be able to assure those children and families, and others in future, that they can guarantee, with Welsh Government support, a fair and sustainable future where they can offer more support and care for children with life-limiting conditions in Wales. And a statement of this sort would enable Welsh Government also to expand upon the welcome commitment to fund regional residential services for children with complex needs, ensuring that their needs are met as close to home as possible and in Wales wherever practicable. And the Government could outline, then, how it will work with Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith to ensure this additional funding and services reach those most in need of support. So, I'm sure we'd all welcome a statement in this timely moment. 

Trefnydd, mae'n wythnos Hosbis Plant, felly a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gefnogaeth i'n dwy hosbis plant yng Nghymru: sef Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith, dwy hosbis ragorol, sydd gyda'i gilydd yn darparu gofal seibiant a lliniarol i fwy na 400 o deuluoedd â phlant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd? Ac maen nhw'n dymuno gallu sicrhau'r plant a'r teuluoedd hynny, ac eraill yn y dyfodol, y gallan nhw warantu, gyda chymorth Llywodraeth Cymru, ddyfodol teg a chynaliadwy sy'n cynnig mwy o gymorth a gofal i blant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd yng Nghymru. Byddai datganiad o'r math hwn yn galluogi Llywodraeth Cymru hefyd i ymhelaethu ar yr ymrwymiad i'w groesawu i ariannu gwasanaethau preswyl rhanbarthol i blant ag anghenion cymhleth, gan sicrhau y diwellir eu hanghenion mor agos i'w cartrefi â phosibl ac yng Nghymru pryd bynnag y bo'n ymarferol. Ac a wnaiff y Llywodraeth amlinellu, felly, sut y bydd yn gweithio gyda Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith i sicrhau bod y cyllid a'r gwasanaethau ychwanegol hyn yn cyrraedd y rhai y mae angen cymorth arnynt fwyaf. Felly, rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn croesawu datganiad ar yr adeg amserol hon.

Thank you, Huw Irranca-Davies, for highlighting the wonderful work that our hospices do, and they do provide incredibly important services, and they provide enormous support for patients and families and carers. You may have heard the leader of the opposition raise this issue with the First Minister and the First Minister's answer. And we do continue to invest more than £8.4 million every year to support specialist palliative care services across Wales, and much of this does go to our adult and children's hospices across Wales. We've also allocated £12.3 million of emergency funding to support our hospices since the start of the COVID-19 pandemic, and that funding has been used to support clinical services and strengthen our hospice bereavement support. I'm sure the Member is also aware of our programme for government commitment to review the patient pathway planning and hospice funding, and we will continue to work with the end-of-life-care board so that we can review the way in which that specific funding is allocated to both health boards and our voluntary hospices. 

Diolch, Huw Irranca-Davies, am dynnu sylw at y gwaith gwych y mae ein hosbisau'n ei wneud. Maen nhw'n darparu gwasanaethau eithriadol o bwysig, ac maen nhw'n rhoi cymorth enfawr i gleifion a theuluoedd a gofalwyr. Efallai eich bod wedi clywed arweinydd yr wrthblaid yn codi'r mater hwn gyda'r Prif Weinidog ac ateb y Prif Weinidog. Rydym yn parhau i fuddsoddi mwy nag £8.4 miliwn bob blwyddyn i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol ledled Cymru, ac mae llawer o hyn yn mynd i'n hosbisau oedolion a phlant ledled Cymru. Rydym hefyd wedi dyrannu £12.3 miliwn o gyllid brys i gefnogi ein hosbisau ers dechrau pandemig COVID-19, ac mae'r cyllid hwnnw wedi'i ddefnyddio i gefnogi gwasanaethau clinigol a chryfhau ein cymorth profedigaeth gan hosbisau. Rwy'n siŵr bod yr Aelod hefyd yn ymwybodol o ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i adolygu'r gwaith o gynllunio llwybr cleifion a chyllid hosbisau, a byddwn yn parhau i weithio gyda'r bwrdd gofal diwedd oes fel y gallwn adolygu'r ffordd y dyrennir yr arian penodol hwnnw i fyrddau iechyd a'n hosbisau gwirfoddol.

Ac, yn olaf, Altaf Hussain. 

And, finally, Altaf Hussain. 

Thank you, Presiding Officer. Minister, I have two suggestions. According to the Wales Governance Centre, the Counsel General and Minister for the Constitution is delivering a speech on 5 July to outline plans for a national conversation on our constitutional future. Could the business Minister schedule a statement here, before his speech, so that he may share his plans with us first?

Number 2: during the pandemic the public have rightly recognised the work of the NHS and key sectors in doing all possible to keep people safe. However, it is the leadership and delivery of local government that has been largely overlooked during the past 15 months—a sector that has demonstrated innovation, local solutions and leadership in delivering for the communities they serve. Can you schedule a debate in Government time for the Minister for Finance and Local Government to outline her vision for local government as we build out of the pandemic? Thank you. 

Diolch, Llywydd. Gweinidog, mae gennyf ddau awgrym. Yn ôl Canolfan Llywodraethiant Cymru, mae'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad yn traddodi araith ar 5 Gorffennaf i amlinellu cynlluniau ar gyfer sgwrs genedlaethol ar ein dyfodol cyfansoddiadol. A wnaiff y Gweinidog busnes drefnu datganiad yn y fan hon, cyn ei araith, er mwyn iddo allu rhannu ei gynlluniau gyda ni yn gyntaf?

Rhif 2: yn ystod y pandemig mae'r cyhoedd, yn briodol, wedi cydnabod gwaith y GIG a'r sectorau allweddol wrth wneud popeth posibl i gadw pobl yn ddiogel. Fodd bynnag, arweinyddiaeth a darpariaeth llywodraeth leol sydd wedi'u hanwybyddu i raddau helaeth yn ystod y 15 mis diwethaf—sector sydd wedi dangos arloesedd, atebion lleol ac arweinyddiaeth wrth gyflawni dros y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu. A wnewch chi drefnu dadl yn amser y Llywodraeth i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol amlinellu ei gweledigaeth hi ar gyfer llywodraeth leol wrth inni gynllunio ein ffordd allan o'r pandemig? Diolch.

Thank you very, very much. And I'm sure—. I hear what you say about the Counsel General's speech, and I'm sure he will share his speech with us at the most appropriate time, but we won't be able to bring forward an oral statement ahead of the speech, but I will—and he's sitting in the Chamber with me—I will make sure he shares his speech with you.

In relation to your comments around local government and public services and their response to the pandemic, I absolutely agree with you, and I do think that people recognise the amazing work they've done, if you think how they've supported with the test, trace, protect, for instance, and with delivering of food parcels. And certainly the Welsh Government is very appreciative of all the work that local authorities have done, and we've worked very closely with our partners in local authorities throughout the whole of the pandemic. 

Diolch yn fawr iawn, iawn. Ac rwy'n siŵr—. Rwy'n clywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud am araith y Cwnsler Cyffredinol, ac rwy'n siŵr y bydd yn rhannu ei araith gyda ni ar yr adeg fwyaf priodol, ond ni fyddwn yn gallu cyflwyno datganiad llafar cyn yr araith, ond fe wnaf—ac mae'n eistedd yn y Siambr gyda mi—fe wnaf sicrhau ei fod yn rhannu ei araith gyda chi.

O ran eich sylwadau am lywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus a'u hymateb i'r pandemig, rwy'n cytuno'n llwyr â chi, ac rwy'n credu bod pobl yn cydnabod y gwaith anhygoel y maen nhw wedi'i wneud, pan fyddwch yn meddwl am sut maen nhw wedi cefnogi gyda'r gwaith profi, olrhain, amddiffyn, er enghraifft, a darparu parseli bwyd. Ac yn sicr mae Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi'n fawr yr holl waith y mae awdurdodau lleol wedi'i wneud, ac rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid mewn awdurdodau lleol drwy gydol y pandemig.

Diolch i'r Trefnydd. Dyna ddiwedd ar yr eitem yna. Felly, byddwn ni'n cymryd toriad byr nawr ar gyfer caniatáu newidiadau yn y Siambr. A bydd y gloch yn canu dwy funud cyn inni ail gychwyn. Diolch yn fawr. 

Thank you, Trefnydd. That concludes that item. We will now take a short break to allow changeovers in the Chamber. And the bell will be rung two minutes before we reconvene. Thank you. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:44. 

Plenary was suspended at 14:44. 

14:55

Ailymgynullodd y Senedd am 14:55, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 14:55, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Coronafeirws
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on Coronavirus

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—diweddariad ar y coronafeirws. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.

The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services—update on coronavirus. I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Am y tro cyntaf yn y Senedd hon ac am y tro cyntaf ers nifer o fisoedd, mae'n rhaid imi ddweud wrth Aelodau fod achosion o'r coronafeirws, yn anffodus, yn cynyddu yma yng Nghymru. Unwaith eto, rŷn ni'n wynebu sefyllfa ddifrifol ac rŷn ni ar ddechrau'r drydedd don o'r pandemig. O fewn ychydig iawn o wythnosau, mae amrywiolyn delta, roedden ni'n arfer ei alw'n amrywiolyn sy'n peri pryder sy'n tarddu o India, wedi lledu o dri chlwstwr bach yng ngogledd a de-ddwyrain Cymru i'n cymunedau ym mhob rhan o Gymru.

Dros y pythefnos diwethaf, mae cyfradd achosion y coronafeirws a'r gyfradd bositifrwydd wedi mwy na dyblu. Heddiw, y gyfradd achosion yw 31.3 achos fesul 100,000 o bobl. Mae achosion yn cynyddu bron ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru, wedi'u gyrru gan yr amrywiolyn hwn sy'n symud yn gyflym ac yn hynod o hawdd i'w drosglwyddo. Yng Nghonwy, mae'r cyfraddau bellach yn agosáu at 100 o achosion fesul 100,000 o bobl, ac yn sir Ddinbych a sir y Fflint maen nhw'n uwch na 50 mewn 100,000.

Dirprwy Lywydd, mae wyth o bob 10 achos newydd o'r coronafeirws yng Nghymru yn achosion o'r amrywiolyn delta. Amcangyfrifir bellach fod y gyfradd R—yr R rate—ar gyfer Cymru rhwng 1 ac 1.4, sy'n arwydd pellach fod heintiau'n codi unwaith eto. Mae'r dystiolaeth i gyd yn awgrymu bod yr amrywiolyn delta yn fwy trosglwyddadwy na'r amrywiolyn alffa—amrywiolyn Kent—a oedd yn gyfrifol am y rhan fwyaf o'r achosion yn yr ail don dros y gaeaf.

Nid Cymru yw'r unig ran o Brydain sy'n gweld ton gynyddol o achosion y coronafeirws sy'n cael eu hachosi gan amrywiolyn delta; os rhywbeth, rŷn ni ychydig o wythnosau y tu ôl i'r sefyllfa yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Yn Lloegr erbyn hyn, mae dros 70,000 o achosion wedi'u cadarnhau o amrywiolyn delta, a rhyw 5,000 yn yr Alban. Yn Lloegr a'r Alban, mae niferoedd cynyddol o bobl yn cael eu derbyn i'r ysbyty gyda'r coronafeirws unwaith eto, ac, yn anffodus iawn, mae Iechyd Cyhoeddus Lloegr wedi cadarnhau 73 o farwolaethau sy'n gysylltiedig ag amrywiolyn delta. Yn ffodus, dŷn ni ddim wedi cyrraedd y pwynt hwn eto yma yng Nghymru. Rŷn ni tua dwy neu dair wythnos y tu ôl i'r hyn sy'n digwydd y tu hwnt i'n ffiniau, ond mae hyn yn darparu darlun sy'n peri gofid i ni.

Yn ystod yr wythnos diwethaf, mae Prif Weinidog yr Alban a Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi oedi eu cynlluniau eu hunain i lacio cyfyngiadau'r coronafeirws oherwydd pryder am yr amrywiolyn delta. Ac yma yng Nghymru, mae'r Prif Weinidog wedi cadarnhau na fyddwn yn bwrw ymlaen ag unrhyw lacio newydd o'r cyfyngiadau dan do yn lefel rhybudd 1 yr wythnos hon, na dros gylch y tair wythnos nesaf. Byddwn ni'n defnyddio'r saib pedair wythnos i ganolbwyntio ar gyflymu brechiadau er mwyn helpu i atal mwy o bobl rhag mynd yn ddifrifol wael wrth inni wynebu'r don newydd yma o heintiau.

Er bod achosion yn codi, mae'n dal i fod gyda ni'r cyfraddau coronafeirws isaf yn y Deyrnas Unedig, a, diolch i ymdrechion enfawr pawb sy'n ymwneud â'r cynllun, mae rhai o'n cyfraddau brechu ni ymysg y gorau yn y byd. Bydd hyn i gyd yn ein helpu ni wrth inni wynebu'r drydedd don yma. Mae'r gwaith modelu'n awgrymu y gallai oedi o bedair wythnos nawr helpu i leihau'r nifer uchaf o dderbyniadau dyddiol i'r ysbyty o hyd at hanner, ar adeg pan fo'r gwasanaeth iechyd yn brysur iawn yn ymateb i'n holl anghenion gofal iechyd, nid jest y coronafeirws.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. For the first time this Senedd and for the first time in many months, I must tell Members that cases of coronavirus are, unfortunately, rising in Wales. We are once again facing a serious situation and we are at the beginning of a third wave of the pandemic. In the space of a few short weeks, the delta variant, which was originally known as the variant of concern originating in India, has spread from three small clusters in north and south-east Wales into our communities in every part of Wales.

Over the last fortnight, the coronavirus case rate and the positivity rate have more than doubled. Today, the case rate is 31.3 cases per 100,000 people. Cases are rising in almost every local authority area in Wales, driven by this fast-moving, highly transmissible variant. In Conwy, the rates are now approaching 100 cases per 100,000 people, and in Denbighshire and Flintshire they are higher than 50 in 100,000 people.

Dirprwy Lywydd, eight out of 10 new cases of coronavirus identified in Wales are cases of the delta variant. It is estimated that the R rate for Wales is now between 1 and 1.4, which is a further sign that infections are once again rising. All of the evidence suggests that the delta variant is more transmissible than the alpha variant, or the Kent variant, which was responsible for the majority of cases during the second wave over the winter.

Wales is not alone in seeing a rising tide of coronavirus cases caused by the delta variant; if anything, we are a few weeks behind the situation in the rest of the United Kingdom. In England, there are now more than 70,000 confirmed cases of the delta variant, and some 5,000 cases in Scotland. In both England and Scotland, increasing numbers of people are being admitted to hospital with coronavirus again, and, very sadly, Public Health England has confirmed 73 deaths linked to the delta variant. Fortunately, we have not yet reached this stage here in Wales. We are some two to three weeks behind what is happening beyond our borders, but this provides a sobering vision of what may come.   

In the past week, the First Minister of Scotland and the Prime Minister have both paused their plans to relax coronavirus restrictions because of concerns regarding the delta variant. And here in Wales, the First Minister has confirmed that we will not be going ahead with any new relaxation of alert level 1 indoor restrictions this week or over the next three-week cycle. We will use this four-week pause to focus on speeding up vaccinations to help prevent more people falling seriously ill as we face this new wave of infections.

Even though cases are rising, we still have the lowest coronavirus rates in the UK, and, thanks to the enormous efforts of everyone involved, we have some of the best vaccination rates in the world. All of this will help us as we face this third wave. The modelling work suggests that a four-week pause now will help to reduce the peak number of daily hospital admissions by up to half, at a time when the NHS is very busy responding to all of our healthcare needs, not just treating coronavirus.

Dirprwy Lywydd, I want to pay tribute to our fantastic vaccine programme and everyone who has made it such a success. The very latest figures show that 88.7 per cent of adults have had their first dose and 60.2 per cent have had their second. Between now and mid July, we'll be putting an extra 0.5 million vaccines into the system. We'll be focused on offering a second dose to everyone in priority groups 1 to 9 over the next four weeks. That's everyone over 50, all healthcare workers, social care workers and other vulnerable groups, including, of course, care home residents. And, subject to supply, we’ll be bringing forward appointments for the people over 40 so that they don’t have to wait longer than eight weeks between their first and second doses. Now, to achieve this, we will need everyone’s help to encourage people to come forward and complete their two-course course. One vaccine is not enough; we need everyone to have two.

Dirprwy Lywydd, although there will be no substantial changes to the coronavirus regulations for the next four weeks, we have made some small amendments to make sure that the rules are easier to understand. And these include changing the regulations so the size of a venue—together with a risk assessment—will determine how many people can attend an indoor wedding or civil partnership reception or wake. We've begun reopening residential outdoor education centres, starting with primary school-age children. We have amended the regulations to bring grass-roots music and comedy venues into line with the rules for hospitality. And we've also updated the regulations so that they reflect the latest evidence about how businesses can take all reasonable measures to reduce risk on their premises and clarify the rules about 2m distances for groups of six people.

We will continue to run our programme of pilot events in theatre, sport and other sectors during June and July, testing large numbers of people to see how and when they gather safely and what the effect of that is.

We have also issued updated guidance in a number of important areas, including hospital visits and for places of worship. And we've published a statement by our scientific advisers about the use of face coverings in schools, although there'll be no immediate change in their use.

Dirprwy Lywydd, I'll close by saying that we're once again at a crucial point in this pandemic. Vaccinations offer us real hope of a different relationship with the virus. It may be possible to respond to this wave without having to introduce stricter lockdown measures, if we can break the link between infection and hospitalisation. Vaccination may also help us move beyond the pandemic phase and end this cycle of imposing and unlocking restrictions. But, for the time being, we will continue with our cautious, data-driven approach to responding to this ongoing pandemic. Diolch.

Dirprwy Lywydd, rwy'n awyddus i dalu teyrnged i'n rhaglen frechu wych ni ac i bawb sydd wedi ei gwneud hi'n llwyddiant ysgubol. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod 88.7 y cant o oedolion wedi cael eu dos cyntaf a bod 60.2 y cant wedi cael eu hail ddos. Rhwng nawr a chanol mis Gorffennaf, fe fyddwn ni'n rhoi 0.5 miliwn o frechlynnau ychwanegol yn y system. Fe fyddwn yn canolbwyntio ar gynnig ail ddos i bawb yn y grwpiau blaenoriaeth 1 i 9 yn ystod y pedair wythnos nesaf, sef pawb dros 50 oed, pob gweithiwr gofal iechyd, gweithwyr gofal cymdeithasol, a grwpiau eraill sy'n agored i niwed, gan gynnwys, wrth gwrs, breswylwyr cartrefi gofal. A chan ddibynnu ar y cyflenwad, fe fyddwn ni'n cyflymu'r apwyntiadau ar gyfer pobl dros 40 oed fel na fydd yn rhaid iddyn nhw aros am fwy nag wyth wythnos rhwng eu dos cyntaf a'u hail. Nawr, i gyflawni hyn, fe fydd angen cymorth pawb arnom i annog pobl i ddod ymlaen a chwblhau eu cwrs o ddau ddos. Nid yw un brechlyn yn ddigon; mae angen i bawb gael dau.

Dirprwy Lywydd, er na fydd unrhyw newidiadau sylweddol i reoliadau coronafeirws am y pedair wythnos nesaf, rydym wedi gwneud rhai diwygiadau mân i sicrhau y bydd hi'n haws deall y rheolau. Ac mae'r rhain yn cynnwys newid y rheoliadau fel y bydd maint unrhyw safle—ynghyd ag asesiad risg—yn pennu faint o bobl all fod yn bresennol mewn gwledd briodas neu bartneriaeth sifil neu de angladd dan do. Rydym wedi dechrau ailagor canolfannau preswyl addysg awyr agored, gan ddechrau gyda phlant oedran ysgol gynradd. Rydym wedi diwygio'r rheoliadau i sicrhau bod y safleoedd sy'n cynnal perfformiadau cerddorol a chomedi ar lawr gwlad yn cyd-fynd â'r rheolau ar gyfer lletygarwch. Ac rydym wedi diweddaru'r rheoliadau hefyd fel eu bod nhw'n adlewyrchu'r dystiolaeth ddiweddaraf o ran sut y gall busnesau gymryd pob cam rhesymol i leihau'r risg ar eu safleoedd nhw ac i egluro'r rheolau ynglŷn â 2m o bellter ar gyfer grwpiau o chwech o bobl.

Fe fyddwn ni'n parhau i gynnal ein rhaglen o ddigwyddiadau peilot yn sectorau theatr, chwaraeon ac eraill yn ystod misoedd Mehefin a Gorffennaf, gan arbrofi gyda niferoedd mawr o bobl i weld sut a phryd y maen nhw'n ymgynnull yn ddiogel ac effaith hynny.

Rydym wedi cyhoeddi canllawiau a ddiweddarwyd hefyd sy'n ymdrin â nifer o feysydd pwysig, gan gynnwys ymweliadau ag ysbytai a gwasanaethau mewn addoldai. Ac rydym wedi cyhoeddi datganiad gan ein cynghorwyr gwyddonol ni ynglŷn â'r defnydd o orchuddion wyneb mewn ysgolion, er na fydd yna unrhyw newid uniongyrchol yn y defnydd ohonyn nhw.

Dirprwy Lywydd, rwyf am gloi drwy ddweud ein bod ni mewn cyfnod tyngedfennol unwaith eto yn ystod y pandemig hwn. Mae'r brechiadau yn cynnig gobaith gwirioneddol o berthynas wahanol â'r feirws. Efallai y bydd modd ymateb i'r don hon heb orfod cyflwyno mesurau o ran cyfyngiadau symud, os gallwn ni dorri'r cyswllt rhwng heintio ac angen triniaeth mewn ysbyty. Fe all brechu ein helpu ni hefyd i symud y tu hwnt i gyfnod pandemig a dod â'r cylch hwn o orfodi a llacio cyfyngiadau i ben. Ond, am y tro, fe fyddwn ni'n parhau â'n dull pwyllog ni, sy'n seiliedig ar ddata, o ymateb i'r pandemig hwn sy'n parhau. Diolch.

15:00

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Deputy Presiding Officer. Minister, can I thank you for your update this afternoon? On the delta variant, although we're looking at higher numbers of infections in Wales, there are still relatively low numbers of hospitalisations, fortunately, standing at 116 with COVID in general in acute beds, and one with COVID in an invasive ventilation bed. I of course appreciate, and I think you said it yourself, that there's always going to be that time lag, isn't there, between weeks of infection to severe cases.

But I turn now to what I asked you on 8 June about your research on vaccinations, to which you responded at the time that early analysis of the data was looking very positive, and there were actually still very few cases of the delta variant at the time, but it was growing exponentially. So, at that time, you said you needed an

'extra two weeks for us to analyse that data',

so that it was the right call—you said at the time—for the Cabinet to make the decisions of phasing in the restrictions. Now, I know last Friday the First Minister couldn't give any particular update in terms of the effectiveness of the vaccination. We're now two weeks on today, and there's nothing in particular on that in today's statement. So can I ask: are you able to provide any further update on how the vaccinations have worked against the delta variant in Wales? And if you aren't able to answer that today, can you perhaps give us an indication of when you will be in a position to give us that analysis?

Turning to the restrictions, I note—. As far as my perspective is concerned, we've been told, haven't we, by health professionals, that COVID is likely to be with us forever, and I'm sure you would agree with that analysis, sadly. And we have to live with COVID. So, I think, from my perspective, I certainly don't want to see us in any further lockdowns; I'm sure we all would agree with that position. The First Minister has said that he won't rule out any further lockdowns at the present time. I'm assuming you agree with the First Minister's position on that. You've said that there will be a pause, effectively, over the next four weeks, but can I ask you about any considerations in Cabinet that you have given to having further restrictions or further lockdowns? That's not what I want to see, but I'm asking you for your analysis and your thoughts in terms of what your considerations are as a Cabinet in that regard. Are you looking at further restrictions now and, effectively, are you seeking to have a situation where Wales has a zero COVID death rate? Because that position, I think, would be almost impossible to achieve. But I'm trying to understand here the balance that you are bringing and when we're going to get that information on hospitalisations for the delta variant in terms of your thinking in terms of potential further restrictions as well.

You've mentioned a couple of areas that you have relaxed. I was very pleased that you've relaxed visits to those in hospital; you've relaxed restrictions there. You've permitted singing in churches, which is another area I welcome as well. The outdoor education centres is, again, welcome, but I think the concern there is—and I'll perhaps ask for your thoughts on whether there are some lessons to be learned here—that for certain industries, they do need to have much prior notice, because for outdoor educational centres that take weeks to prepare, and schools then have to make arrangements, it's just too late in the day for them to alter their arrangements. We know that, once perhaps a school has changed their location—perhaps they were even coming into Wales and going to somewhere else in the UK—then in future years they may not go back to coming to Wales. So, it's very important that decisions are made and released to certain sectors with urgency, and with time for them to be able to plan in order for that restriction lifting to make the difference.

Clinical experts have warned that, because cases of the flu have been suppressed so much in the last 18 months, presumably because of the lockdowns, our immune systems will be lower, leading to stored up problems, potentially, for the winter. Now, here in Wales, Public Health Wales has noted that the flu GP consultation rates were 0.7 per 100,000 practice population—that's as at 17 June—well below the seasonal average of 11 per 100,000. So, its own surveillance data is suggesting that the flu has not circulated over the winter months, so there remains the potential for unseasonal activity or higher than usual rates during the 2021-22 season. And globally, the World Health Organization has also expressed concerns that influenza, or flu, activity remains at a lower level than expected for this time of year. So, looking at last year's uptake of the flu vaccination, just over 51 per cent of those under 65 years of age in a clinical risk group received their vaccination for the flu. So, what efforts are you making now in order to ensure that those most at risk will be given their vaccination, and, most importantly, take it up? And I wonder if you could also let us know what your discussions are with your UK counterparts in terms of another COVID booster programme, and how you are supporting the Welsh NHS to prepare and cope with what will inevitably be a greater winter pressure that's going to come, sadly.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich diweddariad y prynhawn yma? O ran yr amrywiolyn delta, er ein bod ni'n edrych ar gynnydd yn y gyfradd heintio yng Nghymru, mae niferoedd y rhai sydd angen triniaeth mewn ysbyty, yn ffodus, yn parhau i fod yn gymharol fach, sef 116 o gleifion COVID yn gyffredinol mewn gwelyau acíwt, ac un gyda COVID mewn gwely awyru ymledol. Wrth gwrs, rwy'n deall, ac rwy'n credu eich bod chi wedi dweud hynny, y bydd yna oedi bob amser, felly, rhwng wythnosau o heintio ac achosion difrifol.

Ond rwy'n troi nawr at yr hyn a ofynnais ichi ar 8 Mehefin ynglŷn â'ch ymchwil i frechiadau, a'ch ateb chi ar y pryd oedd bod dadansoddiad cynnar o'r data yn edrych yn obeithiol iawn, ac ychydig iawn o achosion o'r amrywiolyn delta oedd gyda ni bryd hynny, mewn gwirionedd, ond roedd yn cynyddu'n gyflym. Felly, ar y pryd, fe ddywedoch chi fod angen

'pythefnos ychwanegol i ni gael dadansoddi'r data',

ac felly y dewis priodol oedd—fe ddywedoch chi ar y pryd—i'r Cabinet wneud y penderfyniadau o ran cyflwyno'r cyfyngiadau. Nawr, rwy'n gwybod na allai'r Prif Weinidog roi unrhyw ddiweddariad penodol ddydd Gwener diwethaf o ran effeithiolrwydd y brechu. Mae pythefnos wedi mynd heibio erbyn heddiw, ac nid oes dim byd penodol ynglŷn â hynny yn y datganiad heddiw. Felly, a gaf i ofyn: a wnewch chi roi unrhyw ddiweddariad pellach inni o ran sut mae'r brechiadau wedi gweithio yn erbyn yr amrywiolyn delta yng Nghymru? Ac os na allwch chi ateb hynny heddiw, a fyddech chi'n rhoi syniad inni, efallai, pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i roi'r dadansoddiad hwnnw?

Gan droi at y cyfyngiadau, rwy'n nodi—. Fel yr wyf i'n ei gweld hi, fe ddywedwyd wrthym gan weithwyr iechyd proffesiynol fod COVID yn debygol o fod gyda ni am byth, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â'r dadansoddiad hwnnw, gwaetha'r modd. Ac fe fydd yn rhaid inni fyw gyda COVID. Felly, yn sicr, nid wyf yn dymuno gweld unrhyw gyfyngiadau symud eto; rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn cytuno â'r safbwynt hwnnw. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud na fyddai ef yn diystyru unrhyw gyfyngiadau symud pellach ar hyn o bryd. Rwy'n tybio y byddech chi'n cytuno â safbwynt y Prif Weinidog yn hynny o beth. Rydych chi wedi dweud y bydd yna oedi, i bob pwrpas, dros y pedair wythnos nesaf, ond a gaf i eich holi chi am unrhyw ystyriaethau a roddwyd gennych yn y Cabinet i gyfyngiadau pellach neu gyfyngiadau symud pellach? Nid wyf yn dymuno gweld hynny, ond rwy'n gofyn ichi am eich dadansoddiad a'ch barn chi o ran eich ystyriaethau yn y Cabinet ynglŷn â hynny. A ydych chi'n ystyried cyfyngiadau pellach ar hyn o bryd ac, i bob pwrpas, a ydych chi'n anelu tuag at sefyllfa yng Nghymru lle nad oes unrhyw farwolaethau oherwydd COVID? Oherwydd fe fyddai bron yn amhosibl cyflawni hynny, yn fy marn i. Ond rwy'n ceisio deall y cydbwysedd yr ydych chi'n ei geisio yma a phryd y cawn ni'r wybodaeth honno ynglŷn â derbyniadau i ysbytai oherwydd yr amrywiolyn delta, a'ch meddylfryd chi hefyd ynglŷn â chyfyngiadau pellach posibl.

Rydych chi wedi sôn am rai meysydd sydd wedi cael eu llacio. Roeddwn i'n falch iawn eich bod wedi llacio ar y gallu i ymweld â chleifion mewn ysbytai; rydych chi wedi llacio'r cyfyngiadau yn hynny o beth. Rydych chi wedi caniatáu canu mewn eglwysi, sy'n faes arall yr wyf i'n ei groesawu hefyd. Mae croeso hefyd i'r llacio o ran canolfannau addysg awyr agored. Ond rwy'n credu bod yna bryder yma—ac efallai y gofynnaf am eich barn chi ynghylch a oes gwersi i'w dysgu yma—bod angen i rai diwydiannau gael cryn dipyn o rybudd ymlaen llaw. I ganolfannau addysg awyr agored, mae'n cymryd wythnosau i baratoi, ac yna mae'n rhaid i'r ysgolion wneud eu trefniadau nhw, ac mae'n rhy hwyr iddynt newid eu trefniadau. Fe wyddom, pan fydd ysgol efallai wedi newid ei safle—efallai eu bod nhw'n dod i mewn i Gymru ac yn mynd i rywle arall yn y DU—yn y dyfodol efallai na fyddant yn dod yn ôl i Gymru wedyn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y penderfyniadau yn cael eu gwneud a'u rhyddhau i rai sectorau ar fyrder, a chyda digon o rybudd i allu cynllunio er mwyn i lacio'r cyfyngiadau hynny wneud rhywfaint o wahaniaeth iddyn nhw.

Mae arbenigwyr clinigol wedi rhybuddio, gan fod achosion o'r ffliw wedi eu ffrwyno cymaint yn ystod y 18 mis diwethaf oherwydd y cyfyngiadau symud fwy na thebyg, y bydd ein systemau imiwnedd ni'n llai effeithiol, gan arwain o bosibl at broblemau a gaiff eu storio tan y gaeaf. Nawr, yma yng Nghymru, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi nodi bod y cyfraddau ymgynghori â meddygon teulu oherwydd y ffliw ar 0.7 fesul 100,000 o boblogaeth—hynny ar 17 Mehefin—sydd ymhell islaw'r cyfartaledd tymhorol o 11 fesul 100,000. Felly, mae data gwyliadwriaeth y sefydliad yn awgrymu nad yw'r ffliw wedi cylchredeg yn ystod misoedd y gaeaf, ac felly mae'r posibilrwydd o gyfraddau uwch neu weithgarwch annhymhorol uwch na'r cyffredin yn ystod tymor 2021-22 yn parhau. Ac yn fyd-eang, mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi mynegi pryderon hefyd bod y ffliw yn parhau ar gyfradd is na'r disgwyl ar gyfer yr adeg hon o'r flwyddyn. Felly, o edrych ar y nifer a fanteisiodd ar y brechiad rhag ffliw y llynedd, fe gafodd ychydig dros 51 y cant o'r rhai hynny o dan 65 oed mewn grŵp risg clinigol eu brechiad ffliw. Felly, pa ymdrechion yr ydych yn eu gwneud nawr i sicrhau y bydd y rhai sydd fwyaf mewn perygl yn cael eu brechu, ac, yn bwysicaf oll, yn manteisio ar y brechlyn? A tybed a allech roi gwybod inni hefyd am eich trafodaethau â'ch cymheiriaid yn y DU o ran rhaglen arall i weinyddu brechiadau atgyfnerthu ar gyfer COVID, a sut yr ydych chi'n cefnogi GIG Cymru i baratoi ac ymdopi â'r hyn a fydd yn anochel yn fwy o bwysau i ddod yn y gaeaf, yn anffodus.

15:05

Gosh, lots of questions there, Russell. Thank you. I'll do my best to try and answer them. You'll be aware that we are just entering a third wave, and that is why now is not the time to put our foot down on the pedal, especially when we are still learning about the delta variant.

There are some really encouraging early signs, but obviously it's really difficult for us to measure from Wales, because our levels are so low, so we are looking at what's happening elsewhere, particularly in England. There are some very interesting papers that have been published, but they haven't been peer reviewed, so we're waiting for that analysis to be carried out so that we can have real confidence in what we're seeing as early indications of the potential for the two doses of the vaccine to significantly reduce the chances of hospitalisation. So, once we've seen that peer-reviewed document, I think we'll be in a better place to make a judgment. Certainly, that's why we've paused our unlocking system.

We don't have any plans for the time being for further lockdowns, but I've got to tell you that this will be data driven, as it's always been in Wales. We will follow the science and follow the data, and what we won't do is to give false promises. We won't have a freedom day in Wales; we won't have a terminus date that we will work towards. We will do what's right given the circumstances before us, and we will read the data and respond to that.

We were pleased to see that we were able to relax visits to hospitals, but I think it's probably worth emphasising that it is important for those decisions to be made at a local level. So, we know that the delta variant is very significant now, or it's building in areas of north Wales, so the judgments they make there may be different from the judgments that are made in health boards elsewhere.

We were pleased to relax the restrictions in relation to outdoor visitor centres, particularly for young children. And of course, what we tried to do was to give them the opportunity to use up the very few weeks that are left before the end of term. So, of course there's a balance to strike here; we've got to watch the data, but when we see that it's in a place that we are comfortable with, then I think a lot of those centres would be happy for us to open, rather than give them another three weeks to prepare. So, of course it's a balancing act.

In relation to flu, we are very concerned about potentially what could happen this winter. I know that the respiratory syncytial virus situation, in particular in relation to children, is something we are very concerned about, and we are putting very comprehensive organisational plans in place. That is quite far advanced already, and we will be listening to the advice of the Joint Committee on Vaccination and Immunisation in terms of our ability to roll out booster doses alongside flu vaccines for the future.

Wel, dyna lawer o gwestiynau, Russell. Diolch i chi. Fe wnaf fy ngorau i geisio eu hateb nhw. Rydych chi'n ymwybodol ein bod ni ar ddechrau trydedd don, a dyna pam nad yw'n amser nawr i roi ein troed lawr ar y sbardun, yn arbennig felly wrth inni barhau i ddysgu am yr amrywiolyn delta.

Mae yna rai arwyddion cynnar sy'n galonogol iawn, ond yn amlwg mae'n anodd iawn cael mesuriadau dibynadwy o Gymru, gan fod ein cyfraddau ni mor isel yma, felly rydym yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill, yn Lloegr yn arbennig. Fe gyhoeddwyd rhai papurau diddorol iawn, ond ni chawsant eu hadolygu gan gymheiriaid, felly rydym yn aros am y dadansoddiad hwnnw fel y gallwn fod yn wirioneddol hyderus yn yr hyn yr ydym ni'n ei weld fel arwyddion cynnar o'r posibilrwydd i ddau ddos o'r brechlyn leihau'r tebygolrwydd yn sylweddol o fod ag angen triniaeth mewn ysbyty. Felly, pan welwn ni'r ddogfen honno wedi ei hadolygu gan gymheiriaid, rwy'n credu y byddwn mewn gwell sefyllfa i roi ein dyfarniad ni. Yn sicr, dyna pam rydym ni wedi oedi o ran ein cynlluniau i ddatgloi.

Nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i orfodi cyfyngiadau symud pellach, ond mae'n rhaid imi ddweud wrthych y caiff hyn ei yrru gan ddata, fel y bu hi yng Nghymru erioed. Fe fyddwn yn dilyn yr wyddoniaeth ac yn dilyn y data, a'r hyn na fyddwn ni'n ei wneud yw rhoi addewidion gwag. Ni fyddwn ni'n dathlu diwrnod rhyddid yng Nghymru; ni fydd gennym ddyddiad gorffen i anelu ato. Fe fyddwn ni'n gwneud yr hyn sy'n iawn o ystyried yr amgylchiadau sydd ger ein bron, ac fe fyddwn ni'n darllen y data ac yn ymateb i hynny.

Roeddem yn falch o weld ein bod wedi gallu llacio o ran ymweliadau ag ysbytai, ond rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio, mae'n debyg, ei bod yn bwysig i'r penderfyniadau hynny gael eu gwneud ar lefel leol. Felly, fe wyddom ni fod amrywiolyn delta yn arwyddocaol iawn nawr, neu ei fod yn cynyddu mewn ardaloedd yn y gogledd, felly fe all y dyfarniadau a wnân nhw fod yn wahanol i'r dyfarniadau a wneir mewn byrddau iechyd mewn mannau eraill.

Roeddem ni'n falch o lacio'r cyfyngiadau o ran canolfannau ymwelwyr awyr agored, yn enwedig ar gyfer plant ifanc. Ac wrth gwrs, yr hyn yr oeddem ni'n ceisio ei wneud oedd rhoi cyfle iddyn nhw ddefnyddio'r wythnosau prin iawn hyn sydd ar ôl cyn diwedd tymor. Felly, wrth gwrs, mae'n rhaid canfod cydbwysedd yn hyn o beth; mae'n rhaid inni ystyried y data, Ond pan welwn ni eu bod ar lefel yr ydym yn gyfforddus â hi, yna rwy'n credu y byddai llawer o'r canolfannau hynny'n hapus i agor, yn hytrach na'n bod ni'n rhoi tair wythnos arall iddyn nhw i baratoi. Felly, mater o gydbwyso yw hwn, wrth gwrs.

O ran y ffliw, rydym yn pryderu'n fawr am yr hyn a allai ddigwydd o bosibl yn ystod y gaeaf nesaf. Fe wn i fod y feirws syncytaidd resbiradol yn cylchredeg, yn enwedig ymysg plant, a'i fod yn rhywbeth yr ydym ni'n pryderu'n fawr yn ei gylch, ac rydym yn rhoi cynlluniau sefydliadol cynhwysfawr iawn ar waith. Mae hynny wedi datblygu llawer iawn eisoes, ac fe fyddwn yn gwrando ar gyngor y Cydbwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio o ran ein gallu ni i gyflwyno dosau atgyfnerthu ochr yn ochr â brechlynnau ffliw i'r dyfodol.

15:10

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Plaid Cymru spokesperson Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rhyw bedwar neu bump o gwestiynau, dwi'n meddwl, gen i. Y cyntaf jest yn dilyn ymlaen o'r pwynt olaf yn y fan yna: oes gennych chi ddiweddariad i ni ar y gwaith sydd yn cael ei wneud er mwyn sicrhau bod y brechiad atgyfnerthu—y booster yna—yn gallu cael ei roi allan yn yr hydref yn unol â'r hyn y mae'r JCVI wedi awgrymu sydd angen ei weld yn digwydd?

Mae gwthio'r ail ddos yna ​​allan mor gyflym â phosib yn allweddol rŵan, wrth gwrs. Dwi'n ymwybodol bod yna wahanol ffyrdd y mae pobl i fod i ddelio â'u byrddau iechyd: rhai yn disgwyl am lythyr, rhai yn disgwyl am alwad ffôn, eraill yn gorfod mynd ar-lein i wneud eu hapwyntiad eu hunain; a dyna wnes i, yn y pen draw, a chael fy ail frechiad i ddoe. Oes yna angen rhywfaint o gysoni neu gryfhau y cyfathrebu ar lefel genedlaethol yn fan hyn, o ran sut y mae pobl i fod i gael yr ail frechiad yna mor fuan â phosib? Achos mae'n rhaid i mi gyfaddef, roeddwn i wedi drysu braidd fy hun dros yr wythnosau diwethaf.

Myfyrwyr: mae llawer o fyfyrwyr wrth gwrs yn mynd i fod wedi cael eu brechiad cyntaf yn lle maen nhw yn y brifysgol, ac wedyn yn mynd yn ôl gartref i rannau eraill o Gymru neu i Loegr. Allwch chi egluro pa waith sy'n cael ei wneud i hwyluso pethau ​​fel bod yr ail ddos yn gallu cael ei rhoi heb rwystrau, lle mae pobl wedi newid cyfeiriad a llythyrau'n mynd ar goll, a'r math yna o beth?

Mae'r twf yn yr amrywiolyn delta, wrth gwrs, yn bygwth ein hysbytai ni unwaith eto. Rydyn ni'n gobeithio, wrth gwrs, bod y brechiad yn mynd i atal ymchwydd mawr yn y nifer sy'n mynd i'r ysbytai, ond beth rydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i gryfhau'r symudiad tuag at gael mwy o safleoedd COVID-lite, fel nad ydy gweithgareddau eraill yr NHS yn dod dan fygythiad mwy na sydd ei angen? Mae cael y safleoedd COVID-lite yma, wrth gwrs, yn rhywbeth mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon, er enghraifft, wedi gofyn amdano fo droeon dros y flwyddyn diwethaf. Maen nhw'n dal yn methu â gweld y math o symudiad ar hyn yr hoffen nhw ei gael.

Un cwestiwn olaf ynglŷn ag asthma yn benodol, a'r angen i bobl sy'n dioddef asthma gael brechiad ychwanegol. Mae yna bryder gan Asthma UK bod yna gannoedd o filoedd o bobl wedi mynd ar goll o systemau'r gwasanaeth iechyd ar draws Prydain ac wedi methu â chael y brechiad yn gynnar. Mae yna restr brechiadau ffliw sydd gan y gwasanaeth iechyd beth bynnag; mae fy nharo i fod trio ailddyfeisio'r olwyn wedi mynd ymlaen yn fan hyn. Felly, allwch chi edrych ar y posibilrwydd o jest mynd oddi ar restr asthma'r brechiad ffliw er mwyn sicrhau bod pobl sy'n dioddef asthma yn cael unrhyw boosters mor fuan â phosibl pan ddaw hi i'r hydref? Diolch.

Thank you very much, Deputy Llywydd. I have four or five questions. First of all, following on from that final point you just made: do you have an update for us on the work that is being done in order to ensure that the booster vaccine can be provided in the autumn in accordance with what the JCVI has suggested is required?

Pushing that second dose out there as quickly as possible is crucial now, of course. I'm aware that there are different ways that people are to deal with their health boards: some are to expect a letter, others a phone call, others have to go online to make their own appointments; and that's what I did, ultimately, and I got my second vaccine yesterday. Do we need some consistency here or do we need to strengthen comms at a national level in terms of how people are meant to access that second dose as soon as possible? Because I have to admit that I was a little confused myself, and have been over the last few weeks.

Now students: many students of course will have had their first vaccination where they are at university, and then will return home to other parts of Wales or to England. So, can you explain what work is being done to facilitate that second dose, so that it can be provided without barriers, where people have changed addresses and letters have been lost, and so on?

The growth in the delta variant is a threat to our hospitals once again, and we very much hope that the vaccine will prevent a great increase in the numbers attending our hospitals. But what are you as a Government doing to strengthen the shift towards having more COVID-lite sites, so that other NHS activities aren't placed under unnecessary threat? Getting these COVID-lite sites is something that the Royal College of Surgeons has requested a number of times over the past few months, and they're still not seeing the move in that direction that they have requested.

One final question on asthma specifically, and the need for asthma sufferers to receive an additional vaccination. There's concern among Asthma UK that there are hundreds of thousands of people who have gone missing from NHS systems across the UK, and haven't been able to access that early vaccination. There is a list for flu vaccinations held by the NHS, so it strikes me that we're reinventing the wheel slightly here. So, can you look at the possibility of just going off that asthma list for flu vaccination in order to ensure that asthma sufferers do get boosters as soon as possible when we get to the autumn? Thank you.

15:15

Diolch yn fawr. O ran pobl a chysondeb cyfathrebu, dwi'n meddwl bod y canllawiau'n glir iawn ar wefannau'r awdurdodau iechyd ynglŷn â ble ddylai pobl fynd. Dwi'n meddwl ei fod e'n anodd, achos mae pobl yn derbyn eu gwybodaeth nawr o gymaint o lefydd gwahanol, a dyna pam beth rŷn ni'n ceisio ei wneud yw ymateb i beth sy'n briodol, yn arbennig lle rŷn ni'n gweld bod llai o bobl yn dod ymlaen. Mae yna broblem arbennig gyda ni ar hyn o bryd ymysg pobl groenddu sydd o dras Affricanaidd a Charibïaidd. Ymysg yr oedran 30 i 39, mae yna broblem. Felly, mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar ble maen nhw'n mynd ar gyfer eu gwybodaeth nhw. Rŷn ni'n gwneud lot o waith manwl ble rŷn ni'n gweld bod yna broblem. Roeddwn i lan yn Wrecsam ar ddydd Gwener, ac roedd hi'n ddiddorol; fe wnaethon ni weld bod yna broblem mewn un ardal o Wrecsam, ac roedden nhw wedi symud y ganolfan frechu i mewn i ganolfan hamdden yng nghanol yr ardal o ble roedd llai o bobl yn dod. Ac ar y penwythnos, roedden nhw'n mynd i fynd i ganol y dref, fel eu bod nhw'n mynd at lle oedd pobl yn mynd i basio heibio. Felly, dwi'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth sy'n mynd i symud ymlaen.

O ran myfyrwyr, mae'n glir ei bod hi'n bosibl i bobl gerdded i mewn a chael eu brechlyn. Mae'n bwysig bod pobl yn deall hynny—dos cyntaf neu'r ail ddos hefyd. Daeth fy mab i nôl dros y penwythnos, a'r peth cyntaf y gwnes i oedd sicrhau ei fod e'n mynd am ei frechlyn e; roedd yn ddiddorol i weld wnaeth e ddim cael cynnig y brechlyn pan oedd e yn Lloegr fel myfyriwr. Felly, dwi'n falch o weld ein bod ni ymhell ar y blaen yn y maes yna.

O ran y safleoedd COVID-lite, rŷn ni'n trafod ar hyn o bryd gyda'r byrddau iechyd, ac rŷn ni'n awyddus i weld os allwn ni weld byrddau iechyd yn gweithio gyda'i gilydd tipyn bach mwy a chael, efallai, canolfannau mwy rhanbarthol. Ond byddwch chi'n ymwybodol, os ŷch chi'n mynd i gael canolfan boeth a chanolfan oer, mae hwnna'n golygu ei fod e'n anodd cael A&E yn yr ardal yna. Trïwch chi gau lawr ardal A&E mewn ysbyty. Dwi ddim yn meddwl eich bod chi'n gofyn am hynny, ond mae hwnna, yn amlwg, yn gyfyngder ar ein posibilrwydd o newid un ysbyty mewn i ganolfan sydd yn COVID-lite.

O ran asthma, dwi'n gwybod, yn y lle cyntaf, roedd pobl gydag asthma difrifol yn yr haen gyntaf yna o bobl a oedd yn cael eu blaenoriaethu. Roeddwn i'n ymwybodol bod yna grŵp gwahanol o ran brechiad ffliw. Roedd yna gyfyngder ar faint oedd gyda ni o'r brechlyn ar yr adeg yna, ac felly wrth inni fynd mewn i'r boosters, fe gawn ni weld os oes mwy o supply gyda ni, ac efallai y bydd yn haws inni fynd nôl at yr adroddiad a'r rhestr yna a oedd gyda ni ar gyfer y ffliw.

Thank you very much. In terms of the consistency of communication, I think that the guidance is very clear on the websites of the health authorities in terms of where people should go. I think it's difficult, because people do receive their information now from so many different sources, and I think that what we're trying to do is to respond to what is appropriate, particularly where we see that fewer people are coming forward. There is a specific issue at the moment with black African and Caribbean communities, and the 30 to 49 age group; there is a problem there. We have to focus on where they go for their information. So, we do a great deal of detailed work where we see there is an issue. I was up in Wrexham on Friday, and it was interesting because we'd seen that there was a problem in one area of Wrexham. They'd moved the vaccination centre into a leisure centre in the middle of that area where fewer people were coming forward, and on the weekend they were going to go to the centre of the town, so that they went to where people would be passing by. I think that is something that we're making progress on.

In terms of students, it's clear that it is possible for people to walk in and receive their vaccine. It's important that people understand that, be it the first or second dose. My son came home over the weekend and the first thing I did was to ensure that he went for his vaccination, and it was interesting to see he wasn't offered the vaccine in England, where he was a student. So, I'm pleased to see that we are in the vanguard in that regard.

In terms of those COVID-lite settings, what we're trying to do is discuss at the moment with health boards, and we're eager to see whether we can see health boards working together a bit more, and having those more regional centres. You'll be aware that, if you have a hot area and a cold area, it's difficult to have an A&E in that area. You try to close down an A&E department in a hospital. I don't think you're asking for that, but that is a restriction on the possibility of changing one hospital into a COVID-lite centre.

In terms of asthma, I know that, in the first instance, people who had serious asthma were in that first cohort of people who were prioritised. I was aware that there was a different group in terms of the flu vaccine. There was a restriction on how much stock we had of the vaccine at that time, and as we go into the booster phase we'll see whether we'll have additional supply, and then perhaps it'll be easier for us to go back to that report and the list that we had for the flu.

15:20

Minister, thank you for your statement this afternoon. I'd just like to raise a point with you about the flow of information and the way you bring that information to Parliament. Today, this statement was a last-minute statement added to the agenda. I didn't hear anything different in that statement to what I heard at your press briefing yesterday and, indeed, the First Minister's press briefing on Friday. I fully understand the pressures of this information coming out, but it really is important that Members are shown respect and that this information does come to Members first, so that they can communicate with their constituents. At the height of the pandemic, I realised the sensitivities about putting that information out via public broadcast and media sessions from Cathays Park. But could I ask how exactly you bid for time in the Government scheduling of parliamentary business? Because I would urge the Government in the strongest possible terms, and seek the support of the Presiding Officer in this, to ensure that these statements do come and this information does come to Members first, rather than press briefings that are currently undertaken at Cathays Park. 

Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Fe hoffwn i godi pwynt gyda chi ynglŷn â llif yr wybodaeth a'r ffordd yr ydych chi'n cyflwyno'r wybodaeth honno i'r Senedd. Heddiw, fe gafodd y datganiad hwn ei ychwanegu i'r agenda ar y funud olaf. Ni chlywais i unrhyw beth gwahanol yn y datganiad hwn i'r hyn a glywais i yn eich sesiwn friffio chi i'r wasg ddoe ac, yn wir, yn sesiwn friffio'r Prif Weinidog i'r wasg ddydd Gwener. Rwy'n deall yn iawn y pwysau sydd ar gyflwyno'r wybodaeth hon, ond mae'n bwysig iawn dangos dyledus barch i'r Aelodau a sicrhau bod yr wybodaeth hon yn dod yn gyntaf i'r Aelodau fel y gallant ei chyfathrebu â'u hetholwyr. Yn anterth y pandemig, roeddwn i'n sylweddoli pa mor anodd oedd cyfathrebu'r wybodaeth honno ac fe wnaed hynny drwy sesiynau darlledu cyhoeddus a sesiynau i'r cyfryngau o Barc Cathays. Ond a gaf i ofyn sut yn union yr ydych chi'n rhoi cais am amser wrth i'r Llywodraeth amserlennu ei busnes seneddol? Oherwydd fe fyddwn i'n annog y Llywodraeth yn enbyd, ac yn ceisio cefnogaeth gan y Llywydd yn hyn o beth, i sicrhau bod y datganiadau hyn yn cael eu cyflwyno a bod yr wybodaeth hon yn dod yn gyntaf i'r Aelodau, yn hytrach nag yn y sesiynau briffio i'r wasg a gynhelir ym Mharc Cathays ar hyn o bryd.

Thanks very much. Certainly, we were very anxious to make sure that you heard this information in the Chamber. We were very aware that that statement was made on Friday by the First Minister, and further information given yesterday by myself. That's why we were very anxious. Don't forget that we are making decisions here in real time with data that is coming at us very last minute, and we are having to make very quick judgments. Some of those judgments have to be made on a Thursday, with an announcement on Friday, and this is the earliest opportunity we can have to come to you to let you know exactly what's going on. We will continue with that commitment to let you know, but there are times during a pandemic where we actually just need to get some information out there quickly, and make sure that the public know how serious the situation is, in particular when we're entering a third wave. 

Diolch yn fawr iawn. Yn sicr, roeddem yn awyddus iawn i sicrhau eich bod chi'n cael clywed yr wybodaeth hon yn y Siambr. Roeddem ni'n ymwybodol iawn i'r datganiad hwnnw gael ei wneud gan y Prif Weinidog ddydd Gwener, ac i ragor o wybodaeth gael ei rhoi gennyf fi ddoe. Dyna pam roeddem ni'n bryderus iawn. Peidiwch ag anghofio ein bod ni'n gwneud penderfyniadau mewn amser real yn y cyswllt hwn gyda data yn cael eu rhoi inni ar y funud olaf un, ac mae'n rhaid gwneud penderfyniadau cyflym iawn. Mae'n rhaid gwneud rhai o'r dyfarniadau hyn ar y dydd Iau, gyda'r cyhoeddiad ar y dydd Gwener, a heddiw yw'r cyfle cyntaf a gawn i ddod atoch chi a rhoi gwybod beth yn union sy'n digwydd. Fe fyddwn ni'n parhau â'r ymrwymiad hwn i roi'r wybodaeth ichi, ond mae yna adegau yn ystod pandemig lle mae angen cyflwyno gwybodaeth yn gyflym iawn, a sicrhau bod y cyhoedd yn gwybod pa mor ddifrifol yw'r sefyllfa, yn enwedig pan ydym ar ddechrau trydedd don.

Minister, while the Welsh Government's briefings and statements on coronavirus have covered a wide range of areas, one area that's not received much attention, certainly lately, is dentistry. Clearly, emergency treatment has been available throughout the COVID period, but figures provided by the British Dental Association show that dentistry in Wales is currently operating at around a fifth of pre-pandemic levels. We know that regular preventative oral health checks are important, and some constituents of mine in the Swansea valley have contacted me expressing their concerns they have not had a routine check-up now for quite some time. There is an understanding, of course, that resuming routine check-ups must be done safely, but at the same time, there are also concerns around the potential widening of the oral health inequality gap. Will you therefore outline the Welsh Government's thinking on this, and the discussions that are taking place with the profession, and provide an indication of when you expect routine dental services to resume? Diolch.  

Gweinidog, er bod briffiau a datganiadau Llywodraeth Cymru ar y coronafeirws wedi cwmpasu ystod eang o feysydd, un maes sydd heb gael llawer o sylw, yn ddiweddar yn sicr, yw deintyddiaeth. Yn amlwg, mae triniaethau brys wedi bod ar gael drwy gydol cyfnod COVID, ond mae ffigurau a ddarparwyd gan Gymdeithas Ddeintyddol Prydain yn dangos bod deintyddiaeth yng Nghymru yn gweithredu ar hyn o bryd ar lefel sydd tua un rhan o bump o'r lefel cyn y pandemig. Fe wyddom pa mor bwysig yw archwiliadau ataliol rheolaidd o ran iechyd y geg, ac mae rhai o fy etholwyr i yng nghwm Tawe wedi cysylltu â mi yn mynegi eu pryderon nad ydynt wedi cael archwiliad rheolaidd ers cryn dipyn o amser erbyn hyn. Mae yna ddealltwriaeth, wrth gwrs, fod yn rhaid ailddechrau archwiliadau rheolaidd yn ddiogel, ond ar yr un pryd, mae pryderon hefyd ynghylch y posibilrwydd o ehangu'r bwlch anghydraddoldeb o ran iechyd y geg. A wnewch chi felly amlinellu meddylfryd Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, a'r trafodaethau sy'n digwydd gyda'r proffesiwn, a rhoi syniad o ba bryd yr ydych chi'n disgwyl i wasanaethau deintyddol arferol ailddechrau? Diolch.

I'm very aware that dentistry is one of those sectors where we have to be very careful, because the danger of aerosol spread is real and more significant there than in many other sectors. That's why we are still in a situation where we're on an amber warning in relation to dentistry. That means that those restrictions are really quite severe. We have to make sure that there is very significant cleansing in between each patient after treatment. So, we are very aware that this is a difficult situation. I've already had a meeting with my officials on what we can do to speed up the situation when we are able to. There's some very interesting research that's come out from Bangor University to demonstrate that dental assistants can be as accurate in their analysis of check-ups, and so we'll be looking to see if it's possible for us to use dental assistants and to train them up so as to clear some of that backlog. I was just asked about how to get time in the Chamber; I've asked whether it would be possible to come to the Chamber and give an update on the situation in relation to dentistry, because I am aware that this is a particular issue across the whole of Wales.  

Rwy'n ymwybodol iawn bod deintyddiaeth yn un o'r sectorau hynny lle mae'n rhaid bod yn ofalus iawn, oherwydd mae'r perygl o ymlediad gan aerosol yn real ac yn fwy arwyddocaol yno na mewn llawer o sector arall. Dyna pam rydym ni'n parhau i fod mewn sefyllfa lle'r ydym ni ar rybudd ambr o ran deintyddiaeth. Mae hynny'n golygu bod y cyfyngiadau hynny'n ddifrifol iawn, mewn gwirionedd. Mae'n rhaid sicrhau bod yna lanhau trylwyr iawn rhwng triniaethau i wahanol unigolion. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o anhawster y sefyllfa hon. Rwyf wedi cael cyfarfod eisoes gyda'm swyddogion i ynglŷn â'r hyn y gallwn ni ei wneud i gyflymu'r sefyllfa pan allwn ni. Mae rhywfaint o ymchwil ddiddorol iawn wedi dod allan o Brifysgol Bangor i ddangos y gall cynorthwywyr deintyddol fod yr un mor gywir yn eu dadansoddiad nhw o archwiliadau, ac felly fe fyddwn ni'n ystyried a fyddai modd defnyddio cynorthwywyr deintyddol a'u hyfforddi nhw i glirio rhywfaint o'r gwaith sydd wedi pentyrru. Mae rhywun newydd ofyn imi sut i gael amser yn y Siambr; rwyf wedi gofyn a fyddai modd imi ddod i Siambr a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r sefyllfa o ran deintyddiaeth, oherwydd rwy'n ymwybodol bod hon yn broblem neilltuol ledled Cymru.

Minister, can I thank you for your statement? You made reference to outdoor education centres and the opportunities now that can be afforded to primary school children as a result of some of the changes that you've made. I've been contacted by the head of the Army Cadet Force in north Wales, who has said that unfortunately these ongoing restrictions will affect around 1,000 cadets in Wales, aged between the ages of 12 and 18, who were really looking forward to the summer camps and activities that have been programmed into their diaries now for many months. Can I urge you to review these restrictions as soon as possible, with a view to lifting them for army cadet camps in particular, and of course for other activities, particularly given that many of these youngsters will come from deprived backgrounds and will not have the opportunities to get together or go away, perhaps, even on a family holiday, whether that be in Wales or other parts of the UK? Can I ask you for an update on when you expect to be in a position to review that position as soon as possible? Thank you.

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad? Roeddech chi'n crybwyll canolfannau addysg awyr agored a'r cyfleoedd y gellir eu rhoi nawr i blant ysgol gynradd o ganlyniad i rai o'r newidiadau a wnaethoch chi. Mae pennaeth Llu Cadetiaid y Fyddin yn y gogledd wedi cysylltu â mi, gan ddweud y bydd y cyfyngiadau parhaus hyn, yn anffodus, yn effeithio ar tua 1,000 o gadetiaid yng Nghymru, rhwng 12 a 18 oed, a oedd yn edrych ymlaen yn fawr at wersylloedd a gweithgareddau'r haf sydd wedi bod yn eu dyddiaduron nhw ers misoedd lawer. A gaf i eich annog chi i adolygu'r cyfyngiadau hyn cyn gynted ag y bo modd, gyda golwg ar godi'r cyfyngiadau ar wersylloedd cadetiaid y fyddin yn benodol, ac wrth gwrs ar weithgareddau eraill? Dylid cofio y bydd llawer o'r bobl ifanc hyn yn dod o gefndiroedd difreintiedig a heb gael unrhyw gyfle i ddod at ei gilydd na mynd i ffwrdd, efallai, ar wyliau teuluol hyd yn oed, boed hynny yng Nghymru neu rannau eraill o'r DU? A gaf i ofyn ichi am yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pa bryd yr ydych chi'n disgwyl bod mewn sefyllfa i adolygu'r sefyllfa honno cyn gynted â phosibl? Diolch.

15:25

Diolch yn fawr, Darren. I know you've been a champion of the armed services for many, many years, and it's great to see you continuing in that role. You'll be aware that if we allow people to stay in the same accommodation overnight, then the chances of viral spread is significantly increased. We're able to do that in relation to primary school children, partly because we know that if they are affected the impact is very low, but also because these children are already in bubbles. That would not be the case with army cadets, and that's why it won't be possible for us, at this time, to allow that to happen. We will, of course, be making a judgment on this in a month's time, in terms of how much indoor mixing will be allowed, but I think we're a bit of a way from a situation where we will be able to allow adults to mix indoors over a long period of time—that is, overnight stays. I think that will take a little bit of time, I'm afraid, Darren.

Diolch yn fawr, Darren. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi hyrwyddo'r lluoedd arfog am flynyddoedd lawer, ac mae'n wych eich gweld chi'n parhau yn y swyddogaeth honno. Fe fyddwch yn ymwybodol, pe byddem yn caniatáu i bobl aros yn yr un llety dros nos, fod y tebygolrwydd o ymlediad feirysol yn cynyddu'n sylweddol. Gallwn wneud hyn o ran plant ysgol gynradd, yn rhannol oherwydd ein bod yn gwybod, os effeithir arnyn nhw, fod yr effaith yn isel iawn, ond hefyd gan fod y plant hyn mewn swigod eisoes. Ni fyddai hynny'n wir yn achos cadetiaid y fyddin, a dyna pam na fydd yn bosibl inni, ar hyn o bryd, ganiatáu i hyn ddigwydd. Fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn dod i farn ar hyn eto ymhen y mis, o ran faint o gymysgu dan do a ganiateir, ond rwy'n credu bod ychydig o ffordd i fynd eto cyn y gallwn weld sefyllfa sy'n caniatáu i oedolion gymysgu dan do dros gyfnod hir o amser—hynny yw, arhosiad dros nos. Rwy'n credu y bydd hynny'n cymryd ychydig mwy o amser, mae arnaf ofn, Darren.

Diolch. I also wish to comment on your reference to residential outdoor education centres, some of whom contacted me yesterday, which was how I found out about the Welsh Government statement, as we hadn't been notified directly as Members. I first raised concerns expressed by residential outdoor education centres regarding Welsh Government coronavirus guidance with the Welsh Government here in March, after the sector had stated they had 'reached a critical point', unable to trade for 12 months, yet the Welsh Government, they said, had failed to provide the financial support and constructive dialogue they needed to survive. That was a letter, I think, sent to all Members. 

Last week, I received e-mails from residential outdoor education centres stating, for example, 'This industry is being permanently decimated. The result of this is creating a huge deficit in the local economy, both in the long and short term. Currently, outdoor education residentials are being managed safely in England, and money that should be coming into the Welsh economy is being lost. The rules are inconsistent, and, frankly, flawed. Put simply, Wales is about to lose one of the most joyful ways in which its heritage and culture is shared with young people'. And, a final quote: 'The loss of Welsh centres is a disaster for Wales from a financial and cultural perspective, but can be easily dealt with'.

Although you announced yesterday that overnight stays in residential outdoor education centres are now allowed for primary school children, centres have responded stating, for example, 'If only these advised changes had been just a few weeks back, the chances of some centres being saved would have been much improved' and, 'It seems to many of us who provide residential outdoor education that crisis has only been responded to with crisis'. How will you now engage in the constructive dialogue with them that they've long been calling for?

Diolch. Fe hoffwn innau wneud sylwadau hefyd ynghylch eich cyfeiriad at ganolfannau addysg awyr agored preswyl. Cysylltodd rhai ohonyn nhw â mi ddoe, a dyna sut y cefais i wybod am ddatganiad Llywodraeth Cymru, gan nad oeddem ni wedi cael ein hysbysu'n uniongyrchol fel Aelodau. Fe godais i'r pryderon hyn a fynegwyd gan ganolfannau addysg awyr agored preswyl ynghylch canllawiau coronafeirws Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth Cymru yma am y tro cyntaf ym mis Mawrth, ar ôl i'r sector ddweud eu bod nhw wedi 'cyrraedd pwynt tyngedfennol', heb allu masnachu am 12 mis, ac eto roedd Llywodraeth Cymru, medden nhw, wedi methu â rhoi'r cymorth ariannol na chynnal y ddeialog adeiladol yr oedd eu hangen arnynt i oroesi. Rwy'n credu bod y llythyr hwnnw wedi ei anfon at bob Aelod.

Yr wythnos diwethaf, cefais negeseuon e-bost oddi wrth ganolfannau addysg awyr agored preswyl yn dweud, er enghraifft, 'Mae'r diwydiant hwn yn cael ei andwyo am byth. Mae hyn yn achosi diffyg ariannol enfawr yn yr economi leol, yn yr hirdymor a'r byrdymor fel ei gilydd. Ar hyn o bryd, mae gwestai addysg awyr agored yn cael eu rheoli'n ddiogel yn Lloegr, ac mae'r arian a ddylai fod yn dod i mewn i economi Cymru yn mynd ar goll. Mae'r rheolau'n anghyson ac, a dweud y gwir, yn ddiffygiol. Yn syml, mae Cymru ar fin colli un o'r ffyrdd mwyaf llawen o rannu ei threftadaeth a'i diwylliant gyda phobl ifanc. A dyma ddyfyniad olaf: 'Mae colli canolfannau yng Nghymru yn drychineb i Gymru o safbwynt ariannol a diwylliannol, ond mae ffordd hawdd o ymdrin â hyn'.

Er ichi gyhoeddi ddoe y bydd aros dros nos mewn canolfannau addysg awyr agored preswyl yn cael ei ganiatáu bellach i blant ysgol gynradd, mae'r canolfannau wedi ymateb gan ddweud, er enghraifft, 'Trueni na chawsom glywed am y newidiadau i'r cyngor ychydig wythnosau yn ôl, oherwydd fe fyddai wedi bod mwy o gyfle i achub rhai canolfannau' ac, 'Mae'n ymddangos i lawer ohonom ni sy'n darparu addysg awyr agored breswyl mai'r cyfan a wnaed oedd ymateb i'r argyfwng hwnnw gydag argyfwng arall'. Sut ydych chi'n mynd i ymgysylltu â nhw nawr yn y ddeialog adeiladol y maen nhw wedi bod yn galw amdani ers tro byd?

Diolch yn fawr, Mark. I think the first thing to say is that we are very aware of the importance of this sector to Wales. I think it's one of the areas, in particular in parts of north Wales and the Brecon Beacons, where, actually, people can have life-changing experiences—taking people outside of their normal environment and exposing them to life outdoors. Of course, we understand how important it is in particular for mental health and well-being as well. We have actually provided support for this sector. It's all very well saying, 'If only we knew a few weeks before'. Well, if only we knew about the virus a few months before. It's a very strange way of suggesting that we make decisions. [Interruption.] No. We have always followed the data. We will continue to follow the data. We know that transmission within residential areas where adults are mixing over a long period of time is likely to spread the virus. We are not going to be pushed around on this. We will stand our ground. Our role is to protect the people of Wales, and that's where we will stand. But, of course, we will continue to give support to sectors that are experiencing a difficult time. 

Diolch yn fawr, Mark. Rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw ein bod ni'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd y sector hwn i Gymru. Rwy'n credu ei fod yn un o'r meysydd, yn enwedig mewn rhannau o'r gogledd a Bannau Brycheiniog, lle gall pobl, mewn gwirionedd, gael profiadau sy'n newid bywydau—gan gymryd pobl allan o'u hamgylchedd arferol a chyflwyno bywyd yn yr awyr agored iddynt. Wrth gwrs, rydym yn deall pa mor bwysig yw hyn i iechyd meddwl, yn benodol, ac i lesiant hefyd. Ac rydym ni wedi rhoi cymorth i'r sector hwn mewn gwirionedd. Mae'n ddigon hawdd dweud, 'Trueni na chawsom glywed am y newidiadau ychydig wythnosau yn ôl'. Wel, trueni na fyddem ni wedi cael gwybod am y feirws ychydig fisoedd yn ôl. Mae honno'n ffordd ryfedd iawn o awgrymu ein bod ni'n gwneud penderfyniadau fel hyn. [Torri ar draws.] Na. Rydym ni wedi dilyn y data bob amser. Byddwn yn parhau i ddilyn y data. Fe wyddom fod trosglwyddiad o fewn ardaloedd preswyl lle mae oedolion yn cymysgu dros gyfnod hir yn debygol o beri i'r feirws ymledu. Ni ellir ein plagio am hyn. Fe fyddwn ni'n dal ein tir. Ein gwaith ni yw amddiffyn pobl Cymru, a dyna yw ein safbwynt ni. Ond, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n parhau i estyn cymorth i sectorau sy'n cael amser anodd.

15:30
4. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Cael gwared â hiliaeth a chreu Cymru wrth-hiliol
4. Statement by the Minister for Social Justice: Eradicating racism and building an anti-racist Wales

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: cael gwared â hiliaeth a chreu Cymru wrth-hiliol. Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt. 

The next item is a statement by the Minister for Social Justice: eradicating racism and building an anti-racist Wales. I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Prejudice is a burden that confuses the past, threatens the future, and renders the present inaccessible. These words, which were spoken by Maya Angelou more than 30 years ago, still echo as loudly today. Today marks the fourth national Windrush Day, a day that recognises and celebrates the contributions of men and women across the Commonwealth who helped to build a modern Wales and made this country their home, and I am delighted the Welsh Government has been able to fund a number of organisations to mark this event across Wales, to retell those stories and to celebrate those contributions to our nation.

Migrants have long formed an integral part of our nation before and since the Windrush arrivals. And it would be remiss of me not to take this opportunity to remind our EU citizens in Wales that the stories of your contributions, that your desire to call Wales your home, is something that we wholeheartedly support. And that's why we have worked tirelessly to remind those EU citizens in Wales to apply for settled status and to do so before the application deadline on 30 of June.

As a Welsh Government we have also long supported and offered sanctuary to refugees and asylum seekers. We continue to work towards Wales being a nation of sanctuary, and last week I published a written statement marking the remarkable contribution of refugees to the fight against COVID-19 in Wales.

Dirprwy Lywydd, if we take a moment to reflect, 2020 was, without a doubt, the year we confronted racism like never before, where we were forced to face up to the past and to the present state of our race relations. The impact of COVID-19 paralysed the world. Amongst the hardest hit by the pandemic were our black, Asian and minority ethnic communities. The brutal murder of George Floyd sent shockwaves across the globe and sparked worldwide protests against racial injustices and inequalities, including here in Wales. These are some of the events that changed our world and they will be remembered in our history books as a wake-up call for racial justice and change. 

The 25 of May 2021 marked one year since the death of Mr Floyd. For his family, a form of justice came when a jury of 14 found police officer, Derek Chauvin, guilty of his murder. For us, George Floyd’s death is a reminder that we must take steps to address racism in all its forms and move forward. Here in Wales, we have strived to do that: to move forward. 

In March 2020, I discussed with the Wales Race Forum the development of a race equality action plan and the events of 2020 accelerated our determination to deliver a plan by the end of the last Senedd term. And last year, the Senedd supported a motion to wholeheartedly root out racism and racist ideologies and strive towards a more equal Wales, tackling systemic and structural racial inequalities. And we have made remarkable strides since then in our attempt to work towards eradicating racism and achieving our vision of an anti-racist Wales.  

On 24 March, we launched the draft race equality action plan for Wales, an anti-racist Wales, for consultation. I am proud that we are the first nation in the UK to call for an anti-racist country.

The testimony from black, Asian and minority ethnic people as we co-constructed the action plan made the scale and pervasiveness of the racism people face every day very clear. This reinforced the need for the action plan to promote an anti-racist Wales. It is not good enough to be ‘non-racist’. The entrenched detrimental impacts of racism and resulting inequalities require proactive, anti-racist action. 

Anti‑racism is a call for individuals, organisations and institutions to commit to thinking actively and responding to the potential impacts of their existing structures, processes, policies and practices on black, Asian and minority ethnic people. It is time we shift the burden of tackling racism from the recipients and victims of such acts to everyone in society. And that's how we will truly achieve a Wales which is more equal, fairer and accessible for all our citizens. And I'm grateful for the efforts of so many people and organisations across Wales who gave their valuable time, knowledge and expertise and to those who shared their lived experiences of racism in co‑creating the action plan.

Together, we've achieved a draft plan that is clear in purpose, grounded in action, and championed by the people who will hold the Government to account. It is an action plan that is unashamed in its determination to eradicate racial inequalities by 2030, and it is a plan we can strengthen further.

To ensure the opportunity to participate in the consultation is available to everyone, I have extended the consultation period to 15 July 2021. It's crucial that the consultation has a broad reach into diverse communities, provides opportunities for flexible dialogue, which can take many forms. I launched our race equality action plan community consultation grant to ensure consultation opportunities are made available to black, Asian and minority ethnic communities and groups, to enable them to respond to the plan. Their voices are crucial in this process, as we want to ensure that we take the time to engage with individuals and communities facing racial inequalities, to include those views in our plan. And we will take the learning from this process to inform how we work with black, Asian and minority ethnic people in the future.

Hearing from the public, private and third sector is equally vital too, as this is not just a plan for the Welsh Government, it's a plan for the whole of Wales and its people—we all stand to gain from an inclusive and anti-racist Wales. Together, we must keep talking about tackling racism in Wales, and use opportunities presented to all in this consultation process. We must join forces as political parties with business associations, trade unions, public bodies, third sector and civil society. It's only through our collective effort to recognise and stamp out racism that we can truly eradicate racism and achieve our vision for an anti-racist Wales.

June is also Gypsy, Roma and Traveller History Month and Pride Month. And these events are key milestones that give us the opportunity to celebrate our diversity and the strength that that brings to educate and raise awareness. And marking important anniversaries such as Windrush Day, Refugee Week, Gypsy, Roma and Traveller History Month and Pride Month serves to reinforce a basic truth: we should not, and we do not, take our communities for granted. Instead, we will redouble our efforts to make Wales a country where equality for all is assured and not seen as something that is earned.

So finally, I call upon everyone here to pledge to work with us on our vision to achieve an anti-racist Wales. Dirprwy Lywydd, together we must commit to eradicating all forms of racism. Together, we must strive to create a fair and just society. Together, we must match our hopes for our country with a determination to change. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae rhagfarn yn faich sy'n drysu'r gorffennol, yn bygwth y dyfodol, ac yn gwneud y presennol yn anhygyrch. Mae'r geiriau hyn, a ynganwyd gan Maya Angelou dros 30 mlynedd yn ôl, yn dal i adleisio mor uchel heddiw. Mae heddiw'n nodi pedwerydd Diwrnod Cenedlaethol Windrush, diwrnod sy'n cydnabod ac yn dathlu cyfraniadau dynion a menywod ar draws y Gymanwlad a helpodd i adeiladu Cymru fodern a gwneud y wlad hon yn gartref iddyn nhw, ac rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gallu ariannu nifer o sefydliadau i nodi'r digwyddiad hwn ledled Cymru, i ailadrodd y straeon hynny ac i ddathlu'r cyfraniadau hynny i'n cenedl.

Mae mudwyr wedi bod yn rhan annatod o'n cenedl ers amser maith cyn ac ers i deithwyr y Windrush gyrraedd. A byddai'n esgeulus imi beidio â manteisio ar y cyfle hwn i atgoffa dinasyddion yr UE yng Nghymru fod straeon eich cyfraniadau, bod eich awydd i alw Cymru'n gartref i chi, yn rhywbeth yr ydym yn ei gefnogi'n llwyr. A dyna pam yr ydym wedi gweithio'n ddiflino i atgoffa dinasyddion yr UE yng Nghymru i wneud cais am statws preswylydd sefydlog ac i wneud hynny cyn y dyddiad cau ar gyfer gwneud cais ar 30 Mehefin.

Fel Llywodraeth Cymru rydym hefyd wedi cefnogi a chynnig noddfa i ffoaduriaid a cheiswyr lloches ers tro byd. Rydym yn parhau i weithio i sicrhau bod Cymru'n genedl noddfa, a'r wythnos diwethaf cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn nodi cyfraniad rhyfeddol ffoaduriaid i'r frwydr yn erbyn COVID-19 yng Nghymru.

Dirprwy Lywydd, os cymerwn eiliad i fyfyrio, 2020 oedd, heb amheuaeth, y flwyddyn pan fuom yn wynebu hiliaeth na welsom ei thebyg erioed o'r blaen, lle cawsom ein gorfodi i wynebu'r gorffennol a chyflwr presennol ein cysylltiadau hiliol. Roedd effaith COVID-19 yn parlysu'r byd. Ymhlith y rhai a ddioddefodd yr ergyd galetaf gan y pandemig oedd ein cymunedau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Anfonodd llofruddiaeth greulon George Floyd donnau ysgytwol ar draws y byd a sbarduno protestiadau byd-eang yn erbyn anghyfiawnderau ac anghydraddoldebau hiliol, gan gynnwys yma yng Nghymru. Dyma rai o'r digwyddiadau a newidiodd ein byd a byddant yn cael eu cofio yn ein llyfrau hanes fel rhybudd amserol ar gyfer cyfiawnder hiliol a newid. 

Roedd y 25 o Fai 2021 yn nodi blwyddyn ers marwolaeth Mr Floyd. I'w deulu, cafwyd rhyw fath o gyfiawnder pan gafodd rheithgor o 14 y swyddog heddlu Derek Chauvin, yn euog o'i lofruddiaeth. I ni, mae marwolaeth George Floyd yn ein hatgoffa ni bod yn rhaid inni gymryd camau i fynd i'r afael â hiliaeth o bob math a symud ymlaen. Yma yng Nghymru, rydym wedi ymdrechu i wneud hynny: symud ymlaen.

Ym mis Mawrth 2020, trafodais gyda Fforwm Hil Cymru y bwriad i ddatblygu cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol a chyflymodd digwyddiadau 2020 ein penderfyniad i gyflawni cynllun erbyn diwedd tymor diwethaf y Senedd. A'r llynedd, cefnogodd y Senedd gynnig i ddileu hiliaeth ac ideolegau hiliol yn llwyr ac ymdrechu tuag at Gymru fwy cyfartal, gan fynd i'r afael ag anghydraddoldebau hiliol systemig a strwythurol. Ac rydym wedi cymryd camau breision ers hynny yn ein hymdrech i weithio tuag at ddileu hiliaeth a chyflawni ein gweledigaeth o Gymru wrth-hiliol.

Ar 24 Mawrth, gwnaethom lansio'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol drafft ar gyfer Cymru, Cymru wrth-hiliol, ar gyfer ymgynghori. Rwy'n falch mai ni yw'r genedl gyntaf yn y DU i alw am wlad wrth-hiliol.

Roedd y dystiolaeth gan bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig wrth i ni gyd-adeiladu'r cynllun gweithredu yn gwneud graddfa a natur dreiddiol yr hiliaeth y mae pobl yn ei hwynebu bob dydd yn glir iawn. Roedd hyn yn atgyfnerthu'r angen am y cynllun gweithredu i hyrwyddo Cymru wrth-hiliol. Nid yw'n ddigon da dweud nad ydym yn hiliol. Mae effeithiau niweidiol hiliaeth sydd wedi eu hen sefydlu ac anghydraddoldebau sy'n deillio o hynny yn gofyn am weithredu rhagweithiol, gwrth-hiliol.

Mae gwrth-hiliaeth yn alwad i unigolion a sefydliadau i ymrwymo i feddwl yn weithredol ac ymateb i effeithiau posibl eu strwythurau, eu prosesau, eu polisïau a'u harferion presennol o ran pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae'n bryd inni symud y baich o fynd i'r afael â hiliaeth oddi ar ysgwyddau dioddefwyr gweithredoedd o'r fath, a'i drosglwyddo i bawb mewn cymdeithas. A dyna sut y byddwn ni'n cyflawni Cymru sy'n fwy cyfartal, sy'n decach ac sy'n hygyrch i'n holl ddinasyddion. Ac rwy'n ddiolchgar am ymdrechion cynifer o bobl a sefydliadau ledled Cymru a roddodd eu hamser, eu gwybodaeth a'u harbenigedd gwerthfawr ac i'r rhai a rannodd eu profiadau byw o hiliaeth wrth gyd-greu'r cynllun gweithredu.

Gyda'n gilydd, rydym wedi cyflawni cynllun drafft sy'n glir o ran diben, yn seiliedig ar weithredu, ac wedi'i hyrwyddo gan y bobl a fydd yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Mae'n gynllun gweithredu sydd heb gywilydd yn ei benderfyniad i ddileu anghydraddoldebau hiliol erbyn 2030, ac mae'n gynllun y gallwn ei gryfhau ymhellach.

Er mwyn sicrhau bod y cyfle i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad ar gael i bawb, rwyf wedi ymestyn y cyfnod ymgynghori i 15 Gorffennaf 2021. Mae'n hanfodol bod yr ymgynghoriad yn ymestyn yn eang i gymunedau amrywiol, ac yn darparu cyfleoedd ar gyfer deialog hyblyg, a all fod ar sawl ffurf. Lansiais grant ymgynghori cymunedol ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i sicrhau bod cyfleoedd ymgynghori ar gael i gymunedau a grwpiau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, i'w galluogi nhw i ymateb i'r cynllun. Mae eu lleisiau'n hollbwysig yn y broses hon, gan ein bod am sicrhau ein bod yn cymryd yr amser i ymgysylltu ag unigolion a chymunedau sy'n wynebu anghydraddoldebau hiliol, i gynnwys y safbwyntiau hynny yn ein cynllun. A byddwn yn cymryd yr hyn a ddysgwn o'r broses hon i lywio sut yr ydym yn gweithio gyda phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y dyfodol.

Mae clywed gan y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector yr un mor hanfodol hefyd, gan nad cynllun i Lywodraeth Cymru yn unig yw hwn, mae'n gynllun i Gymru gyfan a'i phobl—mae pob un ohonom yn elwa ar Gymru gynhwysol a gwrth-hiliol. Gyda'n gilydd, mae'n rhaid inni barhau i siarad am fynd i'r afael â hiliaeth yng Nghymru, a defnyddio cyfleoedd a gyflwynir i bawb yn y broses ymgynghori hon. Mae'n rhaid inni ymuno fel pleidiau gwleidyddol â chymdeithasau busnes, undebau llafur, cyrff cyhoeddus, y trydydd sector a chymdeithas sifil. Dim ond trwy ein hymdrech ar y cyd i gydnabod a dileu hiliaeth y gallwn ddileu hiliaeth yn wirioneddol a chyflawni ein gweledigaeth ar gyfer Cymru wrth-hiliol.

Mae mis Mehefin hefyd yn Fis Hanes Sipsiwn, Roma a Theithwyr a Mis Pride. Ac mae'r digwyddiadau hyn yn gerrig milltir allweddol sy'n rhoi cyfle i ni ddathlu ein hamrywiaeth a'r cryfder a ddaw yn sgil hynny i addysgu a chodi ymwybyddiaeth. Ac mae nodi pen-blwyddi pwysig fel Diwrnod Windrush, Wythnos Ffoaduriaid, Mis Hanes Sipsiwn, Roma a Theithwyr a Mis Pride yn atgyfnerthu gwirionedd sylfaenol: ni ddylem, ac nid ydym yn cymryd ein cymunedau'n ganiataol. Yn hytrach, byddwn yn ymdrechu'n galetach i wneud Cymru'n wlad lle mae cydraddoldeb i bawb yn sicr ac nad yw'n cael ei ystyried yn rhywbeth a enillir.

Felly, yn olaf, galwaf ar bawb yma i addo gweithio gyda ni yn ein gweledigaeth i sicrhau Cymru wrth-hiliol. Dirprwy Lywydd, gyda'n gilydd mae'n rhaid i ni ymrwymo i ddileu pob math o hiliaeth. Gyda'n gilydd, mae'n rhaid inni ymdrechu i greu cymdeithas deg a chlir. Gyda'n gilydd, mae'n rhaid i'n gobeithion ar gyfer ein gwlad gyd-fynd â phenderfyniad i newid. Diolch yn fawr.

15:35

Llefarydd y Ceidwadwyr, Altaf Hussain.

Conservative spokesperson, Altaf Hussain.

Thank you, Deputy Presiding Officer, thank you, Minister. Racism is not easy to spot, grasp or denounce. If it was, the task of anti-racism would be simple to identify it. People feel that it's not racist if a racist attack has not occurred, or the word 'N' or 'P' has not been uttered. We think that good people can't be racist, we think that true racism only exists in the hearts of evil people, we think that racism is about moral values, when instead it is about the survival of the system of power. The hidden nature of structural racism is difficult to hold to account. It slips out of your hands easily, like mercury from your hands—you can't spot it. Reni Eddo-Lodge chooses the term 'structural' rather than 'institutional', because she thinks it is built into spaces much broader than in our more traditional institutions. Structural racism is impenetrable and goes unnoticed, it is not just about personal prejudice, but collectively affects our bias. It is the kind of racism that has the power to drastically impact people's life chances. The national picture is grim, and it affects groups within the black, Asian, minority ethnic communities differently.

We also see the routine accusation of racism levelled against anyone who offers to endorse, to teach, to uphold the values of western civilisation. Fear of a charge of racism has led commentators, politicians and police forces all across the western world to refrain from criticising or taking action against many overtly criminal customs that have embedded themselves in our midst. Customs such as forced marriage, female circumcision, honour killing and a growing intimidation from religious groups of any one remotely critical of their faith. Research from a number of different sources reveals how racism is weaved into the fabric of our world. This demands a collective redefinition of what it means to be racist, how racism manifests and what we must do to end it. 

I am concerned that nearly 79,000 racial hate crimes were reported in 2019, an 11 per cent increase on the previous year. As outlined in our manifesto, our vision is a Wales without racism, prejudice and discrimination, which is why I want to press Welsh Labour to lead by example and take a zero tolerance approach to all forms of discrimination throughout the Welsh Government. You cannot expect others to act unless your own house is in order. So, will the Minister explain what her own Government will do? In developing a new race equality action plan, what assurance can you give the Senedd that the document will mean something beyond the warm words that are often associated with tackling racism, and, that in building an anti-racist Wales, you are clear about what that actually means for the people? Thank you. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, diolch Gweinidog. Nid yw hiliaeth yn hawdd ei gweld, ei deall na'i chollfarnu. Pe na bai hynny'n wir, byddai'r dasg o adnabod gwrth-hiliaeth yn syml. Mae pobl yn teimlo nad yw rhywbeth yn hiliol os nad yw ymosodiad hiliol wedi digwydd, neu os nad yw'r gair 'N' neu 'P' wedi'u defnyddio. Credwn na all pobl dda fod yn hiliol, credwn mai dim ond yng nghalonnau pobl ddrwg y mae gwir hiliaeth yn bodoli, credwn fod hiliaeth yn ymwneud â gwerthoedd moesol, pan fo, yn hytrach, yn ymwneud â goroesiad y system o bŵer. Mae natur gudd hiliaeth strwythurol yn anodd ei dwyn i gyfrif. Mae'n llithro allan o'ch dwylo'n hawdd, fel arian byw o'ch dwylo—ni allwch ei weld. Mae Reni Eddo-Lodge yn dewis y term 'strwythurol' yn hytrach na 'sefydliadol', oherwydd ei bod yn credu ei fod wedi'i gynnwys mewn mannau llawer ehangach nag yn ein sefydliadau mwy traddodiadol. Mae hiliaeth strwythurol yn anhydraidd ac nid yw'n cael sylw, nid yw'n ymwneud â rhagfarn bersonol yn unig, ond mae'n effeithio ar ein rhagfarn ar y cyd. Dyma'r math o hiliaeth sydd â'r pŵer i gael effaith sylweddol ar gyfleoedd bywyd pobl. Mae'r darlun cenedlaethol yn ddifrifol, ac mae'n effeithio ar grwpiau o fewn y cymunedau du, Asiaidd, lleiafrifoedd ethnig yn wahanol.

Gwelwn hefyd y cyhuddiad rheolaidd o hiliaeth yn cael ei daflu yn erbyn unrhyw un sy'n cynnig cymeradwyo, addysgu, i gynnal gwerthoedd gwareiddiad gorllewinol. Mae ofn cael eu cyhuddo o hiliaeth wedi arwain sylwebyddion, gwleidyddion a heddluoedd ledled y byd gorllewinol i ymatal rhag beirniadu neu gymryd camau yn erbyn llawer o arferion troseddol amlwg sydd wedi ymsefydlu yn ein plith. Arferion fel priodas dan orfod, enwaedu menywod, lladd ar sail anrhydedd a bygythiadau cynyddol gan grwpiau crefyddol yn erbyn unrhyw un sy'n amlygu'r feirniadaeth leiaf o'u ffydd. Mae ymchwil o nifer o wahanol ffynonellau yn datgelu sut mae hiliaeth yn treiddio i wead ein byd. Mae hyn yn gofyn am ailddiffinio ar y cyd beth mae'n ei olygu i fod yn hiliol, sut mae hiliaeth yn amlygu ei hun, a'r hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud i'w dileu. 

Rwy'n pryderu bod bron i 79,000 o droseddau casineb hiliol wedi'u cofnodi yn 2019, cynnydd o 11 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Fel yr amlinellwyd yn ein maniffesto, ein gweledigaeth yw Cymru heb hiliaeth, rhagfarn a gwahaniaethu, a dyna pam yr wyf am bwyso ar Lafur Cymru i arwain drwy esiampl a chymryd ymagwedd dim goddefgarwch tuag at bob math o wahaniaethu ledled Llywodraeth Cymru. Ni allwch ddisgwyl i eraill weithredu oni bai eich bod wedi rhoi trefn ar eich tŷ eich hun. Felly, a wnaiff y Gweinidog egluro beth fydd ei Llywodraeth ei hun yn ei wneud? Wrth ddatblygu cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol newydd, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r Senedd y bydd y ddogfen yn golygu rhywbeth y tu hwnt i'r geiriau cynnes sy'n aml yn gysylltiedig â mynd i'r afael â hiliaeth, ac, wrth adeiladu Cymru wrth-hiliol, eich bod yn glir ynglŷn â'r hyn y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd i'r bobl? Diolch. 

15:40

Thank you very much. Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Thank you very much for those very important words. And, as you say, it is difficult to address and challenge our structural racism. It can go, and has gone unnoticed for too long. It's been hidden, and, of course, it has affected the chances of so many. So, eradicating racism and promoting race equality—always been a priority for the Welsh Government. And we have shared in this Chamber—we've supported together—as all the parties represented last year, on more than one occasion, our abhorrence of racism and racist ideologies.

I think you do set an important challenge for us as Welsh Government. It cannot be just warm words. It's actually—. That's why the plan is so important, because it's built on the values of anti-racism. It calls for zero tolerance, as you say, for racism in all its guises, but it's been developed collaboratively, and I think that's its strength, because it hasn't been the Government saying, 'This is what we think is right.' This has actually been about those who are affected by racism, and those who work in our professions and who live in our communities have worked with us to get this plan to the point where then we can implement it, and we do intend it to be a practical plan. If you look at it, and we look forward to your responses, it does have very specific actions to be taken, and it's across all policy areas. So, in developing the plan, I met with all the Ministers in the Welsh Government. Every part of the Welsh Government has a responsibility, and their actions across it—. And, once finalised, the Welsh Government will be committed to and held accountable for it. 

Just a couple of points I wanted to follow up, in terms of the key issues, and I think education is crucial, as you say, because this affects the chances of everyone. And the black, Asian and minority ethnic communities' contributions, and Cynefin, in the new curriculum working group, which was chaired by Professor Charlotte Williams, commissioned by the First Minister and working to the education Minister—that was established last August. And it did oversee that development of learning resources crucial for our schools. It identified gaps in current resources or training related to black, Asian and minority ethnic communities, their contributions and experiences, and, as Members from that Senedd at the end of March who were here, you will recall that the former Minister for Education accepted all 71 recommendations in the new curriculum working group's final report on 19 March. So, the Welsh Government now is already implementing the recommendations. The Minister, Jeremy Miles, is taking this forward as Minister for Education and the Welsh Language, looking at it as part of the new curriculum implementation, and the Welsh Government's race equality action plan has a set of very early recommendations put forward by the group on learning resources. But then, of course, it means it has to engage with Estyn, regional consortia, race equality action plan stakeholders and, indeed, Professor Charlotte Williams, supporting the Welsh Government's implementation of the recommendations in an advisory role.

I just also want to say something about hate crime. You talk about hate and how we have to address and tackle the intimidation and the fear that's been woven into the fabric, as you say, of our world. Yesterday, I met with BAWSO—really important to hear from them about the work that they've been doing to support black, Asian and minority ethnic women, particularly through the pandemic, and the ways in which they have fought against very difficult situations for those with no recourse to public funds, which, of course, we feel should be addressed—we're working on it in the Welsh Government, but it also needs UK Government support as well. But just to finally say, to raise awareness and understanding of hate crime and encourage reporting, the Welsh Government invested £180,000 in the development of Hate hurts Wales, and that's a campaign to help tackle hate crime and incidents. And to do that, to develop that campaign, again, we consulted with people from ethnic minority backgrounds to actually get the right kind of communication campaign and to ensure that we had addressed it in a culturally sensitive way but that we also looked at the tone and the message for the campaign, and that was launched on 9 March. And we continue to fund the national hate crime report and support centre run by Victim Support Cymru. I would very much advise, especially our new Members, and returning Members, to visit the national hate crime and support centre, which is working so hard in this field. So, I'm very grateful for that support from yourself, Altaf, and obviously from the Welsh Conservatives today.

Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Diolch yn fawr am y geiriau pwysig iawn yna. Ac, fel y dywedwch chi, mae'n anodd mynd i'r afael â'n hiliaeth strwythurol a'i herio. Gall fynd yn ei blaen, ac mae wedi mynd yn ei blaen yn osgoi sylw am gyfnod rhy hir o lawer. Mae wedi'i chuddio, ac, wrth gwrs, mae wedi effeithio ar gyfleoedd cynifer o bobl. Felly, mae dileu hiliaeth a hyrwyddo cydraddoldeb hiliol—bob amser yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Ac rydym wedi rhannu yn y Siambr hon—rydym wedi cefnogi gyda'n gilydd—fel yr holl bleidiau a gynrychiolwyd y llynedd, ar fwy nag un achlysur, ein hatgasedd tuag at hiliaeth ac ideolegau hiliol.

Rwy'n credu eich bod yn gosod her bwysig i ni fel Llywodraeth Cymru. Ni ddylai fod yn eiriau cynnes yn unig. Mae'n wir—. Dyna pam y mae'r cynllun mor bwysig, oherwydd mae wedi'i adeiladu ar werthoedd gwrth-hiliaeth. Mae'n galw am ddim goddefgarwch, fel y dywedwch chi, o hiliaeth yn ei holl ffurfiau, ond mae wedi'i ddatblygu ar y cyd, ac rwy'n credu mai dyna yw ei gryfder, oherwydd nid y Llywodraeth sy'n dweud, 'Dyma'r hyn sy'n iawn yn ein barn ni.' Mae hyn wedi bod yn ymwneud â'r rhai y mae hiliaeth yn effeithio arnyn nhw, ac mae'r rheini sy'n gweithio yn ein proffesiynau ac sy'n byw yn ein cymunedau wedi gweithio gyda ni i gael y cynllun hwn i'r pwynt lle y gallwn ni ei weithredu wedyn, ac rydym yn bwriadu iddo fod yn gynllun ymarferol. Os edrychwch chi arno, ac edrychwn ymlaen at eich ymatebion, mae ganddo gamau gweithredu penodol iawn i'w cymryd, ac mae ar draws pob maes polisi. Felly, wrth ddatblygu'r cynllun, cyfarfûm â holl Weinidogion Llywodraeth Cymru. Mae gan bob rhan o Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb, a'u gweithredoedd ar ei draws—. Ac, ar ôl ei gwblhau, bydd Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'r gwaith o'i gyflawni a bydd yn atebol amdano.

Dim ond ychydig o bwyntiau yr oeddwn i eisiau eu dilyn, o ran y materion allweddol, ac rwy'n credu bod addysg yn hollbwysig, fel y dywedwch chi, oherwydd mae hyn yn effeithio ar gyfleoedd pawb. A chyfraniadau'r cymunedau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, a Cynefin, yn y gweithgor cwricwlwm newydd, a gadeiriwyd gan yr Athro Charlotte Williams, a gomisiynwyd gan y Prif Weinidog ac sy'n gweithio i'r Gweinidog addysg—a sefydlwyd fis Awst diwethaf. Ac fe wnaeth oruchwylio'r gwaith hwnnw o ddatblygu adnoddau dysgu sy'n hanfodol i'n hysgolion. Nododd fylchau yn yr adnoddau neu'r hyfforddiant presennol sy'n gysylltiedig â chymunedau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, eu cyfraniadau a'u profiadau, ac, fel Aelodau o'r Senedd honno ddiwedd mis Mawrth a oedd yma, byddwch yn cofio i'r cyn-Weinidog Addysg dderbyn pob un o'r 71 o argymhellion yn adroddiad terfynol gweithgor y cwricwlwm newydd ar 19 Mawrth. Felly, mae Llywodraeth Cymru eisoes yn gweithredu'r argymhellion. Mae'r Gweinidog, Jeremy Miles, yn bwrw ymlaen â hyn yn rhinwedd ei swydd yn Weinidog y Gymraeg ac Addysg, gan edrych arno fel rhan o'r broses newydd o weithredu'r cwricwlwm, ac mae gan gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru gyfres o argymhellion cynnar iawn a gyflwynwyd gan y grŵp ar adnoddau dysgu. Ond yna, wrth gwrs, mae'n golygu bod yn rhaid iddo ymgysylltu ag Estyn, consortia rhanbarthol, rhanddeiliaid cynlluniau gweithredu cydraddoldeb hiliol ac, yn wir, yr Athro Charlotte Williams, sy'n cefnogi Llywodraeth Cymru mewn rôl gynghori wrth roi'r argymhellion ar waith.

Rwyf hefyd eisiau dweud rhywbeth am droseddau casineb. Rydych yn sôn am gasineb a sut y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r bygythiadau a'r ofn sydd wedi treiddio i wead ein byd, fel y dywedwch chi. Ddoe, cyfarfûm â BAWSO—roedd yn bwysig iawn clywed ganddyn nhw am y gwaith y maen nhw wedi bod yn ei wneud i gefnogi menywod du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, yn enwedig drwy'r pandemig, a'r ffyrdd y maen nhw wedi ymladd yn erbyn sefyllfaoedd anodd iawn i'r rheini heb ffyrdd o gyrchu cymorth i gael arian cyhoeddus, y teimlwn ni wrth gwrs y dylid rhoi sylw i hyn—rydym yn gweithio arno yn Llywodraeth Cymru, ond mae angen cefnogaeth Llywodraeth y DU arno hefyd. Ond i ddweud i gloi, er mwyn codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o droseddau casineb ac annog adrodd amdanyn nhw, fe wnaeth Llywodraeth Cymru fuddsoddi £180,000 yn natblygiad Mae Casineb yn brifo Cymru, ac mae honno'n ymgyrch i helpu i fynd i'r afael â throseddau a digwyddiadau casineb. Ac i wneud hynny, i ddatblygu'r ymgyrch honno, unwaith eto, buom yn ymgynghori â phobl o gefndiroedd lleiafrifoedd ethnig i gael y math iawn o ymgyrch gyfathrebu ac i sicrhau ein bod wedi mynd i'r afael â hi mewn ffordd sy'n ddiwylliannol sensitif ond ein bod hefyd wedi edrych ar naws a'r neges ar gyfer yr ymgyrch, ac fe'i lansiwyd ar 9 Mawrth. Ac rydym yn parhau i ariannu'r adroddiad troseddau casineb cenedlaethol a'r ganolfan gymorth sy'n cael ei rhedeg gan Cymorth i Ddioddefwyr Cymru. Byddwn yn cynghori'n fawr iawn, yn enwedig ein Haelodau newydd, a'n Haelodau sy'n dychwelyd, i ymweld â'r ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb a chymorth, sy'n gweithio mor galed yn y maes hwn. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth honno gennych chi eich hun, Altaf, ac yn amlwg gan Geidwadwyr Cymru heddiw.

15:45

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, fel Aelod newydd i'r Senedd, rwy'n falch iawn o ymateb i'r datganiad hwn ar bwnc mor bwysig o fewn fy wythnosau cyntaf fel Aelod etholedig ac fel llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldebau. Mae gwaredu hiliaeth a chreu Cymru wrth-hiliol yn fater cwbl greiddiol i Blaid Cymru ac yn un rwy'n benderfynol o weld cynnydd yn ei gylch erbyn diwedd tymor y Senedd. Gan ystyried bod creu cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn rhan o faniffesto Plaid Cymru, rwy'n amlwg yn croesawu'r datganiad hwn yn fawr. 

Agorodd y Gweinidog ei datganiad gan ddyfynnu'r awdur Affro-Americanaidd Maya Angelou, ac mae'n destun balchder, wrth gwrs, fod un arall o fawrion llenyddiaeth Affro-Americanaidd, Ralph Ellison, wedi dod i ardal Abertawe a Threforys yn fy rhanbarth i fel GI ac wedi nodi i Invisible Man, ei nofel enwog o 1952, gael ei chychwyn yma yng Nghymru. Mae Llywodraeth adweithiol Dorïaidd San Steffan am i Windrush a hanes amlddiwylliannol yr ynysoedd hyn fod yn anweledig—ein dyletswydd ni yma yng Nghymru yw peidio â chaniatáu hyn.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Minister, as a newly elected Member in the Senedd, I'm very pleased to respond to this statement on such an important issue within my first few weeks as a Member and as Plaid Cymru spokesperson on equalities and social justice. Eradicating racism and creating an anti-racist Wales is crucial to Plaid Cymru and it is an issue that I'm determined to see progress on by the end of this Senedd term. Given that the creation of a race equality action plan was part of the Plaid Cymru manifesto, I clearly welcome this statement very much.

The Minister opened her statement by quoting the Afro-American author Maya Angelou, and it's a cause of pride, of course, that one of the greats of Afro-American literature, Ralph Ellison, came to the Swansea and Morriston area in my region as a GI and noted that Invisible Man, his famous novel of 1952, was actually started here in Wales. The reactionary Tory Government in Westminster wants Windrush and the multicultural history of these isles to be invisible—it is our duty here in Wales to not allow that to happen.

We must give everyone a presence in our history, a role in imagining our future and a voice and visibility in the present.

Mae'n rhaid i ni roi i bawb bresenoldeb yn ein hanes, rhan i'w chwarae wrth ddychmygu ein dyfodol a llais ac amlygrwydd yn y presennol.

Yn gyntaf, felly, ar y cynllun ac ar yr ymgynghoriad, allwch chi esbonio sut mae argymhellion yr Athro Ogbonna wedi'u hymgorffori i mewn i'r cynllun? Yn ogystal, rydych yn ymestyn y cyfnod ymgynghoriad er mwyn sicrhau mwy o fewnbwn. Beth yw eich proses chi o sicrhau bod lleisiau croestoriadol yn gallu bwydo i mewn? Ac yn olaf ar y cynllun, rydych yn awyddus i gynnwys nifer o sefydliadau cyhoeddus a phreifat yn y weledigaeth o Gymru wrth-hiliol. Beth yw'r system o atebolrwydd sydd wedi'i adeiladu i mewn i'r cynllun i sicrhau bod y weledigaeth yma'n troi'n realiti?

Yn ail, mae angen i lwybrau arweinyddiaeth fod yn glir i bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Beth yw eich gobaith chi o'r effaith y bydd ehangu a diwygio'r Senedd yn cael ar greu Cymru wrth-hiliol? Ac yn olaf, mae yna ardaloedd polisi amlwg—addysg a thai—lle gall y Senedd achosi newid positif. Ond rwyf hefyd o'r gred fod cymaint mwy y gallwn ei wneud os gwnawn ni ddatganoli'r heddlu a chyfiawnder. Mae'n destun tristwch bod Cymru wedi'i chlymu at Lywodraeth adweithiol asgell dde sy'n cael ei harwain gan wleidydd sydd wedi gwneud datganiadau hiliol, sy'n ei gwneud hi'n anos i bobl fynnu hawliau cyfartal a lloches—er enghraifft, yn sgil y bygythiad presennol i rym y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol—ac sydd wedi torri hyfforddiant rhagfarn ddiarwybod i swyddogion y Llu Ffiniau.

Does dim amser heddiw i restru nifer helaeth yr enghreifftiau eraill o ymddygiad sydd wedi gwneud dim i sicrhau diwedd i hiliaeth a chamwahaniaethu. A ydych chi felly'n cytuno gyda mi, yng ngoleuni'r cynllun hwn, fod Senedd Cymru mewn safle llawer gwell i wneud penderfyniadau ar gyfiawnder sy'n effeithio ar gydraddoldeb, ac y byddai ei ddatganoli yn gymorth ychwanegol yn ein siwrnai at gyrraedd Cymru wrth-hiliol? Diolch.

First of all, then, on the plan and the consultation, can you explain how the recommendations made by Professor Ogbonna have been incorporated into the plan? You're also extending the consultation period in order to ensure greater input, so what is your process in ensuring that cross-cutting voices can feed into this? And finally on the plan, you're eager to include a number of public and private organisations in the vision of an anti-racist Wales, so what's the system of accountability built into the plan in order to ensure that this vision does become a reality?

Secondly, leadership pathways need to be clear to black, Asian and minority ethnic communities. What is your impression of how reforming the Senedd could have an impact on an anti-racist Wales? Clearly, there are policy areas, such as education and housing, where the Senedd could make positive change. But I also believe that there is so much more that we can do if we devolve policing and justice. It's a cause of sorrow that Wales is tied to a reactionary right-wing Government that is led by a politician who has made racist statements himself, that makes it more difficult for people to insist upon sanctuary and equal rights—for example, given the current threats to the European Convention on Human Rights—and that has cut unconscious bias training to Border Force officials.

There's no time today to list the whole host of other examples that have done nothing to eradicate racism and discrimination. Do you therefore agree with me, in light of this plan, that the Welsh Parliament is far better placed to make decisions on justice that impact on equalities, and that devolving them would be an additional boost in our journey to reaching an anti-racist Wales? Thank you.

15:50

Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch yn fawr am eich cwestiynau.

Thank you, Sioned Williams, and thank you very much for your questions.

I'm also really delighted to welcome you—and congratulate you, which I haven't had the opportunity to do—to be the spokesperson on social justice for Plaid Cymru, and to respond to your questions on this very important statement, which I know Plaid Cymru has fully backed. Indeed, it was very good, in the previous Senedd, when the committee that was chaired by John Griffiths, which obviously had Plaid Members, had Members from across the Senedd—. There was such strong support for the race equality action plan, as we were developing it, and the evidence that they were taking, particularly of the disproportionate impact of COVID-19 on black, Asian and minority ethnic people, but also looking at the socioeconomic impacts as well—. And what was really important was that, as we looked at the disproportionate impact, we were able to get benefit from Professor Emmanuel Ogbonna, who worked with people with lived experience as they were living it, looking at the socioeconomic impacts. That's why the race equality action plan looks—and, indeed, the programme for government, which is so important—. If you look through the programme for government, it's not just equality that's addressing these issues. There are actions in terms of housing, in terms of employability, in terms of improving access to apprenticeships, and also in terms of education, as I've already said.

Now, one of the most important issues in the early starting work of those who were co-constructing the plan was to look at what should the priorities be: yes, of course, health and social care, but also education, employment and income and leadership and representation, which is where we will make the changes. The criminal justice system also came in, even though it's not devolved. It was very clear, from the discussions and also looking at the evidence from reports like the David Lammy report, that we needed to look at the impact of the criminal justice system and, indeed, what we can do with our powers, but also looking at, again, the programme for government, looking at policing and devolving policing and justice and how we progress that, but looking at housing and accommodation, culture, heritage, sport, local democracy, Welsh language, environment, all of it—everything that we are responsible for as a Senedd—but of course much more than that.

I just also want to say that there is a chapter in the plan, and I'm sure that you will respond to it fully, in terms of the criminal justice system and how we can take action to support and respond within our powers and then look further to what we can do. Some of that will be in partnership as well, in terms of non-devolved policies. The chapter is called 'Crime, Justice, Hateful Attitudes and Community Cohesion', and community cohesion, of course, is crucial in terms of how we address the impact of racism on people, individuals and communities.

Building cohesive and integrated communities is very much part of the actions, recognising that there's underrepresentation of black, Asian and minority ethnic people in the criminal justice system as well, that we need to ensure that that's reflected, particularly in relation to our criminal justice agencies, but also recognising that this is part of how we refresh our Wales hate support centre, and I've already commented on those points. So, with your support, I think there are real opportunities, as committees start forming, and moving forward, to not only engage with how we respond to the race equality action plan, but how we take it forward.

But I have to say that we did provide funding, not only for groups to contribute to the development of the plan, but, as I said in my statement, we wanted to also, within this consultation period, reach out to more groups to really dive deeply into communities. So, we’ve given out more grants to say, 'This is the plan' so that they can respond and contribute to it. So, it’s been a commitment from across the whole of the Welsh Government.

But I think as the values—. If you look at the plan, our purpose is to make a meaningful change to the lives of black, Asian and minority ethnic communities by tackling racism, and we believe that minority ethnic people are asking only for their rights, as opposed to favours in decision making, in the workforce and service delivery and in all aspects of everyday lives.

Thank you also for commenting on Invisible Man and what started in Wales, and Maya Angelou. When I went to—. I spoke to the Windrush elders today, and they spoke of 73 years, when they came on the Empire Windrush. They came because they were asked to come. As they said, 'We answered': 'Britain called—we answered.' That was on the flag, and to hear Roma Taylor, a veteran of the 203 Welsh field hospital, speaking today was very powerful.

Rwyf hefyd wrth fy modd yn eich croesawu chi—a'ch llongyfarch chi, rhywbeth nad wyf wedi cael y cyfle i'w wneud—i fod yn llefarydd Plaid Cymru ar gyfiawnder cymdeithasol, ac i ymateb i'ch cwestiynau am y datganiad pwysig iawn hwn, y gwn fod Plaid Cymru wedi'i gefnogi'n llawn. Yn wir, roedd yn dda iawn, yn y Senedd flaenorol, pan oedd gan y pwyllgor a gadeiriwyd gan John Griffiths, a oedd yn amlwg ag Aelodau Plaid Cymru, Aelodau o bob rhan o'r Senedd—. Roedd cefnogaeth mor gryf i'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, wrth i ni ei ddatblygu, a'r dystiolaeth yr oedden nhw yn ei chymryd, yn enwedig o effaith anghymesur COVID-19 ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ond hefyd yn edrych ar yr effeithiau economaidd-gymdeithasol hefyd—. A'r hyn a oedd yn wirioneddol bwysig oedd, wrth i ni edrych ar yr effaith anghymesur, ein bod yn gallu elwa ar yr Athro Emmanuel Ogbonna, a fu'n gweithio gyda phobl â phrofiad bywyd o hyn, yn edrych ar yr effeithiau economaidd-gymdeithasol. Dyna pam y mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn edrych—ac, yn wir, y rhaglen lywodraethu, sydd mor bwysig—. Os edrychwch chi drwy'r rhaglen lywodraethu, nid cydraddoldeb yn unig sy'n mynd i'r afael â'r materion hyn. Mae camau gweithredu o ran tai, o ran cyflogadwyedd, o ran gwella mynediad at brentisiaethau, a hefyd o ran addysg, fel y dywedais eisoes.

Nawr, un o'r materion pwysicaf yng ngwaith cychwynnol cynnar y rhai a oedd yn cyd-lunio'r cynllun oedd edrych ar beth ddylai'r blaenoriaethau fod: ie, wrth gwrs, iechyd a gofal cymdeithasol, ond hefyd addysg, cyflogaeth ac incwm ac arweinyddiaeth a chynrychiolaeth, a dyna lle y byddwn yn gwneud y newidiadau. Daeth y system cyfiawnder troseddol i mewn hefyd, er nad yw wedi'i datganoli. Roedd yn amlwg iawn, o'r trafodaethau a hefyd o edrych ar y dystiolaeth o adroddiadau fel adroddiad David Lammy, fod angen inni edrych ar effaith y system cyfiawnder troseddol ac, yn wir, yr hyn y gallwn ei wneud gyda'n pwerau, ond hefyd edrych ar, unwaith eto, y rhaglen lywodraethu, gan edrych ar blismona a datganoli plismona a chyfiawnder a sut yr ydym yn symud ymlaen â hynny, ond edrych ar dai a llety, diwylliant, treftadaeth, chwaraeon, democratiaeth leol, yr iaith Gymraeg, yr amgylchedd, y cyfan—popeth yr ydym yn gyfrifol amdano fel Senedd—ond wrth gwrs llawer mwy na hynny.

Rwyf hefyd eisiau dweud bod pennod yn y cynllun, ac rwy'n siŵr y byddwch yn ymateb iddi'n llawn, o ran y system cyfiawnder troseddol a sut y gallwn gymryd camau i gefnogi ac ymateb o fewn ein pwerau ac yna edrych ymhellach ar yr hyn y gallwn ni ei wneud. Bydd rhywfaint o hynny mewn partneriaeth hefyd, o ran polisïau nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Enw'r bennod yw 'Troseddu, Cyfiawnder, Agweddau Atgas a Chydlyniant Cymunedol', ac mae cydlyniant cymunedol, wrth gwrs, yn hanfodol o ran sut yr ydym yn mynd i'r afael ag effaith hiliaeth ar bobl, unigolion a chymunedau.

Mae adeiladu cymunedau cydlynol ac integredig yn rhan bwysig o'r camau gweithredu, gan gydnabod bod pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu tangynrychioli yn y system cyfiawnder troseddol hefyd, bod angen i ni sicrhau bod hynny'n cael ei adlewyrchu, yn enwedig o ran ein hasiantaethau cyfiawnder troseddol, ond hefyd yn cydnabod bod hyn yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n adnewyddu ein canolfan adrodd am droseddau casineb a chymorth i Gymru, ac rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar y pwyntiau hynny. Felly, gyda'ch cefnogaeth chi, rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol, wrth i bwyllgorau ddechrau ffurfio, a symud ymlaen, nid yn unig ymgysylltu â'r ffordd yr ydym yn ymateb i'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, ond sut yr ydym yn bwrw ymlaen ag ef.

Ond mae'n rhaid i mi ddweud ein bod wedi darparu cyllid, nid yn unig i grwpiau gyfrannu at ddatblygu'r cynllun, ond, fel y dywedais i yn fy natganiad, roeddem hefyd, o fewn y cyfnod ymgynghori hwn, yn estyn allan at fwy o grwpiau i dreiddio'n ddwfn i gymunedau. Felly, rydym wedi rhoi mwy o grantiau i ddweud, 'Dyma'r cynllun' fel y gallant ymateb a chyfrannu ato. Felly, mae wedi bod yn ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru gyfan.

Ond rwy'n credu wrth i'r gwerthoedd—. Os edrychwch chi ar y cynllun, ein diben yw gwneud newid ystyrlon i fywydau cymunedau o bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig drwy fynd i'r afael â hiliaeth, a chredwn mai dim ond am eu hawliau y mae pobl o leiafrifoedd ethnig yn gofyn, yn hytrach na ffafrau wrth wneud penderfyniadau, yn y gweithlu a darparu gwasanaethau ac ym mhob agwedd ar fywydau bob dydd.

Diolch hefyd am roi sylwadau ar Invisible Man a'r hyn a ddechreuodd yng Nghymru, a Maya Angelou. Pan euthum i—. Siaradais â hynafgwyr Windrush heddiw, ac fe siaradon nhw am y 73 o flynyddoedd, pan ddaethon nhw ar yr Empire Windrush. Fe ddaethon nhw oherwydd y gofynnwyd iddyn nhw ddod. Fel y dywedon nhw, 'Gwnaethom ateb': 'Galwodd Prydain—fe wnaethom ni ateb.' Roedd hynny ar y faner, ac yr oedd clywed Roma Taylor, cyn-filwr ysbyty maes Cymru 203, yn siarad heddiw yn bwerus iawn.

15:55

I want to thank the Welsh Government and all the stakeholders, of course, involved in all the work that they've done in developing this draft race equality action plan. It's certainly bold, it's ambitious, and it's what we need to help eradicate racism here in Wales. As you said earlier, Minister, it covers all areas, and we can't cover all areas here today, so I'm going to focus very much on culture, heritage and sport, particularly sport, because you would expect sport to be one area where people would be united, regardless of their ethnicity, with us all sharing a common desire to see our team or our country doing well, whether that be at a local or at a national level, yet it’s an area where we see competitors from black, Asian and minority ethnic backgrounds experiencing some of the most vile abuse. Earlier this year, Welsh footballers Ben Cabango and Rabbi Matondo received abusive racial messages on social media following a Wales versus Mexico game in March. These young men are just two of many sportspeople of black, Asian and minority ethnic backgrounds who experienced horrendous abuse online this year alone. I’m keen to know what discussions Welsh Government have had with organisations about tackling online racism in sport.

I noted that one of the key actions in the plan for tackling racism in culture, heritage and sport is to take action to increase ethnic diversity in the workforce at all levels, and specifically in leadership teams and on boards. I was particularly pleased to see that in light of the report from Wales This Week that showed the shocking—

Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru a'r holl randdeiliaid, wrth gwrs, sy'n ymwneud â'r holl waith y maen nhw wedi'i wneud i ddatblygu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol drafft hwn. Mae'n sicr yn feiddgar, mae'n uchelgeisiol, a dyna sydd ei angen arnom i helpu i ddileu hiliaeth yma yng Nghymru. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn gynharach, Gweinidog, mae'n cwmpasu pob maes, ac ni allwn gwmpasu pob maes yma heddiw, felly rwy'n mynd i ganolbwyntio yn fwy ar ddiwylliant, treftadaeth a chwaraeon, yn enwedig chwaraeon, oherwydd byddech chi'n disgwyl i chwaraeon fod yn un maes lle byddai pobl yn unedig, ni waeth beth fo'u hethnigrwydd, gyda ni i gyd yn rhannu awydd cyffredin i weld ein tîm neu ein gwlad yn gwneud yn dda, boed hynny ar lefel leol neu ar lefel genedlaethol, ac eto mae'n faes lle gwelwn gystadleuwyr o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn profi rhai o'r camdriniaethau mwyaf erchyll. Yn gynharach eleni, cafodd y pêl-droedwyr o Gymru Ben Cabango a Rabbi Matondo negeseuon hiliol difrïol ar y cyfryngau cymdeithasol yn dilyn gêm Cymru yn erbyn Mecsico ym mis Mawrth. Dim ond dau o nifer o chwaraewyr o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a brofodd gamdriniaeth erchyll ar-lein eleni yn unig yw'r dynion ifanc hyn. Rwy'n awyddus i wybod pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda sefydliadau ynghylch mynd i'r afael â hiliaeth ar-lein mewn chwaraeon.

Nodais mai un o'r camau gweithredu allweddol yn y cynllun ar gyfer mynd i'r afael â hiliaeth mewn diwylliant, treftadaeth a chwaraeon yw cymryd camau i gynyddu amrywiaeth ethnig yn y gweithlu ar bob lefel, ac yn benodol mewn timau arwain ac ar fyrddau. Roeddwn yn arbennig o falch o weld hynny yng ngoleuni'r adroddiad gan Wales This Week a ddangosodd y—

—lack of diversity in Wales's larger sports governing bodies. Okay. The figures revealed that, of 765 employees, only 19 were from those communities. Do you agree with me, Minister, that, for things to change, we have to change them on the board, and we have to lead from the top?

—diffyg amrywiaeth yng nghyrff llywodraethu chwaraeon mwy Cymru. Iawn. Datgelodd y ffigurau, o 765 o weithwyr, mai dim ond 19 oedd o'r cymunedau hynny. A ydych yn cytuno â mi, Gweinidog, ei bod yn rhaid inni, er mwyn i bethau newid, eu newid ar y bwrdd, a rhaid i ni arwain o'r brig?

Thank you very much, Joyce Watson, and thank you for drawing this to our attention today—this key area of racism in sport, and the blight, the shameful way in which so many of our sportsmen and women are treated to racist abuse, and the racist abuse that’s there on social media. We don’t all see that. They see that racist abuse after performing brilliantly in their sport and showing their talent and their skills, and for their teams, and that racist abuse that is so abhorrent to us. And thank you for drawing this to our attention in this debate today. It's clear that we have to do more to tackle racism in sport. That's why there is that policy theme in the race equality action plan—culture, sports and heritage—and I'm glad, again, that it's very clearly highlighted in the programme for government. It's a key priority for this Government.

We have to do something about those national governing bodies of sport in Wales, highlighted by that ITV programme, Wales This Week. And you draw attention to the policy theme, leadership and representation. We've made our commitment, Deputy Llywydd, to hold all leaders of public bodies personally accountable for delivering a representative workforce, and inclusive and psychologically safe workplaces. We are supporting the work of Sport Wales and they are working with UK Sport, Sport England, Sport Scotland and Sport Northern Ireland to tackle racism and racial inequalities, but they are now expected to respond in terms of the actions outlined in the race equality action plan. I think it's very important, also, that we just do acknowledge the work of Sport Wales who've produced the—and this has come through as a result of information from that programme—#TellYourStory campaign, asking people from black, Asian and minority ethnic communities to share their knowledge and understanding of what it's like to be involved in or even be excluded from sport, and that racism that has actually driven people out of the sport because of the intolerable impact on their lives.

This is also why it's so important that we do invest in Show Racism the Red Card in our schools, that anti-racist educational charity. We've got to start with our children and young people. And, of course, they're role models; they're predominantly, but not exclusively, footballers, but they present an anti-racist message to young people and others in schools. Some of you also might have been in schools whilst they've undertaken their work, and it is so powerful and so important.

But let's address this, and thank you for drawing attention to this and calling it out, which is what we must do, and we must all do that today in terms of racism in sport, as we think of our players as they move forward. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson, a diolch am dynnu ein sylw at hyn heddiw—y maes allweddol hwn o hiliaeth mewn chwaraeon, a'r malltod, y ffordd gywilyddus y mae cynifer o ddynion a menywod ym maes chwaraeon yn dioddef cam-drin hiliol, a'r cam-drin hiliol sydd yno ar y cyfryngau cymdeithasol. Dydyn ni ddim i gyd yn gweld hynny. Maen nhw yn gweld y cam-drin hiliol hwnnw ar ôl perfformio'n wych yn eu chwaraeon ac yn dangos eu talent a'u sgiliau, ac i'w timau, a'r cam-drin hiliol hwnnw sydd mor wrthun i ni. A diolch am dynnu ein sylw at hyn yn y ddadl hon heddiw. Mae'n amlwg bod yn rhaid i ni wneud mwy i fynd i'r afael â hiliaeth mewn chwaraeon. Dyna pam y mae'r thema bolisi honno yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol—diwylliant, chwaraeon a threftadaeth—ac rwy'n falch, unwaith eto, ei fod wedi'i amlygu'n glir iawn yn y rhaglen lywodraethu. Mae'n flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon.

Mae'n rhaid inni wneud rhywbeth ynghylch y cyrff llywodraethu chwaraeon cenedlaethol hynny yng Nghymru, a amlygwyd gan y rhaglen ITV honno, Wales This Week. Ac rydych yn tynnu sylw at y thema polisi, yr arweinyddiaeth a'r gynrychiolaeth. Rydym wedi ymrwymo, Dirprwy Lywydd, i ddal holl arweinwyr cyrff cyhoeddus yn bersonol atebol am ddarparu gweithlu cynrychioliadol, a gweithleoedd cynhwysol a seicolegol ddiogel. Rydym yn cefnogi gwaith Chwaraeon Cymru ac maen nhw'n gweithio gyda UK Sport, Sport England, Sport Scotland a Sport Northern Ireland i fynd i'r afael â hiliaeth ac anghydraddoldebau hiliol, ond bellach disgwylir iddyn nhw ymateb o ran y camau gweithredu a amlinellir yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, hefyd, ein bod yn cydnabod gwaith Chwaraeon Cymru sydd wedi cynhyrchu—ac mae hyn wedi digwydd o ganlyniad i wybodaeth o'r rhaglen honno—ymgyrch #TellYourStory, sy'n gofyn i bobl o gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig rannu eu gwybodaeth a'u dealltwriaeth o sut beth yw bod yn rhan o chwaraeon neu hyd yn oed gael eu heithrio ohonyn nhw, a'r hiliaeth honno sydd wedi gyrru pobl allan o chwaraeon oherwydd yr effaith annioddefol ar eu bywydau.

Dyma hefyd pam y mae hi mor bwysig ein bod yn buddsoddi yn Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth yn ein hysgolion, yr elusen addysgol wrth-hiliol honno. Mae'n rhaid i ni ddechrau gyda'n plant a'n pobl ifanc. Ac, wrth gwrs, maen nhw'n dangos esiampl; pêl-droedwyr ydyn nhw'n bennaf, ond nid bob tro, ond maen nhw'n cyflwyno neges wrth-hiliol i bobl ifanc ac eraill mewn ysgolion. Efallai y byddai rhai ohonoch hefyd wedi bod mewn ysgolion pan oedden nhw'n ymgymryd â'u gwaith, ac mae mor bwerus ac mor bwysig.

Ond gadewch i ni fynd i'r afael â hyn, a diolch i chi am dynnu sylw at hyn a'i amlygu, sef yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, a rhaid i bob un ohonom wneud hynny heddiw o ran hiliaeth mewn chwaraeon, wrth i ni feddwl am ein chwaraewyr wrth iddyn nhw symud ymlaen. Diolch yn fawr.

16:00

Thank you for your statement, Minister. It's four years ago this week that the Welsh Government adopted the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism—a decision that I and all Members on these benches very much welcomed. I think that taking leadership in stepping forward like that, and taking hold of that definition and applying it to an organisation is a really very important thing to do. But, regrettably, there are many organisations, which are funded by the Welsh Government, which have still declined to adopt that particular working statement and definition of antisemitism, including many of our universities. Just down the road here, Cardiff University still has refused at the moment, unfortunately, to adopt that particular statement.

Can I ask you, Minister, what action will the Welsh Government take to proactively not just encourage people to adopt this statement, where they are funded by the Welsh Government, but to actually require them to adopt the definition, going forward? Because I think it is time now to start taking a more radical approach to deal with the sort of anti-Jewish hatred that we're seeing, unfortunately, on some of our campuses.

Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n bedair blynedd i'r wythnos hon ers i Lywodraeth Cymru fabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth—penderfyniad yr oeddwn i a'r holl Aelodau ar y meinciau hyn yn ei groesawu'n fawr. Credaf fod cymryd arweiniad wrth gamu ymlaen fel hynny, a chymryd gafael ar y diffiniad hwnnw a'i gymhwyso i sefydliad yn beth pwysig iawn i'w wneud. Ond, yn anffodus, mae llawer o sefydliadau, sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, sy'n dal yn gwrthod mabwysiadu'r datganiad gwaith penodol hwnnw a diffiniad o wrthsemitiaeth, gan gynnwys llawer o'n prifysgolion. Ychydig i lawr y ffordd yma, mae Prifysgol Caerdydd yn dal i wrthod mabwysiadu'r datganiad penodol hwnnw ar hyn o bryd, gwaetha'r modd.

A gaf i ofyn i chi, Gweinidog, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i nid yn unig annog pobl i fabwysiadu'r datganiad hwn yn rhagweithiol, y rhai a gaiff eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, ond i'w gwneud yn ofynnol iddyn nhw fabwysiadu'r diffiniad, wrth symud ymlaen? Oherwydd rwy'n credu ei bod yn bryd nawr i ddechrau mabwysiadu dull mwy radical o ymdrin â'r math o gasineb gwrth-Iddewig yr ydym yn ei weld, yn anffodus, ar rai o'n campysau.

Well, certainly, that is something that we would do anyway. The Wales race equality action plan has a whole range of actions relating to education, including higher education, and looking at these issues in relation to the expectations we have of our higher education institutions clearly is part of that in terms of the importance of that definition. Thank you.

Wel, yn sicr, mae hynny'n rhywbeth y byddem yn ei wneud beth bynnag. Mae gan gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Cymru ystod eang o gamau gweithredu sy'n ymwneud ag addysg, gan gynnwys addysg uwch, ac mae edrych ar y materion hyn mewn cysylltiad â'r disgwyliadau sydd gennym o'n sefydliadau addysg uwch yn amlwg yn rhan o hynny o ran pwysigrwydd y diffiniad hwnnw. Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd; diolch, Weinidog, hefyd, am y datganiad yma. Dwi'n falch gweld y camau sy'n cael eu cymryd yn hyn o beth.

Roeddwn i eisiau cymryd y cyfle yma i nodi yn benodol y ffaith ei bod hi'n Fis Hanes y Roma, y Sipswn a Theithwyr, ac roeddwn i'n falch iawn eich clywed chi'n cyfeirio at hynny yn eich datganiad chi. Yn anffodus, mae'n ymddangos bod hiliaeth yn erbyn y cymunedau yma yn parhau i fod yn dderbyniol yn ein cymdeithas ni, a hynny yn seiliedig ar anwybodaeth. Ond, oherwydd yr anwybodaeth yna, dyna yw sail y ffaith nad oes yna ddim yn cael ei wneud i ddathlu cyfraniad y cymunedau yma i'n hanes a'n diwylliant a'n twf ni fel cenedl. Os ystyriwch chi mai heb y Roma a'r Sipsiwn, er enghraifft, fuasai gennym ni ddim ein caneuon gwerin a'n dawnsio gwerin ni yma yng Nghymru heddiw, fel roedd Dr Meredydd Evans wedi'i nodi. Ac rydych chi'n meddwl yn benodol am bobl fel Abram Wood a chyfraniad anferthol ei deulu o; yn meddwl hefyd am iaith y Roma yng Nghymru—y Kale yma. Hynny ydy, yn Nolgellau, mae pobl yn parhau i gyfeirio at ei gilydd fel 'chavi', sef 'plentyn' yn iaith Romani Cymru. Ac fel rhywun a gafodd ei fagu am gyfnod yn Abertawe, dwi'n gyfarwydd iawn â'r term 'mush'—pobl yn cyfeirio at ei gilydd fel 'mush'—sef y gair am 'ddyn' yn iaith y Roma yma yng Nghymru. Ond does yna ddim cydnabyddiaeth o rôl y cymunedau yma yn ein twf ni fel cenedl, na hyd yn oed statws swyddogol i'r iaith na'u diwylliant nhw. Felly, beth ydych chi am wneud i sicrhau bod y cymunedau yma, sydd wedi chwarae rhan mor bwysig yn nhwf ein cenedl ni ac yn ein diwylliant ni, eu bod nhw'n cael y gydnabyddiaeth gywir, ynghyd â phob un gymuned arall yma, ac yna hefyd i gael gwared ar yr ymosodiadau hiliol sydd yn eu herbyn nhw? Diolch.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for this statement. I'm very pleased to see the steps that are being taken in this regard.

I just wanted to take this opportunity to note specifically the fact that it is Gypsy, Roma and Traveller History Month, and I was very pleased to hear you referring to that in your statement. Unfortunately, it appears that racism against these communities continues to be accepted in our society, and that is based on a lack of knowledge. But, because of that lack of knowledge, that's the basis of the fact that there is nothing done to celebrate the contribution of these communities to our history and our growth as a nation. If you consider that without the Roma and the Gypsy, we wouldn't have, for example, our folk songs and our folk dances here in Wales today, as Dr Meredydd Evans noted. When you think specifically about people such as Abram Wood and the huge contribution made by his family; when you think about the language of the Roma in Wales—the Kale here. In Dolgellau, people continue to refer to each other as 'chavi', which is 'child' in the Roma language in Wales. And as somebody who was brought up for a time in Swansea, I'm very familiar with the term 'mush'—people referring to each other as 'mush'—which is the word for 'man' in the language of the Roma here in Wales. But there's no recognition of the role of these communities in our growth as a nation, nor even official status given to the language or their culture. So, what do you want to do to ensure that these communities, which have played such an important role in the growth and development of our nation and our culture, that they receive the acknowledgement that they deserve, as well as every other community here, and to get rid of these racist attacks against them? Thank you.

16:05

Well, I'm very grateful for that question from the Member. The Welsh Government does provide funding every year to TGP Cymru to deliver the Travelling Ahead project, which provides advice, advocacy and support for participation to Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales. And we do have a stakeholder group, which we work very closely with, particularly over the pandemic, tailoring our public health responses for these vulnerable communities, but also engaging with those communities to look at the recommendations for tackling racial inequality. But I think a really important point made is about the fact that we can learn so much more from our Gypsy, Roma and Traveller communities. I'm sure that Mabon's aware of the Romani Cultural and Arts Company. They've recently produced—and that's supported by us—a Gypsy, Roma and Traveller LGBTQ spoken archive resource, because, obviously, there are connections, intersectional connections as well, in terms of Gypsy, Roma and Traveller History Month as well as Pride Month. We've got a competition running during Gypsy, Roma and Traveller History Month with community cohesion teams across Wales. In fact, they're designing masks, with young people engaged. And I'm very pleased to say that Professor Charlotte Williams has engaged through the groups that we're working with. They're looking at the inclusion of Gypsy, Roma and Traveller culture and values within the curriculum and school support mechanism, because it is with our children and young people that we will start to make that difference.

Wel, rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn yna gan yr Aelod. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid bob blwyddyn i TGP Cymru i gyflawni'r prosiect Teithio Ymlaen, sy'n rhoi cyngor, eiriolaeth a chymorth ar gyfer cymryd rhan i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru. Ac mae gennym grŵp rhanddeiliaid, yr ydym yn gweithio'n agos iawn ag ef, yn enwedig dros y pandemig, i deilwra ein hymatebion iechyd cyhoeddus ar gyfer y cymunedau hyn sy'n agored i niwed, ond hefyd i ymgysylltu â'r cymunedau hynny i edrych ar yr argymhellion ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol. Ond rwy'n credu bod pwynt pwysig iawn a wnaed yn ymwneud â'r ffaith y gallwn ddysgu cymaint mwy gan ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Rwy'n siŵr bod Mabon yn ymwybodol o Gwmni Diwylliannol a Chelfyddydau Romani. Maen nhw wedi cynhyrchu'n ddiweddar—ac mae hynny'n cael ei gefnogi gennym ni—adnodd archif llafar LGBTQ Sipsiwn, Roma a Theithwyr, oherwydd, yn amlwg, mae cysylltiadau rhyngadrannol hefyd, o ran Mis Hanes Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn ogystal â Mis Pride. Mae gennym gystadleuaeth yn ystod Mis Hanes Sipsiwn, Roma a Theithwyr gyda thimau cydlyniant cymunedol ledled Cymru. Yn wir, maen nhw'n dylunio mygydau, gyda phobl ifanc yn cymryd rhan. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod yr Athro Charlotte Williams wedi ymgysylltu drwy'r grwpiau yr ydym yn gweithio gyda nhw. Maen nhw'n bwriadu cynnwys diwylliant a gwerthoedd Sipsiwn, Roma a Theithwyr o fewn y cwricwlwm a'r mecanwaith cymorth i ysgolion, oherwydd gyda'n plant a'n pobl ifanc y byddwn ni'n dechrau gwneud y gwahaniaeth hwnnw.

Byddaf nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dwy funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

We will now suspend proceedings temporarily to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members arriving after the changeover should wait until then before entering the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:08.

Plenary was suspended at 16:08.

16:20

Ailymgynullodd y Senedd am 16:21, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:21, with the Llywydd in the Chair.

5. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Cymwysterau yn 2021
5. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Qualifications in 2021

Mae'r datganiad nesaf, felly, gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar gymwysterau yn 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.

The next statement is from the Minister for Education and the Welsh Language on qualifications in 2021. I call the Minister to make his statement—Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd. Yn fy natganiad ar 'Adnewyddu a diwygio’, cadarnheais y byddem ni'n rhoi dysgwyr yn gyntaf, gan gefnogi eu lles a'u hyder a rhoi cyfleoedd iddyn nhw i ddatblygu'r wybodaeth a'r sgiliau allweddol i'w galluogi i wneud cynnydd. Mae'r rhain yn egwyddorion sydd wedi llywio ein trefniadau ar gyfer cymwysterau yr haf hwn. Hoffwn ddiolch yn ddiffuant i'r athrawon a'r darlithwyr sydd wedi cefnogi eu dysgwyr trwy ddull newydd, dan amserlen dynn, i'w galluogi i symud ymlaen. Rwy'n deall i hyn fod yn heriol iawn. Hoffwn ddiolch hefyd i'r grŵp cynghori dylunio a chyflawni, dan gadeiryddiaeth Geraint Rees, a ddaeth â phenaethiaid ysgol a cholegau ledled Cymru at ei gilydd. Maent wedi dod at ei gilydd yn wythnosol i gydlunio dull gweithredu, gan ymateb yn ystwyth i heriau newydd. Maent wedi canolbwyntio'n ddi-baid ar anghenion dysgwyr, eu lles a'u cynnydd. Heddiw, fe gyhoeddais lythyr gan gadeirydd y grŵp dylunio, sy'n tynnu sylw at rôl y sector addysg gyfan, yn darparu system lle gall dysgwyr deimlo eu bod yn llwyr haeddu’r cymwysterau y maent yn eu cael. Mae'r dull gweithredu ar gyfer 2021 yn rhoi ymddiriedaeth ym marn gyfannol canolfannau. Bydd dysgwyr yn derbyn gradd sy'n seiliedig ar dystiolaeth o'u dysgu a fydd ond wedi'i asesu ar y cynnwys a gwmpaswyd gan eu hysgol neu goleg. Gofynnwyd i ganolfannau ystyried materion cydraddoldeb fel rhan o'u trefniadau. Gallant ddefnyddio ystod o dystiolaeth asesu, gan adlewyrchu'r amrywiaeth o brofiad ar lefel dysgwyr a lefel leol, ac mae dull wedi'i ddatblygu hefyd i sicrhau bod gan ymgeiswyr preifat lwybr clir i gyflawni eu cymwysterau.

Thank you, Llywydd. In my statement on ‘Renew and reform’,  I confirmed that we would be putting learners first, supporting their well-being and confidence and providing opportunities for them to develop key skills and knowledge to enable them to make progress. These are principles that have informed our approach to the qualifications this summer. I want to wholeheartedly thank teachers and lecturers who have supported their learners through a new approach, working under time pressure to enable them to make progress. I understand that this has been very challenging. I also want to thank the design and delivery advisory group, chaired by Geraint Rees, bringing together headteachers and college principals from across Wales. They have come together weekly to co-construct an approach, responding with agility to new challenges. They have relentlessly focused on the needs of learners, their well-being and their progression. Today, I published a letter from the chair of the design group, which highlights the collective role of the education sector as a whole in delivering a system where learners feel that they fully deserve the qualifications they receive. The approach for 2021 puts trust in the holistic judgment of centres. Learners will receive a grade based on evidence of their learning that will only have been assessed on the content covered by their school or college. Centres have been asked to consider equalities issues as part of their approach. They can draw on a range of assessment evidence, reflecting the variation of experience at learner and local levels, and a clear route has also been developed for private candidates to achieve their qualifications.

To promote fairness and consistency, this flexibility has been scaffolded by guidance, by exemplar materials and professional learning. The Welsh Government has provided over £9 million to support schools and colleges as well as allocating a national inset day. There are both internal and external quality assurance mechanisms, including professional dialogue with the WJEC on grade outcomes at centre level, a feature that was requested by the sector in 2020. I can reassure Members that the WJEC will not change any outcomes as a result of this dialogue; those remain decisions of centres. Reflecting the different delivery model this year, the WJEC has been able to reduce its fees by 42 per cent, releasing a further £8 million to schools and colleges. Recognising the role of centres, I'm providing a further £1.6 million to enable fees to be reduced to 50 per cent.

Schools and colleges are now managing centre reviews of grades requested by learners as part of the appeals process. I am confident that learners will have access to a fair and workable route of appeal. Where a centre review has taken place, should the learner wish to pursue further, a second route is available via WJEC. This approach, which is unique to Wales, has been developed to minimise the burden on schools and colleges during the holidays. I am today confirming that appeals will be free.

This year is distinct from previous years. Some learners prefer exams, and some will do better in continuous assessment. These learners have experienced significant disruption as well as adapting to a new approach to assessment. I am confident that we have developed a system that is transparent, fair, equitable and credible. Learners can have confidence in the grades awarded, and so too can the wider education system and employers, within and beyond Wales. We have supported schools, colleges and higher education institutions to support learners in transitioning to their next steps. 

Wales was, of course, the first to cancel the summer examinations, but all four UK nations are now on a broadly similar path. We remain closely engaged with our counterparts to achieve a level playing field for learners across the UK, and this is particularly important for higher education admissions. Universities in Wales and the Coleg Cymraeg Cenedlaethol have collaborated under the leadership of the Open University to introduce University Ready, an online platform of resources ranging from study skills to support for mental health and well-being.

Finally, I would like to update Members on vocational qualifications that are regulated jointly with other administrations. For qualifications similar to GSCEs and A-levels, for example BTECs, grades will be determined by schools and colleges in a similar way to general qualifications, and will be awarded no later than GSCEs and A-levels. For other vocational qualifications used for progression or licence to practise, qualifications have been adapted and assessments can continue where it is safe to do so. Further education institutions have been awarded £26 million to allow for the safe return of learners to ensure vocational programmes are completed.

In closing, I would like to reaffirm my gratitude to teachers and lecturers, the design group, Qualifications Wales, the WJEC and partners across the education system for their collective effort to ensure a generation of learners will be awarded qualifications, marking their hard work and attainment during a period of unprecedented disruption. These efforts have required a significant contribution from our workforce and strong, ethical leadership from our school and college leaders. I thank them for their efforts. I would also like to congratulate learners for their resilience and their commitment during what has been a truly challenging year.

Er mwyn hyrwyddo tegwch a chysondeb, mae'r hyblygrwydd hwn wedi ei gefnogi gan ganllawiau, gan ddeunyddiau enghreifftiol a gan ddysgu proffesiynol. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu dros £9 miliwn i gefnogi ysgolion a cholegau yn ogystal â dyrannu diwrnod hyfforddiant mewn swydd cenedlaethol. Mae yna ddulliau sicrhau ansawdd mewnol ac allanol, gan gynnwys deialog broffesiynol gyda CBAC ynghylch deilliannau graddau ar lefel canolfan, nodwedd y gofynnwyd amdani gan y sector yn 2020. Gallaf sicrhau'r Aelodau na fydd CBAC yn newid unrhyw ddeilliannau o ganlyniad i'r ddeialog hon; penderfyniadau'r canolfannau ydyn nhw o hyd. Gan adlewyrchu'r model cyflawni gwahanol eleni, mae CBAC wedi gallu gostwng ei ffioedd 42 y cant, gan ryddhau £8 miliwn arall i ysgolion a cholegau. I gydnabod swyddogaeth canolfannau, rwy'n darparu £1.6 miliwn arall i allu gostwng ffioedd i 50 y cant.

Bellach, ysgolion a cholegau sy'n rheoli adolygiadau canolfannau o raddau y mae dysgwyr yn gofyn amdanyn nhw yn rhan o'r broses apelio. Rwy'n hyderus y bydd gan ddysgwyr fynediad at lwybr apelio teg ac ymarferol. Pan fo adolygiad canolfan wedi ei gynnal, os yw'r dysgwr yn dymuno parhau â'r mater ymhellach, mae ail lwybr ar gael drwy CBAC. Mae'r dull hwn yn unigryw i Gymru ac fe'i datblygwyd i leihau'r baich ar ysgolion a cholegau yn ystod y gwyliau. Heddiw rwyf i'n cadarnhau y bydd apeliadau am ddim.

Mae eleni yn wahanol i flynyddoedd blaenorol. Mae'n well gan rai dysgwyr arholiadau, a bydd rhai yn gwneud yn well mewn asesiadau parhaus. Mae'r dysgwyr hyn wedi bod yn destun aflonyddwch sylweddol yn ogystal ag addasu i ddull newydd o asesu. Rwyf i'n hyderus ein bod wedi datblygu system sy'n dryloyw, yn deg, yn gydradd ac yn gredadwy. Gall dysgwyr fod â hyder yn y graddau a ddyfarnwyd, ac felly hefyd y system addysg ehangach a chyflogwyr, yng Nghymru a thu hwnt. Rydym ni wedi cefnogi ysgolion, colegau a sefydliadau addysg uwch i gefnogi dysgwyr i drosglwyddo i'w camau nesaf.

Cymru, wrth gwrs, oedd y cyntaf i ganslo arholiadau'r haf, ond mae pob un o bedair gwlad y DU bellach ar lwybr tebyg yn fras. Rydym yn parhau i ymgysylltu'n agos â'n cymheiriaid i sicrhau chwarae teg i ddysgwyr ledled y DU, ac mae hyn yn arbennig o bwysig ar gyfer derbyniadau i addysg uwch. Mae prifysgolion yng Nghymru a'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi cydweithio o dan arweinyddiaeth y Brifysgol Agored i gyflwyno University Ready, llwyfan ar-lein o adnoddau sy'n amrywio o sgiliau astudio i gefnogi iechyd meddwl a lles.

Yn olaf, hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am gymwysterau galwedigaethol sy'n cael eu rheoleiddio ar y cyd â gweinyddiaethau eraill. Ar gyfer cymwysterau tebyg i TGAU a Safon Uwch, er enghraifft BTEC, bydd graddau yn cael eu pennu gan ysgolion a cholegau mewn ffordd debyg i gymwysterau cyffredinol, a byddan nhw'n cael eu dyfarnu heb fod yn hwyrach na TGAU a Safon Uwch. Ar gyfer cymwysterau galwedigaethol eraill a ddefnyddir ar gyfer dilyniant neu drwydded i ymarfer, mae'r cymwysterau wedi eu haddasu a gall asesiadau barhau pan fo'n ddiogel gwneud hynny. Mae £26 miliwn wedi ei ddyfarnu i sefydliadau addysg bellach i ganiatáu i ddysgwyr ddychwelyd yn ddiogel er mwyn sicrhau bod rhaglenni galwedigaethol yn cael eu cwblhau.

Wrth gloi, hoffwn i ailddatgan fy niolch i athrawon a darlithwyr, y grŵp dylunio, Cymwysterau Cymru, CBAC a phartneriaid ar draws y system addysg am eu hymdrech ar y cyd i sicrhau y dyfernir cymwysterau i genhedlaeth o ddysgwyr, gan nodi eu gwaith caled a'u cyrhaeddiad yn ystod cyfnod o darfu digynsail. Mae'r ymdrechion hyn wedi galw am gyfraniad sylweddol gan ein gweithlu ac arweinyddiaeth gref a moesegol gan arweinwyr ein hysgolion a'n colegau. Rwy'n diolch iddyn nhw am eu hymdrechion. Hoffwn i hefyd longyfarch dysgwyr am eu cadernid a'u hymrwymiad yn ystod blwyddyn wirioneddol heriol.

16:25

Can I start by also paying tribute to our schools, colleges and teachers across Wales for everything that they have done to support our children and young people through this extraordinarily difficult 15 months, under enormous pressures? I, too, would also like to wish the very best of luck to our learners, who have shown remarkable understanding and resilience, as you said, Minister, in the last year or so.

Llywydd, I welcome the Minister's statement and recognise the hard work of everyone involved, from designing, delivering and assessing to trying to ensure that learners across Wales receive the fairest grades possible this year following last year's unacceptable fiasco. Working hard to design a system using assessments to better support and evidence the grades given to learners was a necessary step to ensure that this year's cohort don't share the same experiences as last year's. It is my sincere hope that these potential centre-determined grades, which are starting to be delivered to learners already, fairly reflect the hard work and potential of our young people, and that the appeals process is robust and proves fit for purpose.

Last year, the grade inflation was massive, Minister, and entirely unsustainable. There is undoubtedly going to be a degree of grade inflation this year, Minister, due to the nature of the process in place. But what proportion of students would you expect to see achieving A* to C grades this year, Minister? The potential grades being delivered between now and 2 July seem to be a sensible adaptation that Wales has adopted, which does differ from the rest of the UK, giving learners that time to appeal before the recess, and before the official result stays. This is, of course, to be welcomed, I'm sure, across the Chamber, so that students can actually celebrate their hard work on those results days. I also welcome the process being free, as you've announced today.

Obviously, there was some understandable concern, Minister, over stage 1 of the appeals process. The last thing that any of us want is to put a significant extra burden on teachers and schools after what they've been through with the pandemic, where they've gone above and beyond for us. It does, however—if it doesn't prove to be overburdened—seem to be a natural and sensible first step to appeal to a learner's own school before the WJEC. It seems, through early indications, talking to stakeholders, Minister, that so far, so good in terms of the number of appeals coming forward, but obviously there's a long way to go yet. Minister, could I ask you to please publish a rolling update on the number of appeals? And could you also please share with this Chamber today, Minister, what you'll be doing to support learners that are using an English-based exam board, to highlight the different process that they have in place, compared to the WJEC process that you've outlined, ensuring that all Welsh learners across Wales have the full support from us that they need? 

Also, can I ask you about the costs of awarding qualifications that you've now touched on today in your statement? Schools are still paying 50 per cent of their usual exam fees despite not getting any exams from the WJEC, and having to access and internally moderate grades themselves. The workload for school staff is far greater than in a normal year, and the WJEC has a lesser role. So, surely, Minister, Welsh Government should be covering most if not all of the costs this year, given the pressures that schools are facing. Also, I want to touch upon the particular circumstances facing private and home-schooled candidates, and wondered if you were able to provide to them the certainty they need going into the summer. 

And generally, what has this Government done to ensure that learners, parents and carers are 100 per cent clear on the appeals process, if they feel the need to appeal their grade? Are you happy that clear guidance has been given to these learners and support networks? 

Vocationally, I welcome the extra funding announced today that will go to further education institutions to allow them to adapt to allow the safe return of learners, but I also share some of the concerns of colleges about the delay in some practical assessments for vocational courses, such as health and social care and childcare courses. Adding to the delays already experienced last year, delays to date have put even more strain into the system, creating a number of bottlenecks that need to be addressed now, particularly in the vital areas that we need to increase employment in, like health and social care. I know colleges have worked hard as they've reopened to prioritise practical assessments in these areas, that weren't possible during the pandemic, and there is some degree of catch-up now. And the funding announced today will have some sort of impact. But what numbers are we talking about, Minister? Will you make a statement on the number of people currently left waiting to take assessments please, so we can monitor the process? 

Finally, Minister, whilst we're discussing this year's qualifications, it is also important to start looking ahead to next year's assessments. I'm sure that you'll agree with me that schools, teachers and young people need clarity on future arrangements, so that they can plan with some degree of confidence. And whilst necessary during the pandemic, this year's arrangements are not sustainable with so many variables in the long term. So, Minister, would you be able to confirm whether it's your intention to return to a fairer and consistent exam-based system next year? Diolch. 

A gaf i ddechrau hefyd drwy dalu teyrnged i'n hysgolion, ein colegau a'n hathrawon ledled Cymru am bopeth y maen nhw wedi ei wneud i gefnogi ein plant a'n pobl ifanc drwy'r 15 mis eithriadol o anodd hyn, dan bwysau aruthrol? Hoffwn innau hefyd ddymuno pob lwc i'n dysgwyr, sydd wedi dangos dealltwriaeth a chadernid rhyfeddol, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, Gweinidog, yn ystod y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf.

Llywydd, rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog ac yn cydnabod gwaith caled pawb sy'n gysylltiedig, o ddylunio, darparu ac asesu i geisio sicrhau bod dysgwyr ledled Cymru yn cael y graddau tecaf posibl eleni yn dilyn traed moch annerbyniol y llynedd. Roedd gweithio'n galed i gynllunio system gan ddefnyddio asesiadau i gefnogi a dangos tystiolaeth yn well o'r graddau a roddwyd i'r dysgwyr yn gam angenrheidiol i sicrhau nad yw carfan eleni yn rhannu'r un profiadau â charfan y llynedd. Fy ngobaith diffuant i yw bod y darpar raddau hyn a bennir gan y ganolfan, sy'n dechrau cael eu cyflwyno i'r dysgwyr eisoes, yn adlewyrchu'n deg waith caled a photensial ein pobl ifanc, a bod y broses apelio yn gadarn ac yn addas i'r diben.

Llynedd, yr oedd chwyddiant graddau yn enfawr, Gweinidog, ac yn gwbl anghynaliadwy. Heb os bydd rhywfaint o chwyddiant graddau eleni, Gweinidog, oherwydd natur y broses sydd ar waith. Ond pa gyfran o fyfyrwyr fyddech chi'n disgwyl eu gweld yn ennill graddau A* i C eleni, Gweinidog? Mae'n ymddangos bod y darpar raddau sy'n cael eu darparu rhwng nawr a 2 Gorffennaf yn addasiad synhwyrol y mae Cymru wedi ei fabwysiadu, sydd yn wahanol i weddill y DU, gan roi'r amser hynny i ddysgwyr apelio cyn y toriad, a chyn i'r canlyniad swyddogol aros. Mae hyn, wrth gwrs, i'w groesawu, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr, fel y gall myfyrwyr ddathlu eu gwaith caled ar y diwrnodau canlyniadau hynny. Rwyf i hefyd yn croesawu'r ffaith bod y broses am ddim, fel yr ydych wedi ei gyhoeddi heddiw.

Yn amlwg, roedd rhywfaint o bryder dealladwy, Gweinidog, ynghylch cam 1 y broses apelio. Y peth olaf y mae unrhyw un ohonom ni yn ei ddymuno yw rhoi baich ychwanegol sylweddol ar athrawon ac ysgolion ar ôl yr hyn y maen nhw wedi bod drwyddo gyda'r pandemig, pan fo nhw wedi mynd y tu hwnt ar ein cyfer. Fodd bynnag, mae yn ymddangos—os nad yw wedi ei orlwytho—yn gam cyntaf naturiol a synhwyrol i apelio i ysgol y dysgwr ei hun cyn CBAC. Mae'n ymddangos, trwy arwyddion cynnar, wrth siarad â rhanddeiliaid, Gweinidog, fod popeth yn dda hyd yn hyn o ran nifer yr apeliadau sy'n cael eu cyflwyno, ond mae'n amlwg bod cryn dipyn o ffordd i fynd eto. Gweinidog, a gaf i ofyn i chi gyhoeddi diweddariad treigl ar nifer yr apeliadau? Ac a wnewch chi hefyd rannu â'r Siambr hon heddiw, Gweinidog, yr hyn y byddwch chi'n ei wneud i gynorthwyo dysgwyr sy'n defnyddio bwrdd arholi yn Lloegr, i dynnu sylw at y broses wahanol sydd ganddyn nhw ar waith, o'i chymharu â phroses CBAC fel yr ydych wedi ei hamlinellu, gan sicrhau bod pob dysgwr yng Nghymru ledled Cymru yn cael y gefnogaeth lawn sydd ei hangen arnyn nhw gennym ni?

Hefyd, a gaf i eich holi ynghylch costau dyfarnu cymwysterau yr ydych wedi eu crybwyll bellach heddiw yn eich datganiad? Mae ysgolion yn dal i dalu 50 y cant o'u ffioedd arholiadau arferol er nad ydyn nhw'n cael unrhyw arholiadau gan CBAC, a'u bod yn gorfod pennu a chymedroli graddau yn fewnol eu hunain. Mae'r llwyth gwaith ar gyfer staff ysgol yn llawer mwy nag mewn blwyddyn arferol, ac mae gan CBAC swyddogaeth lai. Felly, siawns, Gweinidog, y dylai Llywodraeth Cymru fod yn talu'r rhan fwyaf o'r costau eleni, os nad yr holl gostau, o ystyried y pwysau y mae ysgolion yn eu hwynebu. Hefyd, hoffwn i sôn am yr amgylchiadau penodol y mae ymgeiswyr addysg breifat ac addysg gartref yn eu hwynebu, ac roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n gallu rhoi iddyn nhw y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw ar ddechrau'r haf.

Ac yn gyffredinol, beth mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud i sicrhau bod dysgwyr, rhieni a gofalwyr 100 y cant yn glir ynglŷn â'r broses apelio, os ydyn nhw o'r farn bod angen apelio yn erbyn eu gradd? A ydych chi'n fodlon bod canllawiau clir wedi eu rhoi i'r dysgwyr hyn a rhwydweithiau cymorth? 

Yn alwedigaethol, rwy'n croesawu'r arian ychwanegol a gyhoeddwyd heddiw a fydd yn mynd i sefydliadau addysg bellach i'w galluogi i addasu i alluogi dysgwyr i ddychwelyd yn ddiogel, ond rwyf i hefyd yn rhannu rhai o bryderon colegau ynglŷn â'r oedi mewn rhai asesiadau ymarferol ar gyfer cyrsiau galwedigaethol, fel iechyd a gofal cymdeithasol a chyrsiau gofal plant. Wrth ychwanegu at yr oedi a gafwyd eisoes y llynedd, mae'r oedi hyd yn hyn wedi rhoi hyd yn oed mwy o straen ar y system, gan greu nifer o dagfeydd y mae angen mynd i'r afael â nhw bellach, yn enwedig yn y meysydd hanfodol y mae angen i ni gynyddu cyflogaeth ynddyn nhw, fel iechyd a gofal cymdeithasol. Rwy'n gwybod bod colegau wedi gweithio'n galed gan eu bod wedi ailagor i flaenoriaethu asesiadau ymarferol yn y meysydd hyn, nad oedden nhw'n bosibl yn ystod y pandemig, ac mae yna elfen o ennill tir erbyn hyn. A bydd yr arian a gyhoeddwyd heddiw yn cael rhyw fath o effaith. Ond beth yw'r niferoedd yr ydym yn sôn amdanyn nhw, Gweinidog? A wnewch chi ddatganiad am nifer y bobl sy'n dal i aros i wneud asesiadau ar hyn o bryd os gwelwch yn dda, er mwyn i ni allu monitro'r broses?

Yn olaf, Gweinidog, er ein bod yn trafod cymwysterau eleni, mae hefyd yn bwysig dechrau edrych ymlaen at asesiadau'r flwyddyn nesaf. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod angen eglurder ar ysgolion, athrawon a phobl ifanc ynghylch trefniadau yn y dyfodol, er mwyn iddyn nhw allu cynllunio â rhywfaint o hyder. Ac er eu bod yn angenrheidiol yn ystod y pandemig, nid yw trefniadau eleni yn gynaliadwy gyda chynifer o newidynnau yn y tymor hir. Felly, Gweinidog, a allwch chi gadarnhau a yw'n fwriad gennych ddychwelyd i system decach a chyson sy'n seiliedig ar arholiadau y flwyddyn nesaf? Diolch. 

16:30

I thank the welcome that the Member gave to that statement. She's posed a series of questions; I'll do my best to try and run through them as comprehensively but briefly as I can. I don't think it's helpful to talk about grade inflation. We will see that some learners prefer and perform better with exams, and some will do better in continuous assessment. There has been an equalities lens that has been applied to the design of assessment at a centre level. What I can say with certainty is that learners this year will have provided evidence of attainment, and that we've supported schools to deliver a consistent, fair and fairly-applied approach so that learners can have confidence in the grades that they will be awarded.

In relation to the first step, as she calls it, I actually think that's an important step because it gives learners an early indication of their prospective grades, and provides them with the opportunity of seeking a review, and provides them with an opportunity of taking that forward to appeal if they're not content with that. And I think the fact that that first step is happening during term time has the effect of meaning that in Wales—I think uniquely—that work will be done during term time rather than during the summer holidays, and gives students that assurances of the direction in which they're going. If students are given grades now that they are content with, those will be the grades that they have, just to be clear. I've read speculation in the press about a sense of limbo. If learners have got the grades and if they wish to review them, that's a matter for them and they're obviously entitled to do that, but if they're content with their grades, those are their grades. 

In relation to students doing English exam boards, there are reciprocal arrangements, and in relation to private candidates, either those will be assessed with centres with which they have existing relationships, or by the WJEC in centres that have agreed to host them.

In relation to the fees, a 50 per cent discount is a significant discount. Teachers have worked incredibly hard to deliver the assessments required for this summer, but the WJEC also has had a very significant role in providing guidance and resource and quality assurance and materials in order to enable that to happen. They are themselves a charity and therefore they need to ensure that their costs are reflected in that. The announcement I've made today will release significant further moneys into the system. 

In relation to guidance to learners, Qualifications Wales has published a guide to learners about the appeals process.

In relation to vocational arrangements, there are some qualifications where, because of the very nature of them, they may be qualifications in sectors, for example, that because of COVID have been under restrictions. Social care would be a good example of that. We have invested £26 million in the sector to support the sector to address that, and a further £41.5 million to support learners who are transitioning through those qualifications, but there will be examples where that has not been, obviously, as straightforward, unfortunately.

In relation to 2022, Qualifications Wales has already indicated that the assessments for next year will need to be adapted so that the content of the course reflects the disruption that has occurred already in the system. WJEC is consulting on that, and I understand that their intention is to make an announcement before the end of the summer term.

Diolch am y croeso a roddodd yr Aelod i'r datganiad yna. Mae hi wedi gofyn cyfres o gwestiynau; byddaf i'n gwneud fy ngorau i geisio rhedeg drwyddyn nhw mewn modd mor gynhwysfawr ond byr ag y gallaf. Nid wyf i'n credu ei bod yn ddefnyddiol siarad am chwyddiant graddau. Byddwn yn gweld bod yn well gan rai dysgwyr arholiadau a'u bod yn perfformio'n well ynddyn nhw, a bydd rhai yn gwneud yn well mewn asesiadau parhaus. Mae lens cydraddoldeb wedi ei gymhwyso i ddyluniad asesiadau ar lefel canolfan. Yr hyn y gallaf ei ddweud â sicrwydd yw y bydd dysgwyr eleni wedi darparu tystiolaeth o gyrhaeddiad, a'n bod wedi cefnogi ysgolion i ddarparu dull cyson, teg sydd wedi ei gymhwyso mewn modd teg fel y gall dysgwyr fod â hyder yn y graddau sy'n cael eu dyfarnu iddyn nhw.

O ran y cam cyntaf, fel y mae hi'n ei alw, rwyf i'n credu bod hynny yn gam pwysig mewn gwirionedd gan ei fod yn rhoi syniad cynnar i'r dysgwyr o'u graddau arfaethedig, ac yn rhoi cyfle iddyn nhw geisio adolygiad, ac yn rhoi cyfle iddyn nhw fwrw ymlaen â hynny i apelio os nad ydyn nhw'n fodlon â hynny. Ac rwy'n credu bod y ffaith bod y cam cyntaf hwnnw yn digwydd yn ystod y tymor yn golygu yng Nghymru—yn unigryw rwy'n credu—y bydd y gwaith hwnnw yn cael ei wneud yn ystod y tymor yn hytrach nag yn ystod gwyliau'r haf, ac yn rhoi sicrwydd i fyfyrwyr o'r cyfeiriad y maen nhw'n mynd iddo. Os rhoddir graddau i'r myfyrwyr yn awr ac maen nhw'n fodlon arnyn nhw, dyna fydd y graddau y byddan nhw'n eu cael, i fod yn glir. Rwyf i wedi darllen damcaniaethu yn y wasg y bydd ymdeimlad o limbo. Os yw dysgwyr wedi cael y graddau a'u bod yn dymuno eu hadolygu, mater iddyn nhw yw hynny ac yn amlwg mae ganddyn nhw hawl i wneud hynny, ond os ydyn nhw'n fodlon â'u graddau, dyna yw eu graddau.

O ran myfyrwyr sy'n gwneud arholiadau drwy fyrddau yn Lloegr, ceir trefniadau cyfatebol, ac o ran ymgeiswyr preifat, byddan nhw naill ai yn cael eu hasesu gyda chanolfannau y mae ganddyn nhw berthynas â nhw eisoes, neu gan CBAC mewn canolfannau sydd wedi cytuno i'w cynnal.

O ran y ffioedd, mae gostyngiad o 50 y cant yn ostyngiad sylweddol. Mae athrawon wedi gweithio'n eithriadol o galed i gyflwyno'r asesiadau sy'n ofynnol ar gyfer yr haf hwn, ond mae CBAC hefyd wedi chwarae rhan bwysig iawn o ran darparu arweiniad ac adnoddau a sicrwydd ansawdd a deunyddiau er mwyn galluogi hynny i ddigwydd. Maen nhw eu hunain yn elusen ac felly mae angen iddyn nhw sicrhau bod eu costau yn cael eu hadlewyrchu yn hynny. Bydd y cyhoeddiad yr wyf i wedi ei wneud heddiw yn rhyddhau rhagor o arian sylweddol i'r system.

O ran canllawiau i ddysgwyr, mae Cymwysterau Cymru wedi cyhoeddi canllaw i ddysgwyr am y broses apelio.

O ran trefniadau galwedigaethol, mae rhai cymwysterau, oherwydd eu natur, y gallan nhw fod yn gymwysterau mewn sectorau, er enghraifft, sydd wedi bod o dan gyfyngiadau oherwydd COVID. Byddai gofal cymdeithasol yn enghraifft dda o hynny. Rydym ni wedi buddsoddi £26 miliwn yn y sector i gefnogi'r sector i fynd i'r afael â hynny, a £41.5 miliwn arall i gefnogi dysgwyr sy'n pontio trwy'r cymwysterau hynny, ond bydd enghreifftiau lle na fu hynny mor syml, yn amlwg, yn anffodus.

O ran 2022, mae Cymwysterau Cymru eisoes wedi nodi y bydd angen addasu'r asesiadau ar gyfer y flwyddyn nesaf fel bod cynnwys y cwrs yn adlewyrchu'r tarfu sydd eisoes wedi digwydd yn y system. Mae CBAC yn ymgynghori ar hynny, ac rwyf i ar ddeall mai eu bwriad yw gwneud cyhoeddiad cyn diwedd tymor yr haf.

16:35

Dwi'n falch iawn o weld y datganiad heddiw ac eich bod chi wedi gwrando ar yr awgrym wnes i yn y Senedd yr wythnos diwethaf, sef lleihau ffioedd arholiadau i ysgolion. Fel cyn-gadeirydd llywodraethwyr, dwi'n ymwybodol iawn fod talu am arholiadau yn elfen bwysig o gyllideb ysgol. Doedd hi ddim yn ymddangos yn deg fod ysgolion yn wynebu biliau tebyg i'r rhai oedd yn arferol cyn COVID, o gofio fod llawer o'r baich o gynnal yr asesiadau eleni wedi disgyn ar ein hathrawon a'n hysgolion ni.

Wythnos diwethaf, fe wnes i ddyfynnu un ysgol a oedd yn wynebu bil o £100,000 am arholiadau, felly fe fyddan nhw'n croesawu'r newyddion yma bod y bil yn cael ei haneru. Ond mae'r rhan fwyaf o arweinwyr ysgolion yng Nghymru yn credu y dylid lleihau'r ffioedd arholiadau yn fwy sylweddol na hynny. Dwi ddim yn credu i chi ateb y cwestiwn a godwyd yn gynharach ynglŷn â hynny—oes yna fwy o newyddion da yn mynd i ddod i ysgolion? Oes yna le i leihau y ffioedd yma yn fwy eto? Dwi'n meddwl mai 25 y cant eto y byddai undeb yr arweinwyr ysgolion yn galw amdano fo.

Y gobaith ydy, wrth gwrs, y bydd yr arian sy'n cael ei ryddhau o'r llinell arholiadau yn y gyllideb yn aros yn yr ysgolion at ddefnydd yr ysgol. Felly, wnewch chi sicrhau bod yr arian ychwanegol yma yn aros yn yr ysgolion? Ac a fyddwch chi'n rhoi arweiniad i ysgolion ddefnyddio'r arian yma yn uniongyrchol fel taliadau bonws i staff? Dyna ydy'r bwriad yn yr Alban, ac mi fyddai'n dda rhoi cydnabyddiaeth uniongyrchol i athrawon sydd wedi cymryd ymlaen y tasgau ychwanegol yma oherwydd y newid yn y dulliau asesu. Mi fyddai rhoi bonws o gannoedd o bunnoedd yn arwydd clir ac yn troi geiriau o ddiolch yn weithred o ddiolch i'r proffesiwn dysgu, sydd wedi rhoi cymaint yn ystod y cyfnod yma ac wedi mynd y filltir ychwanegol dros ein plant ni a'n pobl ifanc ni.

Mae'r drefn wedi creu heriau mawr, wrth gwrs, a baich gwaith trymach na'r un arferol. Buaswn i'n licio gwybod, felly, pa gymorth lles ac iechyd meddwl fydd ar gael i athrawon sydd wedi ysgwyddo'r baich gwaith ychwanegol yma ar ben y biwrocratiaeth sydd yn ofynnol iddyn nhw ymhél â fo fel arfer.

O ran y disgyblion, sef y bobl bwysig yn fan hyn, mae yna ansicrwydd o ganlyniad i'r hyn sydd yn digwydd eleni, ac mi fydd y rheini sydd yn gobeithio mynd i'r brifysgol yn gorfod disgwyl tan ddiwrnod canlyniadau safon uwch swyddogol ar 10 Awst tan gwybod yn iawn yn union beth yw eu tynged nhw. Dwi'n clywed beth rydych chi'n ei ddweud, ond buaswn i yn licio sicrwydd bod eich Llywodraeth chi yn mynd i arwain ar hyn a bod yna ddigon o wybodaeth a chefnogaeth angenrheidiol ar gael i ddarparu i'n disgyblion ni. Ac felly, hoffwn i ychydig o fanylion pellach ynglŷn â hynny os gwelwch yn dda.

Un pwynt olaf gen i: mi fydd yna rai disgyblion angen aileistedd arholiadau. Mae yna rai yn dal wrthi'n cymryd yr asesiadau, wrth gwrs—dydy'r broses heb orffen eto, naddo? Yn anffodus, mi fydd yna nifer cynyddol yn cael eu haflonyddu oherwydd y drydedd don, sydd yn digwydd o'n cwmpas ni ar hyn o bryd o ran COVID. Felly, pa gefnogaeth ydych chi, rŵan, yn mynd i'w rhoi i'r garfan benodol hon o ddisgyblion? Diolch.

I'm very pleased to have listened to this afternoon's statement, and I'm pleased that you've listened to the suggestion that I made in the Senedd last week, namely to reduce exam fees for schools. As a former chair of governors, I am highly aware that paying for examinations is an important element of a school budget. It didn't appear to be fair that schools were facing bills similar to ones that they would have faced pre COVID, given that much of the burden of assessment this year has fallen on our teachers and our schools.

Last week, I quoted one school that was facing a bill of £100,000 for examination fees, so they will certainly welcome this news that that's to be halved. But most school leaders in Wales do believe that the exam fees should be reduced more than that. I don't think you answered the question raised earlier on that issue; is there more good news in the pipeline for schools? Is there scope to reduce these fees further? I think the Association of School and College Leaders would be calling for another 25 per cent reduction.

The hope, of course, is that the funding released from the exam budget line will remain in schools and can be used by schools. So, will you ensure that this additional funding does remain within our schools? And will you be providing guidance for schools to use these funds directly as bonus payments for staff? That's the intention in Scotland, and we should give direct remuneration to teachers who have taken on these additional tasks because of changes in assessment practices. Providing a bonus of hundreds of pounds would be a clear signal and would turn warm words into acts in thanking the teaching profession that has given so much during this period and has gone that extra mile for our children and young people.

The system has created great challenges and heavier work burdens. So, I would like to know what mental health and well-being support will be available to teachers who have taken on that additional burden on top of the bureaucracy that they're required to deal with on a daily basis.

In terms of pupils, and of course they are the most important people here, there is uncertainty as a result of what's happening this year, and those hoping to go on to university will have to wait until the official A-Level results day, which is 10 August, to know exactly what their fate is to be. I hear what you've said, but I would like an assurance that your Government will lead in this area and that there will be sufficient support and information available for our pupils. So, I would like some further detail on that.

Just one final point from me: there will be some pupils who will need to resit examinations. There are still some who are being assessed—the process hasn't concluded yet, has it? Unfortunately, there will be an increasing number of people who will be affected by the third wave that is happening all around us at the moment in terms of COVID. So, what support will you provide to that particular cohort of pupils? Thank you.

16:40

Diolch i Siân Gwenllian am y cwestiynau hynny. O ran y cwestiwn ffioedd, wel, mae'r ddarpariaeth rŷn ni wedi'i sicrhau heddiw ynghyd â'r hyn y mae Cyd-Bwyllgor Addysg Cymru wedi'i ddarparu, yn sicrhau bod costau'r arholiadau'n cael eu haneru. Rwyf i yn credu ei bod hi'n bwysig, fel y gwnes i eisoes, cydnabod y gwaith y mae athrawon yn ei wneud er mwyn sicrhau bod disgyblion a dysgwyr yn cael eu hasesu, ond ynghyd â hynny, mae rôl wedi bod gan y WJEC ei hunan i ddarparu adnoddau, cefnogaeth a chyngor yn y cyd-destun hwnnw hefyd, ac rwy'n credu bod yr hyn sydd wedi'i ddatgan heddiw'n adlewyrchu hynny hefyd.

O ran cyllideb, wrth gwrs, cyllideb yn yr ysgolion fydd hyn iddyn nhw ei defnyddio. Fel y gwnaeth fy rhagflaenydd ei ddatgan yn y pecyn cefnogaeth cyntaf i'r system addysg i ddelio gydag effaith yr haf hwn, mae'r gyllideb ar gael i gefnogi delio gyda'r asesiadau a'r apeliadau, gan gydnabod bod pwysau adnoddau ar ysgolion o ran amser athrawon, o ran adnoddau gweinyddol, ac ati. Felly, mae'r ddarpariaeth hon hefyd yn caniatáu i ysgolion wneud penderfyniadau i sicrhau bod adnoddau'n cael eu defnyddio mewn ffordd sy'n adlewyrchu anghenion eu gweithlu nhw a'u hanghenion lleol nhw yn hynny o beth.

O ran cefnogaeth iechyd meddwl, fel rhan o'n fframwaith dull ysgol gyfan, fe wnaethon ni ddatgan bod cefnogaeth ar gael ar gyfer athrawon ac arweinwyr ysgol, ac mae mentora un-i-un wedi bod yn cael ei sefydlu eisoes i sicrhau bod capasiti yn y system i gefnogi athrawon gyda'u llesiant meddwl nhw eu hunain, ynghyd â'r gallu iddyn nhw i gefnogi'u disgyblion nhw, sydd wedi bod trwy gyfnod anodd iawn, wrth gwrs, dros y flwyddyn ddiwethaf.

Gwnaethoch chi sôn am ansicrwydd. Gwnaf i jest ddweud un peth eto os caf i. Os ydy disgybl wedi cael y graddau sydd eu hangen ar gyfer y cynnig prifysgol sydd gyda nhw, wel, mae'r graddau hynny'n gyson nawr; maen nhw wedi'u datgan, ac os ydyn nhw'n hapus gyda'r graddau hynny, gwnaiff y graddau hynny ddim newid. Rwyf i eisiau bod yn glir am hynny, oherwydd dwi ddim yn moyn iddyn nhw deimlo ansicrwydd yn y cyd-destun hwnnw. O ran mynediad i brifysgol yn ehangach na hynny, rŷn ni'n gweithio gyda HEFCW, gyda UCAS a gyda phrifysgolion yng Nghymru i sicrhau bod y cyfathrebu gyda myfyrwyr yn glir ac yn gymwys. Ac mae Cymwysterau Cymru wedi sefydlu grŵp rhanddeiliaid addysg uwch hefyd er mwyn sicrhau bod pobl yn deall, yn y sector addysg uwch, y broses sydd yn mynd yn ei blaen yma yng Nghymru eleni.

Thank you to Siân Gwenllian for those questions. In terms of the questions on fees, well, the provision that we have ensured today as well as what the Welsh Joint Education Committee has provided, ensures that the examination costs are halved. I think it is important, as I have already said, to acknowledge and recognise the work that teachers are doing to ensure that pupils and learners are assessed, but in addition to that, the WJEC has had a role in providing support, resources, and advice in that context as well, and I think that what has been stated today reflects that too.

In terms of budget, that's a budget in the schools for them to use. As my predecessor stated in the first support package for the education system to deal with the impact of this summer, the budget is available to support dealing with assessments and appeals, acknowledging that there are pressures on schools in terms of teachers' time, administrative resources, and so on. So, that provision also enables schools to make decisions to ensure that resources are used in a way that reflects the needs of their workforce and their local needs in that regard.

In terms of mental health support, as part of our holistic, whole-school approach framework, we stated that there is support available for teachers and school leaders, and one-on-one mentorship has been provided already to ensure that there is capacity in the system to support teachers with their own mental health, as well as the ability for them then to support their pupils who have been through a very hard time over the past year.

You talked about uncertainty. I'll just say one thing again if I may. If a pupil has received the grades they need for the offer they have received from university, well, those grades are consistent now; they have been stated, and if they are content with those grades, those grades won't change. We need to be clear about that, because I don't want them to feel any uncertainty in that context. With regard to access to university more widely than that, we are working with HEFCW, with UCAS and with universities in Wales to ensure that communication with students is clear and appropriate. And Qualifications Wales has also set up a higher education stakeholder group to ensure that people understand, in that sector, the process that is ongoing in Wales this year.

Minister, I agree wholeheartedly with pupils receiving teacher-based assessments throughout this difficult time. But having met with teachers in Rhondda, the new system has put tremendous strain on the profession. How will the Minister support teachers through the next academic year? Also, what support will be made available for students who do not receive the grades they were expecting?

Gweinidog, rwy'n cytuno yn llwyr â disgyblion yn cael asesiadau sy'n seiliedig ar athrawon drwy gydol y cyfnod anodd hwn. Ond ar ôl cyfarfod ag athrawon yn y Rhondda, mae'r system newydd wedi rhoi straen aruthrol ar yr alwedigaeth. Sut y bydd y Gweinidog yn cefnogi athrawon drwy'r flwyddyn academaidd nesaf? Hefyd, pa gymorth fydd ar gael i fyfyrwyr nad ydyn nhw'n cael y graddau yr oedden nhw'n eu disgwyl?

I thank the Member for that question. In relation to what the next academic year looks like, she'll be mindful of the announcements I made yesterday in relation to categorisation and in relation to school performance measures and their suspension for the 2021-22 academic year, and also in relation to the approach that Estyn will be taking to inspections over the course of the next year, which I hope—and it is certainly intended to—create space in the system to enable teachers, in the way that she wants, to be able to focus their energies on supporting students, both in responding to COVID and in terms of their progression, and also preparing for the new curriculum. In addition to that, there will be support that is available to support teachers themselves in that process, as part of the Renew and Reform programme that I announced a few weeks ago.

In relation to students who don't get the grades that they need, in the same way as every year, there will be support available to those to provide them with advice for the options that they have as a consequence of their results. But I want to be very clear that I think it's very important that we acknowledge that the system that has been put in place, in very, very challenging circumstances, is one that is designed to achieve both fairness, but also consistency, so that learners and employers and the education sector at large can have confidence in it.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. O ran sut olwg fydd ar y flwyddyn academaidd nesaf, bydd hi'n ymwybodol o'r cyhoeddiadau a wnes i ddoe ynglŷn â chategoreiddio ac ynglŷn â mesurau perfformiad ysgolion a'u hatal dros dro ar gyfer blwyddyn academaidd 2021-22. Hefyd ynglŷn â'r dull y bydd Estyn yn ei ddefnyddio ar gyfer arolygiadau yn ystod y flwyddyn nesaf, a fydd, rwy'n gobeithio—ac yn sicr y bwriedir iddo—greu lle yn y system i alluogi athrawon, yn y ffordd y mae arni hi ei heisiau, i allu canolbwyntio eu hegni ar gefnogi myfyrwyr, wrth ymateb i COVID ac o ran eu dilyniant, a hefyd paratoi ar gyfer y cwricwlwm newydd. Yn ogystal â hynny, bydd cefnogaeth ar gael i gefnogi athrawon yn y broses honno, yn rhan o'r rhaglen Adnewyddu a Diwygio a gyhoeddais i ychydig wythnosau yn ôl.

O ran myfyrwyr nad ydyn nhw'n cael y graddau sydd eu hangen arnyn nhw, yn yr un modd â phob blwyddyn arall, bydd cymorth ar gael iddyn nhw i roi cyngor iddyn nhw ar eu hopsiynau o ganlyniad i'w canlyniadau. Ond rwyf i eisiau bod yn glir iawn fy mod i'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cydnabod bod y system sydd wedi ei rhoi ar waith, o dan amgylchiadau heriol iawn, yn un sydd wedi ei chynllunio i sicrhau tegwch, ond hefyd cysondeb, fel y gall dysgwyr a chyflogwyr a'r sector addysg yn gyffredinol fod â hyder ynddi.

16:45

Diolch i'r Gweinidog. 

Thank you, Minister.

I'm very sorry to tell the Chamber that the Minister who is responsible for making the next statement is not present, either on Zoom or in the Chamber. I know that a number of Members want to ask questions on this highly trailed statement, but the Minister is not present at this point. I'll pause the meeting for a few minutes to see if the Minister can be found.

Mae'n ddrwg iawn gen i ddweud wrth y Siambr nad yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am wneud y datganiad nesaf yn bresennol, boed hynny ar Zoom neu yn y Siambr. Gwn fod nifer o Aelodau yn dymuno gofyn cwestiynau am y datganiad hwn y mae diddordeb mawr ynddo, ond nid yw'r Gweinidog yn bresennol ar hyn o bryd. Fe wnaf i oedi'r cyfarfod am ychydig funudau i weld a oes modd dod o hyd i'r Gweinidog.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:46.

Plenary was suspended at 16:46.

16:50

Ailymgynullodd y Senedd am 16:51, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:51, with the Llywydd in the Chair.

6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd: Adolygiad o ffyrdd
6. Statement by the Deputy Minister for Climate Change: Roads review

Y datganiad nesaf, felly, yw'r un gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar adolygiad o ffyrdd, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad. Lee Waters.

The next statement is a statement by the Deputy Minister for Climate Change on a roads review, and I call on the Deputy Minister to make the statement. Lee Waters.

Diolch, Llywydd. The world's scientists are telling us in very clear terms that we urgently need to cut our greenhouse gas emissions. Since 1990, Welsh emissions have fallen by 31 per cent, but to reach our statutory target of net zero by 2050 we need to do much more. As the UK Climate Change Committee reminded us last week, if we’re going to keep temperature rises within safe limits, in the next 10 years we need to more than double all the cuts we’ve managed over the last 30 years.

To hit the 2050 target, the Climate Change Committee has told us we need to cut emissions in the next decade by 63 per cent, and by 2040 they need to fall by 89 per cent. On our current trajectory, we will not achieve net zero until around 2090. The challenge is stark and will require everyone, including the Government, to consider the impact of their choices.

Transport makes up some 17 per cent of our total emissions and so must play its part. Earlier this year I published the Welsh Government's new Wales transport strategy, 'Llwybr Newydd'. It sets out a bold vision for transport in Wales over the next two decades. It included, for the first time, a modal shift target, which requires us to aim for 45 per cent of journeys to be by sustainable forms of transport by 2045, up from 32 per cent currently. To achieve these targets we need a shift away from spending money on projects that encourage more people to drive, and invest in real alternatives that give people a meaningful choice.

Our programme for government commits to introducing a far-reaching bus Bill in this Senedd term to make it easier to integrate the timetables of buses and trains. Bus operators have said that the main barrier to increasing patronage is reliability and journey times, so we will take action to give buses greater priority on our roads and we will look too at bus fares.

This year we'll be spending more than any other part of the UK per head on active travel investment to encourage people to walk or cycle for local journeys. Two out of three journeys in Wales are under five miles in length. With the right investment, and with encouragement, there's huge potential to get most people using sustainable transport for most everyday journeys—not all journeys, not all people, but the majority. It's do-able, and there are many countries where it is already done.

Understanding the data in relation to transport also gives us headroom to make choices, and, as the data and the science change, the choices we have to make alter. We must use the headroom we have wisely if we are to meet our climate change targets. To this end, we are announcing a pause on all new road schemes while we review our existing commitments.

Officials are in the final stages of establishing a roads review panel, which will include some of the UK's leading experts on transport and climate change. The panel will consider setting tests for when new roads are the right solutions for transport problems, in line with the new Wales transport strategy. And I want the review to consider how we can shift spending towards better maintaining our existing roads, rather than building new ones, as was recommended by the cross-party Economy, Infrastructure and Skills Committee in the last Senedd.

We'll publish the full terms of reference for the review and the full membership in due course. It'll be for the panel to review all of our proposed road investments, whether funded directly by the Welsh Government on the strategic road network, or indirectly, by grants, on the local road network, so that all future projects align with the three priorities of the new transport strategy: to reduce the need to travel, to allow people and goods to move more easily from door to door by sustainable forms of transport, and to encourage people to make the change.

The new Wales transport strategy embeds the use of sustainable transport planning hierarchy, and the panel will use this to make sure we are encouraging travelling by walking, cycling and public transport ahead of private motor vehicles. To make sure this approach is fully embedded in our investment decisions and those taken by other delivery partners, we're also reviewing Welsh transport appraisal guidance, our decision-making framework for transport projects, so that it is consistent with 'Llwybr Newydd' and uses the five ways of working set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The review will provide an initial report to Ministers within three months of appointment, setting out how it'll go about its task, and the final report shall be provided within nine months of that, setting out the findings of the review.

All parties in this Senedd have committed to taking the threat posed by climate change seriously, and that means acting now to reduce emissions. This will not always be comfortable or easy, Llywydd, but it's what the science requires us to do and what future generations demand of us. Diolch.

Diolch, Llywydd. Mae gwyddonwyr y byd yn dweud wrthym mewn termau clir iawn fod angen inni leihau ein hallyriadau nwyon tŷ gwydr ar frys. Er 1990, mae allyriadau Cymru wedi gostwng 31 y cant, ond er mwyn cyrraedd ein targed statudol o sero net erbyn 2050 mae angen inni wneud llawer mwy. Fel yr atgoffodd Pwyllgor Newid Hinsawdd y DU ni yr wythnos diwethaf, os ydym ni am gadw'r cynnydd mewn tymheredd o fewn terfynau diogel, mae angen i ni, yn ystod y 10 mlynedd nesaf, fwy na dyblu'r holl doriadau yr ydym wedi llwyddo i'w cyflawni dros y 30 mlynedd diwethaf.

Er mwyn cyrraedd targed 2050, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi dweud wrthym fod angen inni leihau allyriadau yn y degawd nesaf 63 y cant, ac erbyn 2040 mae angen iddyn nhw ostwng 89 y cant. Ar ein llwybr presennol, ni fyddwn yn cyflawni sero net tan tua 2090. Mae'r her yn amlwg a bydd angen i bawb, gan gynnwys y Llywodraeth, ystyried effaith eu dewisiadau.

Trafnidiaeth yw tua 17 y cant o gyfanswm ein hallyriadau ac felly mae'n rhaid iddi chwarae ei rhan. Yn gynharach eleni cyhoeddais strategaeth drafnidiaeth newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru, 'Llwybr Newydd'. Mae'n nodi gweledigaeth feiddgar ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru dros y ddau ddegawd nesaf. Yr oedd yn cynnwys, am y tro cyntaf, darged newid dulliau teithio, sy'n ei gwneud yn ofynnol inni anelu at 45 y cant o deithiau i fod drwy ddulliau cynaliadwy o deithio erbyn 2045, i fyny o 32 y cant ar hyn o bryd. Er mwyn cyflawni'r targedau hyn mae angen inni symud oddi wrth wario arian ar brosiectau sy'n annog mwy o bobl i yrru, a buddsoddi mewn dewisiadau amgen go iawn sy'n rhoi dewis ystyrlon i bobl.

Mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i gyflwyno Bil bysiau pellgyrhaeddol yn nhymor y Senedd hon i'w gwneud yn haws integreiddio amserlenni bysiau a threnau. Mae gweithredwyr bysiau wedi dweud mai'r prif rwystr i gynyddu nawdd yw dibynadwyedd ac amseroedd teithio, felly byddwn yn cymryd camau i roi mwy o flaenoriaeth i fysiau ar ein ffyrdd a byddwn yn edrych hefyd ar docynnau bws.

Eleni byddwn ni'n gwario mwy nag unrhyw ran arall o'r DU y pen ar fuddsoddiad teithio llesol i annog pobl i gerdded neu feicio ar gyfer teithiau lleol. Mae dwy o bob tair taith yng Nghymru o dan bum milltir o hyd. Gyda'r buddsoddiad cywir, a gydag anogaeth, mae potensial enfawr i gael y rhan fwyaf o bobl i ddefnyddio trafnidiaeth gynaliadwy ar gyfer y rhan fwyaf o deithiau bob dydd—nid pob taith, nid pawb, ond y mwyafrif. Mae'n rhywbeth y gallwn ni ei wneud, ac mae llawer o wledydd lle mae eisoes yn cael ei wneud.

Mae deall y data yn gysylltiedig â thrafnidiaeth hefyd yn rhoi cyfle i ni wneud dewisiadau, ac, wrth i'r data a'r wyddoniaeth newid, bydd y dewisiadau y mae'n rhaid i ni eu gwneud yn newid. Mae'n rhaid inni ddefnyddio'r cyfle sydd gennym yn ddoeth os ydym am gyrraedd ein targedau newid hinsawdd. I'r perwyl hwn, rydym yn cyhoeddi oedi ar bob cynllun ffordd newydd wrth i ni adolygu ein hymrwymiadau presennol.

Mae swyddogion yng nghamau olaf sefydlu panel adolygu ffyrdd, a fydd yn cynnwys rhai o brif arbenigwyr y DU ar drafnidiaeth a newid hinsawdd. Bydd y panel yn ystyried gosod profion ar gyfer penderfynu pryd mai ffyrdd newydd yw'r atebion cywir ar gyfer problemau trafnidiaeth, yn unol â strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru. Ac rwyf yn dymuno i'r adolygiad ystyried sut y gallwn ni symud gwariant tuag at gynnal a chadw ein ffyrdd presennol yn well, yn hytrach nag adeiladu rhai newydd, fel yr argymhellwyd gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau trawsbleidiol yn y Senedd ddiwethaf.

Byddwn ni'n cyhoeddi cylch gorchwyl llawn yr adolygiad a'r aelodaeth lawn maes o law. Mater i'r panel fydd adolygu ein holl fuddsoddiadau arfaethedig mewn ffyrdd, boed hynny'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru ar y rhwydwaith ffyrdd strategol, neu'n anuniongyrchol, drwy grantiau, ar y rhwydwaith ffyrdd lleol, fel bod pob prosiect yn y dyfodol yn cyd-fynd â thair blaenoriaeth y strategaeth drafnidiaeth newydd: lleihau'r angen i deithio, caniatáu i bobl a nwyddau symud yn haws o ddrws i ddrws drwy fathau cynaliadwy o drafnidiaeth, ac annog pobl i wneud y newid.

Mae strategaeth drafnidiaeth newydd Cymru yn ymgorffori'r defnydd o hierarchaeth cynllunio trafnidiaeth gynaliadwy, a bydd y panel yn defnyddio hyn i sicrhau ein bod yn annog teithio drwy gerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus cyn cerbydau modur preifat. Er mwyn sicrhau bod y dull hwn wedi'i ymgorffori'n llawn yn ein penderfyniadau buddsoddi a'r rhai a wneir gan bartneriaid cyflawni eraill, rydym hefyd yn adolygu canllawiau arfarnu trafnidiaeth Cymru, ein fframwaith gwneud penderfyniadau ar gyfer prosiectau trafnidiaeth, fel ei fod yn gyson â 'Llwybr Newydd' ac yn defnyddio'r pum ffordd o weithio a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Bydd yr adolygiad yn darparu adroddiad cychwynnol i'r Gweinidogion o fewn tri mis i'w benodi, gan nodi sut y bydd yn mynd ati i gyflawni ei dasg, a darperir yr adroddiad terfynol o fewn naw mis i hynny, gan nodi canfyddiadau'r adolygiad.

Mae pob plaid yn y Senedd hon wedi ymrwymo i gymryd y bygythiad a achosir gan newid hinsawdd o ddifrif, ac mae hynny'n golygu gweithredu nawr i leihau allyriadau. Ni fydd hyn bob amser yn gyfforddus nac yn hawdd, Llywydd, ond dyna y mae'r wyddoniaeth yn gofyn i ni ei wneud a dyna y mae cenedlaethau'r dyfodol yn ei fynnu gennym. Diolch.

16:55

Deputy Minister, this statement today will be met with dismay and disappointment by businesses and road users alike. It's a fact that, after 22 years in power, successive Welsh Labour Governments have failed to build an adequate road network. From 2000 to 2019, the Welsh road network has increased by less than 3 per cent, despite the fact that the volume of road traffic has increased by nearly 30 per cent over the same time period. But you have today confirmed Welsh Labour has no plans to deal with the growing traffic on our roads.

You broke a manifesto commitment to deal with the congestion problem on the M4 by building a relief road, wasting £157 million in the process, and you've let road users down again today. Road transport corridors are the arteries of domestic and international trade and boost the overall competitiveness of the Welsh economy. In 2017, there were over 30,000 traffic jams on Welsh roads, which cost the Welsh economy almost £278 million. A proper policy for roads should include ambitious plans to improve our road infrastructure by delivering an M4 relief road, upgrading the A55 in north Wales, and to progress the dualling of the A40 to Fishguard. It should include the bypass for Chepstow and—I apologise for my pronunciation in advance—Llandeilo that residents have been calling for. Instead, these issues have been kicked into the long grass.

Can you advise me, Minister, whether the improvements to the A40 between Llanddewi Velfrey and Penblewin, due to commence this week, will now go ahead or will be delayed due to this review? The roads review should also address the contradictions in the Welsh Government's approach to alleviating air pollution levels. Wales has some of the worst air quality in the UK. It's a fact. Cardiff and Port Talbot both have higher PM10 levels than either Birmingham or Manchester, while Hafodyrynys has the most polluted road in the UK outside of London.

The Welsh Government must commit to reviewing speed limits on major roads in Wales. A constant flow of traffic will not only reduce the amount of particulate matter released by brake wear and tear, but also reduce the amount of carbon dioxide that the acceleration of cars produces. Although the Welsh Government has implemented 50 mph zones in some areas of Wales to keep traffic flowing, and reduced nitrogen dioxide limits, some traffic safety experts have said that permanent 50 mph limits could put motorists in danger. There is evidence that increased congestion leads to driver frustration and reduces their awareness and concentration. Will you agree to address this issue, Deputy Minister? Because you seem hell-bent on letting our roads deteriorate and forcing everyone on to public transport, despite major doubts over the ability of the network in Wales to cope after years of poor management and underinvestment. Welsh workers and businesses urgently require more information about the scope of the review and your long-term intentions for our transport infrastructure, as do we. Thank you.

Dirprwy Weinidog, bydd y datganiad hwn heddiw yn digalonni ac yn siomi busnesau a defnyddwyr ffyrdd fel ei gilydd. Mae'n ffaith bod Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru, ar ôl 22 mlynedd mewn grym, wedi methu ag adeiladu rhwydwaith ffyrdd digonol. Rhwng 2000 a 2019, mae rhwydwaith ffyrdd Cymru wedi cynyddu llai na 3 y cant, er gwaethaf y ffaith bod nifer y cerbydau ar y ffyrdd wedi cynyddu bron 30 y cant dros yr un cyfnod. Ond rydych chi heddiw wedi cadarnhau nad oes gan Lafur Cymru unrhyw gynlluniau i fynd i'r afael â'r traffig sy'n cynyddu ar ein ffyrdd.

Gwnaethoch chi dorri ymrwymiad maniffesto i fynd i'r afael â'r broblem o dagfeydd ar yr M4 drwy adeiladu ffordd liniaru, gan wastraffu £157 miliwn yn y broses, ac rydych wedi siomi defnyddwyr ffyrdd eto heddiw. Coridorau trafnidiaeth ffyrdd yw rhydwelïau masnach ddomestig a rhyngwladol ac maen nhw'n hybu cystadleurwydd cyffredinol economi Cymru. Yn 2017, roedd dros 30,000 o dagfeydd traffig ar ffyrdd Cymru, a gostiodd bron i £278 miliwn i economi Cymru. Dylai polisi priodol ar gyfer ffyrdd gynnwys cynlluniau uchelgeisiol i wella ein seilwaith ffyrdd drwy ddarparu ffordd liniaru'r M4, uwchraddio'r A55 yn y gogledd, a symud ymlaen â deuoli'r A40 i Abergwaun. Dylai gynnwys y ffordd osgoi ar gyfer Cas-gwent ac—rwy'n ymddiheuro am fy ynganiad ymlaen llaw—Llandeilo y mae trigolion wedi bod yn galw amdani. Yn hytrach, mae'r materion hyn wedi'u hoedi am y tro.

A allwch chi ddweud wrthyf, Gweinidog, a fydd y gwelliannau i'r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Phenblewin, sydd i fod i ddechrau yr wythnos hon, yn digwydd yn awr neu a fydd oedi oherwydd yr adolygiad hwn? Dylai'r adolygiad o ffyrdd hefyd fynd i'r afael â'r gwrth-ddweud yn ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at liniaru lefelau llygredd aer. Mae gan Gymru rywfaint o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU. Mae'n ffaith. Mae gan Gaerdydd a Phort Talbot lefelau PM10 uwch na Birmingham a Manceinion, a Hafodyrynys sydd â'r ffordd fwyaf llygredig yn y DU y tu allan i Lundain.

Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ymrwymo i adolygu terfynau cyflymder ar brif ffyrdd yng Nghymru. Bydd llif cyson o draffig nid yn unig yn lleihau faint o ronynnau sy'n cael eu rhyddhau wrth i frêcs gael eu defnyddio a'u treulio, ond hefyd yn lleihau faint o garbon deuocsid y mae ceir yn ei gynhyrchu wrth gyflymu. Er bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu parthau 50 mya mewn rhai rhannau o Gymru i gadw traffig i lifo, a lleihau terfynau nitrogen deuocsid, mae rhai arbenigwyr diogelwch traffig wedi dweud y gallai terfynau parhaol o 50 mya roi modurwyr mewn perygl. Ceir tystiolaeth bod mwy o dagfeydd yn arwain at rwystredigaeth i yrwyr a'i fod yn lleihau eu hymwybyddiaeth a'u gallu i ganolbwyntio. A wnewch chi gytuno i fynd i'r afael â'r mater hwn, Dirprwy Weinidog? Oherwydd mae'n ymddangos eich bod yn benderfynol o adael i'n ffyrdd ddirywio a gorfodi pawb i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, er gwaethaf amheuon mawr ynghylch gallu'r rhwydwaith yng Nghymru i ymdopi ar ôl blynyddoedd o reolaeth wael a thanfuddsoddi. Mae angen mwy o wybodaeth ar weithwyr a busnesau Cymru ar frys am gwmpas yr adolygiad a'ch bwriad yn yr hirdymor ar gyfer ein seilwaith trafnidiaeth, ac mae angen mwy o wybodaeth arnom ninnau hefyd. Diolch.

Well, I just flatly disagree with that analysis of the problem. Natasha Asghar has set out the traditional predict-and-provide approach to road building: traffic is predicted to increase, therefore we will increase the supply of roads. We've pursued that route for 50 years and that has produced more traffic, longer journeys, people working further away from home, higher levels of air pollution and greater levels of obesity, where we have the most obese children in Europe. That's what that approach has produced. It doesn't work, and I don't intend to keep doing the same thing over and over again. It may make for an easy headline, but it is wrong on the evidence, and it is certainly not aligned with what she was saying last week about the need to take climate change seriously. Both she and Janet Finch-Saunders said in the Chamber last week, 'You need to take bold action', and were fully behind the target of achieving climate change, and she has set out a way of doing the exact opposite.

She is quite wrong to say that we are not maintaining roads. In fact, the whole point of this announcement is to reallocate resources towards road maintenance as, as I said, was recommended by unanimous decision of the cross-party committee on the economy in the last Senedd, which recommended we stop building new roads and we prioritise money for maintaining the ones we have—under a Conservative Chair, I might add.

On the specific question of the Llanddewi Velfrey to Redstone Cross scheme, as we've said, all schemes where there are currently diggers in the ground will continue, and that is one of them. So, that's one thing at least I hope we can agree on the facts on.

Wel, rwy'n anghytuno'n llwyr â'r dadansoddiad yna o'r broblem. Mae Natasha Asghar wedi nodi'r dull rhagweld a darparu traddodiadol o adeiladu ffyrdd: rhagwelir y bydd traffig yn cynyddu, felly fe wnawn ni gynyddu'r cyflenwad o ffyrdd. Rydym wedi dilyn y llwybr hwnnw ers 50 mlynedd ac mae hynny wedi cynhyrchu mwy o draffig, teithiau hirach, pobl yn gweithio ymhellach oddi cartref, lefelau uwch o lygredd aer a lefelau uwch o ordewdra, lle mae gennym y plant mwyaf gordew yn Ewrop. Dyna y mae'r dull hwnnw wedi'i gynhyrchu. Nid yw'n gweithio, ac nid wyf i'n bwriadu parhau i wneud yr un peth dro ar ôl tro. Efallai ei fod yn gwneud pennawd hawdd, ond mae'n anghywir ar sail y dystiolaeth, ac yn sicr nid yw'n cyd-fynd â'r hyn yr oedd hi yn ei ddweud yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r angen i gymryd newid yn yr hinsawdd o ddifrif. Dywedodd hi a Janet Finch-Saunders yn y Siambr yr wythnos diwethaf, 'Mae angen ichi gymryd camau beiddgar', ac roedden nhw yn gwbl gefnogol i'r targed o gyflawni newid hinsawdd, ac mae hi wedi nodi ffordd o wneud y gwrthwyneb yn union.

Mae'n gwbl anghywir dweud nad ydym ni'n cynnal ffyrdd. Yn wir, holl bwynt y cyhoeddiad hwn yw ailddyrannu adnoddau tuag at gynnal a chadw ffyrdd fel yr argymhellwyd, fel y dywedais, gan benderfyniad unfrydol y pwyllgor trawsbleidiol ar yr economi yn y Senedd ddiwethaf, a argymhellodd ein bod yn rhoi'r gorau i adeiladu ffyrdd newydd a'n bod yn blaenoriaethu arian ar gyfer cynnal y rhai sydd gennym—dan Gadeirydd Ceidwadol, os caf i ychwanegu.

O ran y cwestiwn penodol am gynllun Llanddewi Felffre i Groesffordd Maencoch, fel yr ydym wedi'i ddweud, bydd pob cynllun lle mae peiriannau cloddio yn y ddaear ar hyn o bryd yn parhau, ac mae hwnnw'n un ohonyn nhw. Felly, dyna un peth o leiaf rwy'n gobeithio y gallwn ni gytuno ar y ffeithiau.

17:00

Gweinidog, diolch am eich datganiad. Mae gennym gyfle ar ôl y pandemig i adeiladu cenedl a fydd o fudd i genedlaethau'r dyfodol, a bydd buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus, active travel ac isadeiledd gwyrdd yn rhan allweddol o hyn. Fodd bynnag, bydd yn hanfodol bwysig sicrhau nad yw cymunedau sydd wedi bod yn aros am amser hir am fuddsoddiad mewn isadeiledd yn cael eu gadael ar ôl.

Fe wnaethoch chi ddweud bod angen i ni symud i ffwrdd o wario arian ar brosiectau sy’n annog mwy o bobl i yrru a gwario mwy ar gynnal a chadw ein ffyrdd a buddsoddi mewn dewisiadau amgen go iawn sy’n rhoi dewis ystyrlon i bobl. Gaf i ofyn ichi pa ddewisiadau amgen mae Llywodraeth Cymru yn gobeithio buddsoddi ynddynt? Byddwn i'n gwerthfawrogi mwy o eglurder a manylder ar y pwynt hwn.

Ac, o ran trafnidiaeth drydan, sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau bod gan bob ardal yng Nghymru gyfran deg o bwyntiau gwefru ceir trydan? 

Minister, thank you for your statement.  We have an opportunity, after the pandemic, to build a nation that will benefit future generations, and investing in public transport, active travel and green infrastructure will be a crucial part of this. However, it is vital that we ensure that communities that have been waiting a long time for investment in infrastructure are not left behind.

You noted that we need a shift away from spending money on projects that encourage more people to drive and spend more money on maintaining our roads and invest in real alternatives that give people a meaningful choice. May I ask what real alternatives the Welsh Government hopes to invest in? I would welcome greater clarity and detail on that point. 

And, with regard to electric transport, how is the Welsh Government ensuring that every area in Wales has a fair share of electric car charging points?

Minister, modal shift is going to be so significantly important in all of this, so what role will areas like fast lanes for public transport and electric vehicles on future roads—how important a role will that play?

And, with reference to your point on maintaining existing roads, I'd like to draw your attention to the most recent UK climate change risk assessment. It points to a number of challenges facing Wales's transport infrastructure, including a greater risk of slope failure due to increased rainfall, and the associated risks with ground subsidence and collapse of pre-existing cavities in the ground from changes in the soil's water content because of climate change. So, could I ask you what your Government will do to ensure that road infrastructure in Wales is part of this, and is going to be resilient to the effects of climate change?

And the final thing I'd ask you, Minister, is about how you'll get buy-in and support from communities who are going to be particularly affected by this. Again, think again of communities who've been waiting a long time for investment in infrastructure. What engagement will you be having with those communities who are most likely to be affected by these decisions, please?

Gweinidog, bydd newid dulliau teithio yn sylweddol bwysig yn hyn i gyd, felly pa swyddogaeth fydd gan feysydd fel lonydd cyflym ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus a cherbydau trydan ar ffyrdd y dyfodol—pa mor bwysig fydd y swyddogaeth honno?

Ac i gyfeirio at eich pwynt ar gynnal ffyrdd sy'n bodoli eisoes, hoffwn dynnu'ch sylw at yr asesiad risg newid hinsawdd diweddaraf yn y DU. Mae'n cyfeirio at nifer o heriau sy'n wynebu seilwaith trafnidiaeth Cymru, gan gynnwys mwy o risg o fethiant llethrau oherwydd mwy o law, a'r risgiau cysylltiedig gydag ymsuddiant tir a chwalfa cafnau sy'n bodoli eisoes yn y ddaear o newidiadau yng nghynnwys dŵr y pridd oherwydd newid hinsawdd. Felly, a gawn i ofyn ichi beth y bydd eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod seilwaith ffyrdd yng Nghymru yn rhan o hyn, ac y bydd yn gallu gwrthsefyll effeithiau newid hinsawdd?

A'r peth olaf y byddwn i'n ei ofyn i chi, Gweinidog, yw sut y byddwch yn cael cymeradwyaeth a chefnogaeth gan gymunedau y bydd hyn yn effeithio'n arbennig arnyn nhw. Unwaith eto, meddyliwch eto am gymunedau sydd wedi bod yn aros yn hir am fuddsoddiad mewn seilwaith. Pa ymgysylltu y byddwch chi'n ei gael gyda'r cymunedau hynny y bydd y penderfyniadau hyn yn debygol o effeithio arnyn nhw, os gwelwch yn dda?

Thank you for the comments, and I would hope that there's a great deal of common ground between the Welsh Government and Plaid Cymru on this issue. I note during the election campaign we were criticised for not being bold enough, not moving fast enough on climate change. I believe your party had a commitment to achieving net zero by 2035 and said that we were too slow in going for 2050. Now, already to achieve the 2050 challenges, as I said in my statement, there are considerable challenges for us to act further and faster than we have. So, as you think we should go faster than that still, I would have hoped that you'd be on side with us in at least recognising what the problem is and what some of the solutions are. So, I hope we can work together as constructively on that agenda.

These aren't easy issues and they do throw up tensions, and some of the things will be difficult and unpopular, and I don't resile from that; I think we have to confront that. We can only bring people with us if we show people there is a better alternative. In all behaviour change dynamics, people will do the easiest thing to do, and we need to make the right thing to do the easiest thing to do. We've seen that through recycling, we've seen it through smoking in public places, in drink driving. There is precedent for how we can do this, but it's not going to be easy.

You're absolutely right about the issue of adaptation, from the carbon emissions that are already baked in, and we're already seeing, in the last couple of years, the impact of wetter winters and drier summers. So, there is going to be an impact on our existing infrastructure, and, as you said, the Climate Change Committee set that out in quite stark detail. We've set aside money this year and last year for a resilient roads programme to try and address where infrastructure is collapsing. As I said in the statement, I want us to move money towards maintaining the roads we have, and, as we maintain them, to improve them, to put in measures that encourage bus use, to put in bus lanes, to put in segregated cycle lanes, to upgrade the infrastructure to encourage sustainable transport. That is part of the agenda that we have.

I think we need to work through this systematically. There is a bus Bill that we're committed to introduce; I want to make that bus Bill as ambitious as possible. The challenge we have, I think, if we're all honest about this, is that the pace of change that science demands, there's a tension with that and the pace at which we can bring about change, given how complex the landscape is and how long it takes to get infrastructure projects through the process. So, this is not easy.

On the question of communities who have been waiting a long time for improvements, I think that is a very fair challenge, and I think we just have to have an honest conversation about what change looks like. Because I think we've told people that simply putting in highways gets rid of the problem, when the truth is it shifts the problem, and it creates a different problem. The one thing we're asking this review to do is to come up with a set of rules for us as to when highways will be the right thing to do, because we're not saying we're not going to build roads again, but we are saying they'll need to be in specific circumstances—this headroom concept: it's limited, and we have to spend it wisely. So, I would anticipate them looking at schemes that have a particular safety focus or an air-quality focus, or for access to new industrial or housing estates, for example, there'll be a case for saying that road building is part of the solution. Simply tackling congestion and building to the predict-and-provide model we've heard from the Conservatives, I don't think the evidence backs that up as providing a long-term solution, and all of us have to focus on short-term difficulties against doing the right thing for future generations.

Diolch am y sylwadau, a byddwn i'n gobeithio bod llawer iawn o dir cyffredin rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru ar y mater hwn. Rwy'n sylwi yn ystod ymgyrch yr etholiad inni gael ein beirniadu am beidio â bod yn ddigon eofn, am beidio â symud yn ddigon cyflym ar newid hinsawdd. Rwy'n credu y bu gan eich plaid chi ymrwymiad i gyflawni sero net erbyn 2035 ac y gwnaethoch chi ddweud ein bod ni'n rhy araf wrth fynd am 2050. Nawr, er mwyn cyflawni heriau 2050, fel y dywedais yn fy natganiad, ceir heriau sylweddol eisoes inni weithredu ymhellach ac yn gyflymach nag yr ydym wedi bod yn ei wneud. Felly, gan eich bod yn credu y dylem ni fynd yn gyflymach na hynny eto, byddwn i wedi gobeithio y byddech chi ar yr un ochr â ni o leiaf yn cydnabod beth yw'r broblem a beth yw rhai o'r atebion. Felly, gobeithio y gallwn ni gydweithio mor adeiladol â phosibl ar yr agenda honno.

Nid yw'r rhain yn faterion hawdd ac maen nhw yn achosi tensiynau, a bydd rhai o'r pethau'n anodd ac yn amhoblogaidd, ac nid wyf yn cilio o hynny; rwy'n credu bod yn rhaid inni wynebu hynny. Ni allwn ni gael cefnogaeth pobl oni bai ein bod ni'n dangos i bobl fod dewis gwell. Ym mhob deinameg newid ymddygiad, bydd pobl yn gwneud y peth hawsaf ei wneud, ac mae angen inni wneud y peth iawn i'w wneud y peth hawsaf ei wneud. Rydym ni wedi gweld hynny ym maes ailgylchu, wedi'i weld ym maes ysmygu mewn mannau cyhoeddus, ac yfed a gyrru. Mae cynsail ar gyfer sut y gallwn ni wneud hyn, ond nid yw'n mynd i fod yn hawdd.

Rydych yn llygad eich lle ynglŷn â'r mater addasu, o'r allyriadau carbon sydd eisoes ar waith, ac rydym eisoes yn gweld, yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf, effaith gaeafau gwlypach a hafau sychach. Felly, bydd effaith ar ein seilwaith presennol, ac, fel yr ydych yn ei ddweud, nododd y Pwyllgor Newid Hinsawdd hynny'n eithaf manwl. Rydym wedi neilltuo arian eleni a'r llynedd ar gyfer rhaglen ffyrdd gadarn i geisio mynd i'r afael â lle mae seilwaith yn chwalu. Fel y dywedais i yn y datganiad, rwyf eisiau inni symud arian tuag at gynnal a chadw'r ffyrdd sydd gennym ni, ac, wrth inni eu cynnal, eu gwella, rhoi mesurau ar waith sy'n annog defnyddio bysiau, gosod lonydd bysiau, gosod lonydd beicio ar wahân, uwchraddio'r seilwaith i annog trafnidiaeth gynaliadwy. Mae hynny'n rhan o'r agenda sydd gennym.

Rwy'n credu bod angen i ni weithio drwy hyn yn systematig. Mae Bil bysiau yr ydym wedi ymrwymo i'w gyflwyno; rwyf eisiau gwneud y Bil bysiau hwnnw mor uchelgeisiol â phosibl. Yr her sydd gennym ni, rwy'n credu, os ydym ni i gyd yn onest am hyn, yw cyflymder y newid y mae gwyddoniaeth yn ei fynnu, mae tensiwn yn hynny a pha mor gyflym y gallwn ni sicrhau newid, o ystyried pa mor gymhleth yw'r dirwedd a pha mor hir y mae'n ei gymryd i gael prosiectau seilwaith drwy'r broses. Felly, nid yw hyn yn hawdd.

O ran cymunedau sydd wedi bod yn aros yn hir am welliannau, rwy'n credu bod honno'n her deg iawn, ac rwy'n credu bod yn rhaid inni gael sgwrs onest am sut olwg sydd ar newid. Oherwydd rwy'n credu ein bod wedi dweud wrth bobl bod gosod priffyrdd yn cael gwared ar y broblem, pan mai'r gwir yw ei fod yn symud y broblem, ac mae'n creu problem wahanol. Yr un peth yr ydym ni'n gofyn i'r adolygiad hwn ei wneud yw llunio cyfres o reolau i ni ynghylch pryd y bydd priffyrdd y peth iawn i'w wneud, oherwydd nid ydym ni'n dweud nad ydym ni'n mynd i adeiladu ffyrdd eto, ond rydym ni'n dweud y bydd angen iddyn nhw fod mewn amgylchiadau penodol—y cysyniad hwn o'r cyfle: mae'n gyfyngedig, ac mae'n rhaid i ni ei wario'n ddoeth. Felly, byddwn i'n rhagweld y byddwn ni'n ystyried cynlluniau sydd â phwyslais penodol ar ddiogelwch neu bwyslais ar ansawdd aer, neu ar gyfer mynediad i ystadau diwydiannol neu dai newydd, er enghraifft, bydd achos dros ddweud bod adeiladu ffyrdd yn rhan o'r ateb. O ran dim ond mynd i'r afael â thagfeydd ac adeiladu ar y model rhagweld a darparu a glywsom gan y Ceidwadwyr, nid wyf yn credu bod y dystiolaeth yn cefnogi hynny fel ateb hirdymor, ac mae'n rhaid i bob un ohonom ni ganolbwyntio ar anawsterau tymor byr o'u cymharu â gwneud y peth iawn i genedlaethau'r dyfodol.

17:05

Minister, with an increase in the number of people walking, running and cycling closer to home throughout the pandemic, and with the difficulties for parents in keeping a social distance outside school gates, I was really pleased to see funding to introduce more 20 mph zones in my constituency, Rhondda, to keep residents safe. I think it's really important that we build on this work, as well as the active travel routes work already under way by Welsh Government and local authorities, over the next Senedd term.

One area I'd like to further discuss with the Minister is Rhondda Fach. We currently have a bypass that runs from Porth to Pontygwaith, leaving residents of Tylorstown, Ferndale, Blaenllechau and Maerdy in long queues of traffic at peak travel times. Air pollution is a very real threat to us and future generations, so will the Minister meet with me to discuss potential travel solutions for residents in Rhondda Fach, incorporating public transport and safe travel space for cyclists and pedestrians?

Gweinidog, gyda chynnydd yn nifer y bobl sy'n cerdded, rhedeg a beicio'n nes at gartref drwy gydol y pandemig, a gyda'r anawsterau i rieni o ran cadw pellter cymdeithasol y tu allan i gatiau'r ysgol, roeddwn yn falch iawn o weld cyllid i gyflwyno mwy o barthau 20 mya yn fy etholaeth i, y Rhondda, i gadw trigolion yn ddiogel. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn adeiladu ar y gwaith hwn, yn ogystal â'r gwaith llwybrau teithio llesol sydd eisoes ar y gweill gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol, dros dymor nesaf y Senedd.

Un maes yr hoffwn i ei drafod ymhellach gyda'r Gweinidog yw'r Rhondda Fach. Ar hyn o bryd mae gennym ffordd osgoi sy'n mynd o'r Porth i Bontygwaith, gan adael trigolion Tylorstown, Glynrhedynog, Blaenllechau a Maerdy mewn ciwiau hir o draffig ar adegau teithio brig. Mae llygredd aer yn fygythiad gwirioneddol i ni a chenedlaethau'r dyfodol, felly a wnaiff y Gweinidog gyfarfod â mi i drafod atebion teithio posibl i drigolion y Rhondda Fach, gan ymgorffori trafnidiaeth gyhoeddus a man teithio diogel i feicwyr a cherddwyr?

Thank you. Yes, of course, I'd be happy to meet, and that's an interesting example of where a bypass was built, what, 10 years ago now—I remember going to the opening ceremony—where that has created a set of solutions, but simply adds pressure further down the road network, leading to demands for further bypasses. That's the kind of predict-and-provide solution that I was describing earlier that we simply can't keep on doing that approach to transport if we are serious about meeting our climate change targets.

That said, there is clearly a problem in her constituency that is a very real one for people's health and for their ability to move around freely, and that is the dilemma we face. Finding a way through that is going to be the challenge of this Senedd term, and I hope the panel we've set up will help us to do that.

In terms of the 20 mph point, from two years' time, we are committed to introducing default 20 mph speed limits for all residential areas, not just for small schemes, but for a whole area, because we need to reduce the speed of traffic to save children's lives, and as part of the whole changing of the environment, to shift the power away from the car being the king in the community to people being king. And that, I think, will improve people's quality of life overall.

Diolch. Byddwn i, wrth gwrs, yn hapus i gyfarfod, ac mae honno'n enghraifft ddiddorol o ble yr adeiladwyd ffordd osgoi, beth, 10 mlynedd yn ôl nawr—rwy'n cofio mynd i'r seremoni agoriadol—lle mae honno wedi creu cyfres o atebion, ond yn ychwanegu pwysau ymhellach i lawr y rhwydwaith ffyrdd, gan arwain at alwadau am ragor o ffyrdd osgoi. Dyna'r math o ateb rhagweld a darparu yr oeddwn i'n ei ddisgrifio'n gynharach na allwn ni barhau i wneud y dull hwnnw o ymdrin â thrafnidiaeth os ydym o ddifrif ynghylch cyrraedd ein targedau newid hinsawdd.

Wedi dweud hynny, mae'n amlwg bod problem yn ei hetholaeth hi sy'n un go iawn i iechyd pobl ac am eu gallu i symud o gwmpas yn rhydd, a dyna'r cyfyng-gyngor yr ydym yn ei wynebu. Dod o hyd i ffordd drwy hynny fydd her tymor y Senedd hon, ac rwy'n gobeithio y bydd y panel yr ydym wedi'i sefydlu yn ein helpu i wneud hynny.

O ran y pwynt ar 20 mya, o ddwy flynedd o nawr, rydym wedi ymrwymo i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya diofyn ar gyfer pob ardal breswyl, nid yn unig ar gyfer cynlluniau bach, ond ar gyfer ardal gyfan, oherwydd mae angen inni leihau cyflymder traffig er mwyn achub bywydau plant, ac yn rhan o'r holl newid yn yr amgylchedd, i symud y pŵer i ffwrdd o'r sefyllfa lle mae'r car yn frenin yn y gymuned i sefyllfa lle mae pobl yn frenin. A bydd hynny, rwy'n credu, yn gwella ansawdd bywyd pobl yn gyffredinol.

Deputy Minister, what assessment has the Minister made of the economic impact of not proceeding with plans that were already proposed for construction, supply chain and local economic benefits? Which developments reliant on new roads, junctions or bridges will now be stopped as a result of this announcement, in particular, the impact on the proposed new cancer centre in Cardiff, which can only be accessed by new Welsh Government-funded roads and bridges? And in my own region, the development of the windfarm at Margam mountain requires solutions other than going through the town of Maesteg.

In May, the BBC reported that the UK Government was reviewing its road-building programme because more people were working from home. It would be interesting to see if this is the basis on which this Welsh Government statement is also being made. Welsh Government is responsible for trunk roads and motorways, whilst the local authorities are responsible for local roads. There are some schemes already in progress and planned for development; does this review potentially cancel any of these out? In any review, we did want an assurance that local government would be properly resourced to maintain and fix existing roads to ensure that they are safe and that councils participate in that review. Thank you.

Dirprwy Weinidog, pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith economaidd peidio â bwrw ymlaen â chynlluniau a gynigiwyd eisoes ar gyfer adeiladu, y gadwyn gyflenwi a manteision economaidd lleol? Pa ddatblygiadau sy'n dibynnu ar ffyrdd, cyffyrdd neu bontydd newydd fydd yn cael eu hatal yn awr o ganlyniad i'r cyhoeddiad hwn, yn arbennig, yr effaith ar y ganolfan ganser newydd arfaethedig yng Nghaerdydd, na ellir ond ei chyrraedd drwy gyfrwng ffyrdd a phontydd newydd a ariennir gan Lywodraeth Cymru? Ac yn fy rhanbarth i, mae datblygu'r fferm wynt ym mynydd Margam yn gofyn am atebion heblaw mynd drwy dref Maesteg.

Ym mis Mai, adroddodd y BBC fod Llywodraeth y DU yn adolygu ei rhaglen adeiladu ffyrdd oherwydd bod mwy o bobl yn gweithio gartref. Byddai'n ddiddorol gweld ai dyma'r sail ar gyfer gwneud y datganiad hwn gan Lywodraeth Cymru hefyd. Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am gefnffyrdd a thraffyrdd, tra bo'r awdurdodau lleol yn gyfrifol am ffyrdd lleol. Mae rhai cynlluniau eisoes ar y gweill ac wedi'u cynllunio ar gyfer datblygu; a allai'r adolygiad hwn ganslo unrhyw un o'r rhain? Mewn unrhyw adolygiad, roeddem am gael sicrwydd y byddai gan lywodraeth leol yr adnoddau priodol i gynnal a chadw a thrwsio ffyrdd presennol er mwyn sicrhau eu bod yn ddiogel a bod cynghorau'n cymryd rhan yn yr adolygiad hwnnw. Diolch.

17:10

Well, I think quite a number of the points that Altaf Hussain mentioned were actually addressed in my statement, so I'll just give him a chance to reflect on that, and if he has further questions I'm happy to answer them.

On the specific question of the cancer centre, that is not covered within the scope of this review, because that is a scheme to give access to a project; it is not a local authority or Welsh Government highway scheme. And similarly access roads to windfarms. Again, we are not being fanatical about this. There is a case for road building, I'm not saying there isn't, but it can't be the default response to every single transport problem we have, which it has been often.

He interestingly mentioned the UK Government. Of course, as well as committing to reaching net zero by 2050, they've announced a £27 billion road programme. They seem to think those two things are compatible, I don't. But they are indicating a change of thinking, as he mentioned, because of the fact that people are commuting less to work and that is likely to continue. So I'd very much welcome a change of heart by the UK Government. I think we have been quite consistent in our approach: we've set out a Wales transport strategy, that has a commitment to modal shift, and that requires a shift of resources and focus.

We're not stopping building infrastructure—in terms of his point about the economic impact—we're just building different infrastructure, infrastructure that is resilient to the changes of climate change, which all parties say they want to tackle. But again, when it comes to the particulars of making the difficult choices necessary to make that real, people resile from it. We will not.

Wel, rwy'n credu bod cryn nifer o'r pwyntiau y soniodd Altaf Hussain amdanyn nhw wedi cael sylw yn fy natganiad, felly rhoddaf gyfle iddo fyfyrio ar hynny, ac os oes ganddo ragor o gwestiynau rwy'n hapus i'w hateb.

O ran y cwestiwn penodol ynghylch y ganolfan ganser, nid yw hynny wedi'i gynnwys yng nghwmpas yr adolygiad hwn, oherwydd cynllun yw hwnnw i roi mynediad i brosiect; nid yw'n gynllun priffyrdd awdurdod lleol na Llywodraeth Cymru. Ac yn yr un modd ffyrdd mynediad i ffermydd gwynt. Unwaith eto, nid ydym yn bod yn eithafol ynglŷn â hyn. Mae achos dros adeiladu ffyrdd, nid wyf yn gwrthddweud hynny, ond ni all fod yr ymateb diofyn i bob un broblem drafnidiaeth sydd gennym, sef yr hyn y mae wedi bod yn aml.

Soniodd yn ddiddorol am Lywodraeth y DU. Wrth gwrs, yn ogystal ag ymrwymo i gyrraedd sero net erbyn 2050, maen nhw wedi cyhoeddi rhaglen ffordd gwerth £27 biliwn. Maen nhw fel petaent yn credu bod y ddau beth hynny'n gydnaws. Dydw i ddim yn credu hynny. Ond maen nhw'n dangos bod yna rywfaint o newid meddwl, fel y soniodd, oherwydd y ffaith bod pobl yn cymudo llai i'r gwaith ac mae hynny'n debygol o barhau. Felly, byddwn yn croesawu'n fawr newid bwriad ar ran Llywodraeth y DU. Rwy'n credu ein bod wedi bod yn eithaf cyson yn ein dull ni o weithredu: rydym wedi nodi strategaeth drafnidiaeth i Gymru, sydd ag ymrwymiad i newid dulliau teithio, ac mae hynny'n gofyn am newid adnoddau a phwyslais.

Nid ydym yn rhoi'r gorau i adeiladu seilwaith—o ran ei bwynt am yr effaith economaidd—dim ond adeiladu seilwaith gwahanol yr ydym, seilwaith sy'n gallu gwrthsefyll y newidiadau yn sgil newid hinsawdd, y mae pob plaid yn dweud ei bod am fynd i'r afael â nhw. Ond eto, pan ddaw'n fater o wneud y dewisiadau anodd sydd eu hangen i wneud hynny'n real, mae pobl yn ailfeddwl. Ni wnawn ni hynny.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad. Dwi'n hapus i gytuno â phrif egwyddorion y datganiad hwnnw a'r amcanion sydd ynddo fe o ran mynd i'r afael â heriau enfawr newid hinsawdd. Ond mae'n rhaid i fi fynegi fy siom heddiw ar ran pobl Llandeilo gyda'ch datganiad chi, sydd yn atal y gwaith ar adeiladu ffordd osgoi i'r dref. Fel rhywun sydd yn byw rhyw ddwy neu dair milltir o Landeilo ac yn siopa a chymdeithasu yn y dref, dwi'n gwybod yn iawn pa mor siomedig fydd pobl y dref ar glywed y newyddion heddiw.

Fel rydych chi'n gwybod, mae gan Landeilo lefelau uchel iawn o lygredd aer, sydd yn uwch na'r safonau derbyniol. Ac fe glywais i chi'n sôn wythnos diwethaf am bwysigrwydd cael Deddf aer glân, a dwi'n llwyr gytuno â hynny. Ond, mae'r ffordd drwy ganol Llandeilo yn beryglus. Hon yw'r brif ffordd, fel rydych chi'n gwybod, o dde-orllewin Cymru at yr A40, sydd yn mynd ymlaen i ganolbarth Lloegr. A dwi wedi gweld cymaint o weithiau fy hunan lorris a bysys yn treial pasio'i gilydd, un yn gorfod mynd ar ben y pafin er mwyn pasio. Mae pobl Llandeilo ag ofn mynd i'r dref oherwydd y problemau hyn. Ffordd yw hi a gafodd ei chynllunio'n wreiddiol ar gyfer ceffyl a chart, nid ar gyfer HGVs a bysys. A does dim ffordd i ledaenu'r heol yna o gwbl. 

Nawr, dwi'n derbyn yn llwyr fod angen inni bwyllo i ystyried sut i leihau ein defnydd o geir a mynd i'r afael â heriau newid hinsawdd, yn arbennig, fel dywedoch chi, mewn perthynas â phrojectau newydd. Ond, dyw ffordd osgoi Llandeilo ddim yn broject newydd.

Thank you very much for the statement, Deputy Minister. I agree with the main principles contained within it and the objectives set out in terms of tackling the huge challenges of climate change. But I must express my disappointment today on behalf of the people of Llandeilo with your statement, which ceases the work on the bypass for the town. As one who lives two or three miles from Llandeilo and shops and socialises in the town, I know how disappointed people will be on hearing today's news. 

As you know, Llandeilo has very high levels of air pollution, which are higher than the acceptable standards. I heard you mention last week the importance of a clean air Act, and I agree entirely with you on that. But the road through the middle of Llandeilo is dangerous. This is the highway, as you know, from the south-west of Wales to the A40, going on to the midlands. And I have seen myself on so many occasions lorries and buses trying to pass each other and having to mount the pavements in order to pass. The people of Llandeilo fear going to the town centre because of these difficulties and problems. It's a road that was originally planned for a horse and cart, not for HGVs, buses and coaches, and there is no way of widening that road. 

Now, I fully accept that we need to take a step back and consider how we reduce our use of private vehicles and tackle climate change, particularly, as you said, in relation to new projects. But the Llandeilo bypass is not a new project.

Deputy Minister, you will be aware that the need for a bypass in Llandeilo isn't something recent; the people of Llandeilo have been crying out for this for over 50 years. The case in my view is clear; it's been won. Indeed, the Welsh Government agreed in 2016 to fund this bypass as part of a package deal agreed with Plaid Cymru at the time. Since then, we've had numerous Welsh Government studies and consultations, even as recently as two years ago. But instead of delivering, we've seen delay after delay, with the announcement last year that it would be delayed until 2025. Today's announcement is a further let-down for the town and its people again.

Dirprwy Weinidog, byddwch yn ymwybodol nad yw'r angen am ffordd osgoi yn Llandeilo yn rhywbeth diweddar; mae pobl Llandeilo wedi bod yn gweiddi am hyn ers dros 50 mlynedd. Mae'r achos yn fy marn i yn glir; mae wedi'i ennill. Yn wir, cytunodd Llywodraeth Cymru yn 2016 i ariannu'r ffordd osgoi hon fel rhan o gytundeb pecyn y cytunwyd arno gyda Phlaid Cymru ar y pryd. Ers hynny, rydym wedi cael nifer o astudiaethau ac ymgynghoriadau gan Lywodraeth Cymru, hyd yn oed mor ddiweddar â dwy flynedd yn ôl. Ond yn hytrach na chyflawni, rydym wedi gweld oedi dro ar ôl tro, gyda'r cyhoeddiad y llynedd y byddai'n cael ei ohirio tan 2025. Mae'r cyhoeddiad heddiw yn siom arall i'r dref a'i phobl unwaith eto.

Felly, y cwestiwn: beth yw eich neges i bobl Llandeilo heddiw, sydd wedi cael eu gadael lawr eto gan y Llywodraeth, a sut ŷch chi'n bwriadu cynllunio i gwrdd â'u gobeithion nhw o safbwynt aer glân yn y dref, a diogelwch i draffig a phobl sydd yn cerdded ar y pafin yn y dref hefyd? Diolch yn fawr.

So, the question is: what's your message for the people of Llandeilo today, who have been let down once again by the Government, and how do you intend to plan to meet their hopes and aspirations in terms of clean air in the town, and traffic safety for those walking on pavements in the town too? Thank you.

17:15

Thank you. I think it's important we take a consistent approach. We're saying that all schemes that currently aren't under construction need to be within the scope of the review, because the review needs to make a set of judgments about when road schemes, are the right solution to problems in the future. I think it would look very odd if we'd left Llandeilo out of the whole-Wales review and I would have certainly raised some questions.

You mentioned the studies that we've gone through. The way that the WelTAG approach works is not to start the process with a road in mind; it's to start the process with a transport problem in mind and work through that transport problem. Too often, local authorities have gone through this process—I visited Pendoylan in the Vale of Glamorgan this morning; another case in point, a road that's no longer going ahead—where people start that process with a predetermined view, 'We want a road', without sincerely going through the process of how do we address the problems consistent with the future generations Act, consistent with our climate change emissions, to tackle the problem. Maybe the problem can be tackled in ways other than building a road.

What I've said in the case of Llandeilo is that the WelTAG stage 2 process is nearing completion. I'm not going to stop that process, even though the review is undergoing; I'm going to let it reach the next decision point, in which case we expect some short-term recommendations from WelTAG of improvements that can be made soon in Llandeilo to help alleviate the situation. I'm very familiar with it, and I have great sympathy with the people of the town. It's worth noting that there's not a unanimous view in the town about the desirability of a bypass, but there's certainly a unanimous view that there is a problem in the town, and I fully agree with that. So, I think we'll let WelTAG finish its process, we'll look at what it comes up with, and we will support and fund those. Then, as part of the broader review, one of the questions for the panel when there are cases like Llandeilo—and there are cases in my own constituency where there are demands for bypasses to tackle air quality; cases, I must say, that I have argued against on climate change grounds, and I think it's important to be consistent—is whether in cases of air quality a road is the right solution. That's something I expect the panel to take a view on in the case of Llandeilo.

Diolch. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn gweithredu'n gyson. Rydym yn dweud bod angen i bob cynllun nad yw'n cael ei adeiladu ar hyn o bryd fod o fewn cwmpas yr adolygiad, oherwydd mae angen i'r adolygiad wneud cyfres o ddyfarniadau ynghylch pryd y mae cynlluniau ffyrdd yn ateb cywir i broblemau yn y dyfodol. Rwy'n credu y byddai'n edrych yn rhyfedd iawn pe byddem wedi hepgor Llandeilo o'r adolygiad Cymru gyfan a byddwn i yn sicr wedi codi rhai cwestiynau.

Sonioch am yr astudiaethau yr ydym wedi mynd drwyddynt. Y ffordd y mae dull WelTAG yn gweithio yw peidio â dechrau'r broses gyda ffordd mewn golwg; bydd yn dechrau'r broses gyda phroblem drafnidiaeth mewn golwg ac yn gweithio drwy'r broblem drafnidiaeth honno. Yn rhy aml, mae awdurdodau lleol wedi mynd drwy'r broses hon—ymwelais â Phendeulwyn ym Mro Morgannwg y bore yma; dyna enghraifft arall, ffordd nad yw'n cael ei datblygu mwyach—lle mae pobl yn dechrau'r broses honno gyda barn a bennwyd ymlaen llaw, 'Rydym eisiau ffordd', heb fynd drwy'r broses yn ddiffuant o fynd i'r afael â'r problemau sy'n gyson â Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sy'n gyson â'n hallyriadau newid hinsawdd, i fynd i'r afael â'r broblem. Efallai y gellir ymdrin â'r broblem mewn dulliau eraill heblaw adeiladu ffordd.

Yr hyn yr wyf wedi'i ddweud yn achos Llandeilo yw bod proses cam 2 WelTAG bron â'i chwblhau. Nid wyf yn mynd i atal y broses honno, er bod yr adolygiad yn cael ei wneud; rwy'n mynd i adael iddo gyrraedd y pwynt penderfynu nesaf, ac yna fe fyddwn yn disgwyl rhai argymhellion tymor byr gan WelTAG ynghylch gwelliannau y gellir eu gwneud yn fuan yn Llandeilo i helpu i liniaru'r sefyllfa. Rwy'n gyfarwydd iawn â hi, ac mae gennyf gydymdeimlad mawr â phobl y dref. Mae'n werth nodi nad oes barn unfrydol yn y dref ynghylch pa mor ddymunol yw ffordd osgoi, ond yn sicr mae barn unfrydol bod problem yn y dref, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Felly, rwy'n credu y byddwn yn gadael i WelTAG orffen ei broses, byddwn yn edrych ar yr hyn y mae'n ei gynnig, a byddwn yn cefnogi ac yn ariannu'r rheini. Yna, fel rhan o'r adolygiad ehangach, un o'r cwestiynau i'r panel pan fydd achosion fel Llandeilo—ac mae achosion yn fy etholaeth i lle mae galw am ffyrdd osgoi i fynd i'r afael ag ansawdd aer; achosion, rhaid imi ddweud, yr wyf wedi dadlau yn eu herbyn ar sail newid hinsawdd, a chredaf ei bod yn bwysig bod yn gyson—yw, ai ffordd yw'r ateb cywir mewn achosion o ansawdd aer. Mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn disgwyl i'r panel roi barn arno yn achos Llandeilo.

Thank you, Minister, for your statement today. I note your comments about future roads aligning with the Welsh Government transport priorities and tests that can be set by the panel, so could you provide us with any wider context, building on your earlier replies to Delyth Jewell and Cefin Campbell, around what might be considered a good road that's suitable for investment?

Secondly, I note your comments about improving and better integrating bus provision. Are you able to provide any more information about how we can ensure that we meet this objective, providing joined-up services that are actually fit for purpose and will encourage people onto buses? I accept your point about the majority of journeys in Wales being under 5 miles, but if that 5 miles is uphill, on steep roads such as Monk Street in Aberdare or Darran Road in Mountain Ash, with two or three bags of shopping, then there are greater barriers to active travel for many, and buses would seem to be the most appropriate solution.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Nodaf eich sylwadau ar ffyrdd yn y dyfodol sy'n cyd-fynd â blaenoriaethau a phrofion trafnidiaeth Llywodraeth Cymru y gall y panel eu pennu, felly a allech roi unrhyw gyd-destun ehangach inni, gan ychwanegu at eich atebion cynharach i Delyth Jewell a Cefin Campbell, ynghylch yr hyn y gellid ei ystyried yn ffordd dda sy'n addas ar gyfer buddsoddiad?

Yn ail, nodaf eich sylwadau am wella ac integreiddio'r ddarpariaeth bysiau'n well. A allwch ddarparu rhagor o wybodaeth am sut y gallwn sicrhau ein bod yn cyflawni'r amcan hwn, gan ddarparu gwasanaethau cydgysylltiedig sy'n addas i'r diben mewn gwirionedd ac a fydd yn annog pobl i deithio ar fysiau? Derbyniaf eich pwynt bod y rhan fwyaf o deithiau yng Nghymru dan 5 milltir, ond os yw'r 5 milltir hynny i fyny'r allt, ar ffyrdd serth fel Rhiw'r Mynach yn Aberdâr neu Heol Darran yn Aberpennar, gyda dau neu dri bag o siopa, yna mae mwy o rwystrau i deithio llesol i lawer, ac ymddengys mai bysiau fyddai'r ateb mwyaf priodol.

On that final point, I would note that 50 years ago, we had significantly higher levels of public transport use, walking and cycling, and the hills haven't suddenly appeared in the last 50 years. I think what has changed is our attitudes, our expectations and our habits, and that is the challenge for us, in behavioural change. There is no one solution to tackling carbon emissions in transport; there is a battery of solutions. I think we've seen through the increase of remote working one that we didn't think was available to us—to reduce the need to travel in the first place, and the creation of co-working hubs as we have right across the Valleys, through the Valleys taskforce, as part of our broader project of trialling different approaches so that people don't have to make a long commute every day.

In terms of public transport, we need a legislative set of proposals in place, we need to look again at the subsidy and the commercial arrangements, and we need to look at the fares. There's a great deal that we need to do. The Fflecsi project that we've been trialling in Newport of demand-responsive buses has got a real potential for us. Because one of the difficulties we've got with buses is that buses have become a social justice issue as much as a climate change or transport issue. Transport for Wales surveys show that 80 per cent of bus passengers have no alternative other than to use the bus, and I'm afraid, because of the direction of transport policy over a long time, buses have become the preserve of people who have no option. They've been the preserve of people on lower incomes and older people, and we need to make buses for everybody. The demand-responsive model, I think, has a chance of attracting new people onto buses who otherwise would not have thought buses are for them. I think that is part of our challenge.

In terms of the first question—to complete my going in reverse through the points made—the question of what is a good road, as I think Vikki Howells put it, I wouldn't quite put it in that way. When is a road the right solution? I don't have a fixed view on that. That's something for the experts on the panel to come up with, because that's what we need help with. That's why we've set up this project. I'm clear that roads have a role to play in our transport system. I strongly believe we've not been maintaining the current roads we have well enough. And again, the inquiry that I believe she sat on with the Economy, Infrastructure and Skills Committee in the last Senedd heard lots of evidence and made recommendations on the state of our roads. I think we should be spending more money on maintaining what we've got, but then still building roads when that is necessary. The question of when that is necessary is the advice I'm seeking from this panel.

Ar y pwynt olaf hwnnw, byddwn yn nodi, 50 mlynedd yn ôl, roedd gennym lefelau sylweddol uwch o ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus, cerdded a beicio, ac nid yw'r bryniau wedi ymddangos yn sydyn yn ystod y 50 mlynedd diwethaf. Credaf mai'r hyn sydd wedi newid yw ein hagweddau, ein disgwyliadau a'n harferion, a dyna'r her i ni, o ran newid ymddygiad. Nid oes un ateb i fynd i'r afael ag allyriadau carbon ym maes trafnidiaeth; mae cyfres o atebion. Rwy'n credu ein bod wedi gweld drwy'r cynnydd mewn gweithio o bell, un ateb nad oeddem yn credu oedd ar gael inni—i leihau'r angen i deithio yn y lle cyntaf, a chreu canolfannau cydweithio fel sydd gennym ar draws y Cymoedd, drwy dasglu'r Cymoedd, fel rhan o'n prosiect ehangach o dreialu gwahanol ddulliau fel nad oes raid i bobl wneud teithiau cymudo hir bob dydd.

O ran trafnidiaeth gyhoeddus, mae angen cyfres ddeddfwriaethol o gynigion ar waith, mae angen inni edrych eto ar y cymhorthdal a'r trefniadau masnachol, ac mae angen inni edrych ar brisiau tocynnau. Mae angen inni wneud llawer iawn. Mae gan brosiect Fflecsi yr ydym wedi bod yn ei dreialu yng Nghasnewydd, sef bysiau sy'n ymateb i'r galw, botensial gwirioneddol. Un o'r anawsterau sydd gennym o ran bysiau yw bod bysiau wedi dod yn fater o gyfiawnder cymdeithasol yn ogystal â mater newid hinsawdd neu drafnidiaeth. Mae arolygon Trafnidiaeth Cymru yn dangos nad oes gan 80 y cant o deithwyr bysiau ddewis arall heblaw defnyddio'r bws, ac mae arnaf ofn, oherwydd cyfeiriad y polisi trafnidiaeth dros gyfnod hir, fod bysiau wedi dod yn bethau arbennig i bobl nad oes ganddyn nhw'r dewis. Maen nhw wedi bod ar gyfer pobl ar incwm is a phobl hŷn, ac mae angen i fysiau fod ar gyfer pawb. Credaf fod gan y model sy'n ymateb i'r galw gyfle i ddenu pobl newydd i deithio ar fysiau na fyddent fel arall wedi meddwl bod y bysiau ar eu cyfer nhw. Credaf fod hynny'n rhan o'n her ni.

O ran y cwestiwn cyntaf—i gwblhau fy nhaith am yn ôl drwy'r pwyntiau a wnaed—y cwestiwn ynghylch beth yw ffordd dda, fel y dywedodd Vikki Howells, mi gredaf, ni fyddwn i'n ei roi felly. Pryd mae ffordd yn ateb cywir? Nid oes gennyf farn benodedig. Mae'n rhywbeth i'r arbenigwyr ar y panel ei gynnig, oherwydd mae angen help arnom o ran hynny. Dyna pam yr ydym wedi sefydlu'r prosiect hwn. Rwy'n glir bod gan ffyrdd ran i'w chwarae yn ein system drafnidiaeth. Rwy'n credu'n gryf nad ydym wedi bod yn cynnal y ffyrdd presennol sydd gennym yn ddigon da. Unwaith eto, clywodd yr ymchwiliad, y credaf iddi eistedd arno gyda'r Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau yn y Senedd ddiwethaf, lawer o dystiolaeth a gwnaeth argymhellion ar gyflwr ein ffyrdd. Rwy'n credu y dylem fod yn gwario mwy o arian ar gynnal a chadw'r hyn sydd gennym, ond yna barhau i adeiladu ffyrdd pan fo hynny'n angenrheidiol. Y cwestiwn pryd y mae hynny'n angenrheidiol yw'r cyngor rwy'n ei geisio gan y panel hwn.

17:20

Of course, traffic congestion itself is polluting, and people, having more options than they did 50 years ago, will continue to use cars because of convenience, necessity, weather, locality or simply the freedom of the road. As you say, you're going to pause on all new road schemes while you review your existing commitments, so as you say, it's not an absolute door shut—it's a delay. Of course, the cars of the future are going to be different vehicles, more environmentally friendly, very different technology, so it's not simply a trade-off, pro or anti-environment. It's different technology, different options, different choices in the future.

In 2007, a Welsh Government consultation identified eight options for easing traffic congestion crossing to and from Anglesey, including a new bridge. I raised this with the previous First Minister exactly four years ago, in June 2017, here. I said:

'clearly, congestion on the existing Menai and Britannia bridges has been a problem for many years. It’s a decade since a Welsh Government-commissioned report identified eight options, including a new bridge, but that didn’t go forward to delivery. You said last May'—

in 2016—

'that you’d promise to make the third crossing your priority for north Wales if you form a Government and, of course, your Government announced before Christmas'—

in 2016—

'that it had appointed consultants to look at routes for a proposed new crossing to Anglesey, which could begin by 2021 if it gets the go-ahead.'

I asked him to

'provide an assurance that we’re not going to have a re-run of 2007 when we had similar assurances after a commissioned report was produced for the Welsh Government and that you envisage this going ahead'.

The First Minister at the time replied:

'We have appointed Aecom to support our next phase of the development work. That will result in the announcement of a preferred route in May 2018. Our aim is to see the third Menai crossing open in 2022.'

That was a pledge four years ago. How watertight are pledges today, or do you have something to tell us about the Menai crossing?

Finally, speaking here last month, I called for a Welsh Government statement on its current position regarding the A55/A494/A548 Flintshire corridor. The Labour Welsh Government announced in 2017 they'd decided on the Flintshire red route option to the A55 at Northop. I subsequently raised constituents' concerns regarding this with the former economy Minister on many occasions, highlighting issues including environmental impact on habitats, meadows and ancient woodland. Last September, he said that they were due to carry out some environmental investigations along the preferred route in autumn 2020. Last October, he said, 'We're continuing with the next stage of development on the Flintshire corridor improvement, and are currently procuring a designer to develop the design of proposals in more detail'. It sounds like a lot of money's been spent.

Last December, he told me that this route was determined to be the most suitable for the challenge that we face in that particular area of Wales. Personally, I oppose the red route and I'm grateful if this delay might lead to that route actually being cancelled. But, nonetheless, earlier this year before the election I attended a briefing with Welsh Government transport officials, who told me that the Welsh Government traffic forecasts for the Flintshire corridor were up, up, up. They weren't going to go backwards, whatever scenario the Welsh Government had modelled. So, what consideration have you given to alternative options to deal with that Welsh Government-forecast traffic increase? 

Wrth gwrs, mae tagfeydd traffig ei hun yn llygru, a bydd pobl, sydd â mwy o ddewisiadau nag a oedd ganddyn nhw 50 mlynedd yn ôl, yn parhau i ddefnyddio ceir oherwydd cyfleustra, angenrheidrwydd, tywydd, ardal neu ryddid y ffordd yn unig. Fel y dywedwch, rydych yn mynd i oedi pob cynllun ffordd newydd wrth ichi adolygu eich ymrwymiadau presennol, felly fel y dywedwch, nid cau'r drws yn llwyr yw e'—oedi yw e'. Wrth gwrs, bydd ceir y dyfodol yn gerbydau gwahanol, yn fwy ecogyfeillgar, gyda thechnoleg wahanol iawn, felly nid yw'n fater o gyfnewid, o blaid neu yn erbyn yr amgylchedd. Mae'n dechnoleg wahanol, opsiynau gwahanol, dewisiadau gwahanol yn y dyfodol.

Yn 2007, nododd ymgynghoriad gan Lywodraeth Cymru wyth dewis ar gyfer lliniaru tagfeydd traffig yn croesi yn ôl ac ymlaen o Ynys Môn, yn cynnwys pont newydd. Codais hyn gyda'r Prif Weinidog blaenorol bedair blynedd yn ôl yn y fan hon, ym mis Mehefin 2017. Dyma a ddywedais:

'yn amlwg, mae tagfeydd ar bontydd presennol Menai a Britannia wedi bod yn broblem ers blynyddoedd lawer. Bu degawd ers i adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru nodi wyth opsiwn, gan cynnwys pont newydd, ond ni aeth hynny ymlaen i gyflawniad. Dywedasoch fis Mai diwethaf'—

yn 2016—

'y byddech chi’n addo gwneud y drydedd bont fel eich blaenoriaeth ar gyfer y gogledd pe baech chi’n ffurfio Llywodraeth ac, wrth gwrs, cyhoeddodd eich Llywodraeth cyn y Nadolig'—

yn 2016—

'ei bod wedi penodi ymgynghorwyr i edrych ar lwybrau ar gyfer pont newydd arfaethedig i Ynys Môn, a allai ddechrau erbyn 2021 os bydd yn cael ei chymeradwyo.'

Gofynnais iddo

'roi sicrwydd nad ydym ni’n mynd i gael ailadroddiad o 2007 pan gawsom sicrwydd tebyg ar ôl i adroddiad a gomisiynwyd gael ei gynhyrchu ar gyfer Llywodraeth Cymru a’ch bod yn rhagweld y bydd hyn yn digwydd'.

Atebodd y Prif Weinidog ar y pryd:

'Rydym ni wedi penodi Aecom i gefnogi ein cam nesaf o'r gwaith datblygu. Bydd hynny'n arwain at gyhoeddi llwybr a ffefrir ym mis Mai 2018. Ein nod yw gweld trydedd bont Menai yn agor yn 2022.'

Roedd hynny'n addewid bedair blynedd yn ôl. Pa mor sicr yw addewidion heddiw, neu a oes gennych rywbeth i'w ddweud wrthym am groesfan Menai?

Yn olaf, wrth siarad yn y fan hon fis diwethaf, galwais am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei safbwynt presennol ynghylch coridor sir y Fflint ar yr A55/A494/A548. Cyhoeddodd Llywodraeth Lafur Cymru yn 2017 ei bod wedi penderfynu ar ddewis llwybr coch sir y Fflint i'r A55 yn Llaneurgain. Yn dilyn hynny codais bryderon etholwyr ynglŷn â hyn gyda chyn-Weinidog yr economi droeon, gan dynnu sylw at faterion fel effaith amgylcheddol ar gynefinoedd, dolydd a choetir hynafol. Fis Medi diwethaf, dywedodd eu bod yn bwriadu cynnal rhai ymchwiliadau amgylcheddol ar hyd y llwybr a ffefrir yn nhymor yr hydref 2020. Fis Hydref diwethaf, dywedodd, 'Rydym yn parhau â'r cam datblygu nesaf ar wella coridor sir y Fflint, ac ar hyn o bryd rydym yn caffael cynllunydd i ddatblygu cynllun y cynigion yn fanylach'. Mae'n swnio fel bod llawer o arian wedi'i wario.

Fis Rhagfyr diwethaf, dywedodd wrthyf mai'r llwybr hwn oedd y mwyaf addas ar gyfer yr her a wynebwn yn yr ardal benodol honno o Gymru. Yn bersonol, rwy'n gwrthwynebu'r llwybr coch ac rwy'n ddiolchgar pe bai'r oedi hwn yn arwain at ganslo'r llwybr hwnnw mewn gwirionedd. Ond, serch hynny, yn gynharach eleni cyn yr etholiad, roeddwn yn bresennol mewn sesiwn friffio gyda swyddogion trafnidiaeth Llywodraeth Cymru, a ddywedodd wrthyf fod rhagolygon traffig Llywodraeth Cymru ar gyfer coridor sir y Fflint wedi cynyddu, i fyny ac i fyny. Nid oeddent yn mynd i fynd tuag yn ôl, pa senario bynnag yr oedd Llywodraeth Cymru wedi'i fodelu. Felly, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i rhoi i ddewisiadau eraill i ymdrin â'r cynnydd hwnnw mewn traffig a ragwelir gan Lywodraeth Cymru? 

17:25

As Mark Isherwood said, he has persistently made the case against the red route and, as the old line goes, some people just won't take 'yes' for an answer. We've now responded to that by freezing the scheme and reviewing it. I would have thought he would've welcomed that. I know he's not one to praise the Welsh Government easily, but I thought that was something that he would be a little more gracious about. He is right; the problems remain. This is true across all of Wales. These roads have been developed because there are problems, and if roads aren't going to be the solutions to all of them, then we do need to look at other solutions. That is the challenge before us, and that is partly the challenge that we're going to give the commission to come up with solutions to. 

On the case of the second Menai crossing, a key part of the case—[Interruption.] Sorry; the third Menai crossing. We're struggling to have a consensus on how many crossings there are on the Menai. On the Menai crossing—let's at least say that and be ambiguous about the number of bits of it—a key part of the case for that obviously was to deal with the traffic for the new nuclear power station at Wylfa that was anticipated. As we know, sadly that is not now going ahead, and the case for that road has been impacted by that change of circumstances. As I said in the statement, all schemes not currently in the ground need to be reviewed, and there needs to be a set of metrics developed to decide which ones should go ahead and which ones shouldn't. In the meantime, we can reallocate some of that funding towards road maintenance and improving public transport. So, the problems that Mark Isherwood identified can be dealt with in other ways. 

The work of the Burns commission in Newport has been quite instructive in this, where there was a very clear view by many that the only solution to dealing with that congestion was a motorway through the Gwent wetlands, whereas the detailed work of the Burns commission shows that, actually, that traffic can be dealt with by creating a modern public transport system for half the price. That work is now going forward through a delivery board and through close working with Newport council, Transport for Wales and the Welsh Government. That, I think, provides a blueprint for other parts of Wales where there is congestion, and where public transport is a realistic alternative for many of those journeys—as I said in my statement, not for every person, not for every journey, but for a sufficient number to make a difference to the problem.  

Fel y dywedodd Mark Isherwood, mae wedi gwneud yr achos yn erbyn y llwybr coch yn gyson ac, fel y dywed yr hen ddywediad, ni fydd rhai pobl yn fodlon derbyn 'ie' fel ateb. Rydym bellach wedi ymateb i hynny drwy rewi'r cynllun a'i adolygu. Byddwn i wedi tybio y byddai wedi croesawu hynny. Rwy'n gwybod nad yw'n un i ganmol Llywodraeth Cymru yn rhwydd, ond roeddwn i'n credu bod hynny'n rhywbeth y byddai ychydig yn fwy graslon yn ei gylch. Mae'n iawn; mae'r problemau'n parhau. Mae hyn yn wir ar draws Cymru gyfan. Mae'r ffyrdd hyn wedi'u datblygu oherwydd bod problemau, ac os na fydd ffyrdd yn ateb i bob un ohonyn nhw, yna mae angen inni edrych ar atebion eraill. Dyna'r her sydd ger ein bron, a dyna'n rhannol yr her yr ydym yn mynd i'w roi i'r comisiwn er mwyn cynnig atebion iddo.

O ran ail groesfan Menai, rhan allweddol o'r achos—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf; trydedd groesfan Menai. Rydym yn cael anhawster dod i gonsensws ar faint o groesfannau sydd ar y Fenai. O ran croesfan Menai—gadewch inni ddweud hynny a bod yn amwys ynglŷn â nifer y darnau—rhan allweddol o'r achos dros hynny yn amlwg oedd ymdrin â'r traffig ar gyfer yr orsaf bŵer niwclear newydd yn Wylfa a ragwelwyd. Fel y gwyddom, yn anffodus nid yw hynny'n mynd i ddigwydd nawr, ac effeithiwyd ar yr achos o blaid y ffordd honno oherwydd y newid hwnnw mewn amgylchiadau. Fel y dywedais yn y datganiad, mae angen adolygu pob cynllun nad yw ar waith ar hyn o bryd, ac mae angen datblygu cyfres o fetrigau i benderfynu ar y rhai a ddylai fynd ymlaen a'r rhai na ddylent fynd ymlaen. Yn y cyfamser, gallwn ailddyrannu rhywfaint o'r arian hwnnw tuag at gynnal a chadw ffyrdd a gwella trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, gellir ymdrin â'r problemau a nodwyd gan Mark Isherwood mewn ffyrdd eraill.

Mae gwaith comisiwn Burns yng Nghasnewydd wedi bod yn eithaf addysgiadol yn hyn o beth. Roedd llawer yn glir iawn o'r farn mai'r unig ateb i ymdrin â'r tagfeydd hynny oedd traffordd drwy wlyptiroedd Gwent, tra bod gwaith manwl comisiwn Burns yn dangos, mewn gwirionedd, y gellir ymdrin â'r traffig hwnnw drwy greu system drafnidiaeth gyhoeddus fodern am hanner y pris. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo drwy fwrdd cyflawni a thrwy gydweithio'n agos â chyngor Casnewydd, Trafnidiaeth Cymru a Llywodraeth Cymru. Credaf fod hynny'n darparu glasbrint ar gyfer rhannau eraill o Gymru lle ceir tagfeydd, a lle mae trafnidiaeth gyhoeddus yn ddewis amgen realistig i lawer o'r teithiau hynny—fel y dywedais yn fy natganiad i, nid i bob unigolyn, nid i bob taith, ond i nifer digonol i wneud gwahaniaeth i'r broblem.

Deputy Minister, you will know that the content of this statement will have a big impact on residents in my constituency, particularly children, who are significantly impacted by the air pollution that this investment was supposed to address. Can I ask you, Minister, how confident are you that this will be addressed by the outcome of the review and that any future measures will have a measurable impact on air pollution on roads in Alyn and Deeside? 

Secondly, Minister, you will know that businesses in my constituency need people to travel across north Wales and the north-west of England to work—to travel to work in them, and also to connect efficiently with their supply chain across that region. Can I ask you how confident, therefore, you are that this review will answer the questions those businesses are asking when considering important investment decisions in Alyn and Deeside?   

Dirprwy Weinidog, fe wyddoch y bydd cynnwys y datganiad hwn yn cael effaith fawr ar drigolion yn fy etholaeth i, yn enwedig y plant, y mae'r llygredd aer yr oedd y buddsoddiad hwn i fod mynd i'r afael ag ef yn effeithio'n sylweddol arnyn nhw. A gaf i ofyn ichi, Gweinidog, pa mor ffyddiog ydych chi y bydd canlyniad yr adolygiad yn mynd i'r afael â hyn ac y bydd unrhyw fesurau yn y dyfodol yn cael effaith fesuradwy ar lygredd aer ar ffyrdd yn Alun a Glannau Dyfrdwy?

Yn ail, Gweinidog, fe wyddoch fod angen i bobl mewn busnesau yn fy etholaeth i deithio ar draws gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr i weithio—er mwyn teithio i'r gwaith, a hefyd i gysylltu'n effeithlon â'u cadwyn gyflenwi ar draws y rhanbarth hwnnw. A gaf i ofyn ichi, pa mor ffyddiog yr ydych chi y bydd yr adolygiad hwn yn ateb y cwestiynau sydd gan y busnesau hynny wrth ystyried penderfyniadau buddsoddi pwysig yn Alun a Glannau Dyfrdwy?

In terms of the impact on business, one of the problems businesses have is congestion where you have people using cars to make journeys that could be made by other ways, but instead are snarling up the road network. So, if we get this right, we can take traffic off the road that doesn't need to be there, where there are practical alternatives. I repeat the figure that two-thirds of all journeys are for distances of under 5 miles; they're not these long-distance, complex business journeys that we often hear about. It's freeing up the road for those journeys where there isn't an alternative to take place without being delayed by traffic that could be displaced. So, I think that's an important thing to say. 

In terms of air quality, this is one of the issues that this Senedd is going to have to face: what goes into a clean air Bill, how ambitious and bold we want to be about that, what package of measures improves air quality. There is a vision for simply building bypasses all across Wales, to shift the problem from one place to another. I'm not convinced entirely that that deals with the issue of air quality. Clearly, as tailpipe emissions fall away, as cars are increasingly electrified, that's going to have a significant impact on local air quality within town centres, and behaviour change is a very important part of it, too. If we can achieve modal shift, we can reduce traffic, we can reduce pollution and we can reduce congestion. We can do that quicker than we can through heavy engineering interventions, and we can do it cheaper, and reproduce other benefits too. So, I think there is a complex mixture. I think the go-to default option that too often has been had, that air quality is best dealt with by a road, I think needs a more granular look, and that's one of the things I hope the review will deal with, because I completely recognise the point, and as I said, I'm familiar with it in my own constituency. Cars pollute. They kill. They produce air that damages the health of people, and we need to tackle it. The best way to tackle it—I think that's something that we're still figuring out, and that's what I hope the review will help us with.

O ran yr effaith ar fusnes, un o'r problemau sydd gan fusnesau yw tagfeydd lle mae gennych chi bobl yn defnyddio ceir i wneud teithiau y mae modd eu gwneud drwy ddulliau eraill, ond yn hytrach maen nhw'n tagu'r rhwydwaith ffyrdd. Felly, os cawn hyn yn iawn, gallwn dynnu traffig nad oes angen iddo fod ar y ffordd oddi yno, lle mae dewisiadau ymarferol eraill. Ailadroddaf y ffigur bod dwy ran o dair o'r holl deithiau ar gyfer pellteroedd o dan 5 milltir; nid y teithiau busnes cymhleth, pellter hir hyn y clywn amdanyn nhw'n aml yw'r rhain. Mae'n ymwneud â rhyddhau'r ffordd ar gyfer y teithiau hynny lle nad oes dewis arall, heb fod traffig y gellid ei ddadleoli'n achosi oedi. Felly, rwy'n credu bod hynny'n beth pwysig i'w ddweud. 

O ran ansawdd aer, dyma un o'r materion y bydd yn rhaid i'r Senedd hon ei wynebu: beth sy'n mynd i mewn i Fil aer glân, pa mor uchelgeisiol a beiddgar yr ydym am fod ynglŷn â hynny, pa becyn o fesurau sy'n gwella ansawdd aer. Mae yna weledigaeth ar gyfer adeiladu ffyrdd osgoi ledled Cymru, er mwyn symud y broblem o un lle i'r llall. Nid wyf wedi fy argyhoeddi'n llwyr fod hynny'n ymdrin â mater ansawdd aer. Yn amlwg, wrth i allyriadau pibellau mwg ostwng, wrth i geir gael eu trydaneiddio fwyfwy, bydd hynny'n cael effaith sylweddol ar ansawdd aer lleol yng nghanol trefi, ac mae newid ymddygiad yn rhan bwysig iawn ohono hefyd. Os gallwn sicrhau newid mewn dulliau teithio, gallwn leihau traffig, gallwn leihau llygredd a gallwn leihau tagfeydd. Gallwn wneud hynny'n gyflymach nag y gallwn drwy ymyriadau peiriannau trwm, a gallwn ei wneud yn rhatach, a lluosogi manteision eraill hefyd. Felly, rwy'n credu bod yna gymysgedd cymhleth yma. Rwy'n credu bod y dewis diofyn dibynadwy, sef y ffordd orau o ymdrin ag ansawdd aer yw 'ffordd', yn cael ei ddewis yn rhy aml, ac rwy'n credu bod angen edrych yn fwy manwl ar hyn. A gobeithio mai dyna un o'r pethau y bydd yr adolygiad yn ymdrin ag ef, oherwydd rwy'n cydnabod y pwynt yn llwyr, ac fel y dywedais, rwy'n gyfarwydd ag ef yn fy etholaeth i fy hun. Mae ceir yn llygru. Maen nhw'n lladd. Maen nhw'n cynhyrchu aer sy'n niweidio iechyd pobl, ac mae angen inni fynd i'r afael â hyn. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth yr ydym yn dal i geisio'i ddeall, sut orau i fynd i'r afael â hyn—ac rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad yn ein helpu ni gyda hyn.

17:30

Thank you very much to the Deputy Minister for your statement this afternoon, and I hope it wasn't a traffic jam that caused your delay this afternoon, as that would be slightly ironic. I'm sure you'll agree with me that most roads are necessary, and we will not address the climate emergency by simply banning road building. In order to reduce carbon dioxide emissions, we must look at the journeys taking place on the roads and, wherever possible, look to active travel.

My constituents in the Vale of Clwyd lost a vital active travel route when storm Christoph washed away the Llanerch bridge, removing the only viable active travel route between Trefnant and Tremeirchion. Imagine the dismay when the Welsh Government informed the local communities that there were no moneys to replace the bridge, meaning that residents of Trefnant, going westbound on the A55, have to take a 2-mile to 3-mile detour in order to get home, which is in essence causing more pollution to the environment. Deputy Minister, will you now reconsider that decision and ensure the Llanerch bridge is replaced with a structure that's more able to withstand the severe storms that are now more likely due to climate change? Thank you very much.

Diolch yn fawr iawn Dirprwy Weinidog am eich datganiad y prynhawn yma, a gobeithio nad tagfa draffig a achosodd eich oedi y prynhawn yma, gan y byddai hynny ychydig yn eironig. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi bod angen y rhan fwyaf o'r ffyrdd, ac ni fyddwn yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd drwy wahardd adeiladu ffyrdd yn unig. Er mwyn lleihau allyriadau carbon deuocsid, rhaid inni edrych ar y teithiau sy'n digwydd ar y ffyrdd a, lle bynnag y bo modd, edrych ar deithio llesol.

Collodd fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd lwybr teithio llesol hanfodol pan chwalwyd pont Llannerch yn ystod Storm Christoph, gan ddileu'r unig lwybr teithio llesol hyfyw rhwng Trefnant a Thremeirchion. Dychmygwch y siom pan ddywedodd Llywodraeth Cymru wrth y cymunedau lleol nad oedd arian ar gael i ailosod y bont, sy'n golygu bod yn rhaid i drigolion Trefnant, sy'n mynd tua'r gorllewin ar yr A55, wneud dargyfeiriad o 2 i 3 milltir er mwyn cyrraedd adref, sydd yn ei hanfod yn achosi mwy o lygredd i'r amgylchedd. Dirprwy Weinidog, a wnewch chi ailystyried y penderfyniad hwnnw nawr a sicrhau y rhoir adeiladwaith sy'n fwy abl i wrthsefyll y stormydd difrifol sydd bellach yn fwy tebygol oherwydd newid hinsawdd i gymryd lle Pont Llannerch? Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much. I'm afraid I'm not familiar with the situation in Trefnant, but I'm very happy to look at it and have a further conversation with the Member. We are providing this year a record amount of investment for active travel infrastructure—£75 million, which is more per head than any other part of the country—and there is money available this year, on an ongoing basis, for local authorities to bid for schemes that will create local journeys so that people can take everyday journeys, end to end, by foot and by bike, for all those journeys, we know, under 5 miles, where for many people it is a realistic alternative, particularly journeys to school. So, as I say, I'm happy to look in detail at the scheme and to have a further conversation.

Diolch yn fawr iawn. Mae gen i ofn nad ydw i'n gyfarwydd â'r sefyllfa yn Nhrefnant, ond rwy'n hapus iawn i edrych arni a chael sgwrs bellach gyda'r Aelod. Rydym yn darparu'r buddsoddiad mwyaf erioed eleni ar gyfer seilwaith teithio llesol—£75 miliwn, sy'n fwy y pen nag unrhyw ran arall o'r wlad—ac mae arian ar gael eleni, yn barhaus, i awdurdodau lleol wneud cais am gynlluniau a fydd yn creu teithiau lleol fel y gall pobl wneud teithiau bob dydd, o un pen i'r llall, ar droed ac ar feic, ar gyfer yr holl deithiau hynny, y gwyddom amdanyn nhw, o dan 5 milltir, sydd i lawer o bobl yn ddewis amgen realistig, yn enwedig teithiau i'r ysgol. Felly, fel y dywedais, rwy'n hapus i edrych yn fanwl ar y cynllun ac i gael sgwrs bellach.

Minister, I am as pleased as anyone else that Welsh Government is putting climate change at the centre of its programme for government. Decisions made today must take into consideration the impact they will have on generations tomorrow. However, I am also keen to ensure that all aspects and implications are taken into account when deciding whether road building projects will go ahead, as my colleague, Jack Sargeant said earlier. In particular, public health, in the light of poor air quality levels in residential areas, is a concern of mine—for instance, along the A494 in Flintshire. Will public health concerns be central to the decision-making process going forward?

Another concern of mine, following this statement, is that we are currently in a situation where existing roads are not fit for purpose, following public funding cuts to local authorities as a direct result of the last 10 years of Tory austerity. I know that Flintshire has a backlog of £40 million, and Wrexham's backlog for road repairs is £60 million, so the £20 million from Welsh Government, although it was greatly welcomed last year, needs to significantly increase, just to keep up with the existing road maintenance. Investment is needed in our highways across north Wales, along with active travel and public transport.

Will the Minister make a commitment that funding that has been earmarked for road building projects in north Wales, including the red route of Flintshire corridor and the third Menai crossing, will still be invested in north Wales, whether that be for investment in the maintenance and adaptation of existing highways or for public transport? Could you please let me know if you would look at trunking the A470 in light of the Flintshire corridor, the red route not going ahead? Thank you. Diolch.

Gweinidog, rwyf mor falch ag unrhyw un arall bod Llywodraeth Cymru yn rhoi newid yn yr hinsawdd wrth wraidd ei rhaglen lywodraethu. Rhaid i benderfyniadau a wneir heddiw ystyried yr effaith y byddant yn ei chael ar genedlaethau yfory. Fodd bynnag, rwyf hefyd yn awyddus i sicrhau bod pob agwedd a goblygiadau'n cael eu hystyried wrth benderfynu a fydd prosiectau adeiladu ffyrdd yn mynd rhagddynt, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant yn gynharach. Yn benodol, mae iechyd y cyhoedd, yng ngoleuni lefelau ansawdd aer gwael mewn ardaloedd preswyl, yn bryder i mi—er enghraifft, ar hyd yr A494 yn sir y Fflint. A fydd pryderon iechyd y cyhoedd yn ganolog i'r broses o wneud penderfyniadau yn y dyfodol?

Pryder arall i mi, yn dilyn y datganiad hwn, yw ein bod ar hyn o bryd mewn sefyllfa lle nad yw'r ffyrdd presennol yn addas at y diben, yn dilyn toriadau ariannol cyhoeddus i awdurdodau lleol o ganlyniad uniongyrchol i'r 10 mlynedd diwethaf o gyni'r Torïaid. Gwn fod gan sir y Fflint ôl-groniad o £40 miliwn, ac mae ôl-groniad Wrecsam ar gyfer atgyweirio ffyrdd yn £60 miliwn, felly mae angen i'r £20 miliwn gan Lywodraeth Cymru, er iddo gael ei groesawu'n fawr y llynedd, gynyddu'n sylweddol, dim ond i ymwneud â'r gwaith cynnal a chadw ffyrdd presennol. Mae angen buddsoddi yn ein priffyrdd ledled y gogledd, ynghyd â theithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus.

A wnaiff y Gweinidog ymrwymiad y bydd cyllid sydd wedi'i glustnodi ar gyfer prosiectau adeiladu ffyrdd yn y gogledd, gan gynnwys llwybr coch coridor sir y Fflint a thrydedd groesfan Menai, yn dal i gael ei fuddsoddi yn y gogledd, boed hynny ar gyfer buddsoddi mewn cynnal a chadw ac addasu priffyrdd presennol neu ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus? A wnewch chi roi gwybod imi os gwelwch yn dda a fyddech yn ystyried gwneud yr A470 yn gefnffordd yn sgil y ffaith nad yw coridor sir y Fflint, y llwybr coch yn mynd yn ei flaen? Diolch.

17:35

Thank you. I certainly agree that we need to be spending more money maintaining the highway network. The highway network is the largest asset that the Welsh Government has, the network within our own ownership, and obviously, that also applies to the local government-owned road network too. I think we need to be spending more money on looking after it. That's one of the consequences that I hope will flow from today's announcement and from our commitment in the Wales transport strategy. So, I entirely agree on that.

I've hopefully addressed many of the points that Carolyn Thomas makes to Jack Sargeant and to others. We are committed to helping people to travel in ways that benefit their health and the environment, that tackle climate change but also serve the other purposes that public transport and transport is there to do. But none of us can avoid the fact that transport accounts for 17 per cent of all our carbon emissions, and if everybody in this Chamber is signed up to achieving net zero by the latest of 2050, those 17 per cent have to go in the mix of us deciding how best to spend that headroom that we have. And the science is only going to get more demanding, let's be clear about that. It may well be that the 2050 target will have to be brought forward in response to that science, and we do need to be prepared to confront the fact that transport decisions and the way we've always done things will need to change in light of that science and that evidence. And that's what this review is meant to start, so that we can have an evidence-based discussion and make informed choices of when the road is the right thing to do and when an alternative is the right thing to do.

Diolch. Rwy'n sicr yn cytuno bod angen inni wario mwy o arian yn cynnal y rhwydwaith priffyrdd. Y rhwydwaith priffyrdd yw'r ased mwyaf sydd gan Lywodraeth Cymru, y rhwydwaith yn ein perchnogaeth ni ein hunain, ac yn amlwg, mae hynny hefyd yn berthnasol i'r rhwydwaith ffyrdd sy'n eiddo i lywodraeth leol hefyd. Rwy'n credu bod angen inni wario mwy o arian ar ofalu amdano. Dyna un o'r canlyniadau a fydd, gobeithio, yn deillio o'r cyhoeddiad heddiw ac o'n hymrwymiad yn strategaeth drafnidiaeth Cymru. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr ar hynny.

Gobeithio fy mod wedi ymdrin â llawer o'r pwyntiau y mae Carolyn Thomas yn eu gwneud wrth ymateb i Jack Sargeant ac i eraill. Rydym wedi ymrwymo i helpu pobl i deithio mewn ffyrdd sydd yn fanteisiol i'w hiechyd a'r amgylchedd, sy'n mynd i'r afael â newid hinsawdd ond sydd hefyd yn ateb y dibenion eraill y mae trafnidiaeth gyhoeddus a thrafnidiaeth yno i'w cyflawni. Ond ni all yr un ohonom osgoi'r ffaith bod trafnidiaeth yn cyfrif am 17 y cant o'n holl allyriadau carbon, ac os yw pawb yn y Siambr hon wedi ymrwymo i gyflawni sero net erbyn 2050 ar yr hwyraf, mae'n rhaid i'r 17 y cant hynny fod yn rhan o'r gymysgedd ohonom sy'n penderfynu ar y ffordd orau o wario'r hyn sydd gennym wrth gefn. Ac nid yw'r wyddoniaeth ond yn mynd i fod yn fwy heriol, gadewch i ni fod yn glir ynglŷn â hynny. Mae'n ddigon posibl y bydd yn rhaid dod â tharged 2050 ymlaen mewn ymateb i'r wyddoniaeth honno, ac mae angen i ni fod yn barod i wynebu'r ffaith y bydd angen i benderfyniadau trafnidiaeth a'r ffordd yr ydym bob amser wedi gwneud pethau, newid yng ngoleuni'r wyddoniaeth honno a'r dystiolaeth honno. A dyna y mae'r adolygiad hwn i fod i roi cychwyn arno, er mwyn inni allu cael trafodaeth sy'n seiliedig ar dystiolaeth a gwneud dewisiadau gwybodus ynghylch pryd mai'r dewis cywir yw ffordd a phryd mai'r dewis cywir yw rhywbeth arall.

Thank you for the good-news story that this is eminently doable, because two thirds of all journeys less than five miles means that most of us can bicycle that short journey, and for those who live in the highlands of my constituency, we now have electric bikes, which we didn't have 50 years ago, so that's another good-news story.

I just want to ask you about something slightly different, which is that there's been a lot of talk in the last 48 hours about the shortage of lorry drivers across Britain and the missing 13,000 lorry drivers who have gone back to other parts of Europe because of the hostile environment created by the UK Government who doesn't think that these are people filling essential skills gaps. Obviously, HGVs are noisy, dangerous and very punishing on road maintenance, and that's certainly not reflected in the HGV vehicle tax. So, I just wondered if the expert roads review panel will be looking at how we use roads to distribute goods and whether we could create a more rational hub-and-spoke distribution network so that the HGVs could deposit their goods at important road interchanges or wholesale markets so that the last part of the journey could be made by small electric vehicles, or, indeed, bicycles in some cases. I just wondered if you could tell us whether that's something that you could start to institute as a matter of urgency.

Diolch am y stori newyddion da y gellir yn amlwg ei chyflawni, oherwydd bod dwy ran o dair o'r holl deithiau yn llai na phum milltir, mae hyn yn golygu y gall y rhan fwyaf ohonom feicio'r daith fer honno, ac i'r rheini sy'n byw yn ucheldiroedd fy etholaeth, mae gennym feiciau trydan erbyn hyn, nad oedd gennym 50 mlynedd yn ôl, felly dyna stori newyddion da arall.

Hoffwn eich holi am rywbeth ychydig yn wahanol, sef bod llawer o sôn wedi bod yn ystod y 48 awr ddiwethaf am brinder gyrwyr lorïau ledled Prydain a'r 13,000 o yrwyr lorïau sydd ar goll sydd wedi mynd yn ôl i rannau eraill o Ewrop oherwydd yr amgylchedd gelyniaethus a grëwyd gan Lywodraeth y DU nad yw'n credu bod y rhain yn bobl sy'n llenwi bylchau sgiliau hanfodol. Yn amlwg, mae cerbydau nwyddau trwm yn swnllyd, yn beryglus ac yn gostus o ran cynnal a chadw ffyrdd, ac yn sicr nid yw hynny'n cael ei adlewyrchu yn nhreth cerbydau nwyddau trwm. Felly, tybed a fydd y panel adolygu ffyrdd arbenigol yn edrych ar sut yr ydym yn defnyddio ffyrdd i ddosbarthu nwyddau ac a allem greu rhwydwaith dosbarthu prif ganolfan a lloerennau mwy rhesymegol er mwyn i'r cerbydau nwyddau trwm allu gollwng eu nwyddau mewn cyfnewidfeydd ffyrdd pwysig neu farchnadoedd cyfanwerthu er mwyn i gerbydau trydan bach allu cwblhau rhan olaf y daith, neu, yn wir, feiciau mewn rhai achosion. Tybed a allech chi ddweud wrthym ni a yw hynny'n rhywbeth y gallech chi ddechrau ei sefydlu fel mater o frys.

Thank you. That doesn't fall within the remit of the roads review, but it does fall within the Wales transport strategy that we published in March, and we are looking at that last-mile delivery network and the potential for doing things differently. And as part of this year's funding, we are funding a pilot project using electric bikes to cargo bikes in Swansea, Aberystwyth, Newtown and in Cardiff—particularly adapted bikes—to see what role they can play. Because there's significant evidence to show that they can have a real impact in addressing air quality in towns and cities and efficiency for businesses, because you can deliver much quicker using an electric cargo bike for the last mile than if you were racing around the city in a white van. So, I do think that electric bikes are a game changer, both in towns and cities in terms of deliveries, but also in rural areas for other types of journeys.

And one thing we haven't discussed today in any detail is the implication of today's announcement on rural areas. And I'm very clear that rural areas need to be part of the solution. The approach that we need to take in rural areas will be different from the approach that we take in urban areas. Nonetheless, modal shift is eminently achievable in rural areas too.

We did do some work, which I presented to local authority leaders from rural areas in March, as part of the Wales transport strategy, looking at European countries and their rural areas. We looked at how they, in very similar circumstances—indeed, sometimes more sparse than ours—have, in some examples, far higher instances of bus use, far more frequent services, far more use of active travel, partly through electric bikes, but also through segregated routes. So, there is definitely a rural element to our ambition of achieving modal shift. There has to be. It is a different one, but it is just as important, and we are committed to doing that too.

Diolch. Nid yw hynny'n dod o fewn cylch gwaith yr adolygiad o ffyrdd, ond mae'n dod o fewn strategaeth drafnidiaeth Cymru a gyhoeddwyd gennym ym mis Mawrth, ac rydym yn edrych ar y rhwydwaith dosbarthu milltir olaf hwnnw a'r potensial i wneud pethau'n wahanol. Ac fel rhan o'r cyllid eleni, rydym yn ariannu prosiect treialu sy'n defnyddio beiciau trydan, beiciau cargo yn Abertawe, Aberystwyth, y Drenewydd ac yng Nghaerdydd—yn enwedig beiciau wedi'u haddasu—i weld pa ran y gallan nhw ei chwarae. Oherwydd ceir tystiolaeth sylweddol i ddangos y gallan nhw gael effaith wirioneddol wrth fynd i'r afael ag ansawdd aer mewn trefi a dinasoedd ac effeithlonrwydd busnesau, oherwydd gallwch gyflawni'n llawer cyflymach gan ddefnyddio beic cargo trydan am y filltir olaf na phe baech yn rasio o amgylch y ddinas mewn fan wen. Felly, rwy'n credu bod beiciau trydan yn chwyldroadol, mewn trefi a dinasoedd o ran dosbarthu, ond hefyd mewn ardaloedd gwledig ar gyfer mathau eraill o deithiau.

Ac un peth nad ydym wedi'i drafod heddiw yn fanwl yw goblygiad y cyhoeddiad heddiw i ardaloedd gwledig. Ac rwy'n glir iawn bod angen i ardaloedd gwledig fod yn rhan o'r ateb. Bydd y dull y mae angen inni ei ddilyn mewn ardaloedd gwledig yn wahanol i'r dull a ddilynwn mewn ardaloedd trefol. Er hynny, mae'n amlwg bod modd cyflawni newid dulliau teithio mewn ardaloedd gwledig hefyd.

Gwnaethom rywfaint o waith, y gwnes i ei gyflwyno i arweinwyr awdurdodau lleol o ardaloedd gwledig ym mis Mawrth, fel rhan o strategaeth drafnidiaeth Cymru, yn edrych ar wledydd Ewrop a'u hardaloedd gwledig. Buom yn edrych ar sut y maen nhw, mewn amgylchiadau tebyg iawn—yn wir, weithiau'n fwy tenau eu poblogaeth na'n rhai ni—mewn rhai enghreifftiau, yn cael enghreifftiau llawer uwch o ddefnyddio bysiau, gwasanaethau llawer amlach, llawer mwy o ddefnydd o deithio llesol, yn rhannol drwy feiciau trydan, ond hefyd drwy lwybrau ar wahân. Felly, yn bendant mae elfen wledig i'n huchelgais o gyflawni newid dulliau teithio. Mae'n rhaid cael un. Mae'n un gwahanol, ond mae'r un mor bwysig, ac rydym wedi ymrwymo i wneud hynny hefyd.

17:40

Diolch i'r Dirprwy Weinidog, a dyna'n gwaith ni wedi ei gwblhau am y diwrnod heddiw.

Thank you, Deputy Minister, and that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:41.

The meeting ended at 17:41.